Kayumov, A. „Oral Tradition and the Literary Heritage“.

U: The age of achievement:

A.D. 750 to the end of the fifteenth century. Ur. C. E. Bosworth i M. S. Asimov. U: History of
civilizations of Central Asia. 390-94. Pariz: United Nations Educational, Scientific and
Cultural Organization, 2000.
-najstariji zapisi koje su za sobom ostavili turkijski narodi napisani su starim turkijskim
pismom (poznatom kao turkijske rune) na spomenicima podignutima u čast turkijskih vladara
kao što su Köl Tegin i njegov brat Bilge Kagan u blizini rijeka Orhon i Jenisej (390)
-karahanidski autor Mahmut al-Kašgari sastavio je tursko-arapski rječnik Divanü Lügati't-
Türk između 1071-74 godine nakon što je građu prikupio kroz svoja putovanja po raznim
regijama koje su naseljavali turkijski narodi kao što su Kina, Transoksijana, Hvarezm, Buhara
i Fergana (390)
-godine 1069. Yusuf iz Balasaguna predao je karahanidskom vladaru djelo Kutadgu Bilig
(Znanje koje usrećuje) koje iznosi razne savjete o upravljanju državom i podanicima (391)
-ovo djelo sastoji se od 74 poglavlja napisana na srednje-turkijskom jeziku te predstavlja
najstarije djelo turkijske epske poezije (392)
Halman, Talat S. A Milennium of Turkish Literature: A Concise History. Prir. Jane L.
Warner. New York: Syracuse University Press, 2011.
-turska književnost započela je u dolini rijeke Orhon u Mongoliji gdje su Gökturci između
720. i 730. podigli nadgrobne spomenike koji tematiziraju njihova zajednička iskustva (vii)
-prva djela turkijske poezije nastala su na ujgurskom jeziku, „najvjerojatnije u šestom
stoljeću“ (vii)
„Knjiga o Dede Korkutu, poznata kao 'turski narodni ep', vjerojatno je nastala u desetom
stoljeću“ (viii)
„U drugoj polovici jedanaestoga stoljeća nastala su dva velika književna djela, Kutadgu Bilig
(Mudrost carske slave) i Divanü Lügati’t Türk (Zbirka i rječnik turskog)“ (viii)
„Turkijska su društva u različitim periodima prakticirala šamanizam, budizam, judaizam,
kršćanstvo, maniheizam, zoroastrizam, i druge religije, sve dok ih većina nisu prihvatili islam
prije više od tisuću godina“ (1)
„Njihov jezik, (…), koristio je pet različitih pisama: göktürsko, ujgursko, arapsko, ćirilicu te
(od 1928.) latinično pismo“ (1)
-turska knjiženost može se podijeliti na pet perioda: „pred-islamski (do jedanaestoga stoljeća),
pred-osmanski islamski (od jedanaestoga do trinaestoga stoljeća), osmanski (od trinaestoga do
sredine devetnaestoga stoljeća), prijelazni (od sredine devetnaestoga stoljeća do 1920-ih) i
moderni (od 1920-ih do danas)“ (2)
„Budući da su Turci porijeklom iz uralsko-altajske regije Središnje Azije, njihov jezik često se
naziva 'uralsko-altajskim' zajedno s drugim turkijskim jezicima kao što su uzbečki, azerski,
čagatajski, kirgiški i jakutski“ (3)
-orhonski natpisi, usmeni epovi i usmena lirika predstavljaju „najbolja djela nomadskih i
sjedilačkih turkijskih zajednica do kasnoga jedanaestoga stoljeća“ (3)
„Do kraja jedanaestoga stoljeća velik dio turkijske književnosti, kako usmene tako i pisane,
imao je islamski prizvuk“ (4)
-narodnu poeziju stvarali su „putujući svirači i trubaduri koji su (…) [k]oristeći turkijske
pjesničke oblike i slogovni metar (…) pjevali na temu ljubavi, junaštva, prirodne ljepote, i,
ponekad, misticizma.“ (4)
„Neki od najstarijih primjera stihova koji se pripisuju Turcima dostupni su samo u kineskom
prijevodu.“ (4)
-stari turkijski epovi i lirske pjesme prikazuju „panoramu života i kulture među Turcima prije
njihove konverzije na islam“ (5)
-u ranim turkijskim epovima „pronalazimo podosta razrađenu kozmogoniju, mitske priče o
nastanku Turaka, priče o natprirodnim fenomenima, te brojne legende o pobjedama i
porazima, migracijama i katastrofama“ (5)
-epsku književnost njegovali su ozani ili bahşi koji su u pratnji „žičanog instrumenta poznatog
kao kopuz pripovijedali priče i pjevali pjesme“ (5)
-prvo vjerovanje koje su prakticirali Turci bio je šamanizam u kojemu je „dominantan
antropomorfni nazor“ (5)
„Ep Ergenekon, produžena verzija popularne legende Bozkurt (Sivi Vuk), je pustolovni
narativ o velikoj turskoj zajednici koja (…) kulminira u priči o tome kako su Turci, zatočeni u
dolini smrti iz koje nema izlaza, prokopali tunel kroz planinu i pobjegli iz doline pod
vodstvom Sivoga Vuka“ (6)
-nadgrobni spomenici pronađeni u dolini rijeke Jenisej u sjeveroistočnoj Mongoliji te
dokumenti iz kineske regije Xinjiang opisuju „sukobe Turaka protiv Kineza, brojne legende,
te primjere poezije (uglavnom u prijevodima na kineski) napisane na ujgurskom turskom“ (6)
„Jedini duži ep iz ovoga perioda koji je sačuvan u cijelosti je ep o Oğuzu (…). On predstavlja
detaljan i lirski opis nadljudskih i svjetovnih epizoda iz života legendarnog junaka Oğuza“ (6)
„Rane turkijske zajednice (…) [i]male su običaj pjevanja poema na kvazi-religijskim
ceremonijama prije odlaska u lov (sığır) i proslavama nakon lova (şölen). Poezija je bila
ključni element pogreba i komemoracija (yuğ) na kojima su se izvodile elegije poznate kao
sagu.“ (6)
„U pred-islamskom periodu Turci su sastavljali svoje stihove na autohtonim kvantitativnim
metrima, koji su bili utemeljeni na jednakom broju slogova, s jednom ili dvije cezure po stihu.
Strofa, koja se obično sastojala od četiri stiha, oslanjala se na rimu, u kojoj je najčešći oblik
bio abab/cccb/dddb“ (6)
-u djelu Divanü Lügati’t Türk nalaze se neki primjeri rane turske poezije koji tematiziraju
„ljubav i tugu, kao i veličanje junaka i oplakivanje“ (7)
„Divan, iako je napisan većinom na arapskom, je u suštini 'turski', dok je Kutadgu Bilig –
monumentalni filozofski traktat napisan u stihu (otprilike 6 500 dvostiha) o vladanju, pravdi i
etici – odraz autorove asimilacije islamskih koncepata, arapske i perzijske kulture, te njihove
ortografije, vokabulara i prozodije“ (7)
„intelektualna elita anadolskih turskih država stvarala je islamske traktate, poeme, prijevode, i
komentare na Kuran.“ (8)
„U drugoj polovici 12.st. Divan-ı Hikmet (Poeme Mudrosti) autora Ahmeta Yesevija, osnivača
jedne od glavnih mističkih sekta, i Atebet-ül Hakayık (Prag Istina), dugi poetski traktat Ediba
Ahmeta o načinima stjecanja moralne izvrsnosti, imali su velik religijski i književni utjecaj“
(8)
„Turske legende, primarno ep o Oğuzu te posebno priče o Dede Korkutu, koje su nastale prije
prelaska na islam, zadobile su distinktno islamski prizvuk. Knjiga o Dede Korkutu, koja se
sastoji od dvanaest legendi, pripovijeda u prozi i stihu avanture oguskih Turaka koji su
migrirali iz Središnje u Malu Aziju.“ (8)
Ercilasun, Ahmet B. Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ
Yayınları, 2004.
-destan Alp Er Tonga tematizira smrt turanskoga junaka Afrasiyaba (koji je Turcima bio
poznat kao Alp Er Tonga) koji je stradao kao rezultat prevare perzijskoga vladara Keyhusreva
(46)
-ovaj destan do danas nije ostao sačuvan, međutim neki istraživači vjeruju da je prvi sloj
destana Oğuz Kağan vezan za Alp Er Tonga, te da je dio Şehname koja tematizira sukob
između Turaka i Perzijanaca, koji se odnosi na Afrasiyaba isto vezan za toga junaka (47-8)
-lament poznat kao 'Sagu za Alp Er Tonga' koji se sastoji od devet četverostiha prvi je uočio
Mahmut al-Kašgari (48)
„Najvažnija ostavština azijskih Huna u turskoj kulturi je ep o Oğuz Kağanu“ (55)
„Prvi sloj ovoga epa čini turska mitologija i kozmogonija. Ženidba Oğuz Kağana s djevojkom
koja je došla u zraci svjetlosti s neba te rođenje hanova Kün (Güneş), Ay, Yıltız predstavlja
stvaranje nebesa (…) Ženidba Oğuz Kağana s djevojkom koja se nalazila u šupljini jednog
stabla nasred jezera te rođenje hanova Kök (Gökyüzü), Tağ i Teniz predstavlja stvaranje
zemlje (tla i vode).“ (56)
-drugi sloj epa čine osvajanja Oğuz Kağana po Prednjoj Aziji, koja se po sadržaju poklapaju s
pričama o Alp Er Tongi (56)
-kasnije verzije ovoga epa nadopunjene su pričama o islamizaciji Oğuz Kağana i sukobi s
vlastitim ocem zbog promjene religije te njegovom konačnom trijumfu (58)
„Turska povijest, koju su uglavnom pisali stranci, a koju nomadski turkijski narodi nisu
pamtili iz pisanih tekstova čak i kada su ih pisali Turci, živjela je u pamćenju naroda u obliku
'usmene povijesti' te je s vremenom primila karakteristike epa“ (59)
„Ep i povijest toliko su se isprepleli da je u periodu Anadolskih Seldžuka i Osmanlija postalo
običaj zvati Oğuznamom djela koja pripovijedaju opću povijest Turaka i oguske običaje na
mitski način“ (59)
-priče iz Knjige o Dede Korkutu često su se pripovijedale kao dio epa o Oğuz Kağanu i bile su
uključivane u Oğuzname (59)
„Najstariji turski natpis s poznatim datumom koji je sačuvan do danas je natpis Çoyr (…)
podignut je između 687-92; sastoji se od 6 stupaca“ (130)
„Spomenici Tonyukuka, Köl Tigina i Bilge Kağana koji su zajedno poznati kao 'orhonski
spomenici' su najduži i najsavršeniji primjeri göktürske književnosti“ (131); ti spomenici
podignuti su u prvoj polovici 8.st.
-u tim spomenicima ove povijesne ličnosti na neki način razgovaraju jedni s drugima, veličaju
jedan drugoga ili upućuju kritike onima koji su im se usprotivili
„Na spomeniku [Tonyukuka] prepričava se izbavljanje turskog naroda iz kineskoga ropstva te
ratovi Göktürka s Oğuzima, Kirgizima, Türgişima, i Kinezima u vrijeme İlteriş Kağana i
prvim godinama Kapgan Kağana“ (133)
„Bilge Tonyukuk prvi je predstavnik turske memoarske književnosti i prvi turski
povjesničar“ ;svoj spomenik napisao je jednostavnim, narodnim jezikom (133)
-Köl Tigin bio je brat Bilge Kağana koji je organizirao ustanak protiv sinova svoga ujaka
Kapgan Kağana te tako osigurao bratov dolazak na prijestolje; smatra se „jednim od najvećih
junaka turske povijesti“; njegov spomenik (bengü taşı) dao je izgraditi sam Bilge Kağan (133-
4)
„Spomenik [bengü taşı] Köl Tigina prvo je djelo turske književnosti napisano umjetničkim
stilom“ (134)
-ovim riječima Bilge Kağan oplakuje svoga brata: "Görür gözüm görmez gibi, bilir aklım
bilmez gibi oldu... Gözden yaş gelse önleyerek, gönülden feryat gelse bastırarak düşünceye
daldım... İki şad ve kardeşlerimin, oğullarım, beylerim ve milletimin gözü kaşı perişan olacak
diye düşündüm" (134)
-spomenik Bilge Kağana sadržajno je vrlo sličan spomeniku Köl Tigina uz spominjanje
nekoliko događaja kojima ovaj drugi nije prisustvovao (135)
-Bilge Kağan bio je „jedan od najvećih vladara turske povijesti i prvo veliko ime turske
retorične književnosti“ (135)
-ovim riječima Ergin komentira vrijednost i značaj tih spomenika: "Türk adının, Türk
milletinin isminin geçtiği ilk Türkçe metin.. İlk Türk tarihi.. Taşlar üzerine yazılmış tarih..
Türk devlet adamlarının millete hesap vermesi, milletle hesaplaşması.. Devlet ve milletin
karşılıklı vazifeleri.. Türk nizamının, Türk töresinin, Türk medeniyetinin, yüksek Türk
kültürünün büyük vesikası.. Türk askerî dehasının, Türk askerlik san'atının esasları.. Türk
gururunun İlâhî yüksekliği.. Türk feragat ve faziletinin büyük örneği.. Türk İçtimaî hayatının
ulvî tablosu.. Türk edebiyatının ilk şaheseri.. Türk hitabet san'atının erişilmez şaheseri..
Hükümdarâne eda ve ihtişamlı hitap tarzı.. Yalın ve keskin üslûbun şaşırtıcı numunesi.. Türk
milliyetçiliğinin temel kitabı.. Bir kavmi bir millet yapabilecek eser.. Asırlar içinden millî
istikameti aydınlatan ışık.. Türk dilinin mübarek kaynağı.. Türk yazı dilinin ilk, fakat
harikulâde işlek örneği.. Türk yazı dilinin başlangıcını milâdın ilk asırlarına çıkartan delil..
Türk ordusunun kuruluşunu en az 1250 sene öteye götüren vesika.. Türklüğün en büyük
iftihar vesilesi olan eser.. İnsanlık âleminin sosyal muhteva bakımından en mânalı mezar
taşları.. Dünyanın bugün belki de en büyük meselesi olan Çin hakkında 1250 sene evvelki
Türk ikazı.. " (136)
-Göktürskim pismom pisali su i „bulgarski Turci, Avari, Ujguri, Kirgizi, Türgişi, Oguzi,
Pečenezi, Kipčaci i Kumani (…)“ (137)
-neki ujgurski spomenici nalaze se na području Mongolije te su poznati pod nazivom „bitig“
(137)
-najduži ujgurski „bitig“ je Şine-Usu bitiği koji je podignut 760. godine te prepričava borbu
između Ujgura i Göktürka i kako su Ujguri uništili svoje neprijatelje (138)
„V. Thomsen smatra da je abeceda, zbog toga što su slova na jenisejskim natpisima u puno
primitivnijem obliku, došla u regiju Jeniseja prije göktürskih spomenika, u 6. ili 7. stoljeću“
(140)
„Možemo reći, na temelju ovoga, da su jenisejski natpisi uglavnom kirgiški, ali da neki
pripadaju i plemenima poput Türgişa ili Oğuza“ (140)
-natpisi na turkijskim runama koji su pronađeni u Turkistanu predstavljaju prijelaz iz
orhonsko-jenisejskih runa prema istočno-europskim runama, njih ima preko 30 (146)
-u regiji Nagy Szent-Miklos pronađeni su zlatni predmeti na kojima se nalaze natpisi napisani
na göktürskim runama za koje Nemeth tvrdi da pripadaju Pečenezima (147)
„Sekeli su mađarizirani avarski Turci koji su naseljavali regiju Erdel (Transilvanija) u
Rumunjskoj“ te su pisali mađarski na varijanti turkijskih runa (148)
-jedan natpis na tom sekelskom pismu nalazi se na zidu Elçi Hanıa u Istanbulu koji opisuje
dolazak mađarskog izaslanstva u prijestolnicu za vladavine Selima Okrutnoga (149)
-na listi poznatoj kao 'Obiteljskog Stablo Bulgarskih Hanova' „izražava datume stupanja na
prijestolje i ime životinje koja najavljuje tu godinu na turskom i redni broj koji izražava
mjesec na bulgarskom turskom“ (207)
„Djela koja su za sobom ostavili Ujguri možemo podijeliti u četiri skupine: 1. Tekstovi iz
manihejskih krugova; 2. Tekstovi iz burkanskih (budističkih) krugova; 3. Tekstovi iz
kršćanskih krugova; 4. Tekstovi iz muslimanskih krugova“ (230)
-iz manihejskoga kruga proizlaze prve pjesme na turskom koje imaju poznatoga autora,
„Aprın Çor Tigin (…) je prvi turski pjesnik kojemu je ime poznato“; pisao je svoja djela u 8.
ili 9.st. (231)
-manihejski prozni tekstovi pronađeni su u vrlo malom broju, to su „[d]jela u obliku rukopisa
malih dimenzija 'napisana na vrlo lijep način i vrlo pažljivo, a neka su ukrašena minijaturama'.
Većinom su religijski tekstovi i molitve“ (236)
„Od tekstova ne religijske tematike nalaze se knjiga za prorokovanje, kompilacija izreka i
razne priče uključujući i Ezopove basne“ (236)
„Jedan od najvažnijih primjera manihejske proze je tekst koji prepričava njegov [Böğü Kağan,
treći vladar Ujgura] prelazak na budizam [godine 762.]“ (236)
„Irk Bitig (Knjiga prorokovanja) napisana oko 930. godine göktürskim slovima važan je tekst
napisan u manihejskom krugu“ (236)
-na temelju te knjige se čitalo sudbinu tako što se bacalo gležanjsku kost koja je na svakoj od
svoje četiri strane imala zapisan jedan broj te se otvarala stranica iz knjige koja odgovara tom
broju (237)
„U ovom malom djelu nalaze se i elementi različitih običaja, vjerovanja i bajki, te se u
značajnoj mjeri koriste riječi iz svakodnevnog jezika“ (237)
-prvi turkijski vladar koji je prešao na islam bio je Satuk Buğra Han, on je „[u]mro 955-56. Za
vrijeme njegovog drugog sina Baytaş Arslan Hana islam je zavladao cijelom karahanidskom
državom“ (294)
„Godine 998. na čelo te države [gaznevidske države] došao je jedan od najvećih vladara u
povijesti svijeta, osvajač Indije Sultan Mahmud Gaznevi“; Gaznevidi su zajedno s
Karahanidima porazili Samanidsku dinastiju, oni su vladali Horasan a ovi drugi
Transoksijanom (295)
„999 yılı, Türk ve cihan tarihinin en önemli dönüm noktalarından biridir. Sâmânoğullarmın
yıkılmasıyla, 1000'e bir kala, İran'da büyük bir siyasî boşluk doğacak ve kısa zamanda bu
boşluk Selçuklu Oğuz Türkleri tarafından doldurularak Türk ve cihan tarihinde yeni bir safha
açılacaktır.“ (295)
„Karahanidska književna djela na turskom jeziku koja su sačuvana do danas su: 1. Kutadgu
Bilig (1069-70); 2. Divanü Lügati’t Türk (1074); 3. Prvi prijevodi Kurana; 4. Atebetü’l-
Hakayık; 5. Pravni dokumenti; 6. Poeme Ahmeta Yesevija i njegovih učenika“ (297)
-Kutadgu Bilig je „siyasetnama u stihu koja se sastoji od 6645 bejtova“ te je „prvo poznato
veliko djelo turske islamske književnosti“ (297)
„Postoje tri rukopisa Kutadgu Biliga koji su sačuvani do danas: Heratski, Egipatski i
Ferganski rukopis“ (299)
-heratski rukopis zapisan je ujgurskim slovima prema modi toga perioda (neki znanstvenici
tvrde da se tada proživljavala svojevrsna istočna renesansa), a ta moda postojala je i u OC
gdje je sultan Mehmet Fatih učio ujgursko pismo (299)
-egipatski rukopis pripremljen je za mamelučke vladare (kipčačkoga porijekla) koji su, zbog
činjenice da su vladali uglavnom arabofonim područjem, tražili da se za njih pripreme
tekstovi na turskom (300)
„Kutadgu Bilig je izrazito opsežno djelo napisano u bejtovima u stilu mesnevije (svaki bejit
ima svoju rimu)“ (300)
„Junaci u djelu i koncepti koje predstavljaju su: 1. Kün Togdı: köni törü (ispravni zakon =
pravda); 2. Ay Toldı: kut (sreća); 3. Ögdülmiş: ukuş (razumijevanje, spoznaja, um); 4.
