This is a reproduction of a library book that was digitized

by Google as part of an ongoing effort to preserve the

information in books and make it universally accessible.

https://books.google.com
Over dit boek

Dit is een digitale kopie van een boek dat al generaties lang op bibliotheekplanken heeft gestaan, maar nu zorgvuldig is gescand door Google. Dat
doen we omdat we alle boeken ter wereld online beschikbaar willen maken.
Dit boek is zo oud dat het auteursrecht erop is verlopen, zodat het boek nu deel uitmaakt van het publieke domein. Een boek dat tot het publieke
domein behoort, is een boek dat nooit onder het auteursrecht is gevallen, of waarvan de wettelijke auteursrechttermijn is verlopen. Het kan per land
verschillen of een boek tot het publieke domein behoort. Boeken in het publieke domein zijn een stem uit het verleden. Ze vormen een bron van
geschiedenis, cultuur en kennis die anders moeilijk te verkrijgen zou zijn.
Aantekeningen, opmerkingen en andere kanttekeningen die in het origineel stonden, worden weergegeven in dit bestand, als herinnering aan de
lange reis die het boek heeft gemaakt van uitgever naar bibliotheek, en uiteindelijk naar u.

Richtlijnen voor gebruik

Google werkt samen met bibliotheken om materiaal uit het publieke domein te digitaliseren, zodat het voor iedereen beschikbaar wordt. Boeken
uit het publieke domein behoren toe aan het publiek; wij bewaren ze alleen. Dit is echter een kostbaar proces. Om deze dienst te kunnen blijven
leveren, hebben we maatregelen genomen om misbruik door commerciële partijen te voorkomen, zoals het plaatsen van technische beperkingen op
automatisch zoeken.
Verder vragen we u het volgende:

+ Gebruik de bestanden alleen voor niet-commerciële doeleinden We hebben Zoeken naar boeken met Google ontworpen voor gebruik door
individuen. We vragen u deze bestanden alleen te gebruiken voor persoonlijke en niet-commerciële doeleinden.
+ Voer geen geautomatiseerde zoekopdrachten uit Stuur geen geautomatiseerde zoekopdrachten naar het systeem van Google. Als u onderzoek
doet naar computervertalingen, optische tekenherkenning of andere wetenschapsgebieden waarbij u toegang nodig heeft tot grote hoeveelhe-
den tekst, kunt u contact met ons opnemen. We raden u aan hiervoor materiaal uit het publieke domein te gebruiken, en kunnen u misschien
hiermee van dienst zijn.
+ Laat de eigendomsverklaring staan Het “watermerk” van Google dat u onder aan elk bestand ziet, dient om mensen informatie over het
project te geven, en ze te helpen extra materiaal te vinden met Zoeken naar boeken met Google. Verwijder dit watermerk niet.
+ Houd u aan de wet Wat u ook doet, houd er rekening mee dat u er zelf verantwoordelijk voor bent dat alles wat u doet legaal is. U kunt er
niet van uitgaan dat wanneer een werk beschikbaar lijkt te zijn voor het publieke domein in de Verenigde Staten, het ook publiek domein is
voor gebruikers in andere landen. Of er nog auteursrecht op een boek rust, verschilt per land. We kunnen u niet vertellen wat u in uw geval
met een bepaald boek mag doen. Neem niet zomaar aan dat u een boek overal ter wereld op allerlei manieren kunt gebruiken, wanneer het
eenmaal in Zoeken naar boeken met Google staat. De wettelijke aansprakelijkheid voor auteursrechten is behoorlijk streng.

Informatie over Zoeken naar boeken met Google

Het doel van Google is om alle informatie wereldwijd toegankelijk en bruikbaar te maken. Zoeken naar boeken met Google helpt lezers boeken uit
allerlei landen te ontdekken, en helpt auteurs en uitgevers om een nieuw leespubliek te bereiken. U kunt de volledige tekst van dit boek doorzoeken
op het web via http://books.google.com
 is tt log FuFag
3 8 H

14

1
1

11
Brasi

UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK GENT 1

900000129781
 ‫ولا ‪6 /‬‬

‫ہے ۔‬
‫رمار‬
‫‪.‬‬

‫ܙ‬
‫ܙ‬

‫‪3‬‬

‫‪1‬‬

‫‪.‬‬
T
BH 28

1438
B A T. A.V I A ,
DE HOOFDSTAD VAN NEERLANDS 0. INDIEN ,
IN DER ZE L V ER

GELEGENHEID , OPKOMST ,
VOORTREFFELYKE GEBOUWEN ,
HOOGE EN LAAGE REGEERING ,
GESCHIEDENISSEN ,
Κ Ε R KZ Λ Α Κ Ε Ν ,
.

ΚΟ
Κ Ο Ο ΡΗ ΑΝ D E L ,
Z E DE N,
LUCHTSGESTELDHEID , ZIEKTEN ,
DIEREN EN GEWASSEN ,
BE S CH R E E V E N.
M E T P L A A T E N.

X NLVAN

Te A M S T E R D A M, 2

By P ETRU.S CONRA D I.
Te H A R L INGEN,
By VOLKERT VAN DER PLAATS
MDCCLX X XI I.

z rupejb0770 E
INICI
LIELISTA !! n
Hoc
MESHLO11a13 1931 /R10 st
 AAN DDEN LEEZE R.

's Heeft ongelooflyk veel moeite en naſpooring gekost om dit Werk te vole:
tooien ; en had niet de zugt , om iet loffelyks te verrigten voor het Vaderland ,
>

de pen van den Schryver geſcherpt, het Werk ware zekerlyk nooit gen ein
de gebragt. Allerhande hulpmiddelen waren hiertoe noodig ; en onder dee
ze van zeer groot belang de mondelinge onderrigtingen van Heeren
in de O. Indiſche zaaken kundig, zommige met betrekking tot de tegen
woordige geſteldheid der Stad , andere, nopens de Regeering , andere no
pens de Kerkzaaken , andere nopens den Koophandel, en wederom andere
nopens de Luchisgeſteldheid, de Ziekten en derzelver behandeling enz. enz.
En geene andere dan Heeren van de Regeering , of die veele jaaren in en
omſtreeks Batavia hun verblyf hadden gehouden , konden den Auteur hierin
behulpzaam zyn. Doch omtrent de gemelde zaaken zyn gelukkiglyk verſchei
dene omſtandigheden zamengeloopen , die gegronde hoop geeven dat dit Werk
den kundigen aangenaam zyn zal. De Auteur althans erinnert zig met ſtree
lend genoegen de aangenaame uuren , die hy, in 't wikken en weegen van etly
ke byzonderheden deezes Werks, in 't gezelſchap van zulke verſtandige en
kundige Heeren heeft doorgebragt, dewyl dezelve hem tot voltooijing deezes
Werks zo gulhartig hunne papieren en waarneemingen hebben medegedeeld. 1

't Is niettemin bekend hoe zommige 0. Indischyaarders veele zaaken ver

grooten , andere zaaken , nopens het beſtier en wat dies meer is, in een ver
keerd licht beſchouwen , 20 door onkunde als uit vooroordeel; en aan het oor
deel van zulken moet dit boek niet worden getoetst ; dewyl de berigten , wel
ke wy by deezen de eer hebben den Leezer aan te bieden , voor het meeren .
deel
 IV AAN DEN LEEZER.

deel op te goede gronden ſieun211, 0in zonder bewys van dezelve af te gian :
Schoon , van den anderen kant , de Auteur verre af is van dit IVerk als l'ol
>

maakt in alle deelen te willen uitventen. Zekerlyk zullen hier of daar mis.
Nagen zyn. Want hoe kan men zig verbeelden in zulk een uitgeſirekt veld
fieeds Leidsmannen gevonden te hebben , die alle · wegen en kronkelpaden
kenden , die van alle byzonderheden even goed waren onderrigt ?
De belanghebbende nul, zo veel 1100dig is , onderricht zynde nopens de
>

bronnen waar uit de Schryver heefi geput , wordt verzogt het lock zelve te
.
onderzoeken. Alleen dient nog tot narigt dat het zelve , reeils geheel zynde
afgeſchreeven , wordt geſplitst in Vier Stukken of Deelen , waarvan dit het
Eerſte is. Het Tweede is byna afgedrukt, en de overige twee zullen on
feilbaar binnen 't jaar volgen.
i
1

BA
 a
Β Α T
Τ A
Α VI A ,
IN D E S Z E L F S

GELEGENHEID , OPKOMST , VOORTREFFELYKE

GEBOUWEN , HOOGE
HOOGE EN LAAGE REGEE
:
RING ; GESCHIEDENISSEN , KERKZAAKEN ,
KOOPHANDEL , ZEDEN , LUCIITSGE
STELDHEID , ZIEKTEN , DIEREN
EN GEWASSEN ,
BESCHREE VEN.

E E R S T E B 0 E K.
BESCHRYVING VAN ' T EILAND GROOT JAVA.

EERS TE HOOFDSTUK.
Aardrykskundige Beſchryving van JAVA.
D ewyl BATAVIA , de Hoofdſtad van Neerlands Indie , ge
bouwd is op de Noordkust van 't Eiland Java , zullen wy haare be
ſchryving met die van dit aanzienlyk Eiland beginnen. By uitſteckendheid
wordt het zelve Groot Java genoemd , tot onderſcheiding van klein Java of
Bali , ten Oosten van het voorige gelegen , en 'er alleen door eene ſtraat van
afgeſcheiden. De eigenlyke naam is niet Java , maar Djava, wegens ze
ker graan , in ſmaak met de Gierst overeenkoomende , dat hier weleer ,
toen de Ryst en andere voedzaame Graanen noch onbekend waren , in groo,:
ten overvloed werde gebouwd , tot een algemeen voedzel verſtrekte , en naar
de pabuurige Gewesten vervoerd worde. Die van Borneo worden voor de
eerſte ontdekkers deezes Eilands gehouden , welke gewoon waren jaarlyks
het Graan van daar te haalen uit de bogt van Rembang , beoosten Japa
ra , en daarentegen de bewooners voorzagen van kleeding en andere by hen
yallende waareni. De bewooners der Molukſche Eilanden ſchynen ook op
dit Eiland al vroeg handel gedreeven , en hetzelve met veelerlei d'eren en
huisraaden voorzien te hebben , die noch heden huone Amioineeſche naa .
men hebben behouden .
А Her
 B AT A VI A 's
Het Eiland is naby aan de evennachtslyn : deszelfs Noordelykſte hoek
ligt op 5 graaden en 25 minuten Zuiderbreedte , en de Zuidelykfte op 8
graadea 6 minuten ; de gemiddelde breedte beſlaat ongeveer anderhalven
graad: maar de lengte is veel grooter , want dezelve bevat byna negen
graaden tusſchen den 123ſten en 134ſten graad. De Oostelykite punt
van 't Eiland is zeer ſmal , en als een Schiereiland uitſteekende met drie
kaapen : megrendeels heeft dezelve een vlakken oever , en de diepte voor
de banken is van 20 tọt 70 vademen ; derzelver ſmalſte en langſte kaap
ſteekt uit in de Straat van Bali , in welke men op zyn minst 15 vademen wa 1

ter vindt : verder Noordoostwaards ligt de kaap Sandano , en van daar loopt
de kust tegenover Madura zeer vlak zonder bergen ter lengte van anderhal.
ven graad. Hier van af loopt de kust Noordwestwaards tot aan de punt
Kaleijer , in welke tusſchenruimte noch een aanmerkelyke kaap en de Straat
van Madura is. Van de voornoemde punt gaat de kust Westelyker tot aan
de pune Mandali , alwaar dezelve , weder naar 't Zuiden keerende , eenen
grooten inham maakt , die geeindigd wordt door de Noordwaards vitftee.
kende punt van Indramaije ; van deeze loopt de kust met veele kaapen en
inhammen Noordwestwaards tot aan de punt St. Nicolas , en bevat onder 1

anderen den inham en reede van Batavia , zynde op de meeste plaatzen

voorzien met eene menigte klippen en kleine eilanden. Van daar loopt
de kust naar het Zuidwesten tot aan de zogenoemde Westpunt , en tus
ſchen beiden is de Straat van Sumatra eň ’ Prinſen Eiland , van Java ge
fcheiden door de Behouden Pasſage. Van de Westpunt begint de Zuidkant
des Eilands , die , met veel minder bogten dan de Noordkant , in de Oost
punt eindigt : men vindt daar echter noch veele kaapen en inhammen , 1

benevens de Eilanden Combang en Baron , wier laatſte aan den buitenkant .

met ſteile rorzen is omringd , die loodrecht in eene onmeetelyke diepte af 1

loopen , zo dat daar geen grond te vinden is . Voor 't overige vindt men
op de Zuidkust weinig klippen , en de oever is op veele plaatzen zeer'vlak ,
>

doch zomwylen ook met ſteile rotzen bezet.

Het Eiland Java beſtaat uit verſcheiden'Koningryken , die door onafhangly
ke Vorften worden geregeerd , wfer magufgrte ts de Keizer van Java of de Sou
ſouhounan : behalven de bezittingen der Hollandſche Maatſchappije , die
ook zeer aanmerkelyk zyn , en zich altoos , door de dapperheid haarer Be
fierders , tegen de anderzins veel grooter magt hebben kunnen handhaa
ven . Her Westelykst gedeelte van Java is het Koningryk van Bantam ,
aan de Straat Sunda gelegen , die Java van Sumatra ſcheidt. Van het Prin
ſen eiland tot aan Batavia is de lengte 36 duitſche mylen , maar de breedte
alleen ruim 4 mylen. Dit Koningryk ſtaat onder zyn byzonderen Opper he
er ,
 G E L E G EN HE I D. 3

beer , en de Keizer van Java heeft aldaar , gelyk op veele andere plaatzen ,
niets te zeggen .
De Scraat Sunda ligt tusſchen den Noordwesthoek van die Koningryk en
Sumatra's vlakke kusten . Dit woord betekent in 't oud Javaanſch een geberg
te , zo dat de Straat Sunda eigenlyk eene bergſtraat betekent , wegens de
hooge bergen , die de Westkust van Java zoomen. De Straat is zes en
een halve myl breed , en op de meeste plaatzen is digt aan den wal 5 of
6 vaêm water en een goede ankergrond ; doch ' er zyn ook verſcheiden '
klipper , riffen en banken , die door de zeevaarenden moeten worden
i

gemyd.
De buitenkust van Bantam heeft veele dorpen en gehugten , en ook aan
den Noordoostkane de ſtad Anir , liggende aan twee rivieren. Deeze
ftad , ſchoon zeer geroemd , betekent echter weinig , en is inderdaad maar
een open vlek , bevattende ongeveer duizend huisgezinnen , die 'er ten deele
in en ten deele buiten woonen : uitgezonderd eenige gebouwen der Groo
ten , beſtaan de huizen uit bamboezen . Ondertusſchen kan men hier veele
waaren voor eenen matigen prys bekoomen , en 'er is een aanzienlyke koop:
handel op Bancam.
Behalven Anir zyn 'er noch twee gelykzoortige ſteden , te weeten Jan
kolan en Treritti , .cn zu duipen , die met elkanderen ruim 40,000 Inwoo.
ners bevatten . Maar de voornaame magt des Koningryks beſtaat in de ſtad
Bantam , die na Batavia de voornaamſte ſtad van Java is , en voor weinig
andere ſteden in Indie behoeft te wyken. Eerryds was hier de
Zetel des Peperhandels en der fyne Molukſche Specerijen , die door de
Bantammers van voornoemde Eilanden werden gehaald met hunne eigene ſche
pen , en door de geheele Weereld verzonden met de Moorſche ſchepen ,
die uit Arabie en de kusten van Indie op dit eiland voeren ; welke handel
nu in duigen is gevallen , en met denzelven de bloey der ſtad , die , in 't laatst
der voorige eeuwe afgebrand , nooit weder tot haare aloude grootte is her,
bouwd.
De ſtad ligt in 't midden van een boge, die van 't Oosten naar 't Wes
ten ruim zes mylen breed is , en vier mylen van Poelo Padjang of 't lang
Eiland , dar recht over de ſtad lige; behalven dit zyn 'er noch verſcheiden
Eilanden in de nabuurſchap , die echter weinig betekenen , doch met elkan.
deren de kragt des Oceaans zodanig breeken , dat men hier eene volkoo.
men veilige reede vindt , en op 12 of 18 voeten een zeer goeden anker
grond. Voor 't overige is de grond , op welken de ſtad gelegen is , zeer
vlak en aan den voet van een hoog gebergte , 't welk achter dezelve verre
landwaards in , gelyk ook ten Oosten en ten Westen liggende, uit de reede
gezien , ecne alleraangenaamſte vertooning maakt. A 2 De
4 Β Α Τ Α V Ι Λ VIA 's
De afitand der ſtad Dantam vart de Straat Sunda is 24 , en ren Wes
ten van Batavia 12 mylen , welke ligging deeze plaats voor onze. Maar
fchappy zeer gewigtig maakt. Aan alle kanten is deeze ſtad omringd met wa
ter , vloeijende uit de rivier van Bantam , die uit het Zuidelyk gebergte kom .
Uit haar zyn de ſtads graften afgeleid , en haare voornaame fcheur loopt door
de ſtad , die echter niet diep en maar alleen voor kleine vaartuigen geſchiko
is , wordende by nacht met een bamboezeboom geſlooten: Aan de beide
zyden der ſtad, niet verre van dezelve , loopt ook eene rivier ,> welke bei:
ele op den afſtand van ongeveer eene myl in zee vallen.
Aan den mond der rivier van Bantam ligt de Hollandſche Vesting Speel
wyk , die hoewel klein echter in ſtaat is de geheele ſtad te dwingen. In
't eerst was het maar een gemeene zeepunt tot dekking van den mond des
ſtrooms ; doch in 1680 werdt dezelve met eene heining var pallisſaderr
bevestigd , en was echter noch maar een gemeene Pagger (dus noemt men
de houten Vestingen in Indie) maar naderhand in 1686 is dezelve mec.
.

éen ſteenen wal omringd , en eindelyk in een geregeld fort met vier bolwer
ken herſchapen. Da: re aboven heeft het eene hooge ſchietkat met vyf
ſtukken en eene battery met ro ſtukken geſchút , :
die de gelieele ſtad
in tyd van ongelegenheid plat kunnen ſchieten. Ook heeft het Hollandsch:
Opperhoofd op voornoemde fchietkat zyne wooning , die een fraay ge-:
zicht in zee heefr.
Beneden langs de gordyn na den Oostkant zyn de wooningen van den •
Opperkoopman , Fiskaal en verdere hedienden der Ed Maatſchappije , en
rondom dezelve is een ruim pakhuis om de Peper' en an: lere waaren' , door
de Compagnie ingekogt of verkoopbaar , te bewaaren .
De ſtad zelve is zeer fegt geſteld , en zonder eenige order ; haare vest
tingwerken zyn ook van eene zeer geringe zoort. Aan den zeekant vindt
men een hoogen dikken muur met eenige gebrekkelyke bolwerken , van
welke dat van Camgante het voornaamſte is , als zynde van ſteen in 't vier !
1

kant opgehaald , en met tien ſtukken geſchut gewapend , van welke de zes
? n
e

grootſte naar den zeekant , en de overige naar de Westzyde ſchieten , behal

ven een naar 't Oosten gekeerd .
! In de ftad zyn drie voornaame ſtraaten , die op de markt uitkoomen , al
le bezet met groote Cocos- en andere boomen'; maar de wooningen in de
zelve ſtaande zyn uittermaaten flege en zaamgelape uit geſpouwen bamboezen ,
rieren , cocosboomen , enz. , wier reeten met klei worden toegeſmeerd
en mer kalk beltreeken"; terwyl eenige, boven , met pamen , maar verre de
meeste met piſang en andere groote bladen , zyn gedekt.
Men vindt 'er maar zeer weinig ſteenen gebouwen , en derzelver voornaam
fe
 >
G E L E G E N H E I D. 5

fte is des Konings Hof aan de groote markt , in 't jaar 1680 gebouwd
door Henrik Lucaszoon Cardeel , een geweezen metzelaarsbaas in Com
pagnies dienst , die tot den Koning overgeloopen her Moorsch geloof on
helsde en Pangerang Wiragoena genoemd werdt. Na dien tyd keerde
dezelve te Batavia tot het Christendom weder , en is ook op voornoemde
plaats in 1711 geſtorven. Wat het maakzel van die Hofgebouw aangaat ,
hetzelve is langwerpig vierkant, hebbende vier bolwerken en tusſchen ie
der eene halve maan met genoegzaam geſchut voorzien : ook is het met
eene graft omringd uit de rivier Tanara , over welke men met een houten
brug gaat. Van binnen is dit gebouw zeer pragtig , en bevat veele fraaije
vertrekken op zyn Hollandsch gebouwd , en met Hollandſche huisſieraaden
en Moorſche zaaken , onder elkanderen gemengd , opgeſierd , het welk geen
onaangenaame verſcheidenheid maakt.
1
Het beste ſteenen gebouw na het Koninglyk Paleis is het huis van den
Chineeſchen Capitein , het welk gelegen is in ' Chineeſche kwartier , een
der voornaamſte voorſteden der ſtad , buiten de wallen. Aldaar hebben
ook weleer de Engelſchen hunne wooningen en veele pakhỏizen gehad ;
maar met hun vertrek is alles vervallen , en thans word hun grond met
mbak en andere kruiden beplant. Voorts woonen in dit kwartier veel Chi
neezen , zonder welke en hunne winkels de gehecle handel van Bantam te
genwoordig niets zoude betekenen ; want op de markten der inlanders is
niets dan eenige vruchten te bekoomen .
Naast het Hof des Konings is aan het groote plein een Kasteeltje gem
bouwd , de Diamant genoemd, het welk klein en met eenig geſchut voor
zien is : hier woont de Hollandſche Capitein , die 1000 man onder zich
heeft tot eene wage voor den Koning. By dit bekrompen gebouw , dat veel
te klein is voor zo veel manſchap , lige over de rivier een groote ſteenen brug ,
de kettingbrug genoemd.
Onder de houten gebouwen verdient boven alle andere den voorrang
de frazije Moorſche Tempel , ter rechterhand der brug van het paleis. De
zelve beſtaat uit vyfverdiepingen , die , naar maate zy hooger zyn , kleiner wor
den , en in welke voor 't overige, gelyk in alle Moorſche Tempels, niets;
7

fraais te zien is.

Naar den landkant ligt de geheele ſtad zeer onveilig , dewyl de muurete
overal vervallen zyn , en niemand een hand aan dezelve Naat. ' Buiten de
-zelve vinde men aan ſtrand eenige zoutpannen en visſchers wooningen , die
echter ook alle in een zeer armoedigen ſtaat zyn. Van den zeekant is
de ſtad eenigzins beter gedekt door de vesting Speelwyk , eenige kleine
Moorſche bolwerken , en eene dubbele ry paalen uit: yzerhouty. voor
de ſtad geſlagen A 3 Mena
 6
Β Α Τ Α V Ι Α , 's
Men vindt hier allerhande Natien , zo uit Europa als de Oosterfche ge.
westen , die hier koomen om te handelen ; doch haar handel beſtaat byna
alleen in den inkoop van Gengber : want de Peperhandel behoort afzonder
lyk aan de Hollanſche Oostindiſche Maatſchappy.
De eerſte Regeerders deezes Koningryks zyn onbekend , maar in 't jaar
1406 kwam hier uit Arabie Ibn Israel , die de toen nog alle Heidenſche
inwooners tot het Mohamedaansch Geloof overbragt, en teffens zich van de
Oppermacht verzekerde. Zyne nakomelingen hebben zeer lang den Troon
bekleed 9en ook een uitgeſtrekter gebied gehad , dan tegenwoordig :
want alle landſchappen van 't Koningryk Jacatra , langs de rivier Tange
rang loopende , waren de hunne , benevens de kusten van Lampon en Sil
lebar ; doch dit alles ſtaat thans meerendeels onder 't beſtier der Maatſchap .
pije. De Koningen van Judrapocra rekenen zich ook nog van deeze fami
lie , en hier door gebeurde het , dat in 1671 de coenmaalige Koning hier van
gebruik wilde maaken om zich aan 't oppergebied van Batavia te onttrekken ,
en zich by den vyandelyken Sultan Agon te voegen , 't welk hem echter
belet werde.
De ſtad Bantam was de plaats alwaar zich de ſchepen onzer Maat
ſchappye 't eerſt op Java's kusten lieten zien :
De naam van Neerland klonk hier 't Oosten eerst in de ooren ,
Hier durfde eerst onze vloot de rust des vyands ſtooren ,
En Java's Oosterkust beſteevnen , ja zy zag
Haar haacers beeven voor haar nieuwe ontrolde vlag :
En ſchoon de Luzitaan dien togt in rook verkeerde ,
Door list , of door geweld den vryen handel weerde ,
Javaanſche Koningen in 't harnas had geprest,
De vloot des Bataviers belaagde in dit gewest ;
Zy vond het middel om de kruidige Molukken ,
Ja heel het Oosten uit de dwinglandy te rukken.
De Marre Batavia . p. 14.
De vier fchepen Mauritius , Hollandia , Amſterdam en het Duifje , on
der ’t bevel van Houtman , van Beuningen en van Hel , kwamen hier op .
den 22 Juny 1695 ren anker onder de Regeering van Aboe il Mafachir ,
een kind van 6 jaaren , wiens Vader eenige maanden vroeger voor Pa
limbang was doorſchoosen ; dog hadden het ongeluk , aanſtonds den haat
der Portugeezen , toen ter tyd de geweldhebbers in Indie , te moeten
ondervinden . Deeze kwamen hen ſpoedig aan boord onder den ſchyn
van vriendſchap , maar met oogmerk om de it.rkte der manſchap en oorlogs
gereed :
 G
GEE L E GEN HE I D. ?
gereedſchappen te beſpieden , en de Inlanders tegen hen in 't harnas te jaa.
9

gen. Zy beloofden onder anderen aan den toen regeerenden Keizer van
Java , die van de zynen niet erkend , het Eiland met eenige manſchap door,
kruisce , en zich te Bantam bevond , eene premie van 4000 ryksdaalers ,
zo hy kans zag de ſchepen der Hollanders te overrompelen , en de man
ſchap te vermoorden ; het geen hy ook ondernam , hoewel te vergeefsch
en met groot verlies wegens de waakzaamheid der onzen, die den valſchen
vriend in tyds met goede kogels begroeteden , zynde het geheim ontdekt door
een getrouwen Portugees, Pedro d'Altaido genoemd , welke uit weerwraak
naderhand door de zynen in zyn bed werdt vermoord . Deeze vyand afge.
weezen zynde , verzogten de Landvoogd en de Admiraal van Bantam de onzen
om aan land te koomen , en een verbond van Koophandel te ſluiten ; dock
de onzen dat aanbod wantrouwende , verzogcen daarentegen , dat zy eerst
by hen aan boord wilden koomen , het geen zy na eenigen tegenſtand aan
namen , teffens met verzoek aan de Hollanders om , beneffens hen , die van
Palemboang te willen beoorlogen , ten einde wraak te neemen van den dood des
voorigen Sulcans ; het geen de onzen insgelyks van de hand weezen , met te
9

zeggen , dat zy niet gekoomen waren om oorlog te voeren , maar alleen om

te handelen. Eindelyk kwam de Landvoogd , na aanzienlyke geſchenken
>

ontvangen te hebben , aan boord , en ſloot met Houtman een voordeelig ver
bond : waarna de Hollanders hunne Waaren aan land bragten en in een
ſteenen logie opſloegen. De Landvoogd bezag dezelve aanſtonds , en kogt
een grooten voorraad , met belofte van alles in Peper te zullen betaalen ,
zo ras dezelve ingeoogst uit de togt van Lampon zou koomen , tegen
den prys , die dan ſtand zou grypen , De onze ondertusſchen , denken
de dac de Peper beter koop zou worden iner het nieuw gewas , ſtel
den de inhandeling uit , tegen den raad van verſcheiden in de Bantamſche
zaaken zeer kundige lieden , het welk de pas geklonker vriendſchap niet
weinig verkoelde.
Hier by voegde zich de haat der Portugeozen , die niet nalieren de Hol
landers dagelyks by de Regeering met de zwartſte verwen af te maalen ,
en den Landvoogd groote ſommen booden om allen handel aan dezelve te
weigeren. Dit had ten gevolge dat de Landvoogd , toen zyn Peper
gekoomen was , niet van becaalen ſprak , hoewel hy reeds cene
groote ſomme aan de Hollanders fchuldig was , doch de voldoening on
der allerhande voorwendzels , wanneer hy 'er om aangeſprooken werde,
witſtelde.
Deeze te leurſtelling verdroot Hourman en de zynen niet weinig , en
maakte hen eindelyk zo verdrietig , das zy dreigden de ftad in brand te .
zullen
8 . Β' Α Τ Α Υ Ι Α 's

zullen ſchieten , indien men hunnen wertigen eisch niet voldeed. Dit kon
niet nalaaten eene groote gisting aan Land te verwekken ; en Houtmani.
deed niet voorzichtig , toen hy na deeze verklaaring zich met zeven mannen
in de ſtad begaf : ras ondervond hy ook de gevolgen zyner : roekeloose
keid ; wanc hy werde_ met zyne makkers op order des Landvoogds ge .
vangen genoomen , welke teffens door een tolk met negen Slaaven aan
zyn ſchip deed boodſchappen , dat zy zich over het vatten van Houte
man niet moesten bekommeren , dewyl hy zulks alleen had gedaan om
twee Jonken met Nagelen , welke Houtman gedreigd had te willen nee,
men , doch die de Landvoogd nu veilig zou doen vertrekken , en dan
de gevangenen wederom flaaken. Maar de onzen , weinig op Javaan.
ſche beloften vertrouwende , hielden den tolk met zeven zyner ſlaaven
aan , en zonden de overige twee te rug , met bedreiging , van den tolk zo lang
te houden , als zy hunnen Capicein wederom zouden krygen. De Land,
voogd van zyn kant werdt noch verwoeder en zwoer ,- zo zy zyn' colk
niet los lieten voor Zonncn ondergang , de gevangenen aanſtonds te zul
len dooden : dit werd door de gevangenen aan het ſchip bekend ge
maakt , alwaar men op hun verzoek den tolk met de Naaven liet gaan .
Hourman bleef ondertusſchen noch al zitten , het welk een gevolge had ,
dat de ſchepen de ſtad begonden te beſchiesen , waar uit nieuwe moci.
jelykheden ontſtonden . Eindelyk kwamen echter de partyen overeen ,
dat de gevangenen voor een losgeld van 200 ryksdaalers zouden wor
den geſlaakt.
De Portugeczen hadden intusſchen ab hun vermogen in 't werk ge
fteld om de Javaanen tegen de ſchepen in 't harnas te jaagen , ja zy
hadden reeds 4000 ryksdaalers aan den Landvoogd gebooden , indien hy
hen Houtman wilde overgeeven , die dan een zeer ſlegt onthaal zou
genooten hebben , dewyl zy wel wisten ,, dat hy de man was , die

den onzen den weg naar Indie geweezen had. Zy zonden ook een Ge
zant van Malakka met een geſchenk van 10000 ryksdaalers , en
wisten , zo door dit geſchenk als door andere ſtreeken , te bewerken ,
dacaan de ſchepen alle handel verbooden , en hen een bevel werde
gegeeven om te vertrekken.
De cweede reis der Hollanders was van beter gevolg ; want toen
drie ſchepen van de vloot van J. K. van Nek op den 26 Novem
ber 1598 voor Bantam ten anker kwamen , werden zy beter , dan

voorheen , bejegend , en tot den handel coegelaaten , gelyk ook zyne

overige vyf ſchepen , die eenige weeken laater kwamen ; en na dien
gyd hebben de onze alhier feeds tot aan 1618 in vreede gehandeld.
Het
 G E L E G E N H E I D.

Het aanzien der Hollandſche Natie groeide hier te lande niet weinig ,
soen de dappere Capitein Wolfert llermanszoon , in November 1601 ,
7

voor Palemboang gekoomen , aldaar vernam , dat de Portugeeſche Vloot

voogd Andreas Furlado de Mendoza met eene vloot van 30 zeilen
voor Bantam ten anker lag , oin herzelve te belegeren , en de onze uit
>

Indie te verdryven. Want deeze dappere Capitein waagde het , met

zyne kleine mage van vier ſchepen en cen jagt , deeze geheele vlot aan
te tasten , met dit gevolg , dat de vyand verdreeven , en twee zyner
Galeyen genoomen werden , terwyl de Hollandſche ſchepen zegepraa
lende voor de ftad ten anker kwamen . De inwooners ontvingen onze
ſchepen met de grootſte tekenen van achting , en de Pangerang der ſtad
vereerde den dapperen Hermanszoon een Maldivaſche Calappus Noor in
goud beſlagen : welk geſchenk niet alleen zeer kostbaar , maar ook heil
zaam was , wegens de uitmuntende vergif tegenſtaande kragten deezer
Noocen , welke by die gelegenheid eerst aan de Hollanders bekend
werden .
In 1602 kwam hier als Hollandsch Opperhoofd Nicolaas Graaf, die
op den 20 October vryheid kreeg om eene ſteenen logie te bouwen , die
hay echter zo Aerk niet mogt maaken , als hy wel begeerd had. In 1618
ontſtonden 'er nieuwe onlusten , die ten gevolge hadden het inneemen van
Jacatra en 't ſtichten van Batavia ; gelyk in 't volgende Boek brceder zal
worden aangeweczen .
Ten Oosten van 't Koningryk Bantam ligt dat van Jacatra , aan wiens
Noordelyken oever Batavia is gebouwd. De Zuidelyke kust deezes Ryks
loopt eerst vlak naar het Zuiden , en keert dan weder naar 't Oosten , waar
door een ſtomp uitſteekende hoek , en aan derzelver westkant een groote
bogt gebooren wordt. Niet verre van de kuse is de zee diep , maar aan
de kust zelve zyn veele blinde klippen en banken . Het ſtrand is hier ook
zeer bergachtig , en nergens goede ankergrond. Voorby den uithoek loopt
de wal byna recht Oostwaards , en is over het algemeen zeer vlak , doch
teffens klippig en by gevolg gevaarlyk om aan te doen. De kust is mee
rendeels woest , uitgezonderd die van ' landfoliap Sidammer , in 't welk
verſcheiden' dorpen zyn. Het eerſte is Boenon Casſi verst inwaards , en Wes
telykst gelegen , het welk begroot wordt op dertig huisgezinnen , en hier aan
volgen noch vyf andere, door elkanderen gereekend ongeveer ieder 100 huis.
gezinnen ſterk.
Aan den Noordkant vinde men eerst aan de Bantamſche zyde de Rivier
Pontang , benevens vyf kleine Eilanden. Deeze Rivier , die twee nylen sen
Oosten van Pontang in zee valt , loopt midden door de ſtad Tirtiasſa , welke
B ruim
10 BA I Av I A's
ruim een myl van ſtrand , en twee mylen ten Oosten van Bantam ligt.
Deeze ſtad is eer der voornaamiten des gantſchen Ryks , welke Sultan Agon ,
na dat hy het gebied aan zyn Zoon Sultan Hadji had overgegeeven , tot
zyn vermaak liet bouwen , brengende teffens derwaards zyne geheele hof
houding over , om zo hy meende zyne dagen in vreede te eindigen , waar
in hy echter deerlyk bedroogen werdt , hoewel door zyne eigen moedwillige
ſchuld ; want in den oorlog , welken hy naderhand , op eene alleronbil
lykſte wyze , zyn' Zoon aandeed , werde deeze ſchoone ſtad , toen reeds
door 6000 huisgezinnen bewoond , elendig verwoest. Niet verre van de
plaats , alwaar de Pontangs Rivier , nu Tanare genoemd , in zee valt , in ’t mid
den van een fraayen met kleine riviertjes bezetten inham , maakt de kust weder
een ſtompen uitſpringenden hoek , voor welken een zwaar zandrif lige , dat
tot aan een Eiland loopt , het Menſcheneeters Eiland genoemd. Tegen over
de rivier van Pontang , derdehalve myl ten Noorden van den wal , ligt in zee
een gevaarlyke blinde klip , Tlieribon genoemd , ongeveer in 't midden cus
fchen de Eilanden Punto Babi en 't Wapen van Hoorn , welke ligging deeze
anders gevaarlyke plaats kenbaar maakt. Een groote halve myl Noordooste
Jyker lige noch een diergelyke. Ook is in 't midden , tusſchen den wal en 't ej
land 't Wapen van Hoorn , eene ronde zandplaat , de Vogeltruis droogte ge
noemd ; en wat verder zyn verſcheiden ' kleine Eilandjes van weinig belang ,
tot aan de punt van Tangerang , die hedendaags de ſcheidpaal is van
't Moorsch Koningryk van Bantam , en de Hollandſche Bezittingen in Jaca
tra , door middel van de rivier Tangerang , welke verre landwaards
in haaren oorſprong neemt uit het gebergte van Salak en 't nabuurig Blaauw
gebergte , van daar met weinig aanzienlyke bogten naar zee loopende.
Vlak voor de rivier. Tangerang lige een naamloos Eiland , van waar
de kust tot aan de rivier Ankee weder naar het Zuiden ſchiet , en van daar
komt men zeer ſchielyk te Batavia . Van den uitloop der rivier Tange
rang tot aan Batavia zyn in 't geheel maar drie mylen afſtands, in welken
korten tyd men verfcheiden kleine rivieren vindt. Ten Oosten van Batavia
zyn de rivieren Maronde en Bacasfie , en van daar ſpringt de kust wederom
eenige mylen naar het Noorden , om den inbam van Batavia te volmaaken , die
bevat wordt tusſchen de uitſteekende punten Ontong Djava ten Wes
ten , en Karawang ten Oosten. Deeze tusſchenruimte bevat eene
wyde baay , nec zes mylen lang , en twee mylen diep , op zich zelve
9

voor de zee open , doch gedekt met verſcheiden' Eilanden , die 't geweld.
der baaren breeken , en aan de reede van Batavia eene genoegzaame
veiligheid bezorgen.
Het eerſte dier Eilanden is Amſterdam , nevens de uitſteekende pune
Djaya
 G E LE G EN HE I D. Il

Djava gelegen , en voorts van geen belang. Eene halve myl van hier
ten Oosten lige Schiedam , en eene halve myl Zuidelyker Onrust , het
welk met recht dien naam verdient wegens het geduurig gezaag en ge
klop aan de ontramponeerde ſchepen , die hier worden herſteld : ten

deezen einde is die klein Eiland met Zaagmolens en alle andere Werktuigen
tot den Scheepsbouw noodig voorzien , en mag dus voor een wonder in 's
Oosten worden gehouden , alwaar de werktuigkunde anderszins in de
wieg lige. Met recht is hier toepasſelyk de fraaye beſchryving van dea
Heer De Marre ,
Daar ligt ons Onrust , dat met zo veel heerlykheid
De morgenſchaduwen op ’t vlak der watren ſpreidi.
Bezie hoe luisterryk het uitblinkt in vermogen ,
Daar 't onze ree bewaakt met honderd Argusoogen ,
De lise verydelt van een kwaaden Nagebuur,
Of in des oorlogs woede al dondrend van zyn muur ,
's Lands Timmerwerf beſchermt, de kielen , ongeſchondin
Aan zyne kaay bevrydt door 't vuur der yzre monden ,
Terwyl de Batavier , op deeze zorg gerust ,
Den Handel kweekt en dryft op Javaas Oosterkust.
Ô Dierbaar Eiland , zo gewigtig van waardye ,
Zo nut als wenſchelyk voor onze Maatſchappye !
Ik rep niet van den ſchat , dien ge aan uw boord vergaert ,
En in het ingewand der kapgebouwen ſpaart ;
Noch van de vlooten die aan uwen oever dryven.
Ô Neen ! ik wil alleen uw Timmerwerf beſchryven ;
Die nucre Timmerwerf met zo veel vlyts bezocht ,
Wanneer de kielen , na een ſcherpen watertogt ,
De brosſe lendenen geknakt zyn , of verwrongen , 9

De ribben ingeboord , uit haar verband geſprongen.

Of als zy reddeloos aan mase of ſteng , uit zee
Aanboegen in 't bereik der Jacatrâſche reê.
Ten Zuiden van Onruse liggen wederom verſcheiden ? kleine Eilanden , te
weeten Kuiper , Schiedam , Haarlem , Engelsch Onrust , Purmerend ,
Hoorn en eene hooge zandplaat , ten Oosten van welke het Eiland
Edam gelegen is , ongeveer vyfmylen van Batavia , tot eene plaats van vec
maak aangelegd door den Gouverneur Generaal Camphuis. Aldaar zyn ook eenie
ge Pakhuizen en eene Zaagmolen , benevens,allerhande Gewasſen en Dieren .
Weleer werdt hec Poelo Dawar of het Harseiland genoemd, naar een groo
B 3
В ten
 Β Α T
Τ Α VI
V Ι ΑA '' s
ten Harsboom , die ' er op groeide. Het Eiland is ongeveer drie vierde uuren
gaans in zyn omtrek , chans voorzien met allerleye ſchoone vrugtboomen ,
en met eenige hoofden tegen den Nag der baaren beveiligd. De Heer Camp,
huis heeft het Eiland ook verſierd met een fraay huis, in den Japanichen
ſmaak gebouwd , en de tuinen zeer net met heggen en cingels doen beplan
ten ; waar door deeze plaats , die daarenboven eene geheel vrye en koele
zeeluche . geniet , een der vermaakelykfte lusthoven der Weereld is .
In de nabuurſchap vindt men op ondiepten menigvuldige Coraalgewasſen ,
die van eene uitmuntende ſchoonheid zyn , en de loftuitingen van den Heer De 1
Darre zeer wel verdienen .

Daar 't lommerryk Edam in zo veel luisters pronkt ,

E11 uit het weemlond nat al ſcheemrend ons belonke.
Help Hemel ! wat is dit , wat zien wy ? kan het weczen ?
' k Zie wondre bosſchen uit den grond der zee verreezen ;
Ik zie waranden ; 'k zie gedierten , groot en kleen ,
Door 't vloeyend ſpiegelglas der ' heldre watren heen .
Een halve myl ten Zuid -oosten van Edam , zyn naar den wal weder ver
fcheiden? Eilanden , te wecten Alkmaar , Enkhuizen , Leyden en Van der
Smit , doch alle onbewoond.
De hoek van Karawang beſtaat uit twee naamlooze Eilanden aan weder
zyden der rivier' van denzelfden naam , die hier in zee valt. Deeze rivier
heeft drie hoofden en noch verſcheiden ' kleiner monden , en ontfangt ook een
aanmerkelyken tak uit de Moordenaars rivier , die in het nabuurig Tsjeribon
ontſpringt.
Wat nu het Koningryk Jacarra van binnen betrefi, het zelve heeft aan
den Oostkant de rivier Tlparaga , en aan dezelve een groot bosch met ge
bergte vermengd , en vyf mylen landwaards twee geringe dorpen , die bei
de , naar de Javaanſche manier van bouwen , fraay zyn opgetrokken , en door
omtrent 170 huisgezinnen worden bewoond.
De voornaamſte rivier aan decze kust is die van Karavang , aan welke
men vierdehalve myl van ſtrand vindt de binnenlandſche houten vesting Tand
jong .Poera , die in de magt der Maatſchappye is , en binnen welke een
Luitenant met eenige Soldaaten huishoudt , ongeveer op een afitand van 7
mylen van Batavia . De rivier is eene ſcheidpaal tusſchen de landen van
Jacatra , Tsjeribon en de eigendommen van den Souſouhounan ofKeizer van
2

Java. Zeer gelegen is deeze rivier tot het vervoeren van allerhande goe.
deren , en ook daarom met veele welbewoonde dorpen aan haare beide oes
vers beplane.
Ten
 G E L E G E N H E I D. 13

Ten Zuiden van de rivier Kadouang ligt het landſchap Bandong 2

dar weinig bewoond , maar zeer bergagtig is , en eene groote men gre van
zwavelmynen bevat. Verder Zuidwaards is het landſchap Sidan me ' , ook

bergagrig en meerendeels weinig bewoond , uitgezonderd eenige dorpen van

het ftrand der groote Zuidzee.
Aan de rivier Bacasſie , die ten Zuiden van de voorige in zee loopt , heeft
de Maatſchappy ook eene houten vesting , en verder van daar ten Zuiden
liggen twee groote en verſcheiden ' kleiner dorpen. Van ſtrand af is dit land ,
tusſchen deeze beide rivieren in gelegen , zeer vlak , en vervuld met
rystvelden .
Ten Westen van deeze rivier komt men , zonder vecl byzonderheden te
ontmoeten , te Batavia , welke ſtad aan zee gelegen ten Oosten heeft de ri
vieren Tsakan , Sontar , eenige kleine ſpruiten , en de pose Jacatra ; ten
Zuiden de Forten Noordwyk , Tanjong en Ryswyk , en ten We«ten An
9

kee aan de rivier van dien naam , en verder Tangerang aan de gelyknaami
ge riv ier . De
rivier. De groote rivier van Jacatra of Batavia neemt haaren oorſprong uie.
het hoog of zogenoemd Blaauw gebergte van Java ; de rivier Ankee ſpruit
uit de nabuurige bergen van Salak , gelyk ook die van Tangerang , welke
een groot water is , gemeenlyk 18 , en in de regentyden wel 28 voer
ten diep.
: Het derde Koningryk van Java is Tſieribon , ten Oosten van het voorige
Jacatra gelegen . De Noordkust van dit landſchap is meerendeels laag , op
veele plaatzen zeer toegangelyk , maar op andere ook door zandplaaten ge
vaarlyk gemaakt. Aan den Oostkant zyn ook twee Eilandjes of liever ver
heven zandplaaten een myl of drie in zee , en tusſchen deeze en Pamenoe
kan , by elkanderen , drie gevaarlyke Sceenklippen onder water.
De Noordkust is insgelyks zeer vlak en met een zandig ſtrand voor :
zien , maar heeft teffens veele blinde klippen : aan den Oostkant vinde merr
Dirk de Vriezen baay , zynde deeze inham gemaakt door een uitſteekende
kaap , die met eene naauwe engte aan ’ land gehegt , zich van verre als
een Eiland vertoont. Aan haare Zuidzyde maakt dit Schiereiland ook een
baay , Mauritius baay genoemd.
Het geheele Landſchap wordt bevogtigd door veele fraaye rivieren , die
meerendeels ook met welbebouwde dorpen zyn voorzien ; aan den Noord
kant vindt men 13 kleine en drie groote rivieren , welke laatſte verre land
waards in uit de gebergten voortſpruiten , en alle haar begin neemen in 't
landſchap Priargan , een binnenlandsch vry gemeenebest , 't welk door de Res
genten van zyne zes voornaamſte plaatzen wordt beſtierd.
De Noordkust heeft noch meer aanzienlyke rivieren , en wel voornaame
B 3 lyk
14 B AΑ TA
Τ V
Α VIA 's
lyk die van Indramaja , welke aan 't Oostelyk einde van dit gebied in zee
loopt , en vooral aan den zeekant met menigerleye dorpen is bezet. Aan
deeze volge in rang de ſcheidrivier , na den kant van Jacatra uitſtroomende ,
doch wier mond door cene mcenigte zwaare zandbanken zeer onveilig is.
In 't midden liggen de rivieren Tjasſen en Pananoeken , aan welker mond
de Javaanſche koopſtad van dien naam gelegen is , in welker nabuurſchap
een vourſpuwende berg wordt gevonden , die dikwerf met groote hevig
heid uitberse.
Eene myl ten Noorden van Tlieribon ligt het beroemde heilig graf van
Sjeich lbn Moelana , een der oudſte en aanmerkenswaardigſte Javaanſche
zeldzaamheden . Aldaar ligt , naamelyk , deeze allermeest geëerde fleilig
begraaven , die de heidenſche volkeren tot het geloof van Mahomed heeft be
keerd. By de inwooners wordt dit graf doorgaans genoemd Aſtana (dat is
Paleis) van Soeſoehounan Goenong Djati.
Deeze Ibn Moelana was een Arabier, eerst gereisd op Hehem in Suma
cra , en van daar door Java op de plaats daar nu Tlieribon ſtaat, gekoomen
in 't jaar 1406. Hy zette zich hier ter neer op een berg , beplant met zo
genoemde Djati boomen , en leide een eenzaam heilig leeven ; waar door
hy met 'er tyd veele der nabuurige Heidenen zyn Geloof deed omhelzen .
Ook gaf hy voor , dat veele Arabieren hem om zyne heiligheid waren ge
volgd , hoewel het niet onwaarſchynlyk is , dat zy op eene listige wyze zyn
mede gevoerd om hier aanhang te maaken.
Het groot gerucht der heiligheid van deezen vreemdeling kwam ook ras
den nabuurige Vorſten van Damak en Padjang ter ooren , die zo veel te
nieuwsgieriger waren om deezen heiligen man te zien , dewyl zy al vroeger
het Mahomedaanſche Geloof hadden omhelsd . Met veertig mannen , in den
Mahoinedaanſchen Godsdienst wel ervaaren , trokken zy tezamen na den
beroemden Kluizenaar , en ondervroegen hem over de grondſtellingen hun
ner Secte , in welke zy hem zo ervaaren vonden , dat zy 'er alle over ver
wonderd ſtonden , en bekennen moesten , dat het hunne verwagting verre
te boven ging. De Vorſten waren hier in 't byzonder over voldaan , de
wyl zy nu hoope“ kreegen , dat zy door middel van deezen Heilig de na
buurige Vorſten van Galoh en Padjadjaran in 't Westen van ’ eiland ook tot
hunne gevoelens zouden overhaalen : ten welken einde zy hem verzochten
zulks te willen beproeven , 't geen hy mer groote vreugde aannam. Hy
reisde coen ſpoedig na Galoh en Padjadjaran , en onderwees de Vorſten
dier Landſchappen en hunne Onderdaanen .. met dit gevolg , dat zy niet
alleen zyne ſtellingen omhelsden , maar hem ook tot hun Opperhoofd
verklaarden .
Ibn
 G E L E G E N H E I D. 15

Ibn Moelana keerde daarop te rug naar Tſieribon , en gaf zynen Vrien
den , den twee voornoemde Vorſten van Damak en Padjang , kennis van 't ge
>

lukkig gevolg zyos Gezantſchaps. Dan om hen verder van zyne dankbaar
heid te overtuigen , verzochthy den Vorst van Damak , alle zyne Onderdaa
nen op een’ gezetten tyd te willen vergaderen op zyn buitenhof, dewyl hy .
hen iets gewigrigs had voor te ſtellen . De menigte kwam hier op ras ce
zamen , wanneer de Wonderman hen dus aanfprak : O alle gy Ryks
9 raaden en Volkeren van Damak , wy maaken u bekend , dat door de be
„ Itiering des Allerhoogiten Gods , u lieder Heer Kijay Gedee van Damak
„ op deezen dag , deezer maand , en van dit jaar , Sulthan van Damak zal
„ genoemd worden ” . De geheele menigte ſtemde dit toe met groote toe
juiching , en de Heilig reisde met den nieuwen Sulthan van zyn maakzel
na den Vorst van Padjang om den zelven op eene gelyke wyze tot Sul
than of Koning te verheffen , het welk , als op 's Hemels bevel geſchied ,
zynen onderdaanen niet minder aangenaam was.
Ibn Moclana , dit gewigtig ſtuk volbragt hebbende , keerde weder na
zynen Djatiberg , werwaards hy door de Vorſten en hunne Ryksraaden met
grooten eerbied werde geleid. Een maand laater keerden deeze Sulthans met
een' grooten ſtoet tot den Heilig te rug , en gaven hem insgelyks een "
aanzienlyken eerrytel , door hem te verheffen tot Souſouhounan of Keizer
van den Djatiberg , en keerden hierop met hunne onderhoorige manſchap
terugge .
Doch , om het niet by een blooten tytel te lasten blyven', bezochter
zy hem eenige maanden laater wederom , met zich brengende vyf of zes
duizend hunner Onderdaanen , welken zy last gaven voor hem eene bemuur
de ſtad te bouwen , acht honderd vademen lang en breed , en met muuren
van twee vademen dik omringd : welke ſtad begonnen en voltrokken zynde
Tlieribon genoemd werde. Daarenboven gaf hem de Sulchan van Damak
zyne dochter ten huwelyk , en aan dezelve tot een bruidſchat , de ſtad
Tlieribon met haare omleggende landen.
De nieuwe Keizer vondt ras middel om zyne bezittingen te vermeerde
ren ; en onder den naam van zynen Godsdienst overal voort te planten , veros
verde hy veele nabuurige gewesten , onder anderen de voornaame ſtad Bari
cam Girang , de rykszetel der Bantamſche Vorſten , en , van daar overſtee.
kende naar Sumatra , de Ryken Sillebar en Lampon . Ook hebben verſchei
den ' Lamponners , met hem overgetoken , zich in 't binnenst van Jacatra neder
gezet , gelyk uit verſcheiden ' oude gedenkſtukken , aldaar noch te vinden ,
blyken kan.
Ily overleed in een hoogen ouderdom , en liet drie zoonen na, die zy
ne
 16 Β Α Τ Α ν Ι Λ 's
ne heerfchappyen verdeelden , en hem ter eere de voornoemde graftombe op .
richteden , welke wy nu wat nader zullen beſchryven . Dezelve heeft on
geveer de hoogte der Stadshuis toren van Amſterdam , en is van vooren vier
kane , maar van achteren , alwaar zy tegen een ſteil gebergte ſtuit, is
de gedaante eirond .
Ilet graf beſtaat uit vyf verdiepingen , in de rots uitgehouwen , waar van
de benedenſte eenige trappen laager is dan de tweede , en zo vervol ens : de
eerſte vlakte is ook verre de grootſte , en zy worden naar evenredigheid
kleiner. Men gaat naar het eerste plein door een gemeen hek met zeven
ſteenen trappen , die in ’t midden door een hekje kunnen worden afgeſloo
ten . Het plein zelve is met klinkertſteen gevloerd , en honderd voeten in
'c vierkant breed , van vooren met een muurwerk vyf voeten hoog, en met
witte Chineeſche ſteentjes , byna op de Hollandſche wyze , opgezet : bo
ven op dit muurwerk ſtaan aan weerkanten der trappen vier ongemeen fraai
je porceleine bloempotten met bloemgewasſen , en aan de linkerhand twee
lommerryke Cocosboomen .
Tot de tweede verdieping gaat men op langs gelykzoortige trappen , en vindt
aldaar op het muurrje acht fraaye bloempotten , die alle door de nabuurige
Moorſche Koningen aan de grafcombe zyn geſchonken. Op dit plein ſtaan
fraaye boomen , en drie netgebouwde Indiaanſche wooningen , ten dienſte
der Vorſten , als zy hier koomen om hunne offerhanden te verrichten. Dit
plein is daarenboven alleen in het midden met een breeden weg gevloerd ,
en voor merkelyk breeder dan achter.
Tor het derde plein gaat men langs vier crappen door een hekje en fraaye
poort, alwaar men ook een muurtje , maar geenerleye poiten of andere
cieraaden , vindt. En tot op die plein , en niet verder , mogen de Hol
landers en andere Christenen koomen .
Men zegt , dat weleer de Heer Jakob Koeper , toen Oppergezaghebber
van Java's Oostkust met verſcheiden' zyner Officieren , zeer tegen den zin der
Moorſche Priesters , boven tot aan het graf is geweest ; doch dat de mees
ten deeze ftoucheid met den dood hebben moeten boeten , zynde zy niet lang
daarna geſtorven : waarſchynlyk door eenig vergift hen op een behendige
wyze toegediend.
Tot het vierde plein klimmen de Offera'r wederom langs vyf trappen op ;
dit plein is vercierd met een zeer fraayen Moorſchen Tempel, in welken de
Javaanſche Vorſten twee of drie maal 's jaars hunne plegtige offerhanden ver
richten ; dat gebouw is zeer fraay , en beſtaat uit drie allengs toeloo.
pende verdiepingen.. Ook zyn hier verſcheiden ' boomen , eevige zeer groot ,
en andere kleiner , die een aangenaamen lominer verſchaffen.
Eindelyk
 G E LE G E N H E I D. 17

Eindelyk gaat men wederom langs eenige trappen , die echter van verre
niet wel kunnen worden gezien , na het vyfde plein , dat het bovenſte van
.

allen is : het zelve is ook verre weg het kleinſte , en ſtaat met zynen eiron
den achterkant tegen de ſteilte der rotzen. Op dit plein zyn geenerhande
ſieraaden behalven 't graf zelve , het welk , als by niemand der reizigers
van naby bezien , door hen op eene zeer verſchillende wyze wordt be
ſchreeven . Met zekerheid kan men alleen zeggen , dat het eene fraaye
verheven tombe zy , met eene groote overwelfde deur , die volgens
verſcheiden berichten zwaar verguld is. De hoogte der tombe is
aanmerkelyk , dewyl dezelve niet alleen gemaakt wordt door de trappen ,
langs welke men van het eene plein tot het andere komt , maar dewyl ook
de pleinen zelve op eene aanmerkelyk hellende wyze in 't gebergte zyn
uitgehouwen.
Ondertusſchen is het jammer , dat dit fraaye en oude konstſtuk hoe langs
hoe meer vervalt , dewyl 'er geen onkosten tot onderhoud aan worden be
ſteed. Her zelfde lot ondervinden de huizen der Moorſche Priesters , in de
nabyheid gebouwd : deeze lieden zyn egter omtrent die graf zeer waakzaam ,
en zo ras komt 'er geen Christen omtrent , of hy wordt ten minſten door twee
van hun in 't beſchouwen verzeld. Dit doen zy gedeeltelyk om eenige
belooning van den reizen den man te trekken , en vooral , op dat geen Chris
ten de beide bovenste pleinen der heilige tombe zou naderen. Zy geeven
dan ook een verhaal aangaande de daaden en ontmoetingen van hunnen Hei
lig , en vertoonen noch eenige hem betreffende overblyffels , vooral
cen' vermollemden wagen , welken hy weleer zou hebben gebruikt . Tot het
beſchreeven graf kan men in een half uur van Tlieribon te paarde , en in
een uur te voet koomen : naby het zelve vindt men een gehuge van wel
drie honderd huisgezinnen , die meest van de aalmoezen der bezigtigers moe.
ten leeven ; zo dat het reizen hier , wegens de menigte der bedelaars , on
gemeen lastig valt. Hetgewoone geld ten dien einde gegeeven , beſtaat
in Pitis , welker 10 eenen ſtuiver uitmaaken . In 't graf zelve lige niemand
dan de Heilig alleen ; want hoewel verſcheiden ' Voriten van Tlieribon en
hunne Vrouwen groote begeerte hebben getoond om hier te worden bygezei ,
heeft hen dit geluk nooit mogen gebeuren.
Tlieribon , de Hoofdſtad des Koningryks, ligt in de nabuurſchap van eens
kleine rivier , zynde een der grootſte onder de Javaanſche ſteden , en de
woonplaats der Vorſten van dit Ryk. Zy breidt zich voornaamelyk uit langs
de rivier, en loopt ruim anderhalve myl landwaards in , langs een ſchoonen
breeden weg . De ſtad bevat tusſchen de dertig en veertig duizend inwoo.
Hers , en beſtaat meest uit bamboezen gebouwen , gelyk de meeste Javaan
C ſche
18 Β Α Τ Α V Ι Α 's
ſche ſteden. Het Paleis des Vorſten is echter maatig fraay, van ſteen opgė.
haald , gelyk ook het huis van 't Hollandsch Opperhoofd , en eenige
.

weinige andere , onder welke de Moorſche Tempel , van drie verdic

pingen hoog , de fraaiſte vertooning maakt.
De Hollandſche Maatſchappy 'heeft hier voor haar Opperhoofd eene
Vescing , zynde een ſchans met twee heele en twee halve Bolwerken ,
doch ſegts van hout ' gemaakt.
Onmiddelyk aan 'c Koningryk van Tfieribon grenst het Ryk van Ma
taram , dat onder den Keizer van Java behoort. De Zuidzyde van dit
gewest is gedeeltelyk vlak en zandig , doch heeft ook verſcheiden ' berg.
achtige oorden , vooral in 't midden , alwaar eene kaap van hoos ge.
bergre uitſteekt. Niet verre van 't Westelyk einde des gebieds, vinde
men een grooten eironden inham , en voor denzelven een groot Eiland ,
dat alleen aan 't zeewater door twee ' enge flenken toegang verleent.
Aan 't Oostelyk einde is ook zulk een Meer , 't welk maar door eene
fpruit met het zeewater vereenigd is.
Aan den Noordkant vindt men vooreerst naby de TQeribonfche gren
zen de ſtad Tagal, een der aanmerkelykſte Zeeſteden van Java , wel.
ke ruim acht duizend huisgezinnen bevat. Zy ligt aan den voet van een
zwaar gebergte verder landwaards in gelegen , en heeft ook eene Hol-.
landſche Vesting , met een Opperkoopman , om voor den Rysthandel te
zorgen. Verder op vindt men verſcheiden rivieren , en aan dezelve aan
zienlyke dorpen , en noch Oostelyker de ſtad Samarang , wegens haare
fraaye ligging in 1708 tot de Hoofdplaats van den Oppergezaghebber
van Java's Noordkust verkooren ; na welken tyd de Comptoiren der
Maatſchappy derwaards zyn verplaatst , terwyl 'er oudryds maar een

Koopman lag.
Deeze plaats ligt ongeveer 53 mylen van Batavia , en hoewel maar
een open vlek , verdient zy echter eene ſtad genoemd te worden , we
gens haare uitgebreidheid , die ruim cene myl in 't rond beſlaat, en
ruim twintig duizend huisgezinnen cor inwooners bevat , die zich alte
maal geneeren met visſchen , rystplanten , hakken en zagen van Dja
tihout,, enz. , in alle welke zaaken de Chineezen , gelyk overal, daar
wat te winnen valt , de naarſtigſte zyn : waarom deeze plaats ook met
eene zeer bloeyende Markt is voorzien .
De huizen zyn meerendeels, volgens den Indiaanſchen trant op deeze
Eilanden , van geſpleeren bamboezen zamen gevlogten : ondertusſchen zyn
' er ook noch al veele van ſteen voor de voornaamſte Grooten en Koop
lieden. Inxzonderbeid munt uit de wooning des Landvoogds, die een van
de
 G E L E G E N H E I D. 19

de voornaamſte Prinſen des Keizerryks is , zynde dit gebouw een zeer groot
ſteenen gevaarte aan eene fraaye rivier opgetrokken , tot het welk men over
een ſteenen brug nadert.
De Hollandſche Gezaghebber heeft hier ook eene fraaye ſteenen wooning ,
gelegen in 't midden van een aanzienlyk houten Fort , 't welk ruimer is
dan 't Kasteel van Batavia , en uit vyf zeer wel geregelde bolwerken beſtaat ,
die alle wel met geſchut en eene bezetting zyn voorzien.
Eene myl beoosten Samarang, ligt ook een groot Vlek Torrabaja ge
heten , zeer gelegen tot den Rysthandel , maar veel minder aanzienlyk
dan Samarang.
Verder Oostwaards ligt de aanzienlyke ſtad Japara , die gelyk Samarang ook
door een aanzienlyken Landvoogd wordt geregeerd ; zy ligt aan eene fraaye ri.
vier, en is aan den zeekant met een kraalſteenen muur omringd, maar aan den land
kant geheel open. De ſtraaten zyn hier , gelyk in meer Javaanſche ſteden , >

naauw , ongemakkelyk voor de gebruikers, en ook zeer vol kromten , zyn

de de huizen meest van bamboes , en maar enkele van planken of meco
zelwerk.
De Chineezen hebben hier een fraayen Tempel en Straat , die , wegens
de bamboezen gebouwen in 1685 geheel afgebrand , na dien tyd weder
ruimer en fraayer is opgebouwd. De zucht deezer Natie tot den handel
heeft hier eene zeer bloeyende markt gemaakt, op welke alles zeer goed
koop is , zo dat men een hoen voor eenen ſtuiver, een gans voor eene ſchel,
ling , en een geheel koebeest voor twee of drie ryksdaalers bekoo,
men kan.
De Moorſche Landvoogd heeft hier eene fraaye ſteenen wooning , en
voor dezelve een fraaye renbaan , alwaar hy met zyne Grooten zich in 's
.
werpen mec de lancie oeffent. Aan den overkant der rivier ligt een geberg
te , op het welke de Maatſchappy eene vesting heeft gehad , wel voorzien
met geſchut en verdere ammunitie van oorlog : doch met het verleggen des
Hoofdcomptoirs na Samarang , zyn hier de voornaamſte zaaken wegge
haald. Ondertusſchen is hier noch een Opperhoofd gebleeven , die
zorge draagt voor den Rysthandel.. By het verlaaten van 's Comptoir , heb
ben die van Batavia de vesting overgegeeven aan den Javaanſchen Keizer ,
en daar en tegen een fraay. verſterke ſteenen gebouw doen ſtichten , in 's
welk een wagt van 25 man is gelegd.
Noch verder Oostwaards ligt aan ſtrand de vermaakelyke koopſtad Ja
'wana , zynde een zeer bloeyend open vlek , dat ten minſten veertig dui
zend Inwooners zal bevatten .
Inwendig is het geheele land vol ſteile bergen , uit welke menigvuldige
со : rivie .
20 Β Α Τ Α V Ι Α 's
rivieren voortkoomen > welke weder zeer vruchtbaare en welbebouw .
de valeyen verſchaffen .Men heeft nooit beter gelegenheid om de inwen
dige natuur deezer landſtreek te leeren kennen , dan door de reis met
's Compagnies Ambasſadeurs van Samarang na Mataram re doen. Dezel
ve worden van die plaats altoos afgehaald door een groot geleide Javaanſche
Grooten , ten dien einde van den Keizer gezonden , en koomen op den
eerſten dag tot Ongaran , door veelerleye omwegen in het gebergte. On .
derwege trekt men door tien dorpen , en ziet 'er noch een groot getal aan
alle kanten , wier inwooners alle Rystplanters zyn. Het dorp Ongaran zel
ve ligt aan de voet van een hoogen berg van dien naam , die zyn top door
de wolken verheft , en desniettegenſtaande byna tot bover toe met Ryst en
Zuiker wordt bebouwd , en ook overal met veelerhande vruchtboomen is be.
plant. Van deczen berg vloeyen ook eenige fraaye riviertjes , die de .

onvruchtbaare vlakten bevochtigen , en deeze plaats zeer veraange.

naamen . De ingezetenen van dit dorp maaken ruim vyf honderd huis
gezinnen uit , en zyıt verplicht allen die van Samarang tot den Kei
zer reizen , naar 's lands wyze , van ſpys en drank te voorzien , zonder
daar voor iets te moogen neemen ; het geen hen op doodstraffe verboo
den is : waar tegen zy wederom van alle andere rykslasten zyn
bevryd.
De tweede dagreize is tot Salatiga , vyf mylen van Ongaran , welke
weg zeer vermaakelyk is , en meest loopt door koele Djati bosſchen of
rystvelden. Dit dorp is ook zeer aangenaam , en men words 'er insgelyks
om niet onthaald.
Op den derden dag legt men eenen weg af van zeven mylen , en komt tot
het dorp Silimbi, alwaar men over de rivier Damak trekt , die twee mylen
hoven Salatiga met groot gedruis tusſchen de bergen en klippen ne.
derſtroomt. Over deeze rivier lige cen byzonder zwaare brug , zamenge
ſteld uit enkele Djatibalken , die meer dan een voet in 't vierkant dik zyn ,
en zich naast elkanderen 300 treden verre uitſtrekken . Deeze doortocht is
midden in een bosch , alwaar men , wegens de engheid der fteile bergen ,
minder dorpen dan naar gewoonte vindt.
By dit dorp Silimbi is eene poort , aan welke altoos een Hoveling ligt,
die een van 's Keizers vertrouwdſte vrienden is , met eene groote menigte
Soldaaten. Deeze Overſte moet op alles naauwkeurig letten , en mag nie.
mand doorlaaten , na den een of anderen kant , dan den geenen , die
daar toe , by opene- brieven van den Keizer , vryheid heeft ; wordende
deeze wagt , om alle bedrog te vermyden , alle maanden verlegd.
Op den vierden dag vervolgt men den weg ſteeds Zuidoostwaards, een
of
 G E L'Ê G E N H E I D. 21

of twee mylen door eene aaneenſchakeling van bosſchen en bergen ; doch

daarna komt men in zeer fraaye vlakke velden , hebbende ter rechterhand
7

een zwaar gebergte ; maar ter linkerhand zulke uitgeſtrekte rystvelden , >

dat niemand dezelve , zelfs niet van de toppen der bergen , kan over
zien . Ook is deeze geheele landſtreek zo vol dorpen , dat dezelve door
gaans naauwelyks een achtſte van eene myl van elkanderen liggen , 20 dat
in eene ſtreek van vier of vyf mylen in 't rond , meer dan vyftig dorpen
liggen , bewoond door ruim tien duizend huisgezinnen .
Voores , recht voortrekkende , heeft men ter rechterhand den hoogen
berg Barbaboe , die ook uitneemend fraay bebouwd is , en zich met groote
en kleine heuvels aan 't gebergte van Ongaran vast hechic , uit welke ver
eeniging overał fpruiten voortvloeyen , die vereenigd meerendeels de groo
te rivier Damak maaken. Deeze berg , die zich tot cene groote hoogte
verheft, is wederom zeer vol dorpen , die te zamen wel tachtig uic
maaken , en meer dan acht duizend huisgezinnen bevatten. Van den top ,
die ongemeen vermaakelyk is , heeft men een zeer ruim gezicht aan alle
kanten , en kan onder anderen de Zee zo wel ten Zuiden als ten Noorden
van daar worden gezien .
Zeven mylen verder komt men aan het dorp Tadie en het gebergte van dien
naam , tusſchen welks toppen de weg doorloopt. Straks is men ook by de
tweede Keizerlyke poort , en komt door dezelve in ' eigentlyk Mataram ,
een gewese , dat meerendeels uit eene aaneenfchakeling van hooge
bergen beſtaat , die tusſchen beiden met ruime er zeer ſterk be
woonde dorpen zyn vervuld . Het dorp Tadie is insgelyks zeer groot , en
Bevat meer dan twee duizend kuisgezinnen . Ook ligt het aan eene
fchoone rivier , doch die zo ſnel van loop is , dat alle tot hier toe
geſlagen bruggen in den regentyd zyn weggeſleept: waarom de houten
bruggen in dien tyd worden afgebrooken , en wederom in 't drooge
faizoen herſteld .
Eer de Reizigers door de poort van Tadie in 't land van Matarana
nogen koomen worden zy eerst wederom door de lyfwacht en haa
ren Officier wel onderzocht , en trekken dan , alles wel bevonden zyn
de , door deeze allerſchoonſte landſtreek , bezaaid met veelvuldige ryse
velden , en vol van de ſchoonſte plantagien en boomgaarden ; wier over .
vloedige vruchten voor weinig geld worden verkocht , en tot voeding
van veertig duizend huisgezionen moeten ftrekken.
Eene myl bezuiden den berg Barbaboe', lige noch een veel grooter ,
Belirang genoemd , welke zo hoog is , dat men van daar niet alleen de
beide Zecën ten Zuiden en Noorden kan zien maar zelfs de ſche
pen , die in de Zuidzee zeilen . C3 Twee
 22 Β Α Τ Α ν Ι Λ 's
Twee mylen van hier ten Oosten , ligt de groote ſtad Kartaſoera de
Ningrat , ruim dertig duizend huisgezinnen groot , en de tegenwoordige
Hoofdſtad des Javaanſchen Keizers. Deeze ſtad is zeer groot , doch
open , en bevat weinig aanmerkelyke gebouwen buiten ' haare Paleizen ,
en vooral het Keizerlyk Hof, alwaar , behalven de Moorſche , zo Man
nelyke als Vrouwelyke lyfwagten , ook doorgaans een Hollandsch Op
perhoofd met een Europeeſche wagt wordt gevonden. De Paleizen van
verſcheiden ' Ryksgrooten zyn ook zeer fraay , doch het overige der ſtad
beſtaat alleen uit laage bamboezen hutten , uitgezonderd de Mahome-.
daanſche Tempels , die tot eene groote hoogte zyn opgetrokken.
De Keizer heeft hier wyduitgeſtrekte diergaarden , in welke Ti.
gers , Leeuwen en allerley andere vreemde Dieren worden bewaard ; dezel.
ve zyn met huisjes voorzien , uit welke de Keizer , benevens zyne geliefd
te Vrouwen , de gevegten der wilde beesten kan aanſchouwen . Nevens
dezelve is eene zeer groote Renbaan , in welke alle Maandagen door de
Ryksgrooten en den Keizer zelven , mei de lancie , vermaakshalven worde
geſtreeden , om elkanderen uit den zadel te ligten , of voorby te rennen.
De geheele weg van Tadie na Matarain is , aan weerskanten , met hei
aigen en houten poorten bezer , zo dat niemand van denzelven ontkoomen
kan , dan hier en daar cer zyde door het gebergte , 't geen echter niet zon ,
der dringend levensgevaar kan geſchieden.
Drie uuren gaans van Kartafoera kome men by de derde poort , Oepak
genaamd , daar men al wederom , doch minder geſtreng dan wel aan
de eerſte poorten , wordt ondervraagd. Van hier komt men te Caliader ,
en eindelyk te Macaram zelve , door eene poort insgelyks met waakend
krygsvolk bezet.
Deeze weg is verre de gemakkelykſte om te Mataram te koomen : 'er
is noch wel een andere van Tagal, gelyk ook van Balamboang , doch dee
ze zyn langer , en minder gemakkelyk , maar eveneens met ſterke wag .
ten bezet.
Weleer was Mataram de gewoone Hofplaats der Javaanſche Keizers , en
is noch de eerſte en grootſte flad des gantſchen Ryks , meest beſtaande uit
twee groote ſtraaten , wier cene , Zuid en Noord lopende , ongeveer de
iengre heeft van twee mylen , en aan het Zuid einde verſierd is met het
Keizerlyk Paleis, Deeze Hoofdſtraat wordt kruislings met verſcheiden ' dwars .
Atraaten doorſneeden , wier Westelyke einden beſchermd worden door een
hooge ſteenen muur , weleer boven acht en onder ewaalf voeren dik , doch
>

khans , zedert de geweldige oorlogen met Tarouna Djaja , en door 't vertrek
der Hofboudinge na Kartaſoera , zeer vervallen .
De
 G E L E G E N H E I D. 23

De grootſte Zuid en Noord loopende ſtraat is ook wel twee mylen

lang ; en dus beſlaat deeze ſtad , met haare groote en mindere ſtraaten , eene
zeer groote uitgeſtrektheid , en meer dan 250,000 inwooners. Het Kei
9

zerlyk Hof, niecrendeels een ſteenen gebouw , is zeer fraay en uitgebreid ,

zynde ſteeds door Keizers bewoond geweest tot aan 1677 , wanneer de toen
regeerende Keizer Tagelwangi, uit zyn Paleis door Tarouna Djaja verdree.
ven , zich te Karraſoera heeft gevestigd. Naby her Keizerlyk Hof is eene
groote Renbaan en een menigte van minder Paleizen , door de Javaatiſche
Grooten gebouwd. Hier vindt men ook eene ſchoone Diergaarde , in wel.
ke op 's Keizers kosten veele duizenden wilde Herten , Tygers , Rinocerosſen ,
Buffels , en ongemeen groote Stieren , ieder in afzonderlyke perken , wor
den onderhouden . Alle deeze plaatzen zyn omzet met zwaare heiningen ,
die , niettegenſtaande haare hoogte , zomwylen door de Tygers worden beklom
men , het geen hen echter zelden wel bekomt , dewyl zy ſpoedig door
de ſteeds tegenwoordig zynde wagten met ſchietgeweer of pieken wor
den afgemaakt.
Behalven de reeds opgenoemde, zyn 'er noch veele aanmerkelyke plaat
zen in 't Mataramsche gebied , welke wy nu , om niet te wydloopig te zyn ,
vooral daar zy weinig door Europeaanen bezocht worden , zullen voorby
gaan , en liever de nabuurige Landſchappen van Kadoewang Panaraga en
Madion eens bezoeken . De Zuidkant deezer gewesten is meerendeels on
toeganglyk , wegens de ſteile bergen , voor welke de zee ongemeen diep
en menigwerf onpeilbaar is , uitgezonderd eene groote'menigte van blinde
klippen , die deeze kusten noch gevaarlyker maaken. Aan den Noordkant ,
die over 't algemeen zeer vlak en bevaarbaar is , vinde men , behalven ſte
den en dorpen van minder belang , in de eerſte plaats de voornaame zee
ſtad Rembang , alwaar een groote handel is in Ryst , en noch meer in
Houtwaaren ; zo dat de Maatſchappy hier zomwylea haare Jachten laat
bouwen. De ſtad zelve is , naar den Javaanſchen ſmaak gerekend , zeer
fraay , en hoewel veelal uit houten huizen beſtaande , ook noch met eenige
Iteenen gebouwen verſierd. De Maatſchappy heeft hier ook eene fraaye
houten vesting , in welke een Onderkoopman mer eene bezetting van 25
man woont , tot beveiliging van den handel.
Aan den Oostelyken hoek van den Noordkant , vindt men noch twee voor
naame !teden , te weten , Toeban en Cidajoe. Toeban plagt weleer 011 •
der een byzonderen Koning te ſtaan , die een magtig gebied bezat , doch
De ſtad is noch fraay en welgelegen , zy
behoort thans onder den Keizer.
wordt thans door een Temanggong beſtierd , welke hier een ſchoon Pa.
leis en aanzienlyke Hofhouding heeft. De Moorſche Tempel is ook zeer
fraay
24 Β Λ Τ.Α Υ Ι Α 's
fraay , benevens de Diergaarde, altoos voorzien met veelerhande wild
gedierte. Ook had de Koning hier weleer eene groote ſtalling met
Paarden en Oliphanten , welke thans is te niet geraakt.
Binnen in deeze Landſtreeken zyn , behalven de menigvuldige dor
pen , ook verſcheiden' ſteden , die onze aanmerking verdienen , en wel
inzonderheid Jagaraga, Madion , Kaderi en Brindjok. Jagataga , eene
fraaye ſtad , ligt aan den voet van het hoog gebergte Lewoe , en is eene der
aanzienlykſte van gantsch Java , hebbende veel fraaye gebouwen , bene
vens eene ſchoone Mosquce , terwyl zy door een uitgeſtrekten houte
handel blocit.
Madion is gelegen in een Prinsdom van dien naam , en wordt gere
geerd door een Prins , gekoozen uit 's Keizers voornaame Ryksraaden ,
die een ſchoon Paleis en ruime Hof houding heeft. De ſtad is zeer
uitgeſtrekt, beſlaande meer dan eene myl in den omtrek , en bloeit niet
weinig door een' voordeeligen Hout en Rysthandel , ten welken einde ver
ſcheiden'ruime Markeplaatzen in dezelve worden gevonden.
De ſtad Kadiri is van noch grooter aangelegenheid , als wel anderhalve
myl in den omtrek beſlaande , en wel 10,000 huisgezinnen bevattende. On

gemeen vermaakelyk is de ligging deezer plaats , als gebouwd aan eene van Ja
va's aanzienlykſte rivieren , zynde dezelve met een ſteenen muur om
ringd. Indien deeze Iład niet zeer veel geleeden had in de oorlogen mer
Tarouna Djaja , Sourapari en andere wederſpannelingen , zou zy de
Schoonſte des gantſchen · Ryks zyn ; desniettegenſtaande is zy noch zeer
fraay , welgebouwd, en , dewyl zy eene der beste vestingen van Java is ,
vol krygsvolk .
Brindjok ligt aan dezelfde rivier , als Kadiri , doch Zuidelyker , nader
by derzelver oorſprong uit het gebergte , en is niet alleen wel bewoond ,
maar ook net bebouwd, zo dat zy , naar maate haarer grootte , de mees.
te ſteenen gebouwen onder alle de Javaanſche ſteden bevat.
Ten Oosten van 't Landſchap Brindjok liggen de Landen van Loedaja en
Poegar, beide grenzende aan de Zuidzee. De kust deezer landen is meeren :
deels zeer ſteil en rotzig , uitgezonderd een gedeelte des lands van Pocgar ,
het welk een vlakken en zandigen oever heeft , rykelyk voorzien met Jager
boomen . Inwendig lige hier de hooge berg Mameroe , en verder land.
waards in naar 't Oosten eene menigte rysevelden ; zynde het land zelve zon
der aanmerkelyke ſteden of groote dorpen. Niet verre van land ligt in de
Zuidzee het Eiland Baron , dat aan den Zuidkanı ongemeen ſteil wordt
gevonden , terwyl voor de helmelhooge klippen geen ankergrond te be
peilen is.
De
 G E LE G E N H E I D. 25

De Noordkust is veel vlakker en byna overal genaakbaar , ook daarenbo .

ven zeer ryk in menigvuldige rivieren. Tegen over dezelve ligt het ſchoo
ne Eiland Madura , 'c welk van ' Oosten naar 't Westen ongeveer
twintig mylen lang , en drie , vyf of zes mylen breed is. Het land is ver-,
deeld in drie gewesten , te weeten Sammanap ten Oosten , Pamakasſam
in 't midden , en Sampan aan ’ West einde , wier beide eerlte dee
len chans onder de beſcherming der Maatſchappye ſtaan , terwyl alleen het
Westelyk deel behoort onder den Panombahan van Madura , die de eerſte
der vier Strandheeren , en een der aanzienlykſte Vasſallen is van 't Javaanſche
Keizerryk. fn nd van Sampan ligt aller Noordwestelykst de ſtad Aros
baja , alwaar de onzen voor de eerſte reize landden in 1599 , doch zeer
kwalyk ontvangen werden. Drie mylen Oostelyker lige Maduretra , de
grootſte en volkrykſte ſtad, des geheelen Eilands , bevattende dertig of veer
eig duizend inwooners. Alhier houdt de Vorst zyne woonplaats , zynde de
ſtad ook verſierd met die fraaijigheden , welke men by de Oosterſche Prin .
ſen gewoonlyk vindt , en verder met een maatig aantal teenen ge.
bouwen ; terwyl het meerendeel der wooningen uit enkel bamboes
beftaar.
De nabuurige ſteden Sampan , Quanjer en Ambaleja , behooren alle on
der den Moorſchen Keizer , maar Pamakasſara , in 't middeldeel des Eilands ,
en 't Landſchap van dien naam gelegen , .
heeft tegenwoordig zyn ei
gen Vorst die zich onder de beſcherming onzer Maatſchappye heeft
begeeven.
Vyfdehalve myl ten Oosten ligt Sammanap , 't welk voor 't jaar 1707
ook op zich zelven ſtond , doch toen is gekoomen onder 't beſtier van den
Prins Sederma , die , wegens zyn Negt gedrag , niet lang daar na , door
eene zamengezwooren menigte werdt van kant geholpen . Na welke gebeurte
nis hem zyn minderjaarige Zoon , onder de voogdy zyner Moeder en de be
ſcherming onzer Compagnie , is opgevolgd.
De voornoemde ſtad is zeer fraay en wel bewoond , gelyk het grootse ge
deelte des Eilands , het welk men meent ongeveer drie honderd en vyſtig
duizend Inwooners te bevatten , 't geen waarlyk een aanzienlyke bevolking
is van een Eiland , twintig mylen lang , en door elkarderen gerckend niet
boven de vier mylen breed.
Op de Noordkust van Java , tegen over Madura , vinden wy in de eerſte
plaats het Koningryk Gresſic , weleer een aanzienlyk Koningryk , zelfszodanig ,
dat deszelfs Regeerders in een naauw verbond ſtonden met die van Amboina , ,
en hen dikwyls in de Ternataanſche oorlogen onderſtand booden. De plaats
is noch hedendaags wel bebouwd , en heeft onder anderen veel Chinceſche in :
D wooners
26
Β Α Τ Α ν Ι Α 's
wooners , die onder een' Capitein en Luitenant hunner Natie ſtaan , en in
de hier vallende waaren een grooten handel dryven . Voor de ſtad ligt in
zee een groot rif , 'c welk echter zo veel cosſchenruimte laat , dat de ſche
pen gemakkelyk kunnen aankoomen .
Een myl achter Gresfic landwaards in ligt het ftedeke Giri , op Java be
roemd wegens zyn fraayen Tempel ; teffens vinde men hier, op een bergje ,
de begraafplaats van een der zoonen van den beroemden Scbeik Ibn Moela
na , welk graf hoog en pragtig is gebouwd met verſcheiden transſen .
Aan den zeekant ligt verder Zuidwaards wederom de ftad Sourabaja ,
een der voornaamſte des gantfchen Ryks , liggende aan de groote rivier van
Cadiri , die beneden Sourabaja met vyf hoofdmonden in žce loopt ; decze
ſtad ſtaat onder eenen Temangong , die de tweede Strandheer des Ryks is , en
bevat ruim vyftig duizend inwooners. De Vorst onderhoude hier eene zeer
pragtige Hofhouding , en is rykelyk voorzien van Oliphanten , zynde het eené
>
manier , dat hy zyne bezoeken van ſtaat doe , zitrende op eenen Oliphant in een
getraalyde draagítoel. De ſtad zelve is zeer uitgebreid , bevattende , behal
ven veele mindere , écnige ſchoone ſteenren gebouwen en fraaye lynrechte
ſtraaten , benevens cene ſchoone marktplaats , op welke allerhande Waaren ,
vooral Ryst , te koop koomen , welk laatst gewas alhier in ryden van vree
de zeer overvloedig is , en waar van dikwils tot vyf millioenen ponden .
in 't jaar worde n verkógt.
De Maatſchappy heeft in Sourabaja ook een Opperhoofd , die teens
Capitein is , en met eene onderhoorige bezecting van honderd man in ecne
fraaye wooning buiten de vesting zyn verblyf houdt .
De Vorst van Sourabaja was weleer een Koning van veel vermogen ; want
niet alleen ſtonden onder zyn beſtier , Balamboang , Pasſaroewan en Gres
fic met alle de omliggende landen , maar ook een gedeelte der Zuid
kust van Borneo : hy bewoonde toen een aanzienlyk ſteenen Paleis
Astena geroemd , ' welk thaos byna geheel en al vervallen is. Maar dit
groot gebied is allengskens verkleind , en de Vorst tot een der eerſte Leen.
mannen van den Javaanſchen Keizer vernederd ; dan eindelyk in 't jaar
1703 werdt de toenmaals regeerende Prins van Sourabaja , wegens menige
vuldige ontrouw , op 's Keizers Order gedood , en zyn oudite Broeder
in zyne plaats geſteld , doch in een volkoomen afhangelykheid van
het Hof.
Behalven andere fieraaden heeft Sourabaja eene fraaye Moskee , een der
drie Javaanſche Hoofdtempels , op een Eilandje aan den overkant der rivier
gelegen . Her zou zeer bezwaarlyk zyn eene naauwkeurige beſchryving van
it gebouw. te geeven , dewyl geen Christen op doodhraffe in hetzelve mag
koo
 G E LE G E N H E 1 D. 27

koomen , al reinigde hy zich met alle Moorſche plegtigheden ; in 't alge.

meen kan men echter zeggen , dat ter zyden van die pragtig gebouw gevonden
wordt het graf van een' der grootſte Javaanſche Heiligen , te weeten van
een der zoonen van Ion Moelana , Sulthan Ampil genoemd , hoewel ook
zommigen ſtaande houden , dat Ibn Moelana niet te Tlieribon , maar in der
daad hier begraaven zy.
Dit zeer eenvoudig graf is weinig van de overige Moorſche graven on
derſcheiden , en beſtaat alleen uit een hoop aarde met muurwerk omheind,
Ondertusſchen is de grond hier omſtreeks volkomen heilig , en het zou voor
eene doodſtraffelyke Godloosheid by de verdoolde Mahomedaanen gehouden
worden , hier zyn water te maaken , of eenige onreinigheden , hoe genoemd ,
neder te werpen , zynde het reeds voor eenen Christen eene groote eere hier
omtrent te mogen komen. De Priesters van deezen Heilig zyn ook gewoon ,
veelerhande verdigtzels aan de nieuwsgierige en bygeloovige reizigers uit te
venren : onder anderen verhaalen zy , dat men tot drie keeren toe getracht
heeft boven het graf des Heiligen Mans een verdekt gebouw te maaken ,
naar met dit gevolg , dat hetzelve e'clkens door de Engelen in brand wierdo
geſtoken , waar door med genoodzaakt is geworden hier van af te zien .
Ten Zuidoosten van Sourabaja ligt Pasſarouwan , eene ſtad insgelyks van
veel vermogen , en in 'tbegin deezer Eeuwe de Hofplaats van den beroem
den Javaanſchen Rebel Sourapari. Deeze ſtad beſlaat ruim twee mylen in
den omtrek , is na de Javaanſche manier redelyk wel verſterkt , en bezit
veel geſchut met ruim vyftig duizend inwooners , die egnen uitgebreiden
handel dryven met Verfſtoffen , Ajuin , Vogelnestjes , Koebeesten , Hoen- ,
ders , enz .Waarom ook de Maatſchappy hier eene Vesting heeft met een
Opperhoofd en eene fraaye bezeteing.
Her Vorſtendom Balamboang is eindelyk het laatſte en 't Oostelykst ge
deelte van Java; deszelfs Zuidkust is over t't algemeen zeer rotsachtig , en
overal met klippen bezet , doch teffens vol inhammen en baayen , al
waar men dikwils een goeden ankergrond aantrefc. Voorts is het Itraud tus
fchen de klipachtige deelen op eenige plaatzen zeer vlak en zandig , ook
hier en daar boschagrig. Aan 't Oost einde is de geheele kust zeer
ſmal en rotsachtig, behalven aan de uiterſte Oostelyke, punt , die laag en
zandig , doch teffens met ſteile klippen onder water bezet is : ook heeft
deeze Zuid- Oostelyke uithoek naar het Noorden eene laage ſmalle kaap , die
wegens haare feile rotzen en bergen geheel ontoegangelyk is.
Verder Noordwaards loopt de geheele Oostkust byna lynrecht naar het
Noorden , en is overal -zeer laag en zandig , bebalven in 't midden , alwaar
-

de zeer hooge bergen van Balemboang byna tot in zee uitſteeken. Tegen
Da Over
28 Β Α Τ Α ν 1 Α 's
over deeze kust ligt het Eiland Bali of klein Java , alleen door eene enge
ftraat van Groot Java geſcheiden.
De Noordkust , aan welke de ſtad Panaroekan ligt , is meerendeels zeer vlak ,
en heeft minder inhammen dan de Zuidkant , doch daarentegen verſcheiden'klei.
ne rivieren , onder welke die van Panaroekan de voornaamſte is. Ook liggen
aan den Westkant dier rivier twee regels bergen , lynrecht van 't Noorden
na 't Zuiden loopende , en met elkanderen vier of vyf mylen land
waards in vereenigd door het gebergte van Donon , het welk Oost en
West loopt.
De ſtad Balamboang ligt byna in 't midden van 't Oostelyk gedeelte ,
twee mylen van zee aan eene rivier van dien naam . Zy is gebouwd in
ecne zeer aangenaamezandige landſtreek , alwaar men tot aan den wal kanna.
deren , en een goeden ankergrond vindt. De ftad zelve is ruim twee
rgen in haar' omtrek groot , en wordt bewoond door tien duizend huisge.
zinnen , meest in bamboezen gebouwen. By de eerſte togten na Jas
va van Drake en Kandisch is dezelve reeds aan de Europeaanen be
kend geworden .
De Regeering deezer ſtad en landſtreck is in handen van een Baliſchen
Prins , die van den Keizer geheel onafhangelyk is , en eene fraaye Hofhou
ding heeft. Ook wordt aldaar alles op zyn Balisch beſtierd : evenwel is de
aard der zaaken van dit Ryk weinig bekend , om dat de Europeeſche.
Nacien dit gewest binnenlands zelden bezoeken.
Deeze landſtreek , die ongeveer 144 vierkante mylen beſlaat, is zeer
wel bewoond en vol dorpen , maakende de inwooners met elkanderen on
geveer een getal van 250,000 .
Het gehecle Eiland Java bevat negen en dertig groote ſteden , en vier.
duizend vyfhonderd dorpen , wier inwooners alle te zaamen volgens Van
lentyn worden begroot op ruim een-en-dertig millioenen. Maar in het
eerſte deel der Verhandelingen van het Baraviaasch Genootſchap der Kon.
Sten en Weetenſchappen wordt deeze zaak geheel anders opgegeeven.
Bantam is volgens de laatſte opgave zeer weinig bevolkt , en’t geheele Koningo
ryk zou niet meer bevatten dan 5000 Tjatjars of Huisgezinnen : wordende een
huisgezin gerekend op twee wapendraagende mannen , twee vrouwen en
twee kinderen. De zom der gehecle bevolking zou derhalven zyn alleen
van 30000 zielen .
Jacatra wordt met de Preanger landen geſchat op 29000 Tjatjars of
174000 zielen.
De negen Provincien van Tücribon ſtelt men op 15000 Tjatjars of
90000 Perzoonen.
Aan
 1.

40

50
}

5
5 NOUVELLE CARTE 1
10
10 DE
Ľ ISLE D E JAVA , 20
20 Baye
Perinte

Dresſée ſuivant les Obſervations les plus recentes ,

faitespa
par ordre de la Comp. Holl.des Indes Orientales
de

30 30

Lieues d'Allo ! de 15 au Degre'.

40

FREE OPE

Duitsche willen 15 in con Graad .

DOTT
50 50

on r
DE
T
n da rinte aleye
r a P K ham
Moc e
6
j
Pan

6 B Pourt de l'Est

TUM
22 20
10
Lk
der Prei " 1. Pendy
I. MADURA

I
era bosbara Sammanap 1. Gilion
OU Tecban apojoe
Gida 与 20

BEH R. Sand betont

Imbalese Pamakassam
Maharetra Lo
RoY : DE Sampan LA n Ra To 30
30
etrepoe GRE , Baloga Ma arC.i 1.gua1ueRc 1r.ilirtue
all
‫ فیک‬P. orbo .x lig n
Grands
Kederfolder ca sa I
s n . 1. e iss nol s
yo

PRINC . DE
Sverb
SOERABAJ A
ajú Silome
nBod
g diengien
bo ang
5
ER . Gom ap n
diri JO ma 50
1.Xat Do 8
!

DE Djapan a GP
Rohe Muydens
Proviny Proy . DE ng 7
5
7 SMADION CADIRI
Panarekin Сар eSandano
bera
DIAPAN Pizstarverin PROVINCE DE Prov . De
od aGilllrdyeeChTaf.ihcolas 10
1

Tudiri PASSAROE WAN JAL! Deman PANAROEKAN B S T Y

g
Prov. DE ce ! Djotzian
4. Brome Mo Balamboang 20
IRAGA BRINDI OK SINGASARI
in
Brindjuk M? Giending PROVINCE
30
30
ng DE
T.DE BALI
15
Prov . DE Prov . DE POEGAR DKolgimda
D
BALAMBOANG E
TR
OI D BALI
LOEDAIA Humurde
H ! Bading Balamboang
Bave do G T E
Sag

mis ers
BR ar de

Balımbang 50
oche

Roches
Poi
ara

50
els

Chak s
d

Roc es
Soures

Rocers
le

Blan e
nt

Bay

dicken
RNoocve
Bay

mit

Bay
dee
r

Bacyhce
h

Point az
is

he
e

de

h
l

NOESSA BARON l'Est 8

s

8
Toute cette partie du Sud 10
eft bordes de Montagnes
Scarpeis et inaxebles, .

fins mouillige ni* fond 20

30
30
10

40

50

HUMITRU TUIN

D JAVA ,
ſchappy gedaan .
 28 B Α Τ Α ν 1 και 's

over deeze kust ligt het Eiland Bali of klein Java , alleen door cene enge
ftraat van Groot Java geſcheiden.
De Noordkust , aan welke de ſtad Panaroekan ligt, is meerendeels zeer vlak ,
en heeft minder inhammen dan de Zuidkant , doch daarentegen verſcheiden'klei.
ne rivieren , onder welke die van Panaroekan de voornaamſte is. Ook liggen
aan den Westkant dier rivier twee regels bergen , lynrecht van 't Noorden
na 't Zuiden loopende , en met elkanderen vier of vyf mylen land
waards in vereenigd door het gebergte van Donion , het welk Oost en 1
West loopt.
De ſtad Balamboang ligt byna in 't midden van 't Oostelyk gedeelte ,
twee mylen van zee aan eene rivier van dien naam . Zy is gebouwd in
ecne zeer aangenaame zandige landſtreek , alwaar men tot aan den wal kan na.
deren , en een goeden ankergrond vindt. De ftad zelve is ruim twee
rry'en in haar' omtrek groot , en wordt bewoond door tien duizend huisge.,
zinnen , meest in bamboczen gebouwen. By de eerſte togren na Jas
va van Drake en Kandisch is dezelve recds aan de Europeaanen be
kend geworden .
De Regeering deezer ſtad en landſtreek is in handen van een Baliſchen
Prins , die van den Keizer geheel onafhangelyk is , en eene fraaye Hofhou.
ding heeft. Ook wordt aldaar alles op zyn Balisch beſtierd : evenwel is de
aard der zaaken van dit Ryk weinig bekend om dat de Europeeſche.
Natien dit gewest binnenlands zelden bezoeken .
Deeze landſtreek , die ongeveer 144 vierkante mylen beſlaat, is zeer
wel bewoond en vol dorpen , maakende de inwooners met elkanderen on
geveer een geval van 250,000.
Het gchecle Eiland Java bevat negen en dertig groote ſteden , en vier.
duizend vyfhonderd dorpen , wier inwooners alle te zaamen volgens Va
lentyn worden begroot op ruim een-en-dertig millioenen. Maar in het
eerſte deel der Verhandelingen van het Bataviaasch Genootſchap der Kon
ften en Weetenſchappen wordt deeze zaak geheel anders opgegeeven .
Bantam is volgens de laatſte opgave zeer weinig bevolkt , en 't geheele Koningo
ryk zou niet meer bevatten dan 5000 Fjatjars ofHuisgezinnen : wordende een
huisgezin gerekend op twee wapendraagende mannen , twee vrouwen en
twee kinderen. De zom der geheele bevolking zou derhalven zyn alleen
van 30000 zielen .
Jacatra wordt met de Preanger landen geſchat op 29000 Tjatjars of
174000 zielen .
De negen Provincien van TGüribon ſtelt men op 15000 Tjatjars of
90000 Perzoonen,
 1.

40

WHUNT
50

5
5 NOUVELLE CARTE
10 DE 1o

Ľ ISLE DE JAVA ; 20
Porint

20 | Baye
faiDresſée ſuivant les Obſervations les plus recentes,
tes par ordre de la Comp. Holl.des Indes Orientales ?
due

30 30

Lieues d'Allem de 15 au Degré .

Tapi BRASSERT
CON orudd .
Duitsche lylon 15 in
50
on r
DE
T n da inte leye
a Po Ka en
Br
chs
.Mo ja
6 6
Pan

Pointe de l'est
10

10
Lele 12 1. Pondy
du Prii
era drosbuia I. MADURA 1. Gilion
OV Tecban A Gida apojoe 15 Sammanap 20
R. Sand
30
BEH
Roy DE
taburetna
Balva
Lietoa
“ Sampan
Parmakassom
A

so R
Reefi To
La CoLron1.1q 1m.ogunlolrtue
30
etrepo Greşsic . Ha lu1 ea guu.x isn
40
Grands cursu
PRINC.TE D
de boods Pe ca sa1
s n.
I r
. .ib
os
s e
Baddimgiene
g7.
Silome
Soerubazie
SOERABAJA
b on ng 50
1iri R. Go
m
. a t upa m an 45 50
1 K Do 8
DE Djapan a 1o Roche duydms
P

7
Prov. Dye Prov . De Pana vikun Ca Saop ndano 7
SMADION CADIRI Prov. DE eb g
I. Gillaye evhianrif eolas
DIAPAN Pussarvenus's PROVIN
CE DE 10
Wicus
PASSAROE WANAL? Deman
PANAROEKAN IP d C S. Th
suga
Prov . D cu Djepian
1 Brone Mo Balamboard 20
20 RAGA BRINDIOX SINGASARI
Brindjuk M! Giending PROVINCE

C
30
30
ng DE
I.DE BALI
Prov. DE Prov . DE POE GAR
Circuimba
LOEDAIA Mthamroc BALAMBOANG DET 40
H. Badira Balambeang
Bave de
ROI
T
Baye Blanche
wig ers

Hones
Roacze
B

Rechers Balumbong 50
sel
Poi

BA
ldick
hd

Chau s

Roc es
Soures
Bay
de

s
nte

Rohcery
RNoocire

ZI
Bay
Sag

DE
dee
noor

23le
is

Point 2
ens
d

he
he
ara

NoxSSA BARON l'Est 8

8
mit

Toute cette partie du Sud 10

10 eft berdié deMontagnes
eſatrpecs et inacceſibles,
ſans mouilloge ni“ fond . 20
20
HA
!

30
30

50

Till

D JAVA ,
ſchappy gedaan .
i
?
1
 1

1
1

}
..

)
|
 G E L EGEN
GEL E G E N HE
H E 1 D. 29

Aan Java's Oostkust wordende Landſchappen , die onder de

beſcherming der Maatſchappye ſtaan , geſteld op 46200 Tjarjars of
277,000 zielen.
Des Keizers Onderdaanen ſtellen zy op 25200 Tjatjars of 151200
Menſchen > en die der overige Landſchappen op 12800 Tjarjars of
76800 Inwooners. Het welk alles te zaamen naauwelyks maar 647800
Inwooners zal uitmaaken. Wy hebben geen reden om eenigzins aan de
naauwkeurigheid van het Edel Genoodſchap te twyffelen. Maar van den
anderen kant is het bekend dat Valentyn de zaaken beſchryft, zo als
zy waren in 't jaar 1723 , dat by alles op 't naauwkeurigst onder
zocht , tot alles een vryen toegang had en zelve verſcheiden
tochten binnenslands heeft gedaan. Ook zou het bezwaarlyk vallen ce
onderſtellen , dat de bevolking van Java in dien korten tusſchenryd van
1723 tot 1779 op eene zo verbaazende wyze zou zyn verminderd ,
dewyl men weet dat aldaar , behalven den moord of het, oproer der
Chineezen te Batavia in 1740 , weinig onlusten van eenig belang zyn
voorgevallen.

DS EEL
 SWY ZE ZEDEN
30 . LEVEN EN

E E R S T E Β Ο Ε Κ.

T W E E D E II 0.0FDSTUK.

LEVENSWYZE EN ZEDEN DER JAVA ANEN.

D.e heerſchende Godsdienst op het Eiland Java is die van Mahomed ,

welke al vroeg met de Arabiſche kooplieden naar de Indiſche Eilanden
overgevoerd , doch hier voornaamelyk algemeen geworden is na de aankomst
van den Heiligen. Schcik Ibn Moclana , een man niet minder vol van ſtaat.
kundige ftrecken , dan van de geheimenisſen van zynen Godsdienst. Behalven
deeze vindt men ondertusſchen hier en daar aan zee , en ook in 's midden
des Eilands tusſchen Jacarra en Mataram , vcele Heidenen , die , , behalven
hunne belagchelyke Afgoden , zeer veel gewigt ſtellen in de leere der zielsver.
huizinge, dic, cerst van Pythagoras oorſprongelyk, in de Indien eene algemene
goedkeuring heeft weggedraagen. Met deeze Heidenen kunnen echter de
Leeraars des zuiveren Geloofs beter te recht raaken , dan met de Mahome
daanen , dic , zich op cene hoewel klaarblykelyk valſche openbaaring beroe
pende , naar geen betere dingen willen hooren.
Her Mahomedaansch Geloof door alle de Hoofd . Vorſten des Eilands be
leeden is hier in een algemeenen bloey , en deszelfs belyders zyu op 'e ſterkst
verkleefd aan hunne buitenſpoorige ſtellingen. Zy twyffelen 'er niet aan
of 'er zyn van de Schepping der Waereld tot aan Ali 2 2 4000 Propheeten
geweest , en ſtellen Malomed aan 't hoofd derzelren . De eerbied voor God
en de zending van zyn' Propheet zyn de cwee hoofdſtukken hunner Leere ,
mcdebrengende , dat een ieder , kort na zyne begravenis , in 't graf wordt
bezocht door twee verſchrikkelyke Engelen , Monker en Nakir , die den
dooden beveelen recht overend te zitten en hem verſchrikkelyk kastyden , 1

zo hy in een deezer puncten niet zuiver is geweest. · De Zielen der'onge

loovigen alleen komen voor eeuwig in de hel, doch die der Mahomedaanen ,
al zyn zy zeer godloos geweest , worden na cene genoegzaame zuivering
cot de Hemelſche vreugde toegelaaten. De zielen der Propheeten zyn on
dertusſchen de gelukkigſte, want zy gaan aanſtonds na den dood in 't Pa
radys;
 DE R JA VAA
V Α Α Ν
N Ε Ν 31

Fadys ; terwyl die der andere Geloovigen moeten huishouden in de kop.

pen van groene Vogels , die de vruchten in 't water van het Paradys
Buttigen.
De dag des Oordeels zal naar hunne meening algemeen zyn , 'en niet alleen
gaan over de menfchen , maar ook over alle redelooze dieren , die hurys
erachtens aan de algemeene Opſtanding deel zullen hebben . Alle deelen
der menfchelyke lichaamen zullen dan opſtaan , zo als zy in dit leeven
geweest zyn , zelfs geen hunner hairen uitgezonderd ; terwyl de zielen ,
in de groote trompet van den Engel Israfil verzameld , op zyn geblaas ,
>

alle naar de voorige lichaamen zullen vliegen.

Na het Oordeel moeten alle menfchen gaan over de brug Al Sirat ,
die zo ſcherp is als een mes , en over welke alleen de Vroomen
kunnen gaan in 'i Paradys, terwyl de Godloozen 'er af zullen vallen in
de helle , die daar onder open ſtaat. De helle heeft volgens hen ze
ven verdiepingen , geſchikt voor zevenderley zoort van Godloozen . ller
Paradys daarentegen bevat alle mogelyke vermaakelykheden , die cor volo
doening van weelde en wellust kunnen ſtrekken .
De Mahomedaanſche Leere , die de veelheid van Vrouwen toelaat ,
is hier te lande in haare grootſte uitgeſtrektheid aangenoomen : in 't
byzonder was hier ook eene rede te meer om dit ſtelzel in te voeren ,
dewyl het vrouwelyk geſlacht alhier veel overvloediger is dan het man
nelyke , zo dat men op zommige plaatzen wel tien vrouwen tegen een
marisperzoon ontmoet." Behalven de vrouwen , met welke zy op eene
wettige wyze gehuwd zyn , neemen zy ook bywyven naar welgevallen ,
die echter teffens geen meerder aanzien beziteen , dan van dienaaresſeur
der eerſte vrouwen , welke zy in alles moeten dienen en gehoorzaamen ,
en ze ook by alle gelegenheden in 't openbaar volgen en oppasſeini
De bywyven hebben zelfs geene vryheid om by de mannen te liggen , zon :
eder daar toe verlof van de echte vrouwen verkreegen te hebben , wel:
ke op haare beurt zulks niet kunnen weigeren , zonder haare 'eere te
krenken . De kinders uit zodanige bywyven gebooren bezitten alle rech
ten van vry geboorene menſchen, en kunnen ook niet worden verkogen
fchoon hunne moeders volftrekte Slaavinnen zyn geweest, gelyk door-:
gaans plaats grypt. Want deeze dienstmaagden worden gerekend tot
en verbeelden dezelve
hulp der echte vrouwen aangenoomen te zyn ,
In haare nakomelingſchap , eveneens gelyk weleer Hagar , voor Sara in
plaats treedende, lsmael ter wereld bracht, die dus voor eenen tyd den
echten zoon des huizes verbeeldde. Ondertusſchen is ’t met de goede veró
standbouding hier noch ruim zo erg , als weleer in de huishouding van
dbrang
 WY ZE
32 :ŁE VENS EN ZE DEN

Abraham geſteld , en dagelyks ziet men voorbeelden van zodanige

kinderen , die door hunne Sciefmoeders met' vergif worden van kanc
geholpen.
Gelyk op de meeste plaatzen onder de verzengde luchtſtreek , dus ziet
.men ook hier de kinderen in hunne tedere jeugd naakt loopen , uirgezon
derd de natuurlyke deelen : die met een klein gouden of zilveren plaatje by
de vermogenden zyn gedekt , terwyl ook de meisjes haare armen met veeler.
hande armringen verſieren. Dit naakt loopen duurt ondertusſchen niet lan
ger , dan tot den ouderdom van dertien of veertien jaaren ; want op dien
tyd worden zy gekleed , voor huwbaar erkend , en ten ſpoedigſten uite
gehuwelykt , 't welk aldaar volſtreke noodig is , dewyl zy anderzins, onder
den dekmantel der jongelingſchap , allerhande ontuchtigheden bedryven.
Maar 'er is ook noch eene rede van veel gewige , die de Ouders verplicht
hunne kinders ten ſpoedigſten uit te huwelyken , dewyl de Erfopvolging
hier te lande cene zaak is van 't uiterſte belang , vooral te Bantam : want
het is aldaar eene onvermydelyke wet , dat indien iemand komt te overly.
den zonder kinderen na te laaten , die van de vaderlyke magt bevryd en .
uitgehuwelykt zyn , alle zyne vrouiven en kinderen met de geheele nalaaten.
fchap, door de Vorſten als hun wettig eigendom worden aangegreepen .
Hierom ziet men dat de Vaders hunne Kinders reeds met den ouderdom van
negen of tien jaaren uithuwelyken , waar door zy alleen in ſtaat zyn de kragt
dcezer Barbaarſche wet te ontzenuwen .
Onder de lieden van aanzien beſtaat het huwelyks goed der vrouwen in
ecne zomme gelds en een zeker getal Slaaven van beide ſexen , geſchikt
naar ' t vermogen der Vaderen. Dus trouwde in 't jaar 1600 , toen de Ad
miraal Warwik voor Bantam lag , aldaar de tweede dochter van den Saban
daar of Ontfanger der collcu , die een man van aanzien is , en het beſtier
voert over den geheelen koophandel, met eenen jongeling van een voornaam
geſagt , en ontving tot een bruidſchat vyftig Slaaven en een gelyk ge
tal Slaavinnen , benevens driemaal honderd duizend Carcas , 't welk eert
zomme bedraagt van ongeveer zes-en -vyftig guldens en vyf ſtuivers Hol
landsch ; zo dat het geld toen ter tyd aldaar ongemeen ſchaarsch , of de naa.
ven zeer goedkoop moeten zyn geweest , dewyl 'er anders geen de minſte
evenredigheid tusſchen de waarde van beiden ſchynt plaats te grypen .
Volgens de gewoonte der Oosterſche landen , worden de huwelyken mee
sendeels gemaakt door de ouderen , en dus geſchiedt de vereeniging meer
wie welvoegelykheid dan waare liefde. Dan de Europeeſche keurigheid
in die ſtuk is hier van minder noodzaakelykheid , dewyl een man zo veel vrou
wen en byzitten kan neemen als 't hem behaagt , en ook van die geene , wel.
ke
-

JJ

33
DER A V A Ν Ε N.Ν
ΑA NE
ke hem tegen de borst zyn , gemakkelyk door echtſcheiding kan worden
ontſlagen. Alles is derhalven tot den trouwdag gereed , zo ras de weder
tydſche Vaders het maar eens zyn : want wat de Moeders betreft, deeze
hebben hier in niets meer te zeggen dan haaren mannen behaagt , de
wyl cusſchen de voorrechten eener Mahomedaanſche getrouwde vrouw en
eene ſlaavin in der daad weinig onderſcheid wordt gevonden.
Als de trouwdag gekomen is worde alles op 't fraaist opgeſchikt ,
wel ten opzichte van den Bruidegom en Bruid , als van de Ouders en hunne
verdere Naastbeſtaanden . De beste kleederen worden dan alle te voorſchyn
gehaald , benevens de edelgeſteenten en ringen. Ook pronken zich do
Slaaven op naar hun vermogen , en verlieren in de beide huisgezinnen de
muuren der gebouwen met de werpfpiesſen en andere by hen meest gee
bruikelyke wapenen , die daarenboven met kwasten van rood en wit Catocn
worden opgeſchikt. De voornaamſte lieden laaten ook voor den middag
van den trouwdag eenige ſteenſtukken afſteeken , als toteene aankondiging der
huwelyksplegtigheid , welke na het middagmaal ſtaat volvoerd te worden.
Dat gehouden zynde , wordt den Bruidegom een uitgeleezen paard
gebragt, met alle mogelyke ſieraaden opgecooid , 't welk hy beklimt, en
>

daar mede tot aan den laaten avond door alle wyken der ſtad -ryde, om zich
aan alle zyne goede vrienden te vertoonen , en hunne gelukwenſchingen
onder weg te ontvangen . Terwyl hy met deeze plegtigheid bezig is , be
geeven zyne Slaaven zich naar de Bruid , om haar ieder een geſchenk aan
te bieden , en haare gunst te winnen ; terwyl zy teffens het huwelyksgoed
aanbrengen 'c welk in dagelykſche meubelen beſtaat, met bloemen en
andere fraaijigheden opgeſierd , en dan verder door hen wordt in order
geſteld. Zo ras de Bruidegom zynen plaiſiertogt door de ſtad geëindigd
heeft, keert hy weder naar huis om het gastmaal des huwelyks te vieren
tot het welk alle naastbeſtaande vrienden worden genoodigd ; hier brengt
men den tyd door met muſiek en dansſen na den maaltyd , doch het nieuw
getrouwde paar wordt gebracht naar een gebouw , rondsom met gordynen om .
hangen , om aldaár hun huwelyk te voltooyen , tot het welk gee..
'ne verdere Gerechtelyke of Godsdienſtige plegtigheden worden ge
vorderd .
De Javaanen zyn , gelyk de meeste Oosterlingen , zeer bezet met de
folterende plaag van huwelyks nayver , 't geen de Vrouwen ook hier in dien
zelfden onaangenaamen ſtaat brengt , welken zy in 't Oosten byna overal ons
dervinden , dat is van naauw opgeſlooten te moeten zyn in haare vertrek
ken , zo dat zelfs haare eigen zoonen haar niet mogen bezoeken. Onder
usſchen zyn de Vrouwen van aanzien hier te lande in groote hoogachting ,
E cn
 34 LEVENS W Y ZE EN ZEDEN
en wanneer zy uitgaan , 't geen zelden gebeurt, moeten alle Mansperzog
>die haar ontmoeten , zelfs te Bantam de Koning niet uitgezonderd ,
voor haar uit den weg gaan. De grootſte Heeren kunnen met haar niet
ſpreeken zonder de toelaating haarer mannen , doch met haare Slaaven zyn
zy zo veel te vryer , 't geen zeer tegenſtrydig ſchynt , en deeze hebben
zy dikwyls 'snachts by zich om zich te doen wryven , terwyl zy haare becel
kaauwen
Aan den weg kan niemand eene vermogende en aanzienlyke Nja
homedaanſche Vrouw onderſcheiden van liet gemeene flag ; want zy gaan
dan altoos barrevoets , en hebben haare lichaamen alle bedekt met twee ſtuk
1
ken lynwaad , waar van haar ' een over het hoofd geflagen tot den boezem
afhangt, en het ander van den middel tot aan de voeren. Gewoonlyk zyn
zý viet zeer keurig op haar hoofdhair , en hebben het alleen op cene on
achtzaame wyze geknoopt ; hoewel zy op Feestdagen gewoonlyk gou
den kroontjes draagen , teffens met haare gouden of zilveren armningen .
De meeste Volkeren onder de verzengde luchtſtreek , die heel of half
naakt gaan , hebben de gewoonte van hun lichaam , of ten minſten her 1

hoofd , met een of ander vetre , doorgaans gekleurde , ſtoffe te ſmeeren , 's
geen , ſchoon voor ons walchelyk , by hen voor een ſtuk van zinnelyke wel
leevendheid wordt aangezien , en niet zonder alle reden : zodanige ficerin
gen zyn hier immers van veel nut , dewyl zy , een gedeelte der huidpooren
verfloppende , de al te groote uitwaasfemin , beletten , en de huid voor ' ver
ſchrompelen door de brandende hitte der zonne bewaaren , als ook de bloe
delooze dierejes en vliegen , in de heete gewesten zo menigvuldig , afkee
ren . De Javaanſche Volkeren doen in deezen opzichte niet onder voor hun
ne nabuuren , maar beſmeeren hun hair , dac kort ea dik is , doch ech
ter meer overeenkomst heeft met dat der Europeaanen , dan der Africaanſche
Natien , met de olie uit Cocosnooten . Hunne aangezichten worden ook
rykelyk beſmeerd , vooral by de Vrouwen , die , van natuure leelyk , zeer
bruin en plat van weezen zynde , door dit fraay blanketzel geheel walchelyk
worden . Het overige haarer fraaye lichaamen wordt opgeſmukt met een zaamen
geſtelde ſtoffe uit Cocosolie , Saffraan , Sandelhout en verſcheiden ' reukwer
ken , dewelke haar zeer ſtinkende maakt , en verft met allerhande zeer
misſtaande plekken. De Mannen zyn zeer groote vyanden van den baard , en
terwyl andere Mahomedaanen dien doorgaans lang laaten wasſen , plukken
zy denzelven met tangetjes uit , hair voor hair, 't geen aan bejaarde Man 1

nen de gedaante geeft van oude gerimpelde Vrouwsperzoonen. 1

Zo groot de ingetogenheid der Vrouwen is in de verhaalde gevallen ,

even groot is haare onbeſchaamdheid in andere , 't welk eene onoplosfelyke
tegenſtrydigheid van inborst te kenncn geeft; onder anderen geeven zy zich
de
 DŹR
DE J
JA V
VA ΑA Ν
NE Ν
Ε N. 35

de grootſte vryheid in de baden , en gaan aldaar zonder ſchaamte met de

mannen moedernaakt te water , en niet alleen in beſlooten gebouwen ,
maar ook in de graften buiten en binnen de ſteden . Het Vrouwelyk ge.
Nacht legt zich ook toe op de konst van zwemmen , en oeffent dezelve op
eene ſierlyker wyze dan de Europeaanen , dat is , zonder veel zydlingſche
beweeging te maaken met de handen , maar alleen door dezelve evenwydig
met hec lichaam te beweegen , gelyk de viervoetige dieren ; en desniet
tegenſtaande żyn zy met eene kleine beweeging zeer vaardige zwem
ſters.
In't ſtuk derzinnelyke wasſchingen zyn zy , volgens de grondwetten'van
den Mahomedaanſchen Godsdienst , zeer oplettende , en doen zulks vyf
of zesmaalen 's daags , zelfs met zand , zo zy geen water kunnen vin
den , 't welk dan , met haare vette ſmeerzels gemengd , een ſchoone vertoo
ning maakt. Naarſtigheid is eene deugd by de Javaanſche Vrouwen geheel
onbekend ; zy , die van eenig vermogen zyn , doen niers , en leggen den ge
heelen dag door op haare Sophás betel te kaauwen , tabak te rooken ,
en thee of koffy te drinken ; terwyl zy zich , zo veel noodig is , van haa
>

re Slaaven of Slaavinnen laaten ſmeeren en wryven , zynde deezen ook de

geheele zorge der huishoudinge toebetrouwd. De Mannen zyn
van dezelfde geaardheid , en liggen ook den gehéclen dag door te lan
terfanten op hunne Sopbâs of matjes , in 't midden van tien of wintig
vrouwen , met welke zy den tyd in de reeds opgetelde bezigheden
dooden . Toen de Hollanders eerst te Bantam kwamen , en wegens hun .
ne eerst ontluikende mogenheid weinig by deeze Barbaarſche Volkeren
werden geacht , hadden zy zeer door deeze luyheid te lyden , dewyl
de Gouverneur , dus met zyne vrouwen bezig , ' hen dikwyls uuren en dagen
lier wagten ; 't geen thans , nu zy de Javaanſche Vorſten genoegzaam
onder contributie hebben geſteld , geheel anders coegaat .
De vermaaken van den nacht zyn eenigzins van die des daags verſchillende ,
en beſtaan ten grooten deele in muſiek en dansſen : de muſikanten zyn gewoonlyk
eenige hunner Slaaven , van welke zommigen op een inſtrumene ſpeelen ,
dat de meeste overeenkomst heeft met ouderwetſche fioolen van drie ſnaa
ren , gemeenlyk Boere fioolen genoemd; by die keurig werktuig voegen zy
hunne groote koperen bekkens , op welke een zeer verveelend en ſchel ge
luid wordt gemaakt, 'r geen alleen de maat Naat zonder verandering van
toonen . In 't algemeen kan men hieromtrent aanmerken , dat de muſiek
kunde in 't Oosten noch in de wieg ligt , en alleen wordt geocffend op
zeer eenvoudige eentoonige werktuigen , 't geen haar voor Europcaanſche
lief hebbers zeer walgelyk maakt : terwyl de Oosterlingen, niet in ſtaat om de
E 2 Inelle
36 LEVENS W Y Z E EN ZE DEN

ſnelle maats en toons opvolgingen der Europeeſche konstſtukken na te gaan ,

in dezelve geen 't minſte behaagen vinden. Met dit alles is zeer aanmer.
kenswaardig , dac de Oosterlingen de muſiek alleen door 't gehoor leeren en
2

oeffenen , zonder eenige geſchreeven nooten te gebruiken : 'tgeen den mees

ten onzer liefhebberen byna ondoenlyk voorkomt , en ook in ' leeren ſpee.
len van onze veel meer zamengeſtelde ſtukken onmogelyk zou zyn.
Dit wadſchikkelyk ſnaarenſpel gaat verzeld met dansſen , welke oeffening
door 't anderszins zo luye vrouwelyk geſlacht moet worden gedaan. Dit
dansſpel heeft veel overeenkomst met de verzellende muſiek , en beſtaat Neges
in zekere toeren , verzeld met eenige kleine beweegirgen van de ſchouders
en armen , alle welke fraaijigheden de Mannen in Itilte bywoonen , zeer
vergenoegd , dat hunne Vrouwen zo veel moeite doen om hen vermiank te
verſchaffen . De geheele voornacht wordt met deeze oeffeningen gelceren ,
en op dien tyd hoort men in de voornaame gebouwen overal het ge 1
Oosterſche Speelin .
Juid der voornoemde bekkens en der verdere Oosterſche
ſtrumenten .
De Regeering is niet overal dezelfde op die groote Eiland , maar verſchilt , 1

naar maate de plaatzen door volſtrekt willekeurige Vorſten , of teffens door

de voornaamſten des Lands geregeerd worden. Op de laatstgenoemde is ver
re weg de veiligfte en geregeldſte bediening der Rechtbank. Te Bantam ,
by voorbeeld , houden de Regeerders der ſtad hunne vergadering by den
avondſtond in het Paleis , en doen een ieder recht , die het van hen vraage.
De ingang van deeze Rechtbank ſtaat voor een iegelyk open , dewyl de,
naamen en ampren van Advocaaten en Procureurs hier te lande niet bekend
zynde , een ieder zyn eisen zaaken moet voorſtellen en beplciten , waar uit
noodwendig volgt , dat de verſchillen zeer ſpoedig moeten afgedaan zyn ,
en dat 'er geen voordeel by lang uitgeſtrekte pleirgedingen is te haalen .
De doodſtraffen zyn op voornoemde plaatzen zeer eenvoudig , en bepaalen zich
tor deeze cene , naamelyk den misdaadiger , die zyn leeven verbeurd heeft, aan
eenen paal te binden , en hem zonder verdere omſtandigheden eene Javaan 1

ſche pook , een Cris genoemd, in het hart te booren. Aangaande de

ſtraffe van doodſlag heeft hier een zeer groot onderſcheid tusſchen Inboorlin
gen en Vreemden plaats : de eerſte moeten de ſtraffe des doods zonder eenige
uitzondering ondergaan , zo ras de moedwillige mapſlag is beweezen ; maar
de tweede kan in dezelfde omſtandigheden vry komen met eene geldboete ,
te beraalen aan den Eigenaar of de Naastbeſtaanden des neergeſlagenen.
Deeze wet is enkel gegrond op ſtaatkunde , en alleen om de vreemde koop
lieden derwaards te trekken , en ze teffens te beſchermen voor den wrok.
kenden aard der Inboorlingen , die meermaalen wederhouden worden van hen
te
 Ε R
DDER ΙJ ΑA V ΛA ΑA Ν Ε Ν. 37

te beleedigen , dewyl zy weeten , dat de beleedigde hen zonder veel zwaarig

heid en voor eene maatige boete zou kunnen overhoop ſtooten of ſchieten ,
en zy daarentegen door een gelyk gedrag doodſchuldig worden. De
Europeeſche Volkeren hebben 'meermaalen , vooral in hunne eerſte toch
ten , de groote nutrigheid deezer wet ondervonden.
.. De Staatszaaken worden hier in 's - openbaar en in den maaneſchyn ver
handeld onder eenen lommerryken boom , alwaar teffens de gewigtigſte be
fluiten worden genoomen. In zaaken van weinig belang behoeft de
Raad niet zeer voltallig te zyn : maar indien 'er eene buitengewoone
Schatting uitgeſchrecven , of eenig geld op eene andere manier van de
Stedelingen moet gevorderd worden , dan moeten ' er vyf honderd Rands
heeren vergaderd zyn geweest. By dag kan een ieder de Raaden over
Staatszaaken ſpreeken en hen alles voordraagen , war zy voor 't ge
meene welzyn oorbaar achten , en zo deeze Heeren 't voorgeſtelde van
aanbelang reekenen , brengen zy het in den Raad. Indien 'er over het
voeren van Oorlog moet gehandeld worden , dan roepe men de voornaa
me Officieren , die drie honderd in getal zyn , binnen ; en na dar
'er met hun overleg een beſluit gemaakt , wordt ieder van hen
beſluit is gemaakt,
een gedeelte der oorlogsmagt, en van het plan , 't welk volbracht moet
worden , tocbetrouwd.
Onder andere zonderlinge gebruiken heeft te Bantam iets zeldzaams
plaats in gevallen van brand , hier in beſtaande , dat de Vrouwen ver
plicht zyn den brand te blusſchen , terwyl de Mannen in de wapenen
komen , alleen om 'c ſteelen te beletten. Een brand van belang
is hier alioos zeer gevaarlyk , wegens de ſtoffe der gebouwen , die op
het minſte ſprankje vuur vatten ' ; ja ' er zou geen blusfchen aan zyn , in
dien niet de huizen zeer laag van verdiepinge , van elkanderen verſpreid
en gemakkelyk om verre te haalen waren ; welke drie zaaken het brand
blusſchen in zulk eene waterryke plaats als Bancam noch al vry gemakke
Jyk maaken. Mer dat alles is dit een werk , beter voor 't mannelyk ge
Nacht , dan voor de tedere Sexe geſchikt.
Dewyl het grootſte gedeelte van 't Eiland Java onder het gebied van den
Mahomedaanſchen Keizer ſtaat , zo zyn de gebruiken , welke in zyne
Hoofdplaarze ſtand hebben gegreepen , verre weg de algemeenſte , en hier.
2

om verdient de beſchouwing van zyne mage en wyze van doen in 't byzon
der onze oplectendheid. Deeze Vorst heeft een aanzienlyken Staatsraad , wel.
ken hy driemaalen ter weeke bywoont , om de noodige orders uit te deelen ,
die tot bezorging der zaaken van Regeering en der Rechtspleegingen haare
betrekking hebben . Zo ' er ondertusſchen zaaken van belang te verrigten
E 3 zyna
 ENS Z EDE
N
38 LEV W Y ZE EN

> komt de Keizer dikwyls dagelyks in de vergadering , aan welke hy

dan zyne bevelen uitdeelt , die van een ieder moeten worden opgevolgd ,
en de volkomene kragt van wetten hebben.
De Raaden moeten alle dagen vergaderen , uitgenoomen des Vrydags , de
wyl zy dan hunnen Sabbath vieren . De plaats der Vergaderinge is op een groot
plein binnen 't Keizerlyk Paleis , alwaar zy op den Keizer wagten , van ne.
gen uuren 's morgens tot op den middag. Niemand der Raaden durft van
daar blyven zonder wettige redenen van ziekte of andere omſtandigheden ,
die zy dan aan den Raad moeten bekend maaken , zo zy geen gevaar
van hun leeven willen loopen. Terwyl de Raad vergaderd is , wordt
in de nabuurſchap van de Vergaderplaats een groot muſiek gemaakt op
trommen , bekkens en andere gereedſchappen , naar de wyze des Lands , le
weeren tot dat de Keizer binnen komt : want als deeze verſchynt , heersche
' er eene diepe ſtilte , vooral zo ras hy , omringd van zyne lyſwagt, op zyn
geſtoelte , eene plaats boven het overige der Raadkamer verheven
is gaan zitten .
In de tegenwoordigheid van den Mataramſchen Keizer gaat alles toe op
eene zeer deftige wyze. De Vorst zelf houdt zich zeer ernſtig ; en de
Ryksraaden , hoe groot hun ſtaat anders ook moge zyn , zitten in zyne te
genwoordigheid alle op matten , mec de beeven kruislings over elkanderen ,
en met het lichaam nederwaards hellende , in de nederige houding van lyfei
gene Slaaven. Geen woord durven zy ſpreeken , dan wanneer zy worden
gevraagd, en dan antwoorden zy noch met de grootſte bedeesdheid , zonder
hunne oogen op den Vorst te durven ſlaan. In alle zaaken hoe genoemd ,
't zy tot den Burgerſtaat, of het Krygsweezen behoorende , hebben de Raa
den alleen een raadende ſtem , en de Keizer kan zodanig een beſluit nee
als het hem behaagt ; zonder dat iemand 'er iets mag tegen inbren
>

gen , ten zy hy verkoos op 't oogenblik met de Kris van kant geholpen te
worden . Behalven de Raaden zyn buiten den omtrek der Vergaderzaal
noch tegenwoordig meest alle andere voornaame bedienden der kroone , die
echter , minder in rang zynde , geen recht hebben om binnen te treeden , dan
wanneer de Keizer zulks gebiedt , om hun gevoelen of bericht op een of
andere zaak te verſtaan .
Van alle Raaden hebben de zogenoemde Pangorans of Tommagons , die
de beſtierders der Provincien zyn , den vryſten toegang tot den Keizer , en
kunnen door hunnen invloed de zaaken dikwyls naar hunnen zin ſchikken.
Zy zullen zich ondertusſchen wel wagten iets te doen , dat den Vorse
zou kunnen vertoornen , en zyn , als 'c ' er op aankomt , verplicht, zich 1

met dezelfde onderdaanigheid , als de minſte des Volks , aan de bevelen

van hunnen Opperheer te onderwerpen. Her

1
 DER Ι Λ Α Α Ν Ε Ν. 39

Het hooge Rechtsgebied is in alle Burgerlyke en Halsſtraffelykę zaa

ken by den Keizerlyken Raad ; en hoewel de Ryksgrooten , in de aan
hupne zorge bevoolen Landſchappen , de magt hebben om alle misdad
digers te vatten , moeten zy ze echter aan den Raad overleveren 9,
ten welken einde zy ze in de boeyen doen ſluiten , en naar de Mata
samſche Gevangenhuizen verzenden , om aldaar te recht geſteld te
worden .
Die geene , welke men van halsſtraffelyke 'misdaaden beſchuldigt ,
worden , eer zy voor de hooge Rechtbank verſchynen , met boeyen
overlaaden . n
Oin den hals hebbe zy een zwaar houten blok , 't welk
hen aan weerskanten over de armen komt, en op eene zeer pynelyke
wyze gekneveld houdt. Daarenboven worden zy doorgaans niet eca
gelykzoortig hout om de beenen gekneld , en zodanig verzekerd dat zy
naauwlyks 'c eene been voorby het andere kunnen krygen. In zeer
zwaare gevallen worden decze blokken aan den voorkant des lichaams
met een zwaar yzeren keten aan elkanderen gehecht, waar door de ly
ders in de volſtrekte onmogelykheid zyn van recht op te ſtaan , en
fteeds in eene zeer gedrongene geſtalte moeten blyven. In deezen
elendigen toeſtand worden zy in de Vergadering voor 's Keizers zetel
geſleept.
Zoras de befelruldigde perzoonen daar zyn verſcheenen , worden de
misdaaden , waar mede men hen beſchuldigt, en derzelver bewyzen , door
den Fiscaal opgeleezen , waar op itraks de Keizer bevel geeft om de
zaaken op 't naauwkcurigſte te onderzoeken . Twee Raadshecren wor
den hier toe uit het lichaam des Raads gekooren , die de zaak van ie
der gevangenen moeten onderzoeken , ' en over alle omſtandigheden en ge
tuigenisſen voor of tegen den lyder hun bericht inleveren ; 's geen dan ,
gelyk by de Europeeſche Gerechtshoven , tot een richtfooer der uit
{ praake ſtrekt. Zo de misdaad zeer waarſchynlyk is , worden geen drei
gementen en folteringen geſpaard om den gevangenen tot bekentenis te
dwingen ; en zo ras alles van wederzyden door Commisſarisſen is on
derzocht , wordt het vonnis in in 's Keizers tegenwoordigheid geveld ;
waar op aan den lyder , zo hy ſchuldig is bevonden aan eenie zaak
die met den dood moet worden geſtrafc, de bevoolene ſtraffe op ' s
oogenblik ten uitvoer wordt gebracht. De ſtraffen beſtaan gewoonlyk in het
doorſtecken met eene pook of Kris , doch niet altoos : want dikwyls
worden ook de Oliphanten hier , gelyk byna overal in de Indien ,
tot ſcherprcchters gebruikt , die op deeze konst meesterlyk afgeleerd ,
den verweezenen met hunne ſnuiten in de hoogte werpen , en wederom
neer
40 LEVENSWYZE EN ZED EN
neerkomende , op hunne tanden vangen , en na dit dit eenigen tyd geduurd
heeft , ze met hunne voeren vertreeden , zo dat zy zelden ſterven , dan
na hevige pynen hebben uitgeſtaan . Andere worden in de
diergaarde voor de Tygers geworpen , alwaar hen geen min ſinartelyke
dood overkomt. De Prinſen van den Blocde worden echter , zo zy aan
eene zwaare misdaad ſchuldig zyn , doorgaans eenigzins genadiger gehandeld ,
en krygen verlof om met den Dolk tegen een Tyger te mogen vechten ,
waar në zy , zo ze het geluk hebben van de overwinning te behaalen , we
der in genade worden aangenomen .
De halsſtraffelyke misdaaden zyn hier te lande doodſlagen , huisbraaken ,
overſpelen , diefstallen , en allerleye lasterlyke uitdrukkingen tegen den
Keizer. Daarentegen wordt de onnatuurlyke zonde door de vingeren ge
zien , en de hoerery meer voor eene belachelyke en ſchandelyke zaak , dan
wel voor eene misdaad gehouden.
De Pangorangs of Tommagons, die het beſtier voeren over de Land
ſchappen en groote Steden , hebben eene zeer lascige bediening , dewyl zy
op 't naauwkeurigst alles moeten onderzocken , dat in hunne Landſchappen
en Diſtricten gebeurt, en hier van aan den Keizer naauwkeurig beriche
geeven. De Tommagon van Mataram heeft van allen de mocijelykſte bedie
ning , want hy is met de alleineteligſte zaaken des Ryks belast , en moet
noch daarenboven naauwkeurig op zyn Gouvernement toe zien , waarin
eene ontelbaare menigte van allerhande volk woont , 't welk hem geen oogen .
blik tyd geefc om te rusten. Alle avonden moet hy ten Hove bekend maa
ken , wat 'er op dien dag aanmerkenswaardigs is voorgevallen ; dan dewyl
één Perzoon niet in de mogelykheid is om zo veel zaaken te verrich
ten , heeft hy de vryheid , zo veel ſneedige lieden tot zyne klerken aan
te neemen als hy noodig ache , om hemn zyn zwaaren last te hel
pen draagen.
Wanneer de Keizer over een of ander ſterfgeval den rouw heeft
cangenoomen ,> en een dien einde zyn hair heeft laaten afſnyden , dan zyn
alle zyne Onderdaanen verplicht zyn voorbeeld , binnen den tyd van
16 dagen , te volgen , na dat zulks by openbaar bevel alomme is afge
kondigd. Door 't geheele Keizerryk waaken dan alle Eerſte en mindere
Landbeſtierders , benevens menigvuldige beſpieders door hen uitgezonden ,
of 's Keizers bevel wel wordt nagekomen ; want het overtreeden daar van
wordt voor eene misdaad van gekwetſte Majeſteit gehouden ; en zo ie .
mand in dien tyd met lang hair wordt ontdekt , worden alle zyne goederen
aangegreepen en verbeurd verklaard : terwyl den misdaadiger zelven het ge
boele hoofd tot aan de ooren toe wordt gevild , en tot op de herſenpan
ont
 DER Í A V A A NE N. 41

ontbloot , in welken ſtaat hy doorgaans elendig omkomt. Op andere cy .

den doet de Keizer hen het hoofd tot aan de ooren in kookende olie ſtee
ken , waar door zy her hair voor altoos verliezen ; ja niet zelden wordt zo.
danige ongelukkigen een gloeijende koperen myter op 't hoofd gezet , door
welken zy , wegens het verbranden van 't hersſengeſtel, ſpoedig omkomen.
Zodanige afſchuwelyke ſtraffen brengen te wege , dat de overtreedingen der
Keizerlyke bevelen zeer zeldzaam zyn , en een ieder 'er om ſtryd op uit is
>

om hem te gehoorzaamen. Dan het is niet alleen in 't hairafſnyden , waar in

zy 's Keizers bevelen blindelings moeten volgen , maar in noch honderd an
dere zaaken ; by voorbeeld , indien de Keizer geen cabak rookt, of zich
van een of andere ſpyze of drank onthoudt , zo zyn de onderdaanen ver
plicht naauwkeurig dit voorbeeld te volgen , zo zy hun leven niet moede
zyn. Hoe nader iemand aan 't Hof woont , zo veel faafachtiger is zyn
ſtaar, en de gelukkigſte Javaanen zyn die , welke verre van 't Hof in 's ge:
bergte woonen , dewyl deeže zelden door de beſpieders worden nagegaan ,
vooral daar 'er ook weinig met hen aan te brengen te winnen is , om dat zy
niers buiten het gewas hunner rystlanden bezitten.
De geele kleur heeft , zo wel hier als op meer andere plaaczen in 't Oos
ten , eene byzondere heiligheid verkreegen , en wordt alleen voor den Kei.
zer bewaard. Niemand , hoe groot hy anders ook zy , mag buiten den
Keizer een geel kleed draagen , wordende het overtreeden deezer wet ook
als eene groote heiligſchennis aangezien , en oogenblikkelyk met den dood
geſtraft. Tor meerder onderſcheiding worden 's Keizers brieven alcoos
in geele zakjes in een ſchotel gedraagen , onder een zonneſcherm van
dezelfde kleur.
- Een van ' s Keizers voornaamſte bezigheden is het bywoonen der Touro
nooi Spelen , die altoos 's Maandags gehouden worden in de renbaan , die
voor alle Keizerlyke Paleizen is. Meestentyds verſchynen daar vyf of zes
honderd Ridders , zynde de eerſten des Ryks, met hunne kostelykſte klee
deren uitgedost , welk gewaad doorgaans beſtaat uit een fraay ſtuk gebloem
de zyde om den middel geſagen , en tot aan onderen afhangende , of uit
een diergelyk ſtuk katoen. Zy zyn voorts alle gezecen op een hunner bes
te paarden , - met hun bovenlyf en armen naakt , volgens de algemeene ge
woonte der Javaanſche mannen ; terwyl zy hun hoofd gedekt hebben met
een Tulband , gemaake uit een zaamengerold ſtuk katoen of zyde.
Rondsom aan de muuren van de renbaan ziet men paalen aan welke ieder
Heer zyn paard binde , by het welk eenige zyner Slaaven ſtaan om voor 'o
zelve te zorgen , gelyk ook eenige andere , die op bekkens en andere Moor.
fche ſpeeltuigen. Speelen , waar in zy worden geholpen door de Keizerlyke
F mulig
1

LEVENSWYZE EN ZEDEN
muſikanten , die in menigte rondsom de renbaan ſtaan ; voornaamelyk vers
heft zich het geſchal, wanneer de Keizer uit zyn Paleis op de plaats komt,
om mede van de party te zyn; in welk geval hy eveneens als de andere ge
kleed te voorfchyn komt, doch verzeld met ongeveer honderd man zyner
lyfwagt te voet.
De Vorst komt altoos in de baan met eene Tulband of eene Javaanſche
muts op het hoofd , op welke omſtandigheid de Ridders zeer oplettend zyn ;
want draagt de Vorst een Tulband , dan ziet men de Grooten alle met zoda .
nige hoofddekzels, en draagt hy daarentegen eene Javaanſche murs , dan
verruilt ieder zyn Tulband met eene gelykzoortige verſiering , die hunne Slaaa
ven ten dien einde ſteeds in gereedheid hebben. Zo pas de Keizer is bin
nen getreeden , worden alle poorten der baan geſlooten , zo dat niemand
daar buiten kan gaan ;
en tot noch meerder zekerheid wordt het ftryd
perk omringd en met tien of twaalf duizend Soldaaten bezet.
In 't midden der baan ſtaar een pylaar , rondsom welke de Keizer met
groote deftigheid rydi , en van alle andere gevolgd worde , voerende de
Ruiters in hunne handen lancien , die van onderen met eene knop zyn vers
fierd . Als de Keizer }ust heeft om mede te ſpeelen , kiest hy een des
voornaamſten tot zyn party ; de Keizer rent dan het eerst , met zyn lyf
wage van honderd man aan weerzyden te voet , terwyl zyne party
van achteren hem op den afſtand eener lancie komt ichnalen , met zy
ne lancie uitgeſtooken , die van den Vorst ter zyde wordt afgekeerd. Waga
neer men aan 't einde gekomen is keert men te rog , doch in eene tegena
geſtelde orde , hebbende dan 's Keizers party den voorrang , 't geen zo
lang herhaald wordt, tot dat een der partyen merkelyk voordeel behaald heeft.
Dan een ieder begrypt ligtelyk , dat de overwinning iteeds by den Keizer
blyft , en een ieder het zich tot eere rekent door hem overtroffen te zyn .
Maar onder de overigen wordt de ſtryd met meerder krage en yver voort .
gezet , en het grootſte 'meesterſtuk is iemand uit den zadel te ligten , o
geen echter zeer zeldzaam gebeurt , dewyl zy. alle te wel op de renkonse
van der jeugd af zyn afgerecht. Wanneer iemand het ongeluk overkont,
van uit den zadel te worden geſtooren , verſtrekt zulks hem tot groote ſchande
en dan wordt hy van een ieder uitgelagchen , behalven van zyne minderen ,
die zulks ten minſten in 't openbaar niet durven doen .
De Steekſpelen duuren doorgaans van vier uuren na den middag tot aan ,
zonnen ondergang , en worden ſteeds met eene verwonderenswaardige vaar
digheid en bedrevenheid volbracht : het meest hebben in dezelve de mues
zen en tulbanden te lyden , die met veel tehendigheid , onder een grooe.
gejuich der aantchouwers, worden afgew.orgen. In de kampvechters worde
boven
 1

D 1 & J Α ν Α Α Ν Ε Ν.
boven al eene groote bedrevenheid in ' beſtier der paarden vereiſcht, in
welke de Javaanen ook zeer uitmunten . Zy beftieren hunne paarden door
middel van een toom en kleine haak , aan welke eene koord is gehecht,
die zy rondsom hunnen middel vastknoopen , en enkel door de bewee
ging huoner lichaamen beſtieren ; zo dat zy de beide handen volkomen
vry ' hebben , 't geen hen zeer aardig ſtaat.
Een der aanmerkelykite byzonderheden der Javaanſche Hofhouding beſtaat
in de Vrouwelyke lyſwachten des Keizers , die ſteeds her Paleis bezec 'hou
den , voornaamelyk by nache , wanneer , behalven den Keizer , geen
mansperzoonen in 't Paleis mogen zyu. Deeze wacht is zeer talryk , en
beſtaat ſteeds uic ruim cien duizend perzoonen , die onder verſcheiden hoo
gere en laagere Bevelhebſters ſtaan , en zo wel tot bewaaring van het Kei
gerlyk Hof, als tot het verrichten van allerhande dienſten voor zyne Vrou .
wen en Bywyven verſtrekken. By beurten gaan zy uit en in het Paleis om
al het noodige voor de keuken en Hofhouding te verzorgen , terwyl eene
groore menigte overal op de deuren en toegangen let , om zorge te draa
gen , dat 'er geene mansperzoonen op eene geheime wyze binnen ſluipen ,
of Vrouwlieden naar buiten gaan , zonder daar toe vryheid te hebben ver
kreegen. De bejaardíte , als 't minst vatbaar voor driften , neemen deeze be
zigheden waar , terwyl de jongere binnen in de vertrekken blyven tot dienst
des Keizers en zyner Vrouwen. Een gedeelte deezer bezorge aldaar de keu.
ken , terwyl de overige zich bezigheid verſchaffen met naaijen , ſpinnen , bor
duuren , doekweeven en andere huisfelyke zaaken te verrichten . By vaste
beurten hebben deeze ook vryheid om buiten het Paleis te gaan , hoewel
Iteeds onder opzicht van bejaarde Vrouwsperzoonen , die naauwkeurig op
haar doen en laaten toezicn .

De Javaantche Keizers hebben gewoonlyk vier Vrouwen , die alle uie

de voornaamſte huizen des Keizerryks zyn geſprooren , doch buiten dat noch
tot hun dienst een aantal van ten minſten vier honderd jonge dochters , die
' s Vorſten Bywyven zyn. Van minder order zyn zyne vertrouwdfte vrouwe
lyke lyfwachten , die hem altoos van naby verzellen , en overal uit de
ſchoonſte jonge maagden worden gezocht '; deeze hebben niets te doen ,
dan den Keizer te bewaaren , en zyn alcoos gewapend met puntige ſpiesſen
of ſchiergeweer. Daarenboven worden zy onderweczen in den wapenhon
del , het ſpeelen op de muſiekinſtrunjenten , 't danſen enz. , op dat zy in
ſtaat mogen zyn den Vorst te behaagen , waar door 't zom wylen gebeurt,
dat cene deezer aangenaame wachteresſen zyne genegenheid tot zich trekt,
en tot de waardigheid van Bywyf wordt bevorderd , 't geen de grootſte eero
, tot welke zy kunnen komen.
F .. Dec
44 LEVENS W Y Z E EN : ZEDEN

Deeze wachteresfen omringen ſteeds den Keizer , en behalven de gewed

pende , zyn 'er ook andere , die zyn Betel en Tabaksdoozen draagen , gelyk
ook zyne Muilen , eene mat om op te zitten , en andere zaaken. Een der
Schoonſten draagt boven 's Vorſten hoofd een zonneſcherm van de fraayſte
ſtoffe , terwyl eene andere met een waaijer de Vliegen verdryft. Als de
Keizer zit , fuit de hoop een' kring in 't ronde , en ieder doet zyn best , om
zich door haare houding en manieren aangenaam te maaken , en dus
aan 'c vertrouwen , dar de Keizer op haar ſtelt , te beantwoorden. Hoe.
wel zommige op deeze wyze tot 's Vorſten Bywyven verheven worden ,
lie geene
worden nochtans die geene gelukkiger
gelukkiger geacht
geacht,, die door den Keizer
aan den een of ander der Grooten uitgehuwelykt worden , 'c geen dee.
ze Heeren tot eene groote eere , maar telfens tot een zeer lastig pak
verſtrekt ;
want deeze Vrouwen maatigen zich in huis een Keizerlyk
gezag aan , en loopen , als de Man niet naar haaren zin wil doen , aan
fonds klaagen aan den Vorst , tot wien zy een vryen toegang behou
den , en die haar meest al tot verdriet van den man in 't gelyk ſtelt.
Dit geluk is ondertusſchen alleen geſchikt voor de jonge dochters van
Adel , die , om deeze gunst te verkrygen , hem ſteeds het vierigst dienen.
Wat de kinderen van den Vorst , by zyne Vrouwen verwekt , aan .

gaat , de oudite Zoon volgı altoos op in de Keizerlyke waardigheid ,

doch de dochters kunnen aan het Ryk niet komen , maar worden aan
voornaame Grooten uitgehuwd , die daar door de waardigheid van Raa.
den of Prinſen uit den Bloede verkrygen , en ſteeds de eerſte Amp
ten van het Ryk bekleeden.
Alle Provincien van 't Mataramſche Ryk hebben zodanige Gouverneurs ,
of Prinſen uit hen geboren : doch behalven deeze Opperſte Beſtierders
der Landſchappen , zyn in alle ſteden , vlekken en groote dorpen , Onder.
Gouverneurs , Orancajes genoemd. Het platte land is in districten verdeeld ,
welke onder een of andere der naastbygelegen ſteden behooren. Deeze
1
Onderbeſtierders hangen wederom af van de Pangorans of Tommagons , en
zyn verplicht alles naauwkeurig uit te visſchen , wat in de plaarzen van hun
rechtsgebied gebeurt , en van welke ontdekkingen deeze Heeren kennis
geeven aan den Tommagon van Mataram , of, zo de zaaken van het
groorse belang zyn , aan den Keizer zelven .
leder plaats van belang heeft ook haaren Sabandaar , of Ontvanger
der Keizerlyke Tollen , en overige belastingen. Zy moeten het geld ten
ſtrengſten invorderen , en van het zelve naauwkeurig rekening doen aan
twee daar toe verkoorene Ryksraaden.
De Keizerlyke inkomſten , welke door hen aan de ſchatkist worden over
gele
 J A V A A NE N. 45
geleverd , zyn zeer aanmerkelyk , en vloeijen meerendeels voort uit het
hoofdgeld , 't welk tot 12 ſtuivers op ieder mannelyk hoofd wordt ge
heven. Dan behalven dit zyn in ' Mataramſche veele goederen ,
die tienden aan den Keizer moeten geeven. Om nu niet te ſpreeken van de
aanzienlyke Tolgerechtigheden , die overal aan de havens en ſtranden wor.
den geheven , en ten minſten jaarlyks vyftig duizend ſtukken van ach.
ten beloopen , gelyk men uit de Chineezen , aan welken die middel
verpacht worde , heeft vernoomen . Met dit alles houden de Javaanſche
9

Vorſten zich arm , en hebben niets te onderhouden dan hunnen ſtaat ,

dewyl de Soldaaten zich zelven moeten redden , zo wel als hunne
Bevelhebbers.
In de Militie zyn ook veele bedieningen van meer of minder be-.
lang. De Hoofd -Officieren zyn doorgaans van de dapperſte en kundige
ſte lieden , dewyl de bevordering in dit lichaam niet van de geboorte
maar alleen van de verdienſten afhangt. In ieder Gewest is de opper-.
ſte zorge voor het Militaire weezen aan de Pangorans 'toebetrouwd ,
die het volk moeten monſteren , en naauwkeurige lysten van het zelve
houden , op dat de Keizer aanftonds zou kunnen weeten , hoe veel
volk hy te velde kart brengen , welk geval zeer aanzienlyk is , en ver
ſcheide honderd duizenden beloopt. Het is een groot geluk voor de
Hollandſche Maatſchappy , dat deeze mage meer wegens haare groote
heid , dan wel wegens haare kundigheid in den wapenhandel , te vreezen
is. Want indien eens een Javaansch Keizer verſtand genoeg bezat om
de Europeeſche manier van oorlogen in te voeren , zou hem niets ge
makkelyker zyn , dan zulk een geheel Eiland als Java en alle de ne
buurige te veroveren , en zich meester van den geheelen Speceryhandel
te maaken . Ondertusſchen is zodanig eene verandering weinig te vree.
zen , dewyl eene volſtrekte afkeerigheid van verandering der aangenoo .
mene gebruiken , en de allerovergeevenſte luiheid , een hoofddeugd is by
de hedendaagſche Mahomedaanſche Vorſten.
De Javaanen hebben ondertusſchen eene zoort van Bataillons , dui
zend koppen fterk , over welke een Mantris , of Opperkollonel het be
vel voert ,die beneden zich heeft tien Compagnien , ieder onder een
Louras of Capitein .
De Javaanen zyn groote lief hebbers van plechtige Feesten , en in 't
byzonder zyn dezelve in gebruik by de Keizers , na 'e voleinden der
Tournooiſpelen , of by andere gelegenheden. Wanneer zodanige Fees .
ten in 't Paleis des Keizers worden gevierd , dan ſaat men op een
der binnenpleinen verſcheiden zomervertrekken op , die van boven
F 3
 LEVENSWY ZE EN ZEDEN

gedekt, doch van onderen open zynde , veel aangenaamheid en eene koele
lucht geeven . Het beste en grootſte dier vertrekjes is voor den Vorst ,
en alle de overige ſtaan tegen over het zyne halvermaans wyze. In dit
beste kamertje zit de Keizer met de Pangorans en Vorſten van den Bloe
de , en heeft het uitzicht op alle de overige vertrekken , uit welke de Kei.
zer daarentegen ook voor hunner aller oogen zichtbaar is. lcder kamerrje
bevat ongeveer vyf-en -twintig perzoonen , alle naar rang geplaatst , die ale
daar worden onthaald op gebraaden oslen , ſchaapen- en geiten -vleesch en
veelerley gevogelte ; doch zonder dat 'er ooit iets wordt voorgezet dat van
de verkens komt , om dat deeze dieren , volgens de Mahomedaanſche hyge
loovigheden , voor onrein worden gehouden . Veelerhande groenten veilie
ren daarenboven de tafel , met ryst , hen voor brood verſtrekkende , ter
wyl op het nagerecht de beste Javaaniche vruchten en confituuren verſchy
nen. De toeſtel der tafel is zo groot , dat derzelver overſchot een genoeg .
zaam voedzel verſchaft , voor eenige duizenden wagten en knegrs, die den
Keizer en de overige Voriten verzellen.
Geduurende den maaltyd en na denzelven , is ieder bezig om iets voor den
dag te brengen , 't welk den Keizer kan vermaaken en 't gezelſchap doen
lagchen. Doorgaans doet de Keizer eene zyner ſchoonſte wachteresſen , 1

die op ’t dansſen zeer wel afgerecht zyn , verſchynen , die dan noch daarenbo
ven ongemeen fraay is gehuld en opgetooid met zwierende hairlokken , en
allerhande linten en ſtrikken . Haar boezem is ſegts bedekt met een ſmal
zyden lapje , naauwlyks twee handen breed , onder de armen vastgemaakt
en aan haar kleed gehegt, 't welk van den middel tot aan de voeten neder
hange. Voor 't overige zyn de boezem en hals naakt , gelyk ook de ar
men , die onder en boven den elleboog met gouden ringen en andere Oos
terſche fieraaden zyn opgetooid.
Deeze dans ſeresſen , uitgezocht uic de fraayſte meisjes , zyn neerendeels
ſchoone Perzoonen , niettegenſlaande haare bruine kleur : zy geeven
daarenboven haave natuurlyke fchoonheid en fraayen opſchik noch meer
zwier , doordien zy 'haare konst vertoonen op cen uur , in 't welke de ver .
trekken met eene groote menigte brandende fakkels en filambouwen zya
verliche.
Terwyl deeze dansſen geſchieden, wordt 'er muſiek gemaakt op de bek
kens , maar welker geluid de meisjes zich met eene behendige zwier weeren
te ſchikken , dat haare natuurlyke bekoorlykheid niet weinig ver
meerdere.
Ingevalle deeze dansſeresſen den Keizer wel voldoen , juicht hy haar
soe mer in de handen te kloppen , en elk haaren verdienden lof te gee
vep .
 .
DER J A V A A NE N. 47
ven . De overige Grooten houden ook zodaanige dansſeresfen , en laaten
dikwyls de bunne, by zulke gelegenheden , met toelaating des Keizers op
het Feest komen , wanneer deeze vreemde Konſtenaaresſen met die van het
5

Paleis kampen , in welk geval dikwyls geheele nachten worden doorge.

bracht om de uitkomst van dit ſpel te zien , en de overwinning te
beoordeelen.
Behalven deeze dansſen zyn ' er noch andere vermaaken en tydkortingen ,
zo aan 't Keizerlyk Ilof als door 't geheele Ryk , in gebruik. Dikwyls
worde , na 'r eindigen der groote maaltyden , een croep goochelaars of pos .
tuurmaakers ontbouden , die door hunne behendige ſtreeken , in welke zy
menigmaalen de Europeeſche van dezelve hanteering overtreffen , het ge
zelſchap doen lagchen of verwonderd ſtaan. Treurſpelen en Klachten woro
den 'er ook vertoond , doch die zeer lomp en verre beneden de waarde
der onze zyn : vooral na dat men heeft begreepen , dat de wetten der
dichekunde en waarſchynlykheid , zo wel in deeze , als in andere voortbrenge
zelen van een konstlievenden Geest , moeten heerſchen ; en dat tot het op
ſtellen van Blyfpelen iets anders nodig is , dan de wetten der gezonde
zedekunde te kwetzen .
Behalven de gewoone inlandſche Dansferesſen , vinde men hier , gelyk
op veele andere plaatzen in de Oost- Indien , noch eene andere zoort , die
door de Vorſten wordt onderhouden , en ook door byzondere perzoonen
ter gelegenheid van Bruiloften of andere voortreffelyke Feesten gehuurd.
Deeze vrouwsperzoonen koomen uit Babilonie , alwaar de danskonst tot
zo een grooten trap van volmaaktheid , als ergens, is gebragt; waar door zy
ook nergens beter worden gevonden ; doch om welke reden zy ook zeer kost
baar zyn , zo dat de Indiaanſche Vorſten , om zodanig eene te bekomen ,
gaarne twee of drie duizend gulden beſteeden , zo hier , als in de gewesten
>

van Bengale , Perſie , enz. Deeze vrouwen of meisjes zyn alle zeer klein
van geſtalte en tenger van maakzel , doch teffens zo welgemaakt van hou
ding en blank van vel , dat zy voor de lieftalligſte Europeeſche ſchoonhe
den niet behoeven te wyken . Met een woord , wanneer zy met elkande
ren dansfen , gelyken zy eerder eene rey van Engelen , dan van vrouws.
perzoonen. Haare natuurlyke ſchoonheden worden niet weinig vermeer
derd door haaren bevalligen opſchik ; want haare kleederen , in een alleraange
naamſten ſmaak geſchikt, zyn uit zyden ſtoffen , rykelyk met goud doorwee
ven , en haare hairlokken , zeer konftig opgetooid , zyn voorzien met de
fchoonite paırlen . By haare dansſen voegen zy dikwyls liefcallige ſtein
men , want zy zyn niet minder in de zangkonst , dan in ' danslen , ervia
teffens draagen zy in haare handen een regel elpenbeenen balle
gjes
48 LEVENS W Y ZE EN ZED EN

sjes aan eene koorde geregen , met welke zy zeer aardig de maat wees
ten te ſlaan .
Onder de Javaanſche Vrouwen van gemeener ſlag vindt men ook veele ,
die zich by allerhande gelegenheden tot dansſeresſen verhuuren ; dan deeze
zyn over 't algemeen zeer lomp , en verſchillen zo veel van de voorige
als de dansſers op de boerekermisſen van hen , die in deeze weeten
2

ſchap uitmunten.
De Javaanen zyn over 't algemeen zeer bruin van verw , byna even :
eens als de Braſiliaanen , voorzien met lang hair en lange nagelen , die zy
zelden inkorten . De meesten hunner zyn welgemaakt , groot van lichaam
en ſterk van geſtel, hebbende een plat aangezicht , breede en opgeblaazen
wangen , groote oogleden en oogen , en weinig baard , om dat zy dezelve
geduurig uitplukken. Hun zedelyk geſtel is van de Negtſte zoort , want
zy zyn zeer trouwloos en kwaadaartig ; zo dat , als zy met iemand
verſchil krygen , de Kris aanſtonds wordt getrokken , en die geene ,
welke in ' onderſpit geraakt, oogenblikkelyk wordt vermoord. Wanneer
iemand dus zynen vyand heeft omgebracht , vervalc hy aanſtonds in raazerny ,
als weetende dat hy de ſtrafheid der Werten niet zal kunnen ontwyken ,
's welk deeze uitwerking doet , dat hy als een raazend dier , op ieder die
hem ontmoet , zelfs vrouwen en kinders niet uitgezonderd , aanvalt , en al .
les , wat hy kan , vermoordt. Hierom is een ieder in zulk een geval in
de wapenen , en doorgaans is de moordenaar reeds door een der geenen ,
>

welke ben ontmoeten , tot zelfsverdediging afgemaakt, eer hy in handen

van 't Gerecht komt te vervallen.
In 't ſtuk van dief ſal wyken zy in behendigheid niet voor de oude Spare
taanen , doch komen 'er zo gemakkelyk niet af, als zy worden ontdekt
dewyl zy dan hunne ſneedigheid ras met den hals moeten betaalen. Wraak
gierig zyn zy in den hoogſten graad , zo dat zy in den oorlog , reeds met
eene piek doorregen zynde, noch daar tegen oploopen om hun party te
doorſtooten , eer hen de kragt tot wraak ontbreekt.
Door ſcheldwoorden rekenen zy zich zelden beleedigd , ook ſchelden zy
minder tegen elkanderen dan de Europeaanen , en het zwaarſte ſcheld
woord is , zelfs by de kinderen , iemand een ſcheim te noemen. Maar
>

by andere gelegenheden zyn zy ongemeen vatbaar voor hoon , en zoeken

dezelve op de geſtrengſte wyze te wreeken , indien mogelyk , met den
dood van hen , door welke zy zich beleedigd achten : ten welken
einde zy zich doorgaans van een fyn doordringend vergif bedienen , 'o
welk in 't begin weinig beſpeurbaar is doch allengs met eene on
>

wederſaanbaare kracht werkt. Onder anderen ondervond dit in 't

jaar
 DER JAVA. A N e N. 49

jaar 1699 de Heer Durant , Opperhoofd van Java , die , by den Toma
gon van Pati op eene zeer prachtige maaltyd onthaald wordende , de on
voorzichtigheid had daar over eene eenigzins ſchimpende aanmerking te maa
ken . Want hoewel de Javaan veinsde zulks · niet ecos te hooren , wise
hy ſpoedig een allerkwaadaardigst vergif onder de 1pyzen te mengen ,
waar door die Heer , na verloop van eenigen tyd , kwam te ſterven , en
de overige Hollanders , die mede aan tafel waren geweest , ettelyke
jaaren kwynden.
Zommigen , die noch hecter gebakerd zyn , twyffelen 'er niet aan ,
iemand , van wien zy zich achten beleedigd te zyn , aanſtonds overhoop
te ſteeken , al weeten zy , dat zy dic ſtraks met den dood zullen moeten
boeten. By zulk eene gelegenheid kwam , in 't jaar 1511 , de Keizer Sida
Kadjenar , in zyn Leger voor Pasſeroevan , welke ſtad hy belegerde , om
' t leeven. Die Vorst had reeds de ſtad op verſchillende wyzen te vergeefs
aangetast , en was nu met zyn' Raad bezig eene nieuwe onderneeming te
beraamen , over welke de gevoelens geheel tegen elkanderen ſtreeden , zo
dat de Keizer , van 't denken vermoeid , zynen jongen , die de Pynangdoos
droeg , zagtjes riep tot drie keeren toe , zonder dat hy , die te ſterk naar de Raad .
geevers luisterde , zulks hoorde ; waarop hy , door anderen gewaarſchuwd ,
cindelyk tot zynen Meester kwam , en denzelven Betel overreikte : dan de
Vorst , eenigzins op zyn Dienaar vergramd , Noeg hem even op het hoofd ,
9

zeggende : zyıgy doof, dat gy niet boort ? Dic nam de Dienaar , een jon.
geling van dertien jaaren , zo kwalyk , dat hy Iraks daar na wederom ſtille
tjes tot den Keizer kwam , zonder dat iemand iets kwaads kon vermoeden ,
.

en hem een mes , dat hy aan zyn gordel droeg , in 't hart duwde. Ras
werde de moorder gevat , en gepynigd om te weeten , war hem coch tot zulk
een euveldaad had aangedreeven : wanneer hy antwoordde , dat hy dit alleen
gedaan had uit wraakzucht over de beleediging , hem zo even door den Kei
zer aangedaan , mer hem op het hoofd te tikken , die een zoon was van
Pati Pondang , Heer van Sourabaja.
De Javaanen zyn voorts groote liefhebbers van 't zogenoemde Madato
rooken en van het Heulzap , by hen Amphioen genoemd , waar door zy ,
huns oordeels , zeer dapper in den oorlog en ſterk by de vrouwen worden.
Doch teffens verſchaffen deeze waaren , die het hoofd op hol helpen , by
deeze ruwe en bloeddorſtige Natie , veeltyds gelegenheid tot vech :eryen en
moorden. Die van Bancam hebben het gebruik van 's Heulzap meermaalen
verbooden , hoewel zonder vrucht , om dat het ſteeds ter Quik word
ingevoerd.
De hoogmoed der Javaanen is in alle gevallen evenredig aan hunn
G geraakt,
so LEVENS WYZE en ze den
geraaktheid en ydelen waan op niets betekenende eertytels. Onder anderera
ziet men zulks wanneer een der Grooten naar het Hof gaat ; want dan wordt voor
hem cen degen met eene roede of zwarte ſchede en twee werpſpiesſen gedraa
gen ; 's welk het gemeene volk tot een teken verſtreke van de aankomst
eens grooten Heers , waar op het zich tot een toe naar den kant der huizen
begeeft en daar blyft liggen , tot dat de doorluchtige Perſonadie is voorby
gegaan , zonder dat hec Heerſchap zich verwaardige de menigte eens te:
groeten . De voornaame Burgers gaan ook alcoos met eene grootſche hou
ding door de ſtad , en hebben ſteeds een gevolg van Slaaven by,zich , waar
van de een een pot met water , een ander de Pynangdoos , een derde cen zonne
fcherm boven 't hoofd des Meesters , en een ander wederom iets anders.
draagt. Zy zyn dan opgeſchike met hunne beste gewaaden , houdende in
de hand een zakdoek met goud doorwerkt , en op het hoofd een . Tulband
van Bengaalsch ſya doek : hunne voeren zyn ondertusſchen bloot , dewyl
het voor eene groote ſchande gehouden worde anders dan barrevoets op.
ſtraat te komen ; maar in hunne huizen draagen zy eene byzondere zoort
van roodleeren muilen , die uit China , Malacca of Achim worden aange
voerd. De Javaanſche Kris , het voornaame werktuig van aanval of
.

verdeediging , hangt hen op zy ; en zommigen draagen om hunne ſchouders, 1

een kléin manteleje van laken of Auweelen ſtoffe.

Zo hoogmoedig de Javaanen zich omtrent hunne minderen gedraagen ,
even ſlaafachtig zyn zy in tegenwoordigheid hunner meerderen , vooral om
trent hen die met een Rechterlyk gezag bekleed zyn . Allen die boven hen :
in waardigheid uitſteeken , naderen zy al kruipende , hooren hunne beve
len met opletcendheid , en voeren ze uit met allen mogelyken ſpoed ; ter
wyl zy zeggen Cabocla Sampeja , 't geen berekent , de Slaaf ligt voor
uwe voeten. Als cen Dienaar onder hen zyn ' Meester gaarne wil ſpree
ken , durſt hy niet eens tot hem komen , maar plaatst zich ergens in een
hoek der kamer , in zyn gezicht , om te wachten , tot dat de Fleer hem vry.
heid tot ſpreeken zal geeven , of hem tot zich roepen. Wanneer een Euro.
peaan zodanige lieden in zyn diense heeft, is hy genoodzaakt ze op dien
voet te houden : want zo iemand hen vleit of vriendelykheid bewyst , wordt
hy , als iemand die niet weet hoe hy leeven moet , door hen belacht , en
met verſmaading behandeld. In ſtede van te gehoorzaamen zullen zy zich dan
niet eens verwaardigen antwoord te geeven ; terwyl zy voor hunne Meesters
door het vuur zouden loopen , wanneer zy door eene Naafachtige vreeze in
bedwang gehouden worden.
De gewoone wapenen der Javaanen zyn behalven hunne dolken , Kris
fan genoemd , lange en korte werpſpiesſen , zabels en lagzwaarden. Daar
enbo .

+
 + J A v A A N N. 51

taboven gebruiken zy ook tot verdeediging ſchilden van hout , of leder om

hoepen geſpannen , en wapenrokken uit plaaten yzer aan elkanderen ge
klonken en met ringen vereenigd. De konst van 't Staal te bereiden is by
hen zeer in bloey , en voornaamelyk kenbaar uit de fynheid en gladheid des
ftaals hunner dolken . Geſchut onbreekt hep niet , hoewel 't meest in ſteen
ſtukken beſtaat , en veele bezitten musketten ; maar in de behandeling dee.
>

zer werktuigen zyn zy zeer onbedreeven.

Hoewel het Krygsvolk in vreedestyd geen ſoldy ontvangt, krygen zy echter
in den oorlog voedzel en klederen op kosten hunner Vorten wordende
dan de meeste ſoldaaten gelegd by voornaame Heeren of andere Lieden van
vermogen , die hen kost en drank verſchaffen. In het ſchoonhouden hunner
wapenen zyn zy zeer zorgvuldig , en houden ze zo ſcherp als ſcheermesſen ,
en veeltyds beſtreeken met fyn vergif om een zekeren dood aan te
brengen ; ten welken einde zy inzonderheid gebruik maaken van vischgraaten ,
vergiftigd en ongemeen broos van punten , welke zy uit holle buizen op
hunne vyanden uitblaazen . Wanneer deeze pyltjes iemand treffen , blyft
doorgaans de punt in de wonde ſteeken , en veroorzaakt eene kwaadaarti
ge ontſteeking , die ras tot verzweering overgaat , indien de punt niet ſchie
lyk wordt uitgeſneeden .
Van de overige Inwooners van Java verſchilt niet weinig eene geheel
byzondere Colonie , woonende achter Bancam , aan den voet van 'n ge
bergte Gonon Befar, alwaar veele Peper -Plantagien zyn. Deeze lieden
hebben aleer gewoond achter Pasſerouwan , doch zyn van daar , na lang
onder eene geweldige dwinglandy gezucht te hebben , naar 't Westelyk
einde des Eilands getrokken , alwaar zy onder de beſcherming des Ban
tamſchen Konings leeven . Zy hebben aldaar eene ſtad , Sura genoemd ,
geſticht, en leeven in volle vrede naar de ſtellingen der Braminen ,
als volkomen Wysgeeren , zonder eenig vleesch te nuttigen , of eenig ge
dierte te dooden , wegens hun geliefd gevoelen aangaande de Zielsverhui-,
zing. De kleeding deezer menſchen beſtaat uit eene zoort van wit papier ,
van de ſchorsſen der boomen gemaakt, terwyl hunne voornaame bezigheid
beſtaat in Peper en andere vruchten naar Bancam te voeren. Onder ande
re belachelyke gewoonten behoort ook deeze , dat zy niet mogen trou
wen , zonder alvoorens te zeggen , op welk eene wyze zy zyn te weeten
gekomen , dat zy voor de voortteeling verplicht zyn te zorgen.
De Javaanſche Boeren leeven allen in een zeer af hangelyken ſtaat , en beſtaan
fan de inkomens der goederen welke zy van de Vorſten of andere Grooten
voor zekeren cyd pachten. Die tyd verloopen zynde worden zy wederom vry ,
doch om ſtraks onder dezelfde of eene andere Naaverny weder te keeren. Beo
G 2 halve
 LE V E NAS W Y ZE IN ZEDEN

halven deeze goederen , die zy dus verpachten , hebben de Javaanſche Groom

ten ook veele landgoederen , die zy door hunne eigene Slaaven laaten bear.
beiden , en welke hun op gezette tyden de peper , cocosnooten , ryst , veeler
ley gevogelte en geiten moeten te huis brengen. De Slaaven pachten ook wel
eenige goederen , by voorbeeld cenen Cocosboom voor vyftien honderd of
twee duizend Carcas ; doch moeten ook in die onderneeming ten uiterſten
omzichtig zyn , dewyl zy het bedongene tot een duit toe moeten betaalen , zo
zy zich niet aan de geweldigſte kastydingen willen bloot ſtellen , waar van
eene der gering en is, al hun leeven lang met een blok en yzeren ketting
om de hals te moeten loopen ; waarom ook de meeste liever voor een vasc
daggeld van zeven of acht Carcas en de kost willen werken , dan zulke ge
vaarlyke huuringen onderneemen . Veele komen ook met hunne Meescere
overeen on zes dagen voor hen , en daarop.zes dagen voor zich zelven te
werken , en decze zyn de gelukkigſte.
flet geld Carcas , waar van zo even geſproken is , worde by hen ooks
Pires genoemd, en valt in Java' niet oorſprongelyk, maar worde in China gea
gooten in de stad Chinchou , van waar het zelve , in 't jaar 1590 , eerst op
Bancam is gekomen. Dit geld is ongemeen ſlegt van alloy , en beſtaat uit
enkel lood gemengd met koperſchuim ; het zelve is zo broos , dat men
het niet kan laaten vallen , zonder 'er eenig gedeelte van te breeken , het
9

1
welk door de Chineezen met voordacht dus geſchiedt , dewyl zy vreezen , .

dar de Eilanden anders te vol van die geld zouden geraaken' , 'i geen de
waarde zou doen verminderen : waarom zy 't zo ondeugend maaken , dat
jaarlyks een aanmerkelyk gedeelte van dit geld onbruikbaar moet worden .
Tegen het zout water is deeze ſpecie ook niet beſtand, want zo zy maar
eenen nacht in 't zelve.ligt , kleeven de ſtukjes zodanig , dat 'er altoos eene
groote menigte verlooren gaat. In 't midden van ieder Carcas is een vier
kant gat , door welk de ſtukjes aan ſtrooijen halinen , ten gerale van twee
honderd ſtukken , worden gereegen , hoedanig eene halm dan Santas: worde
genoemd.
De Javaanſche Taal is zeer overvloedig in woorden , waar van veele de !!
zelfde betekenis , doch naar de omſtandigheden meer of min verſchillende ,
hebben : dus betekenen de woorden Sari en Toeroe beide Naapen , doch
met dit onderſcheid , dat het eerſte alleen van een gering perzoon, maar
het laatſte fleeds van een Vorst wordt gezegd. Over het geheel bevat de
taal twee tongvallen , te weeten het hoog en laag Javaansch , wordende:
de eerſte a..n het Hof, en de andere onder het gemeen gebruikt, welke
zo veel verſchillen , dat mep ze op het eerst gehoor voor geheel verſchei,
den caalen zou achten
DE
 D E και ] Α ν Α Α Ν Ε Ν. 33

De Taal wordt zodanig geſproken als zy geſchreeven ſtaat , uitge

zonderd de leccer a , die by hen zeer lang , en als een dubbele Griek
>

ſche o wordt uitgeſproken , zo dat zy in plaats van Japara zeggen

Joopooroo ; de kragt der ſtem hegten zy voornaamelyk op de tweede
ſyllabe , en ſprecken dezelve zeer ſterk en langzaam uit. In hon ſchryven
volgen de Javaanen de Arabiſche manier , dat is van de rechter na de lin
kerhand , gebruikende ten dien einde twintig letters , die ieder een by
zonderen medeklinker verbeelden , maar door zekere ſtreepen en haalen ook
tot klinkers worden gemaakt . Alles wordt by her op bladen van boo
men met een yzeren priem geſchreeven , welke bladen dan opgerold wor
den bewaard , of, zo men een boek wil maaken , cusſchen twee plank
jes met nette koorden worden ingebonden ; hoewel ook zommige van
Chineesch papier gebruik maaken , ' geen zeer dun is , en op 't welk zy ,
met inkt van verſchillende kleuren , ongemeen netjes weeten te fchryven ,
*

3 3
$
3
3

23
*

3
3
01 33
3
83

3
31

Gs rwees
54 Β Α Τ Α ν Ι Α. '

T W E E DE B OE K.

OPKOMST EN EERSTE WEDERWAARDIGHEDEN

DER AANZIENLYKE STAD BATAVIA.

Gelyk de groote Steden van Europa byna alle uit zeer kleine beginzels
tot hunne tegenwoordige grootheid allengs zyn opgeklommen , zo is ook
de Stad Batavia in haar oorſprong zeer gering geweest , naardien zy uit eene 3

kleine verſchansling , door de Hollanders tot hunne beveiliging by Jacatra

opgeworpen , is te voorſchyn gekomen.
Zo ras onze eerſte Vlootvoogden in de Indien waren aangekomen , zoch
ten zy hunnen handel te Bantam , als de beste handelplaats van Java , te i

vestigen , en hadden het geluk daarin redelyk tot genoegen te Naagen , tot 1
1

ongeveer het jaar 1610 ; wanneer zy aldaar door den nayver hunner buu
Ten en vrienden , de Engelſchen , begonden gekweld te worden , welke den
Pangorang van Bantam met allerley valſche lasteringen tegen de onze ophits
ten ; terwyl deeze Moorſche Vorst , noch de Engellchen noch de Hollanders
vertrouwende , dezelve beide zocht van daar te doen vertrekken , en ten
dien einde de eerſten gebruikte om de laatſten te kwellen , in hoope dat hy ,
zo de Hollanders eens vertrokken waren , hunne vyanden ook zou kunnen
doen verhuizen.
Degeduurige kwellingen , die de Hollandſche Kooplieden moesten verdraa
gen , deeden hen eindelyk beſluiten , om zich op eene andere plaats op Java
te vestigen. Zy maakten een dien einde een verbond met Widiak Rama,
Koning van Jacatra in 1811 , en timmerden aan den Oostkant der Rivier
van die ſtad , aan den zeekant , eene geſchikte wooning ; zo dat hier de
handel zo wel als te Bancam wierde voortgezet. De Pangorang van Bantama
beſpeurde ſtraks het oogmerk dier ſtichting , en ondervond teffens de
gevolgen derzelve , dat naamelyk de handel tot zynent begon te ver
ce Jacarra vestigde , ' geen hem den onder
flaauwen , en zich daarentegen te
gang van 't Ryk zyns noch minderjaarigen Konings deed vreezen , en alle
poogia :
 1

E ERSTE OPKOMS T. 55

poogingen aanwenden om den ontluikenden handel in zyn begin ce ſmooren .

Hy gebruikte hier coe allerhande voordeelige beloften , en , deeze niet hel.
pende , zwaare bedreigingen , over welke echter de Hollanders zich weinig
bekreunden , als zynde genoeg overtuigd van de valscheid en teffens van de
laf hartiglieid van dien Vorst.
In 't jaar 1618 kwam in de Indien de Heer Jan Pieterszoon Kven met
de waardigheid van Gouverneur Generaal van Neêrlands Indien , welke hy
overnam van den Heer Laurens Reaal, toen op de Molukſche Eilanden
relideerende. Hy had byzondere orders van zyne Meesters , de Heeren Be
windhebbers , mede gebragt, om , indien mogelyk , op Java een algemeen
Hoofdcomptoir voor den handel der Maatſchappye te ſticlzen , waarom hy ,
terttond na zyne aankomst , mer den voornoemden Jacatraſchen Koning in on
derhandeling trad om omtrent Ontong Java cene ſterkte te bouwen . Dee
ze Koning vond zich zeer met dit verzoek verlegen : want van den eenen
kant wilde hy gaarne de Hollanders in zyn gebied behouden , wegens de
voordeelen die hy uit hunnen handel crok , en van den anderen kant was hy zeer
bevreesd , datzyne nieuwe vrienden , indien zy zo magtig wierden , hem vroeg
of laat de wet zouden ſtellen : hy had te meer reden voor deeze vrees wegens het
noodloc der nabuurige Molukfche Koningen , die, door hunne toegeevendheid in
Forten te laaten bouwen , zich het juk der Portugeeſche en Spaanſche dwinge.
fandye hadden op den hals gehaald' , en thans , na dat deeze Vestingen door de:
Hollanders meerendeels waren veroverd , ſlechts van wreede tot zachter
Heeren waren overgegaan . De Koning gaf derhalven twyffelachtig anc
woord , en beſloot de zaak nader met zyn nabuur en bloedverwant den Pan
gerang van Bantam te overleggen.
De Bantamſche Vorst was zeer ze onvreden over deeze onderneeming
der Hollanderen , en overweegende, hoe dagelyks meerder ſchepen van de
Europeeſche Natien naar 'c Oosten kwamen afzakken , vreesde hy van hen
op een of ander tyd overheerd te zullen worden. Te meer daar in deeze
gewesten door eene oude voorzegging was voorſpeld , dat te eeniger
tyd eene Natie uit het Noorden zou komen van geheel blanke en gekleede:
lieden , die zich het oppergebied deczer gewesten met geweld zou toeëige
nen . Hy begreep hier om , dat 'er list noodig was om de verſchillende
9

Narien tegen elkanderen op te hitzen , en , indien mogelyk , vooral de Hol .

landers , als de meest gevreesde , van Jacarra te verdryven.
>
De Bancamſche
Vorst , Aria Rana genoemd , was toe dic ſtuk zeer bekwaam , als zynde
by uitneemendheid liscig en kwaadaartig ; ook was hy een van de Mahome
daanſche Opperpriesters des Eilands , 't geen hem uit haat tegen den Chris
telyken Godsdienst noch bloedgieriger voorneemens deed neemen, hier op
viikos,
 56 B A TA V IA 's
uitkomende , dat men onderneemen moest , zich met vriendſchap van d
Hollanders mecscer te maaken , en ze dan alle vermoorden .
Bancam wilde hy ondertusſchen met de vlek van zulk een ſchelmſtuk niet
bezoedelen , waarom hy den Generaal Koen , die zich toen te Bancam be
vond , onder de hand deed waarſchuwen , zo ras mogelyk met de zynen
naar Jacatra te gaan , wegens eenig verraad , 't welk hy van de Engelfchen
1

duchete , voorwendende , dac hy aldaar den handel even goed kon dryven ,
vooral zo eenige bedienden te Bancam bleeven . De Generaal volgde zyn
.

raad , en ging met de ſchepen naar Jacatra , alwaar hy vu cens aan boord ,
en zonwylen aan land ging , om op alles een waakend oog te houden
De Koning van Jacatra was met dit alles kwaalyk over het voorgenomen
verraad te vreeden , dewyl hy uit den moord der Hollanderen de vernietig ng
zyns voordeeligen handels , en mogelyk eene geſtrenge wraak , te gemoet
zag : hy werdt de niettegenſtaande door de bedreigingen van dien van Ban
tam gedwongen in het ontwerp deel te neemen ; vooral daar zich de Ma
caramſche Keizer en meer andere Javaanſche Vorſten by den voorigen hadden
gevoegd , en zy allen den ondergang der Hollanderen hadden beſlooten . Om
derhalven hun oogmerk uit te voeren , verkoozen zy den Pangerang Gabang,
een broeder van den Bantamſchen Ryksbeſtierder, een man van grooten 1

moed , doch teffens van een zeer kwaadaartigen en wreeden aard, Ter
zelver tyd verwekten de Bancammers in ſchyn eenig verſchil met de Engel
ſchen , waarop deeze booswicht , voorwendende een groot vriend van de
Hollanders te zyn , en in deeze verſchillen zich niet te willen mengen , met
zyne geheele huishouding naar Jacatra vertrok. Deeze vermaakte zich hier 1

eenigen ryd mer jaagen , en liet eindelyk op den 19 van Oogstraand aan
den Heer Koen boodſchappen , dat hy gaarne met hem een plaizierreisje
wilde doen naar het Eilandje Poelo Poetri, gelegen in de golf van Jacatra ,
't geen zonder uitſtel werdt vastgeſteld. Beide vertrokken zy met hun ge 1

.
volg op jachten naar deeze plaacs , alwaar Gabang de onzen minzaam once
haalde , en den Vloorvoogd ook onder anderen zyne nieuwsgierigheid be .
toonde om zyn huis te zien , 't geen Koen , niets kwaads vermoedende,
grarne toeſtond . Op den volgenden dag kwam hy ook wezentlyk te Jaca
tra met een gevolg van ruim 300 perzoonen , en vertoefde den gantſchen
dag by den Jacatraſchen Koning om met hem het verraad te overleggen ;
waar na hy , tegen den tyd van het avondgebed , zich voor de poort der
logie vertoonde , en verzocht binnen gelaaten te worden om het huis des
Generaals te bezien.
• Deeze ontydige boodſchap verwekte in den Gouverneur Koen eene
rechtmatige vreeze voor onraad : hy beval daarom met het avondgebed
voort
 E ER SIE OPKOM S T. 57,
voort ce vaaren , en gaf den Opperkoopman Carpentier order om alle
de Soldaaten , ten gerale van vyftig man , in 't geweer te doen ko,
men , en ſtelde ze in ſlagorder op de Gallery van 't nieuw gebouwde
huis terwyl Gabang met zyn gevolg door eenige geſprekken aan de
poort wierdt opgehouden. Hier op werdt hy ingelaaten met zyn gevolg
van ongeveer 500 man , die , alles wel hebbende doorgezien , met eene
geveinsde vriendſchap vertrokken , dewyl zy alles zo wel met wapenen be.
zer vonden , dat zy geen middel wisten uit te denken om hun bloeddorstig oog
merk te volbrengen , zonder zich zelven in 't grootſte gevaar te ſtellen .
De Pangerang Gabang vertrok noch in dien zelfden nacht , uit ſpyt
over 'c mislukken des aanſlags, naar Bantam. Op den volgenden dag ontving
de Generaal een bezoek van den Koning van Jacatra , verzeld van vcele zyner
Grooten , om te zien of zyn Ed.. niet ontſteld ware , hem onder anderen ver
haalende , dat hy zo veel volks met den Pangerang op den voorigen avond
had gezonden om de Hollanders te helpen , indien de Bantammer iets kwaads
had ondernomen .
Koen beſpeurde ondertusſchen zeer wel , dat het verraad een afgeſproo
ken ſtuk was , en dat die gewaande vrienden alleen waren mede gekonen
om hunne makkers , indien zy de zaak hadden ondernoomen en nie : kunnen
uitvoeren , te helpen , en daarenboven , op dat , zo de zaak ware volbragt gewor
den , die van Bantam de ſchuld van den moord zouden hebben kunnen werpen
op de Jacaçraanen , en deeze wederom op de Bantammers, om de wraak
der Hollanderen door deeze onzekerheid te vermyden. De Generaal be
dankte ondertusſchen den gewaanden vriend voor zyn ongevraagden byſtand ,
doch oordeelde het chans voorzigtigst , debeste eigendommen der Maatſchappy
die in gangbaare munte alleen meer dan 600,000 guldens beliepen , te
brengen aan boord der ſchepen , die toen ter tyd acht in getal , doch Negt
bemand , op de reede lagen. Dit konde echter niet wel geſchieden , zon
der dat de Koning zulks beſpeurde , die zich daar over zeer verwonderd
veinsde , en aan Koen honderd verontſchuldigingen deed weeten , teffens
zeer hoog opgeevende van zyne liefde en achting voor de Hollandſche Na.
tie . Hy vernieuwde ook zyn geſlooten verbond met de plechtigſte Mahome.
daanſche eeden , en deed alle moeite om den Generaal te beweegen , om
met hem een plaizierreisje binnenslands te doen ; doch deeze , zyn leven
noch niet moede , was niet te vangen door zulk een bedrieglyk lokaas.
De Generaal ontving intustchen dagelyks meerder bewyzen van de reeds
afgeloopene en nieuw ontworpene aanlagen tot vernieling der Hollanderen ,
zelfs'ontdekte hy , dat het niet alleen te Bantam en Jacatra ſchuilde, maar dat
de Keizer van Mataram en de Koning van TQeribon mede in den raad za
H teng
 58 Β . Α Τ Α νV Ι Α :
tent, en dat alles met mede weeten der Engelſchen was ondernoomen . Hy
was daarom overal op zyn hoede , en liet onder anderen eene menigte bam
boezen en rieten huizen , in de nabuurſchap van zyne ſteenen logie gebouwd ,
wegbreeken , op dat de Javaanen, door dezelve in brand te steeken
hem niet zouden kunnen hinderen.
Teffens ontvingen de bewooners der. Jacatraſche logie eene zeer onaan ,
genaame tyding van 't naby gelegen Japara , hen . meldende , dat, op
bevel van den Mataramſchen Keizer , hunne logie ‘ aldaar geweldiger
hand was overrompeld , zynde drie man der. bezercing gedood , drie
gekwetst en zeventien landwaards in gevangelyk weggevoerd. Ook once }
ving de Generaal Koen dagelyks weerder bewyzen van de verraaderlyke:
onderneemingen der Bantamſche en Jacatraſche Koningen , die niecs min
der in 'č oog hadden , dan de geheele magt der. Hollanderen op Java:
in eens te verdelgen ; terwyl de Engelſchen een groot ſcenen huis te t

gen over het hunne bouwden , en dagelyks drukke onderhandelingen:

hielden met de Javaanen. Dit alles. bewoog den Generaal om ook voor
zyne eigen veiligheid te zorgen , en middelen te beraamen om zyne:
wooning , zo veel de omſtandigheden toelieten , te verſterken .
Men begon dan eenige houten buitenwerken tot verdeediging zamen 1
te ſtellen , doch dit kon zo ftil niet geſchieden , of 't wierde ſpoedig by de:
Javaanen beſpeurd , die echter geen moeds genoeg hadden , om zulks niet ge:
weld te beletten ; en naauwlyks was men hier genoegzaam tegen een
onverwagten aanval beſchermd , of 'èr wierdt een Forc gebouwd op 'ći 1

Eiland Onrust , toen reeds tot het kielhaalen der ſchepen gebruikt ; de.
wyl men zonder dezelve geene veilige legplaats voor de bodems kon :
bekomen. Dit naar wensch volbragt zynde , voer men wederom met:
grooien yver voort met her Fort by Jacatra , en kwam in September zo
verre , dat op 's voornaamſte bolwerk reeds (waalf ſtukken geſchue 1

geplaatst konden worden , welke vertooning eenen geweldigen ſchrik on ,

9
1
der die van Bintam en Jacatra , en vooral: onder de laatſten , verwek .
te . De Koning zond aan den Heer Knen toen ras Gezanten om de
reden deezer ſtichting te verneemen , en hem te bidden om toch we.
der , gelyk voor deezen , aan het Hof te komen , en toen de Generaal
dit weigerde , kwam de Koning met veele zyner Grooten her: Fort zelfi
bezichtigen , vraagende met grooten ſchyn van vriendſchap , waar uit dit:
wantrouwen zyn oorſprong nam , en waarom men zich dus tegen zyne:
vrienden bebolwerkte ? De Heer Koen antwoordde zulks alleen te doen
om dat hy als Opperhoofd van de bezittingen der Maatſchappy verplicht was ,
zorge te draagen voor de bewaaring zyner manſchap en ſchatten , en dat , ali
 E ERSTE O P K O M S T. 59
was de Koning hem zeer genegen , 'ermogelyk omſtandigheden zouden kun
nen voorkomen , die hem in de onmogelykheid zouden ſtellen om de onzen
maar behooren by te ſpringen. Daarenboven zeide de Generaal , dat op de
vriendſchap der Engelſchen niet was te betrouwen , en vooral niet op die
der Bancammers , die kunne verraaderlyke voorneemens reeds genoeg had
den geopenbaard : terwyl men ook tyding had ontvangen , dat de Spanjaar
9

den in Europa eene groote magt verzamelden , om , indien mogelyk , hur

>

de vyanden en mededingers uit de Indien te verdryven.