Odgurmış: sudbina“ (304)
-neki istraživači smatraju djelo Kutadgu Bilig prvim turskim kazališnim djelom zbog toga što
većinu djela čine dijalozi između različitih likova (308)
-djelo tematizira idealnoga čovjeka te put kojim se do toga dospijeva, vrline koje su potrebne
kako bi se na najbolji način uredilo društvo i državu (309)
„Yusuf Has Hacibov idealno čovjek je 'osoba očišćena od svih loših karakteristika koja
posjeduje dobar temperament. Vjernik koji je pobožan i čvrsto povezan uz Alaha.“ (309)
-autor je na početak djela uključio i jednu bahariyyu odnosno opis proljeća, koja se smatra
„jednim od najljepših primjeraka 'turske pastoralne poeme'“ (314)
„Također, koncept köni törü kojega u Kutadgu Biligu predstavlja Kün Togdı, koncept kut
kojega predstavlja Ay Toldı te koncept 'ukuş' kojega u predstavlja Ögdülmiş su ujedno i
temeljni koncepti göktürskih spomenika“ (315); drugim riječima savjeti koje ovo djelo sadrži
pripadaju općemu kulturnom dobru starih turkijskih zajednica
„Međutim četvrti koncept Kutadgu Biliga koji predstavlja Odgurmış 'sudbina' je islamski
koncept“ (315)
-djelo je napisano turskim jezikom, najvjerojatnije ujgurskim pismom za koje Mahmut
Kašgari tvrdi da se koristilo u svim turkijskim državama u njegovo vrijeme (318)
„Divanü Lügati’t Türk prvi je poznati rječnik turskoga jezika“ kojega je autor predstavio sinu
abasidskog kalifa (319)
„Mahmut Kašgari je, osim što je napisao rječnik na standardnom jeziku perioda, dao mjesto i
raznim dijalektima turskih plemena“, uključujući i oguski i kipčački turski (319)
-autor je pisao djelo za vrijeme seldžučkih osvajanja pa je u njemu savjetovao arapskim
vladarima „da uče turski jezik“ jer je vjerovao da će to postati najvažniji jezik na svijetu (320)
„Radloff je ispravno karakterizirao ovog višestranog Turkologa [Kašgarija] iz 11.st. kao 'Oca
Turkologije'“ jer se osim gramatikom i leksikom bavio i etnografijom, dijalektologijom i
narodnom književnošću (321)
-Kašgari u svom djelu izrazito hvali turski narod i njegove karakteristike, opisuje ih kao
najveće Alahove sluge i njegovu osobnu vojsku, kao neku vrstu odabranog naroda (321)
„Postoji samo jedan rukopis Divanü Lügati’t Türka koji je pronašao Ali Emiri Efendi kod
jednog prodavača knjiga kod džamije Bejazit u Istanbulu“ (322)
„Pjesme koje se u Divanü Lügati’t Türk koriste kao primjeri za riječi čine malu antologiju
karahanidskog pjesništva (…) Sve poeme zajedno čine 764 stiha“ (323)
„Poeme pisane u obliku četverostiha napisane su slogovnim metrom. Većinom imaju 4 + 3
stanke i 7 slogova (…) Četverostisi povezani jedan s drugim po rimi u četvrtom stihu prvi su
primjeri stila koşma u turskoj književnosti“ (332)
„Atebetü’l-Hakayık je knjiga savjeta i morala u stihu koju je u 12.st. napisao Edip Ahmet bin
Mahmud iz Yükneka“ (333)
„Atebetü’l-Hakayık sastoji se od 40 bejtova i 101 četverostiha.“; napisano je aruz metrom
(336)
„Dio napisan u četverostihu je glavni dio djela te je rimovan u mani stilu“ (336)
„Teme koje se obrađuju u glavnom dijelu djela koji je u obliku četvrostiha su: koristi znanja i
štete neukosti, očuvanje jezika, prolaznost svijeta, velikodušnost i škrtost, skromnost i
arogancija, ambicioznost, nježnost i milost (…)“ (336)
„Prvi prijevodi Kurana napravljeni su na karahanidskom jeziku. Ova su djela prijevodi
napisani u stilu zvanom 'pod stupcem'. Izvorni arapski tekst nalazi se iznad i napisan je većim
slovima“ (337)
„Ahmet Yesevi bio je sufistički pjesnik koji je živio u 12.st. u zapadnom Turkistanu. Rodio se
u gradu Sayramu (Isficab)“ a njegov mahlas Yesevi dolazi od grada Yesi koji se nalazi u
jugozapadnom Kazahstanu (338)
„Najvažnija postignuća Ahmeta Yesevija su što je osnovao jesevijski tarikat, odgajao
sljedbenike i sa pjesmama koje je napisao objasnio religiju islama na jednostavan način
nomadskim turskim plemenima“ (339)
„Najkonkretniji dokazi da Yesevijev utjecaj i danas raste su činjenica da turbe Ahmet Yesevija
danas posjećuju svi Turci i da je u gradu Turkistanu zajedničko Kazačko-Tursko sveučilište
dobilo ime po njemu“ (339)
-rukopisi Divan-ı Hikmeta napisani su na čagatajskom jeziku, ali „budući da je Yesevi živio u
periodu Karahanida njegove hikmete (mudrosti) treba smjestiti u period karahanidske
književnosti. Većina hikmeta su u obliku četverostiha rimovanih u obliku koşma i napisane su
slogovnim metrom“ (340)
„Vidi se da je većina hikmeta napisana kako bi se čitala tijekom zikra“ (340)
„Yesevi je stvorio poletan, tečan i iskren stil i preko ritma koji je osigurao i sa svojim
jednostavnim izrekama koje se obraćaju duhu naroda“ (340)
„Glavne teme hikmeta su temelji religije, sufistički bonton, raj-pakao, kataklizma, ljubav
prema proroku, žaljenje na svijet te legende o dervišima“ (340-41)
„Ponekad su poeme njegovih sljedbenika pripisivane Ahmetu Yeseviju. Zato je teško reći da
sve poeme u Divan-ı Hikmetu pripadaju Yeseviju“ (342)
-djela napisana na hvarezmskom turskom su: Mukadimmetü’l-Edeb => „djelo koje se sastoji
od riječi i kratkih rečenica napisano s ciljem podučavanja arapskog jezika“ (373)
-ovo djelo „nakon DLT-a koji sadrži 8 000 riječi, (…) 'sadrži najbogatije i najposebnije
jezično bogatstvo Srednjeg Turskog…'“ (374)
„Kısasu’l-Enbiya znači 'legende o proroku' (…) pripovijeda priče iz života proroka te njihova
čuda, legende o sljedbenicima i četiri kalifa.“ (375)
„Rabguzi [autor ovoga djela] je svoje djelo napisao na zajedničkom pisanom jeziku
Turkistana i Zlatne Horde toga perioda, hvarezmskom turskom“ (375)
-turski pjesnik poznat pod mahlasom Kutb preveo je 1341-42 Nizamijev klasik perzijske
književnosti, mesneviju Hüsrev ü Şirin na hvarezmski turski (376)
„Muhabbetname je poduga stihovana poema napisana u stilu mesnevije“, autor je Harezmi
koji je djelo dovršio 1351-52 (379)
Hilyetü’l-Lisan ve Hülbetü’l-Beyan je „arapsko-tursko-mongolski rječnik napisan vjerojatno
u 14.stoljeću od strane Ibni Muhenna“ (384)
„Govorni jezik kipčačkih Turaka se, uz iznimku tekstova vezanih za armenski kipčački, nije
koristio kao pisani jezik. Codex Cumanicus, jedno od djela koje se u turkološkoj literaturi
spominje kao djelo na kipčačkom i kipčačkom turskom ne pripada pisanom jeziku, nego se
sastoji od kolekcije iz kipčačkog dijalekta “ (386)
-iako se neka djela napisana u periodu Mameluka u Egiptu i Karahanida opisuju kao djela na
kipčačkom turskom, taj pisani jezik nije potekao iz govornog kipčačkog dijalekta (386)
-Codex Cumanicus je „Djelo od dva poglavlja koje su u 14.st. Talijani i Nijemci sakupili od
kipčačkih Turaka (…) odražava onodobni kipčački govorni jezik i dijalekte“ (386)
„Talijansko poglavlje sastoji se od 55 listova (110 stranica) te ga čine dva rječnika. Rječnici
su latinsko-perzijsko-kipčački“ (386)
„Tekstovi [iz njemačkog poglavlja] sastoje se od odlomaka iz Biblije, molitvi, zagonetki,
izreka“ (386-87)
„Prvi redovi Codexa nose datum 1303. Djelo je 1362. poklonio Petrarca Mletačkoj
Republici.“ (387)
Kitâbü'l-İdrâk li-Lisâni'l-Etrâk je „rječnik i gramatika koju je napisao Ebu Hayyan
Muhammed bin Yusuf, andaluski lingvist“ (388)
Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-i Türkî ve Acemî ve Mugalî je „rječnik i gramatika koji je 1343.
godine napisao ili prepisao jedan Turčin iz Konye imena Halil bin Muhammed el-Konevi“;
djelo se sastoji od arapsko-turskog i mongolsko-perzijskog rječnika (389)
-u djelu El-Kavânînü'l-Külliyyeli-Zabti'l-Lügati't-Türkiyye autor upozorava čitatelja da ne
smije pred Turcima (kipčačkim Turcima) pričati turkmenski (oguski dijalekt) jer ga oni
smatraju grubim i bezobraznim, što pokazuje kakav su stav Kipčaci imali prema Oguzima
(393)
„Kipčaci smatraju svoj jezik turskim; jezike onih koji žive u Anadoliji i Azerbajdžanu ne
smatraju turskim nego ga nazivaju turkmenskim“ (393)
İrşâdü'l-Mülûk ve's-Selâtîn je „knjiga o fikhu [islamskom pravu] napisana metodom ispod
reda nastala 1387. godine u Aleksandriji“ (395)
Gülistan Tercümesi je „prijevod na kipčački turski Sadijevog djela Gülistan napisanog 1258.
godine“; preveo ga je Seyf-i Sarazi 1391. godine u stilu adaptacije (396)
„Prvo ime starog oguskog turskog je Mevlanin sin Sultan Veled“ (442)
„Sultan Veled, koji je živio između 1235-1312 pisao je djela na perzijskom jeziku, ali je u njih
stavio i poeme na turskom. Pjesme na turskom nalaze se u djelima Divan, İbditname i
Rebabname“ (443)
„Najveće ime starog osmanskog turskog je Yunus Emre koji je živio između 1240-1320“; iako
se ne zna odakle točno potječe sigurno je da je porijeklom iz središnje Anadolije (443)
-Yunus Emre pisao je svoje poeme i narodnim slogovnim metrom i visokim aruz metrom te je
obrađivao mističke, ljubavne teme (443)
-brojni su pjesnici koristili isto to ime pa je teško odrediti koje su poeme izvorno Yunusove a
koje pripadaju njegovim sljedbenicima (443)
-iako se Şeyyad Hamza, Hoca Dehhani i Ahmet Fakih ubrajaju u začetnike turske anadolske
književnosti iz 13.st. neka istraživanja propituju tu tezu te smještaju te ličnosti u ranije ili
kasnije periode (443)
-Şeyyad Hamza napisao je dvije mesnevije: Yusuf ü Züleyha i Dastan-ı Sultan Mahmud, Hoca
Dehhani ostavio je iza sebe samo neke isječke iz poema, a Ahmet Fakih ostavio je poznatu
kasidu Çarhname iz pjesničke zbirke Camiü’n-Nezair i mesneviju Kitabu Evsâf-ı Mesâdici'ş-
Şerîfe koja tematizira džamije u važnim islamskim gradovima (444)
-Gülşehri i Aşık Paşa proizveli su „prva velika i važna djela stare oguske književnosti“,
Gülşehri je napisao mesneviju Mantiku't-Tayr „koja se sastoji od oko 4300 bejtova na
turskom“ te sadrži karakteristike adaptacije i može se okarakterizirati kao „sufističko djelo
koje se sastoji od alegoričnih priča“ (445)
„Gülşehri je također napisao i kratku mesneviju Keramat-ı Ahi Evran“ (446)
„Aşık Paşa je napisao kolosalno djelo Garibname, Garibnama, koja se sastoji od oko 12 000
bejtova je vjersko-sufistička mesnevija napisana 1330. godine“ (446)
„Âşık Paşa'nın Garibname'den başka Fakrnâme, Vasf-ı Hâl, Hikâye, Kimya Risalesi adlı dört
küçük mesnevisi de vardır“ (446)
-Kul Musud je autor prijevoda djela „Kelile ve Dimne“ na stari oguski turski jezik za jednog
od ajdinidskih vladara; to djelo pripada indijskoj tradiciji te vrsti ogledala za prinčeve u kojoj
se izlažu vrline koje treba posjedovati dobar vladar (447)
Enciklopedija turske mitologije: Türk Söylence Sözlüğü : Deniz Karakurt : Free Download, Borrow,
and Streaming : Internet Archive

Kaçalin, Mustafa S.“Orhon Yazıtları“. TDV İslam Ansiklopedisi br. 33 (2007): 390-93,
ORHON YAZITLARI - TDV İslâm Ansiklopedisi (islamansiklopedisi.org.tr) (4. svibnja 2023).

„Ove je natpise u znanstvenom svijetu prvi predstavio Philipp Johann von Strahlenber (…)“
(390)
-na Kül Tiginovu natpisu nalaze se upozorenja turskom narodu da ne daju da ih Kinezi
prevare i da žive u zajedništvu (390)
„Na ovom natpisu koji se sastoji od ukupno 70 redaka nalazi se gotovo 10 000 slova. Na
istočnom i zapadnom vrhu natpisa nalaze se prikazi djece koja piju mlijeko vučice jedan
nasuprot drugoga, a u sredini vrha na istočnoj strani nalazi se ugravirana ženka brdske koze“
(390)
„Na dva velika orhonska natpisa koristilo se 38 znakova“ (391)
-prema Vilhelmu Thomsenu, koji je dešifrirao orhonske rune, one su iransko-aramejskog
porijekla bez obzira na sličnosti sa skandinavskim runama (391)
„Na natpisima Kül Tigina i Bilge Kağana prvo se posvećuje jedna rečenica stvaranju svijeta i
čovječanstva, zatim se ukratko sažima povijest prvoga kaganata, a nakon toga slijedi naracija
političke i vojne povijesti Drugog kaganata od osnutka do smrti Kül Tigina 731. godine“
(392)
-na tim natpisima nalazi se sveukupno 900 riječi budući da obrađuju ograničenu tematiku, ali
„na temelju bogatstva kako konkretnih, tako i apstraktnih pojmova u toj ograničenoj tematici i
neki morfoloških specifičnosti, vidi se da je turski toga perioda bio ne samo razgovorni jezik,
nego u isto vrijeme i pisani jezik koji je bio nastavak puno starijeg jezika“ (392)
Kaçalin, Mustafa S. “Divanü Lügati’t-Türk“. TDV İslam Ansiklopedisi br. 9 (1994):
446-49, DÎVÂNÜ LUGĀTİ’t-TÜRK - TDV İslâm Ansiklopedisi (islamansiklopedisi.org.tr) (4. svibnja
2023).
“Divanü Lügati’t-Türk, prvi rječnik turskoga jezika nosi karakteristike rječnika dijalekata
skupljenog od različitih turkijskih plemena. Osim toga, djelo nije samo rječnik nego je i
gramatika koja predstavlja jezične karakteristike turskog u 11.st. i otkriva informacije o
njegovoj fonologiji i strukturi“ (446)
„U djelu su posebno spomenuta sva plemena i simboli samo Oguza, te u rječniku riječi iz
oguskog turskog zauzimaju najviše mjesta nakon hakanijskog turskog“ (447)
-djelo je „organizirano u obliku arapsko-turskog rječnika s ciljem da se opiše veličina
turskoga naroda, pokaže da turski ne zaostaje za arapskim i kako bi se podučavao turski
Arapima“ (447)
-autor je izmislio posebne znakove za neke foneme koji nemaju grafem u arapskom pismu a
postoje u turskom jeziku, npr. za dugo a na početku riječi koristio je dva elifa jedan za drugim
(447)
-u djelu se nalazi „oko 8 000 riječi koje služe kao naziv poglavlja“ (448)
„Ukupni broj izreka koje su razbacane u različitim mjestima u rječniku je oko 290“ (448)
„Poeme [koje su dane kao primjeri za riječi u rječniku] koje se smatraju najstarijim
primjerima turske narodne poezije sačuvane do danas u obliku su katreni ili bejtova. Velik dio
katreni koje su u pravilu napisane narodnim slogom od po 7 ili 8 slogova i koje se rimuju u
stilu koşma se odnose na rat, a osim njih prisutne su i pjesme koje tematiziraju prirodu,
proslave povodom lova“ (448)
-djelo „sadrži različite informacije o svakom aspektu turskoga života“ kao što su običaji,
ženidbe, rodbinski odnosi, jahanje, lov, vrtlarstvo, prehrana, kuhinja, biljke, geografija,
religija, priroda, tkanje i ukrašavanje, zabava, narodne igre, glazba, pjesništvo, ples,
namještaj, odjeća i obuća, astrologija, imena životinja, ratovanje, oružje, sport i igre,
poljoprivreda… (449)
-u djelu se nalazi i karta koja je važna po tome što je „prva karta u turskome svijetu (…)
Temeljni centar karte je Balasagun, drugi gradovi i važna naselja raspoređena su u odnosu na
njega“ (449)
DIA – TDV İslam Araştırmaları Merkezi ansiklopedi hazırlık kurulu. „Kutadgu Bilig“.
TDV İslam Ansiklopedisi br. 26 (2002): 478-80, KUTADGU BİLİG - TDV İslâm Ansiklopedisi
(islamansiklopedisi.org.tr) (4. svibnja 2023).
-autor ovoga djela Yusuf iz Balasaguna dobio je titulu has haciba kada je predstavio svoje
djelo karahanidskom vladaru Buğra Hanu kao nagradu za izvrsnost (478)
“Ovo djelo napisano metrom ‘Feulün feulün feulün feul' [drugim riječima aruz metrom] je u
obliku mesnevije“ (478)
„Ekleriyle birlikte seksen sekiz başlıktan oluşan eserin başında yer alan tevhid, na‘t ve dört
sahâbenin zikrinden sonra parlak yaz mevsiminin tasviriyle hakan Tavgaç Uluğ Buğra Han’ın
methiyesi gelir“ (479)
„Kısmen hakanın ve kısmen zâhid Odgurmış’ın sorularına cevap biçiminde ortaya konan bu
fikirler [devleti ve toplumsal hayatı adaletli ve doğru bir şekilde düzenleme konusundaki
fikirler] Türk devlet teşkilâtının felsefesini ve ahlâkî temelini teşkil eder ki eski ve yeni
dönemleri birbirine bağlamış olması açısından büyük bir değer taşımaktadır“ (479)
“U djelu u kojemu prava tema traje do 6425. bejta autor se, nakon toga, žali na period u
kojemu živi i uspoređuje ga s idealnim periodom koji je opisao” (480)
Gökyay, Orhan Şaik. „Dede Korkut“. TDV İslam Ansiklopedisi br. 9 (1994): 77-80,
DEDE KORKUT - TDV İslâm Ansiklopedisi (islamansiklopedisi.org.tr) (4. svibnja 2023).

-postoje brojne teorije o porijeklu Dede Korkuta (koji se često naziva Korkut Ata), ali većina
ih se slaže da je potekao od nekog oguskog plemena, neki tvrde da je istoga porijekla kao i
Osmanlije, a „prema Camiu’t-Tevarih Dede Korkut bio je glavni savjetnik desetog oguskog
vladara Kayı İnal Hana“ (77)
„Korkut Ata je među Kazacima poznat kao muslimanski kazački svetac“ (78)
„Dede Korkut göçebe Türkler’in yüceltip kutsallaştırdığı, bozkır hayatının geleneklerini ve
törelerini çok iyi bilen, kabile teşkilâtını koruyan bir Oğuz büyüğüdür“ (78)
-u knjizi je Dede Korkut prikazan kao moćni narodni pjesnik i intelektualac koji je starješina
naroda i vođa plemena (78)
“On je u isto vrijeme i starješina kazačko-kirgiških pjesnika [bahşı]. Dede Korkut u djelu u
pravilu izlazi kao ozan. Prema jednoj šamanističkoj legendi jedan šaman imena Korkut
podučio je kirgiške šamane kako svirati kopuz i pjevati türkü pjesme“ (79)
„Postoje dva primjerka Knjige o Dede Korkutu koja pripovijeda epski život Oguza i koja se
sastoji od dvanaest priča“; djelo je napisano i u prozi i u stihu (80)
„Dede Korkut hikâyeleri Türk ahlâk ve törelerinin, inançlarının, kahramanlıklarının otantik
olarak anlatıldığı bir eserdir“ (80)
-toponimi koji se pojavljuju u tom djelu pokazuju da je nastalo prije nego se ogusko pleme
povuklo iz Turkistana (80)
“Dede Korkut hikâyelerinin XV. yüzyılın ikinci yarısında yazıya geçirildiği tahmin
edilmektedir“ (80)
-jezik kojim je napisano ovo djelo je kombinacija azersko dijalekta (koji dominira) te
elemenata kipčačkog jezika, jezika drugih turkijskih plemena i mongolskog jezika (80)
„Esere, gereksiz edebiyat süsleri bulunmayan, kısa, yalın ifadelerle örülmüş, yapmacıksız,
özentisiz bir üslûp hâkimdir. Üslûptaki bu canlı ifadenin kaynağı konuşma dilidir.“ (80)
-srednjoazijski epovi mogu se dijeliti na dvije skupine po pitanju oblika i stila: one koji sadrže
vrlo malo proze (kao što je Alpamış destan) i oni koji se sastoje od kombinacije proze i stiha
kao što su Knjiga o Dede Korkutu, ali i Şah Sanem, Aşık Garip, Köroğlu (80)
„Dede Korkut Kitabı, Orta Asya’da yaşayan Oğuzlar ile onların Anadolu’ya gelmiş boylarının
toplum hayatını aydınlatan unsurlarla yüklüdür.“; ali se uz to nalaze i elementi islamske
religije koji su najvjerojatnije dodani kasnije [čini se da postoji neslaganje među istraživačima
po pitanju elemenata islama u ovom djelu i njihovoj zastupljenosti] (80)
“Dede Korkut destanlarında en büyük yeri savaşlar tutar. Bu hikâyelerde kadına da büyük
değer verilir. Toplumda en yüksek mevki kadına aittir.“ (80)
Ekici, Metin. „Destanlar“. U: Türk Edebiyatı Tarihi, ur. Talat Sait Halman i dr, 85-121.
Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2007.
“Primjeri nekih destana koji su do danas sačuvani u usmenom obliku su Manas, Alpamış i
Köroğlu“ (87)
„Priče u destanima Oğuz Kağan destanı, Dede Korkut Kitabı te dijelovi u Divanü Lügati’t-
Türk nastali su u usmenom obliku, međutim s vremenom je njihov usmeni oblik zaboravljen
te su danas sačuvani samo u pismenom obliku“ (88)
-neki su pak destani izvorno nastali u pisanom obliku, npr. „djela iz područja Anadolije
poznata i pod imenom 'Gazavatname' kao što su Battalname, Danişmendname, Saltukname
(…)“; ovi su tekstovi uglavnom u prozi, sadrže samo nekolicinu stihova (88; 94)
„Sonuç olarak destan; bir millet veya toplumun hayatında derin bir iz bırakmış olaylardan
kaynaklanıp; çoğunlukla manzum, bazen de manzum-mensur karışık; birden fazla olayın
aktarımına izin veren genişlikte; usta bir anlatıcı tarafından veyahut da ustalardan öğrendiğini
aktaran bir çırak tarafından, bir dinleyici kitlesi önünde bir müzik aleti eşliğinde ya da bir
melodiyle anlatılan; sözlü olarak anlatılanlarından bazıları yazıya geçirilmiş; bir milleti veya
toplumu sonuçları bakımından ilgilendiren bir kahramanlık konusuna sahip; dinlendiğinde
veya okunduğunda milli değerleri, şahsi değerlerin üstünde tutmayı benimseten sözlü veya
yazılı edebi yaratmadır.” (101)
“Türklerin yazıya geçmeden ve yazıya geçtikten sonra devam edip günümüze kadar gelen
güçlü bir sözlü geleneği vardır. Türk sözlü geleneğinin ilk ürünleri diğer milletlerde olduğu
gibi mitolojik, dinî ve sihri inanmalarla ilgili anlatmalardır. İşte bu ilk sözlü yaratmaların usta
anlatıcıları "şaman”, "kam”, "baksı-bahsı-bahşı” ve "ozan” gibi adlar almıştır. Bu anlatıcılar
çoğunlukla dinî görev ve kimlikleri bulunan anlatıcılardır”; šamani se mogu smatrati precima
ozana i drugih narodnih pjesnika te se brojni motivi i tehnike koje su oni koristili u svojim
pripovjestima koriste i kod kasnijih pjesnika (102)
“Buna göre ı. Türk boyları arasında ortak olarak sahiplenilen ve bilinen destanlar, Oğuz
Kağan ve Dede Korkut, Alpamış Destanı, Köroğlu Destanı gibi yaratmalar ortak Türk
destanları olarak değerlendirilirken, 2. Sadece bir Türk boyu tarafından sahiplenilen bilinen
Türk destanları; Manas Destanı, Kırk Kız Destanı, Ötegen Batır Destanı, Battal Gazi Destanı,
Danişmend Gazi Destanı gibi destanları da belli Türk boylarına ait destanlar olarak
değerlendirmek daha doğru bir yaklaşım olacaktır.” (114)
Berda, Arpad. „Runik Harfli Eski Türkçe Yazıtlar (VIII. yüzyıl)“, prev. Nurettin
Demir. U: Türk Edebiyatı Tarihi, ur. Talat Sait Halman i dr, 85-121. Ankara: Kültür ve Turizm
Bakanlığı, 2007.
“Coğrafi açıdan bakınca yedi bölgeye ayrılabilirler [runik harfli eski Türkçe yazıtlar ]. Bunlar
aşağıdaki gibidir: (ı) Baykal ve Lena Irmağı bölgesi (aşağı yukarı 20 yazıt); (2) Altay Dağları
Bölgesi (aşağı yukarı 16 yazıt; (…); ( 3 ) Kırgızistan ve Kazakistan (28 yazıt; (…) (4)
Fergana, Altay Dağları ve Kuzey Toharistan (aşağı yukarı 18 yazıt; (…) ; (5) Yenisey Çevresi
(aşağı yukarı 145 yazıt); (6) Dunhuang da dâhil olmak üzere Doğu Türkistan (12 yazıt); (7)
bugünkü Moğolistan Cumhuriyeti’ni içine alan bölge (aşağı yukarı 30).” (121)
-osim ovih natpisa koji se nalaze u području Mongolije, Kine i CA (napisani na istočnoj
varijanti turskog jezika) postoje i natpisi na turskim runama na zapadu koji do danas nisu
dešifrirani, a za koje neki vjeruju da pripadaju zapadnoj varijanti (122)
“Yazıt [Irk Bitig ]65 küçük bölümden ve bir kolofondan meydana gelir.” (122)
“Bu sahnede [Irk Biting’in falı okunan kişinin attığı üç numaraya denk gelen tasviri] günlük
hayattan, her şeyden önce de avcılık ve hayvancılıktan motifler fark edilebilmektedir.” (122)
“Moğolistan sınırları içinde yer alan bölgedeki yazıtlar grubu kronolojik olarak homojen
değildir, en azından iki tabakaya ayrılabilir. İkinci Türk Kağanlığı (680-740) döneminden
yazıtlar birinci grupta, Uygur Kağanlığı (740- 840) zamanında ortaya çıkanlar ise ikinci
grupta sayılabilirler.” (123)
-ono što karakterizira nadgrobne spomenike je da se u njima “Ölen, yakınlarından ayrılmaktan
şikayet eder, ölenin unvanları ve yaptıkları sayılır, ölenin geride kalanlara öğütleri bunları
takip eder” (124)
-brojni od ovih natpisa napisani su vrlo uzvišenim, kićenim i svečanim stilom (125)
-još uvijek ne postoji koncenzus među znanstvenicima po pitanju jesu li natpisi na turskim
runama primjeri proze ili poezije; “Orhon yazıtları bize; örnek gösterilecek, nesirde şiirsel
öğeler bulunduran güzel bir üslupla yazılmış eski metinler sunar” (126)
Yakup, Abdurishid. „Uygur Edebiyatı (VIII-XIV. yüzyıl)“, prev. Emine Yılmaz. U:
Türk Edebiyatı Tarihi, ur. Talat Sait Halman i dr, 130-54. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı,
2007.
„Söz başı aliterasyonla görülen Budist içerikli şiirler büyük çoğunluğu oluştursa da, hem
koşutluğa hem de söz başı aliterasyona dayanan halk türküleri, Maniheist ilahiler ve din dışı
şiirler. Eski Uygur şiirinin ölçü özelliklerini daha çok yansıtır“ (130)
„Öyle görünüyor ki Eski Uygurca (Eski Türkçe) söz başı aliterasyonlu şiir esas olarak göz
uyumunu (kulak uyumuna karşı olarak) izlemiştir; yani görseldir, işitsel değil (…)“ (131)
-u poemama napisanim na starom ujgurskom jeziku koristili su se i kineski znakovi, ali su se
čitali po ujgurskom izgovoru „Şiirin başında Çince karakterler içeren söz başı aliterasyonlu
kıtalar kurulması, bu karakterlerin Eski Uygurcada okunuyor olmalarına bağlıdır“ (131)
-jedna od karakteristika ujgurske poezije su ponavljanja i antiteze koja osiguravaju harmoniju
u poemi, ponekad se ista ideja izražava na vrlo sličan način u prvom i drugom djelu stiha, a
ponekad se ideji iz prvoga dijela suprotstavlja ideja iz drugoga (132)
-što se tične unutarnjeg ustroja poezije na ujgurskom jeziku može se reći da „Genellikle,
aliterasyonlu şiirlerin çoğu aslında farklı hece sayıları olan satırların karışımından oluşur ve
yapıları sık sık bir hece modelinden başka bir hece modeline değişir“ (134)
-do danas su ostale sačuvane neke ujgurske narodne pjesme i izreke iz vrlo ranog perioda,
„Bu kitaptaki bazı türküler açıkça geç dönem dil özellikleri ve ayrıca İslami izler yansıtır“
(135)
„Her ne kadar Uygurların Maniheizme, Doğu Uygur Kağanlığı’mn üçüncü hükümdarı Bügü
Kağan zamanında, 762-763’lerde geçtikleri kabul edilse de, aslında Uygurların Maniheizmle
ne zaman tanıştıkları açık değildir“ (137)
„Budizmin ve îslamiyetin tahribinden kurtulabilmiş olan Uygur Maniheist metinleri, sadece
Uygur dili ve edebiyatının en eski örneklerinden değil, bütün Maniheist çalışmalar için de
önemli bir kaynaktır“ (137)
-neki budistički tekstovi na ujgurskom jeziku sadrže kineske znakove koji su se zasigurno u
poemi čitali na ujgurskom (143)
„Uygurlar, bu şiirde, çoğu Uygur şiirinde olduğu gibi uygur biçiminde değil hayhur biçiminde
adlandırılmıştır“ (144)
„Onuncu yüzyılın başında, İslamiyetin Karahanlılar tarafından kabul edilmesinin öncesi ve
sonrasında, eski batı bölgesinde, Budizm, Maniheizmve İslamiyet arasında yoğun bir
mücadele yaşanmıştır“ (147)
-ovo je primjer poeme koja se nalazi u Divanü Lügati’t-Türk a koja predstavlja primjer anti-
budističkog sentimenta među Karahanidima: Seller gibi akın ettik;
Şehirlerinin içine girdik;
(Onların) tapmaklarını yıktık;
Ve Buda (heykellerinin) üzerine pisledik. (147)
-ujgurski budisti su također pisali anti-islamske poeme u kojima su islamska vjerovanja
predstavljali kao zablude i krivovjerja (148)
Demir, Nurettin i Emine Yılmaz. „Uygur Edebiyatı (VIII-XIV. yüzyıl): Nesir”. U:
Türk Edebiyatı Tarihi, ur. Talat Sait Halman i dr, 154-77. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı,
2007.
„UYGURLAR, 744'te Basmılları yenilgiye uğratıp, 745 yılında, daha sonra Kutlug Bilge Kül
Kağan unvanını alacak olan Kutlug Boyla (sal.744-747) önderliğinde, II. Doğu Türk
Kağanlığına son vererek bozkırların yeni hâkimi olurlar.“ (154)
„Ötüken’de oturan ve kervan yollarının kontrolünü elinde tutan Uygurlar, ticareti öğrenmiş,
yavaş yavaş yerleşik hayata geçmiş, Çinlilerle iyi ilişkiler kurmuşlardır.“ (154)
-ujgurski vladar Böğü Kağan izvršio je opsadu Kine na zahtjev jednog kineskog princa koji se
upustio u borbu za prijestolje, a tu njegovu opsadu prepričavaju sevrejski natpisi napisani na
kombinaciji sogdijskog i turskog (154)
-za vrijeme te ekspedicije kagan je poveo sa sobom sogdijske maniheiste koji su proširili
religiju na njegovo carstvo (155)
-pod utjecajem religija kao što su budizam, manihejizam i kršćanstvo Ujguri su polako
prelazili na sjedilački način života i useljavali u regiju poznatu kao Tarım bölgesi te napuštali
svoje nekadašnje nomadske stepe i prepuštali ih Kirgizima koji su dolazili sa sjevera (155)
„[Tufan'daki] Yaklaşık dört yüzyıllık egemenlikleri süresince Uygurlar, Soğd alfabesinden
gelişmiş Uygur yazısını, Soğd alfabesini, Brahmi ve Tibet alfabelerini kullanarak, önce
Soğdca, Sanskritçe ve Toharcadan, sonra da ağırlıklı olarak Çince ve Tibetçeden,
Maniheizme, Budizme ve daha az sayıda olmak üzere Hristiyanlığa ilişkin metinleri kendi
dillerine çevirmişler, dinî çeviriye dayalı zengin bir edebî gelenek oluşturmuşlardır.“ (155)
„Uygurca metinlerin büyük bir bölümünü ilgilendiren Budizmin, Uygurlardan önce, I. Doğu
Türk Kağanlığı döneminde, Türkler arasında benimsendiği, Bumin Kağanın oğlu Muhan
Kağanın (sal. 553-572) inançlı biri olduğu, diğer oğluT’o-po’nunda (sal. 572-581) kendi
döneminde Budizmin yayılması için çaba sarf ettiği biliniyor“ (156)
„Bu mağaralar Budist keşişler tarafından yüzyıllarca tapınak ve konut olarak kullanılmıştır.