De Koning van Jacarra had weinig tegen deeze redenen in te brengen ,
en vertrok in ſchyn zeer vergenoegd : hy was ook inderdaad cwyffel
raadig ; want van den eenen kant was hy zeer wel voldaan over de groote
voordeelen des Hollandſchen Koophandels , terwyl hy van den anderen kant
de Hollandſche magtvreesde , en , zo hy hen verraaderlyk behandelde , voor
eene geſtrenge wraak bekommerd wis. Best dage hy 'c derhalven het verſter .
ken der vesting , zo veel mogelyk , te vertraagen , en zich zelven tegen allen
onverwagten aanval te beveiligen. Hy verbood daarom de Inlanders en
Chineezen , die voornamelyk door de onzen tot het bouwen wierden ge
bruikt , hen langer ten dienſte te ſtaan , en liet zyne eigene Stad met een
ſteenen muur omtrekken , om zich , zo hy voorgaf, voor een naby zynden
aanval des Javaanſchen Keizers te dekken. De nietigheid van dit voor .
wendzel was den Heer Koen zeer wel bekend ; doch om zo veel mogelyk
alles toe te geeven , leende hy tot het verſterken van Jacatra cene zomme
van 1ooo Reaalen , en gaf den Koning noch een geſchenk van 200 Reaa
len , om te dienen tot verlichting van de Schatting die den Chineezen , tot be .
9

taaling van dit werk , was opgelegd. Van Jambi ontving deGeneraal thans ook
de onaangenaame tyding , dat tegen de Hollandſche Bedienden in deeze
plaats insgelyks een verraaderlyke coeleg was gelmeed , en dat alle Hollan
ders aldaar zouden vermoord zyn geworden , indien niet die van Jambi , met
de Portugeezen in oorlog zynde , hadden gevreesd , dat zy aangevallen
wordende deeze lieden tot hunne verdeediging zeer noodig zouden hebben .
De moord en plondering der Hollandſche bezetting op Japara bleef on
dertusſchen niet ongewrooken ; op order van den Heer Koen vertrok
derwaards de Commandeur Arend Martens met drie ſchepen , om , zo hy
middel kon vinden , het begaane ſchelmſtuk te wreeken , en verder die van
Macasſar , welke zich insgelyks op eene vyandige wyze tegen de onzen ge
droegen , te tuchtigen . De tocht van dien wakkeren Zeeman voldeed
volkomen aan 't oogmerk : want op den 8 November deezes jaars , II
dagen na zyn vertrek van Japara , deed hy eene landing met 160 man , en
yernielde een houten Fort, door de Mataramſche Plonderaars aldaar opge .
H2 reche ,
 60 ΒB ΑA ÀΤ ΑA ν Ι Α 'ss
recht , gelyk ook veele praauwen en andere vaartuigen , zonder een mag
te verliezen , terwyl de vyanden , die zich in 't eerst zochten te ver
deedigen , in grooten getale omkwamen. Na deeze overwinning over
rompelde hy de ſtad Japara zelve , en lag haar geheel in asſche , 't
geen zo grooten ſchrik onder de nabuuren verwekte , dat de Ja.
van Damak , zulks verſtaan . , · en daarby ook
vaanſche Gouverneur van
groote ſchade geleeden hebbende , eenige Gezanten naar de fche-.
pen zond , om den vreede af te ſmeeken , en zyne goede dienſten
aanbood om by den Mataram ſchen Keizer herſtel van ſchade en ont
Nag der gevangenen te bewerken , mec belofte van den Gouver
neur van Japara , die het ſchelmſtuk had gepleegd , met den dood te
doen ſtraffen .Onze ſchepen hadden ondertusſchen hec volkomen beſlag
der zaake niet kunnen afwagten , dewyl zy noodiger oordeelden naar
Macasſar te vertrekken om den trouwloozen Koning dier plaatze insge.
lyks tot reden te brengen.
Die van Bantam en Jacarra waren niet weinig ontſteld op 't ontvan.
ge
gen van deeze tyding , dewyl hunne kwaade geweetens hen eene .
lykzoortige wraak voorſpelden. Ter zelver tyd ſcheen in 't Oosten eene
ſchitterende Comeetiter , die eenen geweldigen .ſchrik onder de bygeloovi.
ge volkeren deezer' gewesten veroorzaakte , en hen menigvuldige onhei.. 1

len deed vreezer . Dan de Engelſchen waren alleen in ſtaat hunne ver 1

ſlagene gemoederen weder op te beuren , vooral daar zy., eene nieuwe

verſterking uit Europa bekomen hebbende, thans . met. 15 zwaare ſche
pen voor Bantam lagen . Zy verzekerden de zamengezwoorenen , dat
zy thans de Hollanders verre in magt overtroffen , en den Inlanderen met
hunne magt getrouwelyk de hand zouden bieden om de Nederlandſche
Maatſchappy op hun Eiland geheel uit te roeijen , met byvoeging , dat
zy niet zouden rusten , eer zy den Gouverneur Koen , op welken zy
by uitſtek verbitcerd waren , levendig of dood in honne , handen hadden
gekreegen.
Tot hier toe hadden de Engelſchen zich als onze vrienden gedraagen , en
alleen onder de hand gewoeld , doch meenden , dat thans de tyd gekomen was
Zy deeden dit met zich op den 15 December
om het masker af te lichten .
meester te maaken van het Schip De Zwarte Leeuw , 't geen van Patani
was gekomen , en eene laading in had .van Peper , Benzoin en ruwe Zyde,
ter waarde van 152 duizend guldens, behalven 1000 lasten Ryst , zonder
voor eenig onheil ' , ten minſten van den kant onzer Europeeſche vrien.
den , bekommerd te zyn . Om in hun oogmerk wel te ſaagen , hadden zy
des avonds te vooren den Directcur Henrik. Jacobszoon met list aan boord
V2 .
 EERSTE OPKOMST or

van een hunner ſchepen gekreegen , en noch in den nacht vier hunner bes
te ſchepen afgezonden om , 'smorgens by den Zwarten Leeuw komende,
't ſchip te overrompelen. Zy omringden hetzelve van alle kanten , en dreig.
den het volk , hen alle te zullen vermoorden , zo zy zich niet zonder te.
genweer overgaven : doch dit alles zou weinig hebben geholpen , dewyl de
manſchap zeer weerbaar en genegen was 't ſchip tot het uiterite te verdedigen :
maar tot hun ongeluk was 'er niets dan een weinig bedorven buskruid aan
boord , en het Ichip , wegens de langduurigheid der tochten , in een zeer
ontredderden toeſtand zynde , was niet in Itaat van behoorlyke tegenweer le
doen. · Men vonde zich derhalven genoodzaakt het ſchip over te gee
ven , lioewel op een eerlyk verdrag , dat de onzen aile hunne goederen 204.
den behouden , en naar hun welgevallen vertrekken. Maar zy , die zich
>

niet ontzagen , ons dus in vollen vreede aan te randen , vonden 'er ook
geen zwaarigheid in om hun woord te breeken ; want in ſtede van ieder te
laaten gaan naar welgevallen , en met zyne goederen ook de achterſtal
lige loonen te laaten volgen , ſtelden zy alleen in vryheid den voornoemden Di
recteur met il man , en hielden de overige gevangen , zoekende dezel.
ve onder allerhande beloften te beweegen om de Hollandſche zyde te verlaa ,
" ten , en by hen dienst te neemen ,
Ongeveer op den zelfden tyd , dat het ſchip de Zwarte Leeuw dus in vyano
delyke of liever in Roovers handen kıvam te vervallen , hadden de Engelfchen
van Bantam ook Westwaards naar de Straat van Sunda eenige hunner ſche
pen gezonden om te pasſen op 't ſchip den Engel , 't welk , gelyk de verſpie
ders hen bericht hadden , van Jacatra naar Suratte zou vertrekken ; maar
een heilzaam onheil verhinderde deeze onderneeming , want dit ſchip , everr
"van Jacatra vertrokken zynde , kwam tegen den grond te ſtooten , en moest daar
eenige dagen blyven zitten', in welken cyd de onzen van 't voorval met der
Zwarten Leeuw werden onderrecht , 't geen hen bewoog , het vlot ge
worden ſchip weder naar Jacatra te brengen , en de reis naar Suratte tot
gunſtiger gelegenheid op te ſchorten . Dic ( chip had aan boord 207,794
guldens om Indoſtanſche Waaren voor in te koopen , en dus was deszelfs
behoud cene zaak van het grootſte belang. Een ander ſchip van veel
belang , te weeten de Oude Zon , uit Japan komende met een laading , 559
duizend guldens waardig , werdt door een gelykzoortig toeval behouden ;
want op den zelfden dag , op welken de Zwarte Leeuw. genoomen werde,
raakte dit ſchip aan den grond , halfweg tusſchen Jacatra en Bantam , waarop
verſcheidene onzer booten en praauwen toeſchooten , en met het ligten en
weder vlot maaken van het vaartaig zo lang bezig waren , dat zy tyding
Kreegen van den toeſtand der zaaken te Bancam : waarop de Capitein de voor
H3 zichtig
 60 και Α Τ Α ν Ι Α 'S

recht, gelyk ook veele praauwen en andere vaartuigen , zonder een ' mag
te verliezen , terwyl de vyanden , die zich in 't eerst zochten te ver
deedigen , in grooten getale omkwamen . Na deeze overwinning over
rompelde hy de ſtad Japara zelve , en lag haar geheel in asſche , 's
geen zo grooten ſchrik onder de nabuuren verwekte dat de Ja
vaanſche Gouverneur van Damak , zulks verſtaan , en daarby ook
groote ſchade geleeden hebbende , eenige Gezanten naar de ſche
pen zond , om den vreede af te ſmeeken , en zyne goede dienſten
aanbood om by den Mataramſchen Keizer herſtel van ſchade en ont
Nag der gevangenen te bewerken , met belofte van den Gouver
neur van Japara , die het ſchelmſtuk had gepleegd , met den dood te
doen ſtraffen . Onze ſchepen hadden ondertusſchen het volkomen beſlag
der zaake niet kunnen afwagten , dewyl zy noodiger oordeelden naar
Macasſar te vertrekken om den trouwloozen Koning dier plaatze insge.
lyks tor reden te brengen.
Die van Bantam en Jacatra waren niet weinig ontſteld op 't ontvan ..
gen van deeze tyding , dewyl hunne kwaade geweetens hen eene ge
lykzoortige wraak voorſpelden. Ter zelver tyd ſcheen in 't Oosten eene
ſchitterende Comeetiter , die eenen geweldigen. ſchrik onder de bygeloovi.
ge volkeren deezer' gewesten veroorzaakte , en hen menigvuldige onhei.
len deed vreezer . Dan de Engelſchen waren alleen in ſtaat hunne ver
flagene gemoederen weder op te beuren , vooral daar zy. , eene nieuwe
verſterking uit Europa bekomen hebbende , chans.met 15 zwaare ſche
pen voor Bantam lagen. Zy verzekerden de zamengezwoorenen , dat
zy thans de Hollanders verre in magt overtroffen , en den Inlanderen met
hunne magt getrouwelyk de hand zouden bieden om de Nederlandſche
Maatſchappy op hun Eiland geheel uit te roeijen , met byvoeging, dat
zy niet zouden rusten , eer zy den Gouverneur Koen , op welken zy
by uitſtek verbitterd waren , levendig of dood in honne , handen hadden
gekreegen.
Tot hier toe hadden de Engelſchen zich als onze vrienden gedraagen , en
alleen onder de hand gewoeld , doch meenden , dat thans de tyd gekomen was
om het masker af te lichten . Zy deeden die met zich op den 15 December
meester te maaken van het Schip De Zwarte Leeuw , 't geen van Patani
was gekomen , en eene laading in had van Peper , Benzoin en ruwe Zydo,
ter waarde van 152 duizend guldens, behalven 1000 lasten Ryst , zonder
voor eenig onheil ' , ten minſten van den kane onzer Europeeſche vrien.
den , bekommerd te zyn. Om in hun oogmerk wel te Daagen , hadden zy
des avonds te vooren den Directeur Henrik Jacobszoon met list aan boord
ve
 E ERSTE OPKOMST or

van een hunner ſchepen gekreegen , en noch in den nacht vier hunner bes
te ſchepen afgezonden om , 'smorgens by den Zwarten Leeuw komende,
't ſchip te overrompelen. Zy omringden hetzelve van alle kanten , en dreig.
den het volk , hen alle te zullen vermoorden , 20 zy zich niet zonder teo
genweer overgaven : doch dit alles zou weinig hebben geholpen , dewyl de
manſchap zeer weerbaar en genegen was 't ſchip tot het uiterite te verdecdigen :
maar toe hun ongeluk was 'er niets dan een weinig bedorven buskruid aan
boord , en het ſchip , wegens de langduurigheid der tochten 7, in een zeer
ontredderden toeſtand zynde , was niet in 1taat van behoorlyke tegenweer te
doen. · Men vonde zich derhalven genoodzaakt het ſchip over te gee.
9hoewel op een eerlyk verdrag , dat de onzen aile hunne goederen 204
den behouden , en naar hun welgevallen vertrekken . Maar zy , die zich
>

niet ontzagen , ons dus in vollen vrecde aan te randen , vonden 'er ook
geen zwaarigheid in om hun woord te breeken ; want in ſtedevan ieder te
laaten gaan naar welgevallen , en met zyne goederen ook de achterſtal
lige loonen te laaten volgen , ſtelden zy alleen in vryheid den voornoemden Di
recteur met 11 man , en hielden de overige gevangen , zoekende dezel
ve onder allerhande beloften te beweegen om de Hollandſche zyde te verlaa ,
ten , en by hen dienst te neemen ,
Ongeveer op den zelfden tyd, dat het ſchip de Zwarte Leeuw dus in vyan
delyke of liever in Roovers handen kwam te vervallen , hadden de Engelſchen
van Bantam ook Westwaards naar de Straat van Sunda eenige hunner ſche
pen gezonden om te pasſen op c't ſchip den Engel , 't welk , gelyk de verſpie
ders hen bericht hadden , van Jacatra naar Suratte zou vertrekken ; maar
een heilzaam onheil verhinderde deeze onderneeming , want dit ſchip , cverr
'van Jacatra vertrokken zynde , kwam tegen den grond te ſtooten , en moest daar
eenige dagen blyven zitten , in welken tyd de onzen van 't voorval met deir
Zwarten Leeuw werden onderrecht , 't geen hen bewoog , het vlot ge
worden ſchip weder naar Jacatra te brengen , en de reis naar Suratte tot
gunſtiger gelegenheid op te ſchorten. Dit ſchip had aan boord 207,7 9 :4
guldens om Indoſtanſche Waaren voor in te koopen , en dus was deszelfs
behoud cene zaak van het grootſte belang. Een ander ſchip van veel
belang , te weeten de Oude Zon , uit Japan komende met een laading , 559
duizend guldens waardig , werdt door een gelykzoortig toeval behouden ;
want op den zelfden dag , op welken de Zwarte Leeuw . genoomen werde,
raakte dit ſchip aan den grond , halfweg tusſchen Jacatra en Bantam , waarop
verſcheidene onzer booten en praauwen toeſchooten , en met het ligten en
weder vlot maaken van het vaartuig zo lang bezig waren , dat zy tyding
Kreegen van den toeſtand der zaaken te Bancam : waarop de Capitein de voor
HI 3 zichtig
 62 Β Α Τ Α ν Ι Α και
zichtigheid had naar Jacatra te ſtevenen , en dus de maatregelen , door de !
Engelſchen reeds tegen hem genoomen , te verydelen. Lichtelyk beſpeur
de men nu , dat de Engelſchen voorgenoomen hadden , onze handeldryven
de ſchepen overal weg te neemen , en zich daar mede te verſterken , om
dus onze vloot voor Jacatra zonder veel moeite te kunnen overmeesceren , 1

gelyk zy zich zelve niec.ſchaamden opentlyk te erkennen . Want toen de

Heer Koen hen door eene afgezondene commisſie deed vraagen , met wat
oogmerk zy zich van het ſchip den Zwarten Leeuw hadden meester ge
maakt , en verzoeken om het zelve , als op de onrechtvaardigſte wyze over
weldigd , wederom te geeven ? Antwoordden zy onbeſchaamdelyk , onder
her uitbraaken van veele ſcheldwoorden , dat zy voorgenoomen hadden , alle
onze aankomende en afvaarende ſchepen aan te houden , en daarna te Jaca
tra te komen om aldaar onze geheele vloot te vernielen , en hunne uiterſte
poogingen in het werk te ſtellen , ten einde den Heer Generaal Koen leevend
of dood in hunne handen te krygen .
De Koningen van Bantam en Jacatra , door het gepleegd verraad aan het
ſchip den Zwarten Leeuw een hoogſten aangemoedigd , ſcheenen nu van
verlangen te branden om hun voorneemen tegen de Hollandſche Natie ,
weleer door geveinsd verraad ondernoomen , doch deerlyk mislukt , thans
met geweld uit te voeren. Want hoewel zy den Heer Koen beloofd had.
den , zich in 't geheel niet met de verſchillen tusſchen de onzen en de Ene
gelſchen te zullen bemoeyen , wierpen zy thans het masker af, en hielden
opentlyk de Engelſche zyde. Onder anderen toonde dit de Bantamſche
Opperbeſtierder , met onzen Opperkoopman Abraham van Uffelen te ver
bieden , onze ſchepen derwaards vaarende voor de laagen der Engelſchen te
waarſchuwen . Ook lict de Koning van Jacatra verſcheiden nieuwe bol.
werken tegen ons Fort oprechten , en wist dezelve behendig van geſchuc
ke voorzien , op eenen tyd dat zyne Afgezanten heen en weder
gingen om met den Generaal over een nader vriendelyk verbond te hande
len , welk voorgeeven echter alleen ten oogmerk had , de onzen te verhinde
ren in het opbouwen van eene ſchierkat, die recht op de Stad kon vuuren ;
dan dewyl de Heer Koen het oogmerk hunner laagen zeer wel begreep,
deed dit hem zo veel te naarſtiger met het bezorgen van alles , dat ter ver,
deediging der Fortresſen noodig was , voortvaaren .
Hoewel men ondertusſchen zyne uiterſte poogingen had aangewend om
het Fort behoorlyk te bevestigen , waren de zaaken op den 22 December ,
toen de vyanden hunne aanvallen begonden , noch in een zeer Negten ſtaat
De ſchietkat tegen lacatra noch nier geheel voltooid , kon voor als noch
1201 twee ſtukken houden : aan den Rivierkant , en dus in 't Westelyk ge
deelte
 E ERSTE OPKOM S T. 63
deelte onzer verſterking , ſtond thans het voltooide huis Mauritius, van heç
Zuiden naar het Noorden loopende, aan welks Noordeinde een bolwerk.
werde gemaakt , genoemd de Noord -Wester Rivierpunt ; doch dit werk
was noch maar twee voeten boven den grond opgehoogd , en voorts met .
paalen en planken beveiligd', die het wel ſterk genoeg maakten om een aanval
afte keeren , maar niet zwaar genoeg waren om de muskerkogels tegen te ſtaan,
Aan den Noord- of Zee-kant was de wal van aarde opgeworpen 9 voeten hoog ,
doch zonder borstweering, en de Noord- Ooster Zeepunt ook maar met
eene houten borstweering en dak voor den regen voorzien , terwyl naar den
Stadkant het huis Nasſau en naar den Westkant het huis Mauritius een
de verdeediging uitmaakten : zo dat 'er geen Vauban of Coeboorn noodig
was om deeze gewigtige Vesting weg te neemen !
Mec onze Scheepsvloot was het niet veel beter geſteld ; want de ſche
pen , veel minder in gecal dan de Engelſchen , lagen byna alle reddeloos
aan het Eiland Onrust , zynde aldaar onder de beſcherming eener zwakke
bactery , die tegen de mage des vyands niets zou hebben kunnen verrichten ;
maar de grootſte zwaarigheid beſtond in den ongemeen kleinen voorraad van
Buskruid ', zo op de Schepen als aan Land in de Fortresſe .
Op den 22 December 16-18. werden de Hollanders in 'c Fort gewaar
fchuwd , dat zy in den volgenden nacht door 7000 man zouden worden be
fprongen , ten welken einde reeds groote hoopen van Bantammers op het
Jacatraſche gebied waren aangekomen. Deeze tyding verwekte eene alge
meene vreeze in de kleinmoedige harten der Javaanen en Chineezen , wel.
ke zich onder de beſcherming der Maatſchappy hadden begeeven, waarom
de meeste deezer kloekmoedige Burgers. met het hunne het haazepad koo .
zen , en de Hollanders byna alleen lieten zitten. Ondertusſchen hadden
de onzen in dien nacht niets te lyden , maar vonden echter op den volgen
den morgen , dat aan der Westkant der Rivier , tegen over onze wooo
ning, in ’ Engelsch:kwartier een ſchoolvrye wal was opgerecht, die reeds
zes voeten hoog was, en aan welken noch trouwhertig werde gearbeid. Daar.
enboven vonden zy de Rivieren afgedamd, en dus hun Fort geheel inge
Booten om den toevoer af te ſnyden ..
Op Zondag den 23 werdt door den Generaal Koen , met het aanbreeken
van den dageraad , de Vergadering zamen geroepen , in welke hy. de volgen .
de zaaken voorſtelde : Dat men de Fortresſë te Jacatra' opgerecht , moest:
bewaaren zo als zy thans was , of dezelve verlaaten , en dat , indien men
dezelve wilde behouden , noodzaakelyk ruimte moest worden geniaake in den
omtrek en in de Engelſche verſterkingen , uit welke anderzins alles zou in
den grond worden geſchooten .. Hec beluichier op was ,, dat men de For
tres,
64 Β Α TA
BA Τ Α νv ΙIi ΑA
tres niet behoorde te verlaaten maar in tegendeel tot den laatſten
druppel bloeds te beſchermen : dat men echter , om alles op 'c vrien
delykst te behandelen , eer men een aanval op de Engelſche werken deed ,
van hen vriendelyk moest verzoeken hunne poogingen te ſtaaken , en hunne
werken wederom af te breeken. Eindelyk dat men , met den eerſten goeden
wind , alle de verlaaten Chineeſche en Javaanſche wooningen , rondsom her
Fort ſtaande , moest verbranden.
Volgens het genoomen beſluit werden 'er oogenblikkelyk eenige Afgevaar:
digden naar de Engelſchen gezonden , welke antwoordden , niets vyandigs
tegen de onzen in den zin te hebben , en dat de vyandige werken door
de Javaanen waren gemaakt , ſtrekkende hun wal , zo zy zeiden , tot
huone eigene verdeediging , welken zy daarom niet wilden afbreeken. De
ouizen dachten nu , dat de zaak geen uitſtel kon lyden , en dat , zo de En
gelſche werken eens voltooid waren , het met hen gedaan zou zyn ; zy
waagden derhalven een' geweldigen uitval , overrompelden de Engelſchen
in hunne werken ,7 en hadden het geluk hunne borstweeringen af te branden ,
gelyk ook alle huizen rondsom onze werken ſtaande. Ten ongelukke ver
zuimden de Hollanders eene ſchoolvrye battery tegen den Westhoek van
'c Fort te ſlegten , welke de Engelſchen in deeze verwarring reeds hadden
verlaaten , en welker ſchootvrye borstweering was gemaakc uit oude zamen
gevlogren kabeltouwen. In deeze actie werdt van weerskanten ſterk uit het
kanon geſchooten , en de onze bekwamen 11 dooden en 2 gekwetſten ,
maar der vyanden verlies was veel grooter.
Op den volgenden 24 December werdt wederom met veel hevigheid van
wederzyden gevuurd , en wel zodanig , dat de Hollanders een vierde deel
van al hun kruid tegen die van Jacatra verſchooten , welke thans alle de
Engelſche Conſtapels en hunnen oorlogsvoorraad tot hunnen dienst hadden ;
ondertusſchen hadden de onzen hun kruid niet te vergeefsch verſpild , dewyl
zy het geluk hadden de meeste ſtukken hunner vyanden , die hen 't nadee
ligst waren , reddcloos te ſchieten.
In den morgenſtond van den volgenden dag werd door de onzen wederom
een nieuwe aanval gedaan op de voornoemde Engelſche battery , die hen
zeer nadeelig was ; zy tastten dezelve aan een getale van 30 man , en dee
den in 't eerst den vyand wyken : maar dewyl de achterſten niet moedig ge
noeg waren om de voorſten te onderſteunen , werden zy te rug gedreeven !

met verlies van vier dooden , waar onder één Luitenant , wiens hoofd door
de Javaanen in 't gezicht der onzen werdt afgehouwen , en op een ſaak ten
toon geſteld. En hoewel de vyanden ruim vyſmaal zo veel volks hadden
yerlooren , recs hun moed door de vlucht der onzen echter zodanig , dat
zny
 ERSTE
E E R S T E OP K O M S T. 65

zy niet alleen hunne oude battery geheel herſtelden , maar ook noch
eene nieuwe in her Chineeſche kwartier opwierpen tegen over het huis
Naslau .
De Hollanders waren ondertusſchen niet minder bezig , maar vermeer
derden , zo veel mogelyk was , hunne verſterkingen en vooral hunne borst
weeringen , die zeer gebrekkig waren , gebruikende onder anderen ten
dien einde de kostelykſte Coromandelſche kleederen en lynwaaten , dewyl
zy aan ſlegter ſtoffen gebrek leeden , waar door zy zich eindelyk in ſtaat
ſtelden van de musketkogels te kunnen afkeeren . De vyanden voeren in
tusſchen yverig voort , doch ſcheenen zelve geen groote hoop op een
goed gevolg te hebben ; ten minſten de Pangerang van Bantam , die de
eerſte aanlegger van alle deeze onheilen was , zocht zich nu geheel te ver
ontſchuldigen , en liet onder anderen den Opperkoopman aldaar , Abrabam
van Uffelen , bekend maaken , hoewel hy het zeer wel wist , dat die van Ja .
carra een kwaaden coeleg tegen de Hollanders hadden geſmeed , daar is
door de Engelſchen geholpen , en dat hy den Generaal Koen hier van ken
nis moest geeven , op dat hy zich in- tyds in ſtaat van verdeediging mogt
kurnen ſtellen : doch dat dit alles bedrog was , bleek onder anderen hier
uit , dat hy ter zelver tyd alle praauwen deed aanhouden om de Hollanders
ke Bancam volkomen van die van Jacatra af te ſnyden , en alle briefwisſeling
tusſchen hen onmogelyk te maaken. Ondertusſchen kreegen de Engel
Schen ras bericht van de zaaken , die by Jacatra waren voorgevallen , en van
den dapperen uitval der Hollanderen , in welken zy hunne werken en huizen
hadden verbrand , 't geen hen byna woedende van ſpyt maakte , en bewoog
om van den Pangerang vryheid te verzoeken , dat zy tot wraak de Holland
ſche logie te Bantam insgelyks mogten vernielen , 't welk echter door
deezen doortrapten Vorst wierdt geweigerd : desniertegenſtaande dreigden
zy hun voorneemen tegen zyn bevel te zullen uitvoeren , en ondernamen
zulks cot drie keeren ; tot dat eindelyk de Bancammer aan de Hollanders
cene ſterke wagt gaf om hunne logie te bewaaren. Hy gaf teffens voor ,
dat de Hollanders zyne beste vrienden waren , en dat de handelwyze der
Engelſchen en Jacatraanen voor het Hollandsch Kasteel hem zeer mishaag
de : hoewel men van den anderen kant wel wise , dat hy de eenige oor
zaak was van alle vyandelyke maatregelen , die tegen de Hollanders were
den genomen . Onder anderen had by zich laaten ontvallen , dat men het
Hollandsch Fort , her kostte wat het wilde , moest vernielen , dewyl
bet anders te vreezen ſtond , dat deeze plaats een nieuw Malakka zou
worden , gelyk dezelve reeds door den Koning van Theribon was ge
poemd.
1 De

;
 8 Α Τ Α ν Ι Α 's

De Generaal Koen had , geduurende deeze beweegingen te Bantam , vera

zekerde ryding bekomen , dat de Engelſchen van voorneemen waren met
bunne geheele magt voor Jacatra te komen , om niet alleen het Fort , maar
ook de ſchepen , te overweldigen. Hy riep hierom den Raad te zamen om
een beſluit te neemen aangaande de maatregelen , welke men in zulk een
gevaarlyk tydſtip zou hebben te volgen. De meesten waren van oordeel ,
dat men de beste goederen aan boord der ſchepen moest bergen , en daar
na het Fore verwoest hebbende , het zelve verlaaten ; dewyl de geringe
voorraad van buskruid niet lang zou kunnen duuren , en het te vreezen
ftond , dat de Javaanen de Rivier zouden verleiden , en dus de bezetting
door gebrek van zoet water tot overgave dwingen , meenende zy andere
zins , dat het Fort thans ſterk genoeg was om eene belegering te verduu
ron . Maar de Generaal vonde de plaats van te veel gewigt om dezelve zon .
der de uiterite noodzaakelykheid te verlaaten "; waar by noch kwam , dao
' er gcene goede gelegenheid voor handen was om het geld en de bezittingen
aan boord te brengen , dewyl de geheele Rivier met paalwerk door de vy
anden was digt geheid. Met dit alles wierde omtrent het verlaaten of ' s
behouden der vesting geen beſlisſend beſluit genomen . Maar teflons nama
men in aanmerking , dat onze ſchepen , by her Eiland Onrust liggen:
de , aldaar geheel niet veilig waren , en door den vyand met branders liche
telyk zouden kunnen worden vernield ; waarom beſlooten wierdt , dat de ſche
pen op de Jacatralche reede voor de vesting zouden komen ankeren , ge.
lyk ſpoedig geſchiedde. Ook werden de paalen , die den benedenkant der
Rivier geſlooten hielden , door de onzen uitgehaald , en daar door weder
om een vrye toegang tot de ſchepen verkreegen .
Op den 29 December kwamen de ſchepen van Onrust op de reede
van Jacatra mer zo veel ſpoed , dat zy twintig hunner ankers en ache
ſtukken kanon mocsten laaten zitten. Aanſtonds beſloot men dezelve te geo
bruiken om cene battery , door de Engelfchen aan den Westkant der Rivier
gebouwd , aan te tasten , en zich daar door van den toegang volkomen te
verzekeren : maar toen men bezig was met deeze onderneeming uit te voe
ten , kwamen ſpoedig elf Engelſche ſchepen te voorſchyn , 't geen de on
zen dwong deeze onderneeming te laaten ſteeken . Doch de Heer Koen
nam het moedig beſluit om aanſtonds aan boord te gaan , en met zyne ſche
>

pen de Engelſchen aan te tasten . Hy ſtak derhalven noch dien zelfden

nacht van land , en liet het Opperbevel der vesting over aan den Heer Pie
ser van den Brocke , die , met den Generaal Reinst in 't jaar 1613, in de
Indien gekomen , nu reeds aldaar vyf jaaren was geweest , en door zyne
Onder
dapperheid en kyndigheden eene algemeene achcing had verworven. bem
 -
E ERSTE OPKOM S T. 67 .

hem ſtonden de Opperkoopman Evert Harmanszoon , de Predikant Adriaan

Jacobszoon Hulzebos, de Kapitein Jan van .Gorcum , de Luitenant Abraham
Stryker, en de Doctor Henricus de Haan , benevens 65 Onderofficie .
ren en Ambachtslieden , 15 Conſtapels , 70 Soldaaten , 25 Japoneezen ,
16 Chineezen , 70 Zwarten , 70 Jongers en 40 Vrouwlieden , maakende
met elkanderen byna 400 zielen. Van voorraad waren zy wel voorzien ,
en hadden alleen gebrek aan kruid , terwyl zy voor gebrek aan water door 'o
verleggen der Rivier vreesden : doch dit laatſte zouden zy waarſchynlyk door
het graaven van putten hebben kunnen herſtellen .
De ſchepen , met welke de Heer Koen het waagde de Engelſchen te
ontmoeten , waren maar zeven in getal , te weeten , De Oude Zon , 'o
Wapen van Amſterdam , Delfe , ' de Gouden Leeuw , de Engel , de Valk
en de Jaager : met deezen zette hy zynen koers Noordwaards , terwyl de
Engelſchen met het ſchip de Zwarte Leeuw , door hen genoomen , elf ſterk ,
's namiddags mer den zeewind insgelyks op de onzen afkwamen , en onge
veer op den afſtand eener kanonſchoot boven winds voor anker gingen lig .
gen . Hier zonden zy met eene noep een' Trompetter , die Nederduitsch
ſprak , en onze vloot uit naam der Engelſchen opeischte , met bedreiging , dat
9

zy anderzins geweld zouden gebruiken : doch met belofte , dat , zo zy zich ge

willig overgaven , de manſchap haare volle gage zou genieten , en op ' s
vriendelykst worden behandeld. Doch Koen gaf ten antwoord , dat ,
zo de Engelſche Vlootvoogd hem niet gewillig het ſchip den Zwarten
Leeuw te rug gaf, en volkomen ſchadeloos ſtelde , hy genoodzaakt zou
weezen zyne vloot met geweld aan te tasten ; waarop de Trompetter , na hec
uitbraaken van eene menigte ſcheldwoorden , tot de zynen wederkeerde.
>

En deeze was de laatſte ontmoeting tusſchen de Engelſchen en Hollanders

in 't jaar 1618 , 't welk op dien dag ten einde liep.
Op den volgenden eerſten January van ’r jaar 1619 ontving de Geo
neraal Koen , met cene noep van Jambi , tyding dat de Engelſchen en
Hollanders aldaar waren handgemeen geweest , en dat in die ſchermur
zeling een Engelsch Koopman was geſneuveld , en van otizen kant één'-
Bottelier en één Inlander : voorts dat her Hollandsch ſchip de Berger
boot , van Jambi naar Jacatra gevaaren op den 26 December , het ge
luk had gehad twee Engelſche ſchepen , die op hem pasten , te ont
ſnappen. Ook zagen de onzen aan den buitenkant der Engelſche vloot
een ſchip , 's geen zy vast geloofden de Bergerboot te zyn ;
waarom de Heer Koen het noodig oordeelde , zodanig van plaats te
veranderen , dat het voornoemde ſchip niet door de Engelſchen van de
onzen , afgeſneden en dus genomen kon worden. Ten dien einde wer
I 2 dea
68 B À TT AÀ vVVIl
A A is
den vroeg in den morgen de ankers gelicht, en de koers dwars op de
Engelſche vloot genomen om boven wind te geraaken , 't geen vyf
der Engelſche Kapiteins , die hen de naaste waren, en niet wisten wat
het oogmerk was , bewoog hunne ankers te kappen , en naar hunne overige
ſchepen te wyken , waar door de onzen ten vollen hun oogmerk bereikten ,
en , boven den wind komende , chans in ſtaat waren het aankomende ſchip re:
beveiligen .
De Engelſche ſchepen waren thans ook onder zeil geraakt, en kreegen
den wind wederom tot hun voordeel, waar op zy beſlooten de Hollanders aan
tc casten , en het cerst op hen te ſchieten ; doch zy werden met groote dapo
perheid en voordeel op dezelfde wyze beantwoord; waarop ras een bloedig
gevegt volgde , 't geen over de zeven glazen en dus ongeveer vier uuren
duurde De onzen vogten met grooten moed , verlooren: alleen 7 man
aan dooden , en hadden maar 15 gekwetſten ; doch 'i geen hen 't meest
belemmerde was de kleine voorraad van buskruid , van welken zy alleen
in dit gevecht een derdedeel verſchooten . Her verlies der Engel.:
ſchen was veel grooter , en deeze , die niet verwagt hadden dat men hen zo
wel zou ontvangen , maakten het eerst een einde van 't gevecht.
Die van de Bergerboot hadden ondertusſchen het gevecħe van verre
gezien , en hunnen koers zodanig genomen dat zy de Engelſchen ontkwamen
en zich by, onze ſchepen voegden ; maar zy hadden het ongeluk van hun
ne boot met 14 man , 's avonds te vooren afgezonden om de kusten te
onderzoeken , te verliezen , dewyl dezelve door de Engelſchen overrom-
peld wierdt. Ondertusſchen liepen de Engelſche zo wel als de Hollandſche :
ſchepen tegen den avond naar den wal, en kwamen , niet verre van elkan
deren , een anker onder een der Eilanden , in de nabuurſchap van Jacatra ge
legen , doch buiten het gezicht dier plaats , alwaar de onzen een Scheeps
saad beleiden om te overweegen , welke party men zou kiezen , en of ljet:
best ware de Engelſchen nochmaal aan te tasten , dan liever naar eene veilige
plaats te wyken om ververſching en onderſtand te bekomen; omtrent wel
ke zaaken de gevoelens hemelsbreed verſchilden .
Op den volgenden dag , zynde den 3 January , werden de Engelſchen :
noch verſterkt met drie hunner fchepen , welke van Bantam kwamen , waar
door de toeſtand der onzen noch hachelyker werdt. De Scheepsraad der
halven wederom beleid zynde , keurde men thans het aantasten der Engel
ſche Vloot om verſchillende redenen geheel af , en wel voornaamelyk , om
dat het gebrek aan buskruid de onzen in de onmoogelykheid ſtelde om eerz
langduurig gevocht uit te houden ; waar by noch kwam dat de Engelſche i

ſchepen veel beter bemand en bezeild waren dan de onze , en hetdus eene
groote
 E E R S T E OPKOMS T. 69

groote roekeloosheid zoude zyn , onze bodems , alle met kostelyke Waaren
>

gelaaden , tegen zulk eene groote overmagt te waagen . Ondertusſchen

ſcheenen de Engelſchen wederom hunnen koers naar onze Vloot te richten ,
waarom de Generaal Koen het weder naar Jacarra zerte , terwyl de En.
gelſchen halte hielden om eenige hunner achterlykſte ſchepen in te
wachten .
Zo dra de Hollandſche Vloot wederom binnen den boezem van Jacatra was
gekomen , werdt de Raad op nieuw vergaderd , en beſlooten , geenszins
zulk een ongelyk gevecht te waagen , maar de wyk naar Amboina te nee
men , om aldaar onze ganiſche magt te verzamelen ; dewyl het gevecht
met den vyand , zo 't van eenigen duur wierdt , voor de onzen , wegens
gebrek aan kruid , ten laatſten volſtreke doodelyk zou moeten zyn. Ook
nam men ten dien einde in overweeging , dat de Engelſche ſchepen niet
alleen talryker , maar ook beter bemand en bezeild waren dan de Hol .
landſche ; dat het onmoogelyk was de bezetting in ' Fort eenige hulp toe
te brengen die wel talryk genoeg en met den noodigen leeftoche
voorzien was , maar alleen gebrek aan kruid had , 't geen de ſchepen haar
niet konden bezorgen ; dat de belegerden , na het vertrek der fchepen
naar de Moluques , zo de nood het niogt vereiſchen , beter voorwaarden
zouden kunnen bedingen , dan tegenwoordig , dewyl de vyand lichtelyk zou
begrypen , dae de Zeemagt, zo ras moogelyk , merkełyk verſterkt en wet
bemand zou wederkeeren ; dat de ſchepen , alte ryk gelaaden en met veel
gereede penningen voorzien , niet zonder groote roekeloosheid aan een ge .
veche konden worden gewaagd ; dat het Fort van Jacarra van zeer weinig
belang was in vergelyking van de Zeemagt , dewyl deeze behouden bly .
vende , de geleedene ſchade ras te herſtellen was , terwyl één verlooren
Zeegevegt de vyanden geheel meester ter Zee zou maaken , en dus voor alle
onze bezittingen in de Oosterſche. Gewesten volſtrekt doodelyk zyn. '
Van den anderen kant overwoog men wel , dat het ſchandelyk was de on.
zen in 't Forc te laaten zitten , en den vyand eene ruime gelegenheid te
geeven om onze , uit het Vaderland of andere Oosterſche Gewesten , door
de Straat van Sunda vaarende ſchepen alle in gevaar te ſtellen , van door
de Engelſche Vloot te worden genomen ; doch de noodzaakelykheid be
hield de overhand boven de welvoeglykheid , en men oordeelde den tocht
naar Amboina volſtrekt onvermydelyk . Ondertusſchen werdt de Vloot op
dit tydpunt noch verſterkt met het Fregat Ceylon ,> van Succadana ge .
komen , onder 't bevel van den Heer - J. le Febre , welk ſchip na hec
Westelyk einde der Straat Sunda door den Gouverneur werdt gezon
den , om aldaar op onze uitvaarende fchepen te pasſen , en hen van den
I 3 gevaar.
70 B A TA V IA '
gevaarlyken toeſtand te Jacatra te verwittigen , op dat zy , hunnen koers
veranderende , veilig aan de Molukſche Eilanden zouden kunnen komen .
Tot een gelykzoortig einde werde het ſchip de Jaager naar Solor afgevaardigd ,
en naar Bima het ſchip de Bergerboot om Ryse te laaden : terwyl het ſchip
de Valk na Djapan op Javaas Oostkust gezonden werde om andere provi,
Gien en ververſchingen aan boord te neemen.
Men ſtevende hierop Oostwaards naar Amboina , terwyl aan den Heer
van den Broeke en de overige Bevelhebbers in het Fort een briefje werde
gezonden , 't geen hen het genomen beſluit en de reden van het zelve be:
kend maakte , en hen teffens aanmaande om zich tot het uiterſte te verdee
digen , in hoope , dat zy noch ontzet zouden bekomen ; doch teffens bevel,
om , zo zy het niet langer konden houden , op de voordeeligſte wyze
her Fort aan de Engelſchen , maar niet aan de Javaanen , over te geeven.
Hier nevens ging noch een bevel om niet te veel op de listige aanbiedingen
der Javaanen , die zich geener trouwloosheid ſchaamden , te betrouwen , al
ſcheenen zy poch zo ongeveinsd en voordeelig. 1
De Gouverneur van het Fort , van den Broeke , hield dit briefje
eenige dagen verborgen om de verſagenheid der bezetting niet te vergroo .
den , die al zeer grooc was , op 'e gezicht van de aankomst van 18 vyan.
delyke ſchepen op de reede van Jacacra , en het wyken onzer Vloot.
In dien zelfden nacht zagen zy het ſchip de Zwarte Leeuw in brand
raaken , en tot den grond afbranden , zo de Engelſchen zeiden , door
een ongeluk , en met zyne volle laading ; doch anderen waren van mee
ning , dat zy genelde ſchip reeds van te vooren ontlaaden , en tot een
brander hadden aangelegd om onze Vloot daar mede in vlam te zetten ;
maar dat zy het thans in brand ſtaken, om dat dit oogmerk hen was
misluke , en zy geen volk genoeg over hadden om het naar behooren
te bemannen .
De gevaarlyke toeſtand der onzen in het Fort ſcheen ondertusſchen
alleen te ſtrekken om hunnen moed te vermeerderen , en deed hen , niettegen
ſtaande het ſchieten en dreigen der Engelſchen , met zo veel yver aan de
onvoltooide werken arbeiden , dat zy het zwakſte bolwerk en de ſchietkac
tegen Jacatra in weinig dagen geheel voltooiden , en hunne nicuwe wer
ken mer Hollandſche Vaandels beplantten. Dit verwekte zulk een' onbe.
{ chryffelyken ſchrik onder de Javaanen , dat de Koning van Jacatra eene
witte Vaan deed uitſteeken , en tegen den avond van den 14 January den
Schryver van zyn Opperſtalmeester met een briefje naar het Fort zond ,
waarin hy den Gouverneur te kennen gaf , dat niets hem aangenaamer
zou zyn , dan den Yreede te herſtellen , en wederom met de Hollandſche
Nacio
 Z EBS TE OPKOM S T. 77
Natie in een goed vertrouwen te leeven. Op den volgenden dag zond hy
cen gelykzoortig briefje , met aanbod , dar , indien de bezetting insgelyks
gezind was , hy eenige van zynen eerſten Adel tot pandslieden zou zenden ,
op dat door de Hollanders eenige Gezanten mogen gezonden worden om met
hem over de herſtelling der oude verbonden te handelen. Dit aanbod werde
toegeſtaan , en in plaats der hen toegezondene Javaanſche Grooten als Gy .
zelaars , vertrokken tot den Koning de Heeren Evert Harmanszoon , Doc
tor de Haan en Joſeph Natelaar, die , aan het Hof komende , aldaar de
zinnen wederom veranderd vonden , en na een kort verblyf wederkeerden
met beſcheid , dat de Koning chans noch den Vreede , noch een ſtilſtand
van Wapenen wilde maaken , ten zy de onzen de ſchietkat en 't bolwerk
aan den Stadkant wederom afbraken ; naar welk voorſtel de onzen geen
ooren hadden , dewyl deeze werken den vyand voornaamelyk in hunne on
derneemingen en veiligheid konden hinderen.
Op den volgenden morgen ſcheen hy echter weder van gevoelen veran
derd ; want 'er kwamen wederom nieuwe Gyzelaars , en van onzen kans
werden hierop de Predikant Hulzebos met de Heeren · Harmanszoon en
de Haan afgczonden , die , ten Hove komende , den Vorst aandienden >, dat
de onzen van harten genegen waren alle de voorgaande beleedigingen te ver
geeten , en ook hunne Vestingwerken in denzelfden ſtaat te laaten tot op
de terug komst van den Heer Generaal Koen , indien de Koning hen van
zynen kant ook in yreede wilde laaten : maar dat zy geenszins genegen wa
ren hunne Vestingwerken af te brecken , waardien in dezelve al hunne veilig
heid beſtond , en zy zich thans niet alleeir tegen de geweldige aanſlagen .

der vyanden , maar ook tegen de oogmerken der op hen verbitcerde En

gelſchen , moesten beveiligen. Dit voorſtel ſcheen den Vorst in ' geheel
niet te behaagen ; maar intusſchen beſpeurden de Gezanten klaarblykelyk ,
dar men hem wel door geld zou kunnen te vreede ſtellen.
Ondertusſchen verliep deeze dag zonder dat men tot eenige beſlisſinig
kwam‫ ;ܪܐ‬doch op den volgenden kwamen wederom twee der eerſte Javaan
fche Grooten om tot borgen voor de onzen te dienen , die toen huone Ge
zanten wederom afzonden : doch deeze werden onderweg ontmoet en aan.
gerast door drie Engelſchen , welke zich Kooplieden noemden , en begeer.
den , dat de onzen hun geweer overgeeven , en zich geblinddoekt door
hen zouden laaten voeren , zo zy zeiden, tot den Koning, die met zynen
Ådel , eenige Bantamſche Grooten en den Engelſchen Opperbevelhebber ,
vergaderd was. De onzen weigerden dit volſtrekt, en verdeedigden zich
tegen de drie Engelfchen , welke ondertusſchen een merkelyken onderſtand van
de hunnen opevingen ; en hoewel de Afgezondenen getrouw , door de Ja
vasi) •
70 Β Α Τ Α ν Ι Α
gevaarlyken toeſtand te Jacatra te verwittigen , op dat zy , hunnen koere
veranderende , veilig aan de Molukſche Eilanden zouden kunnen komen .
>

Tot een gelykzoortig einde werd het ſchip de Jaager naar Solor afgevaardigd ,
en naar Bima het ſchip de Bergerboot om Ryst te laaden : terwyl het ſchip
de Valk na Djapan op Javaas Oostkust gezonden werdt om andere provi,
Gen en ververſchingen aan boord ce neemen.
Men ſtevende hierop Oostwaards naar Amboina , terwyl aan den Heer
van den Broeke en de overige Bevelhebbers in het Fort een briefje werde
gezonden , 't geen hen het 'genomen beſluit en de reden van het zelve be:
kend maakte , en hen teffens aanmaande om zich tot het uiterſte te verdee
digen , in hoope , dat zy noch ontzer zouden bekomen ; doch teffens bevel ,
om , zo zy het niet langer konden houden , op de voordeeligſte wyze
her Fort aan de Engelſchen , maar niet aan de Javaanen , over te geeven .
Hier nevens ging noch een bevel om niet te veel op du listige aanbiedingen
der Javaanen , die zich geener trouwloosheid ſchaamden , te betrouwen , al
ſcheenen zy poch zo ongeveinsd en voordeelig.
De Gouverneur van het Fort , van den Broeke , hield dit briefje
eenige dagen verborgen om de verſagenheid der bezetting niet te vergroo .
ten , die al zeer grooc was , op 't gezicht van de aankomst van 18 vyan
delyke ſchepen op de reede van Jacatra , en het wyken onzer Vloot.
In dien zelfden nacht zagen zy het ſchip de Zwarte Leeuw in brand
raaken , en tot den grond af branden , zo de Engelſchen zeiden , door
een ongeluk , en met zyne volle laading ; doch anderen waren van mee
ning , dat zy genelde ſchip reeds van te vooren ontlaaden , en tot een
brander hadden aangelegd om onze Vloot daar mede in vlam te zetten ;
maar dat zy het thans in brand ſtaken , om dat dit oogmerk hen was
mislukt , en zy geen volk genoeg over hadden om het naar behooren
te bemannen.
De gevaarlyke toeſtand der onzen in het Fortſcheen ondertusſchen
alleen te ſtrekken om hunnen moed te vermeerderen , en deed hen , niettegen
ſtaande hec ſchieten en dreigen der Engelſchen ; met zo veel yver aan de
onvoltooide werken arbeiden , dat zy het zwakſte bolwerk en de ſchietkat
regen Jacatra in weinig dagen geheel volcooiden , en hunne nieuwe wer
ken met Hollandſche Vaandels beplanıten. Dit verwekte zulk een' onbe.
( chryffelyken ſchrik onder de Javaanen , dat de Koning van Jacatra eene
witte Vaan deed uitſteeken , en tegen den avond van den 14 January den
Schryver van zyn Opperſtalmeester met een briefje naar het Fort zond ,
waarin hy den Gouverneur te kennen gaf , dat niets hem aangenaamer
zou zyn , dan den vreede te herftellen , en wederom met de Hollandſche .
Nacie
 EERSTE O PK O M S T.

Natie in een goed vertrouwen te leeven . Op den volgenden dag zond hy

een gelykzoortig briefje , met aanbod , dat , indien de bezetting insgelyks
gezind was , hy eenige van zynen eerſten Adel tot pandslieden zou zenden ,
op dat door de Hollanders eenige Gezanten mogen gezonden worden om met
hem over de herſtelling der oude verbonden te handelen. Dit aanbod werde
toegeſtaan , en in plaats der hen toegezondene Javaanſche Grooten als Gy.
zelaars, vertrokken tot den Koning de Heeren Evert Harmanszoon , Doc.
tor de Haan en Joſeph Natelaar , die , aan het Hof komende , aldaar de
zinnen wederom veranderd vonden , en na een kort verblyf wederkeerden
met beſcheid , dat de Koning thans noch den Vreede , noch een ſtilſtand
van Wapenen wilde maaken , ten zy de onzen de ſchietkat en 'c bolwerk
aan den Stadkant wederom afbraken ; naar welk voorſtel de onzen geen
ooren hadden , dewyl deeze werken den vyand voornaamelyk in hunne on
derneeningen en veiligheid konden hiuderen.
Op den volgenden morgen ſcheen hy echter weder van gevoelen verano
derd ; want 'er kwamen wederom nieuwe Gyzelaars, en van onzen kant
werden hierop de Predikant Hulzebos met de Heeren · Harmanszoon en
de Haan afgezonden , die , ten Hove komende , den Vorst aandienden , dat
de onzen van harten genegen waren alle de voorgaande beleedigingen te ver
geeten , en ook hunne Vestingwerken in denzelfden ſtaat te laaten tot op
de terug komst van den Heer Generaal Koen , indien de Koning hen van
zynen kant ook in yreede wilde laaten : maar dat zy geenszins genegen wa
ren hunne Vestingweken af te breeken , waardien in dezelve al hunne veilig
heid beſtond , en zy zich thans niet alleen tegen de geweldige aanſlagen
der vyanden , maar ook tegen de oogmerken der op hen verbiteerde Ene
gelſchen , moesten beveiligen. Dit voorſtel ſcheen den Vorst in s' geheel
niet te behaagen ; maar intusſchen beſpeurden de Gezanten klaarblykelyk ,
dar men hem wel door geld zou kunnen te vreede ſtellen .
Ondertusſchen verliep deeze dag zonder dat men tot eenige beſlisſing
kwam ; doch op den volgenden kwamen wederom twee der eerſte Javaan,
fche Grooten om tot borgen voor de onzen te dienen , die toen huone Ge
zanten wederom afzonden : doch deeze werden onderweg ontmoet en aan .
gerast door drie Engelſchen , welke zich Kooplieden noemden , en begeer
den , dat de onzen hun geweer overgeeven , en zich geblinddoeke door
hen zouden laaten voeren , zo zy zeiden , for den Koning , die met zynen
Ådel , eenige Bantamſche Grooten en den Engelſchen Opperbevelhebber ,
vergaderd was. De onzen weigerden dit volſtrekt , en verdeedigden zich
tegen de drie Engelfchen , welke ondertusfchen een merkelyken onderſtand van
de hunnen ontvingen ; en hoewel de Afgezondenen getrouw , door de Jae
Vaail •
 Β Α Τ Α ν Ι Α .
vaanſche wagt , tot hunne beſcherming van den Koning verleend , geholpen
wierden , moesten zy echter wederom onverrichter zaake tot het Fort
te rugge kceren .Voor deezen tyd werdt derhalven de handeling afgebro
ken door de onbeſchoftheid der Engelſchen , die , thans moedig op hun
ne overmagt te Lande en ter Zee , noch Vriend noch Vyand ontzagen ,
terwyl zy het voornaamelyk met ſcheldwoorden gelaaden hadden op
den Heer Generaal Koen , dien zy den aanlegger van alle deeze onlus
ten noemden , ſchoon hy voorzeker aan dezelve volkomen onſchul.
dig was.
Na den middag kwam ' er al weder eene nieuwe bezending met ver
zoek , dat onze Gezanten zich wilden vervoegen by den Temangong
of den Broeder des Konings , die volkomen last tot Nuiten had. Al .
daar gekomen zynde , hoorden zy eene lange reeks van klagren over
de ſchade , door de onzen den Koning aangedaan , gelyk ook over het
aantascen der Engelſche Logie en batteryen , waar door wy den oorlog
begonnen hadden : op welke zaaken de onzen kortelyk antwoordden ,
dat de klaagers zich zelven dit te wyten hadden , en dat men nooit
cor geweld zou zyn gekomen , indien nen niet zonneklaar had be.
ſpeurd , dat men het 'er op gemunc had hen door list of geweld te ver
nielen. Dit vertoog , hoe billyk ook , moge niets baaten , en de Te.
mangong beſloot , dat wy tot boete , wegens het aanvallen der Engel
( chen , zouden betaalen 4000 Reaalen , en eene gelyke ſomme voor
de vryheid van ons Fort in den tegenwoordigen . toeſtand te behou .
den , zo dat zyn eisch in 's geheel in 8000 Reaalen beſtond ,
> die
echter tot 6000 Reaalen werdt verminderd. !

Zoras de Commandeur Van den Broeke den eisch des vyands had
verſtaan , liet hy aanſtonds den Raad vergaderen , en gaf denzelven te
kennen , dat men noch in geen vier maanden eenige hulp uit de Oos
terſche Eilanden zou kunnen bekomen , en bezwaarlyk in ſtaat zyn , zo
lang het geweld der vereenigde vyanden te wederſtaan ; dewyl de voor
raad van versch water maar twee maanden zou kunnen duuren , indien
de vyand ons her haalen van hetzelve wilde beletten kunnende de
voorraad van buskruid ook niet lang ſtrekken , zo 't eens recht ernse
wierdt. Ook gaf hy zynen Raaden in bedenken , dat men , door den
Vreede van de Javaanen te koopen , onze Lanslieden te Bantam veel
beter in ſtaat zou ſtellen , en hun gelegenheid geeven om overal de aankomen
de ſchepen met praauwen voor de laagen der Engelſchen te waarſchu .
wen .
De Raad keurde alle deeze redenen van hec uiterſte gewigt , en
oordeelde , dat men niets beters kon doen , dan den Koning op de ge
éischte
*
 E ERSTE O P K'O M S T: 73
ëischte wyze te vreeden te ſtellen ; waar op het Tractaat door de onzen
werdt gerekend , en aldus door de Commisſarisſen ten Hove gebragt.
Her hield ondertusſchen aan tot den 17 , eer zy den Vorst konden ſpree
ken , op welken dag zy tot het Gehoor geroepen aldaar den Koning zagen
met zyn' oudſten Broeder den Temangong en een Jonger, die een Mahu
medaansch Priester was , benevens veele anderen zyner Grooten , zonder dat
' er Bantaminers of Engelſchen tegenwoordig waren . De Koning ontving hen
1
op eene zeer vriendelyke wyze , en liet zich het in 't Nederduitsch geſchree.
wen Contract , na dat het in de Mileitſche taal was overgezet , voorlee
zen , en betuigde over den inhoud wel voldaan te zyn. ' Hy ondertekende
toen hetzelve , en liet het door een aanzienlyken itoet zyner Grooten nair het
Kasteel brengen , alwaar het ſtraks onder 't losſen van het ſchietgeweer en
't opſteeken van witte vaandels werdt afgekondigd.
De Javaanen ſcheenen niet minder over het tekenen van deezen Vreede
verheugd dan de onzen : zy wendden zulks ten minſten voor , en zonden
naar het Kasteel allerhande zoorten van vruchten en andere ververſchingen
mer veele tekenen van blydſchap ,> en eene menigte heilwenſchen , op
welke echter de onzen weinig ſtaat maakten . Aanmerkenswaardig was het
ook , dat een Rhinoceros , anderszins een lomp en zeer onverſtandig Dier ,
weleer door de Hollanders opgevoed , maar met het begin der belegering,
wegens de ſchaarsheid van water , uit hec Kasteel gedreeven , op den dag
der tekeninge , van zelven tot zyne oude Meesters wederkeerde , en de
blydſchap op zyne wyze te kennen gaf.
De uitkomst toonde ondertusſchen , dat de trouwlooze Koning van Java
alleen deezen Vreede in ſchyn had geſlooten om de Hollanders in Naap te
wiegen , en ze van hun geld te berooven : want Nechts drie dagen na het
tekenen , op den 22 van Louwmaand 1619 , oncving de Commandeur Van
den Broeke eene boodſchap van den Jacarraſchen Koning , niet verzoek ,
dathy by hem ten Hove wilde komen eeten , en zich mec jaagen vermaaken
voorwendende dat zulks for herſtelling der goede verſtandhouding zeer noo
dig was , dewyl de Inlanders , voor dat zy openbaare blyken der
goede verſtandhouding gezien hadden , niet tot het Kasteel zouden willen
komen om den ouden handel weder te beginnen , en den noodigen leeftogt
aan te voeren . De Hollanders waren niet zeer voldaan over deeze bood
{chap : want van den eenen kant vertrouwden zy geenszins de listige Javaa
nen , en van den anderen kant vreesden zy , dat de weigering van 's Ko.
nings verzoek tot een voorwendzel eener nieuwe Vreedebreuk zou worden
genomen. Zy lieten zich eindelyk door het lokaas deezer vriendelyke aan
bieding bedriegen , en de Heer Van den Broeke werdt door den Raad
K met
 1
1

74 Β Α Τ Α V Ι Α. ''ss

met den Doctor De Haan , vyf militairen en één jongen , ten Hove ge
zonden , zynde zy daarenboven verzeld door een ryk geſchenk voor den
Koning en zyne voornaamſte Grooten ; niettegenſtaande de Predikant Hul.
zebos deezen tocht zeer ernſtig had afgeraaden , en derzelver beklaagly
ke einde voorſpeld. De uitkomst der reize bevestigde ook de rechtmaa
tigheid van zynen argwaan ; want naauwelyks waren onze misleide Ge .
zanten ten Hove gekomen , of zy wierden op eene verraaderlyke wyze
aangetast ,van hunne geſchenken beroofd , geſlagen, bøna naakt uitge
ſchud , en dus gebonden voor den Koning geſleept, die zich , met den
daar tegenwoordigen Engelſchen Gouverneur , niet weinig over hunne aan
komst verheugde , en hen allerley ſmaad aandeed. Ondertusſchen had
den de Javaanen , beha iven deeze acht , ook noch eenen negenden ja
>

hun net getrokken , te weeten den Boutelier van het Kasteel , wel
ken zy met ' eene fraaye zomme gelds hadden vitgelokt , onder voor
wendzel van hem eenen goeden voorraad hoenders en andere cerwaaren
te zullen verkoopen ; doch in hunne handen vervallen , werde hy op dezelfde
wyze van alles beroofd , en met een touw om het lyf door het flyk
voor den Koning geſleept. Na dat men hen daar eenigen tyd
gekweld en befpoc had , werden zy alle aan handen en voeren , op de
Javaanſche wyze , in het blok geſlooten , behalven den Commandeur Van
den Brocke , die , wer bloote Krisſen en allerleye folteringen gedreigd ,
gedwongen werde aan de onzen te ſchryven , dat zy het Slot n :oesten
overgeeven ; 'c
geen liy eindelyk deed , nicttegenſtaande hy zynen vyan
den vertoonde , dat zulks te vergeefsch zou zyn , om dat hy ; nu gevan
gen , niets meer over de bezetting te zeggen had , zynde de Nederlan
ders , volgens hunne krygswetten , van alle hem anderszins verſchuldigde
gehoorzaamheid ontſagen ; zo dat de Raad zyn bevel niet zoude kun .
nen opvolgen , zonder zich des doods ſchuldigte maaken. Dit alles was

echter te vergeefsch , en het briefje , volgens een opſtel der Engelſchen ge.
ſchreeven , werdt den onzen in hun Kasteel gebragt door den Koop
man Kornelis Houbraaken , die op het Comptoir te Bantam lag , en
's daags te vooren door den Pangerang van Bantam naar Jacatra was gem
zonden om tusſchen de Hollanders en Javaanen tot Middelaar te die.
nen ; dewyl hy te Bantam woonde , en benevens de overige aldaar zich
bevindende Hollanders , als onzydig werdt aangemerkt ; welke anderszins
aan de Oosterlingen onbekende onderſcheiding hen ongetwyffeld door de
Engelſchen was ir geſtooken. De Heer Houbraaken kreeg ook verlof om
den Commandeur in zyne Gevangenis te bezoeken , alwaar zy te zamen
beſlooten , die van het Kasteel te vermaanen , om zich , zo lang zy kon
den,
 E E R S T E O PK
OI PKOM
O M S T. 75

den , te verdeedigen ; vindende zy 't best , dat de Koopman Hou

braaken ten ſpoedigſten wederom naar Bantam zou vertrekken , om den
Pangerang kennis van al het voorgevallene te Jacatra te geeven , de ſnood
heid van het gepleegde verraad met zyne verdiende kleuren af te maa ,
len 2 en hem , onder belofte van behoorlyke erkentenisſe en vergel.
>

ding , te verzoeken , zyn best te willen doen om den Jacatraſchen Ko .

ning tot vreedzaame gedagten , en de Gevangenen naar Bantam in
eene vrye bewaaring over te brengen , tot op de terugkomst van den Ge
neraal Koen .
De bezetting van het Hollandsch Kasteel was ondertusſchen in de uiterſte
verſlagenheid gedompeld , zo ras haar het ſnood verraad ,
Commandeur Van den Broeke en de zynen gepleegd , ter ooren kwam.
>

Zy beſloot ondertusſchen zich tot eene manmoedige verdeediging gereed te

maaken , en koos , in plaats van het gevangen Opperhoofd , totCommandeur
den Onderkoopman Pieter van Ray , welken zy tot dien gewigtigen post
den bekwaamſten oordeelde ; na dat zy de poorten geſlooten , en de
borstweeringen met linnen en wolzakken voorzien had om zich voor een '
onvoorzienen aanval te dekken , Tot hier toe ontvingen zy echter geen
nadere cydingen van de Javaanen : maar op den volgenden 23 January one
ving de Heer Van den Broeke in zyne Gevangenis een bezoek van den Sa
bandar en twee Engelſchen , die zyne handen uit het blok deeden ontſlui
ten , hoewel niet om hem meerder gemak te geeven , maar om hem een nader
briefje tot bevel van overgaave te doen tekenen . Van den Brocke moest
dit , hoewel tegen zynen zin , volbrengen , waar op hetzelve door de Engel
fchen naar het Kasteel werdt gezonden , onder belofte van volkomene vry.
heid , en van een Engelsch ſchip om de geheele bezetting met haare goederen
vry en onbelemmerd naar het Vaderland te brengen . Doch de nieuwe Com
mandeur antwoordde , dat hy geenszins genegen was zich aldus zonder eeni
gen tegenſtand over te geeven , willende hy liever het uiterſte af,
wachten.
De Engelſchen verzuimden ondertusſchen niet van de verlegenheid der
onzen gebruik te maaken , en begonnen wederom nieuwe werken te maa
ken aan den Westkant der Rivier , op de plaats , alwaar hunne huizen , door
de onzen in hunnen geweldigen uitval verbrand , hadden geſtaan. Door de
Javaanen geholpen , voltooiden zy aldaar binnen weinig dagen eene ſterke
battery voor acht ſtukken geſchut, en brachten teffens alle hunne te vooren
vernielde werken weder in order. Mogelyk zouden de Hollanders het op
techten deezer werken wel door hun kanon hebben kunnen beletten , of
ten minſten merkelyk vertraagen ; doch zy beſlooten zulks om verſcheiden
K 2 rede . .
70 B A TA V l A 's
redenen te laaten , waar van wel de voornaamſte was dat hunne reeds mers
kelyk verminderde voorraad van buskruid dan zeer ſchielyk zou zyn vernield
geweest. Daarenboven leefden zy in zekeren zin noch met de Javaanen
als vrienden , en ontvingen van hen voor geld alle eerwaaren , die zy noo
dig hadden : ook begreepen zy , dat een hevige tegenweer de gemoede
ren ten uiterſten zou verbitteren , en dat zulks ter zyner tyd niet alleen
9

op hen , maar ook aanſtonds op de arme Gevangenen , zou worden ges

wrooken .
Eenige dagen laater liet de Jacatraſche Koning de bezetting bekend maa
ken , dat hy niet ongenegen was de Gevangenen te haaken , mits hem ech:
losgeld van tien duizend Reaalen wierdt geſchonkea. De onzen vonden dee
ze zomme overboodig, en zeiden , dat zy niet meer dan twee duizend kon
den geeven ; doch deeze zomme ſcheen den Javaan veel te klein voor zo veel
perzoonen , die by hem in de uiterſte elende zaten , en dagelyks allerley.
Imaad moesten uitſtaan ; zodanig , dat de Engelſchen voorſtelden hen te py •
aigen om cen naauwkeurig bericht van den toeſtand des Kasteels en des
voorraads. in hetzelve te bekomen , ’ geen de Javaanen echter van de hand
wcezen . Ondertusſchen overlaadden de Engelſchen den Koning met ge:
ſchenken , en voeren dagelyks voort met geichur aan land te brengen , za
dat zy hunne herſtelde en vermeerderde werken ten laatſen mer 35 zwaare
ftukken en eene menigte ánimunitie van oorlog. voorzagen. Dit ou alles
gereed zynde , zag men op den 29 January eene menigte Engelſehe en J22
vaanſche Vaandels opſtceken , en kort daaroa te voorſchyn komen den ge
weezen Commandeur Van den Broeke , met zyne Medegevangenen , alle wel
>

gebonden , en met ſtroppen om den hals. De Commandeur werde coen

door twee Engelfchen , die Nederduitsch ſpraken , voor de borstweering
gezet , en hem bevoolen , de zynen tot overgaave aan te moanen , onder
belofte van eene allergunſtigſte behandeling , en met bedreiging van met
60 ſtukken geſchut befchooten , en door 6000 man met 300 ladders be:
ſtormd , en dan alle over de kling gejaagd te zullen worden. Maar de
Commandeur Van den Broeke voerde , in ftede der hem opgelegde beve .
len , eene geheel andere taal , en moedigde de zynen op het ſterkſte aan
om nu hun' waaren heldenmoed te laaten blyken , en door eene mannelyke -
verdeediging te toonen , dat zy waare Batavieren waren , op geenerley wye
ze van de dapperheid hunner Voorouderen ontaard ; 'r geen de Javaanen zo.
cuvel namen , dat zy hem , gelyk ook zyne makkers , achter over haalden ,
en hen door het flyk naar humoe gevangenis Sleepten , en in dezelve met
voel verontwaardiging nederſmecten.
Ter zelver cyd vond men in 'tKasteelverſcheiden Engelſche brieven , aax
Pylez
 E ERSTE OPKOMS T. 77 .

pylen gehege , en
en dus in 't zelve geſchooten , die de voordeelen
eener ſpoedige overgaave met de gunſtigſte trekken afſchilderden , en
der bezettinge , 20 zy halfterrig bleef , daarentegen de grootſte ram
pen dreigden. Een gelykzoortig briefje werdt ook kort daarna
door den Engelſchen Generaal Deal aan den tegenwoordigen Comman.
deur naar het Kasteel gezonden , doch zonder eenig antwoord daar op
te bekomen.
Doch, op den volgenden 30 van Louwmaand , zond de Engelſehe Ge
neraal wederom een briefje , waar in hy het Fort voor de laatſte reis op
eischte , met bedreiging van anderszins het Kasteel uit al zyn grof geſchus
te zullen beſchieten , en met een zwaar Leger te doen aantasten , zo men
hem geen ſpoedig en voldoend antwoord bezorgde ; hy voegde 'er noch
by , dat niemand voor zyn perzoon of byzondere goederen eenig gevaas
zou loopen , dat in tegendeel alle achterſtallige maandgelder door hem
zouden worden voldaan , en dat alle die geene , welke in Engelſcherr
dienst wilden overgaan , eveneens als geboren Engelfchen zouden worden
gerekend.
De Commandeur deed hierop vergadering beleggen , om de boodſchap der
Engelfchen te overweegen , in welke niet alleen devoorige zwaarigheden wer,
den herhaald , maar ook teffens in aanmerking genomen , dat de bezetting
geduurende de laatst.verloopene dagen , zeer door ziekten was verzwakt , die
voornaamelyk door den aanhoudenden arbeid waren ontſtaan ; dat men noch
in geen vier maanden ontzet kon krygen ;, en dat eindelyk de Westkant van
's Fort alleen door het nieuwe huis Mauritius was verſterkt , ’ welk , roch ,
niet met aarde gevuld zynde , zeer gemakkelyk kon worden plat geſchoo .
een door de daar tegen over gebouwde battery der Engelfchen. Om alle
welke redenen de meerderheid beſloot, dat de plaats niet tegen geweld.co
houden was , en dat men , hoe eerder hoe beter , met de Engelſchen in
onderhandeling moest treeden , indien dezelve van hunne zyde Gyzelaars
voor hunne afgezondenen wilden geeven.
Het beſluit, in deeze vergadering genomen , werdt toen den Engelſchen
Generaal bekend gemaakt, die ras een’zyner Opperkooplieden tot borge
zond , en daarentegen den Capitein Van Gorcum ontving, die door de
onzen tot de handeling was uitgekoozen. Op den 31 January begon zyne
handeling met de Engelſchen en den Koning, doch werdt , toen men op diez
dag elkanderen niet verſtaan kon , op den volgenden eerſten van Sprokkel»
maand hervat met die gevolg , dat eindelyk op den namiddag de volgens
de overcenkomst wierdt getroffen.
1. Zullca de Compiandeur , Kapitein en Kooplieden der Nederlandſche
K 3 Ver
78 6 ν IAΑ
Α TΤ A V 's
Vereenigde Maatſchappy het Fort , Volk en Ammunitie van oorlog , aan der
Engelſchen Opperbevelhebber overgeeven ; en het Geld , de Koopman.
ſchappen , Juweelen en andere Goederen der Ed. Maatſchappy aan den Ko
ning van Jacatra.
2. Daarentegen zullen de Engelſchen aan de Hollanders een ſchip gees
ven , waar voor van de kontanten , thans in 't Fort zynde , zullen worden
betaald 2000 reaalen van achten. Het voorſchreeven ſchip zal zyn voorzien
met vier goede ſtukken geſchut , vyftig musketten met hun toebehooren , 1
60 vaten kruid en 25 pieken . Ook zal het zelve moeten zyn uitgerust
met goede zeilen , ankers , kabels en victualie voor zes maanden , met vry
geleide van lyf en goed , en vryheid om te vaaren naar de kust van Coro
mandel of ergens anders , uitgezonderd naar Amboina of de Molukſche
Eilanden .
3. Alle Christenen , die zich in voornoemde Fort bevinden , van wat
Natie of hoedanigheid zy mogen zyn , zullen hunne vryheid behouden , en
met zich mogen uitdraagen alle hunne ſtoffen en klederen , benevens eene
zomme van 6200 reaalen aan gangbaaren gelde daarenboven : zullende
hunne perzoonen en goederen door de Engelfchen aan boord worden
geleverd , zonder door de Javaanen of iemand anders te worden
beſchadigd.
4.
4 De Hollanders zullen gehouden weezen een dag na de onderteke
ning deezes uit het Fort te vertrekken , in het welk alle ongedoopte perzoo
nen zullen moeten blyven , behalven de Japoneezen.
5. Zy , die in het Fort de wapenen kunnen draagen , en ook de Gevan
genen , zullen belooven , geene wapenen tegen de Engelſchen te zullen draa
gen tot aan de eerstkomende Şlachtmaand van dit loopend jaar 1619.
Op welke belofte onder eede de Gevangenen zullen worden ontſlagen , en
naar hun welgevallen kunnen vertrekken .
6. De Hollanders zullen hunne goederen laaden aan de Eilanden in den
boezem van Jacatra , en aldaar tot aan hun vertrek beſchermd worden ,
door twee Engelſche ſchepen , tegen de Javaanen , en alle andere vyanden.
7. Als het voornoemde ſchip in gereedheid zal zyn , 'c welk binnen 14
of 15 dagen kan geſchieden , zullen de Hollanders met een Engelsch pas
poord vertrekken naar Coromandel , en zo te zec als te lande niets van de
Engelfchen te vreezen hebben. Ondertusſchen zullen van den Hollandſchen
1
kant aan den Engelfchen Generaal twaalf Gyzclaars worden gegeeven , tot
dat zy hun Fort zullen hebben overgeleverd.
8. Zo lang de Hollanders in het Fort zyn , zullen in het zel 2

ve geen Javaanen mogen komen , dan die geene , welke van den Ko
sing 1

1
 E ERS TE OP K O M S T. 79

ning mogten worden gezonden , en dan noch niet meer dan acht
teffens.
Welke artikelen Wy alle accordeeren en belooven heiliglyk na te
komen . Zo waarlyk belpe ons God .

JACATRA den jſten

February 1619.
Was getekend ,
WIDIA K R A MA,
Koning van Jacatra.
THOMAS DE AL ,
Generaal der Engelſche Natie
en zyne. Raaden .
Mitsgaders de Commandeur van
's Kasteel van Jacatra , en
alle Raaden der Maatſchap
py albier .
Daarenboven hadder de Engelſchen beloofd wederom in vryheid te zul
ten doen ſtellen den Commandeur Van den Broeke met zyn gezelſchap , en
ze veilig op het Kasteel te bezorgen . Ook zouden zy , in plaats van twaalf on
zer voornaame Officieren , die een dag eerder dan de overigen aan boord
zouden gaan , vier Javaanſche Grooten en vier hunner Kooplieden tot Gy
zelaars bezorgen . Zy zouden teffens aan den Rivierkant al hun volk in
Nagorder ſtellen om de onzen tegen het geweld der Javaanen te beſchermen ,
zo zy lust mogten krygen om dezelve , als zy. naar de ſchepen gingen , te
plunderen. Voorts zoge de Hollandſche Commandeur de gunst des Engel
Ichen Opperhoofds te winnen , door hem tot een geſchenk te geeven het
kostbaar zilveren Servies van den Heer Gouverneur Koen , 't welk dezelve ,
by zyn vertrek naar Amboina , hier had laaten ſtaan .
Op den (weeden van Sprokkelmaand , kwamen de Engelſchen
met hunne booten en ſchuiten voor 't Kasteel om alle de in hetzel
ve zich bevindende goederen aan te tekenen , en volgens het ge
maakt beſluit de twaalf Officieren aan boord te brengen . Maar de
Hollanders zagen geen Javaanſche Edelen om tot borgen te die
nen >en ook geen Engelsch Krygsvolk aan den oever , maar wel
eene groote hoop Javaanen by den mond der Rivier , 's geen hen zeer
ontſtelde ,en een nieuwen verraaderlyken toeleg deed vreezen , welke
fchrik niet weinig vermeerderde , door: dien zy. Van den Broeke en
volgens be
zyn gezelſchap , die volgens belofte nu ook ontlagen zouden moe
ten
80 B A TA V I A's
ten geweest zyn , niet by de Engelſchen zagen . Zy eischten der:
halven van hen reden , waarom zy de Gevangenen en de Jacarraſche
Edelen niet met zich gebracht , en den oever der Rivier niet bezet had
den ; waarop de Engelſchen , zeer bedremeld , geen voldoend beſcheid
konden geeven , maar hen in algemeene bewoordingen daar mede zogren
te paayen , dat ' er geen gevaar ter wereld voor hen was te vreezen , en
dat zy voor de goede uitkomst der zaake inſtonden . Doch de onzen ,
geenszins met zulke uitvluchten voldaan , antwoordden , dat zy niet gene
gen waren hun Fort over te geeven , dan alleen volgens de getroffene voor
waarden , en dat zy voor het overige zich liever dood wilden vechten ,
dan zich ongewapend laaten vermoorden .
De Engelſchen , niet in ſtaat den Hollandſchen Commandeur volgens
hunne belofte te voldoen , vertrokken mismoedig , terwyl de Hollanders
zeer wel te vreeden waren , zich zo gemakkelyk van 't gemaakte , doch
voor hen zeer nadeelig Tractaat , verlost te zien ; door dien zy op den
voorigen avond een briefje van Van den Broeke hadden gekreegen , waarin
hy hen ſchreef, dar de zaaken geheel en al , door ’ beſtel des Konings van
Bantam , veranderd waren , dat hy , zo hy hoopte , tot een goed einde ,
nu naar Bantain met zyn gezelſchap zou worden overgebragt , en dat de
Commandeur van het Fort zich voor het tegenwoordige noch mec de Ja .
catraanen , noch met de Engelſchen in eenig verdrag moest inlaaten ; de
wyl de Bancamſche Pangeran hen verbooden had zich verder met het bele.
geren der Hollanders bezig te houden .
Reeds van 't begin der onlusten , had de looze Bantamſche Regent niet
alleen tegen de Hollanders , maar insgelyks tegen de Engelſchen en den
Koning van Jacatra , verraaderlyke oogmerken gevoed , en hy gebruikte al
Tecn den eenen tegen den anderen , om ze eindelyk alle te zamen te over
heerſchen . Hy had ten dien einde , met het begin der belegering , eene
>

groote menigte troepen naar Jacatra gezonden , in ſchyn , om derzelver Ko

ning en de Engelfchen te helpen , maar in der daad om , zo zy het den
Hollanderen te benauwd mogen maaken , hun Kasteel voor zich zelven
te doen bezetten . Het hoofd deezer troepen begreep nu , dat het tyd was ,
zyn? Meester te waarſchuwen , dewyl anderszins de Engelſchen ſpoedig
meester van het Kasteel , en de Jacatraſche Koning , Heer van den
vetten buit zou weezeil . Ook verzuimde de Regent geen tyd , maar
zond noch ſpoedig twee duizend man zyner beste troepen , onder
een der eerſte Bantamſche Grooten , welke , behalven de reeds bekend
gemaakte handelwyze omtrent de Hollanders , noch cen byzonderen last
kad ten nadeele des Konings van Jacatra . llet
1

1
 ,
E E R S T E OPKOMS T.
O 8.1

Her uitvoeren der verraaderlyke Bantamſche orders , tegen den bedroogen

Jacatraſchen Koning , beſpeurden de Hollanders , eenige uuren na het ver
trek der Engelſche Commisſarisſen uit hun Kasteel : toen ontſtond in de
Stad een groot getier, 't geen de onzen bevreesd maakte , en een ieder
>

naar zynen post deed ſpoeden ; dewyl zy vreesden , dat dit de wapenkreet
was tot het loopen van een algemeenen ſtorm , met welken zy reeds voor
lang waren bedreigd. De Bantamſcle Bevelhebber beſpeurde ook ras dee
ze beweeging in ’ Kasteel , en liet den Commandeur aanzeggen , dat hy
zich maar ſtil zou houden , dewyl het niet op hem , maar op den Jacatra -
ſchen Koning geinunt was , 't geen de Hollanders wel eenigszins , maar nier
geheel gerust ſtelde , om dat zy reeds meer dan eens door de trouwlooze
Javaanen bedroogen waren.
Dat echter de Bantamſche Bevelhebber thans der waarheid niet hadde te kort
gedaan , bleek den Hollanderen ſpoedig uit eenen brief, welken zy eenige
oogenblikken laater uit de Stad kreegen , en die hen berichte , dac dc Ban
tamſche Bevelhebber , zich , in ſchyn van vriendſchap , dien morgen ten Hove
had begeeven , doch zo veele zyner Officieren inet zich had genomen , dat
zy 'sKonings lyfwacht, die op geen verraad bedacht was , lichtelyk kon
-den overrompelen ; dat de Pangerang , zich thans genoegzaam Meester zien
de , cor den Koning was genaderd om hein eenen brief van den Bantamſchen
Vorst over te geeven ; doch dat hy , naby den Koning gekomen zynde , op hec
onverwagtst zyne Kris getrokken , en ze hem op de borst gezet had , tef
fens uit naam van zynen Meester , den Koning van Bantam , hem de keuze gee
vende om aanſtonds te ſterven , of, het leven behoudende , zyn Ryk en
alle zyne Schatten aan dien Vorst af te ſtaan .
Het voornoemde bericht meldde verder, dat de Koning , dus op 't onver
wachtst verraaden , en alleen verzeld van eene kleine Lyfwacht , die tegen
de menigte der Bantammers niecs kon uitvoeren , van den nood eene deugd
gemaakt, en zich aan den overwinnaar met al zyne Schatten had overgegee.
ven , hoewel niet zonder zwaare klagten over de ſnoodheid van het gepleeg
de verraad , om welke hy noch werde beſpot door de Bantammers , bem
vraagende , of hy met Van den Broeke eerlyker had gehandeld ? de
eene Schelm werdt hier dus door den anderen gevangen. Eindelyk meldde
de brief den Hollanderen , dat de Bantamſche Bevelhebber , om zeker te
zyn van de naauwlyks overheerde landen , den Koning met al zyne Blocd
verwanten en Vertrouwelingen , benevens hunne Vrouwen en Kin.
deren , had in hegtenis doen neemen , en in ballingſchap verzonden naar 's
gebergte ten Zuidwesten van Tanaran , eene plaats op de Bantamſche grent
zen gelegen. Deeze Gevangeren waren het geweest , welke het groot tier
ge
L
 83 Β Α Τ Α V Ι Α 's
tier hadden gemaakt, dat de Hollanders voor een algemeene wapenkreet
hadden gehouden.
De Koning , dus van alles beroofd , werdt tot de uiterſte elende en armoede
gebragt , zo dat hy , na dien tyd te Jacatra wedergekeerd zynde , zich in een
bootje als een der gemeenſte Visſchers heift moeten behelpen , en me
nigmaal door de Hollanders onder hun Kasteel visſchende is gezien. Wat
zyne Ryksgrooten of Orancajas aangaat , deeze troffen een beter lot ,
en bleeven meest alle in hunne ampten en bezittingen , en deeden ook
geen de minſte pooging om hunnen Opperheer in zyn gezag te bewaa .
ren . Dit maakt de gedagten van zommigen niet onwaarſchynlyk ,
dat de verdryving van deezen Vorst niet zonder hun medeweeren en
overleg met den Bantamſchen Regenc is toegegaan. Het verraad van
den Bantamſchen Regeerder werde , buiten het ſcheaden van verbonden
en goede trouwe , noch hier door verzwaard , dat de Jacatraſche Koning
hem en zyn’ minderjaarigen Heer zeer na in den bloede bellond . Dan
men heeft meermaalen , zo wel in de Indien als in befchaafder Landen ,
gezien , dat de banden van Vriend- en Bloedverwantſchap voor Staat :
kundige belangen moesten wyken.
De Heer Van den Broeke werde, noch op dien eigen avond der af
zetting van den Jacarraſchen Koning , naar Bantam met zyn geheel gezel
fchap gezonden , hoewel geenszins onder den titel van eenen Gevangenen ,
maar onder voorwendzel ecner veilige bewaaring. Met geen minder
fchyn van vriendſchap gedroeg zich deeze looze bedrieger jegens de Hol
landers in 't Kasteel : een zyner eerſte bevelen was , dat de groote Ba
zar of Marktplaats zou gehouden worden voor ’i Kasteel , om , zo hy
Daar
zeide , zynen Vrienden , den Hollanderen alles gemakkelyk te maaken.
enboven liet hy van de Stadswallen , gelyk ook van de Engelſche wer
ken , eene groote menigte Vreede vaanen waaijen , 'r geen door de out
zen met gelyke munt werdt beantwoord ; zo dat het toneel voor Jaca
tra eerder een boerekermis , dan wel eene belegering ſcheen . De Pan

geran ſprak ook van niets anders dan van oprechte trouw , broederlyke
vriendſchap , en veele andere zaaken , om , zo hy konde , de Hollan
ders in Naap te wiegen , die echter de valscheid zyner voorgeevens zeer
wel begreepen. Onder andere belachelyke veinzeryen was deeze wel de
onbeſchaamdſte , dat hy een gerucht liet verſpreiden onder de Javaan .
ſche Grooten dat de Regent van Bantam den Jacatraſchen Koning
alleen uit liefde voor de Hollanders had verdreeven ; dewyl hy , na hec.
gemaakte verdrag en het ontvangen der 6000 Reaalen , « zyn woord
gebroken >, en den Commandeur Van den Broeke met zyn gezelſchap
op
 E E R S T E O P K O M S T. 83

op zulk eene ſchandelyke wyze had verraaden : waar by hy voegde, dat

zulks alleen aan de Engelſchen was te wyten , dewyl zy door hunne konst
freeken den Koning dus in het grootſte ongeluk hadden geſtort. Onder
tusſchen wisten de onzen zeer wel , dat de voornoemde Regent de eerſte
oorſprong van alle onheilen was , door dien hy die van Jacatra tegen hunnen zin
in de wapenen geholpen , en de Engelſchen door ſchoone beloften insge
lyks tot de gepleegde onbetaamlykheden had opgehitst. Zy Noegen derhal
ven even veel geloof aan de fraaye Zedelesſen van deezen doortrapten Moor ,
als of zy den Vos , met een Schaapenvel omhangen , eene redevoering voor
de Eenden en Hoenders over de barmhartigheid hadden hooren doen.
Niemand was midlerwyl meer verlegen dan de Engelſche Generaal
Deal, welke , zich chans in alle zyne voorneemens gedwarsbooid ziende ,
zelfs geen middel tot een eerlyken aftogt vond , zonder oogluiking der
Hollanderen. Hy ſchreef hierom een briefje aan Mr. Waddoen , een En
gelschman , die , by gelegenheid van de onderhandeling over het nu uitgeſloo
9

pen Contract, in 't Kasteel was gebleeven , waar in hy zich ' zeer be
klaagde over de trouwloosheid der Bantammers, die Van den Broeke en
de zynen weggevoerd, en dus de volvoering van het Tractaat volſtrekt on
mogelyk hadden gemaakt. Hy beloofde chans , dat de Bantammers geen
de minſte hulp van hem , of de zynen zouden genieten , dewyl hy nu klaar
lyk zag , dat zy alleen ten doel hadden eerst de Hollanders, en daarna de
Engelſchen , te vernielen. Eindelyk verzocht hy een vryen aftocht voor zy:
ne ſchuiten en booten , die tot volvoering van het mislukte Tractaat onder
het geſchut der Vestinge waren gekomen , en van daar niet veilig zonder
toeſtemming des Commandeurs konden vertrekken .
De Hollandſche Commandeur beantwoordde het verzoek der Engel
Schen met een kort briefje , zonder veel op hunne vertooningen en fraaye
beloften te letten , hen alleen meldende, dat het mislukken van het Trac
taar buiten zyne ſchuld was , en dat , zo zy hem de Gevangenen en de Gy .
zelaars konden bezorgen , hy bereidwillig was , om noch zyn woord te hou .
den ; dat de Engelſchen hunne booten en ſchepen naar welgevallen kon .
den weghaalen , en vaaren werwaards zy wilden ; eindelyk dat zy een zeer
goed en Christelyk werk zouden doen met de Inlanders niet te onderſteu .
nen , in welke zaak zy zich reeds zeer te buiten hadden gegaan . Op den
volgenden 4 vao Sprokkelmaand , ſchreeven de Engelſchen al weder een
briefje , uit het welke bleek , dat zy het re Jacatra vooral niet ruimer had
den , dan de onzen in het Kasteel ; zy begreepen hierom hoe eerder hoe
* beter te moeten vertrekken , en verzochten een vrye vaart voorby ons
Kasteel , om hun geſchut ,. 't geen op de vyandelyke werken lag , te ku n
L 2 ped
 hing
84 B. A TA VIA 'S,
nen afhaalen . Dit laatſte ſtonden de onzen hen zeer gaarne toe ; dewyb
die werken , zonder het Engelsch geſchut, hen geen kwaad konden doen ;
zy Noegen den vyand hierom , zo men zegt , een gouden brug , en beraam
den met de Engelſchen ', tot uitvoering van dit plan , den nacht van den 6 Fc .
bruary , gęduurende welken de onzen ſteeds in de wapenen waren , met
oogmerk om de Engelſchen, zo zy wierden aangetast , met ons geſchue ens
musketten by te ſtaan ; terwyl men hen vryheid had gegeeven , oin , ZO
zy het te kwaad kreegen , onder ons Kasteel de wyk te neenien : De
Engelfchen , door decze verzekering beveiligd , voltrokken hun werk op den :
bepaalden tyd , zonder daar in door de Bantammers te worden verhinderd ,
die , zo het ſchynt, zulks niet hebben durven onderneemen , dewyl zy
wel zagen , dat de onzen de Engelſchen hielpen hun kanon wegvoeren ,
'c geen voor 'c Kasteel van het uiterst belang was , vooral aan den West
kant, alwaar het zelve zeer zwak was , en door het vyandielyk geſchut in:
korten tyd zou hebben kunnen vernield worden.
De Bantamſcle Regent, tu van het Engelſche geſchut beroofd , zonder
welk hy geen middel zag om het Kasteel met geweld te vermeesteren , nain
thans zyne toevlucht tot lise ; en bediende zich hier toe van de HoHanders ;.
die zich te Bancam bevonden , en door hem niet alleen als in gevan
genis gehouden , maar ook gedwongen werden op zodanig eene wyzo
aan de bezetting van het Kasteel te ſchryven , als hy het best tot bereiking
zyner oogmerken oordeelde. Dé Bantamſche Hollanders waren de Koop
lieden Abraham van Uffelen en Kornelis Houbraaken , benevens Henrik
Janszoon , geweezen Directeur van Patani, die , op het ſchip den Zwarten
Leeuw vaarende , door de Engelſchen was gevangen genomen, en te Bana
tam aan den Regent overgeleverd. Deeze werdt nu , wegens zyrre voori
ge bediening , voor den eerſten in rang gehouden , na hem volgde in rang
de geweezen Commandeur Van den Broeke , toen dezelve mede te Ban ,
tam was aangekomen , en op deezen de Kooplieden Van Uffelen en Hous
braaken , benevens de verdere Gezaghebbers.
Reeds op den vyfden van Sprokkelmaand , toen men te Bántam toch on
zeker was , hoe de verraaderlyke onderneeming tegen den Koning van Jacas
tra , toen reeds volbracht , ſtond uit te uitvallen , en vreesde , dat mogelyk de
Engelfchen , zo zy 't Kasteel in hunne magt kreegen , daar bezwaarlyk uit te
dryven zouden zyn , kreeg de Commandeur van ons Fort een briefje van
de Kooplieden Van Uffelen en Houbraaken , niet medeweeten van den
Bancamſchen Koning , zo het heette , hoewel het volſtrekt op zyne
order geſchiedde. Zỳ verzekerden hem daar in , dat de Bantamſche Koning
hen op 't vriendelykst behandelde, den-Hollandercp alles goeds wenschte , en
hop
 }
E E R S T E O P K O M S T. es
Ken daarom ook uit enkele genegenheid kennis had gegeeven van her nas
deelig Contract , het welk de Hollanders thans met de Engelſchen en Jaca
traanen zogren të Nuiten , beveelende hy hen ten hoogſten aan , den
>

onzen te ſchryven , dat zy zich voor de Engelſchen en Jacatraanen wachten

moesten , als welke niets dan hua ' volſtrekten ondergang zocliten. De
ſehryvers betuigden verder hunne verwondering , aangaande het voorneemen .
der onzen , om hun Kasteel en Schatten aan de voornoemde vyanden by
terdrag over te geeven , dewyl zy volſtrekt op dezelve geen ſtaat konden maa
ken, en noch onlangs zo deerlyk waren bedroogen geworden : daarentegen werde
de goede trouw des Bantamſchen Konings met ſterke verwen geſchilderd ,
en hen kennis gegeeven , dat Van den Brocke thans naar Bantam ontbooden
was , niet als een Gevangen , maar om met den Koning te handelen , die zeer
7

genegen was de Hollandſche Natie en haare Goederen onder zyne beſcher

ming te neemer. Eindelyk ſchreeven zy , hier overreeds met den voor .
noemden Vorst te hebben geſproken , en bevolen hem deeze zaaken wel
rypelyk te overweegen
De onzen beantwoordden dit briefje ſpoedig , en , zo het ſcheen , mer
groote openhartigheid , hoewel zy den listigen Bantammer zeer weinig be .
trouwden . Hoofdzaakelyk beſtond hun antwoord hier in , dat zy , geen de
minite hoop hebbende op eenig ontzet , en niet magtig genoeg zynde om
de vereenigde krachten der Engelfchen en Jacatraanen af te keeren , in
de noodzaakelykheid waren gebragt , om methunne vyanden in onderhandeling
te treeden , en zodanig eene overeenkomst te Ruiten , als Van den Broeke
op zyne aankomst te Bantam hen zou kunnen mededeelen ; doch dat de zaa.
ken nu geheel en al tot hun voordeel veranderd waren , en dat zy thans
hunnen pligt en eed , aan de Maatſchappy gedaan , tot den laatſten druppel.
bloeds in acht zouden neemen.
De Commandeur van het Kasteel ontving teffens een briefje door den
Koopman Jacob le Febre , welke op den derden van Louwmaand deezes
jaars naar de Straat van Sunda was gezonden met het Jagt Ceylon , om
op de aldaar voorby vaarende Hollandſche ſchepen te pasſen , en dezelve
voor de laagen der Engelſchen re waarſchuwen . Deeze Commandeur gaf
hem kennis , dat hy uit het Vaderland had by: hem gekreegen de ſche:
pen Haarlem en het Hart , met een Portugeesch Jagt, door hen onder weg
genomen , zynde hy van voorneemen geweest zich met deeze vier ſchepen by
de Hollandſche Vloot voor Jacarra te voegen , indien dezelve daar poch
Jag , of indien maar de Engelſchen van daar waren geweeken. Doch dat daar
omtrent de Hollanders te Bancam hem reeds de behoorlyke oplosſing had
dan gegeeven ; 't geen hem ſpoedig van gedagten had doen veranderen, de
L 3 wy!
 -

86 8 A ΤT
Α ΑA V
ν IΙ Α
wyl hy , thans voor Jacatra komende , naar alle waarſchynlykheid in de han ,
den der Engelſchen zou moeten vallen.
Op den zesden van Sprokkelmaand kwamen in 't Kasteel de Directeur
Henrik Janszoon , en de Koopman Van Uffelen , met een’ wydluftigen .
brief, op den voorigen dag door Van den Broeke uit Bantam geſchreeven ,
zo het heette , uit eigen vryen wille , maar buiten (wyffel daar toe door
den Koning gedwongen , gelyk men uit den verwarden inhoud moest be .
Nuiten , ſchoon de afgezanten desaangaande geene volkomen oplosſing kon
den geeven , dewyl zy den Schryver niet alleen hadden mogen ſpreeken.
De inhoud bevatte hoofdzaakelyk , dat hy zelve den Koning uit zyne ge
vangenis te Jacarra had verzocht naar Bantam overgebragt te mogen worden , om
met hem over de overgaave van het Kasteel en een' verdere minzaame
overeenkomst te ſpreeken. Dat hy , te Bantam gekomen , den Regent op
zyn voorneemen volkomen ſtyf ſtaande had gevonden , eiſchende hy cene viy
willige overgaave van 't Kasteel en alle Goederen der Maatſchappye in het zelve,
onder belofte van den Hollanderen verder zo veel vryheid te verleenen en weldaa
den te zullen bewyzen , als zy zouden kunnen begeeren. Dat hy (Van den Broe
ke) daarop aan den Koningwel had voorgehouden her Verbond , dat met de En
gelſchen gemaakt was , volgens het welk zy aan hen de Vesting zouden overgee
ven , mits zy cen ſchip aan de bezetting bezorgden om daar mede naar het Va
derland te keeren : waarop de Regent geantwoord had , dat hy geen zo
danig ſchip had , maar wel groote Jonken , met welke hy hen naar Bantam
zou overbrengen , en aldaar , zo lang als noodig was , of zy 'er blyven wilden ,
onder zyne Koninglyke beſcherming neemen . De voornoemde Afgezanten
verhaalden ook , dat de Bantammer het origineel Contract der onzen met
de Engelſchen en Jacatraanen gekreegen had , en nu , door eene wettige ver
overing in hunne rechten getreeden , ſtaande hield , dat het Contract gere-.
kend moest worden met hem gemaakt te zyn , dewyl hy ou Heer van Ja
catra was , en de Engelſchen hunde werken hadden verlaaten. De Hol
Jandiche Commandeur antwoordde , dat hem dit recht niet zeer klaarblyke
lyk voorkwam , dewyl de Bantamſche Regent niet op eene eerlyke en door
het Recht der Volkeren goedgekeurde wyze , maar enkel door een
trouwloos verraad , het Ryk van Jacatra had verkreegen : terwyl hunne be
zitting van het Kasteel , zo door den inhoud der voorige Tractaaten ,> als
door de billyke rechten der Zelfsverdeediging , volkomen gewertigd was.
Dan , hoewel den Hollanderen de billykheid van de Bantamſche eiſchen
zeer nietig ſcheen , dwong hen echter de noodzaakelykheid der eyden
eene keuze te doen ; hoewel veele meenen , dat zy zich , by gebrek van
genoegzaame kloekmoedigheid, het gevaar grooter voorſtelden , dan her
in
 E E R S T E O P K O M S T. 87
in der daad was. Op den negenden van Sprokkelmaand werdt derhal
ven wederom de Raad geſpannen , of men zich verder zou verdedigen ,
dan de Sterkte overgeeven, en verder of men ten dien einde een ver
drag zou zoeken te treffen met de Bantammers , dan liever met de
9

Engelſchen. Het eerſte werdt volſtrekt verworpen , dewyl men wist

hoe weinig vertrouwen men op den Dwingeland kon ſtellen , en men be
floot , nochmaal een aanzoek by de Engelſchen te doen , om mer hen te Nui
ten . Men zond derhalven een Gezantſchap aan den Heer Deal , die zich
echter op geenerhande wyze met het zelve wilde inlaaten , naardien hy
wel zag , dat de Engelſche zaaken te Jacatra zodanig verloopen waren , dat
zy weinig voordeels van den tegenwoordigen toeſtand konden hoopen. Hy
begreep wel , dat hy veel voordeel met het bezetten van 't Fort zou kun
nen behaalen ; maar voorzag ook teffens , dat de Javaanſche Vor
ften , en vooral de Bantammer , hem zulks zeer kwalyk zouden neemen ,
en dat hy by gevolg, wilde hy een vryen handel op Java behouden , hem het
Kasteel zou moeten overgecven ; in welk geval het zeer bezwaarlyk zou
vallen , de wantrouwige Javaanen omtrent den buit te vreeden te ſtellen ,
dewyl zy , al gaf hy hen meer dan daar gevonden wierdt, hem noch van
ontrouw verdagt zouden houden , en meenen dat de beste ſchat hen was
onfurzeld. Daarenboven begreepen zy , dat de tyd der terugkomſte van
den Generaal Koen uit de Molukſche eilanden dagelyks naderde ,9 en dat hen
als dan eene magt zo ter zee als te lande zou beſpringen , tegen welke hunne
krachten niet zouden kunnen opweegen, vooral zo zy met de Inlanders .
over hoop lagen.
De Hollandſche Commandeur , dus door de Engelſchen , die met hunne
zaaken zelve verlegen waren , afgeweezen zynde , wendde het weder op
C

cen anderen boeg , en zocht nu een verdrag met den Bantamfchen Vorse
te maaken ; ten welken einde de Heeren Henrik Janszoon en Van Uffee
len , met een' brief , over die ſtoffe handelende , naar Bantam werden af.
gezonden , doch teffens met order , om denzelven niet over te geeven ,
ten zy ze een vrye Pás van de Engelfchen konden krygen , dat dezel
ve hunne perzoonen en goederen vryelyk zouden laaten vaaren naar
Bantam.
De voorwaarden , op welke men zich aan den Bantamſchen Regent wilde
overgeeven , waren de volgende :
1. Dat de Koning zal gehouden zyn de onzen van alle noodige ſchepen
te voorzien om hunne perzoonen en goederen naar Bantam over te voeren ,
en dezelve tegen alle laagen der Engelſchen beſchermen .
2. Zullen de Hollanders , op de reede Van Bantam gekomen , aldaar mo
gen
88 B A TA VIA 's
gen blyven liggen , aan land gaan , of vertrekken naar hun welgevallen ; 1

ook zullen zy vryheid hebben aan het Franſche Schip , aldaar liggen
de , te mogen gaan , en alle goederen die zy noodig hebben , voor ge
reed geld te koopen.
3. Al het volk , 't welk thans in het Fort ligt , zal van daar mo
gen vertrekken zonder uitzondering , en dat met vliegende Vaandels , ge .
laaden Geweer , en alle verdere tekenen van Krygscere.
4. Uit hec Fort zullen zy met zich mogen voeren alle Waaren en
Goederen , die aan de Maatſchappy toebehooren , mits van alles cen
vierdedeel , of 25 cen honderd , aan den Regent ſchenkende ; doch van
de Krygsbehoeften alleen de helft , en voorts allen Leeftogt voor zich
zelven behouden,
5. Als het Fort zal overgegeeven zyn , zullen 'er echter noch vyf
of zes Hollanders te Jacatra mogen blyven , om aldaar Arak en andere
Proviſien , noodig voor de aldaar aankomende ſchepen , op te koopen.
6. Hec Comptoir te Bantam zal volkomene vryheid genieten , gelyk aan
alle andere handeldryvende Natien wordt toegeſtaan , om met de Chineezen
en andere Oosterſche Volkeren te handelen , terwyl alle , daar noch op
gehoudene , Gevangenen oogenblikkelyk in vryheid zullen worden geſteld.
7. Zullen de Hollanders vryheid hebben , eer zy vertrekken , hunne
Jonken behoorlyk met Steenſtukken en verder Schietgeweer te voorzien ;
cerwyl ook geen meer Javaanen tellens aan boord zullen mogen komen ,
dan zy dienſtig oordeelen .
8. Eindelyk zal de Regent van Bantam , met eede op den Koran ,
benevens zyn zegel en handtekening , verzekering geeven , dat hy het
geſlooten verbond in alles zal onderhouden .
Mer dit ontwerp werdt ook teffens een briefje aan Van den Broeke ge
zonden , waar in de inhoud van hetzelve was vermeld , doch met eenig
verwyt , dat hy zich buiten hunne kennis te verre met de Bancammers had
ingelaaten. Op deeze bezending kwam ras antwoord , in het welk de Ge
vangenen zich voor eerst verſchoonden over hunnen handel met den Regent ,
en niet onduidelyk te kennen gaven , dat hun zulks opgedrongen , en niet
9

kwalyk te neemen was , vooral daar in allen gevalle hunne onderhandelin

gen maar enkele ontwerpen waren , welke die van het Kasteel naar hun
welgevallen konden aanneemen of verwerpen. Voorts vonden zy in het
flot der artikelen zeer ongepast dien zwaaren eed , welken men van den
Koning eischte , naardien hy uit eigen beweeging had beloofd het verdrag , >

1
zo ras her voltrokken was , eigenhandig te zullen tekenen en zegelen ; 1
waar mede huns oordeels de Commandeur Van Gorcum behoorde vol
daan
 E ER S I E O P K O M S T. 89

daan te zyn : waarom zy ook dit artikel hadden verzweegen , uit vreeze
dat dit een hevigen toorn in den Vorst zou ontſteeken . Het verblyf van
eenige Hollanders te Jacatra , na het ſlegten der Sterkte , kwam hen onge
ſchikt voor , naardien het ſchynen zou , als of de onzen , met hun
Comptoir te Bantam niet te vreeden , aldaar een gedeelte van hunnen
handel wilden vestigen ; 't geen den Koning niet dan zeer onaangenaam
zou zyn , en den Engelſchen nieuwe gelegenheid verſchaffen om den Koning
nadeelige gedagten tegen de Hollandſche Natie in te boezemen , die reeds
maar al te veel var op zyn gemoed hadden gekreegen. Eindelyk kwam
hen het preliminair artikel , aangaande het verkrygen eener Engelſche Pas ,
allerbezwaarlykst voor ; zy vonden dit wel ten uiterſten voordeelig , maar
zagen geen middel om den Koning tot het vraagen van zulk een pas te be
weegen , dewyl hy , door het voorgevallene met hen in onmin geraakt, de
goede verſtandhouding had afgebroken , en derhalven deezen ſtap niet kon
doen zonder zyne grootheid al te zeer te krenken : te meer , daar de End
gelſchen , zeer te onvreeden , reeds gedreigd hadden , dat zy Bantam wilden
verlaaten , en zich waarſchynlyk tot het doen van zodanig eene belofte niet
zouden laaten overhaalen. By dit alles voegden zy noch , dat de Bantam
>

ſche Opperhoofden dreigden , niet langer met geduld naar het uitſtel der
overgaave te zullen wagten , maar in tegendeel , zo deeze brief niet naar
genoegen wierdt beantwoord , de onzen met geweld te zullen aantasten.
Tot beſluit verzekerden zy noch den Commandeur , dat zy niet zo zeer om
hunne eigene veiligheid te bezorgen , als wel om de Bezetting des Kas.
teels voor een geweldigen aanval te bewaaren , de onderhandeling met den
>

Bantamſchen Regent hadden begonnen ; dewyl zy van meening waren , dat

de belegerden het met geene mogelykheid tot de te rugkomst van den Generaal
Koen zouden kunnen uithouden , en het hen dus veel voordeeliger zou zyn ,
noch in tyds een eerlyk verdrag met den vyand te maaken , dan zich door
hunne hardnekkigheid in een onvermydelyk bederf te ſtorten .
De Hollandſche Raaden waren noch bezig met den inhoud van die ge .
ſchrift te overweegen , toen zy een van een zachteren aard van den Koning
zelven ontvingen ; waar in hen op eene vriendelyke wyze hoofdzaakelyk de
keuze werde gegeeven , om met ſchepen naar Bantam over te komen , of in
't Kasteel te blyven , mits zy de bolwerken afbraken en hun geſchut over .
gaven. Deeze tyding was hen gebragt door eenige der te Bancam reſidee .
rende Hollanders ; en deeze werden verzocht, als uit eigen beweeging , aan
Van den Broeke , en door hem den Koning bekend te maaken , dat ,
ſchoon de hoofden wel genegen waren naar Bantam te komen , het gemeen
van zodanig een verdrag niet wilde hooren , ten zy hen eerst een vryge
M leibrief
 90 B A TA VI A La
leibrief der Engelſchen was vertoond : willende de Commandeur daaren . !

boven wel onder cede den Koning belooven , dat hy geenerhande overeen
komſten met de Engelſchen zou fluiten , zonder zyne toeſtemming , en het
Kasteel aanſtonds overgeeven , zo ras de Gouverneur Koen zou zyn overge
komen ; wanneer men teffens den Vorst voor zyne goedwilligheid behoorlyk
zou beloonen .
Geduurende deeze onderhandelingen , waren de Engelſchen , die hier
voor Jacatra niets meer wisten uit te voeren , Westwaards gewee .
ken , om , zo zy konden , eenige uit het Vaderland aankomende ſchepen
9

der Hollanderen te verrasſen : dit ſtrekte tot groot geluk der ſchepen Delft en
de Tiger , die intusſchen herwaards van Jambi waren gezeild , het eerſte
gelaaden met 80 , en het ander met 36 lasten Peper. Dan het ſchip
Delft was zodanig beſchadigd , dat het aanſtonds ontlaaden , en voorts ge
floopt moest worden ; terwyl men aan boord van den Tiger brage 17 kistjes
Japansch Schuitzilver , 12 pakjes Diamanten , en 8 pakken Drakebloed ,
om decze Waaren in veiligheid te brengen , eer men zich tot de over
gaave genoodzaakt zag. Voorts ſtevende het ſchip mer deeze Waaren
naar Amboina , om den Generaal Koen van het voorgevallene te verwit
tigen , en hem teffens bekend te maaken , dat 'er geduurende dic Jaar ·
geen nieuwe - Engelſche ſchepen uit Europa wierden verwagt.
De Regent van Bantam was ondertusſchen ten hoogſten op de Hol.
landers verſtoord ,
toen hy uit het ontvangen briefje hunne voornee
mens verſtond. Hy nam nu wederom eene nieuwe list te baar , en
deed , door den Sabandar of Oppercolmeester , aan den Commandeur een
2

brief ſchryven , in welken hy hem meldde , dat de Vorst dagelyks door

de Engelfchen wierde aangezocht ' om hen vryheid te verleenen tot het
belegeren van het Kasteel , in welken gevalle hy zekerlyk geen lang
duurigen tegenſtand zou kunnen bieden ; en dat de Regent thans beſlooten
had hun verzoek toe te ſtaan , waar door het ſpoedig met alle Hollanders
zou gedaan zyn , dewyl de Engelſchen op hen ten uiterſten verbitterd wa
ren ; waarom hy hen , uit zuivere vriendſchap , waarſchuwde , om toch hoe
eerder hoe beter van 'sKonings aanbieding gebruik te maaken , en zich te
onderwerpen. Doch deeze list had een geheel andere uitwerking . dan de
uitvinder had verwagt , dewyl de Hollanders hier uit begreepen , dat >

de Koning geen hart had om hen aan te tasten , en hen alleen met dit
ſprookje vreeze zocht aan te jaagen , waarom zy hetzelve geheel ten hunnen
behoeve aannanen , en antwoordden : dat zy den Sabandar ten hoogſten be
dankten voor zyne vriendelyke onderrichting , aangaande de voorneemens
der Engelichen , maar dat zy zich nu zo veel te meer verſterkt vonden in
de
 E E RS TE OPKOMST:
R T м
91
de noodzaakelykheid om zich zonder een' vrygeleibrief van den Engel
ſchen Vloorvoogd niet op Zee te begeeven , dewyl die , zo hy de handen
ruim had , niet verzuimen zou van zulk eene ſchoone gelegenheid gebruik
te maaken .
De kleinhartigheid der Bantammers , gevoegd by het vertrek der Engel
ſchen naar de Straat Sunda , ' en den voorraad van kruid , welken zy
uit het geſloopte ſchip Delft hadden geborgen , deed den verflaauwden
moed der Hollanderen wederom ryzen , zo dat zy zich nu noch zo ras niet
dagten over te geeven , maar zodanig voortvoeren met hun Fort te verſter
ken , dat de Javaanen alleen nooit in itaat zouden geweest zyn om het
te veroveren .