1028 yılında Kansu Uygur devleti Tangut tehlikesiyle karşılaşınca, mağaralardaki Budist
rahipler bölgeyi terketmeden önce, yüzyıllar boyunca birikmiş olan kırk bin civarında el
yazması, resim, işleme ve benzerini 17 numaralı mağarada toplamış, mağaranın ağzına bir
duvar örmüşlerdir“ (156-57)
-te su rukopise prijevarom u svoje zemlje odnijeli engleski, a kasnije i njemački i francuski
istraživači te se oni i danas čuvaju u raznim privatnim kolekcijama (157)
„Söz konusu 17 numaralı mağarada bulunan Uygurca el yazmaları elli kadardır. Bunlardan
biri Mani yazısıyla, iki veya üç tanesi Tibet, dört tanesi Run, geri kalanları da Soğd kökenli
Uygur yazısı iledir“ (157)
„Hukuk belgeleri, tıp metinleri, mektuplar, fal kitapları gibi küçük parçalardan oluşan din dışı
metinleri bir tarafa bırakacak olursak, büyük çaplı eserler Çinceden, Sanskritçeden,
Tibetçeden, Küsen/Küşen dilinden, Tohrı dilinden (her ikisi de kaynaklarda Toharca ile bir
tutulur) ve Soğdcadan dinî içerikli çevirilerdir“ (158)
-tekst koji prepričava prelazak Böğü Kağana na manihejizam sastoji se od četiri stranice
napisane ujgurskim pismom te se smatra jednim od najstarijih i najvažnijih primjera
manihejske ujgurske proze (159)
-velik broj primjera ujgurske proze iz perioda 8.st. nalazi se na nadgrobnim spomenicima u
sjevernoj Mongoliji, napisani su ujgurskim runskim pismom koje je nastavak göktürskog
pisma; (159) neki od tih spomenika nalaze se u blizini orhonskih spomenika
-nakon što su Ujguri prešli na manihejizam sogdijska abeceda postala je iznimno važno pismo
u turkijskom svijetu (161)
„Maniheist öykü örneklerinin en önemlileri, Hristiyan Süryaniler aracılığı ile Uygurlara
ulaşmış olan Ezop masallarının Uygurca çevirileridir“ (161)
„İçinde ayrıca çatikler ve avdanlar bulunan metin Uygur edebiyatının en önemli eserlerinden
birisidir [Gelecek olan Buda'nın hayatını işleyen Maitrisimit] ve konuşma üslubunun yazılı
metinlerde kullanılmasına iyi bir örnek oluşturur“ (163); postoji vjerojatnost da se to djelo
napisalo za izvođenje uživo
„Bunlar [Pancatantra Öyküsü’nden alınmış parçalar] , hayvanlar âlemine uyarlanmış,
bugünkü fabllarla karşılaştırılabilecek kısmen dinî, ahlaki içeri¬ ğe sahip anlatılardır“ (165)
„Uygurcaya çevrilmiş sutraların en önemlisi ve en bilineni Altun Yaruk Sutradur’ dur (=
Suvamaprabhâsa-sütra). Budizm felsefesini, Buda’nın menkıbelerini anlatır“; djelo je na
ujgurski prevedeno u 10.st. a napisano je na starom ujgurskom (165)
„Cümlelerinin kısalığı, anlaşılabilirliği ve açıklığı açısından Uygur metinlerinin en
önemlilerinden biri [Sekiz Yüğmek olarak bilinen bir sutra çevirisi] sayılmaktadır“ (166)
„Hristiyanlığm Nesturi koluna ait bazı Uygurca metin örneklerine Turfan bölgesinin
kuzeyindeki Bulayık’ta rastlanmıştır“ (169)
„Yedisu ve Semireçiye bölgelerinde bulunan ve Süryani yazısı ile yazılmış, Hristiyan
Uygurlara ait mezar taşları, 13. ve 14. yüzyıllardan kalmış oldukları için Eski Türkçe
döneminin son ürünlerinden sayılmaktadır.“ (169)
„Uygurca hukuk belgeleri arasında, konusuyla diğerlerinden ayrılan çok ilginç bir metnin son
yayını, T. Tekin tarafından "Türkçe En Eski Dava Dilekçesi” adıyla yapılmıştır (2004b: 3o8
vd.). Bu, bir kölenin efendisini Çinli yargıçlara şikayet etmek için yazdığı bir dilekçedir“
(171)
„Uygurca fal kitaplarının, manzum olanları bir yana bırakılırsa, en önemli olanı Maniheist bir
çevrede yazılmış olan Irk Bitig’ dir. Bu eser, Türk Runik yazısı ile kitap biçiminde yazılmış ve
bize kadar gelebilmiş tek Uygurca metindir“ (172)
„Irk Bitig de 65 falın kısa yorumları ile kısa bir sonlama bulunmaktadır. Sanatlı bir deyişle
kaleme alınmıştır“ (172)
„Ayrıca benzetmeler ve hayvanların kişileştirilmesi açısından da ilgi çekici olan metin
bütünüyle Maniheist Uygur edebiyatının en güzel nesir örneklerinden biridir“ (172)
Eker, Süer. „Yusuf Has Hacip, 'Kutadgu Bilig' (1069)“ U: Türk Edebiyatı Tarihi, ur.
Talat Sait Halman i dr, 193-201. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2007.
„KB ve DLT; yeni Türk-lslam uygarlığının öncü düşünce, sanat ve bilim eserleri olarak El-
Biruni, Farabi, îbn Sina gibi bilim adamlarının da yetiştiği sosyo-kültürel iklimin ürünleridir“
(193)
-iako religija islama ne postavlja nikakvu razliku između Arapa i drugih naroda, u praksi
„özellikle Emevilerin kavmî asabiyyete (kendi akraba, vatan, din ve milliyetini aşırı derecede
kayırma gayreti) dayalı baskıcı politikalarına karşı İranlılar, Türkler ve Arap olmayan diğer
topluluklar arasında şuubiyye adı verilen bir tür tepkisel ulusalcılık akımı ortaya çıkmıştır“; ta
je struja oslabila jedinstvo unutar islama, ali je otvorila put raznim tumačenjima i načinima
prakticiranja te religije među raznim narodima, KB i DLT su proizvodi toga svjetonazora jer
su napisani na turskom unatoč dominaciji arapskoga jezika u islamskoj civilizaciji (193)
„Karahanlıca, XI -XII. yüzyıllarda ürünlerini Doğu ve Batı Türkistan’da veren, yerini daha
sonra Harezm Türkçesine (XIII-XIV. yy.) bırakan İslami dönem ilk Türk edebî dilidir“ (194)
„KB, XI. yüzyılın sonlarında (462/1069) kaleme alman, didaktik, mesnevi tarzında bir
siyasetnamedir. 6500 beyti aşan KB, İslami Türk edebiyatının ilk önemli ürünü olarak kabul
edilir. KB 'nin içeriği İslami edebiyattaki kabusname, pendname/nasihatname/nasihat ul-
müluk,siyasetname türleri ile benzeşir. Bir ilkler eseri olan KB, Batı’da prenslerin aynası
(mirror for princes) olarak bilinen geleneğe de uygundur“ (194)
„İç Asya ve İran-İslam geleneklerinin bir sentezi olan KB (Dankoff 1988: 4), herhangi bir
eserin bütünüyle kopyası ya da tercümesi değildir; ancak İslami kavramlar, bire bir ayet ve
hadis mealleri, sanatçının çevirilerden de yararlandığını gösterir“ (195)
„KB’nin söz varlığı ise 2.861 sözcüktür“ (195)
„KB' de, islami eserlerdeki akışa uygun olarak Tanrı (tevhit, münacat), peygamber (naat) ve
dört halife övgüsü ardından geçiş niteliğindeki bahar mevsimi tasviri ile Buğra Han’a
yazılmış bir kaside yer alır“ (195)
-sukob između svjetovnih i duhovnih ideala u ovom djelu utjelovljen je u likovima Ögdülmişa
i Odgurmışa (195)
„Dinî-tasavvufi bir tema olarak, "zamaneden şikâyet” ve "dünyanın geçiciliği” üzerinde sıkça
durulmasına karşılık, eserin bütününde maddî dünyada sosyal ilişkilerle ilgili normların
altının çizildiği daha ilk bakışta göze çarpar“ (196)
„KB, içerik ve biçim açısından genel olarak Şark-İslam geleneğinin bir parçasıdır; ancak,
yazarın Türk topluluklarının kültür mirasından da yararlandığı söylenebilir“ (196)
„KB, DLT'nin standartlarını ortaya koyduğu dilin hayata geçen, yazılı örneğidir. Dinî terim
niteliğinde Arapça, Farsça sözler ve klişeler görülür; ancak eserin söz varlığı ve dil özellikleri,
Eski Türkçe dönemi söz varlığının, ses ve biçim özelliklerinin hemen hemen aynısıdır“ (197)
„KB, İran geleneğine uygun olarak şehname vezni ile kaleme alınan, çoğu zaman öğretici,
zaman zaman epik üsluba sahip bir mesnevi olmakla birlikte, Firdevsî’nin Şehnâme’si
tarzında bir edebî eser niteliği taşımaz“ (197)
-iako je djelo uglavnom napisano u skladu s prozodijskim sustavom orijentalno-islamske
književnosti, autor se koristio i elementima narodne književnosti na nekim mjestima: „Çeşitli
bölümlerde dağınık olarak 173 dörtlük yer alır. Dörtlüklerin varlığı ancak kafiye sisteminden
anlaşılabilir. Halk şiiri geleneğini yansıtan bu dörtlüklerin bir bölümü aaba, yani mani
tarzında kafiyelenmiştir. Yusuf’un halk edebiyatı geleneğinden yararlandığını gösteren diğer
bir gösterge de esere serpiştirilen atasözleridir“ (197)
„Sanatçının üslubundaki doğallık, yalınlık ve içtenlik, söylediklerini içselleştirdiğinin
göstergesidir. Ancak KB’nin görünüşteki yalınlığının altında, çağına ulaşan Doğu ve Batı
uygarlıklarının yarattığı düşünsel ve felsefi birikim vardır“ (199)
Eker, Süer. „'Divanü Lügati’t-Türk’ (1077)“ U: Türk Edebiyatı Tarihi, ur. Talat Sait
Halman i dr, 201-208. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2007
-iako je ovo djelo uglavnom posvećeno standardnom karahanidskom turskom jeziku, u njemu
se nalazi i materijal iz drugih turkijskih dijalekata kao što su kipčački i oguski „DLT adındaki
lügat sözünün çoğul biçimi olan lügât, dönemin Türk topluluklarının diyalektlerini ifade eder“
(201)
„DLT, dil öğretiminin yanı sıra, okurlarına Türklerin bilim, sanat ve uygarlıkta da yüksek
niteliklere sahip bulunduğunu göstermeyi amaçlar. Eser, bu yönüyle, Türk kültür tarihinde,
Şuubiyyeci geleneğin en önemli ürünlerinden biri olarak kabul edilebilir“ (201)
„Eser, üzerinde yer alan, bir bölümü sonradan eklenen notlara göre, 107-1074 yılları arasında
kaleme alınmış ve yazarı tarafından Türk komutanların kontrolü altında bulunan Bağdat’ta
Abbasi yöneticilerine sunulmuştur.“ (202)
„Eserin yazarı ise, çağına göre ileri, âdeta modern ölçülere yakın bir ulus anlayışına sahiptir.
Mahmut, Türkçeci ve Türkçü bir dünya görüşüne sahiptir“ (202)
„Nitekim, "kâfir” olarak nitelediği ve nefretini gizlemediği Uygurları, bilim adamlığının
nesnel bakışı ile değerlendirmek zorunda olduğunu hissederek, Karahanlıca ile Uygurca
arasındaki yakın ilişkileri ve benzerlikleri dile getirmekten de geri kalmaz“ (202)
„Eserde Türk topluluklarının mitolojisi, tarihi, toplumsal yapısı, etnografyası, edebiyatı,
folkloru ile ilgili önemli bilgiler vardır. Örneğin, Türk dili ve Türk toplulukları ilk kez
Mahmut tarafından sınıflandırılmıştır. İslam uygarlığı çevresinde yetişen ilk Türk şairinin adı
yine DLT de anılır.“ (203)
„DLT, sağladığı zengin edebiyat ve folklor malzemesiyle de önemlidir. Bir bölümü daha eski
dönemlere ait edebî ürünlerin parçaları olan bu malzemeler, Türk dili ve kültür tarihi için birer
hazinedir (…) Divan da. yer alan edebî malzeme savlar (atasözleri) ve koşuglar (şiirler) olmak
üzere iki grupta toplanabilir. Divan'daki 7500 madde başını açıklamada yararlanılan 389
atasözü, 173’si dörtlüklerden, 55’i beyitlerden ibaret toplam 798 dize vardır“ (203)
-u djelu se nalaze stihovi pisani i aruz metrom u obliku bejtova, i slogovnim metrom u obliku
katrena (204)
„KB'de Afrasyap olarak adlandırılan Alp Er Tonga adına söylenen ağıt da DLT’nin önemli
manzumeler arasındadır. İran ve Tacik edebiyatlarında önemli bir kişilik olan Afrasyap, Türk
ve İran-Tacik toplulukları arasındaki geçmişi destan dönemlerine değin uzanan kültürel
temasların da bir göstergesidir“ (205)
-dok je postotak arapskih i perzijskih riječi u KB-u oko 10 posto, „Türkçenin sözlüğü olan
Divan’da ise birkaç eski ödünçleme dışında, hemen hemen hiç Arapça, Farsça kökenli sözcük
yoktur“ (206)
Demir, Nurettin. „Edip Ahmet Yükneki, 'Atebetü’l-Hakayık’ (XII. yüzyıl)“. U: Türk
Edebiyatı Tarihi, ur. Talat Sait Halman i dr, 208-13. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı,
2007.
„DİVANÜ LUGÂTİ’T-TÜRK ve Kutadgu Bilig'den sonra Karahanlı Türkçesinin üçüncü
büyük eseri sayılan Atebetü’l-Hakayık , Yüknekli Edip Ahmet’in ı3 bölümden oluşan, kırkı
beyit, yüz biri dörtlük olmak üzere 484 mısralık eseridir“ (208)
„Giriş niteliğindeki Tanrının methi, peygamberin methi, dört halifenin methi, büyük emir
Muhammed Dâd Ispehsâlâr Beg’in methi ve kitabın yazılması ile ilgili beş bölümden sonra,
eser bilginin faydası ve bilgisizliğin zararları, diline hâkim olma, dünyanın dönekligi,
cömertliğin methi ve cimriliğin yerilmesi, tevazu ve kibir, harislik, kerem, yumuşak huyluluk
ve diğer iyilikler bölümleriyle devam eder“ (210-11)
„Atebetü l-Hakayık, aruzun Kutadgu Bilig’ de de gördüğümüz, Şehname vezni olarak bilinen
feûlün, feûlün, feûlün, feûl kalıbıyla yazılmıştır“ (211)
„Karahanlı dönemi şiiri hakkında ayrıntılı çalışmalar yapmış olan Tekin, dönemin manzum
eserlerini halk şiiri ve aydın zümre şiiri olarak ikiye ayırır ve Atebetü’l-Hakayık’ı aydın
zümre şiiri örnekleri arasında sayar. Millî ölçü olan hece vezni ve yine millî nazım birimi olan
dörtlüklerle yazılıp konu olarak da İslamm etkisi dışında kalan halk şiirine karşılık, aydın
zümre şiirinin İslami (Arap-Fars) ölçü birimi olan aruz ve genellikle yine İslami nazım birimi
olan beyitlerle yazıldığını belirtir“ (211)
-ovo je djelo pak svojevrsna sinteza visoke i pučke tradicije jer je napisano u katrenama
(karakteristika narodnoga pjesništva) u aruz metru (karakteristika elitnoga pjesništva) (211)
„Atebetü’l-Hakayık bir ahlâk kitabıdır. Bu amaçla eserde Müslüman Türklerin kültür anlayışı
çerçevesinde bireylerin ahlaki eğitimini amaçlayan kurallar dönemi için anlaşılır bir Türkçe
ile manzum olarak verilmiştir“ (211)
Ocak, Ahmet Yaşar. „Popüler tasavvufun öncüsü: Ahmed-i Yesevi ve Hikmetleri
(XII. yüzyıl): I. Ahmedi Yesevi ve Yesevilik“. U: Türk Edebiyatı Tarihi, ur. Talat Sait Halman
i dr, 214-222. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2007.