De onzen wagtten ondertusſchen reeds eenige dagen naar beſcheid uic

Bantam , en beleiden dagelyks den Raad om een vast beſluit , aangaande .
het Verbond met den Koning , te neemen. Eindelyk kwamen 'er op den
11 Maart twee briefjes opdaagen , het eene van den Heer Van den Broeke ,
en het ander van den Sabandar , die beide van een zeer byzonderen , doch
gelykzoortigen inhoud waren . Van den Broeke meldde hen , dat de Sa
bandar noch een beter middel tot bevreediging van zyn' Meester had uitge
dacht , en teffens tot hunne gerustſtelling , hier in beſtaande , dat die van
Jacatra hem aanſtonds zouden overgeeven het vierde gedeelte van de goede .
ren der Maatſchappye , en de helft van het geſchut ; dat voorts de Hoofden
der Vesting naar Bantam zouden komen , en niemand in het Fort blyven
dan één Capitein met de Soldaaten , en één Pandsman des Konings, zul
lende verder alles in zyn geheel blyven tot op de aankomst des Generaals.
Ofzo deeze voorſtellen den Commandeur niet ſmaakten , dat de Regent dan
te vreeden zou zyn met een geſchenk van 3000 Reaalen van achten , en de
helft des Geſchuts voor den jongen Koning ; mits de Commandeur by
eede beloofde , her Fort aan hem te zullen overgeeven , zo ras 'er cenige
Hollanſche ſchepen op de reede kwamen , met welke hy en de zynen veilig
zouden kunnen vertrekken.. Dit laatſte middel ſcheen Van den Broeke
het bekwaamſte , en werdt daarom door hem ten ſterkſten aangepreezen ,
dewyl zy ,> zo van het een of ander niets kwam , voor hen allen cen Necht
einde te gemoet zagen . Ook behoefde men , ſchreeven zy , niet te vraagen
van waar men de 3000 Reaalen zou krygen , dewyl dezelve gelicht kon
den worden uit de ſchepen Haarlem en het Hart , onder den Koopman Le
Febre , in de Straat Sunda kruisſende , van welken zy , maar twee dagen
geleeden , tyding hadden ontvangen .
Deeze ryding hadden zy , benevens hunnen brief , ook naar het Kasteel
gezonden ; dezelve meldde , dat hy op den 21 February noch was verſterke
M 2 met
92 5 ÀΑ Τ Α ν Ι Α
B 's
met het ſchip de Zeewolf, komende van Sumatras Westkust , en gelaaden
niet ongeveer 80 lasten Peper ; doch dat hy wederom verlooren had hec
ſchip Ceilon , 't welk van hen was afgeraakt, en door zes Engelſche ſche
pen ontmoet , en nagejaagd zynde , echter gelukkig ontſnapt, en naar Am
boina was geſtevend.
De Commandeur antwoordde, dat wat de ſchepen van Le Febre aan-.
ging , dezelve niet zonder gevaar in de Straat Sunda konden bly
ven ; doch dat zy ten ſpoedigſten naar Amboina moesten vertrekken , en
vooral niet naar Bantam of Jacatra , eensdeels om dat zy dan gevaar zou
den loopen van onder de Engelſchen te vervallen , en anderdeels om dat zy
thans, een verbond met den Koning Quitende , de Vesting zouden moeten
overgeeven , zo ras deeze ſchepen waren aangekomen , 't geen in 't geheel
hun voorneemen niet was , dewyl zy de plaats dagten te houden tot op de
aankomst van den Generaal Koch. Zy voegden hier verder by het ontwerp :
van een verdrag , volgens het welk zy gereed waren met den Koning te ver,
draagen , op de volgende artikelen :
1. Dat de Koning van Bantam de Bezetting van het Fort zal bea
vryden voor allen overlast , zo wel van de Bancammers als van de Engel
>

ſchen , en niet gedoogen dat ' er wederom eenig geſchut op de werken

>

voor hun Fort worde geplaatst , maar dat hy in tegendeel gehouden zal
zyn de onzen in alles te beſchermen .
2. Dar de Koning aan de Nederlanders, yo te Jacatra als te Bancam ,
zal toelaaten een volkomen vryen handel gelyk voor deezen , en intusſchen .
alle de overige zaaken tot 's Generaals aankomst in het midden laaten. Zul
Tende Zyne Majeſteit , tor verzekering hier van , twee Gyzelaars aan hec.
Fort berzorgen van den eerſten rang , tot dat het Contract aan alle kanten.
zal zyn voltrokken.
3. Dat daarentegen de Hollandſche Bezetting verplicht zal zyn , alle Javaa
nen volkomen in rust te laaten , niets tot hun nadeel te onderneemen , en ,
9

na dat de Gouverneur Koen, of andere Hollandſche ſchepen , met welke

zy veilig konde vertrekken , zonder van de Engelſehen of andere vyanden
iets te vreezen te hebben, zouden gekomen zyn , aanſtonds alle hunne bolo,
werken te flegten , en met gemelde ſchepen te vertrekken.
4. Zat de Commandeur des Forts , zo ras de twee Gyzelaars aangekomen
zullen zyn , aan den Koning , als uit vryen wille,- en niet in ſchyn van
cenig Contract, vereeren de gerechte vierdepart van alle Compagnies
goederen , die in het Fort berusten , of de waarde van dien in gelde
gelyk ook op de aankomst van den Heer Koen de helft van hun
zwaar Geſchyt en Steenſtukken
5. To
 E E R S T E , OPKOMS T. 93

5. Tor verderen aangroey der vriendſchap , belooven de Bevelhebbers

in het Fort den Koning van Bantam voor allen overlast van den kant der
Engelfchen te zullen bewaaren , en hem , zo hy door voornoemde Natie
wierdt aangetast , met alle vermogen te zullen byſtaan . Ook zullen , tot
meerder eenigheid , de chans zich te Bancam bevindende Hollanders aldaar bly
ven , mits volkomen vry , en met de vrybeid om van nu af aan een onbe
kommerden handel te dryven.
6. Ook zullen Henrik Janszoon , Van Ufelen en Dirk Lambertszoon ,
voor eenige dagen van Bantam met brieven te Jacatra gekomen , naar de
eerstgemelde plaats wederkeeren , op dat alles met de meeste getrouwheid
van alle zyden moge worden volvoerd.
7. De Bantamfche Vorst Pangerang Aria Rana de Menggala zal van
den eenen , en van den anderen kant zullen de Hollandſche Opperbevel
hebbers zich by plechtigen eede verbinden tot het naauwkeurig uitvoeren
der voorgemelde artikelen . Zullende ook van het Contract cwee gelyklui.
dende en door Partyen onderteekende Exemplaaren worden gereed ge .
maakt , en een derzelve onder ieder der contracteerende Leden blyven
berusten.
: De Hollandſche Raad had nu goede hoop , dat mogelyk een vrien
delyk verdrag zou kunnen worden getroffen ; daarenboven hadden de
Arbeiders het Kasteel van tyd tot tyd zodanig bevestigd , dat men voor een klei.
>

ren aanval, vooral zo de Engelſchen zich ſtil hielden , niets te vreezen had.
Dezelve beſloot hierom , dat nu aan hun Fort een naam behoorde gegeeven te
worden , overeenkomſtig met reeds lang te vooren gegeevene bevelen der Heeren
Bewindhebberen , ingevalle men in zyn oogmerk mogt gelukken om op Ja
va's Noordkust eene ſterkte te bekomen ; en dus werdt de Vesting Batavia
genoemd , terwyl men teffens aan ieder der vier bolwerken een byzonderen
mam gaf. De Zuidoostelyke punt , nu de Robyn , werdt genoemd West
Vriesland ; de Zuidwest of Landpunt , nu de Diamant , Gelria ; de Noord
oost of Zeepunt , thans de Zaphier , Zeelandia ; en de Noordwest of Ri.
vierpunt , thans de Paarl , Hollandia. Met het aanbreeken van den dag
werdt tweemaal de trom geroerd en het geſchut gelost , om de Bur
gery en Soldaaten byelkanderen te verzaamelen , terwyl men reeds in den
nacht den naam BATAVIA , met groote lecteren , had doen ſchilderen bo
ven de poort van het huis Mauritius , doch tot hier toe met een zeil bedekt ,
welk men , zo ras de menigte was zaamengekomen , liec wegneemen , om
haar dus den nieuwen naam der plaatze bekend te maaken ; ook las
men haar een Geſchrift voor , volgens welk een ieder verplicht was de
plaats in zyne geſprekken of brieven aldus te noemen . Toen dit alles
M 3 was
 94 και Α Τ Α ν Ι Α
was afgedaan , werde op elke punt een nieuw wit Vaandel geplaatst, mer
den voornoemden naam in hetzelve , en elk Vaandel met een kanonſchoot
en het luiden der klokken vereerd , zynde de plegtigheid beſlooten met
eene vrolyke en wel ingerichte maaltyd voor de Officieren , en een vrolyk ont,
haal op Arak enz. voor de Gemeenen.
De plechtige inwyding van het Fort behaagde weinig aan de Bantam
mers , die te Jacatra in bezetting lagen , hoewel zy 'er anders niet van zei
den , dan dac de Hollanders wederom in moed begonden te groeyen ;
gelyk hen werde verhaald door een' Inlander , die de gewoonte had ,
dagelyks uit het Kasteel naar den Bazar of Markeplaats te gaan om voor
de Bezetting den noodigen voorraad te koopen , het geen de Inlanders
niet durfden beletten , dewyl de Bezetting hen dan zekerlyk . de vrye
uit- en invaart der Rivier , waar aan hun zeer veel gelegen lag , zou heb
ben verhinderd. Over het algemeen valt aan te merken , dat niettegen
ſtaande de Bezetting des Kasteels in eene zoort van oorlog met den Ko
ning van Bantam was , daar van op de plaats zelve weinig of niets was te
>

zien , dewyl men een volkomen ſtilſtand van wapenen hield , en van weers
kanten een vryen toegang .
Op den 18 van Lentemaand ſchreeven de onzen hun eerſten brief aan
de Bantammers uit hun Kasteel , thans Batavia geteekend , met verzoek om te
mogen weeten , hoedanig het voorgeſlagen verdrag den Koning voldeed , bę
nevens andere zaaken , betreffende de aanſtaande Regeeringsvorm in Jacatra
en den nieuwen Landvoogd , welken men derwaards van Bantam met de
waardigheid van Onder Koning zou zenden. Dan , eer zy hier op ant
woord konden bekomen , kwam op den volgenden 19 in het Kasteel een
zeker Portugees , genoemd Antony Vifioze , thans te Tlieribon woonachtig,
en, zo hy voorgaf, door den Koning dier plaats gezonden om aan de Hol
landers bekend te maaken , dat de Mataramſche Keizer van voorneemen was
hen met 1ooo ſchepen te hulpe te komen. Deeze tyding behaagde uitermaa
ten aan de meesten , dewyl zy nu eens uit de klaauwen van den Bantamſchen
Vos hoopten verlost te zullen worden : anderen daarentegen begreepen niet
wat goeds zy van dien Mataram konden te wagten hebben , die het Hollandsch
huis tc Japara had doen uitplunderen , en buiten twyffel noch meer op de
Maatſchappy zou verbitterd zyn , wegens de geſtrenge wraak van dat ſchelm
Atuk , met het verbranden van voornoemde Scad , door den wakkeren -Arend
Maartens, genomen ; waarom zy den Keizer met zyne 1000 ſchepen in
Noorwegen wenschten. Anderen eindelyk , hoewel de minſte in getal ,
varteden den knoop , en zagen den gemelden Portugees voor een Be
drieger en Bancamſchen Zendeling aan , om hen dit verhaal om de eene of
andere
1

E e Rs TE OPKOM S T. 95

andere reden op de mouw te ſpelden ; en dit gevoelen werde, door de in het

vervolg gebeurde zaaken , ten vollen bevestigd : dewyl uit dezelve bleek ,
dat die optocht geheel en al een verdichte Bancamſche vinding was , alleen
uitgedacht om te weeten , wat de Hollanders in hun ſchild wilden voeren ,
en verder om een voorwendzel te hebben tot het opwerpen van eenige bata
teryen tegen het Hollandſche Kasteel. De Portugees , twee dagen in ons Kası
teel hebbende vertoefd , vertrok van daar naar Bantam , zo hy zeide , tot be
vordering van zyn byzonderen Koophandel, maar denkelyk oin den Regent
.
verſag te doen , hoe hy by de onzen was gevaaren. By zyn vertrek
beloofde hy ſpoedig in ons Fort te zullen wederkeeren , en dan , van daar
naar Theribon vertrekkende , een geſchenk van de Maatſchappy aan dien
Vorst mede te neemen .
Kort na dien tyd kwam te Batavia een Javaan ", genoemd Abdul Rbaman ,
zo hy zeide , ook een vriend der Hollanderen , maar eigenlyk een nieuw
Spion van de Bantamſche Regeering ; door deezen ontving de Commandeur
wederom twee brieven van de Bantamſche Gevangenen , die ten breed.
ften uitmaten de misnoegdheid des Pangerangs over het voorgeſlagen verdrag
der Bezettinge. In 't byzonder had liy zich uitgelaaten over de weldaaden ,
door hem aan die van het Kasteel Batavia beweezen , welke hy van dien aard
meende te zyn , dat de Commandeur hem voor zyn' besten vriend moest
houden , en by gevolg zonder de grootſte onheuschheid geen nieuwe eeden
van zynen kant kon vergen. Aangaande hec vierde deel der goederen , meen
de hy , moest geheel geen gewag in 't Contract zyn ; dewyl her dan zou
fchynen , dat hy zich wilde doen betaalen voor zyne gedaane dienſten , voor
welke hy niets vorderde , maar alleen de bepaalde ſomme als een vrywillig
geſchenk van der Maatſchappye Dienaaren verwagtte. De twee Gyzelaars ,
zeide hy , werden maar alleen gevorderd om hem te bedriegen , en door
middel van dezelve hem te dwingen , zo ras de Generaal Koen zou te rug ge ,
komen zyn , zonder iets van het beloofde te voltrekken ; terwyl hy betuigs
de , dat alles van zynen kant vriendſchap was , gelyk hy ook al wederom
zyn oud verdigtzel ophaalde , dat hy , alleen uic liefde voor de belegerde
Hollanders, den Koning van Jacatra had doen verjaagen.
Om de Hollanders zo veel te meer ſchrik aan te jaagen , werde hier
noch bygevoegd , dat de Bancamſche Grooten , over de dagelyks aangroei.
jende Vestingwerken van 't Kasteel , zeer te onvreeden , en genegen waren ,
>

het Fort geweldiger hand aan te tasten , tot welke onderneeming zy ook
>

reeds den jongen Koning hadden overgehaald , zo dat nu niemand langer

>

de belegerden wilde verſchoonen , dan de Regent zelve , die , zo de Be

żetting niet van maatregels veranderde , ook ras genoodzaakt zou worden
om
 s
96 B A TA VIA'
om mede in den aanſlag te ſtemmen , vooral om dat de Bezettelingen , zo
hy valſchelyk voorgaf, van tyd tot tyd de Javaanſche Nabuuren kwelden
en beroofden .
Van den Broeke en Houbraaken voegden hier by , gevraagd te heb :
ben >, door welke middels men best deezen aanval zou kunnen verhoe.
den , en tot antwoord te hebben ontvangen ,> dat hier toe nu , zonder
ecne yolkomene overgaave , geen raad was , dan de Vestingwerken on
middelyk af te breeken , dewyl men de wederkomst des Generaals
Koen te Bantam in 't geheel niet betrouwde. Ondertusſchen had , ſchreeven
zy , een Javaansch Vriend hun bekend gemaakt , dat de Regent nadere be
>

velen van den jongen Koning had om met hen te handelen , en dat zy
Gevangenen daarop hunne halzen te pand hadden geboo.den voor het
goed gedrag der Bezettinge , en de zekerheid van den aftocht der onzen
op 'sGeneraals aankomen. Eindelyk zeiden zy , het zo verre gebragt te
hebben , dat de Regent te vreeden was , indien men hen uit het Kas
ceel eene beëedigde belofte van dit voorſtel , en een behoorlyk geſchenk
van zes ſtukken geſchut en 4000 ſtukken van achten wilde geeven .
Ten laatſten maakten zy den onzen bekend , dat de Engelſchen ook we
9

derom in het ſpel begonden te komen , en den Regent onder anderen

eene aanzienlyke ſomme hadden gebooden , zo hy hen vryheid tot het
bouwen eener ſterke Logie te Jacatra wilde verleenen.
Terwyl de Bezetting van 't Kasteel Batavia dus in eene zeer calmachi
rige Vreedehandeling met de Bancammers bezig was , had de Koopman
Le Febre een korter maar veel heviger ontmoeting met de Engelſchen .
Tot hier toe kruiste hymer zyne vier ſchepen in de Straat Sun.
da , en dacht , dat de Engelſchen nu al voor het meerder gedeelte
Oostwaards zouden zyn opgezeild ; waarom hy het waagde wat nader
aan Jacatra te komen om te zien , of hy den onzen ook van eenig nut
kon zyn. Dan , naauwlyk was hy op de hoogte van Bantam gekomen
of hy ontmoe tte aldaar zes zwaare Engelſche ſchepen , met welke hy in een
hevig gevegt raakte . Zwaar werdt 'er van wederzyden geſchooten , doch met
deezen uitſlag , dat de Nederlanders , die veel minder in manſchap en zwaar
te van geſchut waren , de meeste ſchade bekwamen , en gedwongen wier
den de wyk te neemen naar Amboina , by de hoofdvloot onder den Gene
raal Koen . De Engelſchen hadden ondertusſchen ook zo veel nadeel ge
kreegen , dat zy het niet raadzaam oordeelden de onzen te vervolgen , maar
het beter dachten naar Bantam te loopen , alwaar zy deftig op hunne overwin
ning roemden , en aan de Hollandſche ſchepen een vasten ondergang dreig
den , zo zy het harç hadden zich wederom voor Jaya te vertoonen.
Onder
 EERSTE OPKOMS T. 97

Ondertusſchen was het aanmerkelyk , dat deeze dappere Helden geen de

min te bewyzen hunner groote daaden konden toonen , en , niettegenſtaande
hunne groote overmage , geen een ſchip , behalven den Zwarten Leeuw ,
hadden kunnen neemen. De Heer Le Febre kwam op den 19 April te
Amboina , na dat hy vooraf gezocht had voor Jacarra te ankeren , om de
onzen , zo zy eenigen Krygsvoorraad noodig hadden , daar mede te voor
zien ; dan hier in werde hy verhinderd door de tien daar op de reede leg .
gende Engelſche ſchepen , die ras op hem af kwamen , doch zonder eeni.
ge vrucht .
De genoemde Bancamſche Afgezant Abdul Rhaman was ondertusſchen ,
op den 25 Maart , wederom naar Bantam vertrokken , zonder echter zyn
hoofdooginerk te bereiken , 't geen beſtond in het af haalen der 3000 Re
aalen , zo hy ze kon bekomen ; want de Hollanders, te doorlleepen om zich
door den Javaan te laaren bedriegen , beantwoordden zyne verzekeringen
van de vriendſchap en mildheid des Konings met dezelfde munt , zonder iets
te geeven. Zy zonden alleen door hem een ' brief aan Van den Broeke , in
welken zy meldden , niet gezind te zyn van hunnen eisch , aangaande de pleg .
tige belofte , de Pandslieden enz. af te gaan , dewyl zy wel zagen ander
zins niet op den Koning te kunnen betrouwen , gelyk bleek uit den dage
lykſchen arbeid der Javaanen aan hunne Forten en Bacteryen , gelyk ook
aan 't gerucht , dat de Engelſchen wederom toeſtel maakten , om geſchuc
en buspoeder aan land te brengen ten nadeele van hen , zonder welker coe
geevendheid zy reeds in de voorige maand allen eigendom over het zelve
zouden verlooren hebben. Zy beklaagden zich ook zeer over de voorge
wende kwaade behandelingen , welke de Inlanders van hunnen kant zouden
hebben ondervonden , en verklaarden deeze klagten voor een verzierden lass
ter om hen onder dat voorwendzel nader in te fluiten .
De Commandeur Van Gorcum zond teffens een byzonder briefje aan den
Hleer Van den Broeke , de redenen meldende , om welke men noch geld
noch geſchut aan den Koning had willen zenden. Het laatſte konden zy
zelven in het Fort , by tyd van nood , niet ontbeeren , en het zou , aan de
>

Bantammers gegeeven , zeer waarſchynlyk alleen tot hun eigen nadeel worden
gebruikt; terwyl het geſchenk van geld den Regent maar dienen zou tot een
middel om eenige Javaanſche Grooten , die de behandelingen tegen de Hol
landers afkeurden , om te koopen , of, die niet noodig zynde , de Arbei .
ders , die , by gebrek aan geld , maar flaauwelyk met het verſterken van Jacatra
voortvoeren , aan te moedigen , door eene meer ſpoedige betaaling. Ook
lier hy niet' na , aan te merken , dat de Koning zich grootelyks verdacht
maakte , door te vorderen dat de beloften , van onzen kant te doen , 重

N inet
 98 Β Α Τ Α. ν Ι Α και
met eede bevestigd wierden en van zynen kant zulks te wein
geren .
De Portugees Vifioze kwam eerlang ook wederom van Bantam in ' t
Kasteel van Batavia te rug , en ontving aldaar eene boodſchap aan den
Koning van Tlieribon en der Mataramſchen. Keizer , dat zy. hunne hul
pe gaarne zouden ontvangen ; doch dat hun Fort chans in een goeden
ftaat van tegenweer was >, en zy noch dagelyks eene groote Zee.
magt en Verſterking uit Amboina verwagtten om bunne Vyanden op Ja
va eens gevoelig te vernederen.
Op den derden van Grasmaand kwam te Jacatra de nieuwe Regent 1
of Pangerang , benevens Kiay Lakmey , de eerſte om aldaar het Op.
pergebied te voeren , en de tweede om hem als Sabandar of Oppertol.
meester behulpzaam te zyn. Zy hadden verſcheide orders mede geno
men , doch die zo verward werden verhaald , dat 'er kop noch itaart 1
aan was te vinden , gelyk zy daaromtrent van hunne Bantamſche Vrien ,
den ook geen nader licht bekwamen , die noch al hun ouden zang zon
gen , en niet dan van de goede trouw en vriendſchap der Bancam .
mers ſpraken , 's welk echter by de onzen geen den minſten in
gang vond .
De waare aard van 'š Konings oogmerken , benevens de reden , waar
om hy dat fraaye ſprookje van de komst des Keizers met zyne 1000
ſchepen had verzonnen , werde nu ook eensklaps openbaar : want die van het 1

Fort ontvingen op den vierden der maand een brietje , waar in Van den
Broeke hun bekend maakte by den Koning te zyn geweest , en van hem
te hebben verstaan , dat
dat hy
hy de naby zynde aankomst des Keizers
had vernomen , en rechtmaatige redenen had van te vreezen , dat die
van het Kasteel met voornoemden Vorst zouden zamenſpannen om hem
n decl te doen ;. tot vooi koming van 't welk hy nu had voorgenomen ,
niet alleen zyne ſtad Jacátra te verſterken , maar ook een nieuw Fore
tegen over het Hollandſche op te richten. Dit alles moest Van den
Broeke naar het Kasteel ſchryven , om de onzen te verzoeken , dat zy dees
ze werken , alleen tot veiligheid des Konings aan te leggen , niet wilden
belchaadigen . 1
De onzen begreepen zeer wel den knoop van het verraad , maar dach
ten best den Javaon vooreerst onverhinderd te laaten arbeiden , dewyl hen
zulks niet ſchiaden kon ; zy waren ondertusschen , niet tegenſtaande alle de
fraaye beloften der Bantamſche Regeering , en de gunſtige berichten hunner
gevatigene Vrienden aldaar , zeer op hunne hoede ; te meer , om dat zy mer
zekerheid vernamen , das de Javaanen een aandag ,in 't hoofd hadden gehad ,
. om
 E E R S TE
EERS T E OPKO'M ST.
om ons Fort met 4 of 5000 man te beſtormen , onder het geleide van twee.
Engelfche Officieren , ten dien einde te Bantam gekomen , maar dat zy , den
aanſlag ontdekt ziende , zulks hadden moeten ſtaaken.
Aangaande de Javaanſche Werken kreegen zy ook dagelyks allerhande
vriendelyke boodſchappen , doch zagen teffens tot hunne verbaasdheid , dat
dezelve nacht by nacht aangroeiden , en dat alle voorheen gebouwde Jaca
craſche en Engelſche Batteryen wederom begonden aan te wasſen ; ja op den
negenden van Grasmaand , waren zy reeds zo verre gebragt, dat 'er maar
alleen Geſchut in dezelve ontbrak om hen mede te beſchieren , het geen ,
zo de Engelſchen maar wilden , in eenen nacht door geweld van volk zou
hebben kunnen geſchieden. Ook waren de Batteryen zodanig ingericht ,
dat zy de Rivier volkomen zouden kunnen beſtryken : het was nu derhal- ,
ven de rechte tyd om niet ftil te zitten , dewyl anders zelfs geen Boot van
den Zeekant naar het Kasteel , zonder toelaating der Bancammers , zou >

hebben kunnen komen ; en dat hun oogmerk was , allen toegang of

middel van ontkomen af te ſnyden , bleek uit de paalen , met welke
de vyand , gelyk voor deezen , de Rivier begon dicht te heyen . Doch ,
.

het geen noch vreemder was , hy had ook overal cusſchen de Batteryen ſta
ketzels van zwaar paalwerk begonnen te ſlaan , om dus de eene aan de an ,
dere te hegten , en ons Kasteel volſtrekt te omſingelen .
Alle deeze gevaarlyke maatregels bragten de Bezettelingen in de grootſte
verlegenheid : want van den eenen kant begreepen ze , dat zy allen , indien
den Bancammeren cyd gegeeven wierdt om huone werken te voltooyen , en
dezelve met geſchut te beplanten , volſtrekt in der vyanden mage waren ;
terwyl het van den anderen kant zeer onzeker ware , of zy wel in ſtaat zou
den zyn de reeds gemaakte Werken te vernielen , dewyl zy ten dien einde
een fourmoedigen aanval zouden moeren waagen . Mer dit alles koozen zy
verſtandiglyk een gevaarlyk middel van herſtel boven een zekeren ondergang ,
en beſlooten byna eenpaarig een uitval te doen om de nieuwe Werken tot
den grond toe te vernielen . In den morgenſtond van den negenden van
Grasmaand crokken derhalven buiten het Fort drie -en -dertig uitgeleezen Mus .
kettiers, gevolgd door eene grootemenigte , diealleen met bylen , Ipaden en
vuurwerken gewapend was , om de paalen af te hakken , de wallen te ſlechten ,
en brand te ſtichten . Het witte Vreedevaandel van 't Kasteel werde ook
weggenoomen , en daar voor een Bloedvaan in de plaars geſteld , om de
Javaanen , welke zich in de batteryen bevonden , te waarſchuwen , dat het
tyd was van te vertrekken De eerſte aanval geſchiedde op de Noordelyk
Ate battery , alwaar geen tegenſtand werde gevonden ; want de Javaanen,
vraagende, wat zy daar wilden uitvoeren, en rot antwoord bekomende ,
N 2 w
‫ܘܘܪ‬ B A TA VIA 'S
wy zyn gezonden om dit werk tot den grond toe te vernielen , hadden de
beleefdheid van , zonder eenigen tegenſtand te doen , af te trekken. , waar
+

door de onzen gelegenheid hadden al het aardwerk dier battery op hun ge .

mak te floopen , en het houtwerk in brand te ſteeken . Aan de tweede
battery werdt dezelfde rol geſpeeld zonder eenige verhindering : maar op
de derde battery kwam de vyand tot ſtaan , en verweerde zich op zyne wy ,
ze dapper met ſchietgeweer , pieken en ſteenen , waar door ettelyke der
aanvalleren gekwetst , en zy genoodzaakt werden eenige treden terug te
wyken ; doch toen zy hier hun geweer op nieuws hadden gelost , vielen
vier Javaanen ter neder , en de overige koozen het haazepad ; zo dat de on
zen ruim baan kreegen om alle door hen gemaakte aardwerken te Negren ,
en het houtwerk door den brand te vernielen. In deezen aanval ſneuvel
den onder anderen twee Javaanſche Grooten , Vader en Zoon , van welken
>

de eerſte met veel ſtaatſie te Bantam werdt begraaven , dewyl hy een der
eerſten was van het Ryk , terwyl de tweede , als zynde by een Byw.yf ge
reeld , en dus van minder rang , met minder plegtigheid ter aarde werde,
be ! teld . De onzen hadden het geluk van niemand te verliezen , alleen .
werdt één Officier met een piek in de borst gekwetst, en vyfrien of twin
cig gemeenen door de voetangels en ſteenen gewond , doch zodanig, dat
niemand daar het leven by verloor.
Na dat men dus in een zeer korten tyd al den kostelyken arbeid der vyo
anden had verwoest, werdr de roode Bloedvlag weder ingenoc.nen , en de
witte Vreedevaan weder op zynė oude plaats geſteld ; doch , dewyl de on
zen wel begreepen , dat dic niet voldoende zou zyn om den toorn der Ja
catraſche en Bantamſche Pangerangs te ftillen , zonden zy terſtond aan den
eerstgemelden een briefje van verontſchuldiging , waar in zy hem betuigdea ,
dat de gedaane ſtap niet voortkwam uit een vyandig hart , of voorneemen,
om zyn volk te beleedigen , maar alleen uit nood wasondernoomen , om aan
hun eed en pligt aan de Ed. Maatſchappy te voldoen , voor welke zy zich
zelven doodſchuldig zouden hebben gemaakt, zo zy aan de belegeraars tyd had
den gegeeven om hun voorgenoomen werk te volcooyen. Voorts verzochten
zy , dat de Pangerang zich in het toekomende wilde onthouden van zodani.
7
ge batteryen en afſluitingen in de nabuarſchap des Kasteels te maaken , ter
wyl zy hem vryheid gaven , en verzochten aan den landkane zodanige Wer
ken te maaken , als lay zelve tot afweering van den Mataramſchen Keizer zou
noodig achten. Zy voegden ' er by , dat zyne begonnen werken aan den
Zeekant tot dat voorgewend oogmerk volkomen overtollig waren , dewyl hun
Kasteel , in gevalle van zodanig een aanval , meer dan vermogend genoeg
was om de Scad van dien kant voor de onderneemingen des Keizers te
dekken ,
 ERSTE
E E R S T E OP KO. M S T. to )

dekken. Zy betuigden ook hun leedweezen over den dood der vier Ja
vaanen ; doch merkten teffens aan , dat de oorzaak daar van niet aan hen
maar aan de verdedigers zelven te wyten was , dewyl zy vooraf genoegzaam
waren onderricht aangaande het oogmerk der Uitvallers, en op eene vrien
delyke wyze tot wyken verzocht : om ondertusſchen alle verwarring voor
te komen , welke uit het voorgevallene zou mogen ontſtaan , verzochten
zy den Pangerang eene witte Vreedevaan uit het flot der Stad , en niet
alleen op de buiten Batteryen , op te ſteeken , gelyk reeds van te vooren
was bepaald. Eindelyk booden zy aan alle ſchade te vergoeden , teffens
betuigende , dat het omverre werpen der Batteryen en affnydingen alleen
door hen was gefchied , door dien zy in 't zekere waren onderricht, dat hun
ne vyanden , vereenigd met den Javaanſchen Keizer of Souſouhounan , van voor
Deemen waren , deeze Werken in te neemen , dezelve met kanon te bezec
ten , en te gebruiken tot verovering van het Hollandsch Kasteel , en
ook daar na Jacatra , en mogelyk Bantam zelve , te overrompelen .
Wie nu deeze vyanden waren , welke met den Souſouhounan wilden za
menfpannen , werde in den brief niet gemeld , kunnende de Pangerang
daar door de Engelfchen of Javaanſche Jacatraanen , of iemand anders , wien
hy wilde , verſtaan . Hy was ondertusſchen niet dom genoeg om niet te be
grypen , dat het maar een ſprookje was , uitgedacht om de verziering , aan
gaande de aanſtaande afkomst des Keizers , door de Bantammers zelve
verſpreid , met gelyke ment betaald te zetters
De brenger deezer tyding aan den Pangerang kwam tegen den avond
wederom , en berichtte dat die Vorst niet eens naar dien gevaarlyken vyand
had gevraagd , en dat hy hem en de zynen niet zo zeer vertoornd , als wel
ten uiterſten verſchrikt over het voorgevallene , had gevonden ; en geen won
der , dewyl dus een hand vol volk al hun magt en arbeid in een oogenblik had
om verre geworpen . Dė Pangerang had alleen eenige vraagen gedaande, Bloed
en wel
ten eerſten , waarom de onzen de Vreedevlag ingetrokken en
vaan haden opgehysd ; waar op de Afgezane antwoordde , dat dit alleen
met een goed oogmerk was geſchied om de Javaanen tot afirekken te waar
fchuwen . Ten anderen had hy gezegd , dat deeze verontſchuldiging niet
zonder grond was , maar dat het gehouden gedrag vierkant aanliep tegen de
beloften en verzekeringen der te Bantam reſideerende Hollanderen , welke be
loofd , en byna hun leven daar voor verpand hadden , dat die van het Kase
teel niets ten nadeele der nieuwe Werken zouden onderneemen . Voorts
verhaalde de gemelde Afgezant , dat de Pangerang zich veel gemaatig der
had gedraagen , dan men zou hebben kunnen verwagten , dewyl hy hem
had verzocht aan de onzen te boodíchappen , dat hy zyn best zou pen , om
N 3 de
 )
102 κBAT
αι AVI
Α A
de zaak zodanig te.Bantam voor te draagen, als of de aanval uit eenig toe
vallig misverſtand ware voortgeſproocen.
Hierop ſchreeven de onzen een brief aan hunne Bantamſche Vrienden ,
waar in zy hen van hetgantſche ſtuk in het breede onderichten , en hunde hoo .
pe te kennen gaven , dat hec hen te Bantam niec nadeelig zou zyn , dewyl
decze ſtoute onderneeming een algemeene ſchrik onder de Inlanders had ver
wekt. De goede uitwerkzels deezer verſchrikking waren ook zeer zichtbaar,
want de Javaanen verzuimden niet de verzochte Vrecdevlag op te iteeken ,
en gedroegen zich voor het overige cen opzichte der follanderen, als of 'er
niets vyandelyks ware voorgevallen.
De Bancamſche Hollanders, die volgens geheel andere beginzelen ſpraken ,
en zich op de ſchoonſchynende beloften des Pangerangs meenden te moeten
betrouwen , waren ondertusſchen zeer te onvreeden over het voorgevallene ,
gelyk bleek uit een brief , eenige dagen laater tot antwoord geſchreeven :
want deeze was in der daad geheel buitenſpoorig , dewyl de Schryvers
niet alleen het volbrachte noodzaakelyke werk als overtollig en roekeloos
afmaalden , maar ook zelfs de ungerymdheid begingen van de braave Bevel .
hebbers der Bezetting te beſchuldigen , als of zy geen de mivſte zorge voor (
hun leven droegen , ja zelfs het ſtuk ondernoomen hadden om hen , uit eeni.
ge byzondere inzichten , aan de wraak der Bantammeren op te offeren ,
welke zy alle reden hadden van te vreezen , dewyl zy hun leven voor hec
goed gedrag der onzen in het Fore hadden verpand.
De Commandeur had wel een verdrietig antwoord , maar geenszins zulke
verregaande beſchuldigingen van zyne vrienden verwagt ; hy deed hen der
halven een ujivoerig antwoord door den Predikant Hylfebos toe komen , in
't welk hy hen de noodzaakelykheid van het ondernoomen en volbrachte
werk voor oogen ſtelde , en hen teffens van de ongegrondheid en haatelyk.
heid hunner opvattingen overtuigde : in 't byzonder werdt hen , aangaande
het verpanden hunner levens, voor 'r gedrag der onzen in het Fort , gcanc
woord , dat zulks hem niet tot bezwaar kon ttrekken , dewyl hy of de zy .
nen in het Kasteel nooit zodanig een Contract hadden bevolen of goedge
keurd. De Heer Commandeur Van Gorcum ſchreef ook een byzonderen
brief aan Van den Broeke , die zich inet de zynen beroemde coc hier toe
de behoudenis van het Fort door hunne mediatie te hebben bewerkt , waar
in hy hem hct tegendeel zeer duidelyk aantoonde ; te weeten , dat alle de
ſchoonſchynende onderhandelingen met de Bantammers van den kant
der laatſten niet dan enkel bedrog waren , en dat die van het Fort
eigentlyk de waare oorzaak van het behoud der Hollanderen te Bantam
wago zou ,
waren ,, dewyl de bloeddorſtige Javaan zich wel wagten hen
eenig
1 E E R Sre
E R S T E OP K O M S T. 103

eenig nadeel toe te brengen , zo lang hy het Kasteel niet in handen

kon krygen .
Op den 29 ontving de Commandeur weder een brief van de Ban.
tamſche Gevangenen , in welken zy eenigzins hunne dwaaling en voors
baarigheid erkenden , en onder anderen meldden , dat de betoonde dap.
perheid hen geenzins zo nadeelig. was geweest, als zy in den beginne hade
den gevreesd , dewyl de Pangerang , zo zy meenden , door hunne geſchen.
ken , maar waarſchynelyker door bedeesdheid over het voorgevallene, hen:
thans merkelyk beter , dan voor deezen , handelde, en ook van den voor
genoomen geweldigen aanval op het Fort fcheen af te zien.
Het ſcheen de Javaanen ondertusſchen hard te vallen, zich in eens geheel
cor rust te begeeven , en hieron-begonden zy wederom op nieows , doch
nader aan de Stad , eene Battery te maakers. De onzen , daar over ontrust ,
zonden derwaards eenige Soldaaten om het nieuwe werk te bezigri
gen , en deeze bevonden het zelve van dien aard , dat het aan 't Kasteel nooit
ſchaaden kon , waarom zy , na een vriendelyk geſprek met de Javaanen , we
>

derom af trokken ; van dit nieuwe voorval gaven de onzen ſtraks kennis
aan hunne vrienden te Bancam , en betuigden hen teffens hunne verwonde-
ring over den gegeeven -raad , om de praauwen in 't in en vicvaaren der Rio
vier niet te verhinderen , dewył zy zulks nooit hadden gedaan , en de klage
ten dienaangaande by gevolg volſtrekt leugenachtig waren.
Terwyl de Bantammers zich dus met allerhande vuilaardige leugens op
hielden, ſpaarden zy ook geen andere middelen , om huone oogmerken te
bereiken . Onder anderen zond de Sabandar van Bantam een vriendelyken :
brief aan den Commandeur van 't Fort op den 9 van Bloeimaand , in wel
ken hy in 'i breede uitmat alle de weldaaden door den Pangerang aan de
Hollanders beweezen ; dochten beſluite wederom met het verzierzel van:
den Mataramſchen Keizer ter baane kwam , met oogmerk oin een ge
fchenk van Schietgeweeren te verkrygen , waarſchynlyk om daar van tegen de :
Hollanders zelve gebruik te maaken. Ondertusſchen begreepen de onzen zeer
wel het geheime oogmerk , en antwoordden daarom , dat zy in 't geheel
geen ſchiergeweer konden misſen , en zo de Mataram komen mogt ; zy
hem wel zouden doen verhuizen .
Eindelyk kwamen voor Jacatra op den zelfden dag ten anker de Heeren.
Pleter de Carpentier en Andries de Souri , beide Raaden van Indien , mec #

het Fregat Ceilon. Zy waren op den 5 van Grasmaand van Amboina ge

vaaren om in 't Kasteel her bevel te voeren , en , zo de onzen noch belegerd
mögren zyn , hen door de aankondiging van de ainſtaande komst des
Generaals een riem onder het hart te ftecken . De onzen waren niet wei.
ma

+
 104 B A TA V La's
nig verheugd over deeze komst , maar het deed hen zeer leed , dat zy
noch eenigen tyd zouden moeten wagten ; dewyl de Generaal , volgens het
bericht deezer Heeren , eerst in July in Zee zou ſtoeken. Dan dit viel re
gen hunne verwachting uit , want deHeer Koen , zyne zaaken hier eerder ,
dan hy gedagt had , hebbende afgedaan , kwam noch voor het einde
van Bloeimaand voor Jacatra.
Op den dag van de aankomst deezer Heeren Raaden , werde dezelve
noch aan de vrienden te Bantam bekend gemaakt , en uit deezen werdt het
zelve ras door den Koning vernoomen , die niet weinig , door het onaangenaame
nieuws van de naby zynde aankomst van den Generaal Koer , verſlagen ſtond ,
en de onzen zo naauw deed bewaaken , dat zy naauwlyks iets aan de Bevelheb .
bers in het Kasteel konden fchryven , zonder dat het in zyne banden kwam.
De inhoud van dien vermeerderde noch dagelyks zyne verlegenheid , en gaf aan .
leiding tot geduurige bycenkonſten zyner Staatsdienaaren , die echter van
weinig nut waren .Ondertusſchen ſtelde men hier zyne grootſte hoop en troost
op de Engelſchen , die niet nalieten grooten ophef te maaken van een
grooten onderſtand in manſchap en ſchepen , dien zy uit het Vaderland
verwachtten , en buiten dat zich waanden ſterk genoeg re zyn om de
Hollanders, zo zy maar verfchynen durfden , geheel en al uit Zee te
12an . De Koning had mec dit alles geen volkomen betrouwen op dee.
ze ſchoone beloften , dewyl hem de magt en moed der verzamelde
Vlootelingen niet onbekend was : ky kittelde zich echter , dit de En
gelſchen moeds genoeg zouden hebben om hunne vyanden onder de
oogen te zien , en dat zy malkanderen dan waarſchynlyk zodanig zou
den havenen , dat hy van beiden niet veel zou te vreezen hebben , en
met gemak het by hem zo zeer gehaatke en gevreesde Kasteel van Ba •
tavia kunnen veroveren . Deeze hoop verdween ondertusſchen ook bin
nen korten ; want de pocchende Engellchen verdeelden hunne ſchepen
zodanig , dat zy op de eerſte tyding van het aannaderen der Hol-.
landſche Vloot naar de Straat Sunda konden wyken , en zetteden hun
ne zeilen op ſtootgaarns ; dus begreep hy wel , dat zyne dappere
Bondgenooten niet voorgenomen hadden door een Zeeflag , maar door
eene ſchandelyke vlucht, hun behoud te zoeken.
De Heeren Carpentier en Souri hadden hunne reis van Amboina ged
noomen over Boeton , en hadden onder Celebes een Macasſaarſche jonk be.
magtigd , uit welke zy een ſchoonen voorraad van Ryst en andere eerwaa
ren hadden gelicht. Omtrent het einde der Paterno‘ters Eilanden ontn 0e6
cen zy de ſchepen 't Wapen van Amſterdam en de Morgenſter , beide door
den Generaal vooraf naar Java gezonden , om zo veel Ryst en andere he
hoeften
 E E R S T E OPKOMS T. 105

hoeften voor de Vloot in te zamelen , als hen mogelyk was. Op den eerſten
van Bloeimaand kwamen zy by elkanderen voor Gresſic ten anker , alwaar de
twee laatstgemelde ſchepen tot het uitvoeren hunner commisſie liggen blee,
ven , terwyl Ceylon zyne reis naar Jacatra vervorderde , na een briefje
voor den Generaal aan land te hebben laaten blyven : doch , om niet on :
voorzichtiglyk den vyand in den mond te loopen , zonden zy vooraf een
2

Javaansch Vaartuig , een Vliegertje genoemd, met Hollanders bemand , 's

geen hen cyding bragt, dat 'er toen geen Engelſchen voor Jacarra lagen ,
en hen bewoog , de reis naar voornoemde plaats te onderneemen : het ſchip
>

vertoefde hier echter , na dac de voornoemde Raaden waren aan land geko
men , niet zeer lang , maar begaf zich , om veilig te zyn , wederom Oost
waards naar de algemeene zamelplaats onder den Westhoek van Madura.
Eindelyk brak op den 27 van Bloeimaand de blyde dag aan , op wel
>

ken zich niet alleen het ſchip Ceylon ten tweeden maale , maar ook de geo
heele Vloot onder 'c bevel des Heeren Koen vertoonde. Dit gezicht verwek
te by de belegerden in het Fort eene onuitſpreekelyke blydſchap , wel.
ke zy door vreugdevuuren te kennen gaven , terwyl de Jacatraanen , voor
ziende dat het nu hunne beurt zou worden , in de uiterſte verwarring ge
dompeld waren. Het eerſte ſchip , dat voor het Kasteel ten anker
kwam , was het jache Klein Hollandia , door den Generaal Koen van Japa
ra vooraf gezonden met een briefje aan de Bezetting , om haar zyne aan
komst bekend te maaken , en teffens te beveelen , dat zy aanſtonds een bricſſe
aan den Bancamſchen Koning moest ſchryven , hem bekend maakende de
komst des Gouverneurs, en beveelende , zich niet verder met de Jacatra
ſche zaaken te bemoeyen , maar zich onzydig te houden. Het ſchynt ,
dat de Generaal geveinsd heeft niets van al het voorgevallene vernoo ..
men , en ook niet geweeten te hebben , dat voornoemde Koningryk door
verraad onder de Bantamſche Regeering was gebracht , om daar door in ſtaat
te zyn zich van dat Ryk te verzekeren , zonder rechtſtreeks de wapenen
tegen den Bantamſchen Koning op te vatten .
De Generaal Koen had zyne reis zodanig verhaast , dat hy reeds van Amboina
was vertrokken in 't begin van Bloeimaand , met zynen voorzaar , den Heer
Laurens Reaal , die in zyne reis den koers over Macasſar nam , om aldaar
den vyanden der Maatſchappye afbreuk te doen ; hy kwam op den hoek van
Madura met 18 ſchepen , 't jagt Klein Hollandia , 't Wapen van Amſter
ſterdam en de Morgenſter daar onder gerekend. Hier beraamde men de
wyze , op welke men zich tegen de Engelſchen zou gedraagen , en deed
aanſtonds vyf der beste ſchepen naar Japara zeilen , om , zo het geſchieden
kon , een of meer der Engelſchen af te ſnyden , die echter reeds van daar
0 waren
 106 B A TA V IA
À V 's
waren geweeken ; doch , hoewel zy dus in hunnen toeleg misten , waren
zy niet ledig , maar deeden hier eene landing , en namen deeze vyandelyke
2

Stad geheel in bezetting , zonder een man te verliezen , waar na dezelve

geheel werdt geplonderd en afgebrand.
Naauwelyks was de Heer Koen voor het Kasteel van Batavia genaderd ,
of zyne blyde aankomst wierdt een ieder bekend gemaakt door het losſen
van 'ı geſchut van alle de ſchepen en de wallen ; daarop trad de roem
ruchtige Held aanſtonds aan land. Vergezeld door de Hoofden zyner
fchepen , en de overige zich daar bevindende aanzienlyke Lieden , meç
welke de raad werdt geſpannen , werdt 'er beſlooten , dat men in 't Ko
ningryk van Jacatra de Hoofdplaats van 't gebied der Edele Oostindiſche
Maatſchappye zou vestigen. Voorts werdt verliaan , dat het ten dien
einde noodig was de Sted Jacarra te bemagtigen , waarom noch dien
zelfden avond de noodige troupen aan land kwamen , om het werk
op den volgenden morgen te beginnen. Zy waren ruim 1000 koppen
ferk , en werden verdeeld in vaandels , ieder van 80 man , benevens ·
veele Matroozen met handſpaaken , bylen en ander wapentuig
voorzien ; ook ontbrak her hen niet aan handgranaaten , voor wel .
ke de Indiaanen ongemeen bevreesd zyn. Vroeg in den morgenſtond
van den 30 van Bloeimaand ſtond onze manſchap reeds onder de wape
nen , en trok in 13 hoopen aan op de Stad , gedeeltelyk aan der
zelver Oostkant , om aldaar eene looze wapenkreet te maaken ; maar de 1
grootſte menigte begaf zich naar de Noordzyde , en beklom aldaar met
formladders ' eene ſterke fteenen Kat , terwyl een andere hoop zich
een' weg baande door eene ſterke houten borstweering , en dus ter
Stad indrong.
In het begin ondervonden onze Soldaaten eenigen tegenweer', maar

dezelvé duurde niet lang op de wallen , dewyl de Indiaanen , niet beſtand

tegen het Europeesch ſchietgeweer , de wyk binnenwaards namen , en
zich , ten getale van 5 of 600 , op het Plein voor 's Konings Paleis in Nag
orde ſtelden. Doch de onzen waren hen hier ook ras op de hielen , en
begroeteden ze zo wel met kogels en granaaten , dat zy alle de vlucht na
men , en de Stad verlieten , niettegenſtaande zy ruim 8000 man , waar 1
onder 3000 Bantammers , fterk waren geweest. Hunne pieken en ſchietge.
weer namen zy mede , doch hun kruid , beſtaande in zes vaten , en hun ge
ſchut, beloopende veertig ſtukken , moesten zy den overwinnaars col buit laaten.
De Heer De Marreheeft in zyn Batavia de gelukkige expeditie op Ja
catra , mitsgaders de trouwloosheid der vyanden onzer Maatſchappye, in de
volgende versſen zeer fraay afgeſchilderd.
Sta
 E E R S T E OPK O M S T. 107.

Sta vast , de Nyd is gaande , en heeft , om dit verinoogen ,

Reeds Vorst by Vorſten tot uw' ondergang bewoogen :
't Bedrog loert , in den ſchyn van vriendſchap , op uw val.
Waak op , belet een flag , die deerlyk treffen zal.
't Zyn geen Iberiers , die uw bederf bedoelen ;
Neen 't zyn uw Vrienden , die tot uw verſtooring woelen :
Ik hoor den moordkreet , die door Javaa's bosſchen ruischt ;
'k Zie wreevle Cliristnen , met het lemmer in de vuist ,
Aanrukken naar uw erf : ik zie 't looze Bantam vleyen ,
Om , onder ſchyn van hulp , u in den ſtrik te leyen ;
Ik zie uw Vloot bekneld , uw Volken afgemat :
Een Oorlogsdamp bezwalkt de Jacatraſche Stad ,
Verſtoort uw' Handel Hoe wat lieffelyke ſtraalen !
Wat blyk van hoop ſchynt van den Hemel af te daalen ?
Hou moed : uw heil verſchynt. Daar vliedt de vyand heen ,
Ik zie uw erf ontzet ,2 uw leger op de been ,
Uw Schynvriend voor het ſtaal der Batavieren bukken ,
Die hem den Scepter van een magtig Ryk ontrukken .
Ik zie uw Troon geſticht op een verwoesten grond ;
De Heerschzucht, die uw' val bezwoer in 't vloek verbond ,
Voor ceuwig vluchten , en haar booze hoop verlooren ,
Ja alle middlen , tot uw ondergang beſchooren ,
Verkeeren tot uw heil , tot opbouw van den Staat.
Ô Wat geluk verſchynt na 't dempen van dien haat !
Vorſtin , ik zie u thans ten nieuwen zetel ſtygen ;
Den wreevlen Muiter op uwe oogewenken zwygen ;
Uw'handel vastgeſteld , uw roem by d' Indiaan ,
By honderd Vorſten , in een wenschlyk daglicht ſtaan .
Op den volgenden dag vond men alle de vyanden weggeweeken , en dus
geene noodzaakelykheid om dezelve te vervolgen ; men beſteedde derhalven
den tyd , tot het wegneemen van de overblyfzels der vyandelyke Werken voor
het Kasteel, en het opneemen der half verbrande en verwoeste Stad . Ook
richtte men hier en daar op de wallen logementen op , om zich voor een on
verwachten aanval te beveiligen.
In den avond zond de Generaal eene praauw naar Bantam , met een
brief aan de Hollanders , aldaar in de logie gevangen , met order om den
Koning bekend te maaken , dat hy nu uit de Molukſche Eilanden was te rug
O 2 ge :
 103 Β Α Τ Α. ν Ι Α
A και
gekomen met veel fchepen en manſchap , na onder weg Japara te heb
ben verbrand , om dat in deeze Stad de Hollandſche Logie op cene trouw
looze wyze was verwoest , en verſcheide Dienaars der Maatſchappye om hec
leven waren gebragt, of in eene akelige gevangenis binnenslands verzone
9

den : dat hy insgelyks Jacatra had weggenoomen , wegens de trouwlooze han.

>

delwyze , op welke de Inwooners deezer Stad , in plaats van de Hollanders

te verdeedigen , hen allerhande laagen hadden gelegd , met oogmerk om
de Hollandſche Vesting te plonderen , en de Bezetting van kant te helpen.
Dat eindelyk Z. H. Ed. nu binnen weinig dagen had voorgenoomen naar
Bantam te zeilen , doch zulks niet wilde doen , zonder van zyn aanſtaande
komse den Koning te verwittigen , en denzelven teffens te verzoeken , dat
hy de Hollanders, aldaar in de Logie opgeſlooten , wilde in vryheid ſtellen ,
tot voorkoming van alle geſchillen en onheilen , die daar uit zouden kun
nen ontſtaan.
Na het afzenden van dit bericht ontving de Generaal cyding , dat de vy .
anden , wederom by elkanderen verzameld , zich een ſtuksweegs buiten de
ſtad Jacarra hadden verſchanst in twee houten Vestingen. Hy zond der.
halven ſpoedig derwaards 600 man , die den vyand , na eenigen tegenſtand ,
uit zyne Forten verdreeven , en dezelve in brand taken. Nu meester
van het veld zynde , trokken de troupen langs de Rivier , en leiden , ruim
een half uur gaans verre , de Javaanſche Wooningen , en daar onder eenige
9

fraaye Paleizen , in koolen , het geen hen weinig tyds kostte , dewyl alle
deeze Gebouwen uit bamboezen en andere brandbaare Hoffen waren
zamengeſteld . • Ondertusſchen zou dceze zegeryke uictogt byna zeer kwa
Jyk aan een gedeelte der manſchap hebben bekomen ; want cen der vaan
delen , zich te verre waagende , en uit elkanderen verſtrooid zynde , verviel in
handen van een troep Javaanen , die het zelve lichtelyk in de pan zouden
hebben gehakt , indien niet een nabuurige troep ter bekwaamer tyd ware toe
ſchooten , en de vyanden had doen verſtuiven .
Van Bantam kon men ondertusſchen te Jacatra geen tyding van den
tocſtand der zaaken aldaar bekomen , dewyl den Gevangenen alle brief.
wisſeling werdt belet. Men vernam alleen , door eenige ter Nuik onto
komene praauwen , dat de Hollanders aldaar zeer naauw bewaard , en
geduurig mer den dood wierden bedreigd , en dat de Koning over het
inneemen van facatra uittermaaten was ontſteld , vooral om dat in die
Stad de Mosquée , welke in deeze Gewesten voor eene plaats der
grootſte Heiligheid wordt gehouden , was verwoest , en dat door Kafe
ters , een eertyeel , welken de Javaanſche Mahomedaanen aan alle die
gecne : Sceven , welke van hen in Geloof verſchillen , In ' alge
meen
 E E R S T E O P K O M S T. iog

meen verſchrikte dit de Oosterſche Muſelmannen , dewyl zy meenden , dat

deeze Stad , wegens de uitmuntende Heiligheid van haaren Tempel ,
niet kon ingenoomen worden .
Daarenboven ontdekte men , dat de Bantamſche Koning alle zyne Sol
daaten uit het Jacarraſche gebied had op ontbooden , en nu onledig was ,
met zyne Stad aan alle kanten te verſterken , waar toe hy zich van eenige
duizenden Boeren uit de omliggende landen en gebergten bediende ,
en ook het Chineesch Quartier liet afbreeken , op dat de onzen hen
niet hinderlyk zouden kunnen zyn , of hetzelve ten hunnen nadeele in
brand ſchieten .De Koning was naamelyk by zich zelven wel overtuigd , dat9

hy het vooral niet beter dan die van Japara en Jacatra had gemaakt, en
vreesde dus een gelykzoortigen aanval; doch had voorgenoomen denzelven met
meerder moed door te ſtaan dan zyne nabuuren . Hy liet zich ook ver
luiden , dat , zo onverhoeds de Stad moge ingenoomen worden , hy zich
landwaards in zou begeeven , en alle Peper-Plantagien verwoesten , om dus
te maaken , dat de Hollanders vooreerse geene Vruchten van hunne over
winning zouden kunnen genieten.
Zodanige berichten deeden den Generaal beſluiten , zo ras mogelyk ,
den toge naar Bantam te volvoeren : hy verzamelde derhalven de gantſche
Scheepsmagt , en toog met de aanzienlykſte Perzoonen naar Bantam . Voor
deeze Stad kwam hy aan op den 7 van Zomermaand , en vond hier alles in
de war , en verſlagen door den ſchrik eener aanſtaande belegering , die zy vrees
den voor als noch niet te zullen kunnen doorſtaan . Op den volgenden dag zond
daarom de Koning een' onzer Gevangenen aan boord van den Gouverneur , mer
aanbod van alle de Hollanders te zullen ontflaan , zo hy daar toe maar door
een' Afgczant van aanzien wierde verzogt : dan deeze weder aan land gekomen
zynde , was hy daar toe zondermeerder verzekering ongenegen , begeeren
de eene ronde verklaaring , dat de Hollanders , na het vrylaaten der Ge-.
vangenen , verder niets ten nadeele van Bantam zouden onderneemen . De
Gouverneur , zulks beneden zyne waardigheid achtende , en over het talmen
des Bantamſchen Hofs vertoornd , zond noch dien avond een kort briefje aan
den Koning , waar in hy hem beval, alle de Gevangenen , binnen den tyd
van 24 uuren , los te laaten , ten zy by de kragt zyner wapenen wilde
ondervinden .
Deeze tyding klonk den Koning als een donderſlag in de ooren , en deed
hem in zwaare bedreigingen tegen de Gevangenen uit barſten , die nu geen
andere rekening maakten , dan datzy , zo de Generaal, na het verloopen der
2

34 uuren , op de Stad begon te ſchieten , alle te zamen om hals zouden

worden gebracht: dan , dit viel uictegen verwachting ; want de Koning be
O 3 riede
 110 ΒB A ΤI ΑA vν IA
Ι 's
s

redt zich , en liet alle de Gevangenen, ten getale van ruim honderd , en
daar onder Van den Broeke, uit de gevangenis , en zond ze alle aan boord
der ſchepen , met de oude boot van het ſchip de Zwarte Leeuw , onlangs
door de Engelſchen genoomen .
De Gouverneur Generaal , door de loslaating der Gevangenen zyn ' wensch
hebbende verkreegen , zond aanſtonds een nieuw Gezantſchap aan den Ko.
ning , om zyne verdere meening aangaande de Hollandſche Natie te verrcea
men , en hoedanig hy zich in het ſtuk van vriendſchap en koophandel dacht
te gedraagen. De looze Javaan , verſchrikt door de Zeemagt, gaf ſpoe
dig antwoord , en verklaarde , dat hy genegen was alle oude verbonden mec
>

de Hollanders te vernieuwen , en op den voorigen voet den handel te dry

>

ven. Ook betuigde hy met veel ſchynheiligheid , dat hy nooit eenig kwaad
voorneemen tegen de Hollanders had gehad , en dat al het voorgevallene,
't welk eenigzins naar vyandelykheid zweemde , niet door hem , maar door het
beſtel der Engelſchen en des Jacatraſchen Konings , was geſchied . Zyne Ryks.
grooten , die dagelyks met veel ſchynvriendſchap aan boord kwamen , beo
tuigden hetzelve , en maten 's Vorſten genegenheid voor de Maatſchappye
ten breedſten uit. De Heer Koen wist ondertusſchen wel , dat hy in 't ge .
heel niet op hen betrouwen kon , doch veinsde aan alle hunne verhaalen ge
loof te ſlaan , dewyl hy het behoud van Bantam en de vriendſchap des Ko .
nings voor eene allernuttigſte zaak hield . Hy hernieuwde derhalven den
Vreede , en vertrok met het meerendeel zyner Vloote wederom naar hec
Kasteel van Batavia , alleen drie ſchepen voor Bantam laatende om al,
daar den handel te dryven .
Wat nu de Engelſchen betreft , deeze thans afweezig zynde , werden
door den Koning voor lafhartige en trouwlooze Menſchen uitgemaakt , ter
wyl hy veinsde de Batavieren om hunne oprechtheid een hoogſten te bemin 1
nen. Het vertrek der Engelſche ſchepen was ondertusſchen niet zonder zy.
ne tveſtemming geſchied , dewyl zy hem diets maakten , dat zy alleen weca
ken voor de tegenwoordige overmagt , en noch voor den Winter met eene
>

genoegzaame magt , om alle Hollanders te verjaagen , weder zouden komen.

Intusſchen was een gedeelte van hen te Bantam gebleeven , om , zo zy zei
den , honne Logie te bewaaren ; dan , deeze hielden ook geen woord , en
voegden zich , ontkomen zynde , by hunne vloot. Om nadere kundſchap
aangaande dezelve te verkrygen , zond de Generaal het ſchip hec Hart naar
de Straat Sunda , met het welk hy na verloop van eenige dagen tyding
kreeg , dat de Engelfchen , na eenigen tyd in de genoemde Straat gezwore
ven , en met zich genoomen te hebben de laading van drie Bantamſche
Jonken , " Los betaaling van het geen de Koning hen fchuldig was , verder
West ,
 E ERSTE OPKOMS T.
Westwaards waren geloopen met 14 ſchepen , na gedreigd te hebben , dac
zy ras met eene groote overmagt zouden wederkeereo : dan dit gepoch ver
anderde in eene deerlyke magteloosheid , zynde zy cerlang genood-.
zaakt, drie hunner fchepen , door ouderdom onbruikbaar, te noopen , en
1
wordende van de overige in dit jaar noch 7 door de Hollanders genoo
men , te weeten twee voor Patani op de Maleiſche Kust , vier voor
Tieve op de Westkust van Sumatra , en één , dat uit Europa kwam ,
1 door de onzen in de Straat Sunda omzingeld werdt.
Naauwelyks waren ondertusſchen de Hollanders van Bantam geweeken ,
of de trouwlooze Regent hervatte zyne oude kunſtenaaryen ; want terwyl
hy ſteeds op zyne genegenheid voor den Handel der Maatſchappye roem ,
de , verdubbelde hy zyne toerusting om de Stad te verſterken , en dezelve
van volk en wapenen te voorzien : teffens zond hy eene menigte praauwen
in Zee , die , voor de Eilandjes der Bocht van Jacatra hengelende , alle
7

praauwen , die naar Jacatra zogten te vaaren , wegnamen . Niet alleen very
delde hy daar door de pooging des Generaals , die den handel der vreemde
ſchepen op Jacatra zocht te vestingen , maar ſneed teffens allen toevoer van
levensmiddelen ter Zee af, welke de onzen volſtrekt noodig hadden , dewyl
uit het Ryk van Jacatra , nu meerendeels verwoest , niets was te haalen .
Spoedig werden tegen deeze willekeurige handelingen vertoogen gedaan door
de Hollandſche Geinagtigden , doch te vergeefsch , dewyl de Regent zich on
kundig hield , en met grooten ſchyn van verwondering betuigde , dat dit
alles buiten zyne kennis geſchiedde. De Raad van Indien , geene verbetering
kunnende bekomen , vond derhalven bese den Bantammer met dezelfde munc
te betaalen , en deed de Haven van Bantam zodanig bezetten , dac 'er geen
ſchip , hoe genoemd ,9 kon uit of in komen . Deeze commisſie werdt vol.
voerd door den Heer Van derz Broeke , die met verſcheide zwaare en eene
groote menigte ligte vaartuigen voor Bantam op den 7 van Hooimaand ten
anker kwam. Op den 27 deed hy ook van wegen den Generaal een bood
fchap aan den Koning , om zich binnen twee dagen tyds te verklaaren , of
hy Vreede dan Oorlog begeerde , ’ geen de trotſche Javaan , die zich
chans in een merkelyken ſtaat van tegenweer had geſteld ,> betuigde hem on .
verſchillig te zyo. De oorlog werdt hierop afgekondigd door de onzen , en
Bantam voor de eerſte reize op den tweeden van Oogstmaand beſchooten .
Het gelukte den Heer Van den Broeke , geduurende zyn verblyf voor
Bantam van den if van Hooimaand tot den 12 van Slachtmaand , 49 ſche
pen van verſchillende grootte , die naar Bantam ſtevenden , te neemen , uit
welken hy een grooten voorraad van allerleye Waaren bekwam. Op den
12 van Slachtmaand werdt in zyne plaats tot Commandant voor Bantam be.
noemd
112 BATAVIA 'S. EERSTE OPKOMST.
noemd de Heer Frederik Houtman , 't welk de Heer Van den Broeke
zeer euvel nam : doch naderhand had hy geen reden van klaagen ;
want in 't volgende jaar werdt hy aangeſteld tot Directeur van den
handel op Mocha en Suratte , welke post teffens zeer aanzienlyk en
voordeelig is.
De Generaal Koen , dus te Jacatra de handen ruim gekreegen hebben
de , begon uit de puinhoopen dier Stad de beroemde Weereldſtad Ba.
tavia te bouwen , die in 't eerst wel kleen was , doch allengs werdt
vermeerderd en verſierd. Gaarne zou ondertusſchen Z. 11. Ed. , uit lief
de voor zyne Geboorteplaats Hoorn , de nieuwe Stad Nieuw Hoorn
>

hebben genoemd : doch hy werdt in zyn voorneemen te leur geſteld ,

dewyl ' er uit het Vaderland , by herhaaling, orders kwamen om de
Nieuwe Vesting Batavia te noemen .
De oprechting onzer Indiſche Hoofdſtad Batavia , onder het uitſtaan
van duizend gevaaren en wederwaardigheden voortgezet, dus hebbende af
gehandeld , gaan wy nu over tot eene naauwkeurige beſchryving van
den tegenwoordigen toeſtand deezer aanzienlyke Stad , en eindigen dit
Boek met deeze iets veranderde regels van den Heer De Marre.
ô Landvoogd Koen ! die 't Oost zo menigwerf deed beeven ,
Gy gaaft aan onze magt in Indien het leeven ;
Gy hebt de Maatſchappy eerst op den troon gezet ,
Den vryen Batavier uit 's Vyands klaauw gered ;
En 't wreevlig Jacatra , door weelde en voorſpoed dronken ,
Voor eeuwig aan de kroon der Maatſchappy geklonken.

DERDE
 BESCHRYVING VAN DE STAD BATAVIA. 113

D E R D E B OE K..

BESCHRYVING VAN DE STAD BATAVIA , EN

HAARE VOORNAAMSTE GEBOUWEN.

D.e Geſchiedenis der ſtichting en opkomst van Batavia , in 't voorige

Boek afgehandeld , leidt ons van zelve tor de beſchouwing der tegenwoor
dige geſteldheid deezer aanzienlyke Hoofdſtad onzer Oost-Indiſche bezittin.
gen . Dezelve is gebouwd aan den oever der Zee , of liever aan een In
ham van dezelve , aan Java's Noordkust , in 't Koningryk van Jacatra , op
eene Zuiderbreedte van 6 graaden , 10 minuuten , 33 ſeconden , en eene
lengte van 1 2 2 graaden , 47 minuuten en 30 ſeconden , omtrent 40 uuren
gaans van Bantam . De Baay deezer Stad is een van de fraayîte der Wac
reld , gedekt met 17 of 18 kleine Eilanden , door welke het geweld der
golven zodanig wordt gebrooken , dat 'er veilig duizend ſcliepen ter reede
kunnen leggen .
De Haven der Stad ie de Mond der granta Rivier van Java , die als
hier des Zomers met een ſnellen , doch des Winters met een zeer gerin
gen ſtroom , in Zee loopt. Hier door verzamelen zich in dien tyd aldaar
veele vuiligheden , zo uit de Stad zelve , als uit de bovenlanden ; waarom
'er ſteeds meer dan 100 Slaaven bezig zyn , om den loop des waters , door
het uitbaggeren der aangeſpoelde itoffen , ſchoon en onafgebrooken te be
waaren . Ondertusſchen zou dit niet noodig zyn , indien niet de loop der
rivier na de zwaare Aardbeeving van 1699 merkelyk verhinderd , en
door de afkomende ſtoffen een modderbank voor de Stad gezonken ware ,
die tot hier toe nooit heeft kunnen worden weggenoomen . De Haven
loopt ongeveer een halve myl in Zee , en beſtaat uit twee ſterke ſtees
nen hoofden .
De Stad zelve isgeſticht in eene vlakke landsdouw , hebbende achter zich ,
14 uuren gaans landwaards in, het Blaauw gebergte, het welk ten Oosten
beginnende in hec Cheribonſche, verder in 't Zuiden wordt vervolgd door de
P berges
 316 BESCHRY VAN DE STAD
VING

bergen Gedé en Salak , en ten Westen met den Bantamſchen Peperberg

eindigt. Zy is een langwerpig vierkant, beſlaande met het Kasteel 350
Rynlanſche Roeden Noord en Zuidwaards, en 250 Roeden Oost en West
waards : voorts beſlaatzy met de Voorſteden , die zeer wel bevolkt zyn , wel
drie mylen in haaren omtrek . De geheele Stad is omringd met een ſterken
Kraalſteenen muur , in welken het geſchut is geplaatst op 24 bolwerken ' ,
die zodanig zyn gebouwd, dat zy zo wel tegen den vyand van buiten , als
tegen een oploop van binnen , dienen , dewyl de Atukken de voornaamſte
ſtraaten kunnen beſtryken .
Voor aan de haven , aan den Westkant , vindt men cor derzelver verdee
diging het zogenoemde Water. Kasteel, beſtaande uit twee geregelde en
twee ongeregelde bolwerken. Aan den zelven kant ligt op 't ſtrand eene
battery 't Loo genoemd , en verder Westwaards, aan den uitloop der Vry ,
>

mans Haven ', het klein Fortje Dieren. Aan den Oostkant der rivier wordt
de geheele Stad gedekt door eene linie en ſterre- ſchans, die van de haven
loopt tot aan de Noordoostelyke punt der Stad , of het bolwerk Amſtere
dam ; zynde de ruimte tusſchen de linie en 't kasteel zo groot , dat 'er
een klein Leger in zou kunnen huisvesten .
Her Kasteel, waar in de voornaame fterkte der Stad en de zekerheid der
klooge Regeering beſtaat, ligt aan den Oostkant der Stad , en maakt aldaar
derzelver Noordelykst gedeelte uit ; het zelve is een vierhoek , beſtaande
uit de volgende bolwerken , de Diamant , de Robyn , de Saffier en de
9

Paarel. Het eerſte dier bolwerken is naar den Zuidoostkant der Stad en
naar de rivier gekeerd ; het tweede naar den zelven kant der Stad , doch
wyzende naar 't Zuidwesten ; het derde wyst Zeewaards aan den Noord
westkant des Kasteels , en het vierde Noordwaards naar de rivier. Ook
is dit Kasteel omringd met eene diepe en wyde graft.
Van 't Kasteel Zuidoostwaards en Zuidwaards gaande , komt men 's
eerst aan 't bolwerk Amſterdam , 't welk van een ongeregeld maakzel is ,
doch echter den naam van een Bastion kan voeren . Het volgende bolwerk
is de halve Kat Middelburg , waar aan men Zuidwaards vindt het vierkant
bolwerk Delft. Hier aan volgt wederom een Schietkat , en daar in de
Rotterdamſche Poort , geſticht in 1636 , Hoorn een vierkant , Enk:
>

buizen een kat , en Viaanen een vierkant. Daarop komt men aan de Zuid
ooscelykſte punt der Stad , of 't bolwerk Gelderland , 'c welk een bastion
is van een maatige ſterkte ; hier aan volge Zuidwaards het vierkant Carze.
nellenboogen ; verder 't bastion Oranje , 't vierkant Nieuwpoort, waar in
de Nieuwe Poort , gebouwd in 1631 , en van daar vinde men op den Zuide
Jyuſten koek , aan den Westkant der Stad, her bastion Hollandia .
Ten

1
 II .

13
n Ꭶ Haven
i d! P

fc he
ti er

Dieren
" 67
S T R A
R N
Ν D

Fletteren 4.B.Cenz.bepaalen de Waken der fiad .

Peze platte grond is vervaardigd in 1770,
1

hoog bevel, onder de regering van den

1
Edélen Heer PA.ran Der PARRA.
in Plaat gebragt, en
en te bekomen
TE AMSTERDAM ,
PE T RUS CON RADI,2
TÈ HARLINGEN ,
VOL KERT VAN DER PLAATS ,
MDCCLXXX .

40 60 80 100 160 Rhynl.

നായാൽ Roeden
|
 Β
B ΑА ΤT ΑА νVIΙ ΑA.. 115

Ten Westen van 't bolwerk Hollandia loopt de groote rivier in de

Stad , en de Vesting maakt hier een inſpringenden hoek ; aan den over
kant der rivier komt vooreerst het halve bastion Grimbergen , by 't welk
de Diestpoort is , gebouwd in 1657 , verder Westwaards lege het met
moordgraaven voorziene bastion Nasſauw , en eindelyk op den Zuidwes
1 telykſten hoek der Scad her bolwerk Zeelandia. Van hier keert zich de
wal met een rechten hoek naar 'c Noorden , komende men eerst aan
een met moordgraaven voorzien bastion Westvriesland , en dan aan een
vierkant ,alwaar de Utrechtſche Poort , gebouwd in 1651 , oner
der den wal doorloopt. Verder Noordwaards liggen twee bastions
met moordgraaven , en dan het enkel bastion Overysſel; op 't welk
wederom een bastion volge , en daar aan de Noordwestelykſte punt
der Scad of 't bastion Groningen , Van het zelve komt men aan
den uitſpringenden hoek Zeeburg , en van hier ligt de weg naar
't bastion Kuilenburg. Eindelyk keert zich hier de wal Zuidoost
waards , en eindig met een ongeregeld bastion Middelburg tegen over
het kasteel.
De bygevoegde Plaat , gemerkt met II , vertoont het Plan of de
Grondtekening der geheele Stad Batavia , met haare Voorſteden. Men
ziet daar aan den mond der ongemeen lange haven het ongeregeld Fort ,
het Waterkasteel genoemd , aldaar tot dekking van den ingang en afwee
ring van vyandelyke ſchepen aangelegd. Verder Zuidwaards vertoonen
zich ten Oosten de linien , en daar in de Houtkap met het Laborato
>

rium van der Medicinaalen Winkel , doch Westwaards het Javaansch

kwartier , en de Vrymanshaven . Hier aan volgt Oostwaards het Kasteel
met zyn vier bolwerken , den Diamant , Robyn , Safſier en Parel ;
zynde op het plein voor 't Kasteel , de Hoofdwagt , het Proviſie Maga
zyn , de Artillery , en andere Gebouwen. Aan den Westkant , over de
rivier , zyn het Vierkant, de Vischmarkt en verſcheidene Graften en Straa
ten . Het overige Westelyk deel der Stad bevat , behalven de verſchil.
lende graften en ſtraaten , de Portugeeſche Kerk , het Middelpunt , het
>

Weeshuis , het Spinhvis en het Chineesch Hospitaal. Doch her hier

over leggende Oostelyk deel der Stad is, verre
4
het aanzienlykſte ,
als bevattende, behalven de beroemde Tygergraft , en andere aanzienly
ke graften en ſtraaten , het Stadshuis , de groote Hollandſche Kerk ,
bet Hospitaal en de Lutherſche Kerk. De Stads wal vertoont ons haa
re verſchillende bolwerken en poorten ,, uit welke men gaat naar
de wyduitgeſtrekte Voorſteden , bewoond door allerhande Oosterſche
Natien .
P2 De
110 BES CH'R Y VING VAN DE STAD
De nevensſtaande Plaat , gemerkt met In , vertoont de Reede van
Batavia , en een gezicht der geheele Stad met haare Haven. Men ziet daar
aangeweezei met No. 1. het Waterkasteel , op het einde van het Westelyk
hoofd gebouwd , en in den platten - grond nader te zien. De lengte der
haven is uit het perſpectief en den verren afſtand zeer zichtbaar. 2 Ook ver
coonen zich verſcheidene van de voornaamſte - Stadsgebouwen in het vere
Ichier : als No. 2. Bacavia's groote Hollandſche Kerk met haaren Tooren ,
No 3. het Stadshuis met zynen Tooren No. 4. de Tooren van de
Gouvernears Capelle in het Kasteel , en No. 5. de Portugeeſche Buiten 1

kerk . Achter dit alles ziet men onder No. 6. her Blaauw gebergte , het
welk verre Landwaards in gelegen , wegens zyne hoogte , echter zeer na
by ſchynt. Voor de Stad ziet men overal de fraaye Tamarinde boomen , mer
welke de wallen beplant zyn ; ook vertoonen zich op de reede verſclrillen
de Oostindiſche aankomende of vertrekkende fchepen , en daar onder op
No. 7. een Commandeurs Schip , kennelyk uit de Staate Vlag en Wimpel.
Eindelyk wyst No. 8. aan een Commandeurs Sloep , die , tot onderſcheid
van andere , insgelyks de Staate Vlag voert .
Het Kasteel van Batavia heeft ſchoone muuren " en grafren , doch geen
ravelyneð noch een bedekten weg. De Stads wallen zyn ook zonder eenige
buitenwerken , en daarenboven zyn de meeste bastions van een gebrekkig
maakzel, zo dat zy elkanderen niet kunnen beſtryken . Hoewel derhalven
Batavia genoegzaam verſterkt is om een Leger Javaanen of andere Oosterline
gen af te keeren , zou het zelve op geenerhande wyze in ſtaat zyn om zich
tegen eene geregelde Europeeſche belegering te verdeedigen : maar in zulk
een geval zou de behoudenis der Stad moetén afhangen van den moed der
Bezetting en der Burgerye. Batavia heeft vier voornaame Poorten ,
de eerſte is de Rotterdamſche Poort aan den Oostkait der Stad , leidende +

tot een vermaakelyken weg langs de rivier Angiol. De tweede is de Nieuwe

poort aan den Zuidkanc der Stad , door welke men komt in de breede 90
genoemde Nieuwepoorts ftraat, en door dezelve met een brug over de ri
vier aan de waterplaats en Moleuvlici. De derde is de Diestpoort , gele
gen in den Zuidwestelyken inſpringenden hoek der Stads wallen , door welke
men kan gaan langs de groote rivier , zynde over de menigvuldige graften ,
gelyk over de rivier Crocot , die zich in de groote rivier ontlast , bruggen
geſlagen. De vierde Hoofdpoort is eindelyk de Ucrechtſche , leidende naar
de buiten Utrechtſche ſtraat , de Amanus graft , enz. Behalven deeze
vier Hoofdpoorten is ' er ook noch een vyfde tusſchen de bolwerken Kuilen
burg en Middelburg , de Vierkantspoort genoemd , doch deeze , die naar 1
de baven leide , is minder aaozienlyk .
De
 Β Λ . ΤT Α
A ♡Φ IΙ ΑA... 112

De geheele Stad is voores omringd door eene wyde en diepe graft , die
haar water voornaamelyk ontvangt uit de groote rivier ; en dewyl dezelve
alleen niet voldoende is om in den Zomer de Scad te voorzien , heeft men
uit de rivier van Tangerang eene vaart gegraaven , door de rivier Ankée loo,
pende , onder den naam van de Mookervaart. Deeze vaart verdeelt zich
aan den Westkant der Stad in verſchillende takken , die onder den naam van
de Buffelsrivier , de Klappusrivier , de Garnaalsrivier enz. in de ſtads graft
ſtorten . Ondertusſchen is het water in den zomertyd in de groote rivier 1

van Tangerang ongemeen hoog , en de ſnelle vloed voert allerhande ſtoffen ,

ja geheele ſtammen van boomen , met zich , die zomwylen de beneden
rivier opſtoppen of ten minſten de bruggen enz. vernielen. En in de
zeven of acht laatſte Jaaren werdt hier doorgaans zo veel water in den re
gentyd aangevoerd , dat de wegen buiten de ſtad Batavia wel eens onderloo
pen . Ondertusſchen meent men , dat zo men de Werken , door de Hee .
>

ren Heemraaden voor twintig of dertig Jaaren aangelegd , had laaten in wee
zen blyven , men in den winter veel minder last van droogte , en in den
zomer veel minder overſtroomingen zou hebben. Dan , volgens 't oordeel
van eenigen , heeft de eigenbaat van verſcheiden lieden gemaakt , dat deeze
goede werken zyn weggenoomen , en 'er andere in plaats gelegd , dic van min
5

der waarde zyn. Behalven andere ongemakken heeft men hier door een
merkelyken aanwas van voorgrond voor Batavia gekreegen ; doch deeze voor
grond , een ſtinkend moeras zynde , baart niets dan onheil. Een man ,
zeer kundig in de Oostindiſche zaaken , is van oordeel, dat men best zou doen
met een dykje te maaken , zo verre in Zee uitloopende als mogelyk is , van
het zogenoemde Commandeurs Jaagpad tot aan het einde van de Borteliers
weg ; zwaar behoeft het niet te zyn , dewyl 'er de Zee niet veel geweld oef
fent , en ' best is eerst eens eene proefte neemen , hoedanig de uitwerking van
zulk cen dykje zou zyn : maar het moet zo verre als mogelyk is in Zee
loopen , om wat ſtroom te verwekken , en dus gelegenheid te geeven too
het wegvoeren van rottende krengen en groenten. Door zodanig een dykje
zou men dien moerasſigen voorgrond kunnen inſluiten , en 's over
blyvende water door Watermolens uitmaalen. Ook meent dezelve , dat
men her boven water van de rivier Angiol hier over zou kunnen laaten
loopen , zo ras her hoog en troebel wordt , om dus zyn ſlyk te laaten zak
ken , en den nieuw aangewonnen grond op te hoogen en vruchtbaar te maa
9

ken ; op deeze wyze zou men hier een heerlyken grond krygen , tot het
bouwen van kruiden. Doch wegens de moerasſigheid zou men aldaar
niet wel zwaare gebouwen of hooge boomgewasſen kunnen plaatzen. Ook
zou dit voos Batavia ten uiterſten nadeelig zyn , naar dien dus de Zee -wia.
P3 den ,
 118 BESCHR Y VING VAN DE STAD

den , voor deeze Stad zo noodzaakelyk , zouden worden afgekeerd , 't geen
allerhande beſmettelyke ziekten ten gevolge zou hebben.
Het water , dat door de groote en Crocot rivier , gelyk ook door de
Smokervaart wordt aangevoerd , wordt buiten de stad verdeeld door een on
noemelyk getal van grafcen en waterleidingen , die de Voorſteden overvloedig
van water voorzien , en aan de akkers en tuinen eene uitneemende vrucht
baarheid mededeelen . Uit de zelfde bron vloeyen de Stads buicen.
en binnen graften , die overal langs den binnen kant der wallen loo
pen . Met deeze binnengraften en de rivier hebben ook gemeenſchap alle,
de byzondere graften , met welke de Scad is doorſneeden. Deeze zyn aan
den Oostkant der rivier vier in getal : de Oostelykite is de Kaimans graft ,
die evenwydig loopt aan de Oostelyke buiten en binnen grafe der Stad .
Verder Westwaards vindt men de Tyger graft, de ſchoonſte van geheel Ba
tavia . Deeze beide worden nevens de Rotterdamſche Poort rechthoekig
doorſneeden door de Leeuwinnen graft, en aan haar Noordelyk einde loo 1

pen zy uit in de Oost en West loopende Amſterdamſche graft , die zich in

de groote rivier ontlast. In 't Westelyk gedeelte der Stad wordt de ver
der doorloopende Amſterdamſche grafc de Maleidſche graft genoemd, die
eindelyk weder in de binnen graft ten Westen eindigt. Uit dezelve one
fpringt , evenwydig aan de groote rivier, de Roca Malakka of de Jonkers 1

graft, die van daar tusſchen de Diestpoort en 't bolwerk Nasſauw in de

binnen graft eindigt. Verder Westwaards vindt men ten Noorden der Ma
leidſche graft, de Moorſche graſe, en ten Zuiden de Rinoceros graft, die ,
beide in eene regte lyn evenwydig aan de groote rivier loopende , de lang
fte graft der geheele ſtad uitmaaken.
Voorts vindt men tusſchen de Tygers en Kaimans graft, ten Oosten
der Leeuwinnen graft , de Groene Straat , die Oost en West loopt , uit !
welke men eertyds kwam aan de Groene graft , uit de groote rivier loo
pende in de Tygers graft , doch deeze is nu gedempt. Ook vinde
men nog ten Westen der Tygersgraft, cusſchen de Leeuwinnen en Amſterdam
mer graft, de geheel doorloopęnde Prinſe Straat , en verder Westwaards de
Heere Straat of Theewaterſtraat , die ons brengt op 't plein der Luterſche Kerk .
Noordwaards van de Amſterdamſche graft is een groot plein , tusſchen de
Amſterdamſche graft en de Kasteels graft , waar op men gaat door de
poort der Hoofdwage , en van daar verder over de Kasteels brug in 'ts
Kasteel
Aan den Zuidkant der Leeuwinnen graft vinde men , tusſchen de Kaia
marts en Tygers graft, de Kwartier Siraat ; en de Stads binnen graft
loopt aan 's cinde cusſchen de voorzeide graften langs de Deventer Hout
markt,
1
 A T. A V I a.

markt. Tusfchen de Tygers graft en de groote rivier in de Nieuwpoort

ftraat,, en tusſchen deeze graft en ſtraat ingeflooren , is het Stadshuis en
' t Stadshuis Plein . Tusſchen de Nieuwpoortſtraat en de groote rivier vindt
men , aan 't Zuidelyk einde , het groote Hospitaal met de Hospitaalſtraat :
en verder Noordwaards de Kerkſtraat , en daar over de groote Hollandſche Kerk ,
die het Stadshuis Plein ten Oosten en de groote Rivier ten Westen heeft.
Aan den Westkant der groote rivier is in ' t Noordelykst deel der Scad
eene kleine graft, de Javaanſche genoemd , en aan den Zuidkant van dezel
ve wordt de Moorfche graft ſchuins geleeden door eene dwars graft , die
uit de Kasteels graft in de Stads binnen gratt loopt, nevens 't bolwerk Over
ýsfel. Ten Noorden deezer dwarsgrafc loopt, cusſchen de groote rivier
1
en de Moorſche graft , de Zand -Zee , een ſtraat uit welke men over die
dwarsgraft gaat in de Jonkerſtraat.
Ten Zuiden der Maleidſche graft is tusſchen de groote rivier en de Roea
Malakka de Groente- en Hoendermarkt, die door veele kleine dwarsſtraaten
doorſneeden is , en de Portugeeſche Kruiskerk ten Zuiden heeft. Deeze
Marke was weleer een aanzienlyk deel van 'i Chineesch kwartier , en dus
was hier in 't jaar 1740 't voornaamst toneel van den moord der Chinee
zen , gelyk ook van het inneemen der wooninge des Chineeſchen Capiteins,
die hier zyne wooning Had .
Ten Zuiden der Portugeeſche Kerk loopt de Utrechiſche ſtraat , door
welke men van de groote rivier naar de Utrechtſche poort gaat. Ten Wes
ten , tusſchen de Rinoceros en de Stads binnen grafc, zyn wederom ver
ſcheiden openbaare Gebouwen : te weeten in 't Noordelyksc blok het Chiu
neesch Hospitaal en Spinhuis , en in 't Zuidelyk blok , aan de binnen graft ,
>

het weeshuis .
De Voorſteden der Stad Batavia zyn vier in getal, en ſtemmen overcers
met de vier Hoofdpoörcen . Aan den Oostkant der Stad gaat men door de
Rotterdamſche poort naar de Rotterdamſche Buitenſtad. Recht door de
zelve loopt de rivier Angiol , langs welke men komt aan ' t buiten Fore
van dien naam , terwyl men een Noorden dier graft vinde de Titus-An. i
cóny graft en de Maarzuikers gang , benevens verſcheide andere mindere
>

ſtraaren en graften: doch het Noordelyksc einde dier Voorſtad is de Botte

liers Weg , binnen welken men der Heeren Heemraaden Vergaderingsrain ,
doch daar buiten 't Laboratorium der Artillery vindt. Tusſchen werk
Laboratorium en de groote Rivier de linien zyn met de Sterre fchans , en
binnen dezelve de Houtkap en ' t Laboratorium van den Medicinaalen
Winkel.
Over de rivier Angiol vindt men drie graften , die rechthoekig uit dezelve
ten
120 BESCHRYVING VAN DE STAD

ten Zuiden loopen , en dus evenwydig aan de stad. De binnenſte is de

Verburgs graft , de middelſte de Wynands graft, en de uiterſte de May
graft. Zuidwaards loopen deeze graften in een dwarsgraft, ſtrekkende langs
den Sontaarſchen weg , wiens Westelykst gedeelte men cen Zuiden heeft.
Vlak aan de groote rivier is de buiten Portugeeſche Kerk. Eindelyk ſtuit
deeze Vooritad aan de groote rivier , of liever tegen der weg naar Jacatra ,
die langs dezelve Zuidelyk oploopt.
De Nieuwpooriſche of Zuider Voorſtad heeft de groote rivier ten
Zuiden en Westen , de Scads buiten graft cen Noorden , en eene ver
lenging derzelve ten Oosten. Deeze Voorſtad is derhalven een afgeſloo
ten Eiland , van 'c welk men met Valbruggen gaat naar het Chineesch
kwartier, naar 't Molenvliet en de Rotterdammer Voorſtad. Voor de
zelve loope in een rechre lyn , van de Nieuwpoort tot aan de brug
van 't Molenvliet , de buiten Nieuwpoort ſtraat , aan welker Oostkant
men heeft de buiten Tygergraft , die , zo de Stads wal en Buiten graft
'er niet tusſchen beiden kwamen , een verlenging zou zyn van de Ty .
gersgraft binnen de ſtad. Deeze graft ſnydt ook rechthoekig de Kal .
verſtraat en Koeſtraat ; terwyl men aan den overkant der Nieuwpoorts
ftraat verſcheiden ſteegen heeft , wier voornaamſte is de Ribalds gang.
Buiten de Diestpoort komt men eerst op cene ledige ruimte , en van
daar over bruggen in ' Chineesch kwartier , door welk Zuid- en Noord
waards loopt de Arecks graft, hebbende men verder Zuidwaards de Door .
Swyding , door welke de rivier Crocot gemeenſchap heeft met de Stads bui
ten graften aan den Westkant.
De Westelyke Voorſtad begint Zuidwaards van de Overwaters graft en
weg , en loopt geheel Noordwaards tot aan de Galgenwagt. Deeze Voor
ftad is met verſcheide Oost en West loopende grafcen en ſtraaten doorſnee
den ; welke zyn de Bacharachs graft, de Buffels rivier , de Amanus graft ,
de buiten Utrechtſche ſtraat , deMiddelnoot , de Javaſche ſtraat , de West .
Vriesland ſtraat , de Clappus rivier , de Garnaals rivier , en eindelyk de Gro.
ninger graft en weg , buiten welken de Galgenwagt en de Galg is.
De Poorten zyn alle voorzien met fraaye hekken en valbruggen ; de
Diestpoort heeft zelfs eene dubbele brug , tusſchen welke een ongeregeld
buitenwerk gelegen is. Ook heeft de Scad veele ſchoone bruggen : binnen
in dezelve leggen over de groote rivier twee van hout gemaakt , en een van 1

fteen , tegen over de Hospitaalſtraat. Op de Tygersgraft zyn vyf van ſteen ,

op de Leeuwinnen graft vyf, op de Maleidfche graft twee, op de Jonkers 1

graft twee , op de Rhinoceros graft drie , op de Moorſcho graft twee , al. |

le van ſteen ; gelyk ook eenige mindere , zo van hout als Reen , over de 1

binben graften en de mindere dwarsgriftjes. De

 Β .. Α Τт Α ν i1
1 Α. 121

De Vierkantspoort, gebouwd in 1639 , brengt ons op een zoort van

een Eilandje , het welk ten Zuiden de Stadsgraft en ten Noorden de Vry
mans haven heeft. Over dit vaarwater leggen iwee bruggen , die leiden naar
ihet Javaansch kwartier , 't geen op ſtrand legt , tusſchen de uitwatering der
Vrymans haven en de groote haven van Bacavia. Langs den Westelyken
vleugel der haven vindt men de zogenoemde Javaanſche Kaasjes , meescal
geringe huisjes , bewoond door Visſchers , Praamvoerders , en Meisjes
van plaizier.
Behalven het Kasteel en de Bolwerken der Stad , heeft men te Batavia
poch verſcheide Verſterkingen om een onverwagten aanval of een ſchielyk
oproer af te keeren . Hier coe behoort binnen de Stad het Middelpunt ,
faande aan den Westkant der rivier , vlak tegen over de Leeuwinnen graft.
Her zelve is een vierkant tteenen gebouw , wel voorzien met geſchut, 's
welk den geheelen Westkant der rivier , benevens de Leeuwinnen graft ,
beſtryke , en teffens door zyne nabyheid de groote Nederduitſche en Portu
geelche Kerk kan verdeedigen. Met recht zong derhalven hier van de
Heer De Marre.

Terwyl de Middelpunt , in 't hert der Stad gebouwd ,

Het heilige Geſticht beveiligt voor de laagen
Van Muiters , die het al om hunne roofzucht waagen ; i
Daar 't ſterk gebouw ons ſchoon Batavia beoogt ,
En op de kragten van zyn oorlog donders boogt ,
Die uit vier zyden van de hooge muuren pryken ,
En markt en ſtraaten met hun doodlyk lood beitryken,
Laat weer een heilloos Volk de Stad , als zy in rust
Gods tempelen betreedt , bedreigen , om met lust
Te trappen in het bloed der Christnen tot zyn enklen ;
Een andere Erbervelt weer waagen been en fclienklen
Om ' t gruwlyk vloekrot aan te leiden , als hy ſtil
Door 't overrompelen dien flag volvoeren wil :
Dees middelſterkte zal die ſtoute daad verhoeden ,
' t Geweld verſtooren van der muitren vinnig woeden ,
Hen loon verſchaffen tot hun onuitwischbre ſchand , >

Hun naam vervloeken als uitvaagzels van het land ,

Op dat het overſchot, het geen hun ſtraf beſchouwde ,
2yn dier bezwooren pligt in beter waarde houde,

e Gelyk
123 B - E SCHRYVING VAN DE STAD

Gelyk deeze middelſterkte van een onwaardeerbaar nut is om een oploop

van binnen te ftuiten of voor te komen , alzo wordt een onverwagte aanval
.

van buiten verhinderd door de verſterkte buiten 1posten , die teffens een
4
groote plek gronds inſluiten , op welken imen , onder de beſcherming
*der . Bezetting , veilig den Akkerbouw en Veehoedery kan voortzetten ,
.
)

en het aangenaam Saiſoen op ' t land doorbrengen , ' zonder iets van de
Javaanen te vreezen te hebben. De Oostelykſte fterkte wordt Ansjol
genoemd, en legt aan 't riviertje een uur gaans van de Stad , van waar
* men over Tjilintjing en Bacasſy komt tot Sonjing Poura , alwaar de laar
· lte post is tegen het Cheribonſche van dien naam. Zuidwaards lege
Jacarra , insgelyks een vierhoek , en zo men zegt reen overblyfzel der
oude Javaanſche Stad van dien naam. Noch verder Zuidwaards heeft men
Noordwyk , een post van veel aangelegenheid , om dat dezelve de geheele
* rivier , en de daar uit naar de Stad lcopende Canaalen , ' beſtrykt. Ryswyk
· legt op de zelfde hoogte , doch een kwartier uur gaans Westelyker. Aan
den Zuidkant legt ook , de post Dwars in den Weg , i en langs den weg
van Sunthar komt men aan de Langoe goederen Pondok Bamboe en Pondok
Gede. Buiten Ryswyk legt het Fort Meester Cornelis, van waar de weg ,
over de landgoederen Šar jong en Tirangos, onsbrengt toc Buitenzorg , alwaar
't Zuidelykſte Fort Philippine is gebouwd. Eindelyk vindt men nog te Wes 1

ten der Stad aan de rivier Anké een vyf hoekig Fort met een vierhoekig ge
bouw , tot een retraite voor 't volk ; van waar de Mokervaart ons brenge
tot de Veldſchans Tangerang, die de laatſte post is tegen het,Bantamſche.
.

Op den weg naar Sampia ziet men ook noch de overblyfzels van cone oude
post , die aldaar onder den naam van Westergo is geweest. 1

Het Kasteel van Batavia is deszelfs voornaamite lieraad en ſterkte. Aan

1

den Noordkane lag het wel eer digt aan Zce , doch thans is tusſchen dezel
.

ve en de wallen eene groote tusſchenruimte door den nieuw aangeſpoelden

grond , zelfs buiten de linien , die men als de Buitenwerken van de ſterkte
moet aanmerken. Binnen deeze vindt men het Laboratorium van den
Medicinaalen Winkel ; alwaar alles , wat tot de Geneeskundige bereidzels
behoort , in 't groot wordt gereed gemaakt. Binnen dezelfde linien vindt
nen ook den Houtkap der Maatſchappye , van waar alle de gequalificeerde
Dienaars der Compagnie hun hout krygen , 't geen hen in meerder of min
der maate maandelyks wordt vergund. Ondertusſchen zou het beter voor de
gezondheid der Stad zyn , indien men deezen 'Houtkap naar elders kon ver•
.
plaatzen ; want hier legt doorgaans veel nat hour , san ſtrand gegroeid , ' .
welk de lucht met een ſtinkenden damp vervult, die door de anderzins zeer
heilzaame Zeewinden over de gantſche Stad wordt gevoerd , en aanleiding
geek tot allerleye kwaadaardige Ziekten, Van
 BE A , T. A V l Ar 123

Van de Stads zyde gaat men naar ' t Kasteel uit de Prinſe ſtraat, over een
Valbrug der Amſterdamſche graft, naar de Kasteels Voorpoort, door welke
nien komt op 't Kasteels buitenplein. Deeze Poort is voor korte jaaren
fraay opgebouwd,, en van boven verſierd met een Coepel, waar in een
klok hange , die dagelyks alle uuren Naat, en , als 'er brand ontſtaat , worde
geluid : dezelve wordt ook geklept , als de Raad van Juſtitie Recht zal
doen , voor dat de Executie begint. Hier nevens vindt men de Barakken
der Soldaaten , de Hoofdwagt aan de linker , en het Koffyhuis aan de reg .
ter zyde der poort. Deeze poort ſtrekt ook cot een Gevangenis van Scaat ,
en men vindt daar by de Garniſoens-kámer , die door een Onderkoop
man en eenige Scribenten worde bediend. Ter Blinkerhand is dit ge
bouw vereenigd met het Artilleryhuis , alwaar een groote voorraad
van allerhande Wapenen wordt bewaard , en cer regterhand is het
Yzer - magazyn.
Dit geheele plein heeft 200 treeden in de breedte , doch naar 't
Kasteel is het zelve wat enger, De lengte is van de buitenpoort tot de
.
.

binnenpoort 183 creeden . Het zelve is beplant met verſcheide ryen Ta

marinde boomen , wier middelſte zo verre van elkanderen ſtaan , dat 'er
drie koetzen nevens elkanderen kunnen ryden : dezelve geeven een aan
genaamen lommer , zonder welken het in de heece uuren voor die gees .
ne , welke in 't Kasteel iets te verrichten hebben , onverdraaglyk zou
zyn , dewyl hunne Koetzen , Charetten en Draagſtoelen aldaar moe.
ten wagten : want niemand , die aldaar moet zyn , heeft vryheid om
met zulk een toeſtel op 'c Kasteels binnenplein te komen , de Heeren
Raaden van Indien alleen uitgezonderd , die met hunne koerzen over7
de tweede brug naar binnen mogen ryden.
Aan den Oostkant van dit plein heeft men noch de Vergaderkamer van
den Achtbaaren Raad der Justitie van 't Kasteel van Batavia , ' alwaar dezelve
by een komt om haare Vonnisſen te doen volbrengen ; dewyl dezelve in
alle andere gevallen op het Stadshuis vergadert. Achter dat Gerichtshuis is
de ſtal der Compagnie , van welke men gaat langs eenen weg , die tusſchen T

hec Kasteel en 't Gerichtshof loopt , en ons eerst brengt aan het huis van
den Stalmeester des Gouverneurs, die chans alcoos een der Capiteinen is :
van hier komt men in de Stallingen , die in cweën geſcheiden , en zeer groot
zyn ; wordende hier geplaatst de paarden des Heeren Gouverneurs , en die
der Dragonder Lyfwagt. Nevens deeze Stallingen zyn verſcheide Smids
winkels cot dienst van dien ſtal, gelyk ook voor de koetzen en paarden ,
for hec bellig en de hoefyzers gebouwd.
Van het Buitenplein komi men op: des Kasteels Bipnenplein langs een
& gee
104 ' BE'S CHR Y VING VAN DE STAD

geſtraaten weg , met ſteenen vleugels aan weerskanten. Deeze weg ligt in
de Kasteels graft gemetzeld , en dezelve is wel 26 roeden lang. Op des
zélfs midden vindt men de Kasteels Valbrug , en van hec plein tot aan de
brug zyn onder dien weg zeven boogen ; doch van de brug tot aan de Kas.
teels poort zes. Dus gaat men tusſchen de bolwerken den Diamant en den
Robyn in 't Kasteel van Batavia , waar van de werken uit witte Coraalſteen zyn
opgetrokken , zynde de Bastions aan elkanderen geſlooten met fraaye Gor
dynen , die voor de tyden des Heeren Imbof noch de hooge muuren waren
van de voorige gebouwen der Maatſchappye ; doch thans is , gelyk in een
goed Kasteel vereischt wordt , alles veranderd in een Borstweering , die de
Bastions aan elkanderen fluit.
Dit Kasteel heeft de lengte , van de Landpoort tot aan de Waterpoort ,
van 290 treeden , en de breedte , van 't Oosten tot het Westen , is van
274 treeden , zodat het zelve omtrent vierkant is.
De Plaat hier agter volgende , en gemerkt met IV. , vertoont het Gouver :
nement van Batavia van vooren , dat is van des Kasteels Buitenplein of Hoofd
wagt. No. 1. is de Valbrug , over welke men van het buiten- op het binnen
plein komt , alwaar weleer de thans afgebroken Landpoort ſtond. De voornaa
me gebouwen vertoonen zich zeer duidelyk ; onder anderen ziet men by
No. 2. den voorgevel en het bordes van het Gouvernement ; by No. 3. den
Tooren der Kapelle ; terwyl No. 4. de Staate Vlag aanwyst , welke de Com
pagnie op alle haare Etablisſementen van of naby de wooningen haarer Gou.
verneurs , of andere Opperbevelhebbers, laat waaijen .
Tusſchen hec Gouvernement en 't Comptoir van den Directeur Gencraal
vindt men de Kasteels Kerk , die zeskanrig en klein is , doch teffens net en
overvloedig groot voor de Gemeente. Toc dezelve gaat men op met eenis
ge trappen , en boven de deur zyn twee vakken met glazen. De Kerk is
25 of 30 creeden diep en breed , en boven de deur is een fraay Orgel ,
waar op des Zondags wordt geſpeeld . Ook legt in de Kerk een fraaye
vloer van geſleepen Italiaanſche Steenen , op welke verfcheiden banken ſtaan
voor de Bezetting en andere lieden. Ter flinker hand van den Predikant
zyn de geſtoelcen des Heeren Gouverneurs , zyner Gemaalinne , van die der
Raaden van Indie , en hunne Vrouwen. Nog is cer flinker hand van den pre
dikſtoel een deur , door welke de Heer Gouverneur in de Kerk gaat , en
naast dezelve het geſtoelte van 2. H. Ed. , 't welk alleen overdekt is , ter
9

wyl de Raaden van Indie aan den zelfden kanc des predikſtoels zitten ,
doch in een ongedekt geſtoelre. Ter regter hand des predikſtoels is de deur
van 't vertrek , uit het welke de Predikant , die prediken moet , verſchynt ,
zynde 'er ook aan den zelfden kant een bank voor de Ouderlingen en Dia
conen ,
 B A E A V
V II A. i 125.

cohen ,' als ook voor andere Predikanten , wanneer dezelve aldaar ten ge- ,
hoor komen , en een geſtoelte voor de eerſte Gequalificeerden daar agter .,
De Kerk is voorts zeer licht te bepreeken , zo iemand maar de voorzichtig.
heid heeft om zyne ſtem niet te veel uit te zetten , 't welk wegens de klein
3

heid des gebouws niet goed is.