-Ahmed Yesevi smatra se utemeljiteljem turkistanske sufističke tradicije te ga se stoga naziva
'Pir-i Türkistan“ (214)
-Köprülü je u svom djelu kao temeljni faktoru u nastanku anadolskog misticizma prikazao
sufizam CA i njegovog utemeljitelja Yesevija, također je prikazao Yesevija kao ortodoksnog
sunitskog mistika, međutim kasnije je promijenio taj stav na temelju bektašijskih izvora i
opisao Yesevija kao heterodoksnog mistika (216)
-islam se među polu-nomadskim turkijskim plemenima CA širio „posredstvom Ahmeda
Yesevija i njegovih nasljednika“ te se uskladio s „društveno-kulturnim strukturama tih
plemena“ (216)
„Köprülü bu arada, her iki versiyonda da temel kaynaklarından olan bugünkü Divan-ı Hikmet’
in, sadece Ahmed-i Yesevi’nin söylediği orijinal hikmetlerden oluşmadığını, içine sonraki pek
çok Yesevi dervişinin aynı tarzda söyledikleri hikmetlerin karıştığını, ama son tahlilde
bunların da Ahmed-i Yesevi’nin fikirlerinden çok farklı olmaması gerektiğini vurgular“ (217)
„Burada şunu da unutmamakta yarar vardır: Gerek Divan-ı Hikmet, gerekse Makalat [djelo
koje se pripisuje Hacı Bektaş Veliju], tasavvuf yoluna henüz girmiş bulunan müritler için
preliminer mahiyetteki basit bilgi ve telakkileri ihtiva eden eserler[dir] (…) Ama bunların
özelliği, tasavvufi doktrinleri lirik bir popüler üslup ile, hitap ettikleri göçebe çevrelerin
insanlarına rahatça, kolayca anlatabilmeleri ve kabul ettirebilmeleridir“ (219)
„Orta Asya kökenli Yesevilik’ten daha çok, Irak kökenli Vefaiye tarikatının XVI. yüzyıla
kadar derin ve yaygın etki sahibi olduğu görülüyor (…) Osmanlı arşiv belgelerinde, XV. ve
XVI. yüzyılda Anadolu’da hiçbir Yesevi zaviyesine rastlanmazken, bu tarikata mensup birçok
şeyhe ve bunların zaviyesine rastlanması çok düşündürücüdür“; to je učenje širio jedan
arapski derviš koji je imao širok utjecaj na turkmenska i kurdska plemena CA (219)
„Ahmed-i Yesevi, Orta Asya’da İslam’ın yayılma sürecini başlatan değil, fakat daha evvel
başlayan bu süreç içinde önemli rol oynayan tarihsel şahsiyetlerin önde gelenlerinden biridir,
ama tek değildir.“ (219)
„[Orta Asya’daki göçebe] Türk boyları, eski inançlarının tesirlerini henüz kuvvetli bir şekilde
korumakta olduklarından, bu şeyhin onlara telkin ettiği İslam, zamanla kendiliğinden bu
boyların eski dinî ve sosyal yapılarına adapte olmuş ve Yesevilik kırsal kesimlerde, kentsel
kesimlerdeki Sünni renginin aksine, daha farklı bir yapıya bürünmüştür“ (220)
Akarpınar, Bahar. „Popüler tasavvufun öncüsü: Ahmed-i Yesevi ve Hikmetleri
(XII. Yüzyıl): 2. 'Divan-ı Hikmet' ve etkileri“. U: Türk Edebiyatı Tarihi, ur. Talat Sait Halman
i dr, 22-228. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2007
„İslam kültürü etkisi altında gelişmeye başlayan Türk edebiyatının yazılı kültür ortamında
üretilen ilk metinleri olarak Kutadgu Bilig, Divanü Lügati't-Türk Atebetü'l-Hakayık, ile
birlikte, sözlü kültür ortamında üretilp daha sonra yazıya aktarıldığı genel bir kanı olarak
yerleşen Divan-ı Hikmet, Müslüman Türk topluluklarında ve devletlerinde şekillenen
edebiyatlar için ortak temel kaynaklardır“ (222)
-uz iznimku DLT-a, druga tri djela nose „religijsko-mističko-moralni karakter“ te se vjeruje da
se napisana sa sličnim ciljem, ali „Aralarındaki fark, ilk ikisinin dil, üslup ve şekil bakımından
kent kültüründe gelişen ve kitabi İslam anlayışına sahip çevrelere; diğerinin, eski Türk inancı,
Budizm ve Manihaizm geleneklerini sürdüren, İslamın iman ve akide inceliklerini henüz tam
anlamıyla bilmeyen, yarı yerleşik Türk topluluklarına hitap etmeleridir“ (222)
-naziv 'hikmet' koristio se od 10.stoljeća za sve tekstove religijsko-mističkog karaktera (223)
„İslam ahlakını öğreten, fikrî-manevi olgunluğa ulaşmak için izlenecek yolu aydınlatan
metinlere özellikle hikmet denildiği söylenebilir“ (223)
„Hikmetlerin sanat endişesinden, dolayısıyla lirik söyleyişten uzak kabul edilmelerini, tüm
metinlerde hissedilen öğretici üsluba bağlamak gerekir“ (224)
„İslam ahlakının ve tasavvuf adabının öğretilmesi amacıyla başta Hz. Muhammed’in hayatı
olmak üzere, Âdem, Eyüp, İbrahim, Musa, Yakup, Yunus, Yusuf, Zekeriya peygamberin
kıssalarına telmihler yapılır. Hz. Muhammed'in örnek ahlakını sürdüren Dört Halife tanıtılır
ve İslam kültüründeki yerleri vurgulanır.“ (224)
„Genel bir bakış açısıyla, hikmetlerde Allah’ın tekliği, mutlak irade ve kuvveti, Allah’a
bağlılık ve İlahî aşk; Hz. Muhammed’in örnek ahlakı, şefaati, ümmetinden olmanın
mutluluğu, Hz. Muhammed’e bağlılık ve tazim, İslam büyüklerine saygı, İslami değerler ve
ahlak, tarikat adap ve erkânı, şeriat-tarikat-hakikat-marifet makamları, dervişliğin zorluğu ve
faziletleri; mal, mevki ve dünya nimetlerine güvenmenin anlamsızlığı; dünyadan şikâyet,
ibadetin gerekliliği, ahiret hayatı vb. konular derin tasavvufi tahlillere girilmeden işlenmiştir“
(224)
„Kaynağını, Orta Asya Türk kültürü ve sözlü edebiyatından alan geleneksel Türk şiirinin
bütün tarzlarında sürekliliği ve ortaklığı sağlayan öğeler ile İslam ruhunu birleştiren
hikmetler, hedef kitlenin anlayış ve estetik algılarına uygun sade bir dil, etkili bir uslup, birkaç
metin dışında dörtlük nazım birimi ve hece ölçüsüyle üretilmişlerdir. Dinî ve millî değerleri
bünyesinde barındıran Divan-ı Hikmet'te dinî-tasavvufi kimlik içerikte; millî kimlik dil, şekil
ve ölçüde kendini gösterir“ (225)
-najstariji primjerak djela koji je pronađen datira iz 15.st., međutim djelo nosi karakteristike
popularne mističke poezije iz 12.st. iz pogleda jezika, oblika i sadržaja (224)
„Kesin olarak belirtilmemekle birlikte. Hikmetler Hakaniye Türkçesi, Karahanlı Türkçesi,
Orta Türkçe, Karahanlı Edebî Dili, Müşterek Orta Asya Yazı Dili gibi terimlerle ifade edilen
bir dille kaleme alınmıştır“ (225)
-iako su pisane uglavnom narodnim slogovnim (uz nekoliko iznimaka napisanih aruz metrom)
i u narodnoj formi katrene, hikmeti su pisani u nekim klasičnim oblicima orijentalno-islamske
književnosti kao što su gazeli i münacati (225)
„Divan-ı Hikmet'in edebî etkilerini Orta Asya (Türkistan), Harezm, Kuzey Kıpçak (Altın
Ordu) ve Anadolu Türk kültür sahalarında görmek mümkündür“ (226)
„Ahmet Yesevi’nin üçüncü halifesi Süleyman Hakim Ata/Süleyman Bakırgâni (ö. Bakırgân,
M. 1186-1187), Türk edebiyatı tarihinde Ahmet Yesevi’den sonra eser veren ilk tasavvuf şairi
olarak tanınır“ (226); štoviše, neki istraživači koji opovrgavaju teoriju da je Ahmet Yesevi
ikada zapisao ili izgovarao ove hikmete njih pripisuju upravo Bakırganiju te njega smatraju
autorom Divana; tome u prilog ide i činjenica da je on napisao i neke druge knjige:
„Bakırgâni’nin Bakırgan Kitabı, Ahirzaman Kitabı ve Meryem Kitabı adlı eserleri vardır“; a
ovo prvo djelo slično je po jeziku i sadržaju s Divanom (226)
„Horasan erenleri arasında, Ahmet Yesevi’nin altıncı postnişini Lokman Perende’nin
yetiştirdiği Hacı Bektaş Veli, Türkmenlerin manevi lideri vasfıyla XIII. yüzyılda irşat
faaliyetlerini sürdürmüştür“ (227)
„Anadolu’da edebî anlamda Divan-ı Hikmet ruhunu canlandıran Yunus Emre’dir. Doğu’daki
hikmet geleneği Batı’da asırları ve nesilleri birbirine bağlayan 'Yunus Geleneği” olarak doğup
devam etmiştir“; poezija Yunus Emrea može se smatrati duhovnim nastavkom učenja Ahmeta
Yesevija, štoviše u Yunusovim poemama koriste se neke konstrukcije i izrazi koji dolaze
direktno iz Yesevijskog učenja (227)
Banarlı, Nihad Sami. Resmili Türk Edebiyatı Tarihi I: Destanlar Devrinden
Zamanımıza Kadar. Istanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1983.
„Destanlar, milletlerin din, fazilet ve milli macerilarının manzum hikiyleridir (…) Destanlar
içinde zengin mitoloji unsurları bulunur“ (1)
„Destan, kökü tarihe dayanan, ilhamını tarihten alan bir halk edebiyatı verimidir (…) Bir
başka söyleyişle destanlar, halk gözüyle görülen, halk ruhuyle duyulan ve halk hayalinde
masallaştırılan tarihlerdir“ (2)
 Prikaz Oğuz Hana i njegove djece Gün, Dağ,
Yıldız, Ay, Deniz u rukopisu Cami’ü’t-Tevarih

“Acem kültür ve edebiytı, Müslüman Arap kültür ve edebiyitının büyük tesiri altında
tamamiyle islami bir kültür ve edebiyat çehresi almış, İran dili, taşacak kadar, Arapça kelime
ve ifadelerle dolmuştu (…) Daha mühimmi, Iran topraklarında devlet, Araplardan sonra,
İranlıların yerine Türklerin eline geçmiş ve bilhassa Gazneliler devrinden başlayarak İran,
asırlarca Türk hakimiyeti altında yaşamıştı“; veliku ulogu u tome je odigrala Firdevsijeva
Şahname koja je u značajnoj mjeri utjecala i na razvoj turske islamske književnosti (6)
„Destanlar, tarih boyunca, milletlerin halk şiirleri tarafından, gerek dil, gerek nazım yapısı
bakımından, önce, iptidai terennümler halinde söylendi. Destan devrinin diğer şiirleriyle
birlikte, yazı olmadığı için, bir sözlü edebiyat geleneği meydana getirerek gelişti“ (7)
„Iran destanının büytik şairi Firdcvsi, miletinin (halk hafızasında yaşayan) destani tarihini;
lran, hatta Türk halkının destan şiirini çok iyi biliyordu. Başta Dakiki olmak üzere bazı Iran
şairlerinin daha Samaniler devrinde yazmaya teşebbüs ettikleri lran Destanı'nı 60.000 beyitlik
muazzam bir eser halinde yazabilmesi böyle bir kültürle mümkün olmuştur“ (8)
„Firdevsi, milletinin destani tarihini başlangıçtan Sasaniler devri sonuna kadar, İran tarihinin
bütün yaşayan hatıralarını, efsanelerini, unutulmaz kahramanlarını ve bütün milli an'anelerini
bir araya toplayarak yazmıştı“ (9)
„Acem aruzu'nun faulün faulün faulün faul vezniyle ve mesnevi adlı, milli nazım şekliyle
yazılan bu eserde Farisi'nin, bilhassa dış musikisi bakımından, muhteşem ahengi vardır“ (9)
-ovaj autor navodi da je jedan od razloga zašto Turci nemaju čitavi, nacionalni destan taj što
su živjeli u toliko burnom i promjenjivom okruženju da nisu imali vremena niti prilike
zapisati svoje destane, jer su bili prezauzeti stvaranjem novih (10)
-neki dijelovi turskih destana zapisani su u obliku u kojemu su još postojali i kružili među
pukom, neki su pronađeni u starim kineskim izvorima i rukopisima arapske i perzijske
književnosti, a neki u bizantskim povijesnim kronikama (10)
„Destani koji pripadaju pred-islamskom periodu poredani su u: 1. Destane o Alp Er Tongu; 2.
Destan Şu; 3. Hunsko-oguske destane; 4. Göktürk destane; 5. Destani Dokuz Oguz – On
Uygur Turaka“ (11-12)
„Bugünkü bilgimize göre, eski çağlar Türk tarihinin ilk destan kahramanı Alp Er Tunga isimli,
büyük bir Türk ve Turan hükümdarıdır. Alp Er Tunga, M. ö. VII. asırdaki Türk - İran
savaşlarında ün kazanmış ; Iran ordularını defalarca mağlup etmiş, sonunda Iran (Medya)
hükümdarı Keyhüsrev (Kiyaksares)e yenilerek öldürülmüştü“ (13)
„Bu Türk hükümdarının Iran destanı'ndaki adı Afrasyab'dır. M. XI. asırda Dlviaü Lugati't -
Türk adıyle ve Arap diliyle Türkler'in ilk lügat ve gramer kitabını yazan Kaşgarlı Mahmud'un
bu kitabında, büyük Saka hükümdarının her fırsatta anıldığı görülür“ (14)
„Alp Er Tunga'nın ölümü konusunda söylenmiş bir Sagu (ağıt; mersiye) ise M. XI. asıra kadar
[yaşadı]“ (14)

„Fakat bir düşman destanında o derece esaslı yer almak için, bu Türk ve Turan hükümdarının
[Alp Er Tonga, yani Afrasyab'ın] Iran halkı içinde ve İran an'anesinde büyük iz bırakmış
olduğunu kavramak güç değildi“ (14)
-Şu Destanı pripovijeda o sukobu jednog turskoga vladara sa Aleksandrom Velikim te se
spominje i u Kašgarijevom kompendiju (15)
„Destandaki iki Türk, nasıl Türk destan üslübunda bütün Kalaç'ları temsil ediyorsa, Şu adı da
Sa veya Şu devletini şahıslandıran bir timsal olabilir. Bu takdirde Şu destanı, Saka Destanı
demektir“ (16)
-Oğuz Kağan Destanı prvi je puta zapisan u 13.st. ujgurskim jezikom i pismom, no bio je
prisutan stoljećima prije toga u pamćenju naroda i pučkih pjesnika (17)
-jedan od najčešćih motiva u ovom destanu su junačka djela raznih plemenskih vođa koji su
bili dijelom Oguzove vojske te Oguzovo dodjeljivanje zemlje i imena tim vođama kao
zauzvrat za njihova junaštva
„Oğuz destanının, umumiyetle sekizli - onikili vezinlerle söylenmiş, manzum
terennümlerinden daha bazı hatıralar saklayan bu yazma'nın, aslında çok daha büyük,
manzum ve zengin bir destanın hikayeleşmiş bir hulasası olmak ihtimali kuvvetlidir“ (21)
-vjeruje se da je ovaj destan nastao u II. st. pr. Kr., a zapisan je u XIII. st. po. Kr. (21)
-nakon prelaska Turaka na islam nastale su nove verzije ovoga destana koje sadrže brojne
promijene, jedna od kojih je ta da su Turci isprva štovali Alaha, ali su za vrijeme Kara Hana
prešli na bezbožništvo od čega ih je spasio Oguz koji je bio musliman od rođenja (21)
-postoje brojne sličnosti između Gün Hana (sina Oguza Hana) iz destana i stvarnog hunskog
vladara Mete Hana, npr. činjenica da je zemlju kojom je vladao podijelio na 24 dijela, što su
kasnije primijenili i Seldžuci (21)
„Şu demek ki destanda Oğuz Kağan diye tanıtılan kahramanın, hakikatte, tek bir hükümdar
değil, tarih boyunca, bütün Oğuz Türkleri'nin ve Oğuz Hanları'nın macerasını kendi adında ve
kendi hikayesinde toplayan bir sembol olması, onun, herhangi belirli bir Hakan olmasından
daha kuvvetli ihtimaldir.“ (22)
„Gök-Türkler tarihte Türk adını devlet ismi yapan ilk Türkler’dir“ (24)
„Gök-Türk'ler bu adlarına uygun bir davranışla, doğu'da Mançurya hudutlarından batı'da
Karadeniz kıyılarına ve cenupta Hindistan sınırlarına kadar uzanan ve yayılan büyük vatanda,
yine bu büyüklükte bir devlet kurmuşlardır“ (24)
-ovaj je narod prvi turkijski narod o kojemu posjedujemo značajne informacije o njihovom
državnom ustroju, vjerovanjima i običajima na temelju nadgrobnih spomenika koje su za
sobom ostavili, ali od njihove usmene tradicije ostale su dvije priče koje su najvjerojatnije bile
dijelom nekog većeg destana, a to su Bozkurt Destanı i Ergenekon sačuvane u kineskim
izvorima (24)
-u tim se pričama pojavljuje jedan od najčešćih motiva turskih destana, onaj o dječaku kojega
je, nakon pokolja cijele njegove obitelji, odgojila vučica (24)
„Destana göre Ergenekcm, Türklerin yüzyıllarca çift sürerek, av avlıyarak, maden işleyerek
yaşayıp çoğaldıkları; etrafı, aşılmaz dağlarla çevrili, mukaddes bir toprağın adıdır“ (25)
„Ergenekon destanı, önce, XIII. asır Moğol tarihçisi Reşidüddin tarafından yazıya
geçirilmiştir. Yazarın Cami'ü-t Tevarih kitabına kaydettiği bu rivayet, Reşidüddin Tarihi de
denilen bu eserde Fars diliyle yazılıdır“ (26)
-priča o Ergenekonu pojavljuje se i u djelu Şecere-i Türk autora Ebü’l-gazi Bahadır Hana (26)
„Uygur boyları, daha önceki asırlarda da medeni bir hayat yaşıyorlardı. Hatta bunların M. V.
asırda kendilerine mahsus bir yazı kullandıklarına dair Çin kaynaklarında kayıtlar vardır“ (27)
„Uygur Destanı'nın elimizde Türkçe, manzum parçaları yoktur. Destan, Çin ve Iran
kaynaklarında, değişik iki rivayet halinde yazılıdır“ (29)
„Onlar [ilk devirlerin şairleri], görünmez kudret olan Tanrı'dan haber vererek iyiliğe çektikleri
insanların yalnız manevi sağlıklarından değil maddi sağlıklarından da sorumluydular.
Cemiyetin biricik aydınları onlardı“ (41)
-u periodu kada je turskim društvima dominirala usmena tradicija „Destan şiiri yanında kayda
değer şiirler dini törenlerde söylenenlerdir. Bunlar içinde bilinen ilk törenler, Sığr, Şölen ve
Yuğ'lardır“ (43)
-stari su Turci svoje prve tuğove pravili tako da su na štap nabili rep od jaka koji se smatrao
svetom životinjom (43)
„Şairler, bu törenlerde avlanışların kutlu ve avların bereketli olmasını dileyen şiirler
okurlardı“ (44)
„Türkler, bir bilgiye göre, dini olmayan yeme içme toplantı ve eğlencelerine toy, bunların dini
olanlarına Şölen diyorlardı“ (44); ovi drugi bili su posebni po tome što se na njih žrtvovalo
toteme koje je u svim ostalim okolnostima bilo zabranjeno dirati
„Bu kelime ile ilgili olduğu anlaşılan Yağ ve Yog, ağlama ; Yuğ veya yog töreni de matem
töreni, demekti“ (44)
„İşte bu ve benzeri matem törenlerinde sazşairleri bu sefer elem ve ölüm şiirleri söylerdi.
Matem şiirlerine Sagu denirdi. Bugün elimizde hayli eski sagu örnekleri vardır. Gerçi bunlar
yazıya, ya tercüme olarak yahud islammiyetden sonra yazılmış eser“ (45)
-neki od najstarijih oblika pjesništva među turskim plemenima su destani i ilahije (himne
prema bogovima), narodne türkü pjesme svjetovnog karaktera i lamenti poznati kao sagu,
kratke, mudre izreke poznate kao hikmeti (45); za sve osim za sague vjerojatno se koristio
opći naziv za pjesme koşuğ (45)
-poeme na ujgurskom jeziku i pismu pronađene u nekadašnjoj prijestolnici ujgurskog
kaganata u Turfanu „bugün elimizde orijinalleri bulunan ve birer müstakil şiir çehresi taşıyan
ilk Türkçe şiirler“ (46)
„Manzumenin «dörtlük»lerle söylenişi ve terennüme elverişli olsun diye, bir nakarat gibi
tekrarlanan mısralar, gene Türk şiirinin kesin çizgileridir“ (48)
„Gerçekten, eski Türk şiirinde, az kullanılmakla beraber üç mısralı kıt'alarla tertiplenen bir
nazım şekli vardır“ (48)
„Kafiye harflerini mısra başında söylemek mısra sonuna getirmekten kolay olduğu için mısra
başında bu harf ve hece alliterasyonları eski Türk şiirinin özelliğidir“ (48)
„Hecelerinin sesi biribirine eşit veya biribirine yakın dillerde nazım mısraları, bu hecelerin
sayılması esasına dayanan bir ölçü ile söylenir. Bu ölçüye Hece vezni denir. Hece vezni ile
söylenen manzumelerin birinci mısralarında sözler kaç hece tutuyorsa, diğer mısralarda da o
kadar hece vardır. Yazılı Türk edebiyatında ilk vezinli söyleyiş, Gök-Türk kitabelerine Yollug
Tigiıı'in yazdığı şu mısralardadır: Yigirmi kün olurup Bu taşka bu tamga kop Yollug Tigin
bitidim“ (51)
„Bazı dillerde ise hecelerin sesleri ne denk ne de eşittir. Bu dillerde heceler ya uzun, ya kısa,
hazan çok uzun ve çok kısa olabilir. Hecelerinin sesi denk olmayan böyle dillerde ahenk,
heceleri saymakla sağlanamaz. Böyle dillerde ahenk, uzun ve kısa hecelerin seslerine göre
tertiplenmiş kalıplarla sağlanır. İleride göreceğimiz Aruz vezinleri, "tef'ile,, denilen böyle ses
kalıpları ile tertiplenmiştir“ (51)
„Ortaasya Türkçesinde en çok yedili, sekizli ve onikili vezinler kullanılmıştır“ (51)
-starim turskim nacionalnim metrom može se smatrati metar od 12 slogova poredanih u
obliku 4+4+4 (51)
„Önceleri 7 + 4 duraklarıyla kullanılan onbirli vezin, bilhassa İslamiyetten sonıra onbir
heceye denk olan bazı Aruz vezinlerinin, mesela : Fa'Ulün fa'ulün fa'Ulün fa'ul yahut
Mefi'Dün mefi'Dün fa'ulün gibi, İslami Türk edebiyatının ilk asırlarında çok kullanılan böyle
vezinlerin de tesiriyle, 6 + 5 ve 4 + 4 + 3 bölümlerine ayrılarak gelişmiştir. Bu vezin, bu yeni
duraklarıyle, Türkiye Türkçesi halk şiirinin, destan, türkü ve koşma'larında kullanılan en
yaygın vezindir“; ovaj je pak metar postao svojevrsni nacionalni metar anadolskih i
balkanskih Turaka (52)
„Fakat İslamiyetten önceki Türk edebiyatında ve İslamiyetten sonraki Türk halk şiirinde
nazım, bunlardan tamamiyle ayrı ve milli bir şekle dayanmaktadır: Bu nazmın birimi
dörtlük'tür“ (52)
„Bu gün yaşayan destan ve koşma şekillerinde de 1. dörtlüğün ı. ve 3. mısralarında kafiye
serbesttir; 2. ve 4. mısralar birbirleriyle kafiyelidir. Diğer dörtlüklerin hepsinde ilk üç mısra
kendi aralarında kafiyelidir; dördüncü mısralar ise, ilk dörtlüğün ikinci- dördüncü mısraıyle
kafiyelenir“ (53)
„Eski Türk zevkinin, vezinde, umümiyetle 4 + 4 + 4 duraklı hecelerden hoşlandığı ve nazım
birimi olarak da dörtlük şeklini büyük ısrarla kullandığı açık bir hakikattir“ (53)
„Yarım kafiye, tam kafiye, zengin kafiye, cinaslı kafiye, redif, iç kafiye ve alliterasyon gibi,
türlü kafiye tipleri, Türk şiirinde, başlangıçtan beri, bir kafiye saltanatı halinde mevcuttur“
(54)
„İleri sürülen kuvvetli bir ihtimale göre, kafiye unsuru, önce Türk şiirinde başlamıştır. Çünkü,
çok eski ve büyük şiir dillerinden Yunanca'da bir kafiye sistemi yoktur. Çin. Sanskrit ve İbrini
dillerinde kafiye görünmüyor. Eski Latin şiiri de kafiyeden mahrumdur. Eski Arapça'da
Kur'an.ı Kerim'deki seci'ler ve alliterasyonlarla musıkili, lahuti ifadenin benzeri olmamakla
beraber, bir seci' ve mısraların sonunda aynı harfi tekrarlamaktan ibaret, basit bir kafiye
görülmektedir“ (55)
„Bir görüşe göre, Türkler arasında yazı, daha Saka Türkleri'nin Ön -Asya seferleri zamanında
ve Ön-Asya yazılarından birini kullanmak yoluyla başlamıştır“ (56)
-natpise koji se nalaze na području Yeniseya najvjerojatnije su za sobom ostavili Kirgizi koji
su te natpise napisali na nerazvijenoj varijanti Gök-Türk pisma najvjerojatnije oko 5.st. (57)
„Gök-Türkler, tarihte ilk defa Türk adı alan Türklerdir. O zamana kadar bir kavim veya aile
adı olan Türk sözü, Gök-Türkler devrinde büyük bir devlet ve millet adı olmuştur“ (57)
„Gök-Türk yazısında 38 harf vardır“ (58)
„Bu harfler, dikili taşlar üzerine umumiyetle, yukarıdan aşağıya doğru sıralanmış; satırlar bu
şekilde yazılmıştır. Aynı satırların yanyana dizilişi ise çok kere soldan sağa hazan da sağdan
sola doğrudur“ (59)
„Türk edebiyatının ilk yazılı örnekleri, Gök-Türkler tarafından taşlar üzerine yazılarak
bırakılmış eserlerdi. Bu dikili taşlara Gök Türkler bengü taş diyorlardı. Bengü taş, ebedi taş,
abide demektir. Bu abideler, bu gün, Orhun Abideleri diye anılmaktadır“ (59)
„Gök-Türk Devleti, M. S. Tarih 552 Yılında Bumin Kağan tarafından kuruldu. Bu yıla kadar
Gök-Türkler, Avar (Apar) Türkleri'ne tabi olarak Altay çevrelerinde demir işliyorlardı“ (60)
„M. S. VI. asır ortalarında isyan eden bir kavmi bastırma vazifesi, Gök-Türk'lerin reisi Bumin
Han'a verildi. Avarlar adına savaşan Bumin bu isyanı bastırdı. Mükafat olarak da Avar
hükümdarının kızıyle evlenmek istedi. Fakat Avar hakanı bu dileği reddetti. Bunu hakaaret
sayan Bumin, M. S. 545 yılında istiklal ilan etti. Avarları yenerek 552 de Gök-Türk iktidarını
kurdu. Doğuda Mançurya hududundan Batıda Karadeniz kıyılarına uzanan ; cenupta
Hindistan hududuna varan geniş sahaya hakim oldu. Devlet kuran ailenin asıl adı Türk' dü.
Türkler, Gök-Türk adını, hakim oldukları toprakların büyüklüğü, enginliği sebebiyle aldılar.
Gök, mavi ; Gök-Türk, mavi gök kadar engin ülkelerin sahibi Türk demekti“ (60)
-kasnije je Prvi Turski Kaganat podijeljen na zapadni i istočni dio, a zapadni dio bio je
nominalno podređen istočnom sve do 610. godine kada vladar zapadnoga dijela nije priznao
vladara istočnoga te je došlo do unutarnjeg rata kojima su se okoristili Kinezi kako bi osvojili
istočni dio Kaganata (60)
-orhonski natpisi pričaju o tome kako je „Parçalanan Türklüğün Çin boyunduruğuna girdiğini,
Türk beylerinin Çince isimler alıp milli benliklerinden uzaklaştıklarını; güçlü Türk oğullarının
Çinlilere kul, temiz Türk kızlannın cariye olduklarını haykırır“ (61)
„Gök-Türk Kitabelerinde işte bu Bilge Kağan'la kardeşi Kül Tigin'in Türk milletine ve Türk
beylerine verdikleri uzun mesaj yazılıdır. Yer yer, realist bir tarih dili, yer yer bir iman lisanı,
milli ve içtimai tenkid ve güven cümleleri; yer yer de kudretli bir hitabet dili ile yazılan
kitabelerde işte şunlar söylenmektedir“ (61)
-neki istraživači vjeruju da jezik kojim su pisani orhonski spomenici odražava jezik elite koja
je upravljala kaganatom; s druge strane neki tvrde da taj jezik sadrži brojne elemente jezika
kojima su pripovijedani destani, čemu u prilog idu brojne fraze i izrazi koji se pojavljuju na
tim natpisima a slični su s onima iz Knjige o Dede Korkutu (66)
-jedna od glavnih karakteristika ovog Drugog Turkijskog Kaganata za vrijeme kojega su
podignuti ovi spomenici jest činjenica da su njegovi vladari konstantno morali ratovati protiv
turkijskih plemena koja su se bunila i borila za samostalnost, te protiv Kineza (68)
„Adı bilinen ilk yazarların, büyük devlet adamı yahud hükümdar ailesinden insanlar olarak,
yüksek sınıfa mensup oldukları biliniyor. Çünkü bunlardan Bilge Tonyukuk, büyük bir Türk
veziri, Yollug Tigin ise, isminden de anlaşıldığı gibi, bir tigin yani bir «prens»dir“ (70)
„Kendi adına diktirdiği abideye bizzat yazdıklarına göre, Tonyukuk., Çin'de doğmuş ve Çin
esaretinden llteriş Kutluğ Han'la birlikte kurtularak Türkler'in birinci istiklal savaşını, bu
hakanla birlikte, idare etmiştir“ (70)
„Bilge Tonyukuk, edebiyatımızda yalnız adı bilinen ilk yazar değil, aynı zamanda ilk hatırat
yazarı ve ilk tarih müelllfi'dir“ (71)
„Ortaasya Türkçesi'nin bize kadar ulaşan ilk edebi eseini yazan şahsıyet, Yollug Tigin'dir. Yer
yer kuvvetli bir hitabet diliyle ; yer yer realist bir tarihçi üslubuyle ; yer yer lirik söyleyişlerle;
Türkçe'nin o çağlardaki en güzel ses unsurlarıyle söylediği eseri [Bilge Kağan ve Kül Tegin’in
abideleri], VIII. asır Türkçesi için hakiki bir başarıdır“ (71)
“Aynı yazar, ilk kitabesinden üç yıl sonra, ikinci talebesi Bilge Kağan için de bir kitabe
yazmak mevkiinde kalmıştır. Böylelikle 734 de ölen Bilge Kağan'ın kitabesi 735 de
yazılmıştır. Bu kitabedeki yazıların mühim bir kısmı, birinci kitabedeki yazıların aynıdı“ (73)
„Kitabeleri, yeni Avrupa ilmine, önce Yohan von Strahlenberg isimli bir İsveç subayı tanıttı :
1709 da Ruslara esir düştüğü ve Sibirya'ya sürüldüğü için serbest zamanlarında bu çevreyi
gezmiş ve Orhun'daki taşları görmüştü“ (73)
-u VIII.st. turkijska su plemena i narodi napustili tursko runsko pismo za koje se može reći da
je „Türk dili ile Gök-Türk yazısı arasında en az dört asır sürmüş, açık bir anlaşma ve tekamül
tarihi vardır. Bu Türk yazısı, Yenisey'deki iptidai halinden Orhon'daki olgunluğuna, böyle bir
tekamül tarihi içinde ulaşmıştır“ (774)
„'M. S. VI. asırda Hazar çevresindeki Türk zümrelerini Hristiyan etmek maksadıyle Türkçe'ye
tercüme edilen Kitab-ı Mukades'in Yunan alfabesi'yle yazıldığı' bilinmektedir.“ (74)
„Fakat, M. 759 da Moyunçur'un yerine hükümdar olan Bögü Han, 763 yılında Maniheizm'i
resmi din olarak kabullenince, Uygurlar arasına yayılan maniheist dindarlar, bilhassa Soğd'lu
maniheistler, kendi din kitaplarını yazdıkları Soğd - Soğdak yazısını, dinleriyle birlikte
Türklere yaymaya başladılar“ (74)
„Gerçi Mani dini, Türkler arasında asla yaygın ve uzun ömürlü bir din olmadı. Fakat Soğdlu
misyonerlerinin getirdiği yazı, bilhassa IX. asırda, Uygur Yazısı adını aldı ve türlü tarihi
sebeblerle Ortaasya'da hayli yaygın ve uzun ömürlü bir yazı oldu“ (75)
-iako su Ujguri nakon provale Kirgiza 840. godine i raspada njihovoga kaganata preselili u
Tiyanşan i napustili manihejističku religiju koju su zamijenili budizmom „Maniheizm'in
tesirinde gelişen ve orijinal bir mektep çehresi alan Uygur resim sanatı, dini Uygur
minyatürleri, burada devam etti“ (75)
„Arap alfabesi gibi, sağdan sola doğru yazılan Uygur yazısının 14 - 18 harfi vardır. Türk
dilinin mıisıkisini, bu kadar az harfle seslendirmek mümkün olamıyacağından Türkler
arasında kullanılan alfabelerin en kifayetsizi budur“ (76)
„Hoço'da bulunan Türkçe Mani metinlerinde Mani dinine aid Türkçe dualar, ilahiler, efsaneler
ve Mani kozmogonisi vardır“; drugi važni manihejski tekstovi na turskom pronađeni su u
Turfanu, ali njihov je broj zanemariv (76)
„Uygur yazısını Türklere tanıtan Soğdlular yalnız din yayıcıları olarak detil, tüccar olarak da
Türk illerinde yaptıkları kervan nakliyatı sırasında, bu yazının, bozkırlara yayılmasına
sağlamışlardır“ (77)
„Fakat, Uygur yazısı'nın bütün yetersizliğine rağmen, Türkler arasında hayli uzun ömürlü bir
yazı oluşunda en büyük sebep, Moğollar'ın bu yazıyı öğrenmesidir. Daha Cengiz Han'dan
başlayarak Moğol hükümdar ve aydınlarının Uygur yazısını öğrenip, yüz yıllar süren
saltanatları esnasında, devlet işlerinde bu yazıyı kullanmalarıdır ki İslamiyetten sonra, Arap
yazısının yaygın tesirlerine rağmen Uygur yazısına XVI. asra kadar uzanan bir ömür
sağlamıştır“ (77)
„Arnavutluk'da Naki-Sent-Mikloş'da bulunan Atila definesi'ndeki halis altından vazolar
üzerinde çadır sayvanları ve yassı kemer kabartmaları vardır. Bunlar, Turfan'da raslanan Türk
süslemeleri ile büyük benzerlik halindedir“ (86)
„Türk dili, başlangıçta, ses bakımından aruz'la anlaşabilir karakterde değildi. Ortaasya
Türkçesi'nde uzun hece yoktu“ (156)
-iako je slogovni metar utemeljen na jednakom broju slogova u nekoj strofi, on se ne temelji
samo na pukom brojanje slogova, nego i na svojevrsnoj harmoniji otvorenih i zatvorenih
slogova koja je slična izmjeni dugih i kratkih slogova u aruz metru „Eski Türk vezninde
zaman zaman açık ve kapalı heceleri aruz tef'ilelerini andırır bir ahenkle sıralayan sesler
duyuluyordu“ (157)
“ilk Türk şairleri, Aruz'un uzun heceleri yerine Türkçe'nin kapalı hecelerini, Aruz'un kısa
heceleri yerine Türkçe'nin açık hecelerini kullanarak uzun hecesi olmayan bir lisanın Aruz'a
intibakını bu yolda mümkün kılmışlardır“ (157)
-pod utjecajem arapskog i perzijskog prozodijskog sustava turski su visoki slojevi usvojili
praksu produživanja slogova (uzun hece): “Hele Türkler, Iran ve Anadolu coğrafyasına inerek
buralarda hakimiyet kurdukaları, bilhassa Anadolu ve Balkanlar coğrafyasını kendilerine
vatan edindikleri asırlarda uzun hece zevkj, sade başka dillerden gelen, aşılama bir zevk
olmakla kalmamış, Türkler, yeni vatan topraklarından yükselen sesi duyarak uzan heceyi
Türkçe'nin tabii bir zevki ve zamanla tabii bir hecesi haline getirmişlerdir“ (157)
„Divan şiirine Türklerin verdiği nazım şekillerinden biri Tuyug'du. Tuyug, dört mısralı bir
nazım şeklidir. Kafiyelenişi Türk manilerinde ve rubailerde olduğu gibi a. a. b. a. tarzındadır.