: Ten Noorden van de Kerk vindt men het Logement van den Heer
Gouverneur Generaal , tot het welk men met een fraay bordes , van
zes breede trappen aan weerskanten , opklimt : dit gebouw is zeer prag.
verdiepingen hoog
tig en twee verdiepingen hoog , gelyk alle gebouwen aan dien kant.
Voor het bordes is eene fraaye leuning van breede geele ſteenen , met twee
4
ſchuins afloopende vleugels , die boven op zo breed zyn , dat op ieder
zyde een groote graauwe ſteenen Leeuw kan leggen , wiens achterſte
pooten gekromd zyn , terwyl de voorſte pooten op eene aartige wyze
om een ſteenen bol zyn geſlagen. Boven op het bordes is deeze ſtee
nen leuning onderſchraagd met vyf pylaaren , doch aan ieder vleugel
met drie ; voorts vindt men boven voor de deur een gewapenden
Schildwagt.
Men gaat in 't Paleis door eene ovaale poort , die , gelyk de deur
der Kerkpoorte , elf voeten boven den grond is verheven , en zevende
halve voet wyd ; aan weerskanten ſtaan de venſters , binnenwerks , tien .
dehalve voet hoog en vyf voeten breed. Aan beide kanten deezer poort
ziet men ook eene beeldtenis , van welke de een een musketcier en de
ander een piekenier vertoont , die beide , naar de oude wyze gewapend ,
hön geweer ſchynen gereed te houden om de inkomenden te grocten .
- Vlak boven de pooit der zaal , die het eerſte vertrek van binnen is ,
ziet men het jaargetał MDCXLVIII , en vlak daar boven een rondeel ,
>

in 't welk het gewoone merk der algemeene Oostindiſche Compagnie , of

de letters 0. J. C. worden vertoond , met den naam van den geweezca
Gouverneur C. van der Lyn in de rondte , zynde aan de zyden van dit ron
deel een lyst geplaatst van graauwe steen , en aan weerzyden çwee kleine
graauwe Fruitvaazen .
Boven de tweede verdieping is een enkele voorgevel , doch aan ieder
zyde verſierd met eene groote graauwe.Vaas en een Dolphyn , die gaapens
dė naar de Vaas wyst , en met den ſtaart naar die van den overſtaanden vleu
gel is gekeerd. Op het dak ziet men eindelyk een coorencje , op zes py- .
laaren ſteunende , en met een getralied ſtaketzel even als met eene borst.
weering verſierd , terwyl boven op de punt een ſchip wordt gezien , dac
tot een ' Windhaan dient.
Als men ou ter wooning van den H. Ed. Heere Generaal intreedt, vinde
Q3 men
 1267 BE-SCHRYVING VAN DE STAD
men in de eerſte plaats eene groote Zaal, ' de Audientie Zaal genoemd , ala ,
waar zy zich moeten vervoegen , die ten gehoor willen worden toegelaaten , ..
met 2 2 groote fraaye vierkante ſteenen op een regel belegd , die ieder ruim
cwee voeten lang en breed zyn , enten gecale van 15 regels in de diepce(
A

worden gevonden , zo dat de Zaal ruim dertig voeten diepte , en zeven op i

>

ache- en -veertig voeten breedte heeft , zynde de verdieping. teffens ,zeer

hoog. Tegen de muuren van dit aanzienlyk vertrek worden ter rechtera :
hand pieken en hellebaarden , ook verſcheiden rakken met Ichiergeweer ges
zien , en aan den overkant verſcheide ſchilderyen . Teffens vertoonen 'er zich ,
eenige veroverde vaandels, en ter rechterhand der Zaale een rafel met een ,
tapyt, een ſtoel en eenige banken , voorts aan het einde der Zaal by de ven
ferraamen een ſlaand Uurwerk , dat ook van buiten de uuren aanwyst , en :
het eenige openbaar Uurwerk is in de geheele Stadi zynde wat grooter dan
de gewoone Huisklokken .
Op die Zaal komende , heeft men ter rechterhand 's Heeren Gouverneurs
gekeime Schryfkamer , dat een groot vererek is , gelyk ook de daar te.
gen over opengaande Geheimfchryvers en eerſte Klerks kamer der Heeren
Raaden van Indien . Ook kan men cusſchen deeze twee vertrekken afgaan
ter zyde op het plein by de zogenoemde Pinang poort.
Door de groote Zaal gaande - komt men by een deur ter rechter zyde , .
van welke een zwaare- uitſtekende arm gezien wordt , met een groote lan.
taarn met drie glazen, die ' savonds wordt ontſtooken , en onder welken
cen Hellebaardier des Generaals de wage houde , die dan noch een zyner
gezellen toc een bywage heeft , om de gaanden en komenden aan den Heer :
Gouverneur aan te dienen, indien zy Z. H. Ed. moeten ſpreeken . Door dic
groore deur kome men in een kleinen luchtigen vierkanten gang , ter rechter ::
hand van welken zomwylen een der Raaden van Indien of de Geheimſchryver ::
des Gouverneurs plage woonachtig te zyn. Voorts gaat men in eene fraaye ope.
ne gallery met een kostelyke Zolder en heerlyke balluster verlerd . Ter
rechterhand van dezelve vinde men een aardig Bloemtuintje , en ter linkerhand
eene groote vierkante Plaats , met groote graauwe vierkante ſteenen , die wel 60
· treeden lang en niet minder in breedte is, deeze behoort tot de woonplaats
des Heeren Gouverneurs , naar welke men met eenige trappen nederklimt.
Lit de gemelde gallery, die naar den bloemcuin leidt , gaat men ook
in de groote Vergaderzaal hunner H. Ed. de Raaden van Indien , die noch ,
ruim zo groot is als de Voorzaal. Hier ziet men een cafel met een fraayi
tapyt , en-aan -derzelver boveneinde eenen Atoel voor den Gouverneur, ge ,
lyk aan de zyden , die zeer lang zyn , verſcheiden ſtoelen voor de Raaden.
Teffens ziet mien -rondsom de muuren deezer Zaal de afbeeldzela dec Heeren
Gouver:
 B 的 AT VII A. 2397

Gouvernears , die de Nederlandſche Oost- Indien hebben -beſtierd , en dos

dier Helden aan wier beleid en dapperheid zy haare voornaamſte groot
#

heid is verſchuldigd.
. Zie nu het hoog Vertrek van Staat ,
Den troon der Maatſchappy in vollen luister pryken ,
Zie nu wat deugden 't Hof dier Grootvorſtin verryken ,
#

De Godsdienst , Waarheid , Zorg , Volksliefde , Wakkerheid ,

Meêdoogen , Toezicht, Trouw en Eendragt, Staatsbeleid ,
Grootmoedigheid , getooid met eeuwige Lauwrieren ,
Zyn de edle Zuilen die haar ryken Zetel zieren , 1

Maar zy, wiens wys beſtier het hart der Volken trekt,
Houdt d' omtrek van haar glans en Majesteit bedekt ,
En is niet zichtbaar aan het oog der Oosterlingen ,
Dan in de Staatslien , die haar hoogen troon omringen .
Zy, ſteeds bezielende de harten van den Raad ,
Strekt een beweegrad aan die raderen van Staat
Ja de invloed van haar Geest , niet vatbaar aan onze oogen ,
Beſtiert dat lichaam , door een onbepaald vermoogen ;
En fprcekende uit den mond van haaren . Generaal,
Spreidt zy ,, ſchoon ongezien , een luister door de zaal ;
Verheerlykt dat Vertrek , beſchaduwd door de vaanen ,
Banier en oorlogsbuit van 't heir der Luſitaanen ,
Daar zelfs, tot 's Vyands ſchrik en eer van Nederland ,
Der Helden Beelden zyn , vereeuwigd aan den wand.
De Marre Batavia pag . 74 .
Ter regterhand uit het begin der gallery uitgaande , komt men door een
beſchot in eene andere ſchoone gallery , zo lang als de groote plaats , op
welke zy uitziet , naar welke men ook in 't midden met een trap kan vic
gaan . Deeze gallery is acht of negen voeten breed, en dient den Gou-.
verneur doorgaans om aan byzondere perzoonen gehoor te geeven. Aan
deeze gallery gaan de deuren open van verſcheidene fraaye boven en bene
den vertrekken des Gouverneurs , en aan ' t einde is een fraaye zitplaats.
De trap , die in 't midden der gallery naar de plaats leide, brengt ons tef
fens naar de vertrekken des Hofmeesters , en alle de kasten , die cor de keu
#

ken en proviſie kamers behooren , gelyk ook naar verſcheide kleine boven
en beniden Vertrekken , ten dienſte des Heeren. Gouverneurs, alwaar hy
Vrecia
 1 28 BESCHRYVING VAN DE STAD

Vreemdelingen van aanzien , ofanderen , voor welke hy achting heeft, zoma

wylen plagt te ontvangen .
Aan den Westkant dier plaats is ook eene lange gallery , doch laag van
verdieping , in welke de Gouverneur doorgaans het aficheids maal geeft aan
de Bevelhebbers der Retour - vlooten en de lieden van aanzien , die daar
mede paar her Vaderland keeren . In deeze gallery kunnen gemakkelyk
150 menichen eecen , en dan blyft 'er noch genoegzaame ruimte voor de
Bedienden over . Ook is dezelve vol luchtige rorting raamen , en van den
wal , aan den rivierkant , door een ſmal tuintje geſchieden.
De Directeur Generaal der Commercie bad weleer zyne woonplaats bin
nen in het Kasteel , recht over her Paleis des Gouverneurs , doch houde
daar chans alleen zyn Comptoir. Ongeveer veertig jaaren geleeden had de
coenmaalige Directeur de gewoonte van in den namiddag voor zyn deur op
een bank plat op zyn buik te gaan leggen Naapen , zynde een zeer zwaar
lyvig Heer. Een der Adiftenten , dit dagelyks ziende , kreeg den inval
om den Naapenden Directeur eens een frisſe klap voor zyn achterſte te gee .
ven , t't geen hy ook met zo veel behendigheid volvoerde , dat niemand
'er iets van beſpeurde. De Directeur was inmiddels zeer begeerig te wee
ten wie hem deeze poets had geſpeeld , doch kon 'er niet achter komen ,
>

dan met goede woorden ; want ten laatſten den daader een openvallend 1
1

ampt beloovende, openbaarde zich dezelve eindelyk , en werdt ook volgens

belofte geholpen .
Weleer ging men in het Kasteel door de zogenoemde Landpoort ,
gebouwd in ’ jaar 1631 , doch deeze is thans wegens bouwvalligheid
weggebroken . Van het Kasteelsplein komt men derhalven nu aanſtonds
aan de Pinang poort , die ongeveer 10 treeden diepte heeft , en rond-.
om welke veele fraaye gebouwen zyn. B. halven een pakhuis is ter
rechter hand de kleine Winkel der Compagnie , en ter linker hand de op
gang tot de Secrétarie ; voorts de Boek- Drukkery , en een opgang , om>

van den achterkant in het Paleis des Gouverneurs te gaan. De Pinang

poort heeft deezen naam gekreegen , om dat zy tot eene zaamelplaars
der Liefhebbers van Pinang plagt te verftrekken ; ook was zy als de
Beurs van Batavia , dewyl hier de Kooplieden , Onderkooplieden en an.
dere voornaame lieden plagten by een te komen , vooral in den more
gen , en waar men alle nieuwe tydingen uit de Indien kon hooren . On
der de Pinang poort is het Nieuwe - Kleeren Pukhuis.
Van hier leide de weg naar de hooge Middelpoort , geſticht in 't jaar
2641 , boven welke ook eene wooning is voor een of anderen , die in de
gunſte des Generaals ſtaat , gelyk ook het Negotie-Comptoir, en aan de
Linker
 B A т
TA V I. A. : 129

Jinker hand de Geld -kamer , alwaar veele Contanten berusten. Door dee:
ze poort komt men op het tweede binnen plein , even lang , doch iets ſinal
ler dan 't voorige. Ter rechterhand, even om den hoek , woonen de cwee
Opperkooplieden en de eerſte Opziener van den algemeenen Geneeswin
kel der Maatſchappye , die teffens het hoofd aller Wondheelers is. Doch
dit plein is veel minder luchtig en levendig , dan het eerſte.
Door deeze poort recht uitgaande , kome men aan de waterpoort , die in
?c jaar 1630 gebouwd , en van binnen met veelerleye vertrekken en pak.
kuizen voor de Compagnie voorzien is. Ook is by dezelve een groot wage
huis voor de Militie , die hier ſteeds by der hand is. Niet lang geleeder
is deeze poort zeer Gerlyk op nieuw herbouwd , en met verſcheide gegibsde
beelden voorzien.
Dus de voornaamſte gebouwen van 't Binnen -Kasteel beſchouwd hebben .
de , moeten wy noch een keer doen langs de Bolwerken van het zelve.
Wanneer men de wallen wil bezien , treedt men op aan de linkerhand by het
Dostelyk bolwerk de Robyn , alwaar het hoofd der Militie des Kasteels eene
ſchoone wooning gehad heeft, gelyk de Capitein daar van op 't Zuidelyk
bolwerk de Diamant, Langs de wallen is verder alles wel voorzien
niet wagthuizen en geſchut ; voorts ligt 'er in 't Kasteel eene ſterke Bezet
ting , en men vindt 'er ſteeds eenen grooten overvloed van allerley Leeftoche
en Ammunitie , om in een onverwagt geval alcoos een ſterken wederſtand
te kunnen bieden .
Recht voor het bolwerk de Robyn ziet men , beneden en langs de gordynen ,
een groote plek gronds , alwaar een Sergeant de onbedreevenen dage-,
lyks in de wapenen plag te oeffenen. Ook plag men hier Zondags
middags, na Kerkryd , ' op 't binnen plein des Kasteels , de Parade te
houden welke dikwils door den Heer Gouverneur van zyn bordes werde
>

beſchouwd. 童

Buiten her Kaſteel en den Boom is een fraaye Wandelplaats , langs

den rivierkant naar Zee . De rivier is hier aan den Kasteelkant met een
Geenen muur opgetrokken , en voorts beheid met hooge paalen van
>

weerskanten , van welke men , aan den linkerkant van het inkomen ge
rekend , 144 , en aan den rechterkant 112 telt. In acht minuten kan
men naauwlyks van 't einde der haven tot aan den boom roeyen ; maar
buiten de rivier , langs de hoofden , zyn de paalen naauwkeurig aan elkan
deren geheid , en met dwarsbalken onderling verbonden. Ook is dee .
ze haven , aan den Westkant , doorgaans vol allerhande vreemde ſchepen ;"
doch aan den Oostkant mogen zy niet leggen om geen verhindering te
geeven aan die geene , welke hunne vaartuigen met menſchen of paar.
R. deo
 1

130 BESCHRYVING VAN DE STAD

den tegen den ſtroom op naar de Sead laaten trekken . Aan het einde vald
deeze wandeling , uit het Kasteel langs de haven , ſtaan ook twee groote
fantaarnen ; ondertusſchen vindt men in de Stad maar eenige weinige open
baare Jamaarnen omtrent hec Stadshuis ;. doch de overige , die hier en daar
aan de huizen ſtaan , behooren aan particulieren. Voor lieden van fatſoen
zyn de lantaarnen hier niet zeer noodzaakelyk , om dat dezelve altoos eene flam
bouw voor zich laaten draagen , maar voor 't gemeen zouden zy in eene plaats,
>

die met zo veele graften doorineeden is , en daar dag en nacht byna altoos
even lang zyn , zeer veel nut aanbrengen. Ook zou men , in geval van
brand of oproer , van deeze lichten veel dienst kunnen hebben .
Weleer waren de graffen binnen Bacavia freeds vol ſchoon water , doch
na de ongelukkige Aardbeeving van 't jaar 1699 is dit in zo verre verano
derd , dat men in den Wincereyd vecle graften plag droog te zien leggen
waar uit noodzaakelyk ſtank en kwaadaardige ziekcen moesten volgen. Hier
door waren de Burgers genoodzaakt deeze graften , in de zomermaand eta
Hooimaand , jaarlyks te doen uitbaggeren , 't welk een Tehrikkelyken hoop
modder voor ieder huis , en dus in 't heetſte jaargetyde een afichuwelyken
Munk en vuiligheid veroorzaakte ; terwyl de onkosten voor ieder huis on
geveer zes of acht Ryksdaalers , naar maate de gebouwen groor zyn , be :
liepen . Naauwelyks waren de graften een of cwee maanden uitgemodderd
geweest, of alles was wederom even vol ; 20 dat de gevolgen deezer Bardo
beeving voor deeze ſchoone Stad allerakeligst waren . Het eenigfte fiut
de
dat 'er noch van kwam was de uitgebagger modder , die tot het bemesten
der landeryen werdt gebruikt , maar in 'e laatst der regeering van den Heed
Imhof is alles ter deeg fchoongemaakt, en door de gantſche Stad , langs de
graften , eene ſteenen beſchoejing opgetrokken , welke omtrent een voet
hoog uitfteekt boven de oppervlakte van den grond:
De door Batavia loopende rivier geeft eene zeer ſchoone ruime graft ,
dewyl dezelve omtrent 57 treeden breed is. Aan den Westkant is zy be
%ct met aanzienlyke huizen , gelyk ook voor de helft aan den Oostkant ,
van de Schans het Middelpunt tot aan de Diestpoort ; doch het overige ,
van daar tot aan de Maleidſche graft, bevatde Portugeeſche Kerk , als me
de de plaats op welke in 't jaar 1740 de meeste Chineeſche lluizen of Cam
pons zyn afgebrand , en die nu tot eene Markt voor allerley groente en gew
vogelte dient. Ruim dertig jaaren geleeden lag men in deeze rivier twee
Sluizen , de eene naby de Diestpoort , en de andere tusſchen de Vischmarkcen
't Artilleryhuis , met oogmerk om hier door in de graften meer ſchuuring
te naaken , en door 't water , geduurende den Vloed , op te houden , en weder
in de ebben te laaten vallen , eenen yerinelden troom langs de rivier te ver
wekken
 B A TĄ VI A. 13,

Hekken . Doch men heeft niet lang daar na de deuren daar uitgenoo ,
men , zo wegens de ongelukken , die 'er door het ſtroomen en ſchucten
gebeurden , als de menigvuldige doorvaart , die het ſchutten of ophog.
den des waters zeer bezwaarlyk maakte. Hier komt noch by , dac heç
verſchil tusſchen hoog en laag water voor Batavia niet meer dan twee
vocten bedraagt, en dus niet veel ſtroom in de rivier kan maaken ; tere
vyl het opgehouden water , ongetwyffeld ſpoediger bezinkende, het bed
der riviere, verhoogr , en dus de oorzaak der kwaale vermeerdert. Men
zal derhalven zeer wel doen met deeze Sluizen wederom geheel weg te
breeker ; dewyl zy , het vaarwater vernaauwende , de Scheepvaart niet
alleen , maar ook den ſtroom hinderen . 't Is waar , zodanige engten
verwekken nu wel wat ſtroom in haare nabuurſchap , doch dezelve is
bedriegelyk en bederfelyk voor 't geheel : want de ſtroom , die tusſchen
het Middelpunt en de Diestpoort, door de aldaar leggende Sluis , wordt ge
maakt, ontſtaat uit de opkropping en de vertraaging van het buitenwa,
ter , die noodzaakelyk eene bezinking van Nykſtoffen in de buiten rivier
en in de Stads graft by die poort moet maaken. Op dezelfde wyze
ontſtaat 'er tusſchen het Middelpunt en de andere Nuis , by de Vischmarkt,
wederom eene vertraaging en opkropping van 't water , en eene bezina
king der modderſtoffen ; terwyl het water , dat door deeze engte loopt,
wegens de ſpoedige verwyding des vaarwaters , en den gebrekkigen
aanvoer van achteren , ook ras zyne geleende ſnelheid verliest , en den
vallenden modder in de haven doet bezinken .
De graften en ſtraaten van Batavia loopen alle lynrecht , en zyn aan
de huizen zeer net met blaauwe of roode gladde ſteentjes bevloerd , ter
breedte van vyf of meer voeten buiten de rollaag. Het overige is on
beſtraat , doch zeer vlak . De ſteentjes dienen voor de Voetgangers, die
krye lieden zyn : want de Slaaven moeten op het onbevloerde koetspad
gaan , of ten minſten uit den weg wyken voor vrye lieden.
De zestien heerlyke graften der Stad zyn met fraaye Canarie- en allerleye
bloemdraagende boomen beplant, die niet alleen een fraay gezicht en aan
genaamen geur geeven , maar ook in de heete dagen en uuren een allerver,
maakelykſten lommer verſchaffen. De breedſte graft is voorzeker de groote
rivier , die in 't midden een ſchoone houten brug heeft , 57 treeden lang ,
met goede ſteenen vleugels voorzien ; zynde de ſtraat aan beide zyden meeste
al byna 50 treeden breed. Aan den Westkant deezer rivier woonden wel .
eer meest alleen Chineezen , doch na het oproer en den moord van 1740 ,
is hun getal nier weinig verminderd , dewyl de meeste chans buiten de Stad
in ' Chineesch kwartier woonen . Aan den zeltden kant, vooral naar de
R2 Diest ;
 1

132 BESCHRYVING VAN DI STAD

Diestpoort, ſtaan zeer veel aanzienlyke huizen , door ryke Burgers bewoond :
ook vindt inen by de Gasthuisitraat een fteenen brug over de rivier , gelyk
'er 'ook cwee zodanige aan den Noordkant zyn. Van de groote Middelbrug
naar 't Westen , vindt men de Gauwdiefs markt , dus genoemd om dat 'er
allerhande Waaren , en ook dikwyls geſtoolen Goederen worden verkogt ,
gelyk ook veel Porcelein door de Chineezen , die daar groote winkels heb
ben . Aan den Oostkant is , toc aan de zogenoemde Hoenderbrug , een ruime
markt , alwaar allerley voorraad voor de huishouding en de ſlaaven wordt
geveild ; zynde het daar , vooral in den morgen, zo vol Naaven, dat men
'er naauwelyks door kan komen. By de voornoemde groote brug , omtrent
het Middelpunt , vindt men ook een zeer ruime Bloemmarko, daar alle das
gen nieuwe bloemen worden aangevoerd en verkoge : want deeze 'waarer
zyn zeer geliefd by de Bataviaſche Jufferſchap om kransfen of ſnoeren van
te maaken tot hoofdferzel.
Op nevensſtaande Plaat, gemerkt V. , vertoont zich de groote Markt van
Batavia , tusſchen de groote Rivier en de Roua Malacca Straat. : Ter
rechterhand ziet men de Javaanſche of Chineefche wooningen , zodanig
als dezelve uit planken en Cocosſtammen worden zamen gewerkt. Ter
flinkerhand zyn eenige opene gebouwen , gefehike tot het verkoopen var
allerleye waaren , die de zonne of fiet regenwater niet kunnen verdraagen ;
terwyl zich de groote Hollandſche Kerk met haaren: Tooren in 'e verſchied
vertoont. Op het met boomen belommerde Plein , ziet men eindelyk
eene groote verzaameling van allerley zoort van menſchen, wier bezighes
den naar de pacuur der plaarze zyn geſchikt:
De Stads binnen graften zyn meest bebouwd met allerhande pakhuizen ,
en geringer wooningen , gelyk ook de Oostkant van de Kaimans grafi ; maar
de Westkant is meerendecis bebouwd met achterhuizen der Oostzyde van
de Tygers graft, op welke de voornaamſte Burgers woonen , die op deeze
graft hunne koetshuizen en ſtallingen hebben . Hier door is deeze Tygers
graſ de ſchoonſte van geheel Batavia , leggende over dezelve vier 1teenen
bruggen inet verſcheidene boogen , en één houteni De lynrechte ſtrek-"
king deezer graft, geeft aan dezelve eene groote ſchoonheid en aangenaam
heid , waar door ze de groote Amſterdamſche graften , ſchoon minder
fraay bebouwd en minder breed, in vermaakelykheid , overtreft ; te meer.
daar volgens de gewoonte in de Indien , de meeste lieden van aanzien te ..
gen vyf uuren op hunne ſtoepen zitten , of op banken aan den waterkant ,
om zich aldaar met hunne goede vrienden te verlustigen op een pypje en
kopje Thee Dit verſchilt voorwaar veel van Holland , alwaar men ,
geduurende het best gedeelte des jaars , deze ſchoone Paleizen mecst onbe .
woond en digt geſlootes vindt. De
 Β
B Α Τ .Α ν
V 1Ε Α.
A. 133

De Tygers gracht, waar op Batavia mag roemen ,

En zich om dit fieraad de pronk van 't Oosten noemen ,
Werd van ons eerst befchouwd , daar zy zo ryk bevrucht ,
Een reeks paleizen trots doet ſtygen in de lucht ,
En prykt ten einde toe mer ſchoone Bouwjuweelen ,
Wier witte muuren en doorwrochte kapiteelen ,
Verrykt en opgefierd met lystwerk en festoen ,
Beſchaduwd door een dreef van eeuwig lente groen ,
Den geest des Vreemdelings verbaazen door dien luister .
Wie merkt niet , als de Zon het akelige duister
Van 't hemelrond verdryft , en ſtrevend naar om hoog ,
De heerlykheid der Stad de Waereld ſtelt voor 't oog ,
En ſchittert ryk van gloed met nieuwe morgenglansſen ,
Op all de bouwfieraan , wier hoog verheven transſen ,
Haar ſchaduw fpreiden langs den groenen waterboord ,
Hoe dan Batavia den Wandelaar bekoort !
De Marre Batavia pag. 82.
De Jonkers graft of Roua Malakka is aan den Westkant ook met veele
aanzienlyke huizen bebouwd , gelyk ook aan den Oostkant tot aan de Hoen
dermarkt, alwaar weleer alles vol laage Chineeſche huizen of Petaks was ,
zynde aldaar , na den brand van 'tjaar 1740 , nieuwe koopmans wooningen:
geſticht.
De verder Westwaards leggende Rhinoceros graft is minder in fchoon
heid , doch heeft nochtans vecle goede vooral koopmans huizen , gelyk ook
op de overige graften en ſtraaten plaats heeft.
Hoe groot ondertusſchen de aangenaamheid deezer graften moge zyn ,
dezelve hebben ook haare ongemakken. Want terwyl de boomen een aan .
genaamen lommer en geur verſchaffen , ſtrekken zy tot eene ſchuilplaats voor
oneindige zwermen van muggen en gelykzoortig ongedierte , die hier , ge
lyk altoos onder ’t geboomte aan den waterkant , verzaamelen . Ook heefc
men in Batavia , op de meeste plaatzen , geene uitloopende of in den grond
gemetzelde Secreeren , maar alleen Stilletjes , die alle avonden worden ge:
leegd in de graften of kleine ſchuitjes , met welke de Chineczen ten dien
einde tegen negen uuren door de Stad vaaren ; 't't geen een zeer onaangenaa .:
men ftank veroorzaakt , bekend onder den naam van Foelo novi horas of
Negen uurs bloemen . De ſtraaten hebben van alle deeze ongemakken min.
der last ; doch daarentegen zyn zy wederom meer aan het ſtof onderhe :
R 3 vig ,
 134 BESCHRYVING VAN DE STAD
vig , 'c geen derzelver bewooners, vooral in de heete dagen, veel onge
mak verwekt , zo zy dezelve niet dagelyks door hunne Raaven laa
cen begieren .
Het zogenoemde Blok en Vierkant, aan de Noordwest zyde der Stad ,
plag ook ſterk bewoond te weezen , en was bezet met zwaare koopmans
wooningen en pakhuizen , die dikwerf voor 25 duizend Ryksdaalers en meer
werden verkogt. Doch in ' t laatſte der regeering des Heeren Mosſel ,
kreeg de Stad cene zwaare fchok door een geſtreng bevel ex Parria aan de
Inwooners van Batavia , om geenerhande Negorie te doen op de buiten
Comptoiren. Ter zelver cyd kreegen ook de Meesters der Inſolvente Boe
del-kamer de handen in alle Boedels , alwaar geen Testament of order by
?t verſterf van Negorieerende Perzoonen werde gevonden. Het cen en an .
der gaf aanleiding , dat veele voornaame en gegoede lieden repatrieerden of
hun geld naar Holland overmaakten , zo dat 'er te Batavia een groot verloop
van Handel en Wancredit moest volgen ; waar door onder anderen dit blok
zodanig is vervallen , dat de voornaame huizen ledig ſtaan , en het zelve nu
meest door arne Chineezen wordt bewoond. Ondertusſchen zeggen ande
re , dat die voornoemde verval van ' t Blok en andere plaatzen meerendeels
moet worden toegeſchreeven aan de ongezondheid van 't moeras aan den
mond der rivier , waar door veele lieden hier hunne huizen hebben verlaa
ten om verder Stadwaards in , of in de Voorteden te woonen , alwaar heo
veel gezonder is. Wat bier van moge zyn , het ſchynt, dat de bevolking
van Batavia , over het gemeen beſchouwd , niet is afgenoomen , maar eera
der vermeerderd , gelyk uit eene driedubbele vergelyking van 't getal der
huizen en inwooners , op verſchillende cyden , zal kunnen blyken.
De beroemde Reiziger Nieubof, die in 't jaar 1670 hier ter plaatze vera
kcerde , zegt dat ' er behalven de Hollanders toen ter tyd 6720 weerbaare
inboorlingen werden gevonden , als Chineezen , Javaanen , enz.
Valeniyn rekende in 't jaar 1723 te Batavia 894 groote , en 1414
kleine Hollandſche huizen , benevens 2440 groote en kleine Chineeſche
wooningen ; doch deeze laatſte , opgepropt met menſchen , bevatten door el.
kanderen wel tien weerbaare perzoonen , en dus ruim twintig duizend ,
hoedanig men ook het gecał der weerbaare Chineezen in den opſtand van
' t jaar 1740 heeft gerekend.
Volgens de Verhandelingen van het Bataviaasch Genootſchap in 1779 ,
bedraagt het getal der groote huizen binnen de Stad 678 , dat der kleine
1315 , terwyl in de Voorſteden 5220 huizen worden gevonden. Hoewel
derhalven het getal der huizen in de Stad , en mogelyk ook dat der ge .
goedite inwooners , na 't jaar 1723 is afgenoomen , zo is 't getal der hui.
zen
 BATAVIA
zoals hetwas in den Jaare
1731 .

CICA

QE DODAODDODDDDDDDDDD990004 A 10 ANNRISA

.
 |

4
 B A TA V A. 135

men in 't algemeen , zo binnen als buiten de Stad begreepen , van 4770
tot op 7213 vermeerderd. En ten blyke hoe zeer de Stad in Voor- en
Buiten -ſteden , in de laatſte vyftig jaaren , is toegenoomen , voegen wy hier by
onder No. VI. den Platten Grond van Batavia , zo als het was in den jaa
te 1731 .
Batavia is verſierd met veele ſchoone zo openbaare als byzondere gebou
wen . Onder de eerſte , waar van wy hier alleen zullen ſpreeken , munt
boven alten uit het Stadshuis , voor de eerſte reize gebouwd in 1652 , maa
tig fraay naar de wyze dier cyden : doch het zelve was laag , en kwam niet
overeen met het toeneemend aanzien en vermogen der Stad . Hier om werde
dit gebouw nedergeworpen in 't jaar 1706 , en op den 7 van Zomermaand
deezes jaars werde ' er een nieuw Stadshuis aanbefteld aan den Timmerbaas
N. Cammer , voor de ſomme van dertig duizend Ryksdaalers , mies dat daar
buiten zouden worden gerekend her yzerwerk , en de twee gebouwen aan
weerskanten van ' Scadshuis, gewoonlyk der Ed.Maatſchappye en de Bur
ger Boeyen genoeind : daarenboven moge 'er niets van het oude hout tot
dit nieuw gebouw worden gebezigd ; terwyl de Aanneemer de afbreuk
van 't oude gebouw en noch eenige penningen voor eenig buitenwerk
bedong
Hec nieawe gebouw , 'het welk op den 25 van Louwmaand 1707 werdt
begonnen , en voltooid op den i van Hooimaand 1710 , is zeer ſchoon
van maakzel en gelegen heid. Het zelve ſtaat op een groot plein , dat van
de Groote Kerk cor aan de Tygers graft loopt , en ruim twee -hondert- en
>

dertig voeren breedte en geen minder diepte heeft. Het gebouw zelve is ,
zonder de zogenoemde Boeyen , van vooren omtrent i 25 voeten breed ;
en , dezelve daar by gerekend , zal de breedte wel 200 voeten bedraagen ;
terwyl het ten Oosten aan de Tygers gratt , ea ten Westen aan de Nieuw
poorts ſtraat ſtuit.
Het Portaal van 't gebouw is zeer deftig , van vooren twintig voeren
breed , tot het welk men opgaat met vyf trappen aan drie kanten. Van die
bordes gaat men in 't gebouw door eene groote deur , achiehalf voer breed
en dertiende half voet hoog.
De diepte van 't gebouw wordt gerekend op 11 2 voeten. Het zelve is
ewee verdiepingen hoog , ieder voorzien met tien kruiskozynen , die ieder
zeverfde half voer breed , en veertiende half voet hoog zyn. In 't midden
van deeze is noch een fraay uitgebouwd rondeel met vyf venſters , koepels.
wyze geplaatst , uit welk de Heeren Schepenen , als 'er recht gedaan
wordt , van wegens de Stad gewoon zyn het zelve te aanfchouwen . De
Raad van Justitie , die ten dien einde een byzonder vertrek heeft op het Kasteels
Bo .
bpicenglein , laat ook aldaar haare te rechtitellingen verrichten .
136 BESCHRYVING VAN S TAD

Boven dit rondeel ziet men verſcheiden fraaye ſieraaden van yzer , als naamo.
lyk de Gerechtigheid , ſtaande in eene poort , met het zwaard in de rech
ter en de ſchaal in de linkerhand. Ter rechterhand van dit beeld ziet men
's merk der Vereenigde Oost - lediſche Compagnie of de doorgetrokken let.
ters V. Q. I. C. , en ter linkerhand het wapen van Bacavia , zynde een uitge
Loogen zwaard , dat met de .punt door cen Lauwerkrans ſteekt ; 't welk
insgelyks in een fraay vierkant is geſchetsc. Boven 't beeld der Gerech
tigheid vertoont zich de Flollandſche Leeuw met het zwaard in den eenen ,
en den bondel der zeven Pylen in den anderen klaauw .
Wat hooger ziet men een fraayen Koepeltooren , die tot weerhaan voert
een Vrouwenbeeld , dat in de cene hand een Zeil , en in de andere de ze ,
ven Vereende Pylen zwaait : zynde deeze tooren ongeveer van dezelfde
hoogte , als die van ' Stadshuis van Amſterdam .
Het Stadshuis zelve heeft zeer veele fraaye vertrekken , en daar onder
munt uit de Raad- of Schepenskamer die zeer fraay is , verſierd met kos
>

Gelyke ſtoelen , kusſens , en een tapye , 't welk over een lange tafel is ge
ſpreid. In dit gebouw zyn ook veele andere vertrekken voor de perzoo .
nen , die tot de geheime Schryf kamer behooren ; en op de tweede verdie
ping is een zeer ſchoone Wandelplaats voor hen , die daar iets hebben ce
verrichten . De Heeren Leden van den Raad van Justitie , de Weesom
meesters Commisſarisſen van Huwelyks en kleine zaaken , gelyk ook
>

de hoofden der Burger Vaandelen hebben hier insgelyks hunne byzondere

Vergaderplaatzen.
Spoei nu , myn Zangſter , langs dees lommerryke dreeven ,
Op dat wy'r Raadhuis zien , welke hong gorooncu lands
Ons ſchoon Batavia verliert met ryker glans,
Daar 't uitmunt in den ring der pragtige geſtichten ,
Als Venus in het heir der andre ſterrelichten .
Vergun , ô Stad ! dat wy nieuwsgierig binnen treen ,
Doorkruisſen ’t groot Gebouw zo hecht in al zyn leen,
Van daar de Weesheer zit , de Weeuw en Wees ten besteps
Tot daar de Krygsraad waakt voor u en uwe Vesten ;
Daar ' t Kommisſarisſchap het huwlyk ſtrekt ten nut ,
De Schepenbank het recht der Burgery beſchut ,
En met veel yvers waakt tot ſmooring der krakkeelen
Die volken , hoe vereend , te jammerlyk verdeelen ,
En gantsch verwoesten , door een onbezuisden haat.
O Eedle zuilen , die den burgerlyken ſtaat
Helpt
 και
B Α Α
ΤTA ν 1
I A. 137

Helpt onderſchraagen , en ten Hemel houdt verheven ,

Gy doet ook onze Stad op alle tongen leven ,
Daar uw meedogendheid en Weeuw en Weezen rédt ,
En op de nooddruft van uwe Onderdaanen let ;
Ja daar uw waakzaamheid des vyands magt durft tarten ,
Uw liefde 't vuur ontſteekt voor recht verliefde harten ;
Uw trouw onkreukbaar ſtaat in 't heilige gericht ,
Dat voor geen vleyery of ſnoode gaven zwicht ,
Maar , d ' oogen ſluitende voor haatelyke treeken ,
De waarheid zonder dwang het vonnis uit doet ſpreeken.
De Marre Batavia pag . 85.

's Nachts wordt dit Stadshuis door de Burgery bewaake , die in den
avondſtond een Schildwagt uitzet voor 't bordes ; en zo iemand zich ver
ftour', aldaar 'savonds na negen uuren op de arduinſteenen te komen ,
met welke de geheele omtrek rondom het gebouw bevloerd is , zo.loope
>

hy gevaar van een fag met een piek tusſchen hoofd en ſchouder te krygen :
want hier mede wordt ieder >, die daar nadert , zonder onderſcheid
van rang of perzoon , begroet ; zo dac men , dit voorbygaande , bui.
ten de ſteenen op 't plein moet gaan , en als de Schildwage roept hem
antwoorden . Verſcheide Heeren van aanzien , die nieuwelyks ce Bao'
tavia waren gekomen , hebben deeze krachidaadige en gevoelige waar
ſchuwing met de piek ondervonden , zonder dat zy daar iets tegen hebe
ben kunnen doen . dan in 't vervolg wat meerder voorzichtigheid te ge .
bruiken .
Het voornaamst openbaar Godsdienſtig gebouw te Bacavia is de groote
achthoekige Kerk der Nederduitſche Gemeente, die aan den Westkant van
't Stadshuis plein is gebouwd. Weleer ſtond aldaar eene Kruiskerk , ge .
bouwd in 1640 ; doch het tegenwoordige nieuwe gebouw werdt begon
nen in 1733 , en op den 8 van Bloeimaand ingewyd. Dit gebouw
is van binnen zeer hoog en luchtig opgemetzeld , en 70 treeden
lang in 't kruis. Tor het ſtichten der ' oude Kerk moest ieder Die ,
naar der Compagnie in dien tyd een maand zyner ſoldy laaten ſtaan
ja zommige , die het wat ruim hadden , moesten wel twee maanden
geeven . Doch de nieuwe Kerk is uit de openbaare inkomſten ge .
ftiche, en heeft, volgens het getuigenis der Kerkelyke papieren gekost ,
als volgt :
S ;; Do
 VING
13.8 BESCHRY VAN DO STAD

;; De Kerk zelve heeft gekose ‫ܪ‬ 192152

in Het Orgel 139.25
En de vyf kopere Kroonen 5000

te zaamen 211077 Ryksdal.

of Hollandsch $ 506584 16 . o
In deeze Kerk zyn fraaye koperen Kroonen , een zeer fraaye Pre
dikſtoel , en veele netgewerkte en verniste Geſtoelten voor alle lieden
van aanzien , te weeten voor den Gouverneur Generaal en de Raa
den van Indien , . hunne Vrouwen en Dochters , de Raaden des Hoo
gen Gerichtshofs, de Schepenen , de Militairen , de Predicanten , Ou
derlingen en Diaconen , de Weesmeesters , de Heemraaden , de Kapitei
nen der Bu gervaandelen , enz.
Voor den Predikſtoel is geen hekje , maar eene ruime opene plaats ,
alwaar by gelegenheid van trouwen fraaye kusſens en capyten worden
gelegd , op welke de Bruidegom en Bruid weleer plagten te knielen ;
doch deeze gewoonte is hier , gelyk elders, reeds voor langen tyd afge.
Schaft. Als de Gouverneur in de kerk komt, neemen alde geene ,
die in de kerk zyn , hunne hoeden af, gaan over einde ſtaan , en
dekken zich niet , voor dac Z. H. Ed. is gaan zitten.
Deeze kerk is verſierd met een buitengewoon fraay Orgel, het welk.
niet minder door de ſchoonheid van zyn maakzel , dan door de zuiverheid
en kracht der toonen uitmunt. Ook is zy meerendeels gevloerd met
fraaye blaauwe grafzerken , onder welke veele voornaame lieden begraa
ven liggen . Men vinde ' er ook de grafiteden van de meette Gouverneurs:
van Indien , die op Batavia zyn overleeden , als van de Heeren Koen ,
Maatzuiker , enz. Doch de Heer van Riebeek is op 't kerkhof be.
graaven , alwaar ook veele fraaye zarken liggen , en 't welke met een .
fraaye muur , borstweerings wyze , is omringd. Als in deeze kerk wordt
gepredikt , is ' er altoos een wagt van 12 Soldaaten met een Sergeant
en Corporaal tegenwoordig , van welke de Corporaal met 6 man aan .
de voordeur ſtaat , en de Sergeant met de overige aan de zyddeur ,
houdende dezelve aldaar de wagt tegen allerley onraad of onvoorziene:
coevallen ,

De' Tempel , die gewyd aan 't rein geloof der volken ,
Den roem der Vaderen doet ryzen tot de wolken ,
Gewyde vlammen ſtookt , en kragt ſchenkt aan myn dicht ,
Pronkt als een verzuil van het Euangely licht ,
'c Walk
 B ? A1 T : A 139

't Welk overwinnende het Ongeloof , met luister

Alomme flikkerde , het akelige duister
Der Afgodsdienſten weerde , en by den Indiaan
De Leer der Waarheid in een vollen dag deed ſtaan .
0 Groote Generaals ! Ô Helden wier gebeente
Een zagte rust geniet in 't huis van Gods Gemeente ,
Terwyl uw zuivre ziel 't volzalig licht beſchouwt :
Ik eere uw Graven , u tot eeuwige eer gebouwd ,
En trots beſchaduwd door die vendels en ſtandaarden ,
Waar mee gy , rustig op geduchte waterpaarden ,
Voortſtuivende , Oost en West deed zwichten voor uw moed ,
Den ſtaat bevestigde door 't ſtorten van uw bloed ,
En dien hebt uitgebreid ten koste van uw leven .
De Marre Batavia pag . 91 .
Tusſchen de groote Rivier en de Roua Malacca , niet verre ten Noor
den van 't Middelpunt , is in 't jaar 1670 de Portugeeſche Kerk gebouwd :
I

deeze is een Kruiskerk , van vooren met zes groote raamen , en boven
met vier weerhaanen , doch voor 't overige zeer eenvoudig. Dit gebouw
is van vooren 66 treeden breed , en 60 treeden diep.
Aan den weg naar Jacatra ſtaat de Portugeeſche Buitenkerk , by de Jas
fen brug. Dit gebouw werdt in 1693 , op den 20 van Sprokkelmaand , aan
beſteed en begonnen : het zelve is zeer fraay gemaakt, van boven zeer
luchtig en kostelyk , en met een ſierlyk Orgel voorzien. Men ziet hier
veolo fraayo vorniota Calooliony on cen buitengewoon fraay vernisten en
vergulden Predikſtoel. Op den 23 van Oogstmaand 1695 werde hier voor
de eerſte reize gepredikt door den Heer D. Theodorus Zas , in tegenwoor
digheid des coenmaaligen Generaals Van Outhoorn , en in 1697 werde het
Kerkhof met eene ſteenen borstweering omringd. Alhier is de begraaf;
plaats der meeste Zeevaarenden en Militairen. Ook heeft alhier willen be .
graaven zyn de Generaal Zwaardekroon , aan de rechterhand van den in ,
gang der Kerk .
De Maleidſche Kerk is in de Gasthuis ſtraat aan de Zuidzyde . Zy is
klein , doch hoog en luchtig , en met eenige fraaye geſtoelcen voorzien .
Omtrent 'c jaar 1682 is'er voor 't eerst in deeze taale te Batavia gepredikt.
Ook heeft deeze kerk , gelyk alle andere te Batavia een fraay Orgel.
's Zondags van elf tot half één uur wordt hier gepredike in 't Nederduitsch ,
inzonderheid voor de zieken van 't Hospitaal , die hier afzonderlyke zitplaat;
zen en eenen afzonderlyken ingang hebben . Well
Sz
140 BESCHRYVING VAN DE STAD
Weleer was te Batavia eene Latynſche School op de Tygers graft , doch
de Meesters en Leerlingen , voldeeden beide niet , waarom dezelve in 's
jaar 1656 wederom werdt afgeſchaft. Naderhand nam men noch een.
maal eene proef, doch insgelyks bleef toen het werk wederom ſteeken
tot aan de cyden van den Grooten Imbof, die in 1742 eene Reſolutie
by de Heeren Bewindhebbers bewerkte om een Seminarium te Batavia
op te rechten , volgens welke de Hooge Regeering werd aanbevolen om ,,
Niet alleen eenmaal regte Schoolen te Batavia aan te leggen , in wel.
„ ke men de Jeugd , even als hier te lande , onderwyst , maar ook
99cen dienſte van verder gevorderde een Seminarium op te rechten ,
„ even eens als te Ceylon , tot het leeren van Taalen , en 't leggen
» van gronden in de Religie , ten einde daar uit , met 'er tyd , wan
,, neer zich daar in bekwaame Subjecten tot dienst van Gods kerk ko.
men op te doen , jaarlyks cwee der zulken van Batavia , mitsgaders twee
uit het Colomboſche Seminarium over te zenden , tot voltrekking hun
» ner Studien , om na verloop van uiterlyk drie jaaren , aihier volleerd
>

,, en tot Proponenten geëxamineerd zynde , jaarlyks wederom in een gelyk

„ gecal naar Batavia en Ceylon te rug gezonden te worden op een
Tractament. Ten einde de eerſte zouden dienen tot Leeraars te
Batavia , voor Java en de Oost, mitsgaders het geheel gedeelte van
Indien , alwaar de Maleidſche Taal gangbaar is , en de laatſte voor
» Ceylon en de West ” .
Ingevolge van deeze loffelyke orders ging men ras over tot het oprechten
van een nieuw Seminarium ; ten welken einde eenige Opſtallen en Erven
werden gebruikt , ſtaande op de Veerburgs graft buiten de Rotterdamſche
poort , die tot dit oogmerk alleszins dienitig icheenen . Om jaarlyks drie
Kweekelingen naar 't Vaderland te kunnen zenden , zonder daar in door
den gewoonen loop der Sterfgevallen , en de onbekwaamheid van zoizmige
Leerlingen , te worden verhinderd , meende men dat 'er door elkanderen
alcoos dertig jongelingen in het School moesten zyn , ten welken einde men
vastſtelde , vooreerst dertien jongelingen te plaatzen, en dit getal jaarlyks
met zes te vermeerderen , tot dat men ' er dertig zou mogen tellen. Toc
voorwerpen zou men aapneemen alle de geene , die zich of zelve , of door
de beloften van Ouders of Voogden , tot den dienst der Maatſchappye zou
den willen verbinden , terwyl men de zulke , die wegens gebrek aan natuurly
ke vermogens tot het verrichten van het Predikancsampt niet bekwaam ſchee .
nen , tot Catechizeermeesters
of Krankbezoekers zou aanſtellen. Het getal der
Meesters werdt noch in 't eerst niet bepaald , dewyl men dat bese uit hes
vervolg zou kunnen zien. Doch cor Curatoren werden verkoren de Heeren
Raad.
 B A TA V A. 141

Raad - extraordinaris Crul, de Raadsheer Tb. oan Reverborst , de Baljuw

van Suchtelen , en de Præfes Ambulatoir van den Bataviſchen Kerkenraad :
wordende het Rectorsampt opgedraagen aan den beroemden Portugeeſchen
Predikant Mobr , een man wegens zyne Geleerdheid en verdere goede hoe
danigheden zeer bemind in de Indien.
Het geheele Seminarium zou worden verdeeld in vier. Clasſen , in wier
eerſte men de Kweekelingen zou onderwyzen in Leezen , Schryven , Reke
nen , de beginzelen van den Godsdienst , en eindelyk in de Maleidſche of Por
tugeeſche Taalen. In de tweede Clasſe zouden zy her Lacyn leeren , en
daar zo lang moeten blyven , tot dat zy deeze Taal grondig verſtonden : ter
wyl men , om een kundigen Meester te bekomen en aan te moedigen , dien
de waardigheid van Boekhouder zou geeven . In de derde Clasfe zou de
Conrector , met rang van Onderkoopman , onderwys geeven in 't Grieksch ,
Hebreeuwsch , de Philoſophie , Geſchiedenisſen , enz. In de vierde Clas
ſe zou eindelyk de Rector , rang hebbende als Opperkoopman , de jeugd ver
der volmaaken in de Godgeleerde Weetenſchappen , en hen in ſtaat ſtellen ,
om , na een verblyf van twee of drie jaaren aan een der Vaderlandſche
Hooge Schoolen , als nuttige Herders der Oost -Indiſche Kerken te rug te
kunnen keeren.
Hec ontwerp van eene Kweekſchool dus gemaakt zynde , werdt het zelve
>

in 't werk geſteld op den cweeden van Slachtmaand 1745. Deeze dag
werde beſteed met groote prage , en de inwyding geſchiedde met een
aanſpraak van den Heere Gouverneur Van Imboff , eene Nederduitſche
Leerreden van den Predikant Braarda , en eene Latynſche van den Rector
Mobr. Men vatte derhalven de grootſte hoop op van dit Kweekſchool ;
ook maakte de Bataviſche Kerkenraad aan de Hollandſche Synoden bekend
in 1753 , dat het nu met het Seminarium zo verre gebragt was , .dat 'er
met de eerſte ſchepen twee jongelingen zouden komen , om hier te lande
hunne letteroeffeningen te voleinden ; zy kwamen ook werkelyk , te wee.
ten Gray en Moyaart ; wier eerſte , als Predikant naar Batavia re rug geo
keerd , aldaar is geſtorven , terwyl de andere , de Hooge School in ſtilte ver
laatende , zo men meent , heimelyk tot de zynen is wedergekeerd .
Eensklaps verdween ondertusſchen de hoope van deeze inſtelling , en ook
de inſtelling zelve : want op den 16 van Louwmaand 1756 , ſchreef de Ker
kenraad een brief aan de Synoden , dat het Seminarium was afgerohaft. Niet
weinig waren de Synoden hier te lande over deeze ſpoedige omwenteling
verwonderd , en ſchreeven hieroni , op verzoek van den Kerkenraad , aan de
7

Hooge Indiſche Regeering , om , indien mogelyk , het herſtel der afge.

ſchafte inſtelling te bewerken . : Doch hec antwoord was , Dat bet Semi.
S 3 nariuin
 G
142 BESCHRYVIN VAN DE STAD

varium voor afgeſchaft zou worden gebouden , gedeeltelyk om de zwaa .

re kosten van 's onderboud , gedeeltelyk om bet weinig nut. Onder
tusſchen zou men hier op kunnen aanmerken , dat de kosten van zodanig
een Seminarium yoor zulk eene bloeyende en volkryke Stad als Batavia van
geen 't minſte belang waren : doch Batavia is niet de eenigſte plaats , al
waar het geld , tot het bevorderen van putte Weetenſchappen beſteed , de
Regeering heeft begroot. Aangaande het weinig nut zou ook veel te zego
gen vallen , ten minſten zeker Heer , zeer ervaaren in de Indiſche zaaken ,
>

die toen ter cyd op Batavia zyn verblyf had , ontzag zig niet te zeggen , dac
de inſtelling te niet was geloopen enkel en alleen door de gierigheid van
den toenmaaligen Rector , welke de Kostgangers zo legt bezorgde, dat zy
by nache dikwyls de vlucht namen om zich elders te voorzien .
De Lutherſche Kerk , insgelyks door den Heer Imboff gebouwd, is van
een duurzaamer inſteiling geweest, en beſtaat noch heden. Dezelve is een
luchtig gebouw , welks eerſte ſteen is gelegd op den 26 van Hooimaand
1747, en waar men 't eerst heeft gepredikt op den 28 van Herfst
maand 1749 . .

Aan den Oostkant der Stad , omtrent derzelver midden , is een groot
gevaarte gebouwd, het Ambachts-kwartier genoemd , in 't welk allerleye 1

}
Ambachtslieden ten dienſte der Compagnie worden gehouden onder 't op
zicht van een Fabriek , die den rang van Opperkoopman heeft , en bene
vens welken men daar noch een Koopman , die hier Boekhouder is , ge.
plaatst vindt. Ook is hier , wat verder naar 't Kasteel , een Ryse Maga,
zyn , in 't welk de Ryst der Maatſchappye wordt opgedagen.
Aan de Rivier vindt men ook eene groote Timmerwerf tot het herbouwen
der beſchadigde en oude Vaartuigen. By dezelve woont de Equipagie Meeso
ter , een man van groot aanzien en vermogen , dewyl hy teffens het hoofd
der Schippers is , en Commandeur van de Werf. In 't jaar 1721 werde
deezé Werf door een zwaaren brand deerlyk verwoest , doch is naderhand
met nieuwen luister uit de asſche verreezen .
Tusſchen de Nieuwpoort en de Diestpoort is het Hospitaal der Maara
ſchappye , in 't welk de zieke Soldaaten en andere Kranken worden onte
yangen , en zeer wel gehandeld. Naast het zelve , naar den kant der
Nieuwpoort , en in die ſtraat vindt men het woonhuis van den eerſten ,
tweeden en derden Wondarts , gelyk ook van den Laborant, maar in de
Hospicaalſtraat naast de Maleidſche Kerk is de ingang van 's Gebouw , en
de wooning van den Schafmeester deezes huizes , die alle mondbehoeften
tot dienst der Kranken verftrekt. Alles ſtaat onder 't opzicht van Regen
ten , die alle veertien dagen onderzoek doen naar den toeſtand der zieken
en
1
 B A T. A V.1 A. 143

en hunne behandeling. Binnen in 't gebouw vinde men een ſchoone op eric
plaats , inet boomen beplant , die tot eene uitneemende verfrisſching
9

verſtrekt voor de opkomende zieken , die onder den aangenaamen lom:

mer aieuwe kragten verkrygen , Van dic plein gaat men ook naar den
Rivierkant met een houten ſteiger
ſteiger , om zich te ververſchen .
De Krankbezoeker doet in 't Gasthuis 's morgens en 'savonds
den Gebed , 't welk met het luiden der klok , die in den Daktooren
hange , worde begonnen , en met een Lofzang geëindigd. 's Zondags
wordt hier ook eene Preek gedaan , welke een ieder ,
> die gaan kan
gehouden is te aanhooren .
Dit nuttig Gasthuis , aan het Heilgebouw gehechť ,
Is voor het lichaam als Gods Tempel voor de zielen.
Een groote menigte , het zy op vlugge kielen ,
Of op het land verſpreid , door ziekten afgeHoofd ,
Of wel zieltoogend en van alle hulp beroofd ,
Geniet in dit geſticht een toevlucht en ontferming.
De Stad der Maatſchappy , zo trouw in haar beſcherming ,
Gelyk een Moeder , die haar kinders gadeflaat ,
Verzorgt en koestert , hier de Dienaars van den Staat.
De Marre Batavia pag . 98 .

Het Spinhuis , cor beteugeling van lichtvaardig Vrouwvolk aangelegd,

kaat op de Rhinoceros graft naby de Utrechtſche ſtraar; het zelve is
zonder eenig uitzicht , behalven aan den Oostkant naar den burgwal ,
alwaar eenig yzeren traliewerk is gemaakt ; dat van binnen met een hou .
ten venſter is geſlooten , 't welk de Opziener alleen kan ontſluiten .
Hier worden de lichtekooyen : geboeid en opgeſlooten , ook moeten zy
naarſtig arbeiden , en dus aan alle kanten boete doen. Over dit huis
zyo cor Opzieners geſteld ewee Heeren Schepenen , benevens eene Bin
nenmoeder , die op het huis moet pasſen , en een ieder haare taak uit:
deelen , die dagelyks moet worden afgedaan , of ' er volge eene vermaa
ning met de geesſelzweep. Ook wordt hier 's Zondags eene Preek
geleezen , by. welke alle Zondaresſen , die gezond zyo', moeten ver :
fchynen .
Op den kant der rivier aan 'r' water ſtaan twee Vleeschhallen'op pagó
len , beſchooten met planken , en gedekt met een pannen dak , zo dat
alle vuiligheden gemakkelyk in de rivier kunnen worden geworper.
Tweemaal ter weeke wordt 'er op zyn minst: geſlayt , liebben de eerste
iccer
 144 BESCHRYVING VAN DE STAD

ieder zyne byzondere banken om 't Vleesch uit te venten. Al het vee dat
geſlagt wordt , moet door den Pachter worden gewaardeerd , en daar van
moet de tiende penning worden betaald : doch zo de Slachters met elkan
deren zeggen , dat de waardeering te hoog is geſteld , dan moet de Pachter
het geprizeerde vee voor zyne rekening neemen .
Naast het Spinhuis , op de Rhinoceros graft, is het Chineesch Hospitaal
gebouwd ; het zelve is met een ſteenen muur omringd , en heeft veele
fraaye en lugtige vertrekken tot dienst der zieken. In dit gebouw , 't welk
is geſticht in 't jaar 1646 , vinde men niet alleen zieken , maar ook oude
lieden , en zulke , die door 't verlies hunner Ouderen in een behoefci
gen ſtaat zyn gebragt. De inkomſten van dit huis zyn zeer groot , en
komen hoofdzaakelyk voort uit de Toneelſpeelen , Vuurwerken , hec Trou .
wen , 't begraaven van Dooden , enz. , voor alle welke zaaken door de
Chineezen eene zekere taux aan die huis moet worden betaald. Ook maa •
ken de ryke Chineezen aan die huis groote legaaten ; en geeven aan 't zel
ve ſchoone geſchenken ; zynde het opzicht over alles bevolen aan twee
Nederlanders en twee Chineezen , die , benevens een Secretaris , alle zaa .
ken gade ſlaan .
Het Stads Weeshuis ſtaat ook op de Rhinoceros graft, aan het Zuidein
de ; in 't zelve worden de Weezen opgevoed , en tot allerleye loffelyke
kostwinningen opgeleid. Dit gebouw heeft een ſchoon binnenplein.
Her Ryst Pakhuis der Maatſchappye ſtaat by 't bolwerk Amſterdam :
het zel : e is groot van omtrek , en men gaat door eene agterdeur naar de
Rivier , om de Vrachtſchepen te laaden of te losſen . Dit gebouw ,
weleer van hout , werde in 't jaar 1670 nieuw van ſteen uit den grond op.
gehaald : met zyn vierkant ſtaat het tegen de Binnenwert of Ryweg.
De Vischmarkt ſtaat aan den Westkant der Rivier , gebouwd op houter
ſturten , en met een hoog dakwerk voorzien ; omtrent het midden over 'c
water ſtaat het Vischafllagers huisje , alwaar alle Visſchers moeten aanleg
gen , en daar hun vangst by afſlag aan de meestbiedende laaten verkoopen.
De Vischkoopers of Myners zyn doorgaans Chineezen , die alle hunne by.
zondere banken hebben , voor welke zy maandelyks cwee ryksdalers moe .

ten betaalen , eer zy hunne visch mogen uitventen . Ook moet de Afſla .
ger. direct na de verkooping de Visſchers voldoen , doch ontfangt van ieder
reaal voor zyne moeite twee ſtuivers. De Myners hebben dus alleen het
recht van wederverkooping , en men kan by hen allerhande zoorten van Ri,
· vier- , Zee- en Schelp-visch bekomen.
Tegen den Noordkant der Vischmarkt ſtaat de Koornmarkt , die in de
zelfde ſchikking is gebouwd , doch zonder banken . Alhier wordt allerley
Koorn 1
 Β Α Τ Α ν Ι Α. 145

Koorn met kleine maat verkogt , die Ganting wordt genoemd , en 13 of

14 ponden bevat. Op deeze maaten is een zeer naauwkeurig toezicht , en
aan 't einde der markt is cene byzondere wooning voor den Ytigmeester ,
die de openbaare Ytiging tweemaalen in 't jaar op 't Stadshuis verricht , al
waar dan yder met zyne drooge en natte maaten en gewigten moet ver
ſchynen , en voor 't recht van vernieuwing op ieder ſtuk zes ſtuivers
betaalen .
Het Praauwenhuis 't welk digt aan de Rivier ſtaat, wordt dus ge
noemd om dat hier veele kleine vaartuigen of praauwen op den wal wor
den gehaald en vertimmerd. Aan het zelve woonen verſcheiden Schceps
timmerlieden , die met hunne bedienden ſteeds vaardig moeten zyn , tot het
herſtellen der kleine vaartuigen , die hier op de Recde worden gebruikt ;
ſtaande deeze licden onder een Opziener 2
die aan den Westkant:
woont .
By de brug , die over de Rivier naar de groote Kerk leidt , vinde men de
Hoendermarkt, alwaar de Hoender- en Duive-koopers hun gevogelte met ge
1 heele korven vol brengen . Deeze lieden zyn alle Zwarten , Mordykers of
Toepasſen genoemd , die hier ook verſcheiden bamboeſen hutjes hebben ,
alwaar zy allerhande gedroogde visch , uyen , look , eyeren , mitsgaders pot
ten en pannen , verkoopen.
De Groenmarkt begint by dezelve brug , en ſtrekt zich uit tot aan het
Portugeeſche Binnen Kerkhof, alwaar de Chineezen en Zwarten allerhande
voorraad van bloemen en aardvruchten ter markt brengen , waar voor zy den
honderdſten penning moeten betaalen. 's Namiddags van vier uuren tot aan
den laaten avond is hier de grootſte drukte.
In de Stad zyn verſcheidene Kruidhuizen gebouwd. Één vindt men by
de Rotterdamſche poort , aan den Oostkant der Stad , cn twee , een groot
en een klein , gebouwd aan de Noordzyde by de punt Groningen. Buiten
de Stad heeft men ook zes Kruidmolens , die zeer wel zyn aangelegd , en
by welke men gebouwen vindt >, waar in de Zwavel wordt gezuiverd , het
Houtskool bereid , en de Salpeter gerafineerd , benevens een Korlhuis en
drie Kruidſtooven om vogtig kruid in te droogen . Ook ecn Compagnies ,
heneffens een Burgers - Zaagmolen , die beide door 't water gedrceven
worden .
By ’t inkomen der Stad uit de haven ziet men aan de rechterhand de
Lynbaan der Maatſchappy , alwaar de Touwdraayers hun verblyf hebben ,
die hunne konst oeffenen in een zeer lange vermaakelyke loopbaan aan de
binnen ruimte der wallen , die door veele koele boomen is beſchut. Verder
Westwaards komt men aan de pakhuizen der Maatſchappyc , alwaar de fyne
T Waaren
146 BESCHRYVING VAN )DE STAD
Waaren der Specery Eilanden , als Peper , Kaneel , Nagelen , Nooten , 1

Foely , enz. worden opgeſlagen en gelost.

1
Aan den waterkant is hier ook nog gelegen de Werf der Maatſchappye , ge
ſchikt tot het bouwen der ſchepen , die op de Reede worden gebruikt. Aldaar
zyn insgelyks verſcheide Zuiker pakhuizen , pakhuizen voor Zeil en Touwwerk,
Blokmaakers Winkels , het huis van den Commandeur der Werf , enz.
Nevens ’t midden deezer Werf is eene deur , die tot het Schryfvertrek leidt
>

daar de boeken worden gehouden , en teffens Zee- en Pas - kaarten te

bekomen zyn.
Onder de fraaye gezichten van buiten naar het Kasteel en de Stad mun .
ten onder anderen uit de twee volgende. De bygevoegde Plaat , getekend
VIII. , vertoont ons het Kasteel van den Oostkant te zien. No. 1. is de
buitenſte Valbrug van de waterpoort , gebouwd voor het bolwerk de Za
phier by No. 2. aangeweezen. No. 3. is het bolwerk de Parel. No. 4 .
het Gouvernement. No. 5. de groote Kerk in 't verſchiet te zien . No.
6. zyn de Barakken der Soldaaten . No. 7. is de Vlag der Compagnie. No.
8. Zecburg. Terwyl by No. 9. het Laboratorium wordt vertoond , alwaar
>

inen gewoon is allerhande zogenoemde Chemicalia te maaken .

De bygaande Plaat , gemerkt VII., vertoont daar en tegen de Stad van
den tegenovergeſtelden landkant te zien , by de Diestpoort , nevens welke
2

de groote Rivier binnen de Stad komt. Het hoofdgebouw der Dicstpoort

vertoont zich by No. 1. , en uit het zelve gaat men over de eerſte Valbrug
op het Hoorenwerk No. 2. , en van daar met eene Valbrug over de graft.
De Diestpoort is derhalven de ſterkſte der Stad , en de eenige die door
eenig buitenwerk is gedekt. Men ziet verder binnen de Stad in het ver
ſchiet by No. 3. de groote Kerk , cn by No. 4. het Hospitaal, het welk
naby decze poort is gebouwd.
Door de Diestpoort en Nieuwpoort komt men aan de Waterplaats , het
Molenvliet , en den weg naar Jacatra ; deeze wegen zyn alle verſierd door
uitmuntende Buitenplaatzen en Plaiziertuinen , welke een aaneenſchakeling
van aardſche Paradyzen vertoonen . Deeze heerlyke plaatzen worden be
woond door de aanzienlykſte Burgers on Inwooners van Batavia , zo ver.
maaks als gezondheids halve , naardien de lucht hier veel gezonder wordt
gerekend dan in de Stad. Zy ondertusſchen , die in dienst der Compag
nie zyn , kunnen het vermaak hunner Buitenplaatzen niet dan zeer afgebro
ken genieten , en hebben zelden gelegenheid om aldaar lang te vertoeven ,
't geen te beklaagen is , dewyl in deeze vermaakelyke oorden menig Lyder 1
gegronde hoop zou hebben tot wederverkryging zyner voorige vaste gezond
heid , die hy op de reize uit het Vaderland , en geduurende zyn verblyf in
7 1
de
1
 B A TAA V. I !
VI A.:/ 147

de Stad , heeft verlooren . De koele lommer van 't Geboomte , de Rivier

die hier kronkelende in groote uitgeſtrektheid dartelt , haare wateren zo zui
ver als kristal mededeelende aan eene menigte Vaarten , Graften en Slooten
alles helpt hier om het verblyf gezond , en zo aangenaam te maaken , als men
ergens ter waereld zou kunnen vinden. Wy geeven derhalven met groot ge
noegen de nevensgaande Kaart , gemerkt IX , afbeeldende de Buitenſtreeken
van Batavia , waaruit de Leezer een denkbeeld kan maaken nopens de uitge
ſtrektheid deezer aangenaame beemden , als mede van de wysheid der Beſtier
deren , die moeite noch kosten hebben geſpaard om hier alles te beplanten
en te bebouwen , en de Stad te dekken van alle zyden door zodanige For
ten , als haar ontzaglyk maaken voor haare Nabuuren.

7
 BERICHT AAN DEN BOEK BINDER
NOPENS HET INZETTEN DER

PRIN T V E R B E EL DINGE N.
De Tytelplaat te plaatzen tegen over den Tytel.
I. De Nieuwe Kaart van het Eiland Java , volgens de jongſte
waarneemingen op order der Nederlandſche O. I. Maat
ſchappy gedaan bladz. 28

II. De Groote Nieuwe platte Grond van Batavia , vervaardigd

in 1770 , op hoog bevel , onder de regeering van den
H. E. Heere P. A. van der Parra 114

III. De Reede van Batavia , naar 't leeven getekend in 1772 116

IV . 't Gouvernement te Batavia, naar 't leven getekend in 1772

V. De Markt te Batavia , naar 't leven getekend in 1772
2 177 } 132

VI. De platte Grond van Batavia , zo als het was in 1731 134

VII. De Diestpoort te Batavia, naar 't leven getekend in 1772

146
VIII. 't Kasteel te Batavia en het Laboratorium , naar 't leven
getekend in 1772
IX . De Kaart der Buitenſtreeken van Batavia 148

De Uitgeevers zyn voorneemens eerlang eene Franſche Vertaaling

te doen drukken van dit Werk .
 >
II .

TO

C ART E
DES · ENVIRONS

DE

B A TA VIA .

5
2

Ft 4,16

ision
Tapani lle
GH n
Su Bercin
ta tie
den
Corps de Garde
Wh

BATAVIA

ns
Jardi

e .
Champ

Vyfhock ! 3
Chamdp

Rdies
Rise

/
Ankee
LO

Cannes de Sucres
Coupurkes pour arroser less a ,
in
de Ris et la Jard

Echelle de 1500 Torses .

Schaal van 1590 Halve Roeden
Echelle d'une demie Lique communa .

Schaal van eenegemeene Halve-Myl.

KAART VAN DE BUITEN
 BERICHT AAN DEN BOEKBINDER

NOPENS HET INZETTEN DER

PRINT V E R B E ELDING E N.
De Tytelplaat te plaatzen tegen over den Tytet.
I. De Nieuwe Kaart van het Eiland Java , volgens de jongſte
waarneemingen op order der Nederlandſche 0. I. Maar
ſchappy gedaan bladz. 28
A
II. De Groote Nieuwe platte Grond van Batavia , vervaardigd
in 1770 , op hoog bevel , onder de regeering van den
H. E. Heere P. A. van der Parra 114

III. De Reede van Batavia , naar 't leeven getekend in 1772 116

IV . 't Gouvernement te Batavia, naar 't leven getekend in 1772

V. De Markt te Batavia , naar 't leven getekend in 1772 1779] 132

VI. De platte Grond van Batavia , zo als het was in 1731 134

VII. De Diestpoort te Batavia , naar 't leven getekend in 1772

VIII. 't Kasteel te Batavia en het Laboratorium , naar 't leven 146 1

getekend in 1772
LX . De Kaart der Buitenſtreeken van Batavia 148

De Uitgeevers zyn voorneemens eerlang eene Franſche Vertaaling

te doen drukken van dit Werk .
 II .

CARTE
E

DES ENVIRONS
DE

B A TA VIA.

Hiscute
Corps de Garde

Store
arterinehin BATAVIA

s
고 Jardin

m .

This is tehe
ຍມີ ມີ .,377 :)
0.29
Champ

Wythock
Chadmp

Rdies
Rise

Ankee O 2

LL

‫ ܕܟ݁ ܀‬..
Cannes de Sucres

Coupurlesepousr amoserrdleinss 0 ..
a
d Ri et l Ja

Echelle de 1500 Torises .

REBRE 2013

Schaal van ' 1590 Halve Roeden .

Echelle d'une danie Lieue communa
BE110
;

Schaal van eenegemeene Halve-Myl.

KAART VAN DE BUITEN

7

1
 4
|

.
1

Β Α Τ Α VIA ,
DE HOOFDSTAD VAN NEÉ RLANDS O. INDIEN,
IN DERZEL VE R

ĢELEGENHEID , OPKOMST ,
VOORTREFFELYKE GEBOUWEN
HOOGE EN LAAGE REGEERING ,
GESCHIEDENISSEN ,
Κ Ε R KZ Α Α Κ Ε Ν ,
KOOPHANDEL ,
Z E DE N.
LUCHTSGESTELDHEID , ZIEKTEN ,
DIEREN EN GEWASSEN ,
B E SCH R E E V E N.
T W E E D E DE E L.

XXU2

Te A M S T E R D A M,
By PETRUS
Iy CONRADI.
Te H A R L IN G EN ,
By VOLKERT VAN DER PLAATS.
MDCCLX X X IL
 Α T.
B A Τ AΑ V ,,
VII A IN DE S Z E L F S
GELEGENHEID , OPKOMST ,, VOORTREFFELYKE
HOOGE EN LAAGE REGEE
GEBOUWEN ,
RING , GESCHIEDENISSEN , KERKZAAKEN ,
KOOPHANDEL , ZEDEN , LUCHTSGE
STELDHEID , ZIEKTEN , DIEREN
EN GEWASSEN ,
BE SCH RE E V E N.

V I E R D E Β Ο Ε Κ.
BESCHRYVING VAN DE HOOGE OOST -INDISCHE RE
GEERING , ZO IN ' T VADERLAND ALS TE BATAVIA .

De beſchouwing der Stad Batavia geeft ons eene gepaste aanleiding om de

raderen na te ſpooren , waar door een zo aanzienlyk werktuig wordt aan deri gang
7

gehouden. Wy gaan derhalven nu over tot de beſchouwing der Hooge Indiſche

Regeering , van wier wyze maatregelen her welvaaren der Maatſchappye
in 't algemeen , en van Batavia in 't byzonder , voornaamelyk af hangt.
Hoe groot het vermogen der Hooge Regeering te Batavia ook zyn
moge , nochtans hangt dezelve volkomelyk af van de ſchikkingen , wel
ke hier in 't Vaderland worden gemaakt. De Heeren Bewindhebbers
der Maatſchappye zyn derhalven haare wettige Souvereinen , en aan dere
zelver bevelen moet zich alles in de Indien onderwerpen . De Justitie
geſchiedt inmiddels in den naam en van wegens de Staaten Generaal der
Vereenigde Nederlanden ; want alle Sententien beginnen aldus : In naa
me en van wegen Hun Hoog Mogende enz. , en onder het leezen van
deeze woorden neemen de omſtanders eerbiedigheidshalven hunne hoeden af,
Wy zullen hierom in de eerſte plaats de Indiſche Regeeringsform hier te lans
de naſpeuren , en dan tot het beſchouwen der Bacaviaſche overgaan.
De handel op de Indiſche Gewesten werdt in 't laatst der zestiende
en in 't begin der zeventiende Eeuw , door verſcheiden byzondere Hole
landſche Genootſchappen , gedreeven. Hier toe gaf voornaamelyk aanlei
ding ' verbod van handel op Portugal , den onzen gedaan in 1584 , dewyl ze +

hier door genoodzaakt werden een anderen weg te zoeken. Zommige voeren
toen naar Archangel , en zogten een' weg door 't Noorden , doch te
II. DEEL. A vers
 !

BESCHRYVING VAN DE HOOGE

vergeefsch. Andere verkoozen den gewoonen weg naar de Indien , en

onder deeze muncte uit Kornelis Houtman , die in 1593 naar Lisbon reis .
de , en daar met groote behendigheid naſpeurde , 'tgeen men tot den handel op
Indien en tot de Vaart derwaards moest weeten . Hy keerde ras te rug ,
en ſtak in 1595 in Zee met vier ſchepen , door een Genootſchap van Amſter
damſche Kooplieden , op zyn aanſtaan , uitgerust . De eerſte tocht werde be
kostigd door Henrik Hudde , Reinier Paauw , Pieter Dirkszoon Hasſe .
laar , Jan Janszoon Karel de Oude , Jan Foppen , Henrik Buik , Dirk
van Os , Siewert Sem , en Arend ten Grootenhuis ; terwyl hunne gemeen
ſchap den naam droeg van de Compagnie van Verre. De uitkomst beant
woordde echter niet genoegzaam aan de hoope ; want Houtman werdt over
al gedwarsboomd door de Portugeezen , en keerde in 't Vaderland te rugge ,
in 1597 , met drie ſchepen en na 't uitſtaan van veelerleye rampen . Ondertus.
fchen liet de nieuwe Maatſchappy hierom den moed niet vallen , maar nam
>

in haar gezelſchap aan Gerard Bikker , terwyl zy zich vereenigde met eene
>

andere , beſtaande uit de Kooplieden Vincent van Bronkhorst , Simon fans

zoon Fortuin , Govert Dirkszoon , Kornelis van Kampen , Jacob Thomas
zoon , Ellert Simo:i52001 Jonkbeer , en Jan Herm anszoon , die ook alle te
Amſterdam te huis behoorden . In 1598 zonden zy den Kapitein Jacob .

Corneliszoon van Nes naar de Indien met acht ſchepen , door 's Lands Staa
ten voorzien met geſchut , gelyk men de voorige keer ook had gedaan.
Vier deezer fchepen kwamen binnen 15 maanden te rug , onder anderen 1
mede voerende vier honderd last Peper , en honderd last Nagelen , door hen
te Bancam gelaaden . De andere voeren naar Amboina , Banda en Ternate ,
en kwamen in 't jaar 1600 met goed voordeel te rug. De Koning van
Bancam , met wien Houtman veel ongemaks had gehad , was nu ook
bevreedigd , en had zelfs verſcheiden geſchenken mede gezonden voor
9

den Prinſe Maurits ; vallende de togt, voor 't overige , zo wel naar genoe
gen uit , dat Van Nes in 't jaar 1600 wederom met zes ſchepen wierdt uitge
zonden . Hy ſtevende toen naar Ternate , vondt den Koning van dat Eiland
misnoegd op de Portugeezen , en leverde hen , in Zomermaand des volgenden
jaars , flag, met een voorſpoedige uitkomst , waar na hy te Patane veel Peper
inkogt , en aldaar eene logie oploeg , met toeſtemming der Koninginne .
Ondertusſchen zagen de Rotterdamſche en Zeeuwſche kooplieden den
voorſpoedigen uitſlag der nieuwe onderneeming , en werden daar door aan
gemoedigd om ook eene kans te waagen .
De onderneemers waren Balthazar Moucheron , Adriaan Henrikszoon
ten Haaf, N. Langeberke , Jan van der Veeke, en eenige andere , die
ook met voordeel handelden. Dan men ontdekte haast , dat zodanig een
handel,
 OOST - INDISCHE REGE E RIN G.
handel , door verſcheide Genootſchappen gedreeven , aan oneindig veelzwaa
Tigheden onderhevig was. 'Gebeurde inmers, dat de eene Maatſchappy,
de andere verkloekende , reeds de Waaren aan de beste havens had opge
kogt , als de ſchepen der andere wat laater , en dus te vergeefsch aankwa
men . Bezeilden zy daarentegen gelyktydig dezelfde havens, dan booden zy
de Waaren , uit naaryver tegen elkanderen , te hoog op , en moesten dezelve
dikwyls in 't Vaderland tegen laage pryzen verkoopen , dewyl zy , teffens
verkoopinge houdende , alles zo goedkoop als mogelyk was zochten te
geeven . Ook beſpeurde men dat ' er meer magt zou van nooden zyn , dan een
byzonder gezelſchap van kooplicden kon onderhouden , om den handel in
de Indien tegen de Spanjaarden en Portugeezen te beveiligen , en de Oos
terſche Vorſten in ontzag te houden ; zonder welk middel niets was uit te
voeren op de meeste plaatzen . Dit alles bewoog de Staaten alle byzonde
re Genootſchappen door vriendelyk verzoek in één lichaam te vereenigen , on
der den naam van de Algemeene Oostindiſche Compagnie , aan welke , geduu .
rende een - en - twintig volle jaaren , de vryheid werdt gegeeven om beoosten de
Kaap de Goede Hoop , en door de Straas de Magellan te vaaren , zynde bet
Otrooy ongeveer in deeze woorden begreepen . „ De Kamer van Amſterdam
zou de helft hebben in de geheele Maatſchappy ; die van Zeeland een vier
de ; de Kamers op de Maaze , dat is die van Rotterdam en Delfc, gelyk ook
> die van 't Noorderkwartier te Hoorn en Enkhuilen , ieder een zestiende
» gedeelte. Ieder kamer zou worden geregeerd door de toenmaalige Be
windhebbers , die in 't vervolg een vast getal zouden uitmaaken , te Am
ſterdam van twintig , in Zeeland van twaalf, en in de overige kamers van
zeven perzoonen. Tot vervulling der vaceerende plaatzen zouden de overige
Bewindhebbers een drietal opmaaken , en de Staaten daar uit eene keuze
doen . De Bewindhebbers moesten op zyn minst voor duizend Ponden
99 Vlaams aandeel hebben in de Maatſchappye , behalven te Hoorn en Enk
huizen , alwaar men met vyf honderd ponden zou kunnen volſtaan. De
,, algemeene Vergadering deezer Maatſchappy zou beſtaan uit zeventien Be.
99 windhebbers , te weeten acht zouden komen uit de kamer van Amſterdam ,
9 vier wegens Zeeland , cwee wegens de Maaze , en twee uit het Noor
9 derkwartier , zullende de zeventiende beurtelings uit de kamers van Zeee
land , die der Maaze , of die van Noord-Holland komen. De Verga
,, dering deezer zeventien Heeren , gewoonlyk de Vergadering of de Ka.
,, mer van zeventienen genoemd, zoude zes jaaren aan een worden gehou .
den te Amſterdam , en twee jaaren in Zeeland. De ſchepen zouden al .
le jaaren moeten te huis komen ter plaarze daar zy waren uitgevaaren .
9 Alle Ingezetenen deezer landen kreegen recht om in de onderneeming
A.
А dee )
4 BESCHRYVING VAN DE HOOGE

jy deel te neemen , mits zich binnen een bepaalden cyd by de Kamers ver
„ , voegende: wordende aan ieder Gewest of Stad , die vyftig duizend Gul
, dens of meer inlagen , vryheid gegeeven een Agent van hunnent wege
9

» aan te ſtellen om voor hunne belangen te waaken. De Maatſchappy

had volkomene vryheid om verbonden te maaken met de Indiſche Mo.
» gendheden , op den naam der Algemeene Staaten of van de Hooge Ove
» rigbeden der Vereenigde Nederlanden ; ook Sterkten te ſtichten , en
„ Krygsvolk of Bevelhebbers aan te neemen , mits dezelve den eed van
getrouwheid deeden aan de Hooge Overigheid , en aan de Maatſchappye.
Tot ' s Lands dienst zou men nooit ſchepen , geſchut, oorlogsvoorraad of
„ krygsvolk van de Maatſchappy gebruiken , zonder derzelver toeſtemming.
De Admiraliteit zou van de pryzen op de vyanden genoomen haar ge
„ woon aandeel genieten. Niemand der Heeren Bewindhebberen zou ooic
in zyn perzoon of goederen aanſpraakelyk zyn voor de ſchulden der Maat
» ſchappye. De Admiraals zouden by hunne te huis komst den Staaten
verſlag doen van den toeſtand der zaaken in de Indien. Eindelyk zou de
„ Maatſchappy toi een erkentenis den Lande voldoen vyf- en -twintig duizend
„ guldens in eens , die door de Scaaten werden ingelegd tot de uitreeding
» der eerſte tien jaaren op gelyk gevaar met de overige deelgenooten ” .
.

De hoofdſom , die in deeze Maatſchappy werde ingelegd , is , naar men

doorgaans rekent , geweest van omtrent zes-en-zestig connen Schats; doch
andere zeggen , dat dezelve , negentig jaaren laater , met eenckleine vermin
dering , werdt bepaald op eene ſomme van vier-en-zestig honderd , veertig
duizend en twee honderd guldens , welke verdeeling dus werdt gemaakt,
Amſterdam f 3,686430.
Zeeland f 1,275654
Delſc ff 406562 .
Rotterdam ff 174562 .
Hoorn f 268430.
Enkhuizen ff .568562.

of f 6,440200 Guldeos
Die eerſte Otrooy verloopen zynde , is het zelve van tyd tot tyd wederom
vernieuwd , zomwylen met geene veranderingen , zom wylen met Lyvoeg .
zels , geſchikt naar de omſlandigheden der tyden. By vcorbeeld in 't jaar
4717 werdt by de vernieuwing wel uitdrukkelyk bepaald , 5. Dat byzon
dere Perzooren geene goederen of koopmanſchappen naar de Indien op
halve of meerdere of mindere winst zullen zenden of van daar ontfangen .
2. Dat geene Onderdanen van den Staat zich in dicot der buitenlandſe he
Coxt
 OOST.INDISCHE REGEER IN G. 3

Oost -Indiſche Compagnien zullen begeeven . 3. Dar niemand eenig deel

che
in buitenlandſ Oost -Indiſche Compagnie n zal hebben , of derzelver goe
deren hier te lande in commisſie ontvangen of verkoopen. Het vernieuwen
van zodanige Octrooyen is voor de Maatſchappy zeer kostbaar. In 1047
moest zy ten dien einde , den lande ſchenken voor de verlenging des Oc
troois , geduurende vyf- en -twintig jaaren , één Millioen en zesmaal honderd
duizend Guldens , en in 1696 , toen de Maatſchappy eene verlenging
vroeg tot aan 't jaar 1740 , moest dezelve eene ſomme geeven van drie
Millioenen Guldens. In dringende gevallen heeft de Maatſchappy den
Lande dikwyls aanmerkelyke fommen bygezet. Dus werd in de geldeloos
heid van 't jaar 17 17 in overweeging genoomen om de Actien der Oost
Indiſche Compagnie in de Tauxatie van den honderditen penning tegen vyf
per cent , in plaats van vier per cent , te Itellen . Doch deMaatſchappy wil.
de liever voor eenige jaaren eene zwaare belasting betaalen , dan voor altoos
eene , die niet minder fcheen te drukken . Zy, verzocht derhalven , dat men
haar daar voor in plaats wilde belasten met de betaaling der intresſen van de
Negotiatie op het Amptgeld in Holland , die ongeveer twee -en -twintig ton .
ren ſchats beliepen . Voor inkomende en uitgaande rechten betaalt de Maat
ſchappy aan de Admiraliteits Collegien de ſomme van drie honderd vier -en
zestig duizend guldens.
Hoe zeer ondertusſchen de Regeering der Maatſchappye aan die des al .
gemeenen Vaderlands onderworpen zy , ten opzichte haarer Oetrooyen enz. ,
nochtans heeft zy in andere opzichten een in der daad Vorſtelyk gezag.
Haare Bewindhebbers bezitten immers in de Indien een Gebied , by 't welk
de Vereenigde Gewesten in uitgeſtrektheid zeer klein zyn , zy benoemen al .
daar hunnen Gouverneur Generaal , en de verdere geheele Indiſche Regee
ring , welker Leden zy ook alle , van den grootſten for den geringſten toe ,
kunnen afzetten , en naar huis ontbieden . Zy hebben het recht van Oor
log en Vreede. In hunnen naam ontvangt de Gouverneur Generaal de Gc .
zantſchappen der Indiſche Volkeren , en maakt met dezelve verbonden . Hy
bouwt aldaar op denzelfden voet Steden en Sterkten , en houdt eene aan
zienlyke Landmagt op de been , gelyk ook een goede Zeemagt , of heeft
zulks ten minſten meermaalen gedaan. Ten ſterken bewyze van 'c opper :
magtig gezag der Compagnie ſtrekt ook de in 't jaar 1727 verkreegene vry.
heid om geld met haaren ſtempel te mogen doen ſlaan op s's Lands gewoo
ne Munten . Te weeren in 't jaar 17 26 deeden de Bewindhebbers , met toe
Jaating der Gecommitieerde Raaden van Holland en Zeeland , Duiten en zil
veren Ducatons ſlaan met hunne gewoone lerters V. 0. C. , beteekenende de
VEREENIGDE OOST - INDISCI E COMPAGNIE ; terwyl noch op
A 3 den
 6 BESCHRYVING VAN DE HOOGE

den rand ſtond , IN USUM SOCIETATIS INDIAE ORIENTALIS :

't geen beteckent Ten NUTTE DER OOST - INDISCHE MAAT
SCHAPPY. Dit behaagde ondertusſchen in geenen deele aan de Raaden
en Generaale Munt-meesters , die zich over deeze wyze van munten by de
Algemeene Staaten beklaagden , en vorderden , dat men zodanig eene wyze
van munten op Hoog bevel behoorde te verbieden onder eene zwaare Geld.
boete . Ter Vergadering van H. 11. Mogende werde ook op den 17 van
Hooimaand 1726 beſlooten , hoewel regen den zin van Holland en Zeeland ,
de bewuste munte te verbieden , en de Staaten van Holland en Zeeland te
verzoeken , dat zy de geſlagene Stempels geliefden in te trekken . Ondertus.
ſchen leverde de Oost -Indiſche Compagnie in Oogstmaand 1727 een ver
zoekſchrift in om de bewuste mund te mogen behouden : 'c geen ten op :
zichte der Ducatons ook ecrlang werdt toegeſtaan , onder de volgende
voorwaarden . 1. Dat de gewoone Vaderlandſche Ducaton in de Indien
gangbaar zou moeten blyven , tot zodanig eene waarde , als dezelve aldaar
thans naar 't verſchil der Plaatzen en Comptoiren bezat. 2. Dat de Munce
meesters gehouden zouden zyn , met eede te betuigen , dat zy de Ducatons
alleen voor de Compagnie en voor niemand anders zouden munten. 3. Dat
1

de Maatſchappy de Ducatons alcoos zou moeten aanneemen tot die waarde, 1

welke dezelve eens te Batavia hadden gehad , dat is van dertien Schellingen,
Na dien tyd heeft de Maatſchappy veele deezer Penningen doen munten , en >

paar de Indien verzonden , alwaar zy in den koophandel gangbaar zyn. Men

vindt den Duit en Ducaton afgebeeld by Van Loon in zyne Hedend. Pen .
ningk. I. Deel . 18. Hoofdſt. pag. 42. en 49.
Het gewigt der zaak verdient , dat wy nu wat naauwkeuriger ſpreeken
over de aanzienlyke posten der Bewindhebberen en derzelver Regeering ,
Ten welken einde wy eerst zullen aanwyzen hoedanig de ſtaat van dit Col
legie is geweest voor 't jaar 1748 , en daar na , welke veranderingen ' er toon
zyn voorgevallen . 'Er zyn vyf- en -zestig Bewindhebbers in de zes
kamers der Maatſchappye verdeeld ; want hier toe is 't getal, dat by de
eerſte oprichting twee -en -zeventig was , verminderd. Boven ditgetal zendt
de Ridderſchap van Holland twee afgevaardigden in de Vergaderingen der
Maatſchappye , van welke één in 't Noorderkwartier , en één ander in Zuid
.

holland zitting heeft. Ook worden tot de Vergadering toegelaaten negen

der aanzienlykſte Hoofd-Participanten , die door de byzondere Kamers zyn
verdeeld , en van welken vier zitting hebben te Amſterdam , twee in Zee.
land , één te Delft, één te Rotterdam , en één te Enkhuizen : wordende
deeze byzittende Leden onder eede geadmitteerd , en jaarlyks met eene er , .
kentenis van f 100 beſchonken .
Voor
 OOST . INDISCHE REGEERING. 7.

Voor Hoofd -Participanten worden erkend de zodanige , die in de Ka

mers van Amſterdam of Zeeland zes duizend Guldens oud Kapitaal der
Compagnie bezitten ; doch in de overige Kamers kan iemand met drie
duizend Guldens volſtaan. Uit deeze Hoofd -Participanten worden de Be
windhebbers verkooren , en zo raseen Bewindhebber fterft of zich
van zyne Bediening ontſlaat , worden alle Participanten door aangeſlagen
Biljetten zaamengeroepen ; die uit de hunnen zo veel Gemagtigden be
noemen als ' er Bewindhebbers zyn. Deeze Gemagtigden benoemen , ne
vens de Bewindhebbers , een drietal van Hoofd -deelgenooten , uit wel
ke de Burgemeesters der Stad een Bewindhebber plagten te verkiezen.
Niemand is beneden de 25 jaaren verkiesbaar tot het Bewindhebber
ſchap , zy mogen ook aan viemand der andere Bewindhebbers in den
derden of vierden graad beſtaan ; doch Afgevaardigden van andere Pro
vincien en Sceden zyn meermaalen toegelaaten , fchoon zy elkanderen
zeer na beſtondeu . De Bewindhebbers mogen niets aan de Compagnie
verkoopen , dan met bewilliging van de Staaten der Provincien of van
de Magiſtraaten der Steden , alwaar de Kamers zyn. leder Kamer heeft
een Kasſier , die voor een aanmerkelyke ſomme borg moet ſtaan : moe
tende die van Amſterdam , by 't aanvaarden zyner Bediening , vyftig dui
zend Guldens in de Kas der Mlaatſchappye tellen tegen een zeer maa
rig intrest , welke fomme daar moet blyven , zo lang hy in die Bedie
ning blyft ; en voor deezen Kasſier moeten de Bewindhebbers der Ka
mer inſtaan . De penningen die ieder Kamer in zyn beſtier heeft, be
hooren ook daar alleen te huis : zo dat ieder Kamer zich voor haare
penningen moet verbinden , en de andere Kamers niet aanſpraakelyk zyn
voor 'o wanbeſtier van eene derzelven.
Van alle Kamers der Compagnie is die van Amſterdam de aanzien
lykſte , zy bevat ongeveer zeven twaalfde deelen van 't geheel oud Ka
pitaal des eerſten inlegs ; en in 't jaar 1672 werdt reeds ter Vergade.
ringe van Holland verzekerd , dat wel drie vierde deelen der Actien te
Amſterdam behoorden . Deeze Kamer beſtaat uit vyf- en -twintig Bewind
hebbers , van welke achttien door de Regeerende Burgemeesters der Stad
worden gekoozen ; by welke vier worden gevoegd door de Steden
Dordrecht , Haarlem , Leiden en Gouda , en drie door de Provincien
van Gelderland , Utrecht en Vriesland. De Amterdamſche Bewindhebe
bers genieten jaarlyks eene Wedde van drie duizend één honderd Gul .
dens Bankgeld , gelyk ook die van de vier overige Hollandſche Steden ;
maar de drie laatſte ,7 uit de Provincien van Gelderland , Utrecht en
Vriesland , genieten maar twaalf honderd Guldens. De zaaken , die
yoor
 8 BESCHRYVING VAN DE HOOGE

voor de Compagnie moeten worden bezorgd , zyn onder deeze Bewindheb

bers verdeeld : vier derzelven hebben het opzicht over de Pakhuizen , en
bezorgen insgelyks den inkoop der goederen , die voor rekening der Maat
ſchappye naar de Oost-Indien moeten worden gezonden. Daarenboven maa
ken zy de verdeeling der overgekomene Waaren , en draagen zorg voor
de bewaaring dier goederen , gelyk ook voor die geene , welke op de Vei
lingen der Maatſchappye onverkogt zyn gebleeven. Aan drie of vier ande
re Bewindhebbers is de zorg over de Geldmiddelen , en dus over de in
komſten en uitgaaven , aanbevolen. Vyf of zes andere onderzoeken de re
keningen , die dagelyks aan de Maatſchappy ter betaalinge worden voorge .
ſteld , terwyl eenige andere de geheime zaaken der Maatſchappye gade
flaan. De allermoeijelyktte Commisſie is ondertusſchen die van de Equipa .
gie , welke doorgaans door zeven Bewindlebbers wordc volbragt : deeze
Heeren bezorgen het laaden en losſen der ſchepen , het aanneemen van 't
Scheepsvolk , Soldaaten en Ambachtslieden , gelyk Smeden , Timmerlieden
enz. , benevens den inkoop van allerhande Bouwſtoffen , Mondkost en Oor
logsvoorraad. De Kamer van Amſterdam heeft ook twee Advokaaten , die
de belangen by alle gelegenheden moeten voorſtaan , niet alleen van deeze
Kamer , maar van de geheele Algemeene Compagnie : om nu niet te ſpree
ken van groot aantal van Boekhouders , Klerken , Opzieners , Pak 1

huismeesters , Kruidleezers , en veelerleye andere Bedienden der Maat 2

ſchappye.
Na de Kamer van Amſterdam volgt in aanzien die van Zeeland , die ruim
een vyfde deel van de Actien der Compagnie bezit. Dezelve heeft twaalf
Bewindhebbers uit de Regenten der Zeeuwſche Steden , by welke een der
tiende wordt - gevoegd door de Provincie van Groningen. Deeze Heeren
genieten jaarlyks een Wedde van zes-en-ewintig honderd Guldens. Daar
enboven heeft deeze Kamer vier Rekenmeesters, verſcheide Boekhouders en
mindere Bedienden.
De Kamer Delft wordt geſchat ongeveer een veertiende van den inleg
der Compagnie te bezitten : dezelve heeft zeven Bewindhebbers , van wel.
ke zes aldaar te huis behooren , terwyl de zevende uit Overysſel zitting
neemt. Her inkomen van ieder deezer ( leeren is twaalf honderd Guldens ,
De Kamer van Rotterdam heeft een vyf- en -dertigſte gedeelte van den in .
leg der Compagnie in handen. Dezelve heeft zeven Bewindhebbers , van
welke zes worden gekoozen uit de Inwooners dier Stad , en de zevende
komt van wege Dordrecht : zynde het jaarlyksch inkomen dier Heeren twaalf
honderd Guldens.
De Kamer van Hoorn wordt geſchat een vyf-en -twintigſte gedeelte der
gcheele
 OOST - INDISCHE REGEERING. 9

geheele Hoofdſom te bezitten : derzelver belangen worden beſtierd door

żes Bewindhebbers , die allen uit de Stad worden gekoozen , en eene jaar .
lykſche Wedde van twaalf honderd Guldens genieten.
De Kamer van Enkhuizen is de laatſte in rang , en bezit ongeveer
een twaalfde gedeelte van den geheelen inleg. Deeze Kamer heeft
.

acht Bewindhebbers , te weeten zeven uit deeze Stad , en den achtten uit
Alkmaar , welke Heeren allen een jaarlyksch inkomen hebben van twaalf
honderd Guldens.
- leder Kamer heeft het bewind haarer eigene zaaken, en ſtelt de laage
Krygsbedienden aan tot de waardigheid der Serjanten toe. De byzondere
Kamers overleggen ook , welke Koopmanſchappen , als mede welke Sommen
zy in gemunt en ongemunt Goud naar Batavia willen zenden ; zy rusten
ook ieder haare ſch : pen uit, en betaalen de maandgelden , zo aan de Op
perhoofden , als aan de Gemeenen.
De gewoone Algemeene Vergaderingen der Compagnie zyn drie in 's
jaar , en worden de Vergaderingen van Zevencienen genoemd , dewyl de
zelve beſtaan uit zeventien Leden , uit de verſchillende Kamers by elkande
ren gekomen . Acht Heeren komen in deeze Vergadering alcoos van wege
de Kamer Amsterdam , vier worden 'er gezonden uit Zeeland , en uit ieder
>

der andere Kamers één : terwyl de zeventiende ' er beurtelings wordt byge
voegd uit de Kamers Delft , Rotterdam , Hoorn en Enkhuizen , als de Ver.
gaderingen in Holland worden gehouden ; doch in die jaaren , in welke de
Kamer van Zeventienen binnen Middelburg vergadert, dan wordt dit zeventien
de Lid uit de Provincie van Zeeland gekoozen. De Vergaderingen van Zeven
tienen worden' altoos gehouden te Amſterdam of te Middelburg, en wel vier
jaaren aan een op de eerſte plaats , doch daar na twee jaaren aan een op
de laatſte.
De Vergaderingen komen doorgaans drie maalen in 't jaar te zaamen
doch kunnen , in geval van noodzaakelykheid , ook buitengewoon worden zaa.
>

men ' geroepen . De eerſte gewoone Vergadering is in 't laatst van Sprokkel-,
of in 't begin van Lentemaand : deeze dient om den prys der Speceryen
en de Uitdeeling , die de Maatſchappy wil doen , vast te ſtellen. De twee
de is in Oogstmaand, en hier worden de Brieven , die in 's Hage door de
Vergadering van Tienen zyn opgeſteld , om ze naar de Indien te zenden ,
en van welke wy aanſtonds zullen ſpreeken , geleeżen. De derde is einde
lyk in Wyn- of Slagımpaand , in welke de orders worden gegeeven aangaande
de groote Verkoopingen , die in dien tyd worden gehouden , om nu niet
te ſpreeken wegens de uitrustingen der Schepen en honderd andere zaaken ,
die aldaar worden beraamd. De uit de Indien komende berichten worden
II. DE EL B ook
10 BESCHRYVING VAN DE HOOGE
ook in dezelve overwoogen , en volgens derzelver inhoud aanſtellingen ged
doan van Gouvemeurs , of Directeurs Generaal , Raaden van Indien , of
van andere Hooge Bedienden , wier posten door fterven of ontlag zyn 1
opengevallen.
De Vergadering van Tienen , of de zogenoemde Haagſche Vergadering ,
wordt in Zomer- of Hooimand gehouden , en beſtaat uit tien Bewind
hebbers , komende tot dezelve van Amſterdam vier , uit Zeeland cwee , en
uit ieder der overige Kamers één . Alhier worden alle uit de Indien komen . 1

de Papieren geleezen , en beraadſlaagd wat men op dezelve zał antwoor

den , en de hier genoomene beſluiten worden dan noch nader overwoogen in
>

de daar op volgende Herfst -Vergadering van zeventienen .

!
Zodanig was de coeſtand der Maatſchappye en haare Regeering hier te
lande , voor 't jaar 17 48 : doch in 't zelve beſloot de Maatſchappy , naar 's
voorbeeld der geheele Republyk , tot haar Emirent Hoofd aan te ſtellen
den Doorluchtigen Vorst, Zyne Hoogheid WILLEM CAREL HEN.
RIK FRISO , toen aangenoomen tot Neerlands Algemeenen Scadhouder en
Capitein Admiraal en Generaal, onder den naam van WILLEM DEN IV .
Het was ter Kamer van Amfterdam dar men Zyne Doorlugtige Hooglieid , op
den eerſten van Wintermaand 1748 , aanſtelde tot OPPERSTEN BEWIND,
HEBBER EN GOUVERNEUR GENERAAL DER HOLLANDSCHE
OOST - INDIEN , en dit voorbeeld werde tas door de overige Kamere
.

gevolgd.
Zyne Hoogheid werde in deeze nieuwe Hooge Waardigheid ingehuldigd 1

1
op den 12 'van Grasmaand 1749 , door een Gezantſchap der twaalf volgen
de Bewindhebbers. Uit de Kamer van Amſterdam kwamen de Heeren Six ,
De Vry Temmink , Boudaan , Scbierenberg en Backer. Uit Zeeland de
Heeren Van Borſele en Duivelaar de Campen . Uit Delft de Heeren
Vreedenburcb en Van der Goes. Uit Rotterdam , Hoorn en Enkhui.
zen de Heeren Senferf, Abbekerk Crap en Bleiswyk. Deeze Heeren
werden verzeld door de vier voornaame gezwooren Deelgenooten , de twee
Advocaaten der Compagnie , en door cwaalf Hoofd-Deelgenooten , uit de H

Kamers daar toe benoemd. De Afgezondene begaven zich ten Hove , geze ,
ten in twaalf Koerzen , en overreikten Zyne Doorlugtige Hoogheid zyne
Commisſie in eene doos van Oostersch Agaat , op eene kostbaare wyze in
Goud gezet; ook deed by deeze gelegenheid de Advocaat Hartman , die
naam zyner Meesteren , eene deftige Aanſpraak , die door den Stadhouder
9

op eené zeer minzaame wyze werde beantwoord .

De Commisſie , op welke Zyne Doorlugtige Hoogheid tot Opperſten Be .
windhebber en Gouverneur werdt bevorderd , behelsde de vyftien volgende 1

artikels. I. Zyne
 OOST - INDISCHE REGEERING.

I. Zyne Doorlugtige Hoogheid zou voorzitten in de Vergaderingen van

Zevencienen , in de Haagſche , en in alle andere Vergaderingen der Kamers,
her zy in Perzoon , of door zyne Repreſentanten , die aldaar raadende en be.
Auitende Stemmen zouden hebben , doch geene andere Ampten kunnen ben
dienen , en gekooren moeten worden uit de Hoofd -Deelgenooten der Come
pagnie , woonachtig in Holland en West - Vriesland of in Zeeland
II. Zyne Doorl. Hoogheid zou zelve kunnen voorſtellen , of door zyne
Repreſentanten doen voorſtellen , alles wat Hoogst Dezelve oordeelde van
eenig nut voor de Compagnie te kunnen verſtrekken.
III. Hoogst Dezelve zou verplicht zyn te begunſtigen en te handhaaver
alle Rechten , Ocrooyen , Privilegien , Reglementen en Inttructien , zo der
>

Kamers , als die der Ministers en Deelgenooten.

IV . Hoogst Dezelve zou vryheid hebben de Algemeene en byzondere
Vergaderingen , waar en wanneer hy zulks dienſtig zou achten , zaamen te
Foepen .
V. Hoogst Dezelve zou zorg draagen , dat de Bewindhebbers en Bew
dienden zich naauwkeurig hielden aan de Oude Wetten , en zich niet ſchub
dig maakten aan eenigen geheimen handel , leevering , verkooping van Ef.
fecten , Bouwſtoffen of Fabryken . Ook dat zy voor de Collatie van Amp
ten en Voordeelen geenerhande geſchenken of uitkeeringen ontvingen , hec
zy in gelde , of in de waarde van dien , of door ruiling van eenige ande,
re posten en waardigheden , alles onder bedreiging van Eerloosheid en
Casſatie .
VI. Dat de misbruiken , die in zwang mogten zyn , hoe oud ook ,
niet zouden worden verdraagen ; maar dat in tegendeel Zyne Hoogheid
kragtdaadig de hand zou houden aan de uitvoering van alle Inſtruction
en Reglementen.
VII. Dat alle verſchillen tusſchen de Kamers of haare Ministers zou
den verblyven aan de Deciſie van Zynę Door). Hoogheid.
VIII. Dac Zyne Doorl. Hoogheid uit eene benoeming van drie Per
zoonen de keuze van een Bewindhebber zou doen .
IX. Het geene insgelyks plaats zou hebben ten opzichte der open
vallende plaatzen der Advocaats Ampten en andere Bedieningen van
belang.
X. Gelyk ook aangaande de Posten in de Indien te vervullen .
XI. Dat Zyne Doorl. Hoogheid inzonderheid zou letten op 'r huis.'
houdelyke , en ten dien opzichte teffens met de Directeuren en Deek
genooten zodanige Ichikkingen maaken als men nuttig dacht te
zyn .
Ba XII. Dag
 BESCHRYVING VAN . DE HOOGE

XII. Dat men op dezelfde wyze de verdere orders zou beraamen , be

trekkelyk tot den ftaat der zaaken in Indien .
XIII. Ten opzichte der Fortresſen en Posten der Compagnie in de In .
dien zou Zyne Doorl. Hoogheid zodanige orders formeeren en ten uitvoer
brengen , als Hoogst Dezelve nuttig zou oordeelen.
XIV. Dewyl het dienſtig is , dat de Hoofd -Deelgenooten van tyd tot
ryd worden onderricht aangaande den ſtaat der Compagnie , zal Zyne Doorl.
Hoogheid, in zo verre ' er geene Geheimhouding noodig is, en zulks door
Hoogst Dezelve nuttig wordt geoordeeld , doen zaamen roepen eene Alge .
meene Vergadering der Hoofd -Deelgenooten , die aldaar zullen kunnen doen
voorſtellingen by meerderheid van Stemmen , die in vervolg by de Verga
dering der Kamers zullen worden overwoogen , waar na de Deelgenootea
wegens den uitſlag zullen worden onderricht.
XV. Dat de Bewindhebbers en Hoofd -Deelgenooten Zyne Doorl. Hooge
heid zouden kunnen opdraagen alle Poincten en Artikels , die niet wel ja
dieze Acte mogen zyn uitgedrukt, door middel eener verdere Verklaaring,
onder de goedkeuring en ratificatie Hunner Hoog Mogende.
: Het inkomen gehegt aan deezen gewigtigen Post werdt niet bepaald , de
wyl Zyne Doort. Hoogheid' de grootmoedigheid had van daar niers voor te
willen genieten ; terwyl de Vorst betuigde Dat Hy zich dubbeld vol.
daan zou achten , zo: Hy maar moge zien , dat de Maatſchappy door zy.
, ne zorgen meer en meer in bloey en vermogen aanwies ".
Het mogt der Compagnie ondertusſchen niet gebeuren dien Doorluchci.
gen Prins lang aan haar hoofd te zien , dewyl dezelve cwee jaaren laater tot
groote droef heid aller Vaderlandslievenden het tydelyke met het eeuwi,
ge verwisſelde.
De waardigheid van Opper Directeur bleef dus onvervuld tot in 't jaar
"2.766 , wanneer Zyne Doorl. Hoogheid WILLEM de V. , Ngerlands ge
liefde Erfitadhouder, meerderjaarig verklaard, en aan 't Hoog Bewind geplaatst
werde. De Heeren Bewindhebbers namen toen een beſluit om de waar
digheid , door Zyne Doorl. H. Vader Glorieuſer Gedagtenisſe bezeeten , aag
Hoogst Denzelvea op te draagen. Dan dewyl de toeſtemming van Hun Hoog
Mogende hier toc noodig was , werdt 'er door dezelve op den 21 van
Lenteniaand behoorlyke qualificatie en Commisſie verleend om deeze zaak
te voltooyen ; waar op de Bewindhebbers, op den 27 daar aan volgende, 1

de goedkeuring van H. H. Mog. op hun een weinig veranderd Reglement

hebbende ontfangen , aan Zyne Doorl. Hoogheia het Diploma in handen ſtel
den , waar op aan Hoogst Denzelven de voornoemde Hooge Waardigheid
werdt opgedraagen . De Heeren Bewindhebbers gaven hier van op denzelf-.
den
 OOST- INDISCHE REGEERING. 13

den dag kennis aan de Algemeen Staaten ; terwyl Zyne Doorl. Hoogheid
tot zynen Repreſentant verkoos den Heer Thomas Hope , om zyn Perzoon in
alle Vergaderingen der Maatſchappye te verbeelden ; en in deeze waardig
heid werdt die Heer op den 10 van Grasmaand ingehuldigd. Hunne Ed.
+

Groot Mogende , de Heeren Staaten van Holland , bevestigden deeze keuze

door hunne goedkeuring , en verklaarden hunne meening te zyn , dat Zyne
Doorl. Hoogheid de verkiezing van Bewindhebbers zou doen uit een drietal,
hem door die geene , welke tot de ſtemming bevoegd waren , overgegee.
ven.. Op den eerſten van Zomermaand 1768 nam Zyne Hoogheid zitting
als Opperbewindhebber der Maatſchappye ; bekleedende de Heer Hope zy
pe waardigheid van Repreſentant tot aan 't jaar 1770 , wanneer hy dezelve
nederlag. Na dien tyd is deeze aanzienlyke post tot heden toe onver .
vuld gebleeven .
Alle Bedienden der Maatſchappye , van den Hoogſten tot den Laag.
ften toe , zyn by eede aan haaren diense verbonden , door een Artikel.
brief, dien zy alle moeten beëedigen , doorgaans ten dage der monſterin
gen , of kort daar na. In deezen eed zyn zo wel begreepen de afweezen
de , als de tegenwoordige , en zy , die de vingers niet opſteeken , zo wel als
dis geene , welke gezwooren hebben . De Kooplieden op de ſchepen , of
de Schippers , zyn gehouden het Scheepsvolk , zo ras zy in Zee geſtooken
zyn , den geheelen Artikelbrief voor te houden , of ten minſten den inhoud
der hen meest betreffende zaaken , 't geen zy ook alle zes weeken moeten
herhaalen. Ook moeten deeze byzondere Artikels aan den grooten mast
worden aangeplakt , of op andere gevoeglyke plaatzen , en geduurig worden
vernieuwd.
臺
De Kooplieden of Schippers zyn noch daarenboven verplicht ,
na de eerſte leezing van den Artikelbrief, den Scheepsraad by een te roe.
pen , en hen by eede de paarkoming van alle deszelfs Artikelen te doen
belooven. Wanneer 'er gebeele Vlooten der Compagnie zeilen , heeft het
zelfde plaats omtrent den geheelen breeden Scheepsraad , en een ieder
moet aldaar zyn plechtigen eed met onderteekening bekrachtigen en
erkennen .
Deeze gewigtige Artikelbrief is vooral in 't net geſteld op den 3 van
Herfsmaand 1672 en beſtaat uit zestien titels , wier inhoud ongeveer
de volgende is.
I. De Kooplieden , de Schippers , de mindere Officieren , zo te Lan .
de als te Water , en eindelyk de Soldaaten en Matroozen , moeten den
Gouverneur Generaal getrouwheid zweeren. De Scheepsofficieren en
Matroozen moeten hunnen Schipper , en de Soldaaten hunnen Officieren
onderdaanig zyn : gelyk ook de Onderkooplieden en Adifcaten hunnen
B 3 Opper,
14 BESCHRYVING VAN HOOGE

Opperkoopman. De Schipper heeft het bevel over al 't Scheepsvolk ;

bepaalende , en veranderende naar welgevallen , den loop der Koersfen , bei
devens de vermeerdering en vermindering der zeilagie. Doch zo ' er over
deeze ſtoffe verſchil ontſtaat , moet het zelve , by meerderheid van ſtemas
men , door hem en de Stuurlieden worden afgedaan ; of ook , zo de
fchepen vlootswyze zeilen , door den Scheepsraad of Bevelhebber wor
den beſlist . De Bevelhebber en Breede Raad bepaalen ook tyd en
plaats van ankeren , van handelen , of van zich met ververſchingen te voor
zien . Beſtaande deeze Breede Raad uit de Kooplieden , Schippers ,
Onderkooplieden , Opperſtuurlieden en Serjanten , of andere voornaame
Krygsbevelhebbers , die op de vloot mogen zyn. In zodanig een ' Raad
zic de Bevelhebber der Vloote voor , en heeft twee ſtemmen , indien
'c getal der ſtemmen anderzins ſteeken mogu Komt de Bevelhebber te
ferven , dan voert ieder Schipper , of liever ieder Koopman , die de
hoogſte op de ſchepen is , op zyne beurt het opperbevel , en de groo
te vlag. Ieder ſchip heeft zyn byzondere Rechtbank , die beſtaat uit
den Koopman , Schipper, Onderkoopman , Opperſtuurman en Hoogboots.
man ; zynde de Koopman de Voorzitter der Vergadering. Door deeze
Rechtbank wordt vonnis geveld aan boord over allerleye verſchillen en
misdaaden , die geen halsſtraffe vorderen : uitgezonderd in 't geval van
muiterye of verraad ; want in dit laatſte geval wordt aan boord , veilig
heids en afſchrikshalve , ook kort halsrecht gedaan , terwyl alle 'overige
halsſtraffelyke misdaaden voor de Hooge Justitie Kamer te Batavia moe
ten worden beoordeeld : zonder toeſtemming en voorkennis mag
nien geene Vergaderingen van 't eene ſchip op 't ander beleggen,
noch zelfs van 't eene ſchip op 't ander overgaan , zonder des
zelfs goedkeuring. Zonder verlof van zyn Opperkoopman mag een
Schipper geen boot aan den wal zenden of naar andere ſchepen.
De Koopman , Schipper en Kommandeur der Soldaaten moeten zor
ge draagen dat 's nagts drie of viermaalen de ronde op de ſchepen wer
de gedaan tot vermyding van allerley onraad en zaamenrortingen. AI
wie aan boord , of te lande in de Indien , eene zaamenzweering tegen de
Regeering ontdekt, of eene andere muiterye , geniet, zo hy ' er zelfs ſchuldig
aan is , vryheid van ſtraffe en twintig ſtukken van achten tot eene belooning:
doch is hy onſchuldig , dan wordt zyne belooning vermeerderd tot vyftig
Atukken , en teffens verkrygt hy de eerſte openſtaande Bediening.
II. Het is een ieder op de ſchepen ſtrengelyk verbooden , Godslaster:
lyke woorden te gebruiken , op verbeurte van tien ſtuivers , en verdere
Atraffe naar omſtandigheid van zaaken. De Predikanten of Krankbezoe
kers
 OOST - INDISCHE REGEER ING . 15

kers mogen in 't waarneemen hunner Bediening niet worden geſtoord. Elk
moet 's morgens en 's avonds eerbiedig verſchynen om de openbaare Gebeden
en 't leezen der Heilige Schrift te aanhooren. Die zonder wettige reden
en toelaaring van daar blyven , worden voor de eerſte reize geſtraft met ver .
Hies van 't Wyarandzoen , en de boere van één Gulden ; serwyl zy by 20
danig een tweede pligtverzuim tweemaal zo veel verbeuren , en op de derde
reize driemaal zo veel ; wordende zy dan noch daarenboven voor de mast
gelaarsd. Over Godsdienſtige verſchillen mag men aan boord geenerhande
twistredenen houden , op verbeurte van eene maand huur; en wanneer zo .
danige verſchillen zo hoog loopen , dat 'er daadelykheden op volgen , of
ten minſten verdeeldheden onder 't volk , dan zullen de Overtreeders naar
omſtandigheid van zaaken willekeurig worden geſtraft.
III. Zonder bevel van den Opperkoopian en Schipper mag 'er binnen
boords geen nieuw ongewoon timmerwerk worden gemaakt. De Kooplie:
den en Onderkooplieden moeten naauwkeurig op hun boekhouden toezien ;
en de Schippers en Scuurlieden dagelyks hunne journaalen , zonder eenig
verzuim , opmaaken . By de aankomst der ſchepen te Batavia moeten dee .
ze journaalen , benevens de rekeningen , worden overgegeeven aan den Gou .
verneur Generaal en de Raaden van Indien , op dat 'er door H. H. Ed.
naauwkeurige inſpectie van moge worden genoomen . Op dezelfde wyze
moeten de Hoofdofficieren der Retourſchepen handelen , en humne papieren
by de ce 'ruggekomst in 't Vaderland , aan de Heeren Bewindhebbers der
Maatſchappye ter hand ſtellen , op verbeurte van zes maanden Wedde voor
de Kooplieden , en van twee maanden Wedde voor de Schippers. Nie
mand der Officieren of der overige Scheepsgezellen mag meer vaten , kisten
enz. met zich uit de Indien voeren , dan hem by de gedrukte lyst wordt toe
gelaaten , by 'verbeurte , dat al 't geen hy meerder heeft , voor goede prys
>

zal worden verklaard . Iemand , die in de Indien in dienst der Compagnie

is, mag geduurende zyn verblyf aldaar geenerhande Waaren herwaards over
zenden . Niemand mag met vaartuigen aan boord der te huis komende fche
pen vaaren , uitgezonderd de lootzen of ſchepen daar toe door de Bewind
hebbers getast. By het inkomen mag men niemand van boord laaten gaan
zonder kennisſe der Bewindhebbers , op verbeurte der maandgelden ; terwyl
dok niemand buiten gaats op een uitgaand ſchip mag worden toegelaaten , by
verbeurte van zyne Bediening , en 1ooo guldens Boete : op de te rug reize mo
gen de ſchepen geene vreemde havenen aan doen , dan in de uiterſte noodzaa .
kelykheid , moetende ook de Schippers , zo zy by hun vertrek naar 't Vaderland
te veel goederen hebben ontvangen , dezelve wederom overleveren , op ver
beurte van drie maanden Wedde. De Schippers , Stuurlieden , Macroozen en
ande
 YVING
16 BESCHR VAN DE HOOGE

andere Zeelieden , zich in dienstder Maatſchappye begeevende , zyn verbon

den voor drie jaaren , de Jongens voor tien jaaren : doch alle overige , die
zich laaten aanneemen , moeten de Maatſchappye vyf jaaren lang dienen.
Die met hunne huishouding naar de Indien gaan , gelyk ook Vrouwen of Meis .
jes derwaards vaarende , zyn aan de wetten der Maatſchappye ten hunnen
opzicht gemaakt ,> of noch te maaken , verbonden. Die voor den behoor.
lyken tyd , of zonder toeſtemming van den Gouverneur en Raad van Indien
vertrekken , verbeuren alle hunne maandgelden. Die zich zonder verlof op
de ſchepen verſteeken , verbeuren ook 't geen zy te goed hebben , en ver
dienen niets op de tę huis reize. Die de Maatſchappye gediend hebben
mogen zich by geene vreemde Mogenheid in dienst begeeven , op verbeur
te van 'ı geene zy te goed hebben en lyfltraſſe , zo men hen moge achter .
haalen : eene gelyke ſtraffe ondergaan zy , die , hoewel zy hun cyd hebben
uitgediend , zonder toeſtemming der Maatſchappye over land naar huis kee
ren . De overloopers tot den vyand worden met verbeurte van hun maand.
geld en aan den lyve geſtraft.. Inmiddels mogen de Bewindhebbers en Gou
verneur Generaal een ieder binnens tyds op ontbieden , of naar 't Vader.
Jand opzenden .
IV. De Maandgelden beginnen zo ras de ſchepen buiten gaars zyn , en
eindigen met het afdanken der aangenoomen Perzoonen ; wordende dezelve
ter kamer , alwaar iemand is aangenoomen , aan een ieder beraaald , die vol.
magt van den aangencomen Perzoon kan toonen , al ware dezelve op andere
ſchepen der Compagnie , of zelfs voor eene andere Kamer overgegaan.
Doch in de Indien wordt geen maandgeld betaald , dan op ſpeciaal verlof
der kamer , voor welke iemand is uitgevaaren ; en dan wordt 'er op zyne
verdiende maandgelden nooit meer verſtreke dan zes maanden Wedde , om
uit het overige in ': Vaderland te kunnen betaalen 't geen voor Vrouw ,
Kinderen of Naastbeſtaanden , moet blyven ſtaan . Voor hen die in dienst
der Maatſchappye gekwetst worden draagt men ook byzondere zorge : want
behalven de bediening van Chirurgyns enz. wordt aan een gekwetſten , in 't Va
derland te rug gekomen , eene præmie betaald evenredig aan zyne ſchaade ;
mits dat hy een geruigſchrift kan toonen , 's geen , zo 't geval aan
Land is gebeurd , geceekend werde door het Opperhoofd en zynen Raad ,
en ter Zee door den breeden Scheepsraad : zynde de præmien de
volgende.
Voor 't verlies van den Rechter Arm f 800 :
Voor den Linker Arm f 500 : :
Voor 's verlies van een Been f 600 . : . :
Voor beide Beenen f 1200 ::::
Voor
 OOST - INDISCHE REGE ER ING. r;
Voor 't verlies van een Oog f 400 • : • :
- Voor dat van beide Oogen f 1200
i' Voor 't verlies der Rechterhand f 600 ::::
* Voor de Linkerhand f 400 .. : . :
Voor dat van beide Handen f 1200
Andere beſchadigingen , die niet volkomen worden geheeld , moeten
vergoed worden naar 't oordeel van daar toe bevoegde goede mannen ; cer
wyl het ſchip , op welk het ongeluk voorvalt, voor de betaaling verbonden
blyft. Indien een ſchip door brand of ſchipbreuk verlooren gaat, verliezen
de Schepelingen hunne maandgelden , en 't geen zy verders te goed hebben ,
behoudende zy dan geen ander recht , dan alleen op de Scheepsgoederen , die
geborgen worden , na aftrekking van het bergloon en de overige onkosten .
In 't bergen der goederen van verongelukte fchepen moet al 't Scheepsvolk .
naar vermogen de grootſte vlyt beſteeden, gelyk ook plaats heeft in alle
rampen , die een der kantooren of andere verblyfplaatzen der Maatſchappy
>

mogten overkomen . Van de goederen , door de ſchepen der Maatſchappye

op de vyanden genomen , geniet het volk den zescienden penning
na aftrekking van de gedaane kosten , en van den vyfden penning voor
het Land , en den dertigſten voor den Admiraal Generaal. Een ieder wordt
zyn aandeel in den buit op rekening gegeeven , en hy mag zich verder niets
van 't genomene toeeigenen , uitgezonderd de plondering van 'e veroverde
Volk , waar door men alleen hunne kleederen verſtaat, met uitzondering van
goud , zilver en edele geſteenten.
V. By 'c afſterven van een Dienaar der Maatſchappye , wordt ' er door
den Gouverneur en Raad van Indie , of door de Opperhoofden der plaatze ,
daar 't Sterfgeval gebeurt , een ander in zyne plaats geſteld ; gelyk ook ,
wanneer iemand onbekwaam is , ofmogiworden : in welk geval dezelve by ge .
legenheid wordt te rug gezonden , doch zonder eenige maandgelden te trek .
ken . Die in de Indien , geduurende zyn verbonden cyd , tot een aanzien
lyker post wordt verheeven , trekt de helft der Wedde zyner voorige be
diening , en de helft der nieuwe ; uitgezonderd de Krygslieden , Kooplie
den en AdGftenten : want de eerſte trekken aanſtonds de volle gagie van
dien , in wiens plaats zy komen ; terwyl de beide laatſte , zo lang hun ver •
bonden cyd noch loopt , geenerhande vermeerdering van Wedde krygen .
>

Zy , die om een of andere reden" , door eene Lands- of Scheeps- Overheid der
Maatſchappye , uit hun dienst zyn gezet, mogen nooit wederom worden aan
genomen in dienst derzelve, zonder uitdrukkelyk goedvinden der Overheid ,
die hen heeft afgezet. Die , wegens buitengewoone dicnſten der Maat
ſchappye gedaan , iets meenen te vorderen te hebben , moeten hun verzoek
II. Deel . C aan

1 .
18 BESCHRYVING VAN DE HOOGE
aan den Gouverneur en Raaden te Batavia doen , en nogen zulks niet uit .
ſtellen , tot dat zy wederom in 't Vaderland zyn te rugge gekomen ; wore
dende zy in zodanig een geval. voor altoos van 't genot van hunnen eisch
verſtooken. Een "iegelyk moet met zyne Wedde te vreeden zyn , en mag ,
binnen zyn vast bepaalden tyd , geen meerder belooning verzoeken ; doch
zo ras de tyd om is , mag hy zo veel genieten als hy van den Gouverneur
kan bedingen . Die , in dienst der Maatſchappy , van vreemde Mogendheden
oenige geſchenken ontvangt , is verplicht , dezelve aan den Gouverneur en
Raad van Indie over te geeven , om ten voordeele der Maatſchappy te wore
den verantwoord. Die in 't beſchermen van Schepen , Goederen of Sterka
ten der Maatſchappye, door den vyand worden gevangen genoomen , zule
len uit haare Kasſe in afkorting der verdiende Maandgelden het volgende
tot losgeld genieten,
De Gouverneur Generaal 2000 Stukk . van achten ,
Alle byzondere Gouverneurs , Raaden van
Indien , enz . IOOO
Een Opperkoopman , Schipper of Kapitein 500
Een Onderkoopman Luitenant , Vaan
9

drig , of Stuurman 200

1
Alle mindere Officiers , Adliftenten , Soldaaten en Matroozen drie maan 1

den Wedde , zonder meer. Alle loopende maandgelden houden op met den
dag dat iemand gevangen wordt, cox dat hy wederom zyn onclag bekomt ; 1
kunnende hy tusfchen beiden niers genieten , dan cenige penningen tot on , 1

derhoud , die op maandgelden worden verſchooten .

VI . Niemand mag , gedaurende zyn' dienst in de Indien , byzonderen han-;
del dryven , noch meer naar 't Vaderland voeren , dan by byzondere Regle
menten is bepaald. Elk zal moeten verdraagen , dat zyne kisten , zo in de
Indien , als hier te lande werden onderzocht. Men mag geene Juweelen ,
noch gemunt of ongemunt Goud , uit de Indien herwaards brengen ; maar
ieder is gehouden deugdelyk over te geeven aan het Comptoir Generaal te
Batavia , 't geen hy bezit ; waar voor bem Asſignatien of Wisfelbrieven op
de Maatſchappy worden gegeeven , die aan hem ,, of zyne erfgenaamen in,
'c Vaderland worden betaald. Niemand mag de verdiende maandgelden van i
1
iemand , die noch in de Indien is , koopen ; doch zo iemand ziek wordt,
of door andere toevallen iets tot zyn onderhoud voodig heeft , kan hy zulks
ter leen op zyne verdiende maandgelden opneemen by den Koopman of 1
Raad der plaatze , daar hy zich bevindt.
VII . Elk moet met het geſtelde randzoen te vreeden zyn , by verbeurte 1
van twee maanden Soldy. Her Wynrantzoen mag niet verkogt of bewaard
worden ,

1
 OOST - INDISCHE REGEERING . 19

-worden , maar moet aanſtonds worden gedronken. Zo iemand het niet .

be
-geert , blyft het in 't vat , en hy mag het daar na niet haalen ; heimelyk
mag iemand geen wyn haalen op verbeurte van twee maanden Soldy. De ſpys
en drank moet alleen uitgedeeld worden door hen , die daar toe door de
Kooplieden en Schippers zyn aangeſteld. De Kaazen , die de Maatſchap
*py voor 'c Scheepsvolk mede geeft, moeten aanſtonds op ieder ſchip door
den Koopman en Schipper worden verdeeld , en door een iegelyk zuiver
worden bewaard. Zonder verlof dier Opperhoofden mag men ook geener
' hande Eerwaaren als bedorven over boord werpen , op verbeurte van eene
maand Wedde .
VIII. De Officieren , Soldaaten en Matroozen moeten hun Geweer en
Gereedſchap altoos fchoon en gereed bewaaren ; en niemand mag eenig
Scheepsgereedſchap verleggen of verſteeken , of hy zal tot ſtraffe voor den
mast worden gelaarsd .
IX . Her Geſchut mag aan land of aan boord alleenlyk worden gelost op
order van den Commandeur , Koopman of Schipper, op verbeurte van eene
maand Wedde. De Officieren mogen ook geene onnoodige eereſchooten
doen , op gelyke Itraffe voor jeder overtollige ſchoot.
X. De Opper- en Ondermeesters moeten zich ten dienst der vloote ge
dienſtig laaten gebruiken , zonder daar voor iets boven hunne gewoone
Wedden te mogen vorderen. Elk kwartier moet de zieken , die onder hen
vallen , behoorlyk oppaslen en onderſtand doen , tot welk einde eenige per•
zoonen door den Scheepsraad by beurten worden benoemd. Ook moet
ieder kwartier zyn gedeelte van 't ſchip dagelyks reinigen en wasſchen .
Niemand mag binnen boords , dan op daar toe geſtelde plaatzen , zyn water
maaken of zyn gevoeg doen , of zyne natte kleederen , zonder die uit te
trappen , in 't ſchip laaten leggen , by verbeurte van tien Stuivers.
XI. De Kooplieden en Schippers moeten zorge draagen , dat de Uiterſte
Willen , aan boord gemaakı, behoorlyk worden geboekt , en door ten min
ften cwee Getuigen , behalven den Schryver , worden geteekend ; onder be
dreiging , dat de Erfgenaamen de ſchaade , die zy daar door mogten lyden ,
op hunne maandgelden zullen kunnen verhaalen . De goederen der overlee
denen zullen behoorlyk moeten worden geboekt, en in de Indien worden
overgeleverd , om van daar jaarlyks herwaards te worden gezonden. 't Geen
iemand op de te huis reize aan eenige zyner vrienden in 't byzonder be
ſpreekt , zal door den Scheepsraad bewaard , en by de aankomst aan de Be
windhebbers worden overgeleverd , die het dan vervolgens , na behoorlyk
.

onderzoek , aan de rechte eigenaars moeten bezorgen . Binnen boords mo.

gen geene goederen der overleedenen worden verkogt, behalven hunne klee
C2 deren
 20 BESCHRYVING VAN DE HOOGE

deren , die aan de meestbiedende voor de groote mast zullen worden toege
weezen ; doch niemand mag iets mynen , of hy moet meer dan de waarde
van dien by de Compagnie te goed hebben. De Kooplieden , AdGftenten
臺

en verdere Boekhouders moeten naauwkeurige aanteekening houden van de

Perzoonen , die op andere ſchepen overgaan , om ten allen tyde te kunnen
aanwyzen , waar hunne rekeningen behooren : zy moeten insgelyks naauw ,
keurig boekhouden van Legaaten , aan den een of anderen , of aan den Ar,
men gemaakt , op verbeurte van twee maanden Wedde.
XII. Binnen boord mag niemand Speelkaarten hebben of maaken onder
ſtraffe van acht dagen op water en brood in de boeijen te zullen zitten . Die
' er mede ſpeelt , verbeurt één Gulden , en 't ſpel wordt over boord ge
gooid . Die geduurende de reize iets met ſpeelen of wedden verliest , be
hoeft niet te betaalen ; en zo iemand diergelyke ſchulden voldoet, wordt
her hem door den Schipper wederom gegeeven , of ook op 't maandgeld
$
van den ontvanger afgekort. Die zich verloopt in dronkenfchap , verliest
eene maand zyner Wedde , en wordt voorts naar bevinding van zaaken ge .
ſtraft. Die tweedracht zaait wordt voor de mast gelaarsd. Die plukhaaren
of met vuisten vegten , worden drie dagen te water en te brood gezet. Die
met kwaaden moede een mes trekt, 'wordt met het mes door de hand aan
de mast genageld , en moet dus eenigen tyd blyven ſtaan . Die iemand
kwetst wordt gekield , en verliest zes maanden van zyn inkomen . Die ie
. mand doodt , wordt met den dooden levendig over boord gezet , terwyl al
zyn maandgeld wordt verbeurd verklaard. Buiten kennis van den Koopman
of Schipper mag niemand met licht in 't ruim , de bottelery of kruidkamer
komen , of hy verbeurt eene maand Wedde , en wordt verder naar goed
dunken geſtraft. Niemand mag buiten byzonder verlof van boord vaaren
naar den wal of andere ſchepen , of aldaar overnachten , of hy wordt ge
ſtraft naar bevinding van zaaken. Te ſcheep mag men geen tabak koopen
of inruilen , ook niet rooken , dan alleen by dage op het Boevenet , of voor
de groote mast . Brandende lonten , kaarsſen of ander vuur mag niemand
by zich hebben , dan die geene , welke het amptshalve moeten beezigen ,
op poene van acht dagen in de yzers te zitten , en eene maand Wedde te ver
9

beuren . Na geſlooten wagt mag niemand eenig onnoodig geraas maaken ,

maar moet zich llil op zyn plaats houden : terwyl de Wagters op lyfſtraffe
niemand vreends aan boord mogen laaten komen zonder ſpeciaal verlof van
de Hooge Officieren. Niemand der onbevaaren perzoonen mag geplaagd
worden om zich in 't voorbyvaaren der Sorles te laaten doopen , zullende
een ieder , die hem daar toe begroet , naar bevinding aan den lyve of an
ders worden geſtraft: doch hier voor zal op de gewoon doorplatzen cene
kan
 OOST : INDISCHE REGE ERIN G. 21

kan Wyn voor ieder bak worden gegeeven. Alle Journaalen , Kaarten,
- Tekeningen van Stroomen , enz . moeten aan den Gouverneur of de Be.
windhebbers getrouwelyk worden ter hand geſteld , onder verbeurte van
drie maanden Wedde . Gelyke ſtraffe ſtaat hen te wachten , die den
Staat van Oorlog of Vreede of andere geheimen der Compagnie over
brieven : en om zulks zo veel te beter voor te komen moet een ieder
zyne brieven aan de Hooge Indiſche Regeering geeven , die ze alle ,
in eene doos of kist verzegeld , naar 't Vaderlandt zendt ; wanneer de
Bewindhebbers de vryheid hebben de brieven te openen en dezelve al
of niet te doen beftellen .
XIII. Alle Rechtbanken in 't gebied der Maatſchappye zyn verplicht den
inhoud van den Artikelbrief op 't geſtrengst te doen onderhouden , en zelve
daar na te richten . De Scheeps- en Breede Raaden mogen geene lyfſtraf
felyke misdaaden door de vingeren zien , op verbeurte van twee maanden
gagie voor elk , die als Rechter had moeten zitten ; insgelyks mogen zy , on
der dezelfde ſtraffe , geene burgerlyke zaaken onafgedaan laaten leggen. De
Provoost van het ſchip is gehouden de vonnisſen aanſtonds uit te voeren ;
en die hem daar in verhindert , verbeurt vier maanden Wedde , en zal aan
den lyve worden geſtraft. Die in de yzers zitten verbeuren eene vaste ſom .
me voor den Provoost , die voor een Soldaat zes , en voor een Officier tien
Stuivers bedraagt , en noch daar boven zo veel maandgeld , als zy dagen
hebben gezeten . De Hooge Officieren mogen niemand van de bepaalde
boeten ontheffen , of zyn zelve voor de Compagnie aanſpraakelyk om haare
ſchaade te boeten. Die den gevangenen , behalven zyn randzoen van water
en brood , andere ſpyze of drank bezorgt, verbeurt een maand Wedde , en
wordt acht dagen te water en te brood gezet. Alle Scheepsofficieren zyn
gehouden den Provoost in 't waarneemen van zya ampt getrouwelyk by
te ſtaan .
XIV. De zaaken , die tot de Soldaaten betrekkelyk zyn , moeten door
den Krygsraad worden afgedaan , die uit den Koopman , Schipper , Serjant,
of Hooger Officier , zo ' er een aan boord is , Korporaal en Lanspaslaat is
zaamengeſteld : doch zo 'er meer ſchepen by elkanderen zeilen , worden de
zaaken van gewigt voor den breeden Scheepsraad gebragt. Op de ſchepen
geniet het Krygsvolk vrye tafel, doch aan land wordt hen dagelyks zo veel
toegelegd , als de Gouverneur Generaal en Raad van Indien noodig oordee
Ten cor behoorlyk onderhoud. Zo ras de Soldaaten aan boord zyn , genie
ten zy 's daags zes Stuivers , en de Officiers rien Stuivers loopgeld ; doch
by hun uitvaaren uit de gaten , krygt ieder twee maanden zyner foldye op
hand. Zo op de uitreize een Krygsofficier iterft of afgezet worde, be.
C 3 geeft
 22 BESCHRYVING VAN DE HOOGE

geeft men zyne plaats aan een kundig perzoon . Het Krygsvolk moet, des
noods , ook allerley Scheepswerk doen. Aan land moeten zy , gelyk ook
des noods alle andere Dienaars der Maatſchappye , aan Vestingwerken ;,
Loopgraaven enz. arbeiden , zonder daar voor jets buiten hunne Wedde te
genieten , behalven de vrye kost. De Krygslieden veranderen niet van ge
'weer , dan op bevel van den Gouverneur en Raaden van Indien , of
van hun Capitein : terwyl het geweer der geſtorven of naar huis gekeerde
Soldaaten door de Compagnie wederom naar zich wordt genoomen . Gee
ne Krygslieder' mogen zonder opzettelyk bevel van hunne Bevelhebbers den
Indiaanen in hunne Perzoonen , Vrouwen of Kinderen eenigen overlast doen ,
of hunne goederen beſchadigen.
XV. De Vrylieden in de Indien moeten , geduurende den tyd van
twee jaaren , zes maanden van hunne verdiende gelden by de Maatſchap
pye laaten ſtaan , welke ſomme , binnen dien tyd , niec dan op uitdrukke
lyk bevel van de Kamer voor welke zy zyn uitgevaaren , mag worden
betaald. Na verloop dier twee jaaren wordt hen eerst de volle Wedde
betaald ; doch perzoonen , die hier te lande Vrouw en Kinders hebben ,
wordt geen vrydom coegeſtaan. De Vrylieden , die naar 't Vaderland
wederkeeren , zonder bunne volle Wedde in de Indien te hebben ge . 1

nooren , kunnen dezelve by hunne terug komst van de Bewindhebo,

bers vorderen.
De XVI. Tytel bevat de formulieren van Eeden voor de verſchillen .
de Dienaaren der Compagnie.
Deeze Artikelbrief , van welken wy hier een kort uittrekzel hebben
gegeeven , is de grondſlag van de zekerheid der Maatſchappye, en van
de verplichting van alle haare Dienaaren , dewyl dezelve >, zo wel door
den Gouverneur Generaal, als door den minften Soldaat moet worden
bezwooren .
Dus kortelyk de Opperſte Regeering der Maatſchappye hier te lan
de , en haare 'wyze maatregelen beſchouwd hebbende , waar door zy zo
een aanzienlyk lichaam in order houdt, ga ik nu over tot de Hooge
Indiſche Regeering zelve , begreepen in de Perzoonen van den Gouver
neur Generaal , en die der Raaden van Indien .
De Gouverneur Generaal van Indien is verre de aanzienlykſte en mag
tigſte Perzoon in dienst der Maatſchappye , en voert den tytel van Zyn
Hoog Edelheid ; wegens zyne groote waardigheid houdt dezelve een'
Vorſtelyken Staat, terwyl hy zyn aanzienlyken Post bekleedt, zo lang
de Heeren Bewindhebbers zulks goedvinden.
Zyn H. Eds. Oppertalmeester is doorgaans commandeerend Hoofd van
het
 OOST INDISCHE REGE ER IN G. 23

bet Corps Dragonders, of de Lyfwagt des Generaals, en de Hofmeester is

meestal Vaandrig of Luitenant in rang. Voorts heeft de Gouverneur Gene.
raal twaalf Hellebardiers , welke zyne byzondere wagt van ſtatię uitmaaken ,
an op eene byzondere wyze zyn gekleed , beſtaande hun opſchik uit een
geel damascen gebloemde Borstrok , over eenc gelykzoortige witte , die ge .
heel of half los worde gedraagen , en met groote gewerkte zilveren knooº
pen is voorzien ; hier onder volgt eene zogenoemde Zwitzerfche Broek ,
van fyn rood Scharlaaken , bezet met breede gouden pasſementen ; hunne de .
gens hebben zwaare zilveren gevesten , en hangen in een lederen draagband ,
insgelyks zwaar met zilver gemonteerd ; de hoeden zyn aschgraauw van
kleur met breede gouden boorden ; en wanneer de Hellebardiers in ſtatie
gaan , draagen zy geheel roode Scharlaaken Rokken met zwaare gouden
pasſementen verſierd. Deeze Hellebardiers worden gekoozen uit de welge
maaktſte der Soldaaten , moetende de Gouverneur Generaal hun' opſchik bé
kostigen uit zyn eigen zak , 't geen hem hoog komt; niet tegenſtaande hy
de vryheid heeft om de noodige ſtoffen uit de Pakhuizen der Compagnie te
gen inkoop prys te neemen .
By nacht moeten de Hellebardiers twee aan twee de wagt op het Gouver
nement houden , om wel toe te zien op 'c Hotel van den GouverneurGeneraal ,
de Secretarie en de Pakhuizen , terwyl 'er by dag altoos een voor de Se.
cretarie post houdt. Als de Raad van Indien zal vergaderen , ftaan twee
voor de Gehoorzaal, en zo ras de Gouverneur Generaal nadert, treeden zy
voor hem uit met de Hellebaard op de ſchouder , ' waar na zy zich aan
weerskanten der deur van de Vergaderzaal zetten om front te maaken met
de Hellebaard in de rechterhand en uitgeſtrekten arm , en Zyn Hoog Ed. te
laaten pasſeeren.
Als de Vergadering ſcheidt , verfchynen voor de venſters, nevens de
puye van het Gouvernement , twee Trompetters , die , terwyl de Heeren
Raaden in hunne koetzen ſtappen , eenige airtjes blaazen. Wanneer Zyn
Hoog Ed. naar huis of elders rydt , ryden zy ſteeds blaazende vooraf om in
tyds ruimte te doen maaken ; een ieder , wie hy ook zy , die op zyn ſtoep
zit , ſtaat op , en maakt eene eerbiedige buiging. In de Stad moeten ook
alle koetzen en charetten , in 't pasſeeren van Zyn Hoog Ed. , ſtil hou.
den , en zy , die ' er in zitten , hun compliment maaken ; doch buiten de
Scad is het de gewoote , niet alleen Stil te houden , maar de meeste gaan dan
zelfs uit hunde rytuigen om hun eerbiedig compliment te maaken , 's
welk dan ook gewoonlyk met eene diepe buiging door den Generaal
wordt beantwoord .
By het overlyden van den Generaal , draagen de Hellebardiers zwarte
Sjerpen
 24 BESCHRYVING VAN DE Hooge
Sjerpen over de ſchouder afhangende , en een zwarten rouwband oni
hun'aschgraauwen hoed. Als het regent , llaan zy een rood ſcharlaa.
ken mantel om , die by goed weder achter op hunne paarden gebonden
zit : hun dienst is in der daad lastig , doch zo zy het wel maaken ,
hebben zy op goede bevordering in hec Militaire te hoopen. De Koec
zier des Generaals draagt een rok , broek , mantel en hoed gelyk een
Hellebardier.
Wanneer Zyn Hoog Ed. eene begraaffenis bywoont , vervoegt zich
de Officier, die hec Piquet heeft , aan 's Generaals linker zyde met het
ontbloote zydgeweer op den liriker arm rustende , of met de punt in
de linker hand , terwyl de onder hem commandeerende . Officieren mede 1
aan weerskanten achter den Gouverneur den train volgen.
.
De Gouverneur Generaal houdt doorgaans den Woensdag en Zatur
dag tot vrye dagen van vermaak , ten zy onverwagte zaaken zulks ver
hinderen , en vergadering vorderen : na dezelve rydt hy dan doorgaans
in eene koets beſpannen met twee paarden , doch ook wel met vier of
zes by buitengewoone plegtige gelegenheden , in welk geval de Raaden
van Indien hem in koerzen , met vier paarden beſpannen , volgen. By
zulke gelegenheden is de Generaal verzeld van den Officier die het Pie 1

quet commandeert , één Wachtmeester, één Corporaal, en acht of meer

>

gemeene Dragonders , één Sergeant van de Infanterie , één Onder -Officier

van de Artillerie , en één Hellebardier , alle te paard ; rydende de com
mandeerende Officier ter linkerhand nevens het portier der koets , ter
wyl voor den trein worden gezien twee blaazende Trompetters te paard ,
en vier zwarte Loopers in nette ſcharlaaken pakjes ; die 's avonds , als het
donker wordt, voor de koetspaardenn loopen met flambouwen in de
banden. Op buitengewoone Parade dagen heeft de Ritmeester van 't
corps Dragonders het Piquet , en wordt , behalven dar corps, noch ver ;
zeld door een aantal verſchillende Officieren .
Hoe aanzienlyk de post van Gouverneur Generaal ook moge zyn , des >

zelve is teffens zeer lastig; wil Zyn Hoog Ed. zyne zaaken in goede or.
der houden , zo moet hy voort na vyf uuren al bezig zyn , om onder
9

het ontbyten , het werk van den dag na te gaan . Ten zeven vuren begint
ſtiptelyk de Audientie , wanneer een Hellebardier de deur opent , en aan
ſtonds binnen treeden de twee Opperkooplieden des Kasteels , doorgaans
verzeld van den Commandeur der Werf, welke doorgaans by den Gene
raal op ſtoelen zitten , wordende de overige Audientien alle ſtaande ver
richt. Als deeze hunne zaaken afgedaan hebben , treedt het hoofd der
Militie binnen , en na hem de Fabryk en Conſtapel Majoor. Deeze zyn
de
 }
OOST - INDISCHE REGEER IN G. 25

de gewoone Comparanten op de Audiencie , en nu volgen de overige ieder

9

naar rang hunner bedieningen , naar welken zy door den Hellebardier wor
den opgeroepen .
Na het afloopen der Audientie , die doorgaans anderhalf , ja dikwerf
twee uuren duurt , naar maate dat de Opperkooplieden meer of min te
zeggen hebben , ryde de Gouverneur op dagen van vergadering net ten
negen uuren naar de Vergaderzaal, en zomwylen , als 'er veel te doen is ,
na den middag ten vier uuren. De voormiddags Vergadering eindige door,
gaans te één uur , en na 'r afloopen van dezelve verleent Zyn Hoog Ed.
noch gehoor aan de Raaden van Indie , de beide Secretari:ſen , het Hoofd der
Militie en anderen , die eene noodzaakelyke Audiencie begeeren. 's Avonds
ten vyfuuren is 'er ook dikwerfgehoor, doch , indien mogelyk , heeft Z. H.
Ed. gedaan werk ten zes uuren , wanneer hy doorgaans gezelſchap ontvangt.
Wanneer de Generaal de Hoofdwagt pasſeert , wordt de marsch gelagen , >

en Zyn Hoog Ed. geſalueerd met vaandel en ſponton , geſchiedende hec

falur der overige wagen naar evenredigheid. Voor den Lirecteur Gene
raal worden met gepreſenteerd geweer drie roffels geſagen , voor een Ordi
Daris Raad twee , en voor een Extraordinaris Raad van Indie één roffel ,
alles volgens het Reglement der Militaire Honeurs voor de stad en 't Kas
teel van Batavia .
Weleer waren de eerbewyzingen voor den Generaal en verdere leden der
Hooge Regeering zeer vreemd , en werden eerst in 't jaar 1743 in be.
hoorlyke order gebragt : als by voorbeeld , voor dien tyd , Zyn Hoog Ed.
by een der Paggers of Bamboezen Kasteeltjes buiten de Scad voorby reed ,
riep de wage beraus , en men deed her toen ter cyd gewoone falut; doch
zo de Directeur Generaal pasſeerde , riep de bywagt naast den Schildwagt
geplaatst , bet is de Directeur Generaal, waar op een tweede bywage met
een houten hamer drie Nagen deed op een houten blok : gelyk insgelyks ge
ſchiedde voor Ordinaris en Oxtraordinaris Raaden , met dit onderſcheid , dac
voor de eerſte twee Nagen , doch voor de laatſte alleen een nag wierde ge
daan. Op het hooren dier Nagen ſprongen ſtraks de Soldaaten voor den
dag , doch de laatſte moest altoos het gelag betaalen , dewyl de bywage , met
een lange rotting voorzien , hem dien zakelyk om de lendenen lag , en hem
dus naar zich toe haalde , wordende cor die gevoelig compliment eene bye
zondere zoort van Nag vereischt , welken de Onderofficiers op de boomen
leerden. Ondertusſchen zyn diergelyke barbaarſche manieren thans geheel
afgeſchaft, en de Soldaaten worden nu zeer ordentelyk behandeld.
De tweede gewoonte beſtond hier in , dat wanneer de Generaal binnen
de Kasteels poort kwam , beraus wierde geroepen , en het volk in de wa
II. DEEL. D penen

$
 VING
26 BESCHRY VAN DS HOOGE

penen verſcheen , dikwils zonder ſchoenen of kousſen , ja zomwylen met

Naapmutzen op en in allerhande klederen , zo dat deeze wagt eene allerelen
digſte vertooning madkte. Pasſeerde nu hier de Directeur Generaal , dan
riep de bywagt , zo hard hy kon , Wagtsvolk treed op : waar op zich
dit fraaye wagtsvolk in eene ry plaatſte. Kwam 'er een Raad van Indien ,
zo was her ſein , Wagtsvolk aan de muur , wanneer zy zich op eene ry
ſchaarden tegen den muur der wagt , terwyl men voor een Raad van Justi•
tie alleen riep , Rys op voor de wagt enz. Voor alle deeze aardigheden ont
vingen de wagters op Nieuwjaarsdag hunne belooning : want dan zetten
zich wee Sergeanten met ongedekten hoofde , en de hoeden in de handen ,
buiten de Kasteels binnen poort , en een ieder , die van de Gehoorzaal af
kwam , en aldaar zyn compliment van gelukwenſching had afgelegd , gaf
naar maate zyner waardigheid en bezittingen. Dit ontvangen geld brag .
ten de Onderofficiers by her commandeerend Hoofd der Militie wel
ke , zo men zeide , het Batcaillon te voet daar voor met kousſen en ſchoe.
aen voorzag .
1
De Gouverneur Generaal is de Preſident des Raads van Indien , en fchyne
dus voor 't uitwendige niet veel meer te zeggen te hebben dan de overige
Raaden . Ondertusſchen zyn 'er byna altoos onder hen zo veele , die hem
blindelings volgen , dat hy doorgaans volſtrekt meester van de Stemmen is.
En al heeft de Gouverneur zo veel gezags niet over de byzondere Leden ,
men durft hem echter zelden tegenfpreeken , dewyl hy hen op onnoe...ely .
ke wyzen zulks zou kunnen betaald zetten . Het eenige voorbeeld , dat de
Raad zich tegen den Gouverneur durtde verzetten , is geweest onder den
Heer Camphuis ; doch mec dit gevolg , dat die Generaal zich in 't geheel
niet aan den Raad ſtoorde , en alles naar welgevallen afdeed ; en toen de
Raaden daar over klaagden , werden zy noch in 't ongelyk geſteld door de
Heeren Bewindhebbers .
· Behalven het recht van voorzitting in den Raad van Indien , heeft de
Gouverneur noch de magt om altoos zynen zin te volgen , mits hy ' er voor aan
ſpraakelyk blyve by de Bewindhebbers , die doorgaans den Generaal in ’rgelyk
ſtellen , vooral zo hy een wakker en braaf Regent is , dewyl men zodanig .

een niet gaarne voor 't hoofd wil ſtooten . Dit is dikwils zo verre gegaan ,
1
dat ' er door de Bewindhebbers kundige Directeurs Generaal en Raaden van
Indie , op een bloot verzoek van den Gouverneur , zyn afgedankt. 1

De magt des Gouverneurs gaat over alle Perzoonen die in dienst der
Maatſchappye zyn , waar van men echter de Raaden van Justitic eenigzins moet
uitzonderen , Itaande die , na 't jaar 1711 , nietmeer zo ſterk onder zyn gezag
als wel voor dien tyd , op welken hy volkomea ineester was van hunne
tellui,
 OOST - INDISCHE REGEERING . 37

befluiten , terwyl de Hooge Regeering thans alleen het recht heeft van reforme
美
en alteratie der Sententien , kunnende echter de Raad van Justitie zyne
bezwaaren daar over by de Heeren Bewindhebbers in ' t Vaderland
doen gelden .
Geen Dienaar der Maatſchappye mag zyne waardigheid aanvaarden , of hy
moet daar toe een Verlof brief hebben van den Generaal ; ook mag geen
onderhoorige der Compagnie , zonder eene diergelyke coelaaring , zich in
den echt begeeven : dan omtrent dit laatſte is de Gouverneur wel eens be
droogen in zyn voorneemen . Dus gebeurde het onder anderen eens , dat ,
als de Gouverneur deeze vryheid aan zeker Perzoon weigerde , de Bruid zich
met de bewyzen der huwelyks belofte by de Schepenen vervoegde , en haa
ren Bruidegom in ſchyn aanklaagde als onwillig om te trouwen ; 't welk van
die uitwerking was , dat de Schepenen hem tot het trouwen verpligten ,
en 'c huwelyk deeden voltrekken in ſpyt des Generaals , die noch werde
uitgelacchen daarenboven . Dus verre Valentyn , voor wiens rekening wy
dit laaten , dewyl Lieden des kundig verzekeren , dat de Schepenen zich wel
>

zouden wagten eene diergelyke Sententie te vellen .

De Gouverneur hangt ruim zo veel af van de Staaten Generaal als van de
Bewindhebbers , dewyl hy van Hunne Hoog Mog. zyn’ lastbrief ontvangt ,
uit kragt van welken de Gouverneur Koen meermaals heeft geweigerd de
bevelen der Bewindhebbers ten uitvoer te brengen , ten zy dezelve eerst
door de bewilliging der Staaten Generaal wierden bekragtigd.
Ten opzichte der Indiaanſche Bezittingen , is de Gouverneur Generaal
van Neerlands Indien een vermogend Monarch , die Keizers en Konin.
gen kan afzetten of aanſtellen. Voorts zyn alle Particulieren van hem
byna geheel af hangelyk , dewyl hy meester is van alle Bedieningen en
Voordeelen . Die derhalven in zyne ongunst raakt, is een verlooren
man ; en daar en tegen is de gunſte des Generaals genoeg om iemand
ſpoedig tot den hoogſten top des geluks te brengen.
By het aanvaarden zyner Hooge Waardigheid is de Gouverneur Geo
raal verplicht een zeer plechtigen Eed te zweeren , die , zo hy hier te
lande aangeſteld naar de Indien vertrekt , door hem zelven of door een
Gecommitteerden voor Han Hoog Mog. moet worden gepreſteerd.
Doch zo de Generaal te Batavia uit den Raad van Indien wordt ge
koozen , gelyk doorgaans gebeurt , dan legt hy zyn Eed af voor de
Raaden dier Hooge Vergadering , daar toe door Hun Hoog Mog. en den,
Heere Erſſtadhouder ſpecialyk geauthorizeerd.
By deezen Eed beloofd de Generaal hoofdzaakelyk .
I. Dat hy Hun Hoog Mog., den Erfſtadhouder, en de geheele Coma
D 2 pagoia
 NG VAN
28 BESCHRYVI DE HOOGE

pagnie getrouw zal zyn , en alles tot het meeste openbaare voordeel
beſtieren.
Il. Dat hy , geduurende zyne Regeering, van niemand , onder zyn ge
bied ſtaande , " eenige giften of gaaven voor eenige Weldaaden of Eer
ampten zal aanneemen ; maar dat hy , in 't vervullen der vaceerende
posten , altoos zal letten op de bekwaamſte en kundigſte voorwerpen .
III. Dat hy geen byzonderen handel, hoe genoemd , zal dryven , maar
in tegendeel, volgens de daar toe leggende bevelen , alle , die zich aan die
>

misdaad fchuldig maaken , ten ſtrengſten zal ſtraffen.

IV. Dat hy by Misfive van Bewindhebbers , ter Kamer van Zeventienen
door de meerderheid ondertekend , van zynen post ontſlagen zynde , aan
ſtonds zyne waardigheid zal afſtaan , na eerst met overleg van den Raad van
Indien provifioneele ſchikkingen op de Regeering te hebben gemaakt, zo
daar in nice door de Bewindhebbers moge weezen voorzien.
V. Dat hy den geheelen Artikelbrief en andere ſchikkingen der Bewind
hebbers , reeds gemaakt of noch te maaken , ten naauwkeurigſten zal onder
houden , en door zyne onderhoorigen doen onderhouden . Terwyl hy zich
over 't geheel zal gedraagen , gelyk de plicht is van een getrouw Gouver
1
neur Generaal , zonder 't zelve te laaten uit vreeze voor goed of leven ,
of zonder zynen dienst buiten kennisſe der Vergadering van Zeventienen te
verlaaien . De Wedde van een Gouverneur Generaal is maandelyks veertien
honderd guldens , en ook maandelyks vier honderd guldens voor zyne cabo
Fel. Zo ' er derhalven geene geheime winſten waren , zou men in deeze
waardigheid weinig kunnen overgaaren.
De Gemaalinne van den Gouverneur Generaal geniet ook zeer uitſteeken
de Eerbewyzingen : wanneer zy uitrydt , verzellen haar twee Hellebardiers
te paard , terwyl twee Loopers vooraf loopen. De Vrouwen der Raaden
van Indien hebben ook twee Loopers , en de overige Gekwalificeerde één ,
't welk alles geſchiedt om ongelukken voor te komen , waarom ' er ook
een zwaare boete is opgelegd op een ieder , die die verzuimt. Dagelyks
ziet Haar Hoog Ed. allerley Dames van rang , doch vooral haare goede
vriendinnen , terwyl de overige voornaamelyk verſchyren op byzondere en
plegrige dagen. Deeze gezelſchappen zyn ongeveer in denze !fden ſmaak ,
als hier in 't Vaderland onder voornaamse Vrouwen gebruikelyk is , met dit
onderſcheid nochtans , dat een ieder ſteeds op haare plaats naar rang , en
Mevrouwe de Generaalit ne boven aan zit. Volgens 's Lands gewoonte wordt
de Thé toegediend door netjes gekleede Slaavinnen , op zilveren Schenk.
bladen , zynde de kopjes altoos gedekt met dekzeljes om de warmte te be.
houden. Ten zeren wurea wordt lier gerak sepselenroerd , gelyk op alle
sezcla
 OOST - INDISCHE REGEERING. 99

gezelſchappen van aanzien , wordende alles aangebragt door verſchillerd :

Slaavemeiden . Zommige hebben 'er veel op te zeggen , dat men zich her
te lande door Slaavinnen laat dienen , doch de wetten en gewoonten brca
gen die mede : eene Meid uit het Vaderland komende heet
zo wel Juffrouw ,
als haar Meesteresſe. Dus mogen ook de Heeren van de Hooge Regeering
alleen Europeeſche Koetziers houden , doch alle anderen moeten zich met
Swarten behelpen.
De naaste Perzoon in rang en waardigheid aan den Gouverneur Gene:
raal is de Directeur Generaal der Commercie. Doorgaans is dezelve de
oudſte der Raaden van Indien , of ten minſten de eerſte in rang ,
en meestentyd wordt dezelve , in gevalle de Gouverneur Generaal
Herft, of te rugge geroepen wordt , in zyne plaats tot opvolger
9

aangeſteld .
De post van Directeur Generaal is de lastigſte , die iemand in de Indien
kan bekleeden : want op hem berust alles wat tot den handel eenige be.
trekking heeft. Men kan uit de pakhuizen der Compagnie , niets zonder
een briefje van zyne hand verkrygen ; ook kan niemand zonder zodanig eene
ordonnantie op een ſchip komen .
Alle voorraad voor de Landvoogdyen en buiten Comptoiren moet door
hem worden bezorgd , een welken einde hy altoos een ſtapel papieren ten
zynen laste heeft , die hy naauwkeurig moet pazien. ' s Morgens ten acht
vuren ſtaat het voor zyn huis al vol Schippers , Adliſtenten , Onderkooplie .
den , enz. om Ordonnantien te laaten tekenen , of om Zyn Ed. ce ſprecken ,
'c welk den geheelen voormiddag duurt, zo dat die Minister byna niet weet ,
wien hy eerst of laatst zal afdoen : voorts moet hy alle gewoone en bui .
tengewoone Vergaderingen der Raaden van Indien bywoonen , en dan noch
alles pazien en beſtieren , wat tot het bezorgen der pakhuizen , ſchepen
commisſien naar de verſchillende Gouvernementen en andere zaaken in me.
nigte behoort. Inzonderheid loopen de bezigheden druk tegen het vertrek
der ſchepen naar 't Vaderland , in welken tyd zyne bezigheden dikwyls toc
diep in den nacht duuren .
De Bedienden der pakhuizen ſtaan in 't byzonder onder het gezag van
den Directeur Generaal , die ben door zyn toedoen veele voordee
len kan bezorgen , en teffens door zyne ongunſte geen minder nadeel en
verdriet toebrengen . Ja men heeft ' er gezien , die voornaame en voor
deelige posten in de pakhuizen bekleedende , dezelve hebben neergelegd
om van de vervolgingen eens hen ongunſtigen Directeurs te worden ont
flagen ; ſchoon zy anderzins by den Gouverneur Generaal wel gezien
waren,
D3
De
 30 BESCHRYVING VAN DE HOOGE

De Directeur Generaal verleent ook dagelyks Audientie , vooral aan de

Opperkooplieden , den Equipagiemeester , den Fabryk , Conſtapel Majoor,
en verdere eerſte Bedienden der Compagnie. Zyn Ed. heeft ook een aan
zienlyk Comptoir met verſchillende Bedienden , die op eenen enkelen dag een
onnoemelyk aantal van Ordonnancien ſchryven , welke de Directeur alle
moet teekenen : want niemand kan iets uit de Magazynen der Compag
nie bekomen zonder zulk eene ordonnantie , al ware het ook een puds
Teer of boek Schryfpapier.
Het aanzienlykst Collegie van Batavia is de Raad van Indien , door wel
ken alle zaaken van gewigt , met den Gouverneur Generaal aan 't hoofd als
voorzitter , worden afgedaan . Men vinde in denzelven gewoone en bui
tengewoone Raaden , tusſchen welke dit verſchil is , dat de eerſte eene be
Disſende , en de andere alleen eene raadende Stem hebben in de Vergade.
ring ; terwyl zy maandelyks ook 150 guldens minder inkomen trekken.
Doorgaans zyn 'er vyf gewoone Raaden , doch dat der overige is zeer ver
ſchillend . Ondertusſchen hebben de buitengewoone Raaden ook een cons
cludeerende Stem , wanneer 'er , na het overlyden van den Gouverneur Ge.
Neraal, pro interim , dat is , op welbehagen der Bewindhebbers, een nieuwe
>
.

Gouverneur of Directeur moet worden verkooren.

De Raad van Indien moet , volgens een beſluit van den 1 I. van Wynmaand
1650 , tweemaal ter weeke , naamelyk des Dingsdags en Vrydags , ten vier.
uuren na den middag vergaderen om alle zaaken van gewigt af te doen. In
deeze zittingen worden de Ampten vergeeven , de Gezanten gehoord , de
brieven van Staat, aan den Raad gezonden , geleezen , en de antwoorden
daar op beraamd ; ook worden de beſchryvingen van den toettand der bui
ten Landvoogdyen of Gouvernementen aldaar geleezen , zo als zy door de
Raaden , daar toe benoemd, zyn opgeſteld ; kunnende dan ieder der Le.
den , en vooral de Gouverneur Generaal daar over zyn oordeel zeggen , 't
geen dan zomwylen wel eens wat ſterk is , als de Gouverneur een kundig
en driftig man , en de Raad niet al te bedreeven is : doch zo de Raaden
wel kundig zyn , gebeurt dit zelden , en ook weeten dezelve hunne zaaken
doorgaans zo wel voor te ſtellen , dat de Gouverneur geen verbetering in
hunne opſtellen kan maaken , 't welk geſchiedende hen ſteeds tot groote ſchan .
>

de verſtrekt, dewyl deeze doorgehaalde opſtellen in de geheime Secretary

blyven leggen .
's Avonds ten 7 uuren wordt 'er door des Kasteels Voorleezer op de Au.
diencie Zaal een Gebed gedaan , en daar na uit de Pſalmen gezongen , ten
welken einde op de Zaal een Orgel is geplaatst. Behalven de gedetacheerde
manſchappen van de Hoofd- en Kasteels Wagt verſchynen alle Sergeanten ,
die
 OOST - INDISCHE REGEERING. 31

die in de week wagt moeten houden , om het Parool te ontvangen ; insge

lyks de Ondermajoor en Adjudanten van 't Kasteel , en als de Gouverneur
>

Generaal tegenwoordig is , het Hoofd der Militie om naar tyds omſtandiglie .

den orders te ontvangen .
De Gouverneur Generaal Speelman had onder den wal van 't Kasteel een
klein poortie met een brug doen maaken , door welke hy zyne Nimph.
jes wel eens bezogt , en dikwyls laat in den nacht te huis kwam ; on .
dertusſchen vorderde het gebruik , dat men met het Avondgebed , en 't
ontvangen van het Parool moest wagten , tot dat de Generaal verſcheen .
Eens op een tyd werdt het drie uuren in den morgen , tot groote ver
veeling van den Voorleezer , welke daar nu al van zeven uuren af had
gezeten , en zich verſtoutte den Generaal te vraagen , of hy het Avond .
gebed of her Morgengebed wilde geleezen hebben , doch eene degely
ke ſchrobbeering kreeg , en naar een zeer gemeen buiten Comptoir werde
verzonden. Inmiddels is deeze zaak met Louwmaand 1744 in eene ge .
regelder order gekomen.
Zo ras 'er Compagnie ſchepen te Batavia aankomen , gaat de Schip.
per ' met den Onderkoopman en Boekhouder aanſtonds by den Gouver
neur Generaal , en van daar , na het overhandigen der brieven , tot den
Directeur en Raaden van Indien. Zo 'er tydingen van gewigt inkomen ,
houdt men reeds op den volgenden dag vergadering , in welke over de
brieven geraadpleegd wordt , die men teffens ſtelt in handen van den
Raad , aan wien de beſchryving der Provincie , welke het raakt , is toe.
betrouwd om daar op te dienen van bericht , het welk dan ter zyner tyd
wordt nagezien , en ook wel eens verbeterd. De Generaal bezorgt
doorgaans zelve de beſchryving van Batavia en de omleggende Landen,
na dat , gelyk doorgaans in Wynmaand geſchiedt , alle brieven ,
9 welke
men naar 't Vaderland wil zenden , gecollationeerd zyn : nevens deeze
gaat een balans , van alle effecten der Compagnie , tot de minſte de :
fecten ingeſlooten ; wordende dezelve opgemaakt door de onderkooplie .
den , en daar na door de Kooplieden en Opperkooplieden des Kasteels
in order gebragt.
In 't begin van Louwmaand worden eenige van de meest gekwali:
ficeerde Dienaaren der Maatſchappye verzocht ten negen uuren in de Ver
gaderzaal van H. H. Ed. te verſchyren , alwaar zich dan doorgaans de Gou.
verneur Generaal bevindt, benevens één of twee Raaden van Indien , wier
beſchryvingen men op dien dag zal leezen ; ten clf uuren gaat het gezel .
ſchap met den Gouverneur in een zyner vertrekken , daar een ontbyt met
Chocolaadc enz. gereed Itaat, alwaar men dan , na dit genuttigd te hebben ,
door
 VING HOOGE
32 BESCHRY VAN DE

doorgaans tot twee uuren toe bezig is met leezen en collácionderen .

Deeze zaak is niet onvermaakelyk , maar ' er wordt zo ras geleezen , dat hy ,
die 'er wat van onthouden , of op aanmerken wil , wel ſcherp moct ſtaan .
Komt ’er een misdag , dan legt men eene plooy in het papier ; en dus
neemt deeze niet onvermaakelyke bezigheid , na verloop van drie of vier
uuren 's morgens , een einde.
Terwyl de overige Heeren Raaden hier mede bezig zyn , is het de post
van den Directeur Generaal te bezorgen , dat alle ſchepen wel worden ontlaa
den , en de daar in bevonden gocderen naauwkeurig geborgen ; op dat al
les op zyn ryd naar de verſchillende Comprooren zou kunnen worden
verzonden .
De Raaden van Indien zyn , even als de Gouverneur , by het aanvaar.
den van hun Ampe verplicht zich met een plechtigen Eed in dienst der Com
pagnie te verbinden , en deezen leggen zy af voor den Generaal en de ove
rige Raaden , als daar toe byzonderlyk geauthorizeerd door de Heeren Scaa
1
a

ten Generaal en den Stadhouder in der tyd. . Zynde de inhoud van dien
Eed de volgende.
I. Belooft de nieuwe Raad , dat hy aan Hun Hoog Mogende de Hee.
ren Staaten Generaal ; aan Zyne Doorl . Hoogheid den Heere Prinle Erf
ftadhouder ; de Heeren Bewindhebbers der Oost-Indiſche Compagnie ; mirs
gaders aan den Gouverneur Generaal van Neerlands Indie , in alles gehouw en
getrouw zal zyn , en benevens voornoemden Generaal met zyne mede Raa
den zodanige beſluiten en raadſlagen zoeken te neemen , als met 's Lands
welweezen gemeend wordt ' meest over een te komen .
II . Dat hy geenerhande giften en gaven zal ontvangen om iemand een
of andere Waardigheid te doen verkrygen , noch dat hy in ' ſtemmen tot
de vervulling van openvallende Bedieningen eenige aandacht zal vestigen op
giften , voordeelen , vriendſchap , vyandſchap, enz. , maar altoos zodanige
Perzoonen voorſtellen , als hy meent de getrouwſte en kundigſte te
weezen .
III. Dat hy , geduurende zyn' dienst in de Indien , geenerley particulieren
handel zal dryven , of met zyn weeten door de zyne doen dryven ; maar
dat hy in tegendeel alle , die zich aan 't dryven van zodanigen handel ſchul
dig maaken , naar vermogen zal helpen ſtraffen , zonder eenig aanzien van
Perzovnen.
IV. Dat hy op de eerſte order van de Veeren Bewirdhebbers , of van
den Gouverneur en de overige Raaden , zelfs voor de expiratie van zyn ver
bonden cyd , naar 't Vaderland zal je rug keeren , aan boord der eerst ge.
reede en daar toe bepaalde ſchepen , en in zodanig eene kwaliteit, als de
voor
 OOST -. INDISCHE REGEER IN G. 33
Toornoemde Overheden zullen vastſtellen. Daar en boven , dat hy
op de order des Gouverneurs en Raaden aanſtonds zal verlaaten , en
naar eenig ander quartier overgaan , in zodanig een kwaliteit , als zy
dienſtig oordeelen om aldaar zulk een ampt te bedienen , als zy bc.
geeren zullen.
V. Dat hy zo wel den algemeenen Artikelbrief, als alle andere Reglemen
ten der Maatſchappye ,' reeds gemaakt of noch te maaken , in alle getrou .
wigheid zal nakomen .
VI. Dat hy zich , in gevalle de Gouverneur Generaal komt te over
lyden zal ſchikken naar de loſtructie , door de Heeren Bewindheb .
bers daar op gemaakt, of noch te maaken , en daar voor al op let
ten om den bekwaamiten Perzoon van de Gereformeerde Religie daar
toe te helpen verkiezen. Terwyl hy teffens belooft , zich in alles te
zullen gedraagen , gelyk een eerlyken Raad van Indien betaamt , en
zich nooit van zyn' dienst te zullen ontſlaan voor de exſpiratie van zyn
verbonden tyd.
Wy beſluiten dit Boek' met eene lyst der Hooge Regeering , zo als
dezelve was in 't jaar 1780.
GOUVERN EUR GENERAAL
Zyn Edelbeid
De Hoog Edele Heer
REINIER DE KLERK , 1777

EERSTE RÁAD EN DirectEUR GENERAAL

De Wel Edele Heer
MR. WILLEM ARNOLD ALTING , 1777
De Wel Edele Heeren Raaden van Neerlands Indien.
Extraord. Ordin .
Hendrik Breton , 1767 1773
Mr. j. Willem Falk , 1767 1776
Gouverneur en Directeur van Cey
lon 1765
Johannes Vos , 1766 1777
Mr. Thomas Schippers, 1772 1779.
Jacobus Johannes Craan , 1772 1780 .
Adriaan Moens , Gouverneur 1773
on Directeur van Malabar 1770.
II. DEEL . E fxtra
 1

24 BESCHRYVING van DE HOOGE , ENZ .

Extraord. Ordir...
David Joan Smith , 1773
Mr. F. C. M. Radermacher > 1776
Jacob Petters , 1777
Henrik van Sonckum , 1777
Jan Henrik Pook , 1777
Willem Jacob van de Graaf , 1778
Directeur van Suratte 1776.
Jobannes Robbert von der Burgh , 1779
Mr. Joachim van Plettenberg , Gou.
verneur en Directeur van de Caap
de Goede Hoop 1774 .
Secretarisſen van de Hooge Regeering.
Dirk Goedbloed . Eerſte 1777 .
Adriaan de Bock , Tweede 1777
**

!
is

33
35

VYFDE
 ' T HOOGE GERECHTSHOF , ENZ. TE BATAVIA . 35

V Y F D E B O E. K.

'T HOOGE GERECHTSHOF EN DE VERDERE

AANZIENLYKE COLLEGIEN TE BATAVIA.

He
et Hooge Gerechtshof van Neerlands Indien te Batavia , is buiten
ewyffel aangeſteld , zo ras de Maatſchappye een genoegzaam aanzien in
't Oosten gekreegen had , om eene vaste en duurzaame Heerſchappye in
haare overheerde Gewesten op te richten. Het zou inmiddeis bezwaar .
lyk zyn den eerſten oorſprong en vastſtelling van die aanzienlyk Colle
gie naauwkeurig te bepaalen ; doch 'c is zeker , dat het zelve reeds in
't jaar 1629 ongeveer op dezelfde wyze , als heden , was ingericht;
dewyl in dat jaar tot Voorzitter van 't zelve wierdt aangeſteld de
Raad van Indien Pieter Vlak , die deeze waardigheid tot in 1534
bekleedde.
5
De Raad van Justitie beſtaat uit één Voorzitter en negen Leden : de
Voorzitter is attoos een uit den Raad van Indien , doch die meesten
tyds in die Hooge Vergadering geen beſluitende ſtem heeft , terwyl de
overige in rang van elkanderen verſchillen , zynde de oudſte en voora
naamſte , Gewoone Raaden van Justitie , op welke volgen de Buiten :
gewoone , en eindelyk de Geasſumeerde Leden . De nieuwlings aange
ſtelde Leden zyn zomwylen vooreerst Geasſumeerde , doch doorgaans
Buitengewoone Raaden ; maar worden ras cot Gewoone Raaden bevor
derd , gelyk blyken kan uit de titels der Leden van die Gerechtshof in
*c jaar 1778 , voor 't geweldig geſchil van 't zelve met den Raad
van Indie ,waar van ſtraks breedvoeriger zal worden gehandeld ,
zynde de Hooge Gerechesoeffening toen beftierd door de volgende
Heeren .
yoorzitter.
De Wel Ed. Geſtr. lleer en Mr. Thomas Schippers , Buitengewoon
je Raad van Indie.
Leden
 OF
36 'T HOOGE GERECHTSH , ENZ.
Leden . Buiteng . Gewoon .

Mr. Gysbertus Maas , 1766 1766

Mr. Jacob de Meyer , 1766 1767
Pro interim Advocaat Fiscaal,
Mr. Jobann. Gabr. van Gberen , 1768 1768
Mr. Jacob George van Rosſum , 1775 1776
Mr. Elfo Gerardus Bogaard , 1777 1777
Mr. Johan Cornelis Luiken , 1778
Geasſum .
Hendrik Auguse Rosſel, 1777
Mr. Cornelis Johannes Reinier Meurs , 1777

Pro interim Advocaat en Water Fiscaal.

1
Mr. Pieter Ras , 1778
Dit Hooge Gerechtshof is de Opperſte Raad van Justitie over geheel
Indien , voor 't welk alle Procesſen van de mindere Rechtbanken , zo
te Batavia als in de Buiten Comptoiren , by Appel worden gebragt ;
cerwyl het recht altoos volgens de Statuten van Batavia moet worden
vitgeweczen. De meeste zaaken voor deezen Ruad gebragt , worden
aldaar volkomen afgedaan , doch zomwylen in Reviſie getrokken voor
9

verkoorene Pechters ; ook maakt de Raad van Iodien wel eens verande,
ring in de gevelde Sentencien.
Het is zeer byzonder , dat iemand , die by zyne Romſte uit de Indien iets
>

van de Compagnie te vorderen heeft, zulks te Batavia moet aangeeven aan

den Raad van Justitie , en deszelfs uitſpraak afwagten. Deeze wet is ge
maakt in 1739 , en door verſcheiden nadere Reſolutien bevestigd , hoe wel
veelen , die in de Indien iets te eifchen bebben , waar by voornaame Per
zonagien belang hebben , daar door op verſchillende wyzen groot nadeel
kunnen lyden .
Voor 't jaar 1710 was deeze aanzienlyke Vergadering in alles afhange 1
lyk van den Raad van Indien ; doch werde in dien eyd , ten opzichte van
't waarteenen der Justitie , en 't vellen haarer uitſpraaken , onafhangelyk
verklaard. In 't volgend jaar wilde zy haar gezag gaarne noch wyder uit
ítrekken , en onder andere oneſlag bekomen van 't bevel , volgens 't welke
zy , op order van den Raad van Indien de Oostindiſche Retourſchepen moer
monſteren . De Gouverneur Van Riebeek was hier inmiddels zeer tegen ,
en deed ſterke vertogen by de Heeren Bewindhebbers om het verzoek van
den Raad van Juscitie te keer te gaan , en hier in bereikie hy ook volkomen,
zyn oogn.crk . De
 !
Τ Ε Β ΑATΤ Α νV 1 Α. 37

De Procesſen worden voor deezen Raad bepleit door Advocaaten en Pro

cureurs , en voor jaaren alleen door Procureurs. Ook zyn 'er iteeds eeni.
ge Notarisſen , thans vier , die alle ſtukken voor deezen Raad , en al .
le andere dienende maaken ; dan deeze mogen , volgens eene Reſolutie van
den 14 van Wynmaand 1650 , teffens geen Procureurs zyn.
De voornaame Ministers van dit Collegie zyn de Advocaat Fiscaal , de
Water Fiscaal , en de Secretaris , welke Heeren niet alleen zeer aanzienlv.
ke maar ook voordeelige posten hebben ; kunnende zy onder anderen eeue
koers houden , zonder 'er iets voor te betaalen.
De lyfltraffelyke Vonnisſen van den Raad worden uitgevoerd op 'c plein
voor 'c Kasteel , alwaar ten dien einde een ſteenen Schavot is opgerigt met
een gering vertrek voor den Raad : dit gebouw ſtaat tegen het Yzerpakbuis
en is een der minst aanzienlyke van de openbaare Bacaviaſche Gebouwen.
Hoe wel niets tot het handhaaven van de Justitie noodiger is , dan het
ongekreukt aanzien haarer Dienaaren , en eene goede harmonie cusſchen de .
zelve en de Hooge Regeering , gebeuren 'er echter dikwyls zaaken , die >

deeze heilzaame overeenkomst verbreeken ; dan zelden brengen dezelve zulk

eene geweldige gesting voort , als te Batavia in 't jaar 1778 is gebeurd ;
want toen liepen de verſchillen tusſchen de Hooge Regeering en den Raad
des Gerechts zo hoog , dat vier der Gewoone Raaden door den Raad van
Indie buiten dienst geſteld , en by voorraad vier Geasſumeerde Leden in
hunne plaats verkooren wierden.
De manier van Rechtspleeging voor den Raad van Justitie , en 't noodig
onderzoek naar de wyze , op welke verſcheiden abuiſen zouden moeten wor
den verholpen , gaf aanleiding tot deeze gefchillen. De Raad zelve had
reeds in 't jaar 1767 een breedvoerig opſtel gemaakt, wegens de voor
naamſte misbruiken , die in de wyze van Procedeeren plaats hadden , en 't
zelve was van deezen inhoud.
Extract uit het Memoriaal van den Agtb . Raad van
Justitie des Casteels Batavia , op Donderdag den
12 Maart 1767.
1 " Zedert eenigen tyd herwaards verſcheiden reizen geſprooken weezende
over de ſuccesſive ontdekte , en thans meer en meer accresſeerende groove
abuizen der Practizyns, in het onordentelyk en geheel verward op dezelve
wyze ,, aanleggen en voldingen vap alle de voor deezen Raade gebragt wor:
dende pleitzaaken , zonder eenige onderſcheidinge, en zomryds met bedek
kinge zelven voor een tyd , van den waaren en veel verſchillenden aart der
macerien , in gevallen , waar omme moet , kan en mag werden gelitiscon
teſteerd ;
E 3 Het
 >
!
38 T
' I! O O GĖ GERECHTSHOF, ENZ.
Het zy terſtond ten principaale , dan wel voor of by præparatoire, posſes.
foire , en andere proviſioneele of tusſchen beiden by incidenteele inſtantien ,
>

of op de ordinaires Termynen , en dies gewoone prolongatie , dan wel op

extraordinaire en perempcoire korte tydperken ; de Plano.
Of by verdubbelde proceduuren in conventie en reconventie , dan wel in
cas van Exceptie , Præſentatie , Interventie , Guarand , Indemnitei of
Execucie.
Of by weege van Communicatoire Proceduuren door ſchriftelyken eisch ;
antwoord , Re- en Duplicq , Memorien , Aditien enz. dan wel na eenen
anterieuren eisch door Debat , Contradebat, Solutie en Superſolutie.
Of na eenen voorbereidenden eisch , door een eenig ſchriftuur van diminu .
tie ; dan wel van fecreet debat , acte van voldoening.
Of vervolgens by weege van acte maaken , dienen , produceeren , ſchou :
wen , oculaire inſpectien en demonſtratie neemen , dan wel by weege van
alleen dienen van acten en munimenten.
En eindelyk of by ſpeciaale reprochen en falvatien van regten , dan wel
by imploreeringen van daco generaale reprochen en falvatien , mitsgaders
dienen van Invencaris, concludeeren in regten , fubminiftreeren , van ſecrèe .
te regts deductien , advertentien of ſuggestien , dagelyks genoodzaakt werde
de proceduuren telkens te vernietigen en annulleeren , en dezelve , op ſpe
cieuſe aanwyzinge ly appoinctement dispoſitief, hoe daar omtrent het abu
live by vervolg te menageeren , en na den aard de litigieuſe differencen daar
inne volgens eene behoorlyke practyk te procedeeren , ab ovo (om zo to
Spreeken ) weder te doen aanvangen , en geheel op nieuws voldingen.
Zo is op heden by deezen Raade (na rype en ernſtige overweegingen der
veelvuldige, uit het voorfz. reeds ſuccesſive geproflueerde en meer en meet
te dugtene Nordigheden en inconvenienten , mitsgaders ter bereikinge van de
hier na te volgene goede en nuttige eindens :) goedgevonden daar inne za
veel doenelyk voor den aanſtaande te voorzien , en met dat oogmerk derhal
ven , alhier voor deezen Raaden , generaliter omtrent alle proceduuren in
trein te voeren de alomme bekende modus procedendi.
Welke met aanſchouw op het boven aangevoerde voor alle hooge Hoven
van Justitie (volgens J. Voet Comm . ad ff. Lib. 2. tit. 4. No.
13. in med. ende Reſpective inſtructien ) ſpeciaal voor die van Holland , Zee .
land , Westvriesland , Utrecht, Braband , Vlaanderen , enz. adde PME
RULA , G. WASSENAAR , M. VAN DER MEULEN , Groor Plaa
caatboek van Cau & alios, ſtand grypt.
Nu en dan in verſcheide gevallen zelver de eerwaarde Regthank n vad
Heeren enen en ook voor deczen Raaden iterative werkſtellig gemaakt
 TE B
Α Τ A V Iļ A. 39

is, en by zekere project Inſtructie en manier van procedeeren voor deezen

Raade de Anno 1740 aangepreezen werdt bevonden .
Dat namentlyk : alle die geene die iemand voor deezen Raade voor
taan zal willen doen dagvaarden , door een Practizyn zal laaten op .
ſtellen en aan deezen . Raade doen præſenceeren een gearticuleerd
ร door gem . Practizyns behoorlyk geteekend Request , daar by opgeeven
de zynen naam , qualiteit en woonplaatze , mitsgaders die van de gee .
» nen , waar tegens hy ageeren ofte ierwes vorderen wil.
>

9 Met een kort en beknopt verhaal van de fustenue , actie , of het regt ,
» die hy heeft op zyne parthye ; en waar op dezelve gefundeerd , en ui
refulteerende zyri.
Als mede verzoek van appoinctement by aldien de gerequireerde op Ba..
tavia of daar omtrent woonagtig is.
Dan wel van mandament (by zo verre dezelve zig buiten Batavia en
dit diſtrict onthoud :) uit kragte van 't welke zyne parthye werde geor.
» donneert hem Requirane genoegen te geeven ofte te voldoen , ' en
» te betaalen de kosten daar omme gedaan.
Of in cas van weigering of dilay den oppofant zy dag beteekend voor
» deezen Raade omme te zeggen de reden van dien -
en te aan •
» hooren zodanigen eisch en concluſie of verzoek , als de Supplianten ten
» dage dienen zal willen doen ende neemen , daar jegens te antwoordea
n'en voorts le procedeeren als na regten .
Met byvoeginge : (wanneer zulks noodig weezen zal) van deezen
; , clauſule :
Als mede ommeteffens te antwoorden op al zulken verzoek van proviſie ,
van kennen of ontkennen , nampeisfement, decrecarie , authoriſatie ofte
„ diergelyke, als de Requirane zal vermeenen hem te competeeren.
» Tot een ſecure en onvermydelyke obſervancie , waar van in den aan
ſtaande by deezen Raade ook al verder goedgevonden en verſtaan is , den
„ gezaamentlyken Practizyns te recommandeeren , en zo veel des noods te
„ injungeeren , van heden af aan de even voorgeſtelde manier van proce •
deeren , nopens alle de voor deezen Raade te doene dagementen te ob .
„ ſerveeren , en hunne venu en cour naar even gemelde voorſchrift ſtipre.
» lyk in te rigten , en doen Exploicteeren , zonder zig voortaan te mogen
bedienen van eenige hier tegenſtrydige andere middelen of wegen van
ciratien of exploicten , welke te doen mits deeze al teffens aan de Deur .
waarders van deezen Raade werde geinterdiceert, met ordre omme de
» bovengemelde appoinctementen uit handen der reſpective Practizyns ont .
» fangen hebbende , ten minſten agt dagen voor den door deezen Raade
daar
 HOF , ENZ .
40 'T HOOGE GERECHTS

daar by gepræfigeerden præciſen Regtdag te Exploicteeren , Inſinueeren

,, en Inthimeeren in de manier en forma , daar inne naar gelegentheid van
zaaken door deezen Raade voorgeſchreeven ".
Alies op pæne van nulliteit , en van condemnatie in de kosten der deeze
contrarie ondernomene andere middelen , en wegen van cicecrea en
exploicteeren.
Zullende tot promptere obſervatie van het voorfz., en narige der
voorfz. Practizyns en Deurwaarders, mitsgaders van de verdere Suppoos
ten van deczen Raade , eene hier uit te formeeren bekendmaukinge op
de audientie van de Rolle gepubliceert , en in den Blaffert geinfereert
9

werden ; als waar door den Raad ten vollen in itaat zal worden
geiteld :
a) Den regten aart der contentien , of waaren ſtaat der geſchilleni
al aanſtonds by den eerſten aanvang der proceduuren te ontdekken .
De gepaste materie van regten , waar toe het quescieuſe poinct
behoort en gebragt moet werden , distinctelyk te onderſcheiden .
c ) Door Renvooy veelvuldige andere voorzieningen en pligtelyke we
gen van judicicele of commisſoriaale asſopiatien , transactien , accom
modementen , verbaale gedingen , liquidatien , tauxatien van de
hand wyzingen , en diergelyke ſpoedige redresſen , veele verkeerde
lyk , oneigentlyk en tegens den aart der materien aangelegde, als
mede ongefundeert , vexatoir , en noodeloos onderwondene Proce .
duures , deels à Limine Judicii , deels onder den loop der pleit
gedingen hors de Cours te ſtellen , en deels na deciſie der princi
paale questie , veryolgens nog mede in ipfa Executione te mo
dereeren.
d ) Dan wel en den trein en wyze , om daar inne na vereisch der geval
len en omſtandigheden , ordentelyk te voldingen , de gepaste termy:
nen te houden , en tot het Quiten der Proceduuren formeel te litiscon
telteeren , en over zulk den al te langen , tedieuſen , ja walgelyken
trein van pleitvoeren te verkorten , veel kostbaare , noodelooze inſtan
tien , en teffens hoog loopende ſchandeleuze, ruineuze proces kosten ,
als mede de al te zeer drukkende opmaakingen van noodelooze decla
racien en taxatien derzelve af te ſnyden en voor te komen ; mitsga
ders waar door al mede aan veele welwillige dog onvermoogende ſchuld
pligtigen , zo Ingezetenen zal worden geſuppediceert, om tot ontwy.
kinge van , als even op bekominge van eene volledige openinge der
aaniprazke hunner partye by de exploicteeringe of infinuatie der voorſz.
appoinctemenç of mandament onder eene behoorlyke Renverſaal of an
der
 * T E Β Λ Τ Α ν Ι Α.
der aquit , aan hunne reſpective parthye , dan wel aan eenige andere
vertrouwde Perzoonen , ofte ook des begeerende aan den Deurwaarder
het geëischte cum Expenfis ter hand te ſtellen , te præſteeren , ofte
op eene andere gevoeglyke wyze te voldoen , dan wel: (op eene
formecle of ſolemneele Schuld- en Plicht- bekentenisſe ) te gelyk cene ge
noegdoende obediëntie , nevenswillige aan- en onderwyzingen , op'ce
nige hunner Goederen , Effecten , Gagien enz. om die na enkel con
demnatie en decretatie van den Raad alleen 't Rapport des Deurwaar.
ders inmediaat , en paratelyk voor 't verſchuldigde te aanvaarden , doea
arresteeren en executeeren , ieder na zyne geaardheid en den ordinai.
ren allerkortſten form en ſtyl in materie van Executie maar eenigzines
Practicabel zynde.
Ondertusſchen ſchynt deeze Reſolutie van den Raade des Gerechts niet
genoegzaam te hebben voldaan aan de Heeren Bewindhebbers , of niet naar
behooren te zyn opgevolgd ; deeze ſchreeven immers op den 11 van Gras
maand 1774 naar Batavia ; dat zy laatſtelyk noch goedgevonden
hadden gemelde Raad te gelasten , Hunne Edelen by de cerſte gelegen .
» heid te informeeren , welke manier van Procedeeren thans voor den Raad
„ van Justitie in Ufantie was ; alzo Hun Ed. was voorgekomen , dat die
> manier van Procedeeren niet alleen verſchilde van de Rechtspleeging ,
welke den Raad was voorgeſchreeven , maar dat ook dezelve , naar con
» ſtitutie der zaaken in Indie , gantsch oneigen , en voor de Litiganten
>
ruineus zou zyn " . De Raad van Justitie antwoordde hier op in Bloei.
maand 1775 , dat zy de vryheid nam van eerbiedig te verzoeken om uit
ſtel, tot dat men daar omtrent nader zou hebben geſchreeven in 't najaar.
Meermaalen werden hier over in 't vervolg brieven gewisſeld zonder veel
uitwerking , tot dat de Raad van Indien , om aan 't verzoek der Heeren
Bewindhebbers , aangaande de tegenwoordige wyze van Procedeeren , te
>

voldoen , op den 31 van Hooimaand 1778 het beſluit nam , de twee Buiten
gewoone Heeren Raaden Smith en Poock te committeeren , om naar de zaa .
ken in verſchil een naauwkeurig onderzoek te doen.
De benoemde Heeren zagen ras , dat zy , om aan het oogmerk der Como
misſie te voldoen , verſcheiden papieren van den Raad van Justitie
noodig hadden ; zy wierden dan ook tot het invorderen van dezelve
op den 6 van Oogstmaand gemagtigd , en ontvingen ze met hec ne.
vensgaande bericht van den Raad van Justitie aan den Raad van
Indien .
dan zyne Edelheid den Hoog Edele Groot Agtb.
Heere Reynier de Klerk , Gouverneur Generaal,
II. DEEL F bene .
 .
'T HOOGE GER E OHTSHOF , EN Z.
benevens de Wel Ed. Gefir. Heeren Raaden van
Neerlandsch Indie .
HOOG ED. GROOT ACHT B. HEER !
en
WEL EDELE GESTRENGE HEEREN !
Wy hebben behoorlyk ontfangen een Extract uit de Norulen van het Gew
reſolveerde in Raaden van Indie , in dato 6 Augustus 1778 , waar by uw
Hoog Edelhedens op het verzoek van de Heeren Raaden Extraordinair van
Indie Smitb en Poock , van deezen Raade koomen te requireeren , als
1. Een volledige Copia Authenticą van de Reſolutie van deezen Raade
van den 12 Maart 1767 , by des Raads Misſive aan de Heeren
XVIInen van den 26 Dec. 1774 geciteerd , en daar nevens na Nes
derland gezonden.
2. Copiën van al zulke Bylagen , als de Raad by voorſz. Mislive
>

aanhaalt , en nevens voorſz. Reſolutie zyn overgezonden ", en die den.

kelyk tot juſtificatie van des Raads ſuscenuen zullen hebben moeten
dienen . En
3. Copia Authenticg van de Notul van den 7 October 1760 , gevallen
in de zaake van den Burger Barent Jansz., Eifcher ; contra fan Da
>

vids, Adſiſtent, Gedaagde ; met de in margine geſtelde dictamen of

voldingen ter Rolle , mitsgaders de daar op gevallen dispoſitie van deezen
Raade , omme na bekoming van dezelve te laten afgeeven aan de
voorn . Heeren Smith en Poock .
Wy hebben dan ingevolge dat beſluit , en de bekoome informatie van
onzen Præſident, dar de Commisſie op de twee voorn. Heeren Raaden van
Indien gedecerneert, alleen zyne relatie hadde , tot de modus procedendi in
het civiele , by deezen Raade tegenswoordig in obſervantie , en by gevolg
>

dat de gerequireerde Papieren alleen hun betrekking hadden tot zodanige

Bylagen , als de Raad by haare Misfive aan de Heeren XVlInen den 26
December 1774 , heeft opgezonden , tot adftructie van haare poſiti
1

ven , raakende den voorfz. modus procedendi by dien Brief ter neder ge.
Reld ; wy hebben dan (zeggen wy ) het Register nevens voorſchr.
Misſive afgezonden , gerefumeert en bevinden , dar de voorſz. Bylagen be
ftaan in het volgende : als
1. Onder Litera T : een Extract uit het Register van de Reſolutie van deezen
Raade , concerneerende deszelfs dispoſitie omtrent eenige nadere fchik
kingen in de manier van procedeeren in cas Civiel voor deezen Raade ,
met byvoeging der Reedenen en Motiven , die den Raad daar toe hebben
bewoogen ; zo als avy de ecre hebben hier nevens te voegen ,
2. Cn .

}
 TΤ .. ΕE Β Α Τ
Т Α ν 1 A.

2. Onder Litera R. I en 2 loco enz . meede i en 2 loco .

a ) Een afſchrift van het Placcaat van den jaare 1625 , waar by de manier
van Procedeeren is geſtarueerd.
b ) Een Copia van het in dat Placcaat onder anderen , door den Wec
geever met advys van die van onzen Raade , gegeeven voorſchrift , of in
ſtructie dien aangaande , beide geëxtraheerd uit het Eerſte Deel van
het Placcaatboek , zodanig als dat ter Secretary van deezen Raade , in
een ongeteekend afſchrift gevonden wordt.
6 ) De modus procedendi , zodanig als die beſchreeven ſtaat in het Indiëns
Ordonnantieboek , of de zogenaamde Bataviaſche Statucen van den
jaare 1642 .
d ) Een Copia van het ſlot van het Indiëns Ordonnantieboek , beide al
mede geëxtraheert uit het by den Raad berustende ongeteekend afſchrift
van het zelve , en welke vier producten wy insgelyks , in voldoe .
ning van uw Hoog Edelhedens geëerd requiſit, hier nevens laaten
verzellen .
Edoch , wat aangaat het derde , namentlyk een Copia Authenticg van
een Notul van den 7 October 1760 ; gevallen in de zaak van den Burger
Barend Jansz ., Eiſcher ; contra Jan Davids, Adliftent , Gedaagde ;
met de in margine geſtelde dictamen of voldingen ter Rolle , mitsgaders de
daar op gevalle dispoſitie van deezen Raade , daar omtrent , Hoog Edele
Heeren ! kunnen wy niet voldoen , aangezien 'er nooit zodanig een Notul
is afgezonden ; ja , daar van is by des Raads Misſive zo min áls by het Re ,
gister eenig gewag gemaakt.
Het is wel waar dat in de voorfz. Brief van den 26 December 1774
gevonden worden , die naamen van Barend Jansz., Burger, Eiſcher ;
en fan Davids , Adiſtent, Gedaagde ; maar die zyn daar niet geallegeerd
als een Notul of een formeel Geding en voldingen in een zaak tusſchen die
twee perzoopen in lite gebragt , maar alleen aldaar tot een bewys en een
voorbeeld aangehaald , hoedanig de citatien of dagvaardingen geſchieden pro
dato van des Raads beſluit van den i 2 Maart 1767 , even als men anders
wel gewoon is te ſtellen door de naamen van Nevius , contra Sempronius ,
of Pieter , contra Paulusz . , dan wel N. N. , contra N. N. , gelyk dat in
de voorfz . Misſive van den 16 December 1774 , ten allerklaarſte blykt.
En hier mede ,
: Hoog Edele Groot Achtbare Heer , en
Wel - Edele Geflrenge Heeren ,
Bidden wy God Almachtig uw Hoog Edelhedens in een lan duurige
en voorſpoedige Regeering te conſerveeren .
Geſchree .
44 'T HOOGE GERECHTSHOF , ENZ.
Geſchreeven te Batavia op het Eiland Groot Java.
Ter Ordonnantie van dezelve.
(Was getekend )
G. 9. Welgevaren , Secretaris.
De Commisſie onderzogt toen de bewuste papieren , doch meende in
de opgegeeven ſtukken , omtrent de verbetering der manier van Procedee.
ren , eenige zaaken te hebben gevonden , die volkomene onwaarheden be
helsden . Vooral meende zy , dar de Raad , fchryvende , dat ' er nu maar
om de veertien dagen Rolle behoefde gehouden te worden , daar zulks wel
eer om de acht dagen moest geſchieden , geheel bezyden de waarheid had
geſproken: gelyk ook , wanneer dezelve verzekerde , dat de Procesſen ,
door 't afſnyden van alle onbehoorlyke uitweidingen , thans binnen 6 of 8
maanden konden worden afgedaan. Dan voornaamelyk meendea zy uit ech
ce £tukken te kunnen toonen , dat de afſnyding van ruim een derde der on
kosten , gelyk de Raad van Justitie ſtrande hield , geheel niet met de waar
heid ovcreen kwam . Dit alles , meende de Commissie , zou noch nader
uit zekere echte ltukken , en de verſcheidene Roller van voorige jaaren kun
ben blyken ; waarom zy den Raai van Indie verzocht, haar volmagt te
2

geeven om alle ſtukken, die zy noodig hadden , uit de Secretarie van den
Raad van Justitie onder Recipis te mogen lichten .
Dit verzoek , en het daar op gevolgde fiae gaf aanleiding tot on 100
genaamheden ; want de Raad van Justitie leverde hier over de volgen
de Memorie binnen .
Aan Zyne Hoog Edelheid den Hoog Edelen Groot
Achtbare Heere Reynier de Klerk , Gouverneur
Generaal, benevens de Wel - Edele Geſtrenge Hec
ren Raaden van Neerlandsch Indie.
HOOG EDELE GROOT ACHT B. HEER !
en
WEL - EDELE GESTRENGE HEEREN!
Wy hebben behoorlyk ontfangen Uw Hoog Edelhedens Reſolutie van den
8 September 1778 , houdende bevel aan ons.
Onime aan de Heeren Raaden Extraordinair van Indien Smith en Poock ,
tot volbrenging van de aan hun Edelens by Reſolu : ie van den 31 Ju
ly bevoorens opgedraage Commisſie , onder behoorlyke quitantie ter
viſie en reſumptie te laaten afgeeven al zulke Procesſen , zo Civiele
als Crimineele , die bereids ren definitive afgedaan , en geene ver
dere provocatie ſubject zyo , ep bun Edelen zullen komen te requi
recrcn ;
 т ΕЕ Β AΑ TΤ Α νV 1 Α. 45

reeren ; als mede de origineele Civiele , Crimineele en Request Rol.

len van vroegere jaaren , en die Hun Edelen ingelyks zullen noo
dig oordeelen.
En wy hebben , na overweeging van dezelve , zo mede van zekere door
den Heer Poock , aan den geſwooren Clercq ter Secretary van onzen Raade
overgegeeve Notitie , waar in zyn Edele op fundament van voorſz. Refolu
tie komt te requireeren , als
1. Het afgedaane Proces tusſchen den Advocaat Fiscaal Van der Vorm ,
contra Jobannes Vonk , Gedaagde.
2. Het afgedaane Proces van als vooren , contra Joban George Daniel
Hasfelaar, fuppl. in cas van ſubmisſie .
3. En het Proces in materie van complaincte van Manasſe Izaak de Mar ,
contra Maria Herega , Wed. de Klerk.
Mitsgaders het gecommuniceerde door onzen Præſident , behelzende ;
dat het voorſz. beſluit van Uw Hoog Edelhedens was gearresteerd op een
ingediende Memorie van de Heeren Smith en Poock , waar in haar Edelen
for fundament van de noodzaakelykheid van dit Request poſeeren :
Dat haar Edełen in handen zouden hebben verſcheide Authentique
Stukken waar uit het tegendeel van des Raads folemneele ver.
zeekering by hun Brief aan de Heeren Majores in daco den 26
December 1774 gedaan zoude ſchynen geprobeerd en beweczer
re worden ;
En wy hebben , zeggen wy dan , na eene rype overweeging van die
een en ander , ons in die noodzaakelykheid gevonden , van aan Hun Hog
.
Edelhedens te moeten advifceren , zo als de Eere hebben met den meesterp
Eerbied te doen by deezen , naamentlyk , dat vermits alle orgineele en an
dere papieren en beſcheiden cusfchen Parthyen Litiganten gewisſeld , en ten
Procesſe geproduceerd , aan onze zorge en bewaring worden toevertrouwd ,
wy die derhalven dan ook als een Sacrum depoſitum Seponeeren moeten ,
en dezelve , of ſchoon de questieuſe zaak ook getermineerd en buiten alle
provocatie geſteld mogte weezen , alzo min uit onze orgineele Retroacta
geeven kunnen . Eene drangreede, Hoog Edele Heeren ! die wy op dit
fubject meermaalen aan uw Hoog Edelhedens hebben betoogu , en die wy
ook de eer gehad hebben , meer dan eens te mogen zien wettingen door onze
Heeren en Meesters ; wy neemen derhalven , en om de kortheid zo veek
mogelyk te betragten , de vryheid , op dat zelfde vertoog by deezen aan uw
Hoog Edelhedens zeer reverentelyk re inhereeren , met ootmoedig verzock
dat uw Hoog Edelhedens , op fundament van dien , ons gelieven te excu .
feeren van de voldoening aan de voorgemelde ordre.
F 3 Dan
 TSH OF
46 'T HOOG
E
GE RECH , ENZ .
Dan dewyl wy geene de minſte zwarigheid vinden , om het door ons be
deelde aan de Heeren Majores , naamentlyk :
1. Dat de gemaakte alteratie in de modus Procedendi in cas Civiel , by
de Reſolutie van den 1 2 Maart Anno 1767. reeds bepaald , een al.
lezings nuttig en heilzaam oogmerk te doel heeft.
2. En dat wy het effect daar van reeds hadden ondervonden door de
Conſiderable vermindering zo van de Procesſen , als van de kosten
derzelve ;
Aan een naauwkeurig onderzoek en beoordeeling van uw Hoog Edelhe
dens over te laaten , en ook geen oogmerk hebben , om ons dat onderzoek
en oordeel door de voorſz. gemoveerde bezwaarnisſe te ontrekken ; zo ver
zoeken wy al verder dat uw Hoog Edelhedens in ſtecde van deeze geordon
neerde afgave zig voldaan gelieven te houden , met het geeven van viſie en
reſumtie ten overſtaan van twee Commisſarisſen uit onzen Raade geadjungeert
met onzen Secretaris , het zy ter ordinaire Raadkamer , dan wel op zodani.
ge andere bekwaame Plaatze , als Uw Foog Edelhedens daar toe zullen ko .
men te bepaalen , of by de Heeren Smith en Poock zal worden verkoozen ,
en dat van alle zodanige Procesſen en Retroacta van onzen Raade , als wel .
gemelde Heeren zullen komen te requireeren , en wy behoudens onzen pligt
en zonder aan de aan ons door deeze en geene particuliere perzoonen toe
vertrouwde Secretesſe te korte te doen , in ſtaat zullen zyn , tot het nemen
van de begeerde viſie en reſumptie voor te ſtellen , en als hoedanig wy by
avance aanmerken , dat geenzincs geconſidereerd konnen worden , die by den
Heer Poock reeds gevorderde twee Crimineele Procesſen ; want gelyk in het
eerſte , als roulleerende over een geperpetreerd overſpel tusſchen den Geci
teerde Vonk en Jobanna Geertruda de la Haye, Huisvrovw van den tans
overleeden Commandeur en Opper Equipagiemeeſter alhier Afuerus van den
Berg , voorkomen verſcheide zaaken en omſtandigheden , dewelke zo ten
aanzien van de qualiteit en hoedanigheid der by voorgemelde Egtelieden
verwekte en nog in levenden lyve zynde kinderen , waar van 'er zelfs nog
een hier aanweezing is , als in opzigt van hunne nog overgebleeve Moeder
voorpt. die reeds by 'uw Hoog Edelhedens na ingenomen Advys van onzen
Raade gratieuſelyk is ontheft van den overigen tyd , die zy volgens ons arreſt
nog geconfineerd had moeten blyven , en gevolgelyk daar door thans geſteld
is in een ſtand die haar permitteert , om weder te hertrouwen , eene Secre
tesſe en Seponeering by onzen Raad vorderen , zo is het tweede dat op een
enkel Request van ſubmisſie en verhoor' van den Oficier is afgedaan , geën .
claveerd aan een tweede proces tegens een ander perzoon , die vermits zyne
aufugie , eeniglyk by contumacie heeftkonnen worden gepunieerd met Ban
ad
 Τ
Т Ε
Е BВ AT
А TAVI A.' 47

ad vitam , en welke procedures derhalven naar onze gedagten , niet gehou .

den konnen worden als finaal afgedaan , en buiten verder bemoeyenisſen van
den Raad gebragt te zyn.
Edog ingevalle , dat het Uw Hoog Edelhedens ( tegen verwagting ) niet
mogte behagen , aan voorſz. onze zeer reverentelyk voorgeltelde viſie en
reſumptie der requireerde , en by ons eenigzines bepaalde origieele Proces.
ſen en Retroacta van onzen Raade te vaceeren , als dan verzoeken wy te
mogen volſtaan met de afgave van Copia Authenticq derzelve.
En nevens dit ons alternatief voorſtel , het welk even zo veel , als de
gevorderde afgave zal konnen contribueeren tot dat cinde , waar toe het
zelve gezegd wordt te moeten ſtrekken , bieden wy Uw Hoog Edelhedens
nog aan een Authenticq uittrekzel , zo uit onze Civiele Sententieboeken ;
als uit de boeken van onzen Secretaris en Sequester, door denzelven , op ons
expres Requiſit overgegeeven , en door twee Commisſarisſen uit onzen Raade ,
daar toe benoemd , geëxamineerd , en tegens de gem. Boeken geconfron
teerd , en waar uit met een opſlag van een oog zal konnen worden nage .
gaan , niet alleen hoe veel Procesſen 'er zedert January 1764 tot ultimo
December 1777 by den Raad zyn afgedaan , en hoe veel gerendeerd heb
ben de Declaratie van kosten in gemelden tyd opgemaakt, maar ook , hoe
dat de vier voo ige jaaren van 1764 , 1765 , 1766 , 1767 door den
anderen geſlagen en vergelceken wordende met de 10 aanvolgende mede
door den anderen geſlagen jaaren , eene vermindering in de laatſte jaa
ren , na het effect van de door ons gearresteerde alceratie in de modus Proce :
dendi in cas Civiel , komt aan te toonen van 24 ſtuks Procesſen en Rds.
3300 aan kosten 's jaars , het geene te zaamen in de laatſte 10 jaaren
uitleevert eene vermindering van 240 ſtuks Procesſen en Rds. 33004.33
aan kosten .
Wy zyn hier toe eerder overgegaan , om dat deeze bereekening , waar
op ons ſchryven aan de Heeren Meesters Principaal is gefundeerd geworden ,
aan het begeerde onderzoek van de Heeren Smith en Poock niet alleen veel
ligt en hulp kan byzetten , maar ook voornamentlyk ſtrekken zal konnen ,
om Uw Hoog Edelhedens by proviſie te doen zien , dat het onaangenaa
me , voor ons al vry hoonende in de Memorie ternedergeſtelde, namentlyk :
dat haar Edelen verſcheide Authenticque ſtukken in handen hebben , waar
uit het tegendeel geprobeerd en beweezen ſchynt te worden , en dus in ſtaat
meenen te zyn , om ons te overtuigen dat wy onze Superieuren hebben
getrage door valſche opgaave te circumduceeren en te misleiden , juist voor
zo aanneemely k niet moet gehouden worden .
En
 HT SHOF
48 т ноос Е GEREC , ENZ .
Ende hier niede
Hoog Edele Groot Agtbaare Heer , en
W'el- Edele Geftrenge Heeren !
Bidden wy God Almachtig Uw Hoog Edelhedens in eene lang
duurige en voorſpoedige Regeering te conſerveeren. i
Ter Ordonnantie van dezelve .
Uw Hoog Eedelhedens gantsch Dienstwillige en 1

Getrouwe De Præfident en Raaden van

Juſtitie des Casteels Batavia. 1

(Was Geteekend)
G. J. WELGEVAREN , Secretaris.
Hoe wel de Raad van Justitie in deeze Memorie het overgeeven der ori
gineele ſtukken weigerde , wilde echter dezelve van alles behoorlyke viſie 7

in tegenwoordigheid van Gecommitteerden verleenen , en ook authenryke 1

Copiën bezorgen. Zo dat , volgens het uiterlyke , een ieder zou moeten
belluiten , dat de Gecommitteerden van den Raad van Indie thans genoeg
zaame gelegenheid hadden om alles door te zien. De Raad van Indie be
ichouwde inmiddels de zaak uit een geheel ander oogpunt , en begreep de
zelve zodanig , dat de weigering van 't afgeeven der oorſprongelyke ſtukken ,
als eene verregaande ongehoorzaamheid moest worden aangezien , en for
meerde hier om de volgende Reſolucie. 1

Extract uit de Notulen van het gebeſoigneerde en

gerefolveerde in Raade van Indie.
Maandag den 6 October 1778 .
Onder de Heeren Leden rondgeleezen , en door den Heer Gouverneur
Generaal ter dispoſitie geëxhibeerd zynde een advis van den Raad van Justi
tie deezes Casteels de dato 23 September laastleeden , concerneerende het
gedemandeerde aan gemelden Raade , by Extract uit de Notulen van den
8 derzelver maand , om aan de Heeren Raaden extraordinair Smith en
春 Poock , onder Recipisſe af te geeven al zulke Procesſen , zo Crimineele als
Civiele die bereids ten definitive afgedaan , en geen verdere provocatie fub
ject zyn , als hun Edelhedens zouden requireeren , zo mede de origineele
Civiele en Crimineele Rollen van vroegere jaaren ; zo is na deliberatie ver
ſtaan , by hec voorſz. beſluit van den 8 September pasſato te perſiſteeren ,
en den Raad van Justitie dien volgende aan te beveelen , zonder langer wei
gering , of eenige andere uitzondering te maaken , binnen driemaal vier- en
twintig uuren aan het meergemeld beſluit deezer Regeering prompt te vol {
doen , of by onverhoopte verdere disobediencie , nominatim op te geeven ,
welke

!
!