Fakat yine rubai'de olduğu gibi, hazan üçüncü mısra da diğerleriyle kafiyeli olabilir“ (202)
-jedna od glavnih karakteristika tuyuga je da je rima u njima cinaslı odnosno da ju čine riječi
koje se isto izgovaraju, ali imaju različita značenja; ova je pjesnička vrsta započela kao mani
(odnosno himna bogu) da bi se pod utjecajem iranske književnosti razvila u svoj zreli oblik
(202)
„Bugünkü bilgilerimize göre, divanlarında çok sayıda tuyug bulunan ilk Türk şairleri, Azeri
Türkçesi şairlerinden Seyyid Nesimi ve Kadı Burhaneddin' dir“ (203)
„Klasik edebiyatta, Türk zevkinin ve Türk şiir an'anesinin geliştirdiği diğer nazım şekli
şarkı'dır. Şarkı, Divan şiirimizin son asırlarında gazel' den sonra en yaygın hatta gazelden
daha popüler bir şiir çeşidi olmuştur. Şarkı'mn bestelenerek söylenmek için şekillenmiş,
nakaratlı bir şiir oluşu, onu aydınların sanat ve eğlence meclislerinden alarak halk arasına
yaymıştır“ (203)
„Klasik edebiyatta Türk şarkılarından önce, Murabba' adı verilen ve ya dört mısralık yahut
dörder mısralık kıt'alarla tertiplenen bir nazım şekli vardı“; s vremenom su se te murabbe
pretvorile u şarkı koje su, uz iznimku metra, teksta i nekih stilskih karakteristika bile identične
s koşma i türkü narodnim pjesmama (204)
„XVIII. asırda Divan şiirimizin en güzel ilk şarkılarını yazan şairi Nedim'dir. Hemen bütün
şiirlerinde yerli ve milli zevki, milli ruhu terennüm eden Nedim, şarkı şekline - şüphesiz milli
zevkin yarattığı bir şekil olduğu için - tabii bir yakınlık duymuş ve bütün Divan edebiyatında
bu tarzın en güzel örneklerini vermiştir“; u tom je periodu şarkı postigla svoj zreli oblik u
kojemu se nakarat u prvoj katreni ponavlja u drugom i zadnjem stihu, a u ostalima u zadnjem
stihu (205)
„Denilebilir ki Islam medeniyeti çağlarında Türk Edebiyatı X. asırdan Xlll. asır sonuna kadar
süren zamanda bir hazırlık devresi geçirmiş, bu edebiyatın büyük, sürekli ve klasik bir edebi
çığır çehresindeki devamı ise xııı. asırdan sonra olmuştur“ (213)
„Türk Halk Edebiyatı ve halk söyleyişlerinden geniş ölçüde faydalanan Tasavvuf Edebiyatı da
yine bu hazırlık devresi"nde kurulmuş, biribirinden farklı birer edebi ekol halinde gelişmiş
veya gelişmeğe koyulmuştur“ (214)
„İslamiyetten sonra Türk edebiyatını önce şu iki bölüm dahilinde tanımak ve incelemek
gerekti: ı. Yüksek Zümre Edebiyatı, 2. Halk Edebiyatı. Bunlardan birincisi okumuşların,
ikincisi halkın edebiyatıdır“; (214) osim te dvije kulture postojala je i ona utemeljena na vjeri
i religiji koja je mogla nositi karakteristike i jedne i druge, a to je „3. Tasavvuf Edebiyatı“
(215)
„Yüksek Zümre Edebiyatı, M. XI. asırda başlayan ve XIII. asırdan bu yana Divan Edebiyatı
diye isimlendirilmesi daha doğru olan, İslami ve klasik Türk Edebiyatı'dır“ (215)
„İslamiyetten sonra Müslüman Türk devletleri ülkelerinde yetişerek : a - Medreselerde İslam
dillerini, İslam ilimlelerini, İslam tarihini, İslam felsefesini, İslam hukukunu, İslami sanat ve
edebiyat bilgilerini öğrenerek, saray ve çevrelerinde toplanan ; b - Oğrendikleri bu dillerin ve
bu bilgilerin tesiri altında yeni bir dil ve edebiyat anlayışıyle Türkçe eserler veren Divan devri
yazarlarının meydana getirdikleri edebiyata Yüksek Zümre Edebiyatı denir“ (215)
„Türk Halk Edebiyatı, atasözleri'nden ; fıkralar, masallar, türküler, maniler, anonim hikayeler
ve benzerleri gibi, isimleri bilinmeyen söyleyiciler tarafından meydana getirilmiş verimlerden
ibaret bir edebiyat değildir. Bu edebiyatın yüksek zümre şarileri ölçüsünde tanınmış büyük
sanatkarları, şairleri, eserleri ve kendine mahsus edebi nevileri ve şekilleri vardır“ (215)
„[…] eski ve zengin bir edebiyat diline ve bu dil'le meydana gelmiş şifahi bir edebiyat kültür
ve geleneğine sahip Türk halkı, edebiyatsız yaşayamayacağı için, kendi milli ve an'anevi
edebiyatını devam ettirerek bizim Halk Edebiyatı dediğimiz ikinci bir edebiyat meydana
getirmiştir.“ (215)
-iako ju nisu proizvodili islamski učenjaci koji su se obrazovali u medresama, ipak je narodna
književnost na svoj način islamska književnost: „Bu edebiyatı eski Türk edebiyatından ayıran
en mühim fark, yeni Halk Edebiyatı'nın İslam medeniyeti asırlarının hadiseleriyle kaynaşmış ;
İslam imanıyle, İslam kahramanlarıyle ilgili ve bu iman uğruna büyük savaşlara girmiş, aynı
uğurda asırlarca şehid olmuş bir halkın edebiyatı olmasıdır.“ (215)
-djela pučke književnosti stvarali su aşık pjesnici u pratnji saza, kıssahan i meddah
pripovjedači koji su svoje narative krasili pjesmama, te izvođači narodnoga kazališta kao što
je Karagöz ili orta oyunu (216)
„Aynı edebiyat [halk edebiyatı], Türk dilini, milli vezin ve şekilleri, yerli ve milli sanatı,
münevverlerin eserlerine nisbetle daha çok koruyan ve yaşatan bir edebiyat olmuştur“ (216)
„Bu edebiyatın kaynağı ve temel ideolojisi İslam tasavvufudur. Bununla beraber Türk
tasavvuf edebiyatı, dil, vezin ve nazım şekilleri gibi dış unsurları bakımından. çoğu zaman,
milli değerlere ve milli zevke sadık kalmıştır“; za sufističku književnost može se reći da nosi
elemente nacionalne književnosti jer je sufizam oblik islama prilagođen ukusima i
preferencijama naroda, ona je svojevrsna sinteza i most između elitne i pučke književnost
(216)
-prvi značajni vladar gaznevidske države bio je Sultan Mahmut Gaznevi koji je izgradio
carstvo koje se „Afganistan, Horasan, İran, İrak-ı Acem, Harzem, Pencab, Sind bölgeleri gibi,
Asya'nın çok eski tarihi ve medeni hartıralarla zengin topraklarında yükselmiş“; iako to
carstvo nije dugo trajalo te su ga prepustili Seldžucima, donijeli su važne doprinose na
kulturnom planu poticanjem islamske znanosti i umjetnosti, kao i naseljavanje muslimanskog
stanovništva (216)
„Fakat [Gaznevi İmparatorluğun] hükümdar ailesi ve ordu Türk olduğu için saray ve ordu
lisanı Türkçe idi“ (217)
-u ovom periodu napisana je i Firdevsijeva velika Şehname no, za razliku od tvrdnji nekih
istraživača, ona nije napisana za onodobnoga vladara, koji je bio izrazito sklon Islamu i
Turcima, nego za iranski narod koji je činio većinu stanovništva u toj državi (218)
„M. X. asır ortalarından XII. asır sonlarına kadar' Ortaasya'da Tanrı dağları çevresinde ve
Maveraünnehir'de, Kansu'dan Aral gölü'nün batı kıyılarına kadar uzanan geniş sahada hüküm
süren ilk Müslüman - Türk devleti, Karahanlılar Hakanlığı'dır“ (218)
„Daha IX. asır ortalarından beri Hakanlılar adıyle müstakil idare ve orduya sahip
Karahanlılar, X. asrın ilk dörtte biri sonlarında, hakanları Satuk Buğra Han'ın İslamiyeti kabul
etmesi ve Abdülkerim unvanını alması ile Ortaasya'da halk topluluğu Türk olan ilk Müslüman
- Türk devletini kurdular ; aynı asrın sonlarında öteden beri harb halinde bulundukları Saman
Oğulları'nı kat'i mağlubiyete uğratarak bütün Maveraünnehir'e sahip oldular ; kısa zamanda
doğu ve batı Türkistan'a hakim, büyük devlet kurdular“ (218)
„İslam din ve medeniyetinin taze Türk gücü ile birleşmesi ; Türk'ün inanma üslubuyle ve eski
Türk medeniyeti miraslarıyle birleşip gelişmesi tarihinde ilk adımı onlar [Karahanlılar]
atmıştır“ (218)
-iako je i u karahanidskoj državi jezik religije i znanosti bio arapski, a jezik književnosti
perzijski, ipak „Bununla beraber Karahanlılar ülkesinde devlet dili, saray dili, halk dili, kısaca
yurtta kullanılan dil Türkçe'ydi“; a razlog tomu je činjenica da je za razliku od gaznevidske
države u karahanidskoj stanovništvo bilo uglavnom tursko (…) „O kadar ki Karahanlılar
devrinde şekil, vezin ve ideoloji bakımından İslami tesir altında gelişen yüksek zümre
edebiyitı'nda edebi eserler bile Türk diliyle yazıldı. Hatta bu eserlere eski Türk şiirinden,
kuvvetli hatıralar aksetti : İslami eserlerde Türk dörtlükleri, Türk cinasları Türkçe'ye mahsus
kafiye, redif ve alliterasyon usulleri kullanıldı (219)
„Bu arada daha çok Doğu Karahanlılar bölgesinde Türk dili ile ilk İslami Türk destanları
söylendi. Bu destanlar, Müslüman Türklerle tat'lar yani Müslüman olmayanlar, bilhassa budist
Uygurlar arasındaki savaşlardan doğmuştu“ (219)
„[Selçukluların] Kurdukları devletin hudutları Çin Türkistanı'ndan Marmara ve Akdeniz
kıyılarına uzanmış, buralardan da Mısır hudutlarına ve Hind denizlerine inen muazzam bir
imparatorluk şekli almıştır“ (220)
„Bu hükümdar [Alparslan] 1071 de, Malazgird'de Bizans imparatoru Romen Diyojen'i
mağlup ve esir ederek kazandığı zaferle Türk-Oğuz boylarına Anadolu 'nun kapısını açmış,
bugünkü Türkiye'nin fethine başlamıştı“ (220)
-budući da su na teritoriju kojem je vladalo seldžučko carstvo živjeli brojni narodi koji su
puno ranije prihvatili islam i kojima su arapski i perzijski jezik bili glavni jezici u znanosti,
religiji, administraciji, umjetnosti i svakodnevnom životu „Türkçe, iktidarın Türkle'rde
olmasına rağmen, Selçuk medeniyeti asırlarında ancak üçüncü dil durumunda kalmıştı“, iako
se na seldžučkom dvoru i u vojsci pričalo turskim jezikom (222)
-jedan od glavnih razloga zašto su seldžučke elite preferirale perzijski jezik nad turskim je to
što je taj jezik bio simbol prestiža i kulture, sve su se kulturne aktivnosti odvijale u pratnji
perzijskoga jezika, od dvorskih ceremonija, preko izvođenja umjetničkih djela do proslava i
zabava; međutim postojao je i praktičan razlog za korištenje arapskog i perzijskog, a to je
činjenica da su to jezici na kojima su njihovi podanici stvarali svoja kulturna djela, pa ako
Seldžuci žele dokazati svoju nadmoć nad njima i opravdati svoju vladavinu moraju ih u tome
nadjačati: „Dil zenginliği, kültür ve medeniyetçe o çağların en ileri seviyesinde bulunan Arap
ve İran dünyasına haysiyetle söz geçirebilmek için Türklerin de dil, kültür ve medeniyet
seviyeleri onlar ölçüsünde ve hatta onlardan yüksek olmak gerekirdi“ (223)
„XII. asırda Türk diliyle söylenmiş bazı rubailer ve Türkçe - Farsça mülemma' manzumeler de
bu çağlarda klasik bir Türk şiiri olduğunu, hiç olmazsa Türkçe'nin bu yollarda denendiğini
göstertecek mahiyette'dir“ (224)
„Türk dili İslam dünyasında ehemmiyet kazanmağa başlamış, bu arada, Araplar ve İranlılar
arasında Türkçe öğrenmek ihtiyacı duyulmuştur“ (225)
-država Hvarezmskih Šahova bila je jedna od rijetkih turkijskih država koja je aktivno
nastojala promovirati turkizaciju područja kojima su vladali i uporabu turskoga jezika (227)
„Böylelikle [Moğol istilasından kaçarak] daha Selçuklular zamanında bir ordu millet halinde
Anadolu'ya gelip yerleşen Oğuz Türkleri'nden sonra, birçok Türk ve Türkmen boyları daha,
Azerbaycan ve Anadolu'ya göç ederek bu ülkelerde Müslüman-Türk nüfüsunu
çoğaltmışlardır“ (228)
„Onun [Cengiz Han’ın ikinci oğlu Çağatay’ın] adını taşıyan devletin topraklarında,
Harzem'de hatta Altın Ordu ve İran Moğolları ülkelerinde gelişen bir Türk lehçesine de
Çağatay Lehçesi denildi. Aslında Ortaasya Türkçesi'nin kısmen Moğolca ile birleşerek
gelişmesinden doğan bu lehçe ile meydana getirilen Ortaasya edebiyatına da Çağatay
Edebiyatı diyenler oldu“ (228)
-iako su Mongoli u svojim osvajanjima koristili izrazito nasilne i rušilačke metode, nakon
uspostavljanja vlasti nad područjima koja su osvojili dali su njihovom stanovništvu široke
slobode u pogledu ispovijedanja religije i kulturne produkcije, štoviše brojni od tih
mongolskih osvajača sami su se asimilirali u kulturu koja je dominirala teritorijem kojim su
vladali: „Eserlerini Moğol dili'yle, Farisi veya Arabi ile yazan Moğol Tarihçileri arasında
Tarih-i Cihan-güşay adlı eserin yazarı Cüveyni'yi ve Cami 'ü't-Tevirih adlı büyük eseri tertip
eden üstad tarihçi Reşidüddin'i bilhassa hatırlamak gerekir.“ (229)
-Mongolima je isprva službeni jezik bio mongolski da bi kasnije prešli na ujgursko-kašgarski
turski, a pisali ujgurskim pismom (229)
-iako su prva poznata djela napisana na turskom jeziku nastala tek u 11.st. ne može se reći da
su to prvi primjeri turske pisane književnosti jer je jezik kojim su ta djela napisana izrazito
razvijen i ne može se smatrati primitivnim stadijem nekog pisanog jezika: „Bir Kutadgu Bilig'
i, bir Atabetü'l-Hakaayık'ı meydana koyabilmek için Türk dili edebiyatının esaslı bir hazırlık
devresi geçirmiş olması zaruridir“ (230)
„İslami Türk edebiyatının (eseri elimize geçebilen) ilk yazarı, Yusuf Has Hacib'dir [Kutadgu
Bilig adlı bir eserin müellifi]“ (230)
„Kutadgu Billg yazarının, eserine eski Türk edebi zevkine ait çizgiler işlemesi, bilhassa dil
bakımından milliyetçi davranışları, dikkati çekecek mahiyettedir“ (231)
„Yusuf, İslam ahlakını, İslam imanını, kısaca, İslam kültürünü kuvvetle benimsemiştir. Ancak
bu benimseyiş ona yerli ve milli değerleri ihmal ettirmemiştir. Baştan sona nazımla
tertiplediği eserini başarılı bir Türkçe ile yazması; böylesine büyük bir eserde yabancı
kelimelere pek az yer vermesi, bunun ilk delilidir (…) Kutadgu Bilig yazarı, ayrıca, eserini
Türk halkı arasında yaygın edebi söyleyişlerle, halk deyimleriyle ve atasözleriyle besleyerek,
daha milli bir hale koymuştur“ (231)
-činjenica da je Yusuf uspio napisati kvalitetno djelo na turskom jeziku u periodu kada on nije
bio razvijen kao književni jezik pokazuje koliko je taj intelektualac bio uspješan: „Eserini
aruzla yazmış ve mısralarında hayli kuvvetli bir ahenk sağlamağa muvaffak olmuştur“ (232)
„Kitap, gerek ferd olarak gerek cemiyet halinde yaşayan insanların, iyi bir siyasetle idare
edilip, dünyada, ahirette mes'ud olabilmeleri için tutulacak yolları gösterir. Kutadgu Bilig,
mesnevi şekliyle yazılmış, manzum bir eserdir. Eserin sonunda kaside şeklinde söylenmiş,
124 beyit tutarında üç parça ve eserin içinde yeri geldikçe söylenmiş 173 dörtlük vardır.
Bütün bunlarla birlikte Kutadgu Bilig'in tamamı 6645 beyittir. Kitaba sonradan ilave edildiği
düşünülen 77 beyitlik bir manzum mukaddime bu sayıya dahil değildir (…) Kutadgu Bilig'de
kullanılan vezin de Şehname vezni'dir“ (232)
-u ovom djelu očituju se i neki elementi stare turske pred-islamske pjesničke tradicije u obliku
mani pjesama pisanih u obliku katrene s cilas rimom koja se ponekad temelji na različitim
značenjima iste riječi u turskom i perzijskom jeziku što pokazuje da ovo djelo čak i u naizgled
nacionalnim elementima pripada orijentalno-islamskoj civilizaciji (233)
„Yazarın Türkçesi hakkında buraya kadar verdiğimiz bilgiler ve örnekleri, onun, Türkçe''nin
sırlarına ermiş, milli lisanın ses ve mana inceliklerini bilen, kudretli bir yazar olduğunu belli
etmiştir“ (234)
„Kutadgu Bilig, eserin önsöz'ünde Han Dili diye isimlendirilen, Kaşgar-Hikaaniyye
lehçesi'yle yazılmıştır“; taj je jezik nastao na području karahanidske države u periodu kada se
turski jezik obogatio rječnikom islamskih jezika i književnih formi (234)
-jedan od razloga zašto se u djelu nalaze brojne greške u korištenju metra je to što u periodu u
kojem je djelo napisano turski jezik nije bio prilagođen aruz metru: „Türkçe'nin Arap ve Fars
dillerindeki gibi uzun heceleri olmayışı, ayrıca Türkçe'deki açık heceleri kendi seslerinden
uzun okumanın henüz alışılmamış bir çare oluşu, yeni vezinle söyleyişde ciddi bir güçlük
teşkil etmiştir“ (235)
„Eserin esas mevzuu : Cemiyet halinde yaşayan insanları, maddi ve manevi bakımlardan
mes' üd edecek yollar bulmaktır ; bu yolları bir sosyal nizanı içinde, bir hukuk prensipi, bir
idare disiplini, bir dünya ve ahiret problemi halinde düşünmek ; öyle sistemlendirmek ve
bütün bunları bakanlara duyuracak görüşler ve öğütler halinde ifade etmektir“ (235)
„Kutadgu Bilig, önce Tanrı övgüsünde bir münacat'la başlar. Sonra Peygamber'in medhini
söyler. Bunu dört sahabe'nin övgüsü takip eder. Dördüncü bölümde, parlak bahar mevsimi'nin
ve hükümdar Buğra Han'ın tasviri ve medhi vardır“ (236)
„Kutadgu Bilig, Karahanlılar devrindeki Türk aydınlarının umumi kültürleri ; din ve dünya
görüşleri ; duyuş ve düşünüş ölçüleri ; sosyal ve medeni hayatları hakkında esaslı bilgiler
veren ve birçok fikir ve hikmetleri bugün de uyulacak kadar doğru, ibret verici ve her
bakımdan üstün vasıflı bir eserdir“ (237)
„Yazarın kendi yaşadığı devirden ise açık şikayetleri vardır. Hatta bu şikayetler daha yeni
Müslüman olmuş Türkler arasında Müslümanlığın bile bir buhran geçirmekte olduğunu ifade
edecek derecede mühim ve manalıdır“ (237)
„Kutadgu Bilig'den sonra yazıldığı tahmin edilen Atebetü'l-Hakaayık'da Kutadgu Bilig'e
benzer taraflar çoktur. Her iki eserin aynı vezinle yazılmış olması ; kafiyeleniş bakımından
gösterdikleri benzerlik bilhassa aynı tema'larda söylenen mısralardaki söz ve söyleyiş
yakınlıkları bunlar arasındadır“ (240)
-postoji vrlo malo pouzdanih informacija o stvarnoj ličnosti autora Atebetü’l-Hakayıka
Ahmeda Edipa, ali zato postoji obilje legendi o njegovom životu neke od kojih je prenio i
slavni Ali Şir Nevai u svom djelu Nesaimü’l-Mahabbe (241)
„Bütün bunlardan ve daha başka vesikalardan (75) çıkan netice, Edib Ahmed'in XII. asrın
tanınmış bir edibi, takdir edilmiş bir alimi olmasıdır. Onun adı, Türk illerinde asırlarca
unutulmamış ve bazı mısraları, atasözleri arasına girmiştir“ (241)
„Onun [Kaşgarlı Mahmud’un] Karahanlılar devrinde ordu kumandanlıkları yapan yüksek bir