1
 .
Τ ΕE Β Α Τ Α νV Ι[ Α. 49

welke van den Heer Preſident, Leden , of de Officieren van Justitie zig
tegens deeze ordre aankanten , onder waarſchouwing , dat men die geenen
"
die ongehoorzaam blyven , de facto uit hunnen dienst zal ontdaan , en hun
ne gage en emolumenten laaten afſchryven.
Voorts den Raad van Justitie ter hunner narigt nog kennisſe te geeven ,
dat men over deeze zaak geen ſchriftuuren , hoe gegaamd , meer verwagten
of aanneemen zal,
(Was getekend ).
Dirk Goedbloed , Secretaris..
Jan Greeve, gezw . Clercq.
Daags voor het neemen deezer ſterke Reſolucie , werdt de Heer Pre
fident der Justitie Thomas Schippers verzocht, niet in de Vergadering
te komen , naar dien over zaaken den Raad van Justitie betreffende zou
worden gehandeld. Ook vondt de Raad van Indie teffens goed , den
Heer G. J. Welgevare , reeds zederd 15 jaaren Geheimſchryver van 't
Hooge Gerechtshof, tot Secunde van Ternate te benoemen ; ''t geen ook
tegen de voorrechten van gemelden Hove ſcheen te ſtryden : het zelve heeft
ten minſten alioos beweerd , dat geen Secretaris , of ander Minister der
Justitie , zonder voorkennis van den Preſident , mag worden weggenoomen .
De Raad van Justitie raadpleegde inmiddels over de gemelde Reſolutie
van den Raad van Indie op den 7 van Wynmaand , en beſloot , eed- en
plichtshalven niet te kunnen gehoorzaamen ; doch deed aan die Hooge Ver
gadering het volgende protest ter hand ſtellen.
Woensdag den 8 Ołtober 1778 .
Extraordinaire Vergadering des
Voormiddags om 9 uuren .
Preſenten .
Den Wel -Edele Geſtr. Heere en Mr. Thomas Schippers, Raad Extraor
dinair van Indie , en Preſident, benevens de "Agtb. Heeren
Mr. Cornelis Maas , Raad Ordinair.
Mr. Jacob de Meyer , Do. Do. en proint. Advocaat Fiscaal.
Mr. Johannes Gabriel van Gebren , Ordinair Raad.
Mr. Jacob George van Rosſum , Ordinair Raad.
Mr. Elfo Gerardus Bogaard , Ordinair Raad.
Mr. Hendrik August Rosſel , geasſumeerd Lid.
:: Mr. Cornelis Jobannes Reyniers Meurs , geasſumeerd Lid , en
Mr. Jobannes Theodorus Visſcher van Gaasbeek , geasſumeerd Lid .
Mr. Pieter Ras , prointerim Water -Fiscaal.
11. Deel . G
Demp:
50 ' T HOOGE GERECHTSHOF, ENZ.
Dempto door Indispoſitie.
Mr. Jan Cornelis Luyken , Extraordinair Raad
Zyn gereſumeerd en na zulks gearresteerd de Refolutien ; genomen
in datis den 26 Aug. , 9 , 23 , 30 September , Item 6 October 177 8 .
Ook zyn gereſumeerd en getekend geworden , de volgende geëxten ,
deerde en gearresteerde Sententien : Te weeten ten lasten van Djoemat,
Maria, fanjong, Alie , July , Augustus, Soekoer , Gegeer , Waucy .
woe , Maroe , Goena , Boeton , Palewang , Moedik , Spadille , Bastiaanz .,
alle 16 's Heeren gevangen . 1
Nog is gereſumeerd en gearresteerd de Sententien in cas Civiel , tuse
Ichen Mochamat Nina Acbet, Impetrant van Appel , contra Ra
cbina , Gedaagdesſe.
>

Na refumptie is verſtaan te regiſtreeren , een Extract uit de Notulen

van het gerefolveerde in Raade van Indie , van daco 2 hujus, hou
>

dende ordre wegens de afſchaffing van den Keurmeester van het

Beestiaal , en het branden of merken der Buffel Beesten , enz.
Aan den Procureur Popkens , voor den Curator ad lites Wannema
ker , is geaccordeerd appoint. in Rauw -Actie tegens den adliftent
Bernardus Reers, en zulks met de Clauſule om te kiezen , domi.
cilium citandi & Executandi.
De Heeren geasfumeerde Leden en de prointerim Water-Fiscaal, op
hun daar toe gedaane verzoek geëxcuſeerd weezende , is geleezen een
>

Extract uit de Notulen van het gereſolveerde in Raade van Indie op

den 16 deezer , een gemelden dage , des 'smiddags om 12 uuren by
den Heer Preſident deezes Raads beſlooten ontfangen , houdende.
Waarop gedelibereerd weezende , andermaal met eenpaarigheid van
ſtemmen is goed gevonden , Haar Hoog Edelhedens ter zaake van het
voorgemeld geëerd verbod, om geene verdere vertogen of demonſtratien
dien aangaande te doen , by Extract deezes eeniglyk in allen eerbied
te adviſeeren .
Dat gemelde des Raads addres met unanime ſtemmen van de Leden
deezes Raads, excepto de Heeren Luyken en Ras , die door indiepolicie de
vergadering van dien dag niet hebben konnen bywoonen , is gearreſteerd ge
worden , en dat wel na een ryp overleg en eene eenpaarige ſuscenue , dac
de naarkoming van Uw Hoog Edelhedens voorn : zeer gereſpecteerde ordre ,
direct aanliep tegens Eed en Plige van den Regter :
Dat zy dien onverminderd in aanſchouw neemnende , Uw Hoog Edel
hedens betoonde ongenoegen over des Raads gem. bezwaar en de te dug.
tene bedreigingen daar nevens gedaan , dit teeder poine andermaal met alle
moges

1
 Τ
TEΕ B A T Α νv Ι1 Α. ŠI
mogelyke attentje hebben overwoogen ;, doch dat aan haat niets is te voo
ren gekomen , het geen regts eenige de minite aanleiding heeft konnen
geeven , omme daar uit op maaken , dat de Raad in haare voorſz. fuste
nue- erreerde :
Dar derhalven de Raad niet uit disobedientie of onwilligheid , om aan haar
Hoog Edelhedens geëerd welbehaagen te voldoen , waar tegen zy om die
reede (hoewel niet dan met den uiterſten Eerbied) op het kragtigſte prote .
ſteerende is , maar eenlyk en alleen uit eene overtuiging , en gegron.
de bedugting, dat zy anders doende , haar Eed en Pligt zoude over
creeden , andermaal met zeer veel leedweezen moet betuigen , dat zy als
9

noch moet volharden by al het geene in meergemeld haar adres met

zo veel omzigtigheid als eerbied aan Haar Hoog Edelhedens is betoogd :
Terwyl al verder is verſtaan , by eenę aparte Reſolutie , ampel aan
teekening te houden van de bygebragte redenen , en 't daar op gefon •
deerde verzoek van de voorgemelde Heeren geasſumeerde Leden en
Water-Fiscaal , ten einde in deezen te worden geëxcuſeerd , als mede van
het gecommuniceerde door den Heer Preſident en den Secretaris , aan
gaande alle de ontnioetingen en omſtandigheden dewelke in dit zonder
linge en in geene gedenkſchriften van onze Republyk bekend gevonde.
ne geval, hebben plaats gehad , niet alleen met betrekking tot het voorfz.
adres van den Raad , maar ook ten opzichte van de verkiezing van gemel
den Secretaris , den welken welgemelde Haar Hoog Edelhedens , dien zel
ven morgen , toen de Heer Gouverneur-Generaal zyn Wel-Edele door
den gezworen Clercq van Haar Hoog Edelhedens had laaten verzoeken
om zich uit de vergadering van dien dag te abſenteeren , niet alleen bui
ten eenige de minſte verzoek of kennisſe van dien Minister, maar ook zon.
der eenig voorweeten van den Heer Preſident, en direct ſtrydig met de
inſtructie van den Heer Gouverneur -Generaal van Indie , beraamd, heb:
ben aangeſteld cot ſecundo van Ternate , zullende de gemelde ſecrete
Reſolucie , benevens het over te gevene Extract voorn. door den Preſi ..
dent en de gezaamentlyke Heeren Raaden , nevens den Secretaris wor
>

den onderteckend , ten einde bet Extract met aanteekening in het hoofd ,
dat de gemelde geasſumeerde Leden en proinçerim Water-Fiscaal op hun
O

verzoek in deeze zyn geëxcuſeerd , immediaat na het eindigen deezer

Vergadering door den zelven Secretaris aan den Heer Gouverneur-Gene
raal uit naam van deezen Raade te worden overgegeeven , en de Reſo-,
lucie geſeponeerd te blyven onder den Heer Preſident, om te dienen.
daar 't behoort.
Hebbende de Secretaris vervolgens
G2
gerapporteerd , dat hy het geciteer .
de
58 T
" HOOGE GERECHTSHOF
,, ENZ.
de Extract , uit naam van den Raad , met een gepast Compliment den Heci
Gouverneur -Generaal van Indie behoorlyk hadde overhandigd , en Hoogsco
dezelve hem niets anders geantwoord hadde , dan , kostelyk.
Laastelyk heeft de Heer Prefident aan den Raad noch gecommuniceerd een
berigt, door den Secretaris deezes Raads , ter zyner requiſitie verleend ;
houdende eene ſpecificque uittrekking uit zyne particuliere Boeken 't zedert
mede September Anno 1764 , toc ultimo December 1777 , zynde circa 15
jaaren , raakende de daarin gevonden wordende rekeningen Courant , mer de
reſpective Practizyns van den Raad , omtrent zyn verſchot en falaris wegens
verſtrekte Zegels, afgaave van Copie , Papieren , enz. aan dezelve; en
waar uit voldoende conſteert , dat het gemelde verſchot en ſalaris , voor den
tyd van de eenigermaate verbeterde modus Procedendi in 1767 's jaars heeft
bedraagen Ryksdaalders 3226. 24. en dat daarentegen na dien tyd het zelve
alle jaaren maar heeft gerendeerd Ryksdaalders 2776. 1. en dus jaarlyki
Ryksdaalders 453. 19. minder dan bevoorens, of wel in 10 jaaren Ryks.
daalders 4533.46.
Waar op gedelibereerd , en door den Secretaris , op den Eed van zyn
ampt , en præſentatie van denzelven , des noodig zynde en 'wettig gevorderd
wordende , verklaard weezende , datgemelde fpecifique opgaave opregt was ,
is goed gevonden , daar van in deeze maar alleen aantekening te houden ,
ten blyke voor den aanſtaande , en voorts het gemelde berigt te regiſtreeren
by de voorm. ſecrete Reſolutie , omme al mede onder den Heer Præli
dent te blyven geſeponeerd tot zodanig einde , als men zal oordeelen te >
behooren.
De Raad van Indie liet her , nu de zaaken zo verre gekomen waren,
nier hy dreigen blyven , maar liet op den 9 dito de Heeren Mr. Thomas
Scbippers , Preſident Mr. Gysbertus Maas , Mr. Jacob de Meyer ,
Mr. Joban Gabriel van Gboren , Mr. Jacob George van Rosſum , en Mr.
Elfo Gerardus Bogaard binnen ſtaan , en maakte hen bekend , dat zy van
hunne posten waren onthagen , waar na hen de volgende Refolutie werde
medegedeeld.
Extrakt uit de Secreete Notalen van het Gebeſoig:
neerde en Gerefolveerde in Raade van Indie .
Den g October 1778.
Is verſtaan de Gage en Emolumenten van den Heer Raad Extraordinair
Mr. Thomas Schippers als Preſident , en die van Mr. Gysbertus Maas ,
Mr. Jacob de Meyer , Mr. Johannes Gabriel van Gebren , Mr. Jacob
George van Rosſum , en Mr. Eyo Gerardus Bogaard, als Ordinaire Raa
den van Justitie deezes Casteels te laaien cesſeeren met den dag van heden ,
en

i
 TE B AΑ ' TA
BA Τ V i A. 53

en welgemelden Heer Raad Extraordinair Mr. Thomas Schippers, tot nader

order der Heeren Majores, te ſtellen buiten de Exercitie van zyn Ed. ampe
van Preſident, mitsgaders alle de anderen uit dat van Ordinair Raad van Juse
titie , en Mr. Jacob de Meyer , ook tot zo lange te ontſlaan van het Pro .
interim aan hem geconfereerde ampt van Advocaat Fiscaal van Indie .
Voorts den Heer Raad Extraordinair Mr. Thomas Schippers, door den
Eerſten Secretaris deezer Vergadering te laaten afvraagen , of zyn Edele
genegen is , nevens de ontſlagen Raaden van Justitie , het continueerend
Extraordinair Lid Mr. Joban Cornelis Luyken , de geasfumeerde Leden
Rosſel, Visſer, Van Gaasbeek , en Meurs , item de Prointerim Water .
Fiscaal Mr. Pieter Ras , in de Vergadering te verſchynen , om daar het
beſluit , door bunne Hoog Edelhedens ten opzigte van den Raad van Justitie
genomen uit den mond van den Heer Gouverneur -Generaal , in naame en
van weegen de Vergadering , te hooren bekend maaken , mitsgaders den Se
cretaris te gelasten , om by weigering of in cas van Indispoſitie van welge
melden Heer Schippers, als dan van zyn Edele uit naam vanden HeerGou
verneur -Generaal, en de Heeren Leden deezer Regeering af te vorderen de
Zegels van den Raad van Justitie , de Sleutels van de fecreete Kas en de
Borgrogten , om door den Heer Gouverneur-Generaal weder ter hand ge;
ſteld te worden aan den nieuwen Heer Prefident van Justitie.
( Was getekend)
Dirk Goedbloed , Secretaris.
Ontfangen van den Wel -Edelen Geſtrengen Heer Mr. Thomas Schippers ,
ingevolge de voorenſtaande ordre hunner Hoog Edelhedens, het groot
Zegel van den Raad van Justitie , het kleine Zegel van welgemelden
Raade , de Sleutels van de ſecreete Kas , en vyf Borgtogten .
(Was getekend )
G. J. Welgevaare , Secretaris.
Vervolgens werden by voorraad tor Preſident aangeſteld de Raad van In
dien Mr. Poock , en tot Leden , de fleeren Vermeulen , Severin , Bloem
en Jan Willem Hendrik van Rosſum .
Zo ras de cyding deezer' aanmerkelyke gebeurtenis hier te lande was aat
gekomen , gaf dezelve den Heeren Bewindhebberen aanleiding tot veelerleye
Raadpleegingen. Hoedanig de inhoud hunner beſluiten hier omtrent ge
weest zy , is tot hier toe niet volkomen bekend geworden : alleenlyk weet
men , dat de geweldige maatregelen door de Raaden van Indie genomen ,
zyn afgekeurd , en hunne Reſolutie ten nadeele der afgedankte Raaden van
Justitie vernietigd : dat volgens de meening der Kamer van Zeventienen , de
Heeren Raaden van Justitie beter zouden hebben gedaan eene kwaade order
G 3
 54 'T IIOOGE GERECHTSHOF , ENZ.

te gehoorzaamen , dan den Rechterſtoel te verlaaten : dat eindelyk de af

gedankte Raaden van Justitie volkomen in huone waardigheden zyn herſteld ,
met genot van de Tractamenten zedert het ſtilſtaan hunner Bedienia .
gen loopende.
Na het Hooge Gerechtshof te Batavia volgt in rang de Bank van Sche
penen , die één Gewoonen Raad van Indien tot Voorzitter , één Onder
voorzitter en zeven Leden heeft. In 't jaar 1779 beſtond dit Collegie uit
de volgende Heeren :
De Edele Heer J. C. M. Radermacher , Preſident 1777
Jan Hendrik Wiegerman , vice Prelicent 1774
Mr. Floris van Styrum 1776
Sirardus Bartlo 1774
Casparus Hartman 1778
Hans Hendrik Hugo 1776
Jan Hendrik Harringa 1779
Jean Dat 1777 %

Jan Jacob Swanevelder 1777

Bailliuw .
David Julius van Aitsma 1776
Drosſaard der Bataviaſche Ommelanden .
Mr. Egbert Blombert 1779
Secretaris .
Daniel Adriaan Beekman 1776
De vice Preſident en vier der Leden worden doorgaans uit den Bur
gerſtand en de drie overige uit de Dienaaren der Compagnie genomen .
Dit Collegie behandelt alle Gerechtszaaken , de Burgerye van Batavia be.
treffende , gelyk ook alle Schulden boven de 80 of 100 Ryksdaalders :
ook kan men niet tot de Bank van Schepenen appelleeren , dan om
hooger ſommmen ; doch buiten appel worden door hen alle zaaken van
50 Ryksdaalders afgedaan . De Schepenen bezorgen voorts alles wat
tot het welzyn der Burgerye betrekking heeft , en kiezen op den eer
Aten van Grasmaand de Directeuren van verſcheiden openbaare Ge. '
ftichten : zo dat zy in alles reffens den post van Burgemeesteren
waarneemen .
De Schepenen van Batavia worden jaarlyks uit een dubbbeld getal gekoo
zen door den Raad van Indie op den 30 van Bloey maand , zynde de dag
op welken de gedagtenis der grondvestinge van Batavia wordt gevierd. In
den namiddag van dien dag worden de nieuwe Schepenen in dienst geſteld ,
of de oude , gelyk doorgaans gebeurt , in hunne posten gecontinueerd , die 1
dan
 - Т Е . ВB .A т Aа у 1
I л;
A, 55

dan gewoonlyk op Maandag , Woensdag en Vrydag , 's morgens ten 9

vuren , vergaderen . De Schepenen Rechten de Stedelingen , die lyfſtraf.
felyke misdaaden hebben gepleegd , te hals en te hoofde , en voltrekken
hunne Vonnisſen voor het Stadshuis op een ten dien einde opgeſlagen Tcha.
vot ; hebbende inmiddels de verweezene het recht van Appel cot den Raad
van Justitie.
De Leden deezer Vergadering , die Burgers zyn , trekken jaarlyks 40
Ryksdaalders mantelgeld , en voorts maandelyks 30 of 40 Ryksdaalders aan
buitenvoordeelen . Hun Geheimſchryver heeft een ſchoon en voordeelig
ampt , dat jaarlyks 5 of 6000 Ryksdaalders kan opbrengen. De Posten
van Bailliuw en Landdrost zyn ook zeer aanzienlyk en voordeelig ; hebben
de de aatlte ook onder zich een Geweldigen en acht of tien Dienaaren .
Na de Schepenen volgt in waardigheid het Collegie der Heeren Wees
meesteren , 't welk insgelyks één Raad van Indie tot Voorzitter heeft , één
Ondervoorzitter uit den Burgerſtand en vyf Leden , die gedeeltelyk uit den
Burgerſtand, en gedeeltelyk uit de Dienaaren der Compagnie worden gekoo.
zen, Voorts heeft dit Collegie een Geheimſchryver , wiens post een der
besten is van geheel Bacavia. Jaarlyks worden de Heeren Weesmeesters ge
continueerd of veranderd op den 31 van Bloeimaand of ook wel op den 6
yan Zomermaand. Der Heeren Weesmeesteren zorge gaat alleen over de
zaaken van Weezen , wordende alle derzelver goederen onder hun beſtier
geiteld , dewyl men in de Indien geen Voogden gebruike : de bezittingen
deezer onmondige perzoonen zyn hier zeer veilig , en jaarlyks wordt hen
4 en een half per cent tot inkomen uitgedeeld. Deeze post is derhalven
zeer werkelyk en van groot belang , doch teffens ook voordeelig , dewyl
ieder Lid jaarlyks 5 of 600 Ryksdaalders aan voordeelen kan maaken.
In 't jaar 1779 zaten in 't Collegie van Weesmeesteren de volgende
Heeren >

De Edele Heer David Joban Smith , Preſident 1779

Jan Fredrik Freefe, vice Preſident 1778
Jobannes Wasſenberg 1778
Ewaldus Rynvaan 1778
Pieter Anneas de Win 1778
Jobannes David Jaques 1779
David Bylon 1779
Secretaris.
Hendrik Nicolaas la clé 1777
De volgende Vergadering is die der Heeren Heemraaden , die , behal-.
ven den Voorzitter uit den Raad van Indie , ééu Ondervoorzitter, ( zynde
de
 HT SHOF
56 'T HOOGE GEREC , ENZ.
de Landdrost) zeven Leden en één Geheimſchryver heeft. De magt vaa
den Landdrost is zeer aanzienlyk , in rang is hy boven den Water Fiscaal,
en woont doorgaans buiten de Stad , alwaar hy door zyn Geweldigen en
Dienaars de openbaare veiligheid handhaaft. De Vergadering zelve is in.
geſteld op den 13 van Wyomaand 1679 , en houdt haare zaamenkomſten
in ' huis van wylen den Gouverneur Generaal Van Goens , ten dien einde
door de Hooge Regeering gekogt in 't jaar 1692 voor 3700 Ryksdaal
ders. De Heemraaden hebben het opzicht over de wegen , rivieren , brug.
gen , beſchoeijingen , enz. Onder hun gezag ſtaan ook de verhuurders van
rydruigen , en door hen worden de penningen ontvangen , die deeze lieden ,
gelyk ook de Dienaaren der Compagnie , en de Burgers van Batavia moeten
geeven voor de vryheid om rydtuigen te houden , welke penningen jaarlyks
eene groote zomme beloopen. Een Raad van Justitie , by voorbeeld , die
een wagen wil houden , moet voor zyn hoofd jaarlyks betaalen 40 Ryksdaal
ders , en voor de geringſte zoort van inwooners beloopt deeze zomme tot 300
Ryksdaalders. Decze Heeren hebben ook het gebied over de zogenoemde
Bandongans , die het water afſchutten om het over de ryscvelden te doen
loopen : die werktuigen worden een voor een van boven afgeſlooten , en
zulks mag voor ieder niet langer dan twee maal vier -en -twintig uuren duu.
ren. De Heemraaden doen ook ter eerſter aanſpraak af alle verſchillen
over de landsſcheidingen , van waar dezelve , zo de partyen niet voldaan
zyn , worden geranvojeerd naar de Hooge Regeering. Eenige jaaren geleden
heeft de Hooge Regeering wee Commisſarisſen geſteld over de Bovenlanden ,
welke waardigheid thans wordt bekleed door de Ed. Heeren Raaden van Indie
Craan en Radermacher. Dan , hoe verre zich 's gezach dier Heeren uico
ſtrekt, kunnen wy tot hier toe met geene genoegzaame zekerheid bepaalen .
Het Collegie der Heeren Heemraaden beſtond in 't jaar 1779 uit de
volgende Heeren ,
De Edele Heer Hendrik Breton , Prelident 1776
Mr. Egbert Blomkert , vice Preſident 1779 1
Jan van de Polder 1772
1
Cornelis de Keizer 1773
Willem Vincent Helvetius van Riemsdyk 1776
Charles Louis Colinond 1778
Jan Andris Duurkoop 1778
Hendrik Braures 1778
Pieter Joſeph de Vienne 1779
Secretaris.
Marten Cornelis Hegerman 1776
Na
 Τ
TEΕ Β Α ΤT Α ν Ι Α.. 57.

Na de Heemraaden komt de Vergadering der Huwelyks en kleine zaa .

ken ; deeze heeft ook één Voorzitter met één Ondervoorzitter , en drie
Leden , alle Dienaars der Compagnie. Zy doet alle zaaken af, die bene.
den de 80 Ryksdaalders beloopen : komende de verſchillen over hooger
zommen , of onmiddelyk ofby appel , voor de Hooge Justicie , doch de klei.
nere zaaken doet gemelde Vergadering af zonder Hooger Appel. Eindelyk
moeten zich hier alle Perzoonen aangeeven , die in den Huwelyken ſtaat
willen treeden.
In 't jaar 1779 beſtond dit Collegie uit de volgende Heeren.
Willem Vincent Helvetius van Riemsdyk , Preſident 1779
Nicolaas Maas, vice Preſident 1779
Michael Engelberts 1776
Carel Hendrik Specht 1779
Lodewyk Dominicus 1779
Secretaris.
Elbert Elias 1776
Eindelyk volgen in rang de Boedelmeesters der Chineeſche en andere On-.
christen Sterfhuizen , die in 1655 afgeſchaft zynde in 'e zelfde jaar weder
om werden aangeſteld. Dit Collegie beſtaat uit één Voorzitter , zynde de
Sjahbandar , één Ondervoorzitter , twee Burgers en vyfInlanders , welke alo
le huisſelyke zaaken der Chineeſche en andere Inlandſche Sterfhuizen afdoen .
In 't jaar 1779 beſtond dic Collegie uit de volgende Perzoonen.
Jan Vermeulen , Preſident 1776
Jobannes Doens , vice Preſident 1777
Jacobus Prins 1779
Foban Christiaan Balthazar Reepier 1778
Mochamat Japbar Djenal Babandam 1765
Patan Mabomet Nina 1766
Nabim Bakti Naja Widjaja 1775
Tan Hoelo 1775
Oey Biankong 1778
Secretaris .
Mr. Wybrand de Jongh 3772

II. Deel . H Z ES :
 MSTE ENIS SEN
58 DE VO ORNAA GES CHIED , ENZ .

Z E S D E B OE K. :

BEVATTENDE DE VOORNAAMSTE GESCHIE ,

DENISSEN EN LOTGEVALLEN DER STAD
BATAVIA VAN HAAREN OORSPRONG
TOT Α Α Ν Ο Ν Ζ Ε Ν Τ Υ D ..

Iin een voorig Boek hebben wy de opkomst en de geringe beginzelen der

Hoofdſtad van Neerlands Indien aangeweezen , en zullen chans de voornaam
fte gebeurtenisſen ophaalen , die in de voornoemde Stad , van haaren eerſten
oorſprong tot op onzen tyd , zyn voorgevallen , of tot derzelver wel of
kwaalyk vaaren eene byzondere betrekking hebben gehad.
De Gouverneurs Generaal , die voor den Heer Koen den teugel van het
Oppergebied in handen hebben gehad , te weeten de Heeren P. Borb , G.
Reynst en L. Reaal , hadden tot hunne zitplaats de Molukſche Eilanden
verkooren ; din dewyl de nieuwe Vesting Batavia beter geſchikt werdt ge.
oordeeld om de Hoofdplaats en het Middelpunt onzer Oost- Indiſche bezittin
gen te zyn , namen alle de volgende Landvoogden het Kasteel dier Stad
>

tot hun verblyf , en dus in de eerſte plaats de Heer P. Koen , Stichter der
Stad , en voornaam Grondvester van Neerlands uitgebreide heerſchappye in
de Indien . Eene der eerſte gebeurtenisſen , na het vermeesteren van Jacatra
in 1719 , was de Vreede met de Engelſche Maatſchappye , die , nu ziende .

dat zy in magt verre by de Hollanders te kort ſchoot , haare toevlucht nam

tot onderhandelingen om door een Vreedeverdrag deel te krygen aan die
voordeelen , welke zy te vergeefsch door de wapenen had gezocht. Dit
viel haar ook niet zwaar : want de Heeren Staaten Generaal hadden zich
niet in 't geſchil tusſchen de beide twiscende Maatſchappyen durven ſteeken ,
uit vreeze voor den Engelſchen Koning , wiens vriendſchap voor 't opkoo
mend Gemeenebest van het grootſte belang was. Hoe wel derhalven de
Hollanders hunne Bezittingen in de Indien door eigen goed en bloed had
den verkreegen ; nu kwamen zy echter in de droevige noodzaakelykheid om
hunne
 TE
Τ Ε BΒ AΑ TΤ ΑA ν 1 Α. 59

hunne eigendommen in zekeren zin met de Engelſchen te deelen :

want op voorſtel des Konings werdt ’er eene overeenkomst tusſchen de bei
de Maatſchappyen getroffen , volgens welke zy haare kragten zouden ver
eenigen om de Spanjaarden en Portugeezen geheel en al uit de Molucques
en de nabuurige Eilanden te verjaagen , en daar na met elkanderen een '
gemeenſchappelyken handel te dryven , op voorwaarden , die met de grootſte
naauwkeurigheid zoude worden bepaald , om in 't toekomende alle verſchil.
len voor te komen.
Ondertusſchen had de Engelſche Maatſchappy niet in aanmerking genoo
men , dat het juist geene gemakkelyke zaak zou zyn de Rooiſche Natien
uit de Speceryeilanden te verdryven , en had dus noch volk noch oorlogs
voorraad , daar toe noodzaakelyk , gezonden . Ook betrouwden zy op de
Hollanders , zich overtuigd houdende , dat die , wegens hunne groote magt
te Batavia , zeer wel in ſtaat waren om zulks alleen uit te voeren. Dit was
ook volkomen waar ; maar de Hollanders waren van oordeel, dat hunne
Metgezellen geen het minſte recht hadden op veroveringen , welke zy door
hun eigen magt alleen zouden maaken ; daarentegen begreepen zy , en toon
den uit de woorden des verbonds niet onduidelyk , dat die plaatzen , op
welke men een gemeenſchappelyken handel zou dryven , de zodanige moes
ten zyn ,> die op gemeene kosten waren verkreegen. Zo dar , indien de
Engelſchen niet in ſtaat waren om de helft der noodige uitrusting te be.
kostigen , zy ook geen deel zouden hebben aan de voordeelen van den
oorlog.
Er zat in die tyden te Batavia eene gemengde Raadsvergadering , gedeel.
telyk uit Engelſchen en gedeeltelyk uit Nederlanders beſtaande , de Raad
van Vedeediging genoemd, welker post het was alle zaaken te behandelen
en te beſlisſen , die tot de gemeenſchappelyke overwinningen en den daar
vit voortvloeyenden handel betrekking hadden. Voor deezen Raad werdt
over het vermeesteren der Speceryeilanden gehandeld , en onder de Volke
ren , die te bevechten waren , kwamen vooreerst in aanmerking die van Ban
da , welke , zo men meende , oorlogsbehoeften van de Engelſchen zelve
hadden ontvangen , en dus , onder de hand geſterkt, tegen hunne Meesters wa
ren opgeſtaan ; zich niet alleen onttrekkende aan het Rechtsgebied van het Forç
Naslauw , maar ook allerleye wreedheden tegen de Hollanders , die in hunne
handen vielen , bedryvende ; terwyl zy al hunne Speceryen aan de Portugee.
zen leverden . Het beteugelen deezer muitelingen was dus de zaak ,
die in de eerſte plaats alle aandagt verdiende , weshalven de Geveraal Koen
dezelve in de gemeenſchappelyke vergadering alseen zaak , die spoed vorder
de , voorſtelde en de Engelſchen noodigde om hun gedeelte in de noo
H2 dige
 1

60 ' DE VOORNAAMSTE GESCHIEDENISSEN , ENZ .

dige toerusting te leveren . Dan deeze zeiden , dit zy uit Europa noch
orders , noch geld , noch ſchepen ontvangen hadden tot deeze gewig ige on .
derneeming De Generaal liet deeze verklaaring van onmage woordelyk
boeken , en voegde 'er toen by , dat hy , beter voorzien zynde ,, dan de
zaak voor rekening der Holandſche Maatſchappye zou onderneemen .
Men verzekert , dar de Engelfchen niet alleen dit werk voor de Hollan.
ders overlieten , maar ook , dat zy de rebelleerende Indiaanen onder de hand
met allerley oorlogsammunitie onderſteunden. Ondertusſchen was de Heer
Koen zeer voorſpoedig in zyne onderneeming , en had het geluk , in 'o
jaar 1621 , alle de afgevallenen wederom tot voorige gehoorzaamheid te
brengen .
Iły had insgelyks het genoegen , de oproerige Amboineezen , eene ſtoute
en wispeltuurige Natie , ſpoedig toe reden te brengen , en keerde weder.
9

raar het Vaderland op den 31 van Louwmaand des jaars 1623 , terwyl hy
tot zynen Opvolger achter liet den Heer P: de Carpentier. By zyne te
rugkomst in 't Vaderland werdt hy met eere en belooningen overlaaden , en
ontving onder anderen voor de ſtichting van Batavia eene præmie van zeven
duizend guldens . (a)
• De Ileer Carpentier regeerde zeer vreedzaam te Batavia van het jaar
1623 tot in 1629 ; hy heeft geene nieuwe overwinningen gemaakt , maar
het oude ongeſchonden bewaard , gelyk het hem was overgegeeven . On
dertusſchen viel onder zyne Regeering voor de zo zeer beruchte Conſpiratie
yan Amboina , om welke verſcheiden Engelſchen , volgens de Sententien
der Hollandſche Rechters , van verraad werden overtuigd , en ter dood ge
bragr; hoewel de Engelſche Natie altoos her tegendeel ſtaande gehouden ,
en aan de Hollanders deswege oneindig veel moeyelykheden heeft verwekt.
Hoe het geval ook moge zyn geweest , moet men bekennen , dat de Hol.
landſche Oost -Indiſche Regeering veel beter had gedaan , zo zy de beſchul.
digden naar Europa hadde overgezonden , dan met dezelve in die afgelege
ne Gewesten te ſtraffen : want met deeze omzichtigheid zoude zy waar
ſchynlyk de bewyzen der zaake zo klaarblykelyk hebben kunnen maaken
dat de Engelſchen nooit eenig gegrond voorwendzel zouden hebben gevon
den om over deeze zaak moeite te verwekken .
Naauw

( - ) Ik zal in dit boek niet van de leevens en daaden der Heeren Gouverneurs Generaal
ſpreeken , dan in zo verre zy tor Batavia zelve betrekkelyk zyn ; vooral , om dat de Leevens,
beſchryvingen der voornaamſte breedvoerig te vinden zyn in cen keurig en overal geacht Werk
by de Drukkers deezes uitgegeeven , onder den titel van Levensbeſibryving van veele voornaams
moest Nedoriandfive Mannen on Vroawan ,
 · ΤI Ε Β Α TΤ AΑ vV I A. 61

Naauw'yks was de Heer Koen uit de Indien te huis gekomen , of hy

ordt op her !terkſte door de Heeren Bewindhebbers verzocht om de waar.
digheid van Gouverneur Generaal wederom te willen aanvaarden ; het duur.
de ook niet lang , of hy gaf daar toe zyne volkomene toeftemming. Din
hy werde in de uitvoering niet weinig gehinderd : want zo ras de Engel
ſchen dit vernamen , decden zy 'er de hevigíte protettatien tegen : zy be .
fchouwden naamelyk Koen als hun ’ grootſten vyand , dien zy noch ooic
in de Indien hadden gehad , en die hen door het veroveren van Jacarra en
de Speceryeilanden in alle hunne grootſche voorneemens had te leur geſteld ;
weşhalven zy , om hem haatelyk te maaken , hem zelfs beſchuldigden als
den beſteeker der Amboinfche Rechtspleeging , ſchoon hy , by het begin :
nen dier beruchte zaak , reeds eene maand in Zee op zyn' te rugtogt naar
her Vaderland was geweest. Men wist 'er derhalven geen beter middel op ,
dan den Generaal als een particulier Matroos op Zee te doen gaan , 'tt geen
hy ook voltrok , openbaarende zyne commisſie eersttoen hy het bereik
der Engelfchen was ontkomen. Zy hadden hem ondertusſchen tot aan 's
jaar 1627 weeten op te houden.
Naauwlyks was de Heer Koen in de Indien en te Batavia aangekomen ,
of hy had ook daar veel te lyden van den haat zyner gezwooren vyanden , >

de Engelfchen en Javaanen , die verſcheiden gevaarlyke zamenzweeringen

tegen hem verwekcen ; doch dezelve mislukten alle , en in eene , die de
voornaamſte was , werden de afgehuurde Javaanen meerendeels betrapt, en
ter dood gebragt.
In 'c volgend jaar ontſtak die berachte oorlog met den Mataramſchen
Keizer in welken Batavia op den oever des ondergangs gebragt ,
doch echter door de dapperheid van den Generaal Koen , en die van zy .
nen Opvolger en der Bezettinge, gelukkig bewaard werdc.De toenmaalige
Mataramſche Opperheerfcher Mabomed had een' toeleg gemaakt om het ge
heele Eiland Java te overheeren , en begreep te recht, dat hy ten dien ein
de mer Batavia moest beginnen , dewyl hem niets gemakkelyker zyn zou ,
indien hy het geluk mogt hebben van de Hollanders en hunne wapenen te
overweldigen. Om dit uit te voeren begon hy met verraad , en zond in
Oogstmaand van 1628 verſcheiden Praauwen met Kocbeesten naar Batavia ,
onder voorwendzel , van daar mede te zullen voldoen aan een verdrag , door
hem mer den Gouverneur in 1627 gemaakt: ondertusſchen waren by die
Beesten 900 gewapende Javaanen , eene magt die veel te groot was naar
maate des geſchenks. Hier door kreegen de onzen aanſtonds ergwaan , en
deeden de buiten posten ſterk bezetten , terwyl zy een waakend oog hiel .
den op eene menigte Javaanſche Praauwen , welke noch verwagt werden ;
Il 3 deeze
 62 DE , VOORNAAMSTE GESCHIEDENISSEN , ENZ.
deeze kwamen ook eindelyk opdaagen , en werden door de onzen gedwongen
op eene andere plaats te gaan leggen om zich niet met hunne Makkers te
kunnen vereenigen. Dan hier op brak de bommel uit , dewyl de vyand dago
dat zyn geheele toeleg nu ontdekt was , en die porde hem aan om een ver ·
woeden aanval op het Kasteel te onderneemen. Door zyne overmagt deed
hy de wagten der buitenposten ſchielyk wyken , en drong zelfs met de vluch .
tenden tusſchen de bolwerken der vesting , die noch niet met behoorlyke
gordynen waren aan een gehegt : maar hier ondervonden de Javaanen zulk
een' dapperen tegenſtand, en werden zo hevig door de bezetcelingen be.
groet , dat zy met groot verlies moesten aftrekken .
Op den volgenden dag zag men van den landkant ook eene groote me
nigte Javaanen op de Scad aantrekken , en hier op werdt het Zuidelykst
>

gedeelte der Stad , dat noch weinig bewoond , en door de bolwerken niet
was te verdeedigen , afgeſneeden , en wel met de grootſte reden : want de
Javaanen , wier getal allengskens tot 10 of 12 duizend man aangroeide ,
begonnen van dien kant hunnen aanval , en begroeven zich ter plaatze , daar
men juist ter gelegener tyd de overtollige huizen had afgebrand. De vyan .
den verzuimden ook niet een geweldigen aanval op de Stad te waagen ; doch
werden door het geweer der anderzins geringe bezetting met veel verlies van
hunnen kant afgeweezen. Dagelyks herhaalden zy hunne aanvallen , doch
werden door de geduurige uitvallen der bezettinge, die teffens door de
Chineezen geholpen , al hunne houte vestingen en verſchansſingen in brand
ſtak , zodanig gehavend, dat zy , na eene beleegering van ruim eene maand ,
in 't laatst van Herfstmaand 1628 , met verlies van meer dan de helft huns
Legers, moesten aftrekken .
Deeze beleegering van Batavia was voornaamelyk begonnen op aanraa
den en verzekering van den Temangong Boeraska , dat de verovering
Ondertusſchen bleef deeze Groot
der Stad zeer gemakkelyk zou vallen.
ſpreeker zelve dood voor de Vesting , en zyn geheel Leger zou verloo .
pen zyn , zo ' er niet eene aanzienlyke verſterking onder den Teman
gong Djavana was bygekomen , die zich wederom onder de muuren
der vesting legerde. Deeze nieuwe Bevelhebber zond toen , om eene
laatſte pooging te doen , twee zyner voornaamſte Edelen met een hoop
uitgeleezen volk om de Stad te overrompelen of zelve daar voor te
ſterven , 't welk van dit gevolg was , dat zy wel een verwoeden aan. I
val deeden , doch teffens zich door een verhaaste vlucht moesten red
den , waar door de Veldheer zo verwoed werdt , dat hy alle , die te rug
kwamen zonder genaade lier over hoop ſteeken. De Keizer veinsde on
dertusſchen , dat deeze wreedheid hem grootelyks mishaagde , en liet
daarom
 TΤ Ε Β ΑA ΤT Α ν 1 Α. 63
daarom den Moordenaar, by zyne te rug komst met veelen van zynen aan :
hang op hunne beurt doodſlaan , ſchoon het zeker was , dat de door hem be
>

dreeven moord op bevel. des Keizers zelven ware volbragt.

De Keizer van Mataram was met dit alles noch niet voldaan , maar one
dernam in 't volgende jaar al wederom het werk , dat hy had moeten laa.
ten ſtecken. Dan om hier in gelukkiger te Naagen , zond hy van Tagalo
een zekeren Warga met een brief van den Temangong van Tagal, waar
in de Keizer om Vreede verzogt , onder voorwendzel, dat de begaane vy.
andelykheden alleen waren gepleegd door ophitzing van Boeraska , die
den Keizer door verſcheide leugenachtige , doch chans ontdekte berichten
had opgehitst: waarom hy nu om vernieuwing van vriendſchap en een vryen
handel voor ' s Keizers Onderdaanen verzocht. De Hollandſche Regeering
begreep lichtelyk , dat ' er onder deeze betuigingen van vriendſchap weder
om een nieuw verraad ſchuilde ; doch itond echter den Vreede toe , hoewel
met oogmerk om naauw acht te neemen op alle beweegingen des Keizers ,
ten einde zyne waare oogmerken te ontdekken . De Mataramſche Afge .
zant hield zich ondertusſchen zeer wel te vreeden , en vertrok wederoin
naar Tagal, onder anderen roemende,, dat zyn Heer de Temangong van
Tagał, nu een der vier Opperſte Strandheeren geworden , wel zorge zou
draagen , dat de vriendſchap beter onderhouden wierde dan voor deezer.
Edoch , men ontdekte ſpoedig , dat de laatſte belegering voornaamelyk mis.
lukt was , dewyl de belegeraars met geene mogelykheid een genoegzaamen
voorraad van ryst konden aanvoeren ; dat zy dezelve ook nooit met goed
i
gevolg zouden kunnen onderneemen , zo zy niet in ſtaat waren om hun "
leeftocht vooraf over zee naar Tagal en de nabuurige plaatzen te brengen ,
van waar zy dezelve mecse te water naar hun Leger voor Batavia konden
overvoeren . Naauwlyks was ook Warga vertrokken , of de Chineezen ,
die zeer loos zyn in 't beſpieden van vyandelyke aanſlagen, beſpeurden , dar
men met praauwen allerley voorraad van mondkost naar Tagal, Tamarang
en de verdere naby gelegen plaatzen voerde , waar door de gegronde vreeze
der Regeering niet weinig werde bevestigd ; hoewel men echter met geen
zekerheid kon ontdekken , of de oorlogstoerustingen , tegen Batavia , tegen
Bantam , of ook tegen die van Sammarang , welke van den Keizer waren af
gevallen , dienen zouden.
De Gouverneur Koen dagt ondertusſchen dat niets noodiger was dan
den vyand in zyne oogmerken voor te komen, en zond hierom de jachten
Heusden en Tajoran naar Japara om naauwkeurig te verneemen , of ook er
gens ryst en andere behoeften wierden verzameld. Deeze ſchepen te Ta
gal komende , vonden daar een onmeetelyken voorraad van ongepelde ryst;
docb
 64 DE VOORNAAMSTE GESCHIEDENISS , ENZ .
EN
doch de Capiteinen hielden zich , als of zy nergens van wisten , en zeilden
al verder Oostwaards , na bericht hunner ontdekkinge aan den Generaal te
hebben gezonden ; ondertusſchen konden zy , uit al wat zy zagen , niet
twyffelen , of men had te Batavia eene nieuwe belegering te verwagten.
Gelukkiglyk ontdekte men hier met meerder zekerheid , uit eenige getrou
we Javaanen , dat de Keizer wel degelyk de Stad zou beſpringen , en dat
mien vooraf noch eene geveinsde Ambasſade vau Warga met verſcheide praau
wen te wagten had. Deze kwam ook werkelyk op den 20 van Zomermaand
met 13 praauwen te Batavia opdaagen , maar liep leelyk in de knip ; want
naauwelyks was hy aan land geſtape, of hy wierdt op last des Raads van In
dien op eene behendige wyze gevat. Op den 34 ondervraagde men hem ,
1
en dewyl hy wel beſpeurde, dat de zaak ontdeke was , beleed hy alles , dat
men wilde weeren , en daar door bekwam men een naauwkeurig bericht van
de Hoofden en ſterkte des Legers, gelyk ook van den krygsvoorraad , het
geſchut , enz.
De voornaame hoofdzaak was nu den verzamelden voorraad des vy
ands in Tagal en daaromtrent te vernielen ; want zo men dit kon doen ,
was het zeker , dat de belegering flegts kort van duur zou zyn . Spoe
dig werden 'er derhalven ſchepen naar Tagal gezonden , die zonder ver
der onderzoek de plaats aancasteden , dezelve overweldigden , en 400
huizen met een onmeetelyken voorraad van ryst verbrandden . Een an .
der gewapend ſchip vernielde een ander groot magazyn te Sabang , na
by Tlieribon , en nam veele praauwen weg ; ook werden de monden
der Rivieren van Karawang enz. , langs welke de ſchepen naar het Leger
moesten komen , zo wel bezet , dat 'er niemand door kon ; desniettegen
ſtaande bleef de Keizer in zyn yoorneemen om Batavia te belegeren
volharden .
De Stad zelve werdt ook merkelyk ſterker gemaakt, dewyl men een
zeer verwoeden aanval vreesde : hierom werden 'er verſcheiden batteryen
en nieuwe houten bolwerken tusſchen de oude in gemaakt, en de bol
werken zelve zo veel mogelyk door gordynen aan elkanderen geſlooten ,
die , hoewel uit enkel Kokoshout gemaakt, echter genoeg in ſtaat waren
om deczen weinig ervarenen vyand het hoofd te bieden.
Op den 20 van Oogscmaand ontving men te Batavia tyding, dat het
vyandelyk Leger over de Rivier van Karavang was getrokken , en op den
22 zag men reeds veertig hunner ruiteren voor de Stad , die een' aan.
val deeden op de Koebeesten der Compagnie , welke aldaar liepen , en tegen
2

hec einde der maand was de Stad aan den fandkant omringd door een
groot Leger , doch 't welk toen reeds gebrek aan leeftocht had. Op
den

1
 ТЕ Β Α Τ 65
Α ν Ι . Α. "
den vierden van Herfstmaand begonnen zy hunne werken , 't geen noch
thans bezwaarlyk coeging , dewyl de Hollanders het meeste houtwerk in
voorraad hadden afgehakt ; zy naderden echter op den 7 in den nacht toc
op een pistoolſckoor van het bolwerk Hollandia ; doch mer den dag dee
den 100 man der bezetting een' uitval , en hadden het geluk , na het ver
dryyen der vyanden , hunne werken te verbranden , gelyk in 't vervolg by
na dagelyks gebeurde : dus vorderden zy weinig , verrnielende de dappere
uitvallers doorgaans by dag , ' geen de belegeraars by nacht gemaakt had.
den . Hec gantſche Leger had ondertusſchen gebrek aan eerwaaren , en zelfs
ftierven de meeste paarden en buffels van honger , 't geen de onderneemin
gen der vyanden in 't aanvoeren van geſchut en pakkadie niec weinig
vertraagde.
De nacht van den twintigſten was voor de belegerden en voor de gehee
le Maatſchappye zeer droevig : want in denzelven verlooren zy onverwagt
den dapperen Generaal Koen , die aan de gevolgen eener langduurige loop
ziekte kwam te Iterven . 2. H. Ed. had al lang aan die kwaal gezukkeld ,
zonder echter zo veel te verzwakken , dat hy zyn einde zo naby rekende,
en was noch dien avond, zo het ſcheen , gezond aan tafel geweest. Zya
lyk werd op den 22 met veel prachc ter aarde beſteld , en teffens alle
ſtukken kanon afgeſchooten
? die maar eenigzins den vyand konden
hinderen .
De Stad , dus zonder hoofd zynde , ontving ras een nieuwen Bevelheb:
ber : want op den 23 kwam aldaar ter rhede de Heer J. Spex , Raad Oro
dinair van Neerlands Indie , met zyne Vrouw en Zuster. Als de eerſte in
rang werdt hy aanſtonds tot Opperlandvoogd aangeſteld , tot dat de Heeren
Bewindhebbers dienaangaande nader zouden hebben beſlooten , en had het
geluk deeze belegering voorſpoedig te doen opbreeken . De hevigſte aan•
val van allen was ondertusſchen voorgevallen in den nacht van ' s Heeren
Koens overlyden , wanneer de Javaanen op eene verwoede wyze een' aan
>

val waagden op een klein houten werkje , Maagdelyns Sterkte genoemd, aan
den uiterſten hoek der Stad , alwaar eene bezetting lag van alleen 16 man.
Deeze verweerden zich eerst dapper , tot dat al hun kruid -verſchooten was ,
en ook toen verdeedigden zy zich met het werpen van pannen en ſtee
nen ; doch kreegen het echter te kwaad , en zouden hebben moeten be
zwyken , zo niet een hunner den inval gekreegen had om de aanvallers
met zeer ongewoone wapenen te beſtryden : want zich herrinnerende , dat
de Javaanen , als yverige navolgers van Mahomed , zeer bevreesd zyn
vooral wat onrein genoemd wordt , liep na de beste kamer , en bemorſte
de naast by zynde Javaanen met eene goede dolis menſchendrek ; waar op
II. DEEL . 1 zy ,
 1

66 - DE VOORNAAMSTE GESCHIEDENISSEN , ENZ.

zy , onder veel ſcheldwoorden , verſchrikt, het haazepad koozen ; te
meer , dewyl 'er teffenis een gedeelte der bezetting aanrukte om de af,
geſneedene te komen verlosſen.
Deeze en zoortgelyke ontmoetingen deeden den vyand , die byna uit
gehongerd was , eindelyk beſluiten , dat 'er niets voor hem te winnen
viel ; waarom het vyandelyk Leger , 't welk ruim 100000 man ſterk was
geweest, op den eerſten van Slachtmaand, zyne legerplaats in brand ſtak,
en door eene verhaaste vlucht verdween : want toen de Ruitery der be.
żecting in den morgentyd uittrok om te zien , waar de vyand geblee
ven was , vonden zy niets dan 7 of 800 lyken van door de Javaanen
želve vermoordde 'en in ryen en gelederen gelegde perzoonen , waar
ſchynlyk van zieken , die zy gedacht hadden niet met zich te kunnen
voeren . Gering was het verlies der Maatſchappye by deeze gelegenheid :
want geduurende de geheele belegering ſneuvelden ' er maar 10 of 12 /

Nederlanders en 7 of 8 Indiaanen. Daar tegen meent men , dat 'ep

van het Keizerlyk Leger byna de helft was omgekomen , meest uit hon
ger , gelyk uit het groot getal der achtergelaatene wapenen en krisſen
>

kcheen te blyken. Veele hunner dooden vond men in de Rivier , die

zy' boven de Stad hadden toegedamd, achter het paalwerk geſmeeten ,
Het oogmerk om het water dus onbruikbaar te maaken ; hier door hade
den zy de Hollanders in 'i eerst ook al zeer verlegen gemaakt , hoe
wel hunne vrees ſchielyk verdween , toen zy zagen , dat de door hen
gegraavene putren zeer goed en gezond water uitleverden.
In 't jaar 16:31 ſchynt deeze Keizer wederom lust gehad te hebben om
Batavia noch eens te belegeren ; maar de Hooge Regeering nam haare maac
regels zo zeker , dat hy zyn voorneemen ſtaakte , en de Maatſchappy in rust
liet geduurende het overſchot zyns levens, 't welk na eene 8.1 jaarige Re
geering een einde nam in 't jaar 1645.
De woedende aanvallen der Javaanen en derzelver ongelukkige uitkomst,
worden zeer fraay befchreeven door den Heer De Marre in zyn Baca.
vià pag. 34•
't Geheele Java ſtaat alom in rep en roer :
Een ſnoode Keizer , die uw ondergang bezivoer ,
Wil 11 , o Maatſchappy ! den wreeden doodſteck geeven .
Daar dreigt , daar valt hy aan , door moordzucht aangedreeven ,
Gelyk cen Leeuw , die , dol van honger , gantsch verwoed ,
" Een Reiziger beſpringt , en dorſt naar menſchenbloed :
Daar brandt hy op uw Erf; daar kluistert hy de llroomer ;
Weerſtaat den waterloop door ingeheide bcomen;
Werpt
 ΤTE.B в АΑ Τ Α V Ι Α. 67

Werpt dyk en dammen op ; ja ſtrooit vergif in 't nat , >

't Geen door het heiloos bloed der muiteren beſpat ;

En walgend van den ſtank der ingezwolgen lyken ,
Beangſtigd naar zyn bron te rugge ſchyat te wyken.
'k Zie hoe de Batavier door felgetergden ſpyt
Den vyand dompelt in dat doodlyk Akonyt ;
Ontaarde Volken door 't verniciend ſtaal doet ſneuvien ,
'k Zie 't veld met bloed beſpat; affchuwelyke heuvlen 1

Van dooden , die het vuur van een verwoede pest

Ontvonken in den kring van uw benepen Vest.
Wat’s dit — -
Juich Maatſchappy! ik zie uw Vyand vluchten ;
Ik zie hem om 't verlies van zyne heirmagt zuchten .
Gy zyt verlost ! Het land , den ftank der inuuren zat ,
i
Dampt nieuwe geuren , tot verkwikking van de Stad :
De Stroom bruischt weer naar Zee , wenscht in die zuivre plasſen ,
De Schandvlek van haar rug voor eeuwig af te wasſchen :
Uw Hoofdſtad juicht van vreugd , en ſtaat, na deezen flag ,
De kruin te heffen in een aangenaamer dag.
Het overſchot der Regeering van den Heer Spex was zeer vreedzaam ,
waar door hy goede gelegenheid had om den handel der Maatſchappye uit te
breiden , en door eenige Verbonden met de Indiaanſche Vorſten verder te
bevestigen . Ondertusſchen werdt hy in 1732 door de Heeren Bewindheb.
bers te rug geroepen naar 't Vaderland , alwaar hy zyne overige dagen in
ruste eindigde.
Zyn Opvolger was de Heer H. Brouwer., een man van beproefde kun
digheden , die reedsin 1613 eene vloot had gebooden , en thans Bewindheb
ber der Compagnie was ter Kamer van Amſterdam . Deeze Landvoogd wil
de zyne waardigheid alleen aanneemen voor den tyd van drie jaaren , en keer .
de te rug in 1636 , na eene korte doch gelukkige Regeering , geduuren
de welke, behalven den bloeijenden koophandel , niets van belang in
>

de Indien voorviel.
De Heer Anthony van Diemen kwam toen aan het bewind , en begaf
zich met eene vloot van zeventien ſchepen naar Amboina , alwaar geduurig
onrust werdt geſtookt door de konſtenaryen der Ternaatſche Stedehouders,
welke hy ten minsten voor een tyd tot reden bracht. Ondertusſchen vorder
den de Ceylonſche zaaken het grootſte deel der magt en des beleids van den
Generaal ; dewyl de Ceylonſche Keizer den byſtand der Maatſchappye ver
I 2 zocht
 STE NISSEN
63 DE VOORNAAM GESCHIEDE , ENZ .
zocht tegen de Portugeezen , die hem te magtig en de meesters waren der
beste havenen van dit vruchtbaar Ryk , 't welk overvloeit in allerhande kos.
telyke voortbrengſelen , en voornaamelyk in Kaneel. Kort na hunne eerſte
togten in de Indien hadden de Portageezen zich bier gevestigd , en breid
den hunne magt ſteeds zodanig uit , dat de Inboorlingen , voor eene over
heerſching bedugt, zich ernſtig tegen hen begonnen te verzetten . De Cey
lonſche Keyzer nam ten dien einde zyne toevlucht tot de Hollandſche Na.
tie , de eenigſte van welke hy een genoegzaamen onderſtand tegen de Por
tugeezen kon verwagten ; ook was der Maatſchappye niets aangenaamer ,
dan den Vorst tegen zyne onverzoenbaare vyanden by te ſtaan , om daar door
teffens haare vyanden te vernederen , en den voordeeligen Ceylonſchen handel
aan zich te trekken. Men zond derhalven den AdmiraalWesterveld met eene
die
kleine vloot om de Portugeeſche Armade voor Baticalo aan te tasten ,
volkomen aan het oogmerk voldeed , en de vyandelyke vloot, fchoon de ..
zelve veel ſterker , zwaarder van ſchepen en beter bemand was , met veel
verlies op de vlucht dreef : hier op bezweek de vesting Baticalo ras voor de
Hollandſche wapenen , en men floot een alletvoordeeligst verbond van koop
handel met den Keizer , 't welk noch door het inneemen van verſcheiden
gewigtige Portugeeſche plaatzen werdt gevolgd.
' t Is Candy dat u roept; verlos het uit zyn banden .
De Vorſt ſtelt zyn Gebied , zyn Rykskroon in uw branden ,
Verdryf den Luſitaan , die 's Lands gezag verdrukt.
Gy zult Maar zie ik niet uw kielen heengerukt ?
Gewis, zy ſtryken voort met uitgeſpreide vleuglen.
Dan krygt uw Krygsheir werk , en zal. Tyrannen teuglen :
i
Het dondert in de lucht, het blikſemt op het frand ;
'k Zie gantſche viooten door 't verſlindend vuur in brand ,
De kust geveiligd van die booze rustverſtoorders ;
De wraak verplet de kruin van ſnoode Voritenmoorders.
De kust van Ceylon rookt door 't uitgeſtorte bloed ;
De Steden bukken , daar het heldenlemmer woedt ;
De blydſchap huppelt langs de Candiaaſche wegen ;
De Çingalees, herleeft, ſinelt, juichende om dien zegen ,
Zyn magt en d'uwe door een koop verbond tot cen ,
En 's vyands vestingen zyn nu uw krygstropheen .
De Marre Batavia pag . 37.

De
 ! T. E ΒΑA TΤ Α ν 1 ΑA.. 69

De volgende gewigtige gebeurtenis onder den Generaal Van Diemen was

de verovering der Stad Malacca , die na eene hardnekkige verdeediging ge
dwongen werdt tot de overgaave , omtrent het midden van Louwmaand des
jaars 1641 , onder bevel van den Captein Caartekoe ; ja zelfs zou mea
Goa toen hebben kunnen veroveren , indien niet de Maatſchappy uit Staat.
kundige oogmerken beter had gedagt , deeze Scad in handen der Portugee
zen te laaten .
In 't jaar 1644 namen eindelyk de verſchillen in Amboina een einde ,
naardien de meeste hoofden der zamenzweering gevat en ter dood wier ,
den gebragt.
De Stad Batavia zelve was ondertusſchen door den uitgebreiden handel
ongevoelig in uitgeſtrektheid en bevolking aangegroeid , en werdt thans met
veele zo openbaare als byzondere gebouwen verſierd , onder welke eerſte
voornaamelyk in aanmerking komen de Groote Kruiskerk van Batavia en de
Kerk des Kasteels. Men begon deeze ſtichting in 'c jaar 1640 , en een
-jeder was verpligt eene maand gagie daar toe te betaalen ; . terwyl de Gou
verneur zelve , na zyn overlyden , eene gifte van tachtig duizend guldens
beſprak , om daar uit eene nieuwe Kerk te ſtichten .
Van Dieren was het ook , die de eerſte hand ſloeg aan de verzameling
der Statuten van Batavia , een werk , 's welk den inhoud bevat der Raads
-beſluiten zyner Voorzaaten , en naderhand door den Heer Gouverneur Maar.
zuiker vervolgd , noch heden tot een rigtſnoer verſtrekt voor alle de Indi
ſche Geregtshoven der Maatſchappye. Na al deezen volbragten arbeid verº
zogt Van Diemen zyn ontſlag , 't welk hem , zeer tegen den zin der Regee.
ring , werdttoegeſtaan ; doch Zyn Ed. kwam kort daar op te overlyden , en
werde in zyne nieuw geſtigte Kerk begraaven in 't jaar 1645.
Op aanbeveeling des Heeren Van Diemen , aan de Hooge Regeering in
' t Vaderland by zyn leven gedaan , werde de Heer Cornelis van der Lyn
c
aan 'c hoog bewind geplaatst , 't geen hy echter niet lang bekleedde ; de
wyl de Heeren Bewindhebbers goedvonden hem in 't jaar 1650 te rug te
roepen , teffens met den Heer Frans Caron , Directeur Generaal der Com
mercie. De voornaamſte gebeurtenis zyner Regeering was een verbond van
vriendſchap met den Keizer van Mataram Souſoubounan Ingalaga, den
zoon en opvolger van dien Vorse, welke Batavia cot twee reizen had bele.
gerd. Deeze jonge Vorst was zeer voorſpoedig in den oorlog geweest te
gen zyne nabuuren , en had de Smaten van Damak , Cadiri, Balamboang ,
enz. onder zyne gehoorzaamheid gebragt. Ten opzichte der Maatſchappye
volgde hy ondertusſchen geheel andere maatregelen dan zyn Vader , en
zogs derzelver vriendſchap , haar den vreede aanbiedende , hoewel onder
I 3 voot ,
70 DE VOORNAAMSTE GESCHIEDENISSEN , ENZ .

woorwaarde , dat zy met die von Bantam zou brecken . De Bataviaſche Hoo-,
ge Regeering zond ten dien einde de Heeren Wonderer en Barendszoon
op den 8 van Grasmaand des jaars 1646 naar Macaram in Gezantſchap ,
alwaar zy zeer minzaam onwangen werden , en een verbond van vreede en
vriendſchap maakten , ' t welk naderhand te Bacavia in Herfstmaand deezes
jaars werdt voltrokken , en van den volgenden inhoud was.
I. De Maatſchappy verbindt zich jaarlyks aan den Keizer kennis te
geeven van alle fraaye ſtoffen en zeldzaamheden , die uit Europa naar Baca.
via worden overgebragt, en teffens een Gezantſchap aan 2. M. te zenden .
II. Indien 2. M. eenige Priesters of andere Perzoonen naar afgelo
gene Gewesten wil zenden , dan zal de Maatſchappye verplige zyn , de
zelve met 'haare ſchepen over te voeren .
II. Alle Javaanen , die onderdaanen van den Keizer zyn , en in
de voorige onlusten gevangen gemaakt noch te Batavia in hechtenis zyn ,
zullen aanſtonds in vryheid worden geſteld.
IV. Alle voorvluchtige Schuldenaars of Misdaadigers zullen van weers
kanten op de eerſte opeiſching worden overgeleverd.
V. Tegen een gemeenen vyand zal men verpligt zyn elkanderen by
te ſtaan .
VI. De Onderdaanen des Javaanſchen Keizers zullen onbelemmerd
mogen vaaren met hunne ſchepen , werwaards het hun behaagt, uit
gezonderd naar de Speceryeilanden , gelyk ook niet naar of voorby Ma
lacca zonder Hollandſche Paspoorten , welke zyte Batavia moeten
vraagen .
De vreede dus geſlooten zynde , had men geduurende de Regeering deezes
Keizers niets met hem te doen . Ook was hy in de onmogelykheid van , al
had hy gewild , iets tegen de Maatſchappye te onderneemen ; daardien hy
sas de handen vol werks . kreeg door eene reeks van binnenlandſche
onlusten .
Door de inhaaligheid en hoogmoed van eenige onzer Opperhoofden was
men op Ceylon ook wederom in onmin geraakt met den magtigen Raja
Singa ; dan het gelukte den fchranderen 4. Maarzuiker in 't jaar 1646
den Vorst door geduld en vriendelyke voorſtellingen zodanig te bevreedigen ,
dat hy een nieuw verbond Noot met de Maatſchappye.
In ' t laatst der Regeering van den Heer Van der Lyn vielen 'er ook ge
wigcige gebeurtenisſen voor op.Amboina , ter oorzaake van het - afſterven
des Capiteins van Hitou , welk groot Landſchap tot hier toe geregeerd werdt
door een Nationaalen Capitein , benevens vier andere Volkshoofden. De
Gouverneur Demmer waagde het by die gelegenheid deezen nationaalen Raad
te
 Τ Ε B A T A ' VIA 7
te vernietigen , en daar en tegen de Maatſchappye voor Souverein deezer
geheele kust te verklaaren. Dan deeze ſtap mishaagde aan de Inboorlingen ;
en verwekte een zwaaren opſtand , aan welks hoofd zich plaatſte een der
voornaamſte Amboinſche Edelen Touloucabeſi , die echter, na een hardnek .
kigen tegenſtand , gedwongen werdt zich over te geeven ; wanneer hy door
zyne overwinnaars ter dood werdt veroordeeld , ſchoon men hem niets kon
>

te last leggen , dan dat hy de wapenen had opgevat om de natuurlyke

>

rechien zyns Vaderlands tegen eene onrechtmaatige overheerſching te

verdeedigen.
Na het te rug roepen van Van der Lyn werdttot Gouverneur Generaal aan ,
geſteld de Heer Carel Reiniersz., onder wiens Regeering verſcheiden ge
3

wigtige gebeurtenisſen voorvielen . Een der voornaamſte was een geweldige

opſtand op Ternate , waar by zich noch voegde die van Madjira , Onderko
ning op. Amboina. De Gouverneur zond ſpoedig den Heer Flaming met
eene aanzienlyke Vloot derwaards , die meerendeels de rust op Ternate her.
ſtelde , en met den Koning de volgende overeenkomst loot op den 31 van
Louwmaand 1652.
I. Dat alle Nagelboomen op het Eiland Ternate en Amboina zouden
werden om verre gehouwen .
If. Dat men tot eene vergoeding van ſchade jaarlyks aan den Koning
zou betaalen f 24000 , aan zyn Broeder Calamasta f 1000 , en aan.
de overige Grooten te zaamen f 3000 , 20 lang zy alle aan de Maat
ſchappy getrouw zouden blyven.
II . Dat 'er in 't vervolg geen Stadhouder des Konings van Ternate
op Amboina zou zyn.
Na deeze gewigtige overeenkomst ſpoedde zich Vlaming naar Amboina ,
om daar de zaaken insgelyks op een vasten voet te brengen ; 't geen hem ,
na het ftraffen van eenige opperhoofden der muicelingen , gemakkelyk
gelukte.
Nu zie ik Amboin door dien yellen gloed ontſteeken ,
Den dollen kryg verwoed uit 's afgronds kerker breeken ,
De Landſtreek zetten in een doodelyke fchrik ;
i Ternate muiten in dat haatlyk oogenblik .
De Marre Batavia pag . 44.
1

De gewigtigſte gebeurtenis onder de Regeering van den Heere Reiniers

was de ſtichting der volkplanting op de Kaap de Goede Hoop . Deeze voor.
naame plaats was haare bevolking verſchiuldigd aan de toevallige beſpiege
ling van een' Chirurgyn , genoemd Jan Antony van Riebeek ; want deeze
in
72 DE VOORNAAMSTE GESCHIEDENISSEN , ENZ.
in 't jaar 1648 landwaards ingaande achter den Tafelberg, beſpeurde de
uitmuntende vruchtbaarheid der landſtreek , en deed daar van zulk een gun
ſtig en ſchriftelyk Rapport aan de Heeren Bewindhebbers , dat dezelve een
beſluit namen om derwaards in 't jaar 1651 dien Heer met vier ſchepen te
zenden , met een genoegzaamen voorraad van mondkost en bouwſtoffen om
hier eene nieuwe Volkplanting te flichten , en van deeze baay eene verver
ſchingsplaats te maaken voor de uit- en te huis reizende ſchepen.
• De Heer Reiniersz . voor het overige niets merkwaardigs verrigt hebben.
de , ſtierf te Batavia , op den 18 van Bloeimaand des jaars 1652 , aan de
gevolgen eener Beroerte , en werdt opgevolgd door den Heer Jan Maar
zuiker , die ruim 25 jaaren lang het opperſte gezag te Batavia bekleedde ,
' t geen niemand voor , noch ook tot hier toe , na hem heeft mogen gebeuren.
c
Van zyne eerſte jeugd af was deeze Generaal in de zaaken der Maatſchap :
pye gebruikt , en daarenboven een der kundigſte enfchranderſte men
ſchen van zynen tyd , en dus uit der maaten bekwaam tot zyn gewigtigen
post. Veele oorlogen werden 'er geduurepde zyn bewind gevoerd op de
Molucques , Ceylon en op Celebes tegen die van Macasſar , welke eindelyk ,
in 'c jaar 1669 , geheel ten onder werden gebragt door den dapperen Speel
man . Dan om niet te breed uit te weiden , zullen wy ons alleen bepaa
len tot de gebeurtenisſen , die ten zynen tyde op Java voorvielen , als alleen
onmiddelyk betrekkelyk op Batavia.
Naauwelyks was de Heer Maarzuiker tot de waardigheid van Gouverneur
Generaal verheven , of hy raakte in oorlog met den Koning van Bancam ,
die in ’c.jaar 1652 voor Batavia verſcheen met een Leger van 6000o man .
De uitſlag deezer onderneeming beantwoordde echter geenszins aan den toe.
leg : want dezelve bepaalde zich tot het verbranden der Zuikermolens en
Landhoeven rondom Batavia , terwyl het grootſte nadeel beſtond in 't weg:
loopen van eene menigte misnoegde Slaaven , die tot de Batammers hun
ne coevlucht namen. In 't jaar 1656 ontſtond ' er ook verſchil tusſchen de
Maatſchappy en den Javaanſchen Keizer , die haar het gebruik zyner havens
verbood : doch deeze tweeſpalt werdt door eenige Gezantſchappen van den
Heer Van Zyl gemakkelyk uit den weg geruimd. In 't jaar 1659. maakte
de Heer Arnold de Vlaming insgelyks Vrede met den Koning van Bantam ;
doch in 't zelfde jaar werdt de vriendſchap met den Keizer wederom gebroo
ken tot aan 't jaar 1664 , wegens zyn verbond met de Macasſaren . In
't jaar 1668 kwamen ' er twee Keizerlyke Gezanten te Batavia met zeer
vriendelyke brieven en veel ophef: onder anderen begeerden zy dat de Com:
pagnie twee Gezanten naar Mataram zou zenden , die wel bedreeven waren in
de Maleitſche taal , dewyl, naar hun voorgeeven , de Keizer met hen over de
gewig .
 . т Е
Е B
В A
Α T
Τ Α ν 1Ι Α. 73

gewigtigſte zaaken moest handelen. Men zond daar op aanſtonds den Koop
man Verſpriet, die in deeze taal zeer bedreeven was , en ook gunſtig ten
Hove werdt ontvangen ; maar toen hy by den Vorst gekomen was , onder
hield dezelve hem alleen over beuzelingen , terwyl het Ministerie hem te
kennen gaf , dat de Keizer gaarne alle jaaren zulk een Gezantſchap zou wil
len zien , en de opheffing begeerde van den tol , die te Bacávia op de uit
en ingaande Javaanſche ſchepen was gelegd , en jaarlyks ongeveer tien dui.
zend Reaalen bedroeg. Na 't aanhooren deezer belacchelyke eiſchen ver
trok de Heer Verſpriet, en'er volgden geen verdere onderhandelingen cus :
ſchen de Maatſchappye en deezen Koning , die in 't jaar 1670 zyne das
gen eindigde.
De Keizer Ingalaga werdt opgevolgd door zyn’ Zoon Aria Mataram ,
die in 't eerst een zwaar geſchil had met zyn' Broeder , en eenige zyner
Grooten , wier Vrouwen hy had geroofd : doch hy verſloeg deeze vyanden
in een geregeld gevegt , terwyl hy der Maatſchappye eene ſtandvastige vriende
ſchap beloofde , welker hulpe hem ook zeer te pas kwam. De eerſte ge
legenheid daar toe deed zich op in 't'c jaar 1675 , wanneer een Macas .
faarsch Prins , Crain Montemarano genoemd, die op den Keizer zeer mis .
noegd was , by Demon ten Oosten van Sourabaja , met eene groote menig.
te troepen eene landing deed , en langs deezen geheelen kant van Java eene
groote vreeze verwekce. Dagelyks vermeerderde het Leger van deezen
Roover , door het toevloeyen van veele misnoegde Javaanen en Schelmen , zo
dat de Keizer zich bezwaarlyk in ſtaat oordeelde om deezen vyand te ver
dryven , en hierom een Gezantſchap naar Batavia zond om hulp te verkry
gen . De Regeering begreep , dat niet alleen de bezittingen des Keizers ,
maar ook Batavia zelve veel nadeel van deezen vyand had te vreezen , zo hy
niet in 't begin zyner onderneemingen wierdt gedwarsboomd , waar om de
zelve den Keizer een aanzienlyken hoop volks ter hulpe toeſchikte , onder hec
opperbevel van den dapperen Major Poleman ; hoe wel tegen zyn' zin en op
een cyd , in welken hy ernſtig om zyn ontſlag verzogt Met dit alles tot
het opperbevel der troepen genoodzaakt , voerde hy zyne en 's Keizers troe
pen te water tot aan de plaats , alwaar de vyand gelegerd was , en vroeg
aldaar verlof om in de nabuurſchap aan land te mogen gaan om water te
haalen , 't geen men hem toeſtond , mits hy ſpoedig wederom wilde ver
trekken , gelyk hy beloofde . Ondertusſchen bad hy krygsbehoeften en veld .
ſtukjes in de watervaten verborgen , en ſchikte dezelve , zo ras hy eenig
volk aan land had , zodanig , dat dezelve hem tot Batteryen dienden , onder
welker begunſtiging hy al zyn volk aan land bragt , zonder dat de vyand
zulks kon beletten . Aan land gekonen veroverde hy ſpoedig verſcheiden
Il. Deel K houten
74 DE VOORNAAMSTE GESCHIEDENISSEN , ENZ.
houten verſchansſingen der vyanden , en bragt dezelve , na het verbranden
hunner barken en wooningen , zodanig in het naauw , dat zy gedwongen
wierden in de bosſchen te vluchten , alwaar Montemarano met veele der
zynen op eene elendige wyze omkwam .
Deeze vyand des Javaanſchen Keizers was naauwelyks verſlagen , of ' er
>

ontſtond in 't Keizerryk een opſtand , welks gevolgen noch veel meer te
vreezen waren . De aanlegger van denzelven was Tarouna Djaja , een
afſtammeling van den Vorst van Madura , en volgens 't algemeen gevoelen
een Bastaard Zoon des Regeerenden Keizers, uit welks ferrail zyne moeder,
zwanger zynde , getrouwd was aan den Prins van Madura. Deeze jongeling
was getrouwd met de dochter des Moorſchen Priesters Cadjoran , die hem
zodanig zyne hooge afkomst inprentte , dat hy beſloot het ongelyk hem aan
gedaan te wreeken , en den Keizer door de wapenen te dwingen , om hem
voor zyn' zoon en wettigen opvolger aan te neemen . By hem voegden zich
de overgebleeven Macasſaren van Montemarano , onder 't beſtier van zyn
zoon Crain Glisfor . Ook wist Cadjoran , die door geheel Java voor een
Heilig werdt gehouden , onder de Javaanen een grooten aanhang te verwek .
ken ; waar door hy , cen groot Leger verzameld hebbende , met het zelve
een inval deed in ’i Ryk , en in korten tyd zodanige voortgangen maakte ,
dar hy alle havenen des Keizers tot aan Cheribon vermeesterde ; 'i welk den
Keizer in de noodzaakelykheid bragt om op nieuws de hulp der Regeering
van Batavia ce verzoeken .
*Er waren ondertusſchen op Macasſar hevige verſchillen ontſtaan tusſchen
den Koning van Palaka en dien van Goa , welke, de Generaal dagt bese
te kunnen vereffenen , door die beide Vorſten naar Batavia te ontbieden ;
ży verſcheenen 'er ook beide , doch de eerſte had met zich genoomen 4000
uitgeleezene mannen , dewyl hy zich anders niet veilig oordeelde , die , in
verſcheiden wyken der Scad verdeeld , by nacht allerleye ongeregeldheden
pleegden , waarom de Regeering de eerſte gelegenheid de beste aangreep
om zich van deeze lastige gasten te ontflaan , en den Koning verzocht om
zich by de troepen der Compagnie te voegen , en den Keizer te hulpe te
komen , welk aanbod hy tot groot genoegen der Regeering , doch tegen
haare verwagting aannam.
Het opperbevel over de troepen de Maatſchappye , die tot hulp des Kei
zers werden gezonden , werde gegeeven aan den Heer Speelman , dien dap
peren overwinnaar der Macasſaren , die , in 'tlaatst van Wintermaand des jaars
1676 van Batavia vertrokken , binnen korcen het geluk had , de we
derſpannelingen for aan Sourabaja wederom tot hunnen pligt te doen kee
fcn . Decze voorſpoedige uithog gaf aanleiding tot een nieuw verbond tuse
Ichen
 Τ Ε
TE Β Α ΤТ ν 1 6A .
Α vI 75

fchen den Keizer en de Maatſchappye , waar by aan dezelve een groot aan :
tal van uitneemende voordeelen werden afgeſtaan .
Het zelve was van den volgenden inhoud.
1. De Maatſchappy wordt ontheven voor alcoos van alle belastingen op
de inkomende en uitgaande goederen ; zy verkrygt vryheid om overal naar
welgevallen Comptoiren op te richten , en om Scheepscimmerwerven te bows
wen te Rembang en op andere plaatzen.
II. De Kooplieden der Maatſchappye zullen in hunne betaalinger alcoos
twee per cent mogen korten.
III . De Keizer geeft vryheid aan de Maatſchappye om jaarlyks vier
duizend lasten ryst tot de vastgeſtelde pryzen der markten te koopen.
IV. De inwooners van Batavia en de overige Onderdaanen der Maat
Ichappye zullen in het koopen en verkoopen , op 't vertoonen van de
Paspoorten der Regeering , boven alle anderen de voorkeuze genieten .
V. In 'sKeizers Staaten zullen geen Macasſaren , Maleyers of Mooren
gedoogd worden , dan alleen , zo zy voorzien zyn met Paspoorten der
Maatſchappye, zullende dezelve ' er nochtans niet mogen woonen .
VI. De Hollanders hebben volkomene vryheid om hunne vyanden in
's Keizers havens aan te tasten ; terwyl zyne Onderdaanen verpligt zyn
hen daar in behulpzaam te zyn , gelyk ook in 't opzoeken en bergen
van geſtrande goederen.
VII. De Keizer belooft voor de kosten des oorlogs, geduurende het ver
loopen jaar en het vervolg , te betaalen de fomme van 250 duizend Reaalen ,
en daarenboven naar Batavia te zenden drie duizend lasten ryst , indien maar
de openbaare rust zulks toelaat.
VIII. De Keizer zal gehouden zyn den Vrede , welken de Hollanders
mer den vyand mogen komen te maaken , goed te keuren. Doch indien
de oorlog noch langer mogt duuren dan de maand July des jaars 1678 ,
zal de Keizer voor ieder loopende maand noch daarenboven moeten betaalen
de fomme van 20000 Reaalen,
IX. De Hollanders zullen tot veiligheid des Keizers bezetting houden op
de gebergten van Japara , doch op Zyn Majts. kosten.
Na het treffen deezer overeenkomst begaf zich Speelman naar Sourabaja ,
alwaar Tarouna Djaja zich verſchansd had , terwyl hy de nabuurige Provin
cien van Cadiri, Gresſic , enz. noch onder zyn bedwang hield , in eene
uitgeſtrektheid van meer dan zestig mylen. Sourabaja werdt ras ingenomen ,
én de Rebel gedwongen naar Cadiri te wyken met verlies van 104 ſtukken
geſchut. Maar inmiddels had hy , door zyn' Schoonvader geholpen , den
Javaanen weeten diets te maaken , dat de Hollanders den Keizer alleen biel
K. pen
76 DE VOORNAAMSTE GESCHIEDENISSEN , ENZ.

pen om het Ryk onder hun geweld te brengen ; 't welk zulk eene alge
meene gisting veroorzaakte , dat zy zich in groote men igten by Faround
Djaja voegden , en hem gelegenheid gaven om zonder eenige verhindering
tot aan Mataram , de Hoofdſtad des Ryks , door te dringen. De Keizer en
zyne Zoonen , hier door ten eenemaal verſlagen , zochten zich op eene lafhará
tige wyze met de vlucht te redden , en lieten alle hunne ſchatten aan den
overweldiger ten proije , met welke hy zich ſpoedig naar Cadiri begaf, en
deeze plaats zodanig verſterkte , dat hy ' er zich volkomen veilig in rekende.
De vreesachtige Keizer werdt midlerwyl onder wege uit hartzeer ziek ,
en ſtierf in een dorp Tagelwangi genoemd, een dagreizens van de Stad
Tagal , niet zonder verdenking , dat men hem Vergif in plaats van Ge .
neesmiddelen had ingegeeven. Aanſtonds na zyn' dood ontſtond 'er een
hevig verſchil tusſchen zyne Zoonen , die ieder een deel des Keizerryks
begeerden , t't geen de verwarring in 't gebied niet weinig vermeerder
de . Maar de dappere Speelman ſtelde ras order , en , met zyn Le
ger naar Japara trekkende , den oudſten zoon Depati Anom tot Kei
zer aan .

De eerſte bezigheid des'nieuwen Keizers , die zich Amangkourar l.

noemde , was de gewigtige dienſten der Maatſchappye te vergelden ; terr
welken einde hy niet alleen het voorig tractaat bevestigde , en eene
ſchuld van 310 duizend Reaalen , benevens drie duizend lasten ryst er
kende , maar ook het gebied des Koningryks van Jacacra , aan de Hol
landers afgeſtaan , tot aan de Rivier Pamanoekan uitſtrekte , en der Maató
fchappye een uitſluitenden handel toeſtond in het opium, de. Zyden Stof
fen en de Zuiker ; teffens aan de Compagnie too een geſchenk geevende
de Provincie van Samarang met al zyn aanhang , doch op voorwaarde ,
dat derzelver jaarlykſche inkomſten tot vermindering, zyner ſchulden zou .
den verſtrekken .
- Ondertusſchen werdt de Heer Speelman , in Louwmaand des jaars 1078 ,
naar Batavia te geroepen , by gelegenheid dat de Generaal
rug
Magizuiker , op den 4 van Louwmaand diens jaars was overleden ; . in
den ouderdom van ruim 71 jaaren , na cene lange en voorſpoedige Regee.
ring , geduurende welke de magt en het aanzien der Maatſchappy niet-wei
nig was vermeerderd , zo door zyn eigen ſchranderheid , als door het goed
beleid en de dapperheid der Officieren , die hy gebruikte. De voornaamſte
waren de Heeren Ryklof van Goens en Speelman , wier eerſte hem opvolg:
de in de waardigheid van Gouverneur Generaal , terwyl de laatſte in des
eerſten plaats tor Directeur Generaal der Commercie werdt benoemnd. l'an
Goens was een Oostyrics van geboorte , en door zyne ervarenheid en dap,
perheid
 ΤTE
Ε Β Α Τ Α ν Ι ΑΑ. 77

perheid allengskens tot de hoogſte waardigheden bevorderd ; dan na zyne

aanſtelling heeft hy weinig zaaken van belang uitgevoerd ; ook had hy ' er
weinig gelegenheid toe , dewyl zyne Regeering maar drie jaaren duurde ,
en 'er in dien tyd geen oorlogszaaken voorvielen , die de tegenwoordigheid
van den Generaal vereischten .
Inmiddels werdt de Javaanſche oorlog , door de Opperbevelhebbers vary de
troepen der Maatſchappye , yverig voortgezet , en de Heer Hurdt had her
geluk de Stad Cadiri en in dezelve de onmeetbaare ſchatten des Overweldi.
gers te vermeesteren. Men vond daar de geroofde ſchatten des Keizers
noch onaangeroerd ; dan Amangkourat ſtond dezelve geheellyk af aan de
Maatichappye , uitgezonderd de Keizerlyke Kroon , die hy wederom vorder .
de en ook kreeg , doch zonder haar dierbaarst Edelgeſteente , waar over hy
zeer te onvreeden was , en zulks naderhand op eene geſtrenge , doch teffens
verraaderlyke wyze wreekte aan den Collonel Tak, dien hy voor den dief
hield . Tarouna Djaja was het ondertusſchen ontkomen , en gaf den troe
pen noch veel moeite eer men hem in handen kon krygen ; dan dit
gelukte eindelyk , en toen werdt hy , tegen het gegeeven woord , door den
Keizer op eene verraaderlyke wyze vermoord .
De Generaal Van Goens , wegens zyne zwakke geſteldheid , zyn ontflag.
verzocht hebbende , was inmidddels naar Europa te rug getrokken , en kreeg
tot zyn' opvolger den Heer Cornelis Speelman , die , te Rotterdam geboren ,
van de kleinſte posten af, gelyk Van Goens , tot de gewigtigſte was bevor
derd. Edoch: cot deeze opperſte waardigheid verheeven op den 25 van
Slachtmaand des jaars 1681 , voldeed hy geenszins aan de verwagting ;
want hy gaf zich.zodanig aan den welluse over , dat hy alle zyne zaaken van
gewige verzuimde', tot groot nadeel der Maatſchappye ; gelukkig was zulks
van korten duur , dewyl hy op den 4 van Louwmaand des jaars 1684 kwam
te overlyden. Hy werdt begraaven in de Hoofdkerk van Batavia met eene
pragt , van welke men cot noch toe geen voorbeeld had gezien : wano de
kosten des begraafenis , welke de Koning van Ternate met zyne Grooten
en veele Oosterſche Afgezanten bywoonde , werden begroot op ruim 136
duizend Ryksdaalers , daar ander begreepen de gouden en zilveren Gedenk
penningen , welke de Uitvoerders van zynen uiterſten wille , ter gelegen.
heid van zyn overlyden , deeden uitdeelen , en die aan den eenen kant zyne
wapenen , en aan den anderen zyn naam , waardigheid , geboorte en ſterftal.
len aanweezen .
De gewigtigſte gebeurtenisſen onder den Heer Speelman , waren de Ja
vaanſche onlusten , en wel inzonderheid de oorlog met Sultan Agong , Ko
ning van Bantam , die , niettegenſtaande den Vrede met de Maatſchappye
K 3: gilloo .
 MSTE ENISSEN
78 DE VOORNA
A GESCHIED , ENZ .

geſlooten , tegen dezelve ſteeds vyandig bleef, en niet afliet by alle gele
gerheid de Slaaven en goederen der Hollanders aan te houden . In 't jaar
1680 ontſloeg hy zich van 't bewind , en droeg de Kroon op aan zyn' oud.
Aten zoon Hadje , terwyl hy alleen voor zich zelven eenige inkomſten be.
hield om zyne overige dagen in rust te Tircajasſa te flyten.
De nieuwe Koning zond , by żyne komst tot den Troon , Gezanten naar
Batavia om daar van kennisſe aan de Hooge Regeering te geeven, en haare
vriendſchap te verzoeken : dan dezelve gaf ten antwoord , dat zy met hem
niets kon fluiten , ten zy de beledigingen , door zyn? Vader der Maatſchap
pye aangedaan , wierden vergoed ; vooral daar hy zich niet ontzien had noch
onlangs eenige Jachten der Compagnie vyandig aan te casten , en het gehee
le Comptoir van Andragiri , na 's vermoorden der Bedienden , uit te plun.
deren. De nieuwe Koning betuigde , dat hem zulks leed was , maar dat
hy daaromtrent geen ſatisfactie kon- geven , dewyl dit geſchied was eer hy
eenig deel had aan de Regeering. Ondertusſchen gaf hy alle Slaaven en ande.
re geroofde goederen aan de Maatſchappye te rug , en floot eindelyk de nieu
we overeenkomst. De Engelſche Maatſchappy vernieuwde ook in 't vol
gend jaar haar verbond met den Koning , en erkende denzelven in die waar
digheid ; terwyl van den kant der Hollandſche Regeering derwaards werdt
gezonden de Heer 3. van Hoorn, buitengewoon Raad van Indie , om den
Koning over zyne komst tot den Troon geluk te wenſchen.
De nieuwe Koning was ondertusſchen noch kwaalyk op den Troon be
vestigd ,, of hy verviel in de grootſte onlusten. Hy dankte onder anderen
bet oud Ministerie op eene eerlyke wyze af, en zocht nieuwe Raadslieden ,
op welke hy zich beter betrouwde : dan dit nam zyn Vader zo euvel , dat
by byna woedende wierde, en van dit ogenblik af voornam , zyn' Zoon van
den Troon te ſtooten , en 'er een jongeren op te plaatzen. Ten dien eine
de verwekte zich de oude Koning een nieuwen aanhang ; doch kon dit ech
cer zo geheim niet doen , of de jonge Vorst ontdekte ' er iets van , waarop
hy zyn Vader niet onduidelyk te kennen gaf, dat het nu zyn cyd niet meer
was , zich met Regeerings zaaken te bemoeyen , en dat hy beter zou doen
met zyn gemak te houden , of eene Bedevaart naar Mekka te onderneemen .
De oude Koning , door dit zeggen zyns Zoons noch meer verbitterd , haastte
zich zyne voorneemens uit te voeren , en verwekte ras een algemeenen op
ftand; waar door de jonge Vorst zich genoodzaakt zag met zyne vertrou
welingen de vlugt te neemen in een Kasteel : op zyne orders gebood daar.
Pangeran Wiragoena , eertyds een Hollandſche Metzelaar , die deeze
ſterkte zo wel bevestigde , dat ze eene zwaare belegering uit kon
laar.
Onder .
 Τ Ε
TE ΒB. AΑ ΤT Α ν ΙI ' Α 79

Ondertusſchen wist de oude Koning de Engelſchen en de Deenen ,

die op Bancam hunne Comptoiren hadden , in zyne belangen over te
haalen , niettegenſtaande zy met den jongen Vorst een verbond van
vriendſchap hadden aangegaan ; en door deezen byſtand deed hy de ves
ting zo hevig beſchieten , dat dezelve ras aan verſcheide kanten begon te
bezwyken. De Vorst , dus cor het uiterſte gebragt, kon van niemand by
ſtand verwagten dan van de Hollanders ; ten deezen einde zond hy
een Gezantſchap naar Batavia om ten ſpoedigſten de hulp der Compag.
nie af te ſmeeken . Na eenig overleg werdt hier op naar Bantam , mec
vier ſchepen en twee honderd man , van Batavia gezonden de Majoor St.
Martin , die , voor Bantam gekomen , allerley poogingen deed om 'n
verſchil door een vriendelyk verdrag ten einde te brengen : dan hier
toe was de Belegeraar geenszins geneegen , en voer voort met het be
leg. ; zelfs ſchoot hy op de Hollandſche ſchepen. Toen belloot ein
delyk de Hollandſche Opperbevelhebber eene landing te doen , doch maak
te , wegens zyne gewoone traagheid , zo weinig voortgang , dat de Koning
zich zou hebben moeten overgeeven, zo niet de Capitein Jonker de Bata
viaſche Regeering had gewaarſchuwd , dat , zo ' er niet een werkzaamer
Generaal voor Bantam wierde gezonden , de goede zaak: ras geheel te
gronde zou gaan. Men zond toen den Capitein Tak tot een Ampege .
noot van den voorigen, die ras eene landing deed. , en den benarden
Koning uichet dringendst gevaar verloste : ondertusſchen ontdekte St.
Martin , wie hem by de Regeering had zware gemaakt , en nam 'er
eene wraak over , die zeer zwaare gevolgen had , gelyk ſtraks zal
blyken.
Van den landkant kwam ondertusſchen aanrukken de Capitein Harrzink ,
die , na hetveroveren der Fortresſe van Tangerang , tegen Agong , welke vyf.
tig duizend man in 't veld had ' , nag leverde , en hem dwong met groote
verhaasting te vlugten , en zich zelven met verlaating van al zyn zwaar ge
ſchur in zyn Kasteel te Tirtajasſa te verbergen ; dus had men thans geen
vyanden meer te vreezen , dan eenige, die langs de rivieren in barken kwa
men afzakken , en in Zee veel roveryen pleegden: doch de Compagnie
liet deeze rivieren zo wel met fchepen ſluiten , dat de Bancammers ras in
de onmoogelykheid kwamen om langer uit te loopen.
De Koning , dus op 't onverwagtst van zyne vyanden verlost, begeerde ,
dat de Hollandſche Standaard benevens de zyne zou worden geplaatst , zo
om den vyand ſchrik in te boezemen , als om zyne dankbaarheid voor de
beweezene dienſten te betoonen. Daar en tegen betuigde hy de grootſte
verachting voor de overige Europeaapen , . die , tegen de trouwe der verbon !
den
80 DE VOORNAAMSTE GESCHIEDENISSEN , ENZ.
den , de wapenen tegen hem hadden opgevat : ja zelfs ging zyn toorn zo
verre , dat hy , zo de Hollandſche Generaal zulks niet ernſtig had afgeraa
den , dezelve alle zou hebben doen vermoorden , en hunne goederen ter
plondering overgegeeven : door de Hollanders liec hy zich alleen in zo ver .
re verbidden , dat hy ze alle uit zyne Staaten bande zonder daar ooit we
derom in te mogen komen . Inzonderheid was hy op de Engelſchen gebee
ten , die hem het meeste kwaad hadden gedaan ; waarom hy bevel gaf
aan zyn'Bouwmeester om de deuren en venſters hunner wooningen toe
te ſpykeren , en van den voorgevel hunner logie de Engelſche vlag af
te ſcheuren , die hy aan banden ſneed om tot gordels voor zyne Grooten
te dienen.
Ondertusſchen werdt door den Heer Tak de oude Koning in zyne ves
ting Tirtajasſa belegerd , die , geen' kans ziende om het langer te houden ,
de plaats in brand ftak , en in 't gebergte vluchtte ; maar hier werdt hy ras
door omſingeling uitgehongerd en tot de overgaave gedwongen : dus gevan
gen werdt hy in eene zeer vernederende geltalte voor zyne Overwinnaars ge
bragt , die hem twee jaaren te Bantam in de gevangenis hielden , en toen
naar Batavia voerden , uit vreeze dat de Zoon vroeg of laat den Vader zou
doen van kant helpen : en aldaar is hy , na eenige jaaren in een der bolwer,
ken bewaard geweest te zyn , overleeden.
De jonge Koning noot ondertusſchen een allervoordeeligse verbond mec
de Maatſchappye , en ſtond aan dezelve onder anderen , op den 17 van
Grasmaand 1684 , het uitſluitend voorrecht toe om alleen in zyne Staaten
de Peper te mogen koopen , en zo wel geverfde als ongeverfde Linnens te
verkoopen. Daarentegen onthefte onze Regeering hem van eene ſchuld
van 120 duizend guldens , die hy wegens de kosten des oorlogs zou
hebben moeten betaalen : op voorwaarde echter , dat de Koning , zo
hy ooit het uitſluitend voorrecht kwam in te crekken , die ſchuld zou moeg
ten voldoen.

Deeze oorlog ſtormen , die uw zoete rust verſtooren ,

Zyn in uw opgang u , o Maatſchappy! beſchooren ,
Ja 't ſchittrend wraakzwaard moet al weder uit de ſchee ,
Eer gy uw ryk bezit in een gewenschten Vreê.
Nu rukt uw heldenheir voor Bantams trotſe vesten ,
Daar d' oude Vorst , geſterkt door heimelyke pesten ,
Scheurzieke vleyers en verraders van zyn Zoon ,
Weer toelegt op 't bezit van zyn verlaaten troon .
Wac
 TE B A T Av 1 Ai 81
Wat ' s dit, gy ſterkt den Zoon met welbemande kielen ,
Verjaagt den muiter, die gantsch Bantam wil vernielen ,
Beveiligt , door den moed der Helden , te gelyk
Uw handel, volk en troon , den Vorst en 't Koningryk .
De Marre Batavia pag. 46.

Naauwelyks was ondertusſchen de Bantamſche Koning verlost van zyne

overwonnen vyanden , of hy vond een nieuwen tegenpartyder in zyn' Broed
der , den Vorst van Pourabaja , die de overgebleevene der voorige zaa .
menzweering by elkanderen raapte onder 't bevel van zekeren Balier Sjeich ,
Joſepb genoemd. Deeze opſtand was echter voor den Koning van weinig gevolg :
want de hulpcroepen der Maatſchappye kweeten zich zo wel , dat zy dien
Sjeicb verſloegen , en hem gevangen naar Batavia bragten , van waar men
hem naar de Caap de Goede Hoop in ballingſchap zond. De Prins van
Pourabaja wilde zich inmiddels gaarne aan de Maatſchappye onderwerpen ,
en bood aan zich over te geeven aan den Vaandrig Kuffeler , die met
den Baliſchen Luitenant Sourapari tegen hem was gezonden : dan dewył
zulks voornaamelyk door tusſchenkomst van Sourapari was geſchied , en
Kuffeler alleen den roem der overwinninge wilde hebben , ſchreef hy
den Vorst onaanneemelyke voorwaarden voor , die teffens den toorn van
Sourapari zodanig onttaken , dat hy met de zyne by nagt de tent van
Kuffeler aantastte , en , na 28 der zynen gedood te hebben , zyne toe
>

vluge nam tot den Keizer van Java.