aileye hatta bizzat hükümdar ailesine mensup, mühim bir şahsıyet olduğu sanılmaktadır“
(250)
„[Kaşgarlı Mahmud] Türk illerinin birçok yerlerini dolaşmış; çok geniş bir coğrafya üzerine
yayılmış Türk kavimlerinin dillerini, tarihlerini, destan ve efsanelerini ; mesel ve hikmetlerini
öğrenmiş ve bu öğrendiklerini büyük bir kitapta toplamıştır. Mahmud, kitabına halk arasında
yaşayan eski, yeni halk şiirlerinden, hikmetlerden, atasözleri'nden örnekler koymuş ve bize
Karahanlılar devri devlet teşkilatı ile saray ve halk hayatı hakkında mühim bilgiler
bırakmıştır“ (250)
„Esasen onun [Kaşgarlı Mahmud’un] kültür ve edebiyat tarihimizdeki yeri, şuurlu bir
milliyetçi olmasından ve bilhassa Türk dili için çok kıymetli bilgilerle zengin bir lügat ve
gramer kitabı yazmasındandır“ (250)
„Bu eser [Divanü Lugati’t-Türk] , Türkçe'nin ilk lügat ve dilbilgisi kitabıdır. Ancak hazırlanışı
ve içindekiler bakımından devrinin dili, edebiyatı, tarihi, coğrafyası ve sosyolojisi hakkında
kıymetli bilgilerle zengin bir milli kültür hazinesidir. Eser, Türk dilini Araplara öğretmek
maksadıyle yazılmış ve bu sebeple Arap diliyle kaleme alınmıştır. Divanü Lugaati't-Türk,
Arapça bir kitap olmakla beraber içinde o devir için çok sayıda Türkçe kelime ile Türk halk
edebiyatından ve halk dilinden alınmış, çok sayıda şiir örnekleri, Türkçe deyimler ve
atasözleri vardır. Kitaptaki Türkçe kelimelerin sayısı 7500 den fazladır“ (253)
-Mahmut je u svom rječniku poredao i grupirao riječi prema arapskoj leksikografskoj tradiciji
utemeljenoj na korijenima, pa je riječi s istim brojem suglasnika u korijenu svrstavao u istu
kategoriju, te je nadodavao znakove za samoglasnike (253)
„Divanü Lugaati't-Türk'de Türkçe kelimelerin ne manalarda ve nasıl kullanıldıklarını
göstermek maksadıyle yazılmış Türkçe cümleler, ibareler ve deyimler pek çoktur. Kitaba
alınan, küçük edebi örnekler, destanlar ve diğer şiir parçaları da esere aynı maksatla
alınmıştır“ (254)
„Divanü Lügaati't-Türk'deki Türkçe örnekler, Gök-Türk kitabelerinden bu yana bize kadar
yaşayan en eski Türk edebiyatı hatıralarıdır. Bunlar arasında türlü koşuk'lar, sagu (ağıt) lar ve
destan parçaları vardı“ (255)
„Divan'da mesela Alp Er Tunga gibi Miladdan çok önceki milli kahramanlar için söylenmiş
destan veya sagu parçaları bulunmakda, bunların yanında miladi IX. asırda terennüm
edildikleri anlaşılan İslami Türk destanları'ndan seçilmiş parçalar ve hatıralar yer almaktadır“
(255)
„Burada dikkati çeken nokta, bütün bu örneklerin [Divanü Lugati’t-Türk içindeki bulunan
halk şiiri parçaları], içinde yabancı sayılan hiçbir kelime bulunmayan, arı bir Türkçe ile
yazıldığı zannıdır“ (256)
-u svom djelu Mahmud spominje dva dominantna jezika koja imaju potencijal postati
književnim jezicima, a to su čisti (jer nije pao pod utjecaj drugih jezika) hakanijski turski koji
se govorio među Karahanidima, Ujgurima, Yağma, Argu, Çigil Turcima te oguski (koji je
došao u kontakt s perzijskim pa ga Mahmud ne smatra čistim turskim i drži da je hakanijski
superioran nad njime) koji su koristili Oguzi, Pečenezi, Kipčaci, Yemeci, bulgarski Turci
(256)
„Fahreddin Mübarekşah'ın, Türk ve İslam büyüklerinin şecerelerini tesbit maksadıyle yazdığı
bu mühim eserin adı Şecere-i Ensab' dır“; to je djelo napisao za turkijskoga vladara koji je
osvojio državu Gora koja je vladala Indijom i Afganistanom (258)
„Eser, İslamiyetten önceki peygamberlerin, İslam' dan evvelki Şam ve Yemen
hükümdarlarının nesebleri dahil olmak üzere, Hz. Muhammed'in, onun halifeleriyle eshab ve
ensar'ının ; İran, Emevi, Abbasi hükümdarlarının, diğer İslam büyükleriyle bir kısım İslam
emirlerinin ; Cahiliyye devri şairleriyle Müslüman şairlerin ve daha birtakım İslam
devletleriyle Gazneliler'in, Gorlular'ın neseblerini tesbit eden 136 şecere halinde hazırlandı“
(258)
-autor je u svom djelu hvalio vrline i vještine Turaka, njihovu sposobnost da osnivaju države,
da se iz ropstva uzdignu do sultanata, da se čvrsto povežu za religiju islama i postanu njezini
najveći branitelji (259)
„Şecere-i Ensab veya Tarih-i Fahreddin Mübarekşah diye anılan bu eser, müellifinin koyu
milliyetçi oluşuna ve eserini bir Türk hükumdarına sunuşuna rağmen Türk dili ile değil,
Farisiyle yazılmıştır“ (260)
„Bu büyük din alimi [Zemahşeri], Kaşgarlı Mahmud'un aksine olarak, Arapça bilmeyenlere,
bu arada Türklere ve İranlılara Arapça öğretmek maksadıyle Mukaddimetü'l-Edeb isimli bir
dil ve lugat kitabı yazmıştır. Bu eserin Arapça satırları üzerinde Türkçe ve Farsça tercümeleri
vardır. Mukaddimetü 'l - Edeb, bize bilhassa Oğuz, Kıpçak, Kanklı Türkleri'nin lehçeleri
hakkında aydınlatıcı bilgiler vermektedir. Böylelikle, eser, Divanü Lugaati't-Türk' ün, nisbeten
eksik bıraktığı, BatıOğuz dili'ne ait bilgileriyle Kaşgarlı Mahmud'u bütünleyen bir kitap
değerindedir“; ovaj intelektualac bio je turkijskog porijekla, ali je svoja djela većinom pisao
na arapskom jeziku, te se zbog toga smatra drugim Turčinom nakon Mahmuda iz Kašgara koji
je napisao rječnik u kojemu se nalaze informacije o turskom jeziku (261)
-uz Zemahşerija još jedan pjesnik i intelektualac turkijskog porijekla koji je hvalio vrline
Turaka na arapskom jeziku bio je İbnü’t-Te’avizi: “Arap diliyle söylenmiş şiirler içinde
Türkleri övmek; onlara sevgi ve hayranlık duymak neşvesinde, daha, çok sayıda mısralar,
bütün şiirler vardır“ (262)
-iako je narodna književnost koja se razvila među turkijskim narodima nakon prelaska na
islam svojevrsni nastavak stare, usmene tradicije, velika je razlika po tome što „Kısaca, İslam
medeniyeti çağlarındaki halk edebiyatının lisanı da aydınların dilleri gibi, yeni dine, yeni
medeniyete ve yeni coğrafyalara ait kelimelerle zengindir. Bu edebiyat, İslamiyetten önceki
edebiyatın kalıntılarına bile İslami bir ruh ve mahiyet verecek; onları, İslamiyet zamanında
söylenmiş gibi, yeni imanla kaynaştıracak kadar, İslamiyeti benimsemiştir“ (264)
„Bilhassa Azerbeycan ve Türkiye Türkçesi'nde bir milli vezin değeri kazanan onbirli vezin
[bu vezin aruzun en çok kullanılan biçimlerinden birine benzemekte]'le, sonraki asırlarda, çok
sayıda destanlar, koşma'lar ve türküler söylenmiştir.“ (264)
„Ellerinde sazları, dillerinde sözleri, diyar diyar dolaşan saz şairleri, bu edebiyatın belli başlı
şairleridir“ (264)
„Onun [halk edebiyatının] atasözleri gibi, maniler ve türküler gibi, kimin tarafından
söylendiği çok kere bilinmeyen, tamimiyle anonim hikmetleri, şiirleri, hikaye ve masalları
vardır. Fakat aynı edebiyatın Yunus Emre ve Pir Sultan Abdal gibi ; Karacaoğlan, Emrah ve
Derdli gibi büyük ve çok tanınmış şairleri de vardır.“ (264)
„Halk Edebiyatı, belli başlı olarak halk şiiri, halk hikiyesi, halk tiyatrosu ve (atasözleri gibi)
halk felsefesi nevileri dahilinde gelişmiştir“ (265)
„İslam medeniyeti çağlarındaki Türk Halk Edebiyatı'nın ilk verimleri hakkında bize bilgi
veren kitap, Kaşgarlı Mahmud tarafından yazılan Divanü Lugati't-Türk'dür (…) Bu örnekler,
bir takım halk deyimleri ve atasözleri ile içtimai-ahlaki manzumelerden, koşuk'lardan,
sagu'lardan, destan'lardan alınmış, küçüklü büyüklü parçalardır“ (265)
„Gerek karakteristik bir sagu oluşu ; gerek İslam öncesinden dil, tarih ve edebiyat hatıraları
saklayışı bakımından bu sagu [Divanü Lugati’t-Türk’te bulunan Alp Er Tunga için söylenmiş
olanı], başlıbaşına mühim bir Türk edebiyatı yadigarıdır“ (265)
„Divanü Lugaati't-Türk'deki Halk Edebiyatı örneklerinden bir kısmı da Mahmud'un yaşadığı
asra yakın zamanlara ait destanlar'dan alınmıştır. Bunlar arasında Müslüman Türklerin budist
ve putperest Uygurlarla yaptıkları iman savaşları dolayısiyle söylenmiş destanlar bilhassa
mühimdir“ (265-6)
„[Divanü Lugati’t-Türk’teki] şiirlerin büyük ekseriyetle dörtlük şeklinde söylendiği ve
manzumelerin de bu dörtlüklerin arka arkaya sıralanmasıyle tertiplendiği görülmektedir“
(266)
„Divanü Lugaati't-Türk'ün diğer kıymetli bir cephesi de bize bütün o çağlardaki halk
tefekküru'nden hatıralar saklayıp Türk halk felsefesi'nin derinliğine uzanmamızı sağlamasıdır.
Divan'ın sahifeleri arasına dağılmış atasözleri, bu felsefenin hayat tecrübeleriyle ve büyük bir
mazinin öğüdleriyle zengin çehresini gösterir“ (267)
„Divanü Lugaati't-Türk'de Çuçu adlı bir şairden söz edilmesi, İslamiyetten sonra, Türkler
arasında, kendi adıyle şöhret kazanan halk şairlerinin belirdiğine delil sayılabilir“ (267)
„İslamiyetten sonraki Türk destanları büyük ekseriyetle milli - İslami destanlardır. O kadar ki
Türkler, mesela, Oğuz Destanı gibi en tanınmış bazı eski destanlarını bile İslamdan sonra,
İslam kültürü ve İslam ideolojisiyle birleştirerek bu destana geniş ölçüde İslami bir rıih
işlemişlerdir“ (268)
-Satuk Buğra Han Destanı je „Kaşgar ve Balasagun şehirleri çevrelerinde ilk Müslüman Türk
hükumetini kuran İlik Hanlar'ın hayatı, yani bir Karahanlı Destanı' dır“; taj je destan nastao
negdje između IX. i X. st. (268)
„Satuk Buğra Han Destanı'nın eldekı yazmalarında dil, halk ağzına girmiş Arapça, Acemce
kelimelerle geniş ölçüde birleşmiş bir lisandır. Türkçe'nin yeni medeniyetin kelimeleriyle
birleşmesi tarihinin tabii neticesi olan bu dilde, ayrıca, dikkate değer bir sadelik, orta bir halk
Türkçesi edası vardır“ (269)
„Kırgız Türkleri arasında geniş bir kahramanlık hikayesi halinde son asıra kadar yaşayan
Manas Destanı, İslamlığın Türk halkına söylettiği ilk büyük destan'dır. Bu destan, bugünkü
yorumlara göre miladın XI. XII. asırlarında Türkistan'da Yedisu çevresinde doğmaya
başlamıştır (…) Destan, İslam imanının kabulü, yayılması ve onun için yapılan gazalar
etrafında söylenmekle beraber daha eski Türk destanlarından da türlü motifler ve zengin
hatıralar saklamaktadır“ (269)
„Manas Destanı, Müslümanlığın Türkler arasına yayılması hadiselerinden ve Türkistan'da
İslam inkılabından doğmakla beraber Müslümanlıkta Türk üslubu diyebileceğimiz bir iman
anlayışı içinde, taassup'dan uzaktır: Destana eski Türk inanışından çizgiler işlenmiş, Şaman
dininden hatıralar girmiştir“ (270)
„Manas Destanı'nda dil bakımından Kırgız Türkçesi'nin yakın asırlardaki özellıkleri vardır“
(270)
„Manas Destanı'nda Er Manas'ın daha beşikte dile gelip babasına, Müslüman olacağını,
kafirleri yeneceğini söylemesi Oğuz Destanı'nın İslami şeklini andırır“ (272)
„Bugün Karakırgızlar arasında kalmış görünen destanın, bir zamanlar, bütün Ortaasya Türk
destanında yaygın bulunduğu anlaşılıyor. Şimdi elimizde bulunan metin ise Kırgız Türkçesi
edebiyatının karakteristik bir örneğidir“ (272)
-iako najveća zapisana verzija ovoga destana ima 32 000 stihova, prema nekim istraživanjima
taj je destan dostigao broj od 400 000 stihova zahvaljujući raznim dodacima koje su putujući
pjesnici nadodavali ovom djelu (273)
„Manas Destanı'nın teşekkül ettiği XI.-XII. asırlarda Ortaasya'dan Kafkas'lara, İrak'a ve
Avrupa'ya geçen zengin Oğuz boyları arasında ise bütün Türk edebiyatının en güzel destani
verimlerinden biri, belki de birincisi olan Dede Korkut Hikayeleri yayılıyordu. Yeni yurtlarda
yeni vak'alar ve yeni coğrafyalarla birleşen Dede Korkut Hikayeleri XV. asırda Doğu
Anadolu'da yazılı edebiyata geçmiştir. Oğuz Türkleri'nin diğer mühim bir destanı olan
Köroğlu Destanı da aynı coğrafyalarda Oğuzlarla birlikte yerleşmiş ve yayılmıştır (…)“ (273)
„Ortaasya, Türk halkları arasında XIII. asırda doğan ve genişleyen diğer bir destan da Cengiz
Destanı'dır. Bu destan, Moğol cihangiri Cengiz Han'ın hayatı, şahsıyeti ve fetihleri etrafında
ve Cengiz çocukları tarafından idare edilen Türkler arasında doğmuştu“ (273)
„Bu destanda Cengiz tamamiyle bir Türk kahramanı gibi düşünülmekte ve öyle hikaye
edilmektedir“ (273)
„Aynı destana, sonradan, yine Moğol cinsinden bir hükümdar olan Aksak Timur'un da hayatı
ve fetihleri katılmış ve destan, Cengiz soyunun ve haleflerinin maceraları halinde
genişlemiştir“; u brojnim verzijama ovoga destana Džingiskan je prikazan kao potomak
Oguz-kana, a ovaj destan sadrži brojne slične epizode kao i Destan o Oguz-kanu (273)
-dok su zapadni Turci kroz povijest gajili prijezir i mržnju prema Džingiskanu kao barbaru
koji je palio njihove gradove i civilizacijske centre i porobljivao njihove vladare, Turci CA su
ga vidjeli kao junaka koji je širio islamsku religiju (275)

Gülensoy, Tuncel. „Manas Destanı“. TDV İslam Ansiklopedisi br. 27 (2003): 557-
8, MANAS DESTANI - TDV İslâm Ansiklopedisi (islamansiklopedisi.org.tr) (16. svibnja 2023.)
 Talat Tekin: Orhon Yazıtları
-Kül Tiginov (podignut 732. godine) i Bilge Kaganov (podignut 735. godine) spomenik
udaljeni su jedan od drugog oko 1 kilometar, dok je Tonyukukov spomenik (podignut
vjerojatno između 720-725. g.) udaljen oko 350 km od njih
-iako su pronađeni neki stariji spomenici koji pripadaju periodu Prvog turskog kaganata oni
nisu na turskom, nego uglavnom na sogdijskom jeziku
-Kül Tiginov i Bilge Kaganov spomenik su visine otprilike 3,80 metara, a širine oko 1,30
metara
-na zapadnoj strani Kül Tiginova spomenika nalazi se dugi tekst na kineskom pismu i jeziku,
dok su ostale strane ispunjene tekstom na orhonskim runama
-na cijelom spomeniku nalazi se ukupno oko 60 stupaca teksta na orhonskim runama,
uključujući i tekst na postavi koja je u obliku kornjače
-spomenik Kül Tiginu je u spomen svoga mlađega brata izgradio Bilge Kagan, koji je osoba
koja se obraća čitatelju na spomeniku
-na spomeniku Bilge Kagana nalazi se ukupno 56 stupaca teksta, te nekoliko stupaca kineskog
teksta, no budući da je spomenik u vrlo lošem stanju kineski tekst se nije dao iščitati
-tekstovi ovih dvaju spomenika su uglavnom isti, npr. tekst na sjevernoj strani spomenika
Bilge Kagana osim posljednjih 7 stupaca odgovara tekstu na južnoj strani spomenika Kül
Tigina
-spomenik Bilge Kaganu dao je izgraditi njegov mlađi sin Tengri Kagan 735. godine, a i na
ovom spomeniku je osoba koja se obraća sam Bilge Kagan; tekst je napisao njegov nećak
Yolluğ Tigin
-spomenik Tonyukuka sastoji se od dva komada kamena od kojih je jedan malo veći od
drugoga, sveukupno sadrži 62 stupca teksta, na spomeniku se čitatelju obraća sam Tonyukuk
-spomenici pripovijedaju vojnu i političku povijest Drugoga kaganata od osnutka do smrti Kül
Tigina 731. također se ukratko dotiču stvaranja svijeta i povijesti Prvog kaganata
-prepričavaju se ratovi sa stranim (Kinezi, Kitaji, Tanguti) i unutarnjim (Ujguri, Oguzi,
Kirgizi) neprijateljima, što pokazuje da u tom periodu nije bilo nacionalne svijesti kod Turaka,
samo plemenske
-na Tonyukukovom spomeniku pripovijedaju se postignuća Kapgan Kagana (ujaka Bilge
Kagana) i samog Tonyukuka, on je neka vrsta memoara
-može se reći da su ovi spomenici najstariji i najljepši primjeri turske retoričke književnosti
jer na vrlo književan način upozoravaju turski narod protiv raznih opasnosti
-neke od glavnih stilskih sredstava koja doprinose umjetničkoj vrijednosti ovih djela su:
ponavljanja (eb bark, için taşın, il törü, iş küç, yir sub), paralelizmi (tur. Koşutluk, npr. Üze
kök Tengri, asra yağız yer; Bilge kağan ermiş, alp kağan ermiş, illedük ilin ıçgınu ıdmış,
kağanladuk kağanın yitürü ıdmış); izreke (atı küsi yok bol, körür közi körmez teğ, bilir biliği
bilmez teğ bol-), poslovice (str. 20); i književne tehnike poput asocijacija (Yağımız teğre oçuk
teğ erti, biz aş teğ ertimiz)
-stara turkijska abeceda koja se koristila na ovim spomenicima sastojala se od 38 znakova; na
jenisejskim spomenicima i Irk Bitigu nalaze se neki znakovi koji ne postoje na ovim
spomenicima, pismo je aramejsko-iranskog porijekla

Talat Tekin: Irk Bitig

„The Irk Bitig or 'The book of Omens" is the only Old Turkic text written in the runic script
and in the form of a book. It was found in the deposit of manuscripts in the "Halls of the
Thousand Buddhas" near Tun-huang“
„The Irk Bitig (British Museum, Or. 8212) is a Little book consisting of fifty-eight leaves or
twenty-nine small sheets, about 13.6 em. high and about 8 em. wide. The sheets are glued
together at the end one by one (…) the Turkic text comprices 104 small pages“; osim turskog
teksta nalaze se i neki primjeri kineskog pisma
„this little book was written by a certain young pious disciple at the Tayguntan monastery for
his elder brother Sangun İtaçuk i.e. "general itachuk"“
„The book gets its title from the ırks, or "omen"s in it. lt consists of 65 short interpretations of
65 ırks, or omens, and a short colophon. At the head of each interpretation or paragraph there
is an ırk, i.e. three groups of small circles. As A. von Gabain has first pointed out, the Irk Bitig
is a handbook for interpreting the significance of the various combinations of three throws of
a "dice", or a short rectangular rod with one to four circles inscribed on each side of it.“
„Each interpretation which ends in tir "says" is followed by ança biling or ança bilingler
"know thus", and this, in its turn, by one of the phrases adgü ol "it is good" or anyıg adgü ol
"it is very good", or yablak ol "it is bad" or anyıg yablak ol "it is very bad".“