Inmiddels werdt de Prins van Pourabaja op eene andere wyze met
de Regeering verzoend , en genoot , aldaar minzaam ontvangen zynde ,
de eere eens gewoonen Raads van Indien. Hy ontdekte ook het onbe,,
camelyk gedrag van Kuffeler omtrent Sourapati : dan dewyl de laatſte
zyn eigen rechter was geweest , en zich door een moord van onſchuldi
ge lieden had gewrooken , kon dit zyne zaak niet goed maaken , die
noch lang daar na van gewigtige gevolgen was .
Na ' s Heeren Speelmans dood werdt de waardigheid van Gouverneur
Generaal onzer Indien opgedraagen aan den Heere Jan Campbuis , eea '
man van veel bezadigdheid en kundigheid , die in zyne jeugd een goud
ſmids knegt was geweest, en , na zyne komst in de Indien in 't jaar van
1654 , allengskens tot de aanzienlykſte posten der Regeeringe werde
bevorderd .
De Regeering van den Heere Campbuis, die van 1684 tot 1691
duurde , was zeer vreedzaam tot aan 1686. In dit jaar werdt naar.Mataram in
II. DEEL L Gezane
 .
DE VOORNAAMSTE GESCHIEDENISSEN , ENZ.
Gezantſchap gezonden de Heer Tak , om , zo men méеnt, het hoofd van Sorso
rapari te eisſchen , of ce bewerken , dat dezelve zich door middel des Keizers
met de Compagnie verzoende. Ondertusſchen had Sourapati zich weetett
te dringen in ' s Keizers gunſte , en zelfs eene zyner dochters ten huwelyk ge
kreegen : dus kon eene diergelyke boodſchap ten Hove niet aangenaam zyn .
Hier voegde zich noch by de perzoonlyke haat des Keizers Amangkourai
tegen den Heer Tak , dien hy hield voor den dief des voornaamſten Dia.
mants der Keizerlyke Kroone. Welke zaaken ten gevolge hadden , dat de
Heer Tak met eenige der zynen wierde vermoord , zo men voorwendde , door
een' hoop misnoegde Baliers ; doch , gelyk genoegzaam bleek , niet zonder
voorkennis en bevel des Keizers , die , hoe groot ook zyne verpligtingen
aan de Maatſchappy. waren , zich na dien tyd altoos op eene vyandelyke wy.
ze tegen dezelve gedroeg.
In den perzoon van Sourapati ontving echter de Keizer loon naar wer
ken : want toen deeze Baliſche fiel een ' genoegzaamen aanhang gemaakt had ,
om voor den Keizer niet te vreezen , roofde hy 'sKeizers beste paarden ,
wapenen en ſchatten , en vluchtie met dezelve naar Pasſarouwan , alwaar
hy zich zodanig wist te verfterken, dat hy 2 1 van de beste Provincien des
Keizers onder zyn gezag hield , zonder dat die zulks kon beletten . Hy om
ringde hem wel met 100 duizend man ; doch dewyl Sourapari altoos mees
ter was van de pasſen in de Gebergren , konden deeze hem weinig ſchaaden ,
waarom deeze magt , na 8 jaaren lang in 't veld geweest te zyn , in 'tjaar
1697 onverrichter zaake te rugge trok.
In 't jaar 1687 ontfond ' er te Batavia een hevig verſchil tusfehen den
Heer Campbuis en de overige Leden der Hooge Regeering, by gelegen
heid van 't aanſtellen eens Bailliuws te Batavia : want terwyl de Gouverneur
zich verklaarde voor den Heer Dispontyn , ſtelden de overige Raaden toc
die waardigheid aan den Heer Bollan , en drongen deeze zaak heviger , dan
becaamlyk was , tegen het Hoofd der Indiſche Regeering , 't welk , mits ter
zyner verantwoording , alles naar zyn zin kan afdoen. De meesterachtige
handelwyze der Raaden mishaagde ten uiterſten aan den Heer Camphuis ,
die wel zag , dat , zo hy thans toegaf , hy in 'c vervolg al zyne magt zou
verliezen., Hy eischte derhalven volſtrektelyk dat men zynen wille volgde,
en Dispontyn aanſtelde ; waar tegen de andere zich weder met groote 1

halſtarrigheid verzetteden , zo dat zelfs een hunner zich liet ontvallen : zy ,

die u Gouverneur Generaal gemaakt bebben ( te weeten de Raaden van la.
dien) kunnen zich ook wel van 4 011ifaan. Campbuis , niet weinig ver
wonderd over zulk eene stoutmoedige caal , en minder dan ooit genegen om
zich door zyne minderen te laaten overkeerſchen , antwoordde zeer bedaard ;
Dar
 TE B
8 À DA VI A.
Dat , indien de Heeren Radden magts genoeg badden om dem af te
zetten , by daar niets meer te maaken bad , en ben allen goeden dag
weide. Hy ging daarop uit de Vegadering , en verſcheen ook niet weder
in dezelve , geduurende twee volle jaaren : de overige Leden kwamen ſteeds
in dezelve op hun' cyd , en voeren voort volgens gewoonte ; doch als zy
jers belloocen , das den Gouverneor niet behaagde , 20 vernietigde hy het , en
begaf alles naar zyn eigen welgevallen. De Raaden ſchreeven wel brief op
brief naar 't Vaderland ; dock de Gouverneur had zyne billyke zaak hier in
zulk een goed daglicht geſteld , dar de Bewindhebbers best oordeelden hente
tegen den Raad van Indie ſtaande te houden : en daar door verkreeg hy eene
alleen heerfchende magt , grooter dan noch iemand in den Perzoon van een
Her Bailliuwſchap van Batavia werdt
Gouverneur Generaal ooit had beleefd .
by voorraad door hem opgedraagen aan den Heer Mook , Drosſaard van 't
platte land , die in 1680 komende te ſterven ', deeze beide posten open
>

Het. Den eerſten begaf de Gouverneur coen aan den Heer Disponiyn , en
den tweeden aan den Heer Bollan ; waar door hy teffens coonde dat hy
niet zo zeer tegen zyn perzoon was , als wel regen de meesterachti
ge handelwyze der Raaden van Indien . In 1689 bewerkte hy ook by
de Bewindhebbers , dat de Directeur Generaal Hurdt wierdt bedankt ,
terwyl de Raad van Indien Pitt kort daar op kwam te ſterven. Door
deeze verandering wierde Camphuis van zyne' cwee grootſte tegenparty
ders ontlagen , en de zaaken kwamen allengskens wederom in de oua
de order .
: Het ongenoegen , door den Heer St. Martin tegen den Capitein Fonker
opgevat in den krygstogt tegen Koning Agong , gaf in 't jaar 1689 gele:
genheid tot een kleinen oorlog in den omtrek van Batavia . De eerſte had
reeds verſcheiden middelen beproefd om den laatſten eenigen hoon aan te
doen ; doch vond daar geen gelegenheid roe , dan in 't tegeňwoordige jaar,
by gelegenheid dat de Capitein Jonker effens mer een Baliſchen Capitein , die
weleer zyn Slaaf geweest was , ten huize van den Heer St. Martin kwam :
want toen gaf die Commandant aan den Balier een ſtoel, en liet den Heer
Jonker alleen itaan , die dit met reden ten úitertten kwalyk nam , en voldoe .
ning van de Hooge Regeering vorderde. Dan deeze antwoordde, dat St.
Martin voor zeker kwalyk had gedaan , doch dat een ieder ten 'zynen huize
meester was g en dat diergelyke zaaken niet tot de tafel des Gerechts
behoorden . Jonker nam toen het beſluit om zich zelven te wreeken , en
verzocht ten zynen huize dagelyks aanzienlyke gezelſchappen , en onder de
genoodigde altoos den Heer St. Martin ', om hem op zulk een cyd weder eeni.
ge belediging aan te doen : dan deeze had ſteeds de voorzichtigheid van niet te
L 2 verlehy
84 DE VOORNAAMSTE GESCHIEDENISSEN , ENZ.

verſchynen. Eindelyk ziende , dat hy op zulk eene wyze zyn oogmerk

niet kon bereiken , en dat zyn Neef Raja Bongeo , overtuigd van op het
leven van den Heere St. Martin en den Generaal Campbuis te hebben toe
gelegd, was gevierendeeld , ging hy over tot het bedryven der grootſte bui-.
tenſpoorigheden tegen de Maatſchappy zelve , en ſtelde rondom Batavia al
les zodanig in vuur en vlam , dat de Regeering haare toevlucht tot de ern
ftigſte maatregels moest neemen , om zich van deezen gevaarlyken Rebel te
ontſlaan . In een gevegt , tusſchen een gedeelte des guarnizoens van Batavia .
en zyn' aanhang , had de Luitenant Holſcher het geluk den Capitein met een:
fabel ter neder te laan , die daarop door andere afgemaakt en in ſtukken 1
werdt gehouwen : ras volgde toen de verſtrooijing van zynen aanhang , van
welken veele werden gevangen , en gedeelcelyk gerabraake of gehangen ; ja
men rekent dat , wegens deezen opſtand , 108 perzoonen door Scherprechters
handen wierden ter dood gebragt.
In de laatſte dagen der Regeeringe van den Heere Campbuis- kwamt ce Bao
tavia Chodja Morad , als Ambasſadeur van den Abisſiniſchen Keizer , met
8

een zeer by.zonderen brief van dien Vorst aan den Gouverneur Generaal ,
dien hy noemt : Den roem an den Edelſten Sultan der Hollandſcbe Sub
sans , gelyk ook den grootften Koning der Koningen van 't gebied van fan
va , den Generaal. Jan. Uit dit ſtaaltie kan men over den verderen in
houd deezes briefs oordeelen , die meer fraaye woorden dan gaaven be.
Jooſt : de geſchenken van den Abisſiniſchen Vorst beſtonden ook alleen in
5 Paarden , 20 Slaaven en 2 Struisvogels. De brief eindigt met den Ge
neraal, te bidden , om het geſchenk niet te willen verſmaaden ; dewyl de
Keizer niemand had kunnen vinden , dien hy zulks waardiger oordeelde.
9

De Generaal Camphuis had ondertusſchen , wegens zyne verzwakte lig .

haams kragten , reeds meermaalen zya ontnag verzocht, en eindely k op eene
zeer aanzienlyke wyze verkreegen : want hy behield al zyne vaste voordee
len en den rang naast den nieuwen Gouverneur , ' benevens eene ſterke
lyfwagt.
Tot Opvolger van den Heere Campbuis was , door de Bewindhebbers
der Maatſchappye , verkooren de Heer Willem van Oudboorn , Eerite
Raad en Directeur Generaal, en op den 24. van Herfstmaand 1:69.1. pleg 1

vig aangeſteld . Hy leefde in de beste verſtandhouding met de overige Le

1

den der Regeeringe ; en de diepe vrede , dien hy onderhield met alle Nabuur
son der Compagnie , ſtrekte om Batavia bloeijender te maaken dan men
noch ooit had gezien. De post van Directeur Generaal werdt toen be.
kiced door den Heer Van Hoorn , die een huwelyk aanging mer ' s Gene
reals dochter. Maar de Bcwindbebbers begreepen , dat eene zo naauwe ver.
bincenis
 Tт ЕE BATA V I " A. 85

bintenis tusſchen de Hoofden hunner bezittingen , niet veilig was voor 't alo
gemeen belang , en bevolen hierom den Heere Oudhoorn zyne waardigheid
aan zyn' Schoonzoon af te ſtaan . Dan de Heer Van Hoorn weigerde de
waardigheid van Generaal aan te neemen , 't welk eene algemeene verwar .,
ring in den loop der zaaken te wege brage, en de Raaden van Indie nood
7
zaakte nadere orders uit Europa te verzoeken ; op welker aankomſt en her:
haalde orders de Heer Van Hoorn zich eindelyk aan de ſchikking der Heeren
Bewindhebbers onderwierp.
Onder de Regeering van den Heere Jan van Hoorn , die op den 28 vin
Hooimaand des jaars 1704 aan 't bewind kwam , was de koophandel der
9

Maatſchappye in een zeer bloeyenden ſtaat. Voor zich zelven verzamelde

hy ook onmeetelyke ſchatten , die hem niemand benydde , dewyl zy op
eene eerlyke wyze wierden verkreegen. Alleenlyk namen zommigen de
groote voorrechten. euvel, die hy aan de Chineezen toeſtond , van welke hy
zyne voornaamſte voordeelen trok : maar hy wist zulks wederom door ano ,
dere zaaken zodanig te vergoeden , dat byna een ieder ten , hoogſten over.
hem voldaan was.
In 't begin zyner Regeeringe lag de Gouverneur dikwyls over hoop met
den Directeur Generaal Van Riebeek , die zich ten zynen opzichte wat ons
vriendelyk gedroeg , en door zyne groote welſpreekendheid doorgaans de:
ftemmen naar zynen zin wist te draayen. Maar toen de Gouverneur zyne:
Vrouw. verloor , trouwde hy de dochter des Heeren van Riebeek , en van
dien tyd af bleeven zy ſteeds groote vrienden .
Geduurende het beſtier des. Heeren van Hoorn , wierde ' er op Java een
hevige oorlog gevoerd tusſchen den nieuwen Javaanſchen Keizer en den Pan
goran Depati Anom .. Dezelve was reeds onder de voorige Regeering be .
gonnen in 't jaar 1703 , by gelegenheid van 't aflterven des Keizers Amango.
kourar , na wiens dood zyn oudſte zoon Depari Anom door de meeſte Groo
ten tot Keizer werdt verheven . Deeze Keizer , die kreupel was, en voor
zeer wreed werde gehouden , zond by zyne komst cok den eroon Gezanien
naar Batavia , om van zyne aanſtelling en van 't overlyden zyns Vaders-kennis
te geeven . Ondertusſchen kwamen 'er ook Gezanten van zyn Oom Pag
goran Pougar , door die van Macaram tot dezelfde waardigheid verheven ,
welke de beſcherming der Maatſchappye verzochten.
!
De Raad van Indien vond hetin 't eerst billyk den zoon in de geruste opé
volging te bevestigen ; doch toen men uit zynen brief zag , dat hy geheel
>

geen gewag maakte van 't vernieuwen en onderhouden der oude.Verbonden ,

en men daarenboven verſcheiden blyken had , die beweezen , dat hy. der
Compagnie zeer opguoſtig was , beſloot men zyne goedkeuring op te ſchore
E 3 ten
86 DE VOORNAAMSTE GESCHIEDENISSEN , ENZ.

ten , en zyne Gezanten onder eenige voorwendzels naar huis te zenden .

Daarentegen werde Pougar voor Keizer uitgeroepen , en met een gelyk ze
gel voorzien , als men weleer aan Amangkourat had gegeeven : ook vor .
derde men den byſtand der Koningen van Bantam , Goa en Boni; doch dec
ze verſchoonden zich daar mede , dat zy niets met die verſchil te doen hade
den. Met dit alles trokken de Capiteins Knol en Bintang te velde, en
verſloegen met 1500 man het Leger van Depari Arom , 't welk 40 duizend
man ſterk was , en veroverden Damak .
Geduurende de volgende jaaren werde de oorlog zeer hevig voortgezet
van wederzyden , doch doorgaans ten nadeele van Depari Anom , die ein.
delyk in 't jaar 1708 zodanig in de engre werde gebragt, dat hy , van zyn
meesten aanhang verlaaten , aanbood zich over te geeven , 't welk , na eeni
ge ſtribbelingen , werdt volbragt op den 2 1 van Hooimaand. Men brage
hem toen in den Krygsraad te Pourabaja , en gaf hem volgens belofte brie
>

ven van Vergiffenis , met toezegging van over een gedeelte zyner landen ,
onder het hoog bevel der Maatſchappye , te zullen blyven regeeren.
De afgezette en gevangen Keizer begaf zich daarop met zyn huisgezin
naar Bacavia , alwaar hy na 19 dagen aankwam , zonder door eene eenige
kanonſchoot gegroet te worden : dit gaf den Vorse geen best vooruitzicht ;
ook ondervond hy wel dra , dat de HoHandſche Generaals hem meer beloofd
hadden dan de Raad van Indie hen had bevolen. Want in plaars van hem
eene Provincie te geeven , bewaarde men hem eenigen ryd zeer naauw op
het Kasteel, als in eene gevangenis, en zond hem vervolgens met de zynek
naar Ceylon , met eene lyfwage van 26 man , en een peplioen van 500
guldens ieder maand , behalven de ryst en andere noodwendigheden voor
hem , zyne drie Zoons , 19 Vrouwen , en een gevolg van 52 Per
zoonen .
Ieder een dagt ondertusſchen niet eveneens over deezen oorlog , en
' t ontbreekt niet aan lieden die gezegd hebben , dat de oorlog tegen
Depati Anom een onbillyk ſtuk was , alleen ondernomen uit een by
zonderen haar van den Heer Van Hoorn , om welken te voldoen hy ' e 1

welweezen der geheele Maatſchappy in de waagſchaal ſtelde. De Heer De

Marre ſehynt ook niet vreemd van dit gevoelen geweest te zyn , war .
neer hy zich dus uitdrukt.
Maar hoe -! ach ! heeft de nyd u d' ooren vol geblaazen !
Gy , mengt ge u in dien kryg ? voedt gy dit woedend vuur!
Ô Maatſchappy wat ſtaat uw Ryk die dwaling duur !
Wat hoor ik kreet op kreet door 't hoog Gebergte gillen !
Wat ſchatten zie ik u door deezen oorlog ſpillen !
Wat
 Β ΑA . TA
Τ Α ν . ΙΑ
I . 87 .

Wat volken omgebragt! wat dierbaar bloed geplengd !

Wat Landen door het vuur van wederwraak gezengd !
Hoe haatlyk is de kans des oorlogs in haar zwaayen !
Hoc deerlyk kan het rad tot uw verwoesting draayen !
Maar neen de Hemel , die u heil befchooren heeft,
Maakt, dat het wrokkend hart uws grooten Vyands beeft ,
Doch mengt uw vreugd met druk , uwe overwinst met traanen ,
En wil , na jaaren tyds , u't ſpoor ter zege baanen .
De vreê daalt langzaam van des Hemels hoogen troon ,
+
En vlecht d'olyftak om uw Koninglyke kroon :
Uw ryksgrens breidt zich uit door nieuwe koopverbonden :
' k Zie den onttroonden Vorſt in ballingſchap gezonden,
Zyn volk alom verjaagd , beteugeld , of gellagt,
En Javaas Ooſthoek in een volle ruſt gebragt ;
En u door zulk een ſtap , die alles u deed waagen ,
Het recht der Krooning van 's Lands Keizers opgedraagen .
De Heer Van Hoorn ontdoeg zich van het hoog,bewind in 't jaar 1709,
het zy uit eigen beweeging , heç zy op order der Bewindhebbers, en we
gens zyne te naauwe bloedverwantſchap met den Directeur Generaal Van
Riebeek , die op den 30 van Wynmaand deezes jaars tor zynen opvolger
werde aangeſteld. Geduurende zyne Regeering kwam ' er in 1713 een Ge
zantfchap van den Javaanſchen Keizer te Bacavia , 't welk voornaamelyk over
de volgende artikels handelde. 1. Om te weeten , of de Maatfchappy , zo
de Keizer , nu 60 jaaren oud , kwam te ſterven , den Kroonprins op den
Troon zou willen handhaaven , en teffens om te verzoeken , dat de Com.
pagoie in deeze zaak een vaste en moedige refolutie wilde neemen om daar
door de poogingen des Konings van Bancam en zyner overige vyanden te
vernietigen . 2. Om den byſtand der Hooge Regeering voor den Kei
zer te verzoeken , in gevalle by door de Prinſen van Pourabaja wierde
aangetast.
In 't volgend jaar kwam ' er wederom een nieuw Gezantſchap over
dezelfde zaaken met groote geſchenken. Dan de Hooge Regeering ants
woordde , dat men zich om 's Keizers wille reeds in verregåande onkos .
ten en zwaarigheden had geltooken , en herinnerde de beloften , wet
be hy hen voor dezelve had gedaan , doch die hy noch moest vervullen .
Voorts werden deeze Gezanten te rogge gezonden met een' fraayen Ka.
meel tot een geſchenk voor hunnen Meester.
Het voordaamfte dat de Heer Van Riebeek , geduurende zyne Regee
>

ring
88 DE VOORNAAMSTE GESCHIEDENISSEN , ENZ.

ring , uitvoerde, beſtond in eenige togten , die hy deed naar 't binnenſte van
Java , de grenzen van Jacarra en Bantam , gelyk ook naar het Zuidelykst
gedeelte des Eilands aan den Zeekant. Zelfs lier hy aldaar een Vlek aanleg
gen met een' weg naar Batavia , om ſteeds in korten cyd de aankomst van
vreemde ſchepen naar dien kane te kurnen verneemen. Men twyffelt on
dertusſchen of die reizen wel van genoegzaam gewigt waren om den Gou.
verneur zo lang van huis te doen zyn : daarenboven vermoeiden deeze tog .
ten hem te veel, en kostten het leven aan veele Javaanen , die het gevolg
van paarden te voet moesten naloopen. Het gebeurde zelfs op een deezer
cogten , dat de Generaal zodanig door de brandende hicte der dagen en de
koude der nagten vermoeid wierdt, dat hy niet langer te paard kon zitten ,
en door eenige lieden naar Batavia moest worden gedraagen; doch deeze
verdivaalden met hem , en kwamen daar door alle in levens gevaar ; hoe .
wel de Generaal hetzelve na veele wederwaardigheden noch ontkwam , was
echter zyn leven kort van duur , zynde hy te Bacavia overleeden , .en aldaar
op den 20 van Slagtmaand 1713 begraaven .
Na 't overlyden van den Heere Van Riebeek werdt tot Generaal geſtemd
de oudſte Raad van Indie , Christoffel van Zwol, metzeven ſtemmen , ter .
wyl vyf ſtemmen waren voor den Directeur Generaal Douglas; en hier uit
zyn , volgenszommigen , hevige verlchillen tusſchen de Bewindhebbers geree
zen , dewyl die van Amſterdam den Heer Douglas, en de Zeelanders den
Heer Van Zwol dreeven. De laatſte werdt ondertusſchen bevestigd op den
18 van Bloeimaand 1715 .
In 't begin der Regeeringe van den Heere Gouverneur Van Zwol ontſtond
' er cen oorlog tusſchen de Maatſchappy en den Samorin van Malabar , die
echter gelukkig in 't jaar 1718 eindigde : maar toen reezen 'er wederom
nieuwe onlusten op Java, die der Maatſchappye niet weinig te doen gaven :
want hoewel zy in 't eerst ' er niet in gemengd was , bragt zy echter Baca
via in de grootſte verwarring , om dat door deeze onlusten de toevoer van
ryst en ander koorn geheellyk afgeſneeden , en men -met een hongersnood
gedreigd werdt : de Regeering moest dus noodzaakelyk haare magt gebrui S

ken om deeze wanorders een einde te doen neemen , gelyk onder het op :
perbevel van den Heer Gobius ook naar wensch gelukte. .

Hoewel de Regeering van Batavia reeds veele onnutte poogingen had ged
daan , om zelve een' vryen handel op China re bekomen, hadden echter de
Chineelehe Jonken een grooten handel op die Stad , en bragten derwaards
hunne Waaren , voor welke zy wederom Peper en ardere Speceryen mede
voerden : en hier door genoot men meerder voordeels dan een onmiddelyke
bandel op c't Keizerryk zou hebben kunnen geeven. · Maar in 't jaar 1717
wilde
 T "E Β A ΤTAΑ νV ΙI A. 89
wilde de Regeering de Chineezen dwingen om hun Thé voor een derde der
gewoone pryzen te geeven : 't geen hun deed vertrekken , en den Keizer zo .
danig verbiteerde , dat hy alle vaart verbood , en zyne Onderdaanen , die
niet te Batavia te huis behoorden , beval van daar naar huis te kceren , on
der bedreiging , dat hy anderszins hunne Vrouwen , Kinderen en Naaştbe .
ſtaanden tot Slaaven zoude maaken. Dus leed de Maatſchappy .door eene
onvoorzichtige inhaaligheid , zo voor 't algemeen belang als voor haare bye
zondere Burgers, eene onnoemelyke ſchade, die niet dan zeer bezwaarlyk te
herſtellen viel .
Met dit alles was de ſtaat der Maatſchappye, geduurende het leven des
Heeren Van Zwol , zeer bloeyend , en in 't eerſte jaar zyner Regeeringe
maakte dezelve reeds tien Millioenen meer over , dan zyn voorzaat ooit
gedaan had , die , hoewel even eerlyk , zo wel niet op de geheimen van
den koophandel was gevat. Onder anderen wist de Gouverneur den
Amphioen handel , die der geheele Burgery van rechtswege toekwam
aan eenige Monopolisten , die zich denzelven hadden toegeëigend , te
ontwringen , en in zyne oude vryheid te herſtellen .
De Heer Van Zwol was een der eerlykſte menſchen , die ' er ooit
hebben geleefd , en geheel vry van eigenbaat, waarom hy ook weinig
pa zyn dood heeft overgelaaten. Zyn grootse vermaak beſtond in 't be.
oeffenen van de welvaart der Maatſchappye, waar mede hy zich zo, in.
geſpannen bezig hield , dat zyne al te groote werkzaamheid hem in eene
doodelyke ziekte ſtortce , door welke hy op den 12 van Slagtmaand des
jaars 1718 wierdt weggerukt.
De opvolger van den Heere Van Zwol was Henrik Zwaardekroon , die
ſtraks in ’t begin zyner - Regeeringe in oorlog kwam met de rebelleerende
Broeders des nieuwen Keizers van Java , Amangkourar II. In 't jaar 1722
voerden zy den oorlog met weinig voorſpoed tegen de troepen des Keizers
en der Maatſchappye; maar in 't volgend jaar gaven zy zich over aan de
Regeering van Batavia met hunne Vrouwen en Kinderen , ten getale van 44
perzoonen , en werden in genade aangenoomen .
Inmiddels werdt Batavia in ' uiterſte gevaar gebragt door eene verfoeyely :
ke zamenzweering , aangelegd door zekeren voornaamen Burger der Stad ,
Pieter Erberfeld , en afgeſproken met verſcheiden Javaanſche en andere In
diſche Grooten : derzelver oogmerk was de Sad , benevens het Kasteel en
de buitenposten te verrasſen , den Gouverneur Generaal met de Raaden en
alle Christenen , die zich op 't Eiland bevonden , te vermoorden , en daar
na eene nieuwe alleen heerſching op te regtén . Ondertusſchen werdt het
)

ſchelmſtuk noch by tyds ontdekt, en deszelfs aanlegger met veele zyner me.
U. Deel M deplich ,
90 DE VOORNAAMSTE GESCHIEDENISSEN , ENZ.
deplichtigen gevangen genomen , eer zy hun wanbedryf konden volvoeren ;
terwyl uit hunne bekentenisſen het geheel beleid en oogmerk van den aan
flag met alle zyne verfoeyelyke omſtandigheden , in 't klaarſte licht wierdo
geſteld.
Deeze Erberfeld was een man van 58 of 59 jaaren , een Burger van
Batavia , en in naam een Christen : zyne Moeder was eene Javaanſche,
doch zyn Vader een Europeaan , die hem groote ſchatten had nagelaaten.
Volgens zyne en der overige gevangenen bekentenis was hun voorneemen :
Vooreerst alle Hollanders en andere Europeaanen te Batavia te vermoor
den , en dan alle Chineezen , Macasſaren en andere Volkeren op Java
» aan te zoeken om zich by hen te voegen , en die geene , welke zulks nieo
9

wilden doen , insgelyks van kant te helpen. Ten tweeden , om meer ģe.
» zag aan den aanſlag te geeven had Erberfeld den titel aangenomen van
» Thouang Gusti of den Grooten Heer , en op hem zou in waardigheid
'n volgen een Javaan Catadia , onder den naam van Rading of Prins. Men
had het verraad beraamd op een buitengoed van Erberfeld , gelegen aan
den weg van Batavia naar Jacatra , en de zamengezwoorene verzamel
9

in den zich gemeenlyk op eene zyner andere hoeven , alwaar zy doorgaans

3

js geſprekken hielden met verſcheide Mahomedaanſche Vorſten en andere

» Javaanen , die in c't ontwerp waren ingewikkeld. Vier hunner waren de
zamenſtellers der brieven aan hunne vrienden en medeplichtigen , terwyl
,, eenige andere briefjes aan de Javaanen verkogten , die , met onleesbaare
merken befchreeven , werden aangepreezen , als of zy hunne bezitters .
volkomen onkwetsbaar maakten. De cyd des aanſlags was bepaald op.
den eerſten dag van 't jaar 1722 met het opengaan der poort , en de za
» mengezwoorne moesten gedeeltelyk in de Stad , en gedeeltelyk in 't Kas
teel ſluipen. Om alle verſchillen voor te komen hadden zy reeds eene
> verdeeling gemaakt , volgens welke het hoofd der vloekgenooten de Scad.
„, en 'c Kasteel zoude regeeren ; terwyl zyn Luitenant het vlakke Veld zou
», beheerſchen tot aan 't gebergte , en de overige het bewind zouden heb
ben over byzondere Landſtreeken en over de troepen . Zy hadden door
hunne voorzorg zich verzekerd van een Leger van 17 duizend man , die
is zich op verſcheiden zeinen moesten begeeven naar hunne posten , om zich
> gelyktydig van de poorten meester te maaken , en zorg te draagen , dat
niemand hunne handen ontkwam . Drie dagen voor de uitvoering was
,, alles naauwkeurig beraamd , en wel op zodanig eene wyze , dat de aanr
→ flag niet fcheen te kunnen mislukken . Reeds twee jaaren lang had Er .
,, berfeld het ſtuk overleid met Catadia ; en het vonnis deezer twee
‫ وم‬boosdoenders behelsde , dat zy beide , gebonden op yzete kruisſen ,
» vaa
 & TĘ , B ΑA ΤTĄA Vt Ai 99
, van hanne rechterhanden beroofd , en met gloeyende tangen op verſchei
9 den plaatzen zouden worden geneepen ; dat men hen daarna het lic
» haam van onderen naar boven zou openen , hen de herten uit het
lichaam ſcheuren , en in ' gezicht werpen ; eindelyk moesten hunne
99 afgehouwen hoofden op ſtaaken gezet , en hunne gevierendeelde lichaa
» men buiten de Stad worden opgehangen ” .
Vier der voornaamſte medeplichtigen moesten dezelfde ( raffe onder
gaan , uitgezonderd dat zy levende op 't rad wierden gezet ; tien wer
den gerabraakt zonder den genadeſlag te ontvangen , en drie ſchuldige
Vrouwen werden gewurgd. Dit vonnis werdt volbragt op den 8 van
Grasmaand 1722 , en op den volgenden dag vierde men een plegtigen
Dank- , Vast- en Bededag , wegens de gelukkige ontdekking van die ver.
ſchrikkelyk verraad. In 't vervolg ontdekte men noch dertig der voor
naamſte belhamels , die alle werden ter dood gebragt. Ook werdt het
huis te Batavia , alwaar Erberfeld had gewoond , tot den grond toe af
>

gebroken , en daar voor in plaats opgericht eene ſchandzui!, boven op

welke een doodshoofd ſtond uitgehouwen , en op welke men in vyf
verſchillende taalen dit opſchrift las : Hier fond weleer het huis van
den verfoeyelyken ſchelm Pieter Erberfeld , op welke plaats nooit wedere
am gebouwd zal worden 101 aan het einde der Eeuwen . Batavia dena
82 April 1722 .
Het is ondertusſchen niet onwaarſchyblyk dat de groote aanhang van
Erberfeld zyden oorſprong heeft genoomen uit de byzondere gierigheid
en inbaaligheid van de beſtierders des platten lands: ten minſten de Heer
De Marre heeft zich hier over dus uitgelaaten.

Maar gy , die onbeſchaamd de wetten wederſtreeft ,

En al te bitter met 's Lands Ingeboornen leeft ;
Hen knevelt , en de huid zoekt van het lyf te ſtroopen ,
Om dus uw ſchatten door hunne armoede op te hoopen,
Gy zelfs zyt oorzaak van dien opſtand van 't gemeen
Gy baart dit muiten , en den val der Stad met een.
Kan uw gewisſe zulk een knaaging noch verdraagen 2
Daar gy het alles in uw gierigheid wilt waagen ,
U zelf, de Stad , en zo veel zielen , ja den Staat
Der Maatſchappy zo ſnood durft wikklen in dit kwaad
Gelooft gy 't niet ? doorzie en nieuwe en oude ſchriften :
De val der Staaten wordt veroorzaakt door die driften,
M 2 Door
 1
90 DE VOORNAAMSTE GESCHIEDENISSEN , ENZ.
deplichtigen gevangen genomen , eer zy hun wanbedryf konden volvoeren ;
>

terwyl uit hunne bekentenisſen het geheel beleid en oogmerk van den aan
flag met alle zyne verfoeyelyke omſtandigheden , in 't klaarſte licht wierde
geſteld.
Deeze Erberfeld was een man van 58 of 59 jaaren , een Burger van
Batavia , en in naam een Christen : zyne Moeder was eene Javaanſche ,
doch zyn Vader een Europeaan , die hem groote ſchatten had nagelaaten.
Volgens zyne en der overige gevangenen bekentenis was hun voorneemen : jg
Vooreerst alle Hollanders en andere Europeaanen te Batavia te vermoor
, den , en dan alle Chineezen , Macasſaren en andere Volkeren op Java
2

„ aan te zoeken om zich by hen te voegen , en die geene, welke zulks niet
wilden doen , insgelyks van kant te helpen. Ten tweeden , om meer ge.
, zag aan den aanſlag te geeven had Erberfeld den titel aangenomen van
» Thouang Gusti of den Grooten Heer , en op hem zou in waardigheid
y volgen een Javaan Caradia , onder den naam van Rading of Prins. Men
had het verraad beraamd op een buitengoed van Erberfeld', gelegen aan
den weg van Batavia naar Jacatra , en de zamengezwoorene verzamel
y den zich gemeenlyk op eene zyner andere hoeven , alwaar zy doorgaans
is geſprekken hielden met verſcheide Mahomedaanſche Vorſten en andere
» Javaanen , die in 't ontwerp waren ingewikkeld. Vier hunner waren de
zamenſtellers der brieven aan hunne vrienden en medeplichtigen , terwyl
,, eenige andere briefjes aan de Javaanen verkogten , die, met onleesbaare
merken beſchreeven , werden aangepreezen , als of zy hunne bezitters
volkomen onkwetsbaar maakten. De tyd des aanſlags was bepaald op
den eerſten dag van 't jaar 1722 met het opengaan der poort , en de za
mengezwoorne moesten gedeeltelyk in de Stad , en gedeeltelyk in 't Kas
> teel fluipen . Om alle verſchillen voor te komen hadden zy reeds eene
„ verdeeling gemaakt, volgens welke het hoofd der vloekgenooten de stad.
en 't Kasteel zoude regeeren ; terwyl zyn Luitenant het vlakke Veld zou
», beheerſchen tot aan 't gebergte , en de overige het bewind zouden heb
ben over byzondere Landſtreeken en over de troepen . Zy hadden door
hunne voorzorg zich verzekerd van een Leger van 17 duizend man , die
zich op verſcheiden zeinen moesten begeeven naar hunne posten , om zich
gelyktydig van de poorten meester te maaken , en zorg te draagen , dat
niemand hunne handen ontkwam . Drie dagen voor de uicvoering was
alles naauwkeurig beraamd , en wel op zodanig eene wyze , dat de aar
Reeds twee jaaren lang had Er.
flag niet ſcheen te kunnen mislukken .
„ berfeld het ſtuk overleid met Catadia ; en het vonnis deezer twee
boosdoenders behelsde , dat zy beide , gebonden op yzere kruisſen ,
» " vaa
 TE B A TĄ
T V Ai 93
van hanne rechterhanden beroofd , en met gloeyende tangen op verſchei.
22 den plaatzen zouden worden geneepen ; dat men hen daarna het lic
99 haam van onderen naar boven zou openen , hen de herten uit het
lichaam ſcheuren , en in 't gezicht werpen ; eindelyk moesten hunne
„ afgehouwen boofden op ſtaaken gezet , en hunne gevierendeelde lichaa
men buiten de Stad worden opgehangen”.
Vier der voornaamſte medeplichtigen moesten dezelfde ſtraffe onder
gaan , uitgezonderd dat zy levende op 't rad wierden gezet ; tien wer
den gerabraakt zonder den genadeſlag te ontvangen , en drie ſchuldige
Vrouwen werden gewurgd. Dit vonnis werde volbragt op den 8 van
Grasmaand 1722 , en op den volgenden dag vierde men een plegtigen
>

Dank- , Vast- en Bededag , wegens de gelukkige ontdekking van die ver.

ſchrikkelyk verraad. In 't vervolg ontdekte men noch dertig der voor
naamſte belhamels , die alle werden ter dood gebragt. Ook werde hec
huis te Batavia , alwaar Erberfeld had gewoond , tot den grond toe afa
gebroken , en daar voor in plaats opgericht eene ſchandzuil, boven op
welke een doodshoofd ſtond uitgehouwen , en op welke men in vyf
verſchillende taalen dit opſchrift las : Hier fond weleer het huis van
den verfoeyelyken ſchelm Pieter Erberfeld , op welke plaats nooit weder .
9

om gebouwd zal worden 10f aan het einde der Eeuwen . Batavia den
22 April 1729 .
Het is ondertusſchen niet onwaarſchyolyk dat de groote aanhang van,
Erberfeld zypen oorſprong heeft genoomen uit de byzondere gierigheid
en inhaaligheid van de beſtierders des platten lands : ten minſten de Heer
De Marre heeft zich hier over dus uitgelaaten.

Maar gy , die onbeſchaamd de wetten wederſtreeft ,

En al te bitter met 's Lands Ingeboornen leeft ;
Hen knevelt , en de huid zoekt van het lyf te ſtroopen ,
Om dus uw ſchatten door hunne armoede op te hoopen,
Gy zelfs zyt oorzaak van dien opſtand van 't gemeen ;
Gy baart dit muiten , en den val der Stad met een .
Kan uw gewisſe zulk een knaaging noch verdraagen 2
Daar gy het alles in uw gierigheid wilt waagen ,
U zelf, de Stad , en zo veel zielen , ja den Staat,
Der Maatſchappy zo ſnood durft wikklen in dit kwaad ?
Gelooft gy t't niet ? doorzie en nieuwe en oude ſchriften :
De val der Staaten wordt veroorzaakt door die driften ,
M 2 Door
 DE VOORNAAMSTE GESCHIEDENISSEN , ENZ.
Door zulk een boosheid zag de Luzitaan zyn val ,
Daar hy's Lands volken wreed verdrukte , als overal
Het recht en billykheid om ſchraapzucht wierdt verſchooven ,
En yder d' armoe van den Landaard dorst berooven .
Toen bragt de wanhoop al den Landaard in 't geweer,
En deed het omzien ja verwisſelen van Heer.
Nooit had de Batavier zyn' glorie hier voldongen ,
Zo niet de Landaard ' hem getrouw waar bygeſprongen ,
Waar door de Luzitaan , beſtookt door flag op flag,
Zyn Rykstroon waggelen , en nederſtorten zag :
En zo de Maatſchappy haar zetel om ziet keeren ,
Zal d' oorzaak ſchuilen by baatzuchtige Opperheeren .
Men weet niet naauwkeurig , door wien dit verraad wierdt ontdekt: zom
mige zeggen , dat dit geſchiedde door eene Vrouw , andere door een'Slaaf , en
weder andere door eenige zaamengezwoornen zelve. Hoe dit moge zyn , her
fchynt, dat de Gouverneur de eerſte kennis kreeg van den Koning van Ban
tam , aan wien Erberfeld had geſchreeven , dat hy zyne vriendſchap ver
zocht , en dat hy , na 't gebied der Christenen te Batavia te hebben uitge.
roeid , den Javaanfchen Keizer zou gaan aantasten . Dus ſchynt het dat de
Koning van Bantam , voor zich zelven beginnende te vreezen , ' best oor
deelde, de onderneemingen van deezen ſtouten Schelm voor te komen door
zyne aanſlagen te openbaaren.
In die jaar kwamen aan de kusten van Java twee der drie ſchepen , die
onder 't bevel van den Commandeur Roggeveen waren uitgezonden door
de Hollandſche West- Indiſche Compagnie , tot het ontdekken van onbeken
de Landſtreeken ten Westen van America. Deeze Bevelhebber had niet al.
leen het ongenoegen , dat zyn tocht in 't geheel die voordeelen niet aan
bragt, welke men daar. van in Europa bad verwagt , maar noch daarenbo
ven , dat zyne ſchepen door de Regeering, van Batavia wierden in beſlag
genomen , wegens hunne reis door de Indiſche Zeeën. Ondertusſchen toon.
den de Bewindhebbers der Westerſche Compagnie met veel klaarblykelykheid ,
dat hun oogmerk niet was geweest de Oosterſche te benadeelen , als ook
dat hunne ſchepen in de voornoemde plaatzen geen' handel hadden gedree .
't welk ten gevolge had , dat de Oost - Indiſche Maatſchappy door de
Scaaten Generaal wierdt veroordeeld om de West- Indiſche volkomen ſcha.
deloos te ſtellen.
De weleer verlooren koophandel der Chineezen op Batavia begon zich
thans wederom te herſtellen , het eerst door eenige Portugeeſche ſchepen ,
en
 TE Β' Α TΤ A V. 1 - A. 93

en daarna door 't wederkeeren der Chineeſche Jonken. De Heer Zwaar .

dekroon begreep dit ſtuk beter dan zyn Voorzaat, en bezorgde daar door
.

aan de Maatſchappy een onſchatbaar voordeel. * Aan zyne zorgen is men

ook verſchuldigd de Koffyreelt op Java , die allengskens is geworden een
allervoordeeligſte tak van handel. De Generaal begon met eenige boomen
te doen planten in zynen hof by Cadouwang , die binnen korten ſchoone vruch
ten gaven ; hy verdeelde dezelve onder de Inwooners , en bragt daar door
te wege, dat deeze vrucht zo algemeen wierde , dat men de 125 pond voor
omtrent 30 guldens kon koopen.
In 't jaar 1725 verkoos de Heer Zwaardekroon zich van zyne waar .
digheid te ontdoen , en zyne overige dagen in ruste te ſlyten . Tor Opvol
ger had hy den Heer Maibys de Haan , die op den 8 van Oogstmaand
deezes jaars tot die hooge waardigheid werdt bevorderd ; dezelve had eene
zeer vreedzaame Regeering , geduurende welke de koophandel der Maat
fchappye in een zeer voordeeligen ſtaat was ; maar zy was kort van duur 1

wyl Zyn H. Ed. te Batavia overleed op den i van Hooimaand des jaars
1729.
Zyn Opvolger Diederik Durden regeerde tor aan den 28 van Bloei
maand 1732, wanneer hy met verſcheide zyner gunſtelingen werdt op one
booden . Deeze Gouverneur werdt van verſcheiden kwaade handelingen be
fchuldigd : dan dewyl dezelve nooit is veroordeeld , en maar enkel te rug .
>

ge geroepen , laaten wy zulks volkomen in 't midden .

1 By gelegenheid van 't te rug roepen van den Heer Durven was door de
Bewindhebbers tot Gouverneur Generaal aangeſteld de Heer Dirk van
Kloon. Onder zyne Regeering viel ook niets van belang voor , behal.
ven de berugte executie van Pieter Vuist, geweezen. Gouverneur van
Ceylon , die wegens zyne menigvuldige misdaaden zedert het jaar 1730 ,
te Batavia in een der akeligſte Kerkers was opgeſlooten , en eindelyk op
den 19 van Bloeimaand 1732 loon naar werken ontving. Volgens echte
ſtukken was zyne Beſchuldiging : I. Dat hy de openbaare voorrechten
had geſchonden , door het oprechten eens Krygsraads onder het valsch
voorwendzel van noodzaakelykheid , en dat hy zich daar door had ſchul
» dig gemaakt aan hoog verraad . # 1: Dat hy had verdigt eene zamen
jf zweering onder de Inboorlingen , die alleen in zyne boosaardige hersſenen
beſtond , en door welke hy veele Vorſten , vrienden en bondgenooten der
» Maatſchappye , had beledigd ,, gelyk ook de Koningen van Groot-Brittan
-
is nie en Portugal: III. Dat hy zich met zyn opgeworpen Krygsraad had
js ſchuldig gemaakt aan het grootſte onrecht en de gruwelykſte wreedheden ,
w door onſchuldige perzoonen op de uitgezochtſte wyze te doen pyningen,
11. 31 en
 .
94 DE VOORNAAMSTE GESCHIEDENISSEN , ENZ.
1, en 19 van dezelve door Beulshanden doen ſtraffen , terwyl hy veele andere
„ van hunne welvaarten goederen had beroofd ; zo dat hy de armę Inges
zetenen , zyner zorge aanbevoolen , op eene verregaande wyze had mishan
deld , en den Staat beroofd van zeer veele nuttige Onderdaanen. Als
1 waarom hy werdt veroordeeld om gebragt te worden ter plaatze , alwaar
men gewoon is Executie te doen ; daar men hem op eenen ſtoel zou
► vast binden , de keel afſnyden , doen vierendeelen , en eindelyk verbrang
den : met order om zyne asſche in Zee te werpen , en alle zyne goede,
» ren , hoe genoemd , verbeurd te verklaaren.
De Generaal Van Kloon , die op den 10 van Louwmaand 1735 op zyn
buitengoed Molenvliet overleed ; had tot Opvolger den Heer Abrabam
Patras, die van de geringſte posten , by trappen tot de hoogſte waardigheid
was opgeklommen . Dan deeze laatſte was een byzondere gunst des geluks;
want dewyl de ſtemmen ſtaken tusſchen de Heeren Patras en Valkenier ,
werdt de uitkomst aan den teerling gegeeven , en Patras bleef overwinnaar
door een oog meer te werpen dan zyn ' Mededinger. Dezelve kwam on ,
dertusſchen kort daar na aan 't bewind door den dood van Patras
voorgevallen op den 3 van Bloeimaand 1737 : want toen werdt de Heer
Adriaan Valkenier door den Raad van Indie tot Gouverneur Generaal
aangeſteld.
In 't begin der Regeering van den Heer Valkenier leed de Maatſchappy
groote ſchade aan de Kaap en in Bengaalen : want op de eerſte plaats ver,
gingen , op den 20 van Bloeimaand 1737 , acht rykgelaadene Retourſchepen
door een hevigen ſtorm : en in Slachtmaand daar aan volgende werdt Ben
galen verwoest door een diergelyken ſtorm , en daar op volgende overſtrooq
ming, door welke ſchepen van 60 tonnen over de hoogſte boomen land
waards in werden gevoerd. Dan die alles geleek niet by den verſchrikkelys
ken opſtand , en het vermoorden der Chineezen te Batavia , waar door
deeze Hoofdſtad van Neerlands Indie in 1749 in 't dringendst gevaar
werdt gebragt. i

Men vinde veele verhaalen aangaande deeze ſchroomelyke gebeurtenis;

waarom wy ons zullen vergenoegen met een kort uittrekzel ce geeven van
hun , die men `c best kan gelooven. Volgens dezelve ſchynt het eerſte plan van
deezen opltand reeds beraamd te zyn geweese in 1734 , door den Chinee:
ſchen Luitenant te Batavia Niloco , die inmiddels komende te ſterven , zyn
Zoon Nikoekong op zyn doodbedde by eede verplichtte tot de uitvoering,
Hec oogmerk was , zo men zeker meent te weetén , de meeste Europeaa: 1

pen te verbranden , uitgezonderd die geene , welke hen tot byzitten of Slaa: 1

ven konden dienen : voors de Raaden van Indie te ſpitzen , en alleen dep
Gouver :
 T'E ' B Α ΤT ' ΑA
A ν
V 1 A 95
Gouverneur en Directeur Generaal in leven te houden , om by plegtige gele
genheden de Paraſol achter bon Opperhoofd en zyne Vrouw te draagen.
Aan het hoofd der zamenzweering bevond zich zeker Vagebond , die gehou
den werdt voor een Bastaard Zoon van den laarst overledenen Chineeſchen
Keizer ; doch die , in zyn eigen land weinig geacht, hier met open armen
door de muitzieke menigte was ontvangen. Hy waagde het ondertusſchen
nier in Batavia te verſchynen , maar verzamelde zyne troepen verre buiten
de Scad in 't gebergte , alwaar hy ras eene groote menigte misnoegde Chi
neezen en Javaanen onder zyn' ſtandaard kreeg.
Tayoewan -foey -oey (dus was zyn naam ) meenende, dat de cyd tot de uit
voering van 't ontwerp geſchikt, nu kon worden bepaald , fchreef van tyd
tot cyd brieven aan zype vrienden , waar in hy hen zyne kragten bekend
maakte , en hen aanhitſte om het werk doch niet ten halve te laaten ſtee
ken : vooral daar kore geleeden 50 Chineezen naar Ceylon waren geban
gen , na dat men ze van menigvuldige ſtraatſchenderyen had overtuigd. Dit
vonnis , hoe rechtvaardig ook , ſchilderde hy doorgaans met de haatelykſte
verwen af , en zette zyne vrienden aan om ' er wraak van te neemen.
6. De tyd cot de uitvoering van den aanval werdt inmiddels bepaald op der
9 van Wynmaand 1740 : doch op den 26 van Oogstmaand gaven eenige
eerlyke Chineezen kennis aan de Hooge Regeering , dat ' er door die var
hunne Natie een zeer gevaarlyk verraad tegen de Stad werdt geſineed ;
geen echter niemand geloofde , naar dien men te veel op den bekenden vrees
achtigen en vreedzaamen aard der Chineezen betrouwde. Ondertusſchen :
werdt best geoordeeld een oog in ' t zeil te houden om niet te worden over .
rompeld ; waarom men alle posten deed verdubbelen , en geduarige patroul
les door de Stad gaan. Ook werd de Chineeſche Capitein Nikoekong ver.
hoord en ondervraagd , of hy ook iets wist van eene zamenzweering : doch
deeze veinzaard wist zyne rol zo wel te ſpeelen , dat men uit hem niet wy :
Zér kon worden .
Op den volgenden dag ondervond men nader , hoe de zaaken ffonden :
want 'er verſcheenen onverwagt -60000 welgewapende Chineezen in de na.
buurſchap der Stad , die overal plonderingen begonnen aan te rechten ; ter .
wyl men van binnen acht of cien duizend dier natie had , die zich voor ' t
uiterlyke wel ftil hielden , doch om hun oogmerk te volvoeren , vryheid
werzochten om 24 groore Theaters of Wayeangs te mogen oprechten , op
welke zy gewoon zyn Toneelſtukken te vertoonen , by welke zich dan doors
gaans de Europeaanen laaten vinden . Doch de Hooge Regeering , voor
ziende , dar dit waarſchynelyk -het-middel tot het beraamen van den moord tou.
zyn , verbood dezelve ſtrengelyk , en beval den Chineezen onder doodſtraffe
Thiet buiten hunne huizen te komen . Onder :
 N
96 DE VOORNAAMSTE GESCHIEDENISSE , ENZ.
Ondertusſchen kwam ' er een berigt, dat de Chineezen te Tanna Abang ,
drie uuren gaans van Batavia , een Retranchement hadden opgeworpen ,
bezet met geſchut en 12000 man : men zond hierom , op den 4 van
Wynmaand , derwaards de Heeren Innbof en Van Aarden met 1800
en deeze hadden het geluk , hunne vyanden van daar met groot
verlies te doen verhuizen , gelyk zy ook voor de forten Tangerang en
>

Nieuwendam werden afgeweezen. 7

Ondertusſchen vernam men , dat de Chineezen met eene groote magt

afkwamen op de Diesepoort , en bezig waren met dezelve in brand te
ſteeken , niettegenſtaande den moedigen weerſtand der Burgerye. Men
verdeelde hierom een gedeelte der bezetting door de Stad om een waa .
kend oog te houden op den vyand van binnen : terwyl de overige on
der den Capitein Moll op de Chineezen aanvielen ; doch als die kort
daar na kwam te ſneuvelen , week zyne manſchap te rug. Maar toen
vatte de Luitenant Hermingzon het bevel op , en wist het den Chineezen ,
door 's werpen van handgranaaten , zo bang te maaken , dat zy hec
haazepad koozen , met achterlaating van al hun geſchut ; terwyl die geene ,
welke zich wederom verzamelden , en ſtand hielden , by de waterplaats
uit cwee ſtukken met ſchroot werden begroet.
Van buiten was men dus het grootſte gevaar voor 't tegenwoordige ont
komen ; doch op den 9 der loopende maand ontſtond 'er van binnen een
nieuw gevaar: want op dien dag ſtaken veele Chineezen hunne huizen in
brand , en booden tegenweer aan de Burgers , die tot het blusſchen der vlam
men kwamen aanrukken . Hun oogmerk was zekerlyk den brand te doen
overſlaan tot de nabyleggende Timmerwerf , om dan door 't voort aan der
vlammen een algemeenen ſchrik onder de Inwooners te verwekken , en die
gelegenheid tot het volvoeren van den moord te gebruiken. Doch hier ein.
digde de lankmoedigheid der Regeering ten opzichte der trouwlooze Chi
neezen , en 'er kwam een bevel om alle Chineezen , die men kon vinden I
>

uitgezonderd de Vrouwen , Slaaven en Kinderen , ter dood te brengen.

Men drong derhalven in hunne huizen , trok ze daar uit , en vermoorde ze
zonder genade ; zynde de Dagting zo groot , dat het bloed ter hoogte van
de enkelen langs de ſtraaten Aroomde , en van daar in de rivier. Aanmer
kelyk was,het , dat deeze lieden , niettegenſtaande hunne menigte , geen
9

den minſten wederftand booden , maar zich als ſchaapen ter ſlagtbank lieten
voeren . Die alleen ontkwamen de algemeene verwoesting , welke op hunne dar
ken vluchteden ; want de Scherprechters , die meest Matroozen waren , zog .
ten zo hoog niet , dewyl zy meer vermaak ſchepten in plunderen dan
in moorden .
Nikoe .
 T B. A Tт VI a
Tavr A
97

Nikoekong en zyne Oomen hadt men op dien dag 's morgens ten 6 uuron
ap het Kasteel doen brengen om hem noch eens naauwkeuriger te onder
zoeken , doch men kon hem nergens van overtuigen ; des keerde hy we
der tot zynent in zyn rydtuig, alwaar hy zich met 400 Slaaven wel ver.
.

ſterkte , waarom men , toen 't bevel tot den moord gegeeven was , op zyr
buis niet durfde indringen ; ook werdt de hulp der plonderaars elders ge
vorderd , want eenige der ontkomen Chineezen ſtichtten brand in de andere
kwartieren der Stad , alwaar Chineeſche huizen onder die der Christenen
ſtonden ; waar door de Stad in een algemeen gevaar kwam van te zullea
verbranden ; 's geen echter noch door den yver der Burgerye in tyds werdt
voorgekomen.
Toen mer dit gevaar eenigzins te boven was , werde de aanval op 't huis
des Capiteins ernſtig begonnen door verſcheide Compagnien Burgers en Sol
daaten : men vondt hier in 't eerst een dapperen tegenſtand , door dien de
ingeſlooten en verſcheidene uicvallen deeden , die echter vruchteloos afliepen ;
toen men eindelyk zag , dat zy merkelyk verzwaktwaren , rukten de Scheeps
timmerlieden , geſterkt met de Granadiers , 'er op aan , en hicuwen de deu.
ren aan ſtukken , waar op alle , die zy in de voorſte kamers vonden , zonder
genade werden vermoord , terwyl veele , die 't zwaard ontliepen , in de
putten of in de rivier ſprongen , alwaar zy ook door byzondere afgezonde
Den met platte ſchuitjes werden afgemaakt.
Ondertusſchen was 'er ook geſchut aangevoerd om mede in de binnenſte
vertrekken te ſchieten , die zodanig met afſnydingen en oorlogstuig voorzien
waren , dat niemand 'er dorst in dringen ; doch hier door werde men wel
haast volkomen meester . Het huis zyns broeders, 't welk in de nabuur
ſchap ſtondt, Noeg toen ook in brand , tot grooten ſchrik der Inwooners ,
dewyl dit huis , volgens een loopend gerugt , benevens eenige andere , was
ondermynd. Ook hoorde men op 't laatst van den brand cwee allerverſchrik
kelykſte Nagen , die echter niets kwaads deeden , dan eene menigte ſteenen
op ſtraat te werpen , door welke eenige weinigen werden gekwetst. De
brand werde ondertusſchen door de ſpuiten te Batavia ras geblusche ; doch de
Voorfteden buiten de Diest- en Utrechtſche Poort raakten , by gebrek van
zodanige heilzaame, werktuigen ,, in koolen.
Op den 10 lagen te Batavia de ſtraaten noch vol van doode Chineezen , ook
ving men op dien dag een' van des Capiteins Broeders en den Luitenant der
Natie. De Capitein had zich inmiddels in een der ſchuilhoeken zyner woo
ning veilig gehouden tot dat de brand hem hier ook uit dreef , en zich toen
in de kleederen eener Slaavinne geſtooken : hy werdt echter herkend uit
eyn wezen , en aangegreepen door den Vice -Preſident Schepen Van Dyk , die
IL. DEEL N hem
 1

98 DE VOORNAAMSTE GESCHIEDENISSEN , ENZ .

hem wilde vatten , maar hem door een ſprong in 't water verloor : dan
>

hier werdt hy ras door een bediende uitgebaald , en in 't bolwerk des Kas,
ceels de Robyn vastgezet.
Deeze geheele dag werdt voorts befteed in 't dooden der overgebleevene
Chineezen , zo wel binnen als buiten de Stad . Inmiddels verhefte zich de
brand wederom in de Chitze- en Lepel-ſtraat , en daar ſprong ook eene
Myn , waar door de magazynen van Zuiker , Masten en Ankers , in groot
gevaar waren , maar noch gelukkig door pompen en natte zeilen werden I
bewaarda 1
Op den 1 z had het vuur opgehouden , maar toen hervatte het gemeene
volk de plondering der Chineeſche wooningen met zo veel woede , dat de
een den anderen dood floeg : de Regeering ſtelde derhalven order , en liet
het plonderen op zwaare ſtraffen verbieden ; terwyl men de overgebleevene
kostelykheden op 't Stadshuis bragt om dezelve naderhand onder 't gemeen
te verdeelen . Op dien dag kwam ook binnen Batavia de Bevelhebber van
't kleine fort Ryswyk , met zyne Bezertelingen , berichtende , dat hy alle
uuren een' aanval te gemoec ziende , en dien met zyne 6 Soldaaten niet kun
>

nende afflaan , beter hadt gedage de post verlaaten , en , na dezelve verá

woest te hebben , af te trekken om den vyand te beletten aldaar te neste
len . Het grootíte gevaar was nu voor zeker over , doch ' er bleeven niet
te min noch al vyanden in de nabuurſchap der Stad , die echter op den '14
door den Capitein Cbiss met verlies van 200 dooden en 5 vaandels wer
den verdreeven .
Op den 11 had men reeds begonnen de hoizen , ftraaten en graften vart
kunne lyken en bloed te zuiveren ; doch men had hier werk mede tot aan
den 19 , wordende het geheel geral der verſlagene zo in als buiten Batavia
op tien duizend perzoonen begroot. 1
Op den 18 kreeg men tyding, dat de Chineezen zich gelegerd hadden
in de Zuiker-molens aan den weg naar Tangerang , en dat 'de gaande en
komende aldaar zonder genade werden vermoord : derwaards werden der.
balven ſpoedig de noodige troupes gezonden , die ook het geluk hadden
1
de vyanden geheel te verſlaan ; zo dat men her genoegen hade van den Ge
neraal te kunnen zenden vier vaandels en 'i hoofd eens vaandriks , die uit
zyne kleeding bekend ſtond voor een van de opperhoofden der zamenzwee
ring. Naar de Legerplaats werden daarentegen gezonden verſcheiden Co
pien van eene Algemeene Vergiffenis Brief voor alle Chineezen , die binnen
eene maand de Rebellen verlaaren , en naar Batavia zouden willen weder
keeren . Ook beloofde men cenc præmie van jooo kroonen aan ieder die
den Generaal c'er oproerigen leevend , en 500 aan hem die denzelven dood
in handen der Regeering zou kunnen leveren. . Her

.
 TE : BATAVIA. 99

Het Hoofdleger der Chineezen had zich ondertusſchen verzameld by de

Zuiker -molen van Salapadjang, waarom het noodig werdt geoordeeld hier
met'hen in gevege te komen. Het opperbewind van deezen togt werde bekleed
door den Heer Crumwel, die met de grootſte voorzichtigheid deeze post
naderde , en zyne manſchap cusſchen de Zuikerrieten in Nigorder ſchaarde.
Ook kwamen de Chineezen ras voor den dag en maakten eene lagorder ,
zo goed zy het geleerd hadden : men brandde op hen los , doch zonder veel
vitwerking , weshalve het best geoordeeld werde hen met geweld op ’t lyf
te vallen , gelyk door de Baliers , de Macasſaren en de Javaanen , in foldy
der Maatſchappye ſtaande, werdt gedaan ; toen werde het vluchten der vy .
anden algemeen , doch zy namen de wyk in de bosſchen , werwaards
het onmogelyk was hen te volgen , en daar verzamelden zy zich weder op
eene plaats Campon Malay genoemd. Eenige dagen laater werden zy hier
ook aangetast en wederom verdreeven , terwyl al hun voorraad van oorlogs
en mondbehoeften aldaar verzameld , door de Hollanders werdt weggenoo .
men of verbrand. Het overſchot van deezen troep vluchtte meerendeels in
'c Bantamſche , alwaar zy door 's Konings croepen ook geheel verſtrooid en
meerendeels gedood of gevangen genoomen werden .
Nikoekong werdt inmiddels te Bacavia op 't Stadshuis gebragt en ſtren
gelyk gepynigd ; doch hy wilde volſtrekt niets bekennen , ſchoon men
dagelyks meer bewyzen tegen hem kreeg. De Stad was thans geheel in
rust , behalven dat ' er op den 17 van Slagtmaand door kwaadaardige lie .
den een gerugt wierde verſpreid , dat alle Slaaven zouden worden gedood :
dit verwekte eene groote ontſteltenis , en deed verſcheide derzelve wegloos.
pen. Ook zouden zeer gevaarlyke gevolgen uit dit ſprookje zyn ontſtaan ;
doch de Regeering (moorde dit kwaad in den beginne , door eene bekende
maaking te doen aanplakken , volgens welke eene belooning van 600 gul
dens werdt beloofd aan den ontdekker deezer logen.
Op den 22 werdt alomme bekend gemaakt, dat een ieder op den vol
genden morgen ter Kerke moest komen om een plegtigen Dankdag te vie
ren , terwyl de Militie , tot voorkoming van onraad, door de Stad zou pa
troulleeren . Dit werdt alles volbragt, en na 't eindigen der Godsdienst
plegtigheden werden op de Bolwerken de vaanen , en op de ſchepen do
vlaggen ontrold , onder het luiden der klokken , het losſen van 't grof ges,
fchut en 't geweer der bezetting.
De gevaarlyke onrust in de Stad dus geſtild zynde , brak ' er een hevige
twist uit onder de leden der Hooge Regeering ; want op den 6 van Win ,
termaand las de Gouverneur in de Vergadering der Raaden van Indien een
breedvoerig Manifest voor , in 't welk hy klaagde , dat verſcheide Raaa,
N 2 den
100 DE VOORNAAMSTE GESCHIEDENISSEN , ENZ.
den van Indien hunnen pligt geduurende de Chineeſche troubles niet naar be
hooren hadden waargenoomen ; hebbende hy 't in 't byzonder gelaaden op
de Heeren Van Imbof, de Haaze en Van Scbinne , die hy buiten dat geen
goed hart toedroeg, en by deeze gelegenheid , om dat zy zyn willekeurig gezag.
te veel zogten te bepaalen , gaarne van de hand wilde zenden.. Her be
Quit: der zaake was , dat de drie voornoemde Heeren op order des Gouver
neurs.wierden in hegtenis genoomen , niettegenſtaande zeer ſterke proteſta
tien van eenige der andere leden , doch die van geene uitwerking waren ,
dewyl de Generaal zeide alles tot zyne verantwoording te neemen .
Toen de Gouverneur zyn voorneemen hadt geopenbaard , vertrok hy ſchie
byk naar zyne byzondere vertrekken , ' en liet de Vergadering zo wel bezet
door vertrouwde krygsknegten , dat niemand ' er iets tegen kon uitvoeren .
He Heeren Thedens en Krul verkreegen wel een afzonderlyk gehoor: by. den
Heer Valkenier , doch zonder iets-te vorderen. In tegendeel verklaarde dee.
ze , dat zy gevangen zouden blyven , ten zy ze eene zeer ſchandelyke acte
van ſchulderkencenis wilden teekenen , 't geen zy zeer grootmoedig weigera
den. Zy- ontvingen daarentegen bevel om te kiezen , of zy by dag ,
dan liever by nagt wilden worden overgebragt. Zy verkoozen het eerſte ,
en werden toen door eene dubbele regel Granadiers:omzingeld paar hunne
huizen gebragt , alwaar 'zy 's avonds ten 5 uuren aankwamen , en een uub
Jaater kwam de Capitein Crumwel boodſchappen , dar men niemand by hen
zou toelaaten ', dan hunne Vrouwen , Kinderen en Bedienden .
• Drie dagen laater werden de gevangene Heeren naar 't Vaderland overge
voerd , doch deeze handelwyze voldeedt in 't geheel niet aan de Heeren Be
windhebbers; deeze betuigden in tegendeel hun misnoegen aan den Heer
Valkenier , die zich inmiddels van zyne bediening had ontſlagen , en reeds
> 4

in Slagtmaand 1241 naar 't Vaderland was vertrokken. Doch op de Kaap

de Goede Hoop vond hy eene order om naar Batavia weder te keeren , en ·
aldaar nader onderzocht te worden over de handelwyze aangaande den moord
der Chineezen , en 't gevangen neemen der gemelde Heeren. Dit beruchte
Proces heeft lange jaaren geduurd , doch is nooit uitgeſprooken ; ' geen zo
veel te gewigtiger was, om dat daar van ook de billykheid of onbillykheid
van den moord der Chineezen meerendeels afhangt. Ondertusſchen ſchynt
het zeker te zyn , dat de Chineezen zelve de moedwillige aanleggers van
den opſtand zyn geweest; maar ' er zyn ook redenen om te twyffelen , of
men deeze volkeren wel altoos zodanig heeft behandeld , als behoorlyk was ,
9

en of men zyne wraak niet eenigszins zou hebben kunnen maatigen.

Toen de Heer Valkenier zich van zyne bediening hade ontſagen , werdt
door de Heeren Bewindhebbers tot zyn' opvolger aangeſteld de Heer Van
> Imbef:
 TE 5. Α Τ Α ν Ι Α. IOS

Imbof: doch dewyl deeze afweezig en als een gevangene naar 't Vadera
land was gezonden , zag zich de Directeur Generaal Thedens als van zel,
ve met het oppergezag bekleed , en moet derhalven, onder de Gouver
neurs Generaal worden gereekend ; gelyk hy ook na de aankomst des
Heeren Van Imbof , tot zyn dood , den rang en eere als Oud -Gene
raal heeft behouden . Geduurende zyne Regeering ging de oorlog voort
met de ontkomene Chineezen , die zich in de bovenlanden noch be .
zig hielden met rooven en plonderen. Men zond tegen hen den Heer
Roos met 8000 man , die hen ras verſloeg , en hunne Fortres verniel
de , 8 mylen van Batavia gebouwd. Zy namen toen hunne toevlucht
tot den Javaanſchen Keizer , met wien zy een plegtig verbond maakten
om alle Europeaanen te vernielen . Het eerſte dat zy deeden was een
toeleg op 't Hollandsch Fort by Cataſoera , alwaar 200 man in bezec,
ting lagen. De Keizer vroeg ten dien einde aan de voornaame Officie.
ren , waarom zy niet meer ten hove kwamen , die daar op niet ondui
delyk hunne vreeze voor de zamenſpanning met de Chineezen te ken-.
nen gaven : dit vertoornde den Vorst uit termaaten , vooral daar hy
begreep , dat dit door twee zyner Zoonen , die in 't Fort op zya Hol
landsch werden opgevoed ', moest verklapt zyn. Hy. nam derhalven eene
gelegenheid waar om zyne Zoonen met de drie voorgaame Officieren te
vatten , en liet dezelve zonder genade ter dood brengen. Toen werde
her Fort ten ſtrengſten belegerd , en na een - zeer dapperen tegenſtand
ingenoomen , en de Soldaaten , die men gevangen namr, werden alle
beſneeden onder 's Keizers troepen verdeeld . Van daar begaf men zich
Noordwaards, en omzingelde Samarang, met twee-hondert duizend man , ge
duurende zes maanden zodanig , dat 'er niets in noch uit kon., terwyl hec
geſchut op de Hollanders veroverd tot de belegering gebruikt werdt. Maar
de Maatſchappy verzamelde een Leger van twaalf duizend man , waar mc-
.

de zy het ontzet ondernam ; want deeze manichap begafzich te water naar

Samarang, en deed daar een algemeenen uitval met dit gevolg , dat niet al,
leen de vyand geſlagen wierdt, maar dat hy ook al zyn geſchut, beſtaande
in cwee hondere ſtukken en veel oorlogs voorraad , moest achter laaten .
De overige posten werden toen ook heroverd , en de Keizer tot een ſchan ;
delyken Vrede met overgaave der gevangenen, gedwongen. 2

De vriendſchap 4

des Keizers voor de Chineezen veranderde roen in haat , en hy liec cene -

groote menigte van hen ter dood brengen ; maar zy wisten zich ook te
wrecken , door een jongeren Zoon des Keizers aan 't gebied te helpen ,
voor wien de Vader in 't gebergte moest vluchten.
De Baron Gustavus Wilbekmus van Imbof kwam inmiddels -in Holland
N 3 als
IOS DE VOORNAAMSTE GESCHIEDENISSEN , ÉNZ.
als Gevangene , doch werde aldaar met veel achting ontvangen , en nook
zag zich een gevangen van Staat met meerder vriendſchap door zyne Rech
ters behandelen.
!

Zyn Proces werdt als een bagatel gerekend ; maar zy .

ne aanmerkingen over den tegenwoordigen ſtaat der Compagnie keurde men
meerder aandagt waardig , en de Heeren Bewindhebbers trokken daar uit de
Atoffe tot verſcheide' verſtandige ſchikkingen , gelyk men kan zien uit het
Reglement van den 26 van Hooimaand 1742, en uit hec Reglement van
Batavia . Tot meerder eere van den nieuwen Gouverneur werdt hier voorbe
dagtelyk een ſchip van 160 voeten voor hem gebouwd , en De Herſteller
genoemd , om hem naar de Indien over te brengen. Derwaards vertrok hy
op den 29 van Wynmaand 1742 , voorzien met eene commisfie van H. H.
Mogende , en verzeld door verſcheiden goede Officieren , die de Maatſchap
py in haaren dienst hade genomen ; te weeten i Collonel, i LuitenantCol
lonel der Cavallery , 2 der Infantery , i Luitenant Commandant der Artit
lery , 4 Majoors , 5 Capiteinen , 5 Luitenants en 5 Vaandriks.
Na een korten en voorſpoedigen togt kwam de Heer Imbof aan de Kaap ,
alwaar hy op den 26 van Louwmaand 1743 zeer plegtiglyk werdt inge
huldigd. Op den 23 van Bloeimaand kwam hy te Batavia , en werdt al
daar met geen mindere blydſchap ontvangen. Zyne tegenwoordigheid her.
( telde aldaar de rust , terwyl hy door alle goede lieden wegens zyne natuur
lyke vriendelykheid werdt bemind , en door de boozen wegens zyne geſtrem
ge gerechtigheid gevreesd ; dus ſchikte zich een ieder tot zynen pligt, er
solgde het loffelyk voorbeeld des Generaals. De Generaal bezocht in pet
zoon verſcheide Buitencomptoiren om op alles naauwkeurig toezicht te nee
men , en zo wel de openbaare als byzondere zaaken in order te brengen . 1
Te Batavia ſchafte hy het Ambachtskwartier af, en bragt het getal der Be 1
dienaars ter Secretary op 36 perzoonen . Ook liet hy alle Lowooners vol 11

komene yryheid om op de Philippynſche Eilanden te handelen , mits becaa.

lende de uit- en inkomende rechten. Alle de zaaken der Compagnie wa
ren bevestigd , en men beloofde zich van verſcheiden artikels veel voordeel
In Bloeimaand werde uit naam der Bewindhebbers eene - nieuwe ſchikking
omtrent de Thé Negotie bekend gemaakt , en voordeele der Burgers
van Bacavia . De huizen door den brand in 1740 vernield werden her
bouwd , en de Chineezen kreegen , tot voorkoming van diergelyke onheilen
in 'c vervolg , eene Voorſtad cóc hunne woonplaats om aldaar hun ' koophan
del in vrede te oeffenen. Eindelyk werdt de Javaanſche oorlog geëindigd
door een voordeeligen Vrede , en de Koning van Badtam loot een nieuw
verbond met de Hollanders.
Op den 16 van Sprokkelmaand 1745 maakte men te Batavia een
groot
 T È
E BAIт A v i Aa
dos 103
groot Manifest bekend tegen den Koning van Madura , dien men den
oorlog verklaarde ; twee Hollandſche Officieren , genoemd Starrenberg en
Smout, Toegen hem met hunne troepen op de vluge, en verjoegen een
groot Leger Madureërs en Baliers : ook waren de afvallige in de bovenlan
den noch in de wapenen , doch zonder veel gevolg.
De Engelfchen hadden omtrent dien tyd drie Franſche Oost - Indie Vaar
ders genoomen , welke zy te Batavia verkogten ; dit nam de Koning van
Frankryk zeer euvel, en vroeg eene eclatante Satisfactie van H. H. Mogen
de; gebruikende dit geval onder anderen tot eene reden om het voordeelig
tractaat van koophandel met de Nederlanden , gemaakt in 1739 , te ver
breeken , Ondertusſchen werdt dit verſchil na verſcheide onderhandelingen
tusſchen de beide Maatſchappyen uit den weg geruimd, door eene gifte vata
vyftien tonnen ſchats , welke de Hollanders becaalden voor de laadingen der
fchepen , die zy noch daarenboven moesten te rugge leveren . En dus ont
kwam de Baron Van Imbof de omtrent hem gevorderde voldoening .
Niet lang hier na ontſtondt een zeer onaangenaam verfchil tusſchen den
Staat en Spanjen , ter gelegenheid eener Memorie van den Spaanſchen Am
basfadeur in 1747 , in welke by beweerde , dat de Heer Imbof eenen coge
hade ondernoomen op de Zuidkusten van Nieuw Spanje , niet alleen om een
verbooden koophandel te dryven , maar ook om den verklaarden Vyand van
Zyne Spaanſche Majeſteit te begunſtigen. Ook beſchuldigde hy de Hollan
ders dat zy eene vyandelyke landing hadden gedaan , gelyk kon blyken uit
16 Gevangenen , die den Spanjaarden in handen waren gevallen. AL
waaroni by eene zeer eclatante Satisfactie vroeg tegen den Gouverneur Ger
peraal van Indien .
Hunne Hoog Mogende antwoordden , dat deeze zaak huu geheel onbe.
kend was , doch dat zy niets meerder verlangden dan de aanhoudende Vriend .
ſchap van Zyne Cathol. Majeſteit ; dat zy. daarom kennisſe van 't geval aan de
Bewindhebbers geeven , en volgens derzelver bericht zodanige orders zouden
fellen , als noodig waren om Zyne Cathoki Majetteit te voldoen. Dewył
tot het verkrygen deezer onderrichtingen veel tyds noodig was, kon men
ze niet bekomen voor den dood des Heeren Van Imbof , wien men in Span .
je voornaamelyk ter ſtraffe vorderde. Inmiddels kwynden de Hollandſche.
Gevangenen elendig in de Spaanſche Kerkers , drie of vier uitgezonderdig
die 't ontkwamen , terwyl men de overige gooit in vryheid heeft kunnen
doen ſtellen .
Ter zelver cyd ontſtonden hevige verſchillen tusſchen de Hollanders en
de Engelſchen in de Indien ; dewyl de laatſte zich beklaagden over verſchei
den ſchikkingen en bekendmaakingen, der eerſten , die hen den koophandel
op
104 DE VOORNAAMSTE GESCHIEDENISSEN , ENZ.
op Neutraale Havens bezwaarlyk , ja zelfs onmoogelyk maakten. Lord
Sandwicb gaf hier over eene Memorie op den 17 January 1748 aan H. H.
.Mogende , en in ' t volgende jaar werden de klagten tegen de Bataviſche
Regeering vernieuwd door den Graaf De Holdernes, die noch daarenboven
eene voorbeeldige ſtraffe vroeg over de Moordenaars der Equipagien van
ewee Chineeſche Jonken , die onder Engelſche Pasſen voeren. Men onder
zogt deeze zaak naauwkeurig , en ftrafte de Moordenaars naar behooren's
waar mede de Engelſche Gezant zich voldaan betuigde.
De Baron Van Imbof, in zo veele netelige verſchillen ingewikkeld , hade
reeds in 1746 zyn ontſlag gevraagd , doch het zelve niet bekomende , voer
hy op ernſtig verzoek der Compagnie voort in 't bedienen zyner Hooge
Waardigheid. In 't jaar 1749 werde hy in zyne kwaliteit de onmiddelyke
Luitenant van Zyn Doorl. Hoogheid Willem Carel Hendrik Frifo, Erfftad
houder Capitein Admiraal Generaal derUnie , enz. enz. enz. , dewyl Hoogste
dezelve op den eerften van Wintermaand 1748 werdt aangeſteld tot Eer
dten Bewindhebber en Opper Gouverneur Generaal der Oost -Indiſche Maat.
fchappye. Te Batavia werdt deeze aanſtelling van dien waardigen Vorst
met de grootſte blydſchap gevierd , doch de Generaal Van Imbof overleef.
de dezelve niet lang , dewyl Z. H. Ed. op den 1 van Slagtmaand 1751 te
Batavia overleede , en aldaar met de grootſte plegtigheid werde begraaven. ?
-- Het was eerst na zyn' dood , dat men in Holland verſcheiden gewigtige
berichten kreeg aangaande den ſtaat der zaaken daar te lande. Volgens de.
zelve was in zeker Diſtrict van Java een nieuwe oorlog ontſtaan , waar
van de oorzaak even byzonder als geheim was. Zeker Indisch Vorst ,
99oud en afgeleefd zynde , hade te Bantam , alwaar hy zyn verblyf hieldt ,
7 het gebied afgeſtaan aan eene zyner Vrouwen ; deeze nieuwe Koningin
werdt afgezet en weggenoomen , terwyl men daar voor een Jongen Vorst
in de plaats stelde. In 't volgend jaar vroegen de Iolanders hunne Ko
„ ningin wederom , doch dezelve was geſtorven ; waarop zy zo verwoed
werden , dat zy in de landen der Maatſchappye een' inval deeden , en
alles te vuur en te zwaarde verwoesteden tot aan Jacatra. De Hollan
ders hadden ondertusſchen verſcheiden voordeelen op de vyanden behaald ,
» en hoopten nu in 't kort gereed te zyn om de Stad Bantam te ontzetten ,
» welke zy belegerd hielden : te meer daar de Javaanſche Keizer genegen
» ſcheen om de Hollanders by te ſpringen , en dus den oorlog ten einde
» te brengen " .
Deeze verwagting werdt vervuld door eene groote verſterking van man
(chap , die uit het Vaderland op Batavia aanlandde op den 18 van Slagt.
gaand 1750 ; en door derzelver behulp had men het geluk deezen op
ftand
 Т Е
TE В A
А Τ
Т АΑ Тν 1 Α. 105
ftand geheel en al te dempen. Ondertusſchen is deeze zaak in haar
oorſprong nooit klaar aan den dag gelegd; waaron wy het in 's mida
den laaten , of de onttrooning en wegvoering der bewuste Prinſes door
den Heere Imbof volbrage zy , of niet : veel minder durven wy iets aan
gaande de geheime oogmerken van zodanig eene daad bepaalen .
De Baron Van Imbof had cot zyn Opvolger den Heer Jacob Mos
fel, die , na den dood van den Heer Imbof, aanſtonds by voorraad aan.
geſteld , en in 't jaar 1752 door Zyne Doorl. Hoogheid Prins Willem den
IV . in die hooge waardigheid bevestigd werdt. Op den 34 van Hooi
maand werdt hy met groote plegtigheid ingehuldigd , hoewel in eene
algemeene droefheid , wegens de teffens aangekomene maare van 't on
tydig afſterven van Neerlands Geliefden Erfſtadhouder.
De goede tydingen uit de Indien , en de gelukkige aankomst der fches
pen zo te Bacavia als in 't Vaderland , veroorzaakten eene groote ryzing
in de actien der Maatſchappye , die van beneden de 500 per cent des
ouden Capitaals nu cot boven de 600 per cent klommen.
De overmaatige weelde , die zederd lange tyden in de bezittingen der
Maatſchappye de overhand hadt , wasnu hooger dan ooit geklommen. Tot
hier coe hadden de voorige Generaals wel alle moogelyke poogingen in 't
werk geſteld om deezen openbaaren geesſel te bedwingen , maar ſteeds sc.
vergeefs : waarom nu de Bewindhebbers zelve de handen aan 'e werk ſloe
gen , en den Generaal op 't ftrengſte bevoolen hier omtrent order te ſtellen .
Ingevolge deeze hunne orders verſcheen te Bacavia , op den i van Louwmaand
1755 , eene breedvoerige Ordonnantie ter beteugeling van veelerhande zoor
ten van verkwistingen . Dezelve bevatte 124 Artikels tot 12 Titels ger
bragt, wier 11 eerſte alleen op Batavia zagen , alwaar 't bederf ook verre
het grootſte was . De eerſte titel handelt over de Rydpaarden en Tuigen :
volgens denzelven mag niemand, behalven den Heer Gouverneur, den Di.9

recteur, de Raaden van lodien , en den Preſident van de Raad van Justitie ,
eene koets met glazen of een daarna gelykend Rydtuig gebruiken ... Voorts
mag de Generaal alleen zes, en de overige genoemde Leden der Hooge
Regeering mogen alleen vier paarden voor huone koetzen ſpannen : mogen
de dezelve ook maar alleen Europeſche Koetziers gebruiken ; alles op ver
beurdverklaaring van paarden en cuigen , en onder zwaare geldboetetta
>

Teffens wordt hier in bepaald het getal der Bedienden , die iemand zal mox
gen gebruiken , benevens hunne verſieringen en kleederen , zo in gewoone
tyden als by zekere plegtigheden , en in den rouw : ook wordt er een paars
degeld naar een ieders ftaat opgelegd.
De cweede titel handelt over de groote Kiperſollen of Waxedammers ,
II. DEEL welke
 106 DE VOORNAAMSTE GESCHIEDENISSEN , ENZ.

welke in de Indien tegen de hitte des Climaats of uit weelde worden gem
bruike ; dezelve zyn tweederley , zeer groot en zwaar , of kleiner , en dan
ook veel kostbaarder , en alleen tot weelde dienende. Deeze laatſte wor ;
den volgens dic Reglement alleen aan de Hooge Regeering en Lieden van
Rang toegelaaten , en den minderen wordt bevoolen , zich met de eerſte zoorg
te vergenoegen ; hoewel zy zich ook wel mogen bedienen van Handkiper
folletjes enz.
De derde titel handelt over de Manskleeding , en verbiedt aan ieder , die
geen Lid der Hooge Regeering is , op ſtraffe van 500 Ryksdaalers , heç
draagen van met goud of zilver geborduurde kleederen , of van zodanige , 1

1
die met Alemasſen zyn belegd. De Heeren , die in rang volgen , mogen
echter kleederen met gouden en zilveren knoopen en knoopsgaten draagen .
Niemand , minder dan een Opperkoopman , mag effene fluweelen kleeding
gebruiken ; doch lakenen en zyden ſtoffen blyven voor een ieder vry , mits 1

zonder pasſementen of borduurzel. De Officieren der Moorfche en Maho 1

medaanſche Soldaaten behouden echter vryheid om op hunne kleederen pass,

ſementen te draagen.
De vierde titel is betrekkelyk tot de kleeding der Vrouwen . In denzel
ven worden de pragtige met goud en zilver belegde kleederen , diamanten
karkanten , horologien met diamanten bezet , benevens dubbele paarelſnoe
Ten van de eerſte zoort , alleen toegeſtaan aan Vrouwen van den eerſten rang ,
of aan Weduwen van de leden der Hooge Regeering. Zy die in rang vol;
gen , tot die der Opperkooplieden ingeſlooten , mogen alleen mindere zoor
ren van juweelen en paarlen draagen , niet kostbaarder dan ter waarde van
1000 Ryksdaalers. Fluweele kleederen , met goud of zilver bezet , mogen
alleen door Dames van den eerſten rang worden gedraagen , en door Vrou:
wen van den tweeden rang zonder diergelyke vergeringen ; maar zyden en
linnen ſtoffen zyn zonder eenige bepaaling.
: De vyfde titel bepaalt het getal der Slaavemeiden. Volgens denzelven
heeft eene Dame van den eerſten rang de vryheid om drie fraay opgeſchikte
Slaavinnen achter zich te laaten gaan ; terwyl zich de mindere Vrouwen met
twee , en de burgerlyke met eene moeten vergenoegen .
Volgens den inhoud des zesden titels mogen de Leden der Hooge Res
geering hunne Koetziërs , Oppasſers en Livereybedienden gegalonneerde
kleederen laaten draagen , met nestels en ſchouderſtrikken ; doch lieden
van minder aanzien moeten zich met Dienaaren in geringer gewaad
vergenoegen .
In de volgende titels wordt eene reeks van wetten opgegeeven , volgens
welke zich een ieder by gelegenheid van trouwen , bruiloften , begraaffepis.
len en kinderdoopen moet gedraagen. Op
 in
TEE ' ..BA : TT : A.
. I.A. 107

Op den 9 van Lentemaand deezes jaars werde hier ook eenezeer heilzaame
order gelteld tot incooming van ongeoorloofden en bedrieglyken handel , die
altyd het gevolg eener losbandige weelde plag te zyn. Ondertusſchen zal hec
heilzaam gevolg deezer Placaaten , en derzelver naauwkeurige onderhouding ,
eerder te hoopen zyn , dan te verwagten ; 'tc geen buiten twyffel hoofdzaa
kelyk zal afhangen van de Hooge Regeering, en vooral van de denkwyze
en werkzaamheid van den Gouverneur in der cyd. Tot grooten lof van den
Heer Mosſel moet men zeggen , dat hy in 't bevorderen van 't welzyn
>

der Maatſchappye zeer yverig was , en ſteeds de hand hield aan het volvoe.
ren der nieuwe Placaaten. Ingevolge hier van waren ook de zaaken der
Maatſchappye, gedourende de Regeering van den Heer Mosſel , in den
groottten bloey.
Reeds meermaalen waren 'er hevige verſchillen ontſtaan tusſchen de Hol
landſche en Engelſche Maatſchappyen , die echter wederom gelukkig waren
beſlist. De onderlinge nayver der Maatſchappyen deedt onder zyne Regeering
wederom eenen hevigen twist uitberſten , die , hoewel vriendelyk bygelegd ,
echter tot groot nadeel der Hollandſche Compagnie verſtrekte , dewyl zy
daar door van verſcheide haarer voordeeligſte cakken van handel in Bengalen
werdt verſtooken . Eene naauwkeurige verhandeling aangaande dit verſchil
zou zekerlyk onze aandagt verdienen ; dcoh dewyl dezelve niec regtſtreeks
cot de geſchiedenisſen van Java en Batavia behoort , en daarenboven met ge .
noegzaame uitvoerigheid in het achęſte Deel der ·Levens van voornaaine
.

Mannen en Vrouwen wordt gevonden , zal ik ' er my hier niet verder

over uitlaaten .
De Heer Gouverneur Generaal Mosſel overleedt inmiddels te Batavia op
den 15 van Bloeimaand 1761 in den ouderdom van 57 jaaren , en werde
aldaar met zeer veel prache op den 19 daar 'aan volgende begraaven. Tος
Opvolger van Zyn Hoog Ed werde door den Raad van Indien aangeſteld ,
en door de Heeren Bewindhebbers bevestigd, de Heer Pieter Albert van
der Parra , die aanſtonds de Hooge Regeering aanvaardde , en met veel
voorſpoed bekleedde tot in 't jaar 1775 , wanneer zyn Hoog Ed. te Ba.
tavia op den 27 van Wintermaand overleedt. Geduurende zyne Regee.
ring was byna alles , Ceylon uitgezonderd , in een diepe rust , en dus
.

hade hy weinig te doen , dan op.' welzyn van den handel een waakend oog
>

te houden.
Gelyk Zyn Doorl. Hoogheid Willem de IV ., Glorieuſer Gedagtenisſe , in
'c jaar 1749 tot Opper-Gouverneur en Directeur Generaal der Oost-Indiſche
Maatſchappye was aangeſteld ; dus werden ook in 1766 aan den Doorl.
Heere Prinſe Willem den V., die coen het bezit der Hooge Stadhouderlyke
Oo
waardig .
 .
108 DE GESCHIEDENISSEN VAN BATAVIA .

waardigheid aanvaardde , deeze hooge Eerampren opgedraagen door de ' lee

ren Bewindhebbers op Qualificatie van Hunne Hoog Mogende.
In 't jaar 1766 werde in Ceylon een lastige oorlog ten einde
gebragt, die reeds veele kosten hade veroorzaakt. Het Opperbevel was
daar in handen van den Heer Baron Van Eck , die den Keizer in ne .
9

gen Veldſlagen van 't begin des jaars 1765 tot aan 't midden van 1766
geheel overwon , zodanig , dat de Hoofdſtad Candia wierde ingenomen,
en de Vorst , in de uiterſte verlegenheid gebragt zynde , in de noodzaake
lykheid kwam om met de Compagnie eene voor haar zeer voordeeli.
ge Vrede te Quiten.
De Heer Van der Parra overleedt te Batavia op den 27 van Win .
termaand 1775 , en werde met veel pragt ter aarden beſteld . Zyn Hoog
Eds. Opvolger was de Heer Jeremias van Riemsdyk , die , na een kor
te Regeering op den 3 van Wynmaand 1777 ſtervende , door den Hoog
Ed. Heer Reynier de Klerk is opgevolgd , die het oppergezag over Neer
lands Indien met veel voorſpoed en in een gewenschten Vrede tot in het
jaar 1780 heeft gehandhaafd , in het welk Zyn Hoog Edele is overleeden .
Eindelyk is tot deeze hooge waardigheid , uit eene ' naamlyst , door de Ed..
Heeren Bewindhebbers overgeleverd , door Zyne Doorl. Hoogheid den llee
re Prinſe Erfitadhouder bevorderd de Hoog Edele Heer Mr. Willem Arnold
Alting , welke noch tegenwoordig het opperst Bewind in Neerlands
Indien bekleedt, en zulks > wordt onze wensch vervuld , niet al
leen nog veele jaaren zal doen maar ook de zaaken in deeze ge
vaarlyke tyden zodanig beſtieren , dat de waardigheid der Maatſchappye
ongeſchonden blyve ; ja dat wy het geluk mogen hebben om die takken
van onzen Oost - Indiſchen handel , die door de ſchraapzucht onzer vj
anden thans byna zyn uitgebluscht, te zien herleeven .

1
 BATAVIA ,
DE HOOFDSTAD VAN NEERLANDS O. INDIEN ,
IN DER ZE L V E R

GELEGENHEID , OPKOMST,
VOORTREFFELYKE GEBOUWEN ,
HOOGE EN LAAGE REGEERING ,
GESCHIEDENISSEN ,
K E R K ZA A KEN ,
K O O P H A N D E L
Z E D Ε Ν ,
,
LUCHTSGESTELDHEID , ZIEKTEN ,
DIEREN EN GEWASSEN ,
BESCHRE E V E N.
DERDE DEEL , MET PLAATEN.

VTV

TE AMSTERDAM ,

By PETRUS CONRA DI,

Te HARLINGEN,
VOLKERI VAN DER PLAATS.
MDCCLXXXI I I.
 4
;
!
(
 By de Drukkers deezes Werks P. Conradi en V. van der Plaats

is voor weinige weeken van de Pers gekomen

NEERLANDS HELDENDAADEN TER ZEE ,

VAN DE VROEGSTE DAGEN AF TOT OP DEN TEGENWOORDIGEN TYD.

Twee Deelen , in groot Octavo , à 8 Gid. 5 ſtvs.

Dit Werk , dienende tot een EGT Gedenkſtuk in de Bibliotheeken van
alle Liefhebbers van onze Vryheid , Zeevaart en Koophandel , bevat
onder andere byzonderheden :

Parina's Brug over de Scbelde vernield , door eene zonderlinge list. De groote Spaanſche
Vloot , genaamd de Onverwinnelyke, geſlagen . Eerſte Scbeepstogten naar de
Oostindiën, en Zeegevegten tegen de Portugeezen en Wilden. Scheepstogt van Olivier Ge.
van Noort rondom de Weereld ; en Gevegt tegen de Spaanſcben , by Manilla.
vegt tusfcben de Hollandſcbe Westiradiſche Vloot , onder bet gesig van Pieter Adriaanszoon
Ita en den Admiraal er. Onder Aamiraal der Vloot van Honduras. Verovering der Spain .
ſobe Zilvervloot door den Almiraal Pieter Pieters2009 Hein . Scheepsgevegten op
Brazil , tusſchen de Spanjaarden en Hollanders. Scheepstogt van Kornelis Korneliszoon
Job , anders Houtebeen , raar Angola , en bet Eiland St. Tbomas. Gedenkwaardig beſtaan
van den Kapitein Veldmuis. Zerſlag tusfcben George Monk en Marten Harpertsz.
Tromp , by ter Heide en Scheveningen , in 1653.
> Verovering van de Sterkte op
Kormantyn, op de Engelſcben , door Michiel de Ruiter , ſchoon , met het uiterst gevaar,
verpligě zynde tusſchen twee klippen door te roeien , daar eene yslyke branding ging ; de
Sloepen en Bouten werden , door de ferke ſtorting , bol over bol, onder elkanderen gefinee
ten ; ſommige raakten vol water , andere in den grond : en niettegenſtaande dit alles , bragt
men elf bonderd inın ann land, Z elag van vier dagen , tusſchen Micbiel de
Ruiter, en de Engelſcbe Alinirnals Prins Robert en Monk , waarin de Engelſcben drie
en twintig Oorlogſcbepen verloren , en wy drie duizend man als Krygsgevangenen in onze
Het oliichten der Engelfchen voor de Nederlandſche Vlot. Roein
filcbrize tocbt tder
bavens opbrag !. ----
Nederlanders naar Chattam en Rocbester , onder beleid van Kornelis
de Wit en Michiel de Riziter , in 1667 , by wolke landing de Nederlanders de 1 Engelfches
voor omtrent vyf tornen gouds nan ſcbeepsbeboeften afnamin. Hier gaf de Kapitein 303
van Brakel een blye van inverzaagdbeid , die alle Helden van Europa mag tarter ; bier
gaf Kornelis de 'it een bijk var yver, die alleen zynen naain onſterfelyk maakt , ſprin
gende ir bet beetſte van de ſtryd tevens met de Ruiter in eene ſoep , on alles van naby te
zien , en door zyne tegenwooridiy beit elk een bart onder den riem te ſteeken. Hier moesten
de Hertog van fork , de Ge .ernal Mosk , en de Hertog van Albemarle met eigene oogen
den rem der Erge!jcbe Zemagt zien verdwynen , in den brand van byna de gang be
Engelſche vloot , Zoegevecó : der Nederlanders tegen de Vereenigde Franſche en
Engelſobe Vloot, by IVestkapebi op Schoeneveld . De Engelſcbe en Franſebe Vlooten overtrofen
bier de Nederlandſobe in getal en grootte van fciepen beide. Zy belloegen de Zee , so verre
men zien kon , en waren ſterk bonderd en vyftig Zeilen . Niet tegenſlaande dit boegen 'er
de Nederlanders door ; etlyke Vyaris ſovepen ſprongen in de liecbt of wierden in den grond
geboord ; meer dan dertig wierden bun onnut gemaakt , en onze V10t kwain bebouden bin.
nen . Hardnekkig Gevecbt van den Kapitein Roemer Vlak tegen de Franſchen , op >

de boogte van Lisjalion , in 1703 Verovering va " Gibraltar , en daarop gevol de Zeelag
Van de Vereenigde Engellcbe en Niderland /cbe Vlog tegen de Franſche,voor Mallaga , ziz
1704 Gevecht van Salomon Dedel, den jungen , tegen zeven Engelfcbe Schepen , >

in 1762. De Gevecbten van Sztirick , Volbergen , Kul, Meivill , Oorthuis , en

eindelyk een uitvoerig en unauzukeurig Verbanl var den ZEESLAG BY DOGGERS.
BANK , in 1781 .
 Β Α
Β Α Τ A
T
T
IN
Α DES Z
VI A ,
L F S

GELEGENHEID , OPKOMST , VOORTREFFELYKE

GEBOUWEN , HOOGE EN LAAGE REGEE
RING , GESCHIEDENISSEN , KERKZAAKEN ,
KOOPHANDEL , ZEDEN , LUCHTSGE
STELDHEID ZIEKTEN , DIEREN
>

EN GEWASSEN ,
BE SCHREE V E N.

Ζ ΕE VV ΕE Ν D Ε BO
Β Ο ΕE Κ.

DE ZEDEN DER INWOONEREN VAN BATAVIA ?

D.e Koophandel, die voornaame Bronader van 'e welzyn des lieven Vao
derlands en zyner Volkplantingen , maakte Batavia , ras na haare eerſte op
komst , tot eene der bloeyendſte Steden van het Oosten , en eene zamelplaats
9

van allerhande Volkeren . Men vindt ingevolge hier van te Batavia niet al
leen allerley Europeeſche Inwooners , maar ook medigerley zoorten van Oos
terſche Volkeren , die hier hunne Waaren brengen , of 'er zich tot bevor,
dering van hunnen handel gevestigd hebben : inzonderheid Chineezen , Ja
raanen , Baliers , Macasfaren , Amboineezen , enz .
Ons oogmerk is in die Boek eenige aanmerkenswaardige zaaken , aan.
gaande de verſchillende bewooners van Batavia , aan te tekenen ; ten welken
einde wy cen begin zullen maaken met de Hollanders , onder welke wy de
overige Europeaanen , die zich hier hebben ter neer gezet , gemak ,
kelyk kunnen begrypen : vooral daar een groot gedeelte der Ooster
ſche Burgeren en Dienaaren der Compagnie uit Vreemdelingen beſtaat ;
die zich by gebrek van eene gepaste kostwinning naar de Indien hebben
begeeven , of zich daar toe door de Volkhouders der Compagnie heb ,
ben laaten aanneemen.
De levenswyze , op zich zelve beſchouwd , zou te Batavia niet zeer kost
>

baar behoeven te vallen , dewyl alle gemeene , doch zeer goede eerwaaren ,
als visch , hoenders , ryst , allerley groenten en ontelbaare vruchten bier 's
III. DEEL A geheele
 DE ZEDEN DER INWOONEREN
geheele jaar door in overvloed en voor weinig geld te bekomen zyn. De
dagelykſche kleeding is ook geen ſtuk van groot belang ; doch de huishuur
is zeer kostbaar te Batavia ; doende een ordentelyk huis van een goeden
ſtand ſteeds vyf of zes honderd Ryksdaalers ja meer te huur. Boven diep
moet men hier allerhande Vaderlandſche Waaren hebben , zo men eenigzins in
aanmerking wil komen , vooral Franſche Wynen , Hollandſche Bieren , Bran
dewynen , gedestilleerde Wateren , Hollandſche Boter , Kaas , Hammen ,
Sauciſen , gerookte of gezouten Zalm , Haring, Bokkens , Pypen en Ta
bak , en veele andere Waaren , die gedeeltelyk tot den geoctrojeerden han
del der Compagnie behooren , en zeer hoog in prys worden gehouden ; ter:
wyl de overige hier genoemde artikels , die door de kooplieden vry worden
verkoge , ook ongemeen kostbaar zyn . Het huishouden valt hierom ,
voor lieden van eenig fatzoen , zeer kostbaar ; zo dat men ten ty
de van Valentyn reeds met drie duizend Guldens jaarlyksch inkomen zeer
ingetogen moest leeven : ' geen na dien tyd , door de ſteedsvermeerderen .
de land- en volk- verdervende Weelde , niet verbeterd , maar wel zeer zichta
baar verergerd is. Ondertusſchen bericht ons zeker Heer , des kundig , dac
men , om thans eenigzins in den Oosterſchen ſmaak te Batavia te leeven ,
jaarlyks drie duizend Ryksdaalers noodig heeft.
De overtollige pragt in rydtuigen , kleeding en huisgeraaden ſtrekt niet
weinig tot verergering der reeds aangeweezene kwaale. Een man van fara
zoen zou immers niet door de wereld kunnen komen zonder een pragtige
koers , eigen paarden , kostbaare cuigen enz. Even onontbeerlyk zyn voor
Mevrouw allerley kostelyke ſtukken zilver , en dat wel van alles dubbel ;
moetende men van alle ſtukken twee hebben , zelfs tot de Confituur
en Thee Bakken toe , op welke de thee wordt aangebooden , en die dik.
wyls zo groor zyn , als eene kleine thee tafet , zo dat één perzoon 1

' er genoeg aan te draagen heeft. Even eens is het gelegen met de klee
ding : een man van eenig aanzien moet een zwart fluweelen kleed
draagen met gouden knoopen , een degen met een gouden gevest , een lan
ge rotting met een gouden knop , en zo alles naar evenredigheid . Ter .
wyl de vrouwen eene opſtapeliog hebben van kostbaare juweelen , kan
ten , paarlen , allerleye kostbaare zyden , chitzen en linnen ſtoffen , 30
voor zich zelve als haare voornaamſte Slaavinnen die ook op zodanig
ecne wyze gekleed moeten zyn , dat zy, haare Meesteresſen geen oneere
aandoen. Ongelukkig is voorzeker 't Land

Daar 't volk geen inlandsch ſtof meer om de leden past,

Maar erf en have aan een uitheemſchen zwiar verbrast ,
Zich
 ν Α Ν B Aл . TA V. I A. 3

Zich deerelyk verwoest door all’ die dartelheden ,

En lastert onbeſchroomd de Vaderlyke zeden ,
Wier ſpaarzaamheid den Staat gevest heeft , die in ' t kort
Door zo veel wellust zich ziet in 't verderf geſtort.
De Marre Batavia pag . 204.

In 't jaar 1719 werdt in 't Fransch uitgegeeven een werkje van N. de
Graaf, con titel voerende , Reize naar de Oost - Indien en Beſchryving van
Batavia , her welk in 't jaar 1740 , vermeerderd met het verhaal van der
opſtand der Chineezen , in 't Nederduitsch verſcheen . By deezen Schry.
ver worden de Zeden van Batavia , en vooral die der beminnelyke Sexe , op
eene verregaande wyze gehekeld , en wel zodanig , dat wy des Schryvers
vitdrukkingen , uit achting voor de Dames van het Oosten , naauwelyks op 't
papier durven brengen. Om echter de zaak onpartydig te behandelen , zul
len wy eenige zyner aanmerkingen mededeelen , en daar na geen minder
geloofwaardige getuigenisſen te voorſchyn brengen , volgens welke de Zeden
van Batavia niet alleen in een beter licht moeten worden beſchouwd , maar
zelfs in veel opzichten die van ons Vaderland zouden overtreffen. Volgens
deeze opgaave zyn de Vrouwen te Batavia Hollandſche , Kastiſche , ofMisçi
>

fche : Hollandſche zyn vooreerst die geene , welke met de uitgaande ſche
pen onmiddelyk in de Indien zyn gekomen , en merkelyk onderſcheiden zyn
van de Hollandſche Oost -Indiſche, in de warme Gewesten uit Europeeſche
Ouderen voortgeteeld : want deeze laatſte munten zelden uit in ſchrander
heid , en zyn by 't gemeen bekend onder den heerlyken titel van Liblabs
kinderen . Rastiſche worden die geene genaamd, welke uit een Hollandſchen
Vader en eene Mistiſche Moeder zyn geſprooten , en deeze komen 't naast
aan de Hollandſche Vrouwen . Misciſehe zyn eindelyk die geene ,, welke
door een blanken Vader by een pikzwarte Moeder zyn geteeld , wordende dic
geſlagt gemeenlyk genoemd De Bonte Adel of ongebleekte Dongris, om daç
het zelve wel niet zwart , doch ook niet wit is , maar tusſchen beiden , on
geveer muisvaal van kleur. Dit zeggen van De Graaf gaat echter niet al
coos door : want meermaalen ziet men , dat uit een blanken Vader en eene
zwarte Moeder geheel blanke Kinderen geboren worden . Tavernier ver .
haalt hier van 't volgend grappig voorval: Een zwarte ziende , dat zyne
Vrouw een volkomen blank kind hade ter wereld gebragt , wilde haar te ly ..
ve , dewyl hy begreep , dat zy met een blanken overſpel had moeten be .
gaan : doch een vriend filde den toorn van den armen hals , met een aar ,
dig voorbeeld : zwarte hoenders, zeide hy, door zwarte haanen getreeden ,
leggen altoos witte eyers ; waarom zouden derhalven vis twee zwarte
Aa Ouders
 DE ZEDEN DER INWOONEREN

Ouders ook geen blanke Kinderen kunnen gebooren worden ? welke bewys.
reden de zul zo voldoende vond , dat hy ' er genoegen in nam .
Deeze Bataviſche Dames zyn meerendeels zo pragtig, hovaardig en dar .
tel , dat zy zich op de brooddronkenſte wyze gedraagen. · Zy laaten zich
dienen als Koninginnen , en hebben dikwyls een groot aantal van Slaaven en
Slaavinnen , door welke zy zich doen oppasſen . Zy zyn zo vadzig , dat zy
niet gaarne de handen zouden uitſteeken om iets te doen , maar roepen daar
toe aanſtonds eene haarer lyfeigene, die , zo ze niet ras genoeg aan komt loo
pen , in 't Portugeesch of gebrooken Hollandsch , de fraaye titels naar 't
hoofd kryge van Hoerekind, zwarte Hoer , Hondenkind', enz . Inzonder
heid zyn deeze Schepzels ongelukkig , als zy zich aan eenig misdryf ſchul
dig maaken : want dan laaten de wreede Meesteresſen haar aan eenen paal
of op een ladder binden , en met geſpleeten rottingen zodanig geesſelen ,
dat 'er het bloed afdruipt , waar na de wonden , om het vervuuren te be
detten , met zout en peper worden gewreeven. Doch faczoenlyke lieden
zenden huone Slaaven , die 't verkorven hebben , waar den Fiskaal , die ze
door zyne kaffers voor 1 2 Stuivers ftrengelyk doet geesſelen.
De opvoeding der Kinderen wordt by de echte Oost-Indiſche Vrouwtjes
ook geweldig verzuimd : zo ras dezelve terwereld komen , worden zy over
.

gelaaten aan de zorge van eene of andere Slaavinne , of cenig ontuchtig

Vrouwsperzoon , die voor Minnemoeder ſpeel , waar door de kinderen lie
ver by haare zwarte Min , dan by haare Ouderen zyn . Altoos onder Slaa .
ven en Slaavinnen verkeerende zuigen zy haaren geheelen aard in ; waar
door zy , tot jaaren van onderſcheid gekomen , wel Malebaarsch, Singa
leesch , Bengaalsch of bastaard Portugeesch kunnen ſpreeken , maar naauwe
lyks een woord Hollandsch; en zo zy al iets kunnen ſpreeken zyn hunne
redenen lispende, en opgevuld met Indiaanſche of Portugeeſche woordeni
Ook ſpreeken deeze welgemanierde Juffers zelden Nederduitsch om niet we
gens haare botheid belacht te worden : in de noodzaakelykheid komende
van iets te moeten zeggen', maaken zy 'er zich doorgaans af met een grimtach ,
of Nonke Save , dat betekent, ik weet of verſtaa het niet. Een Heer van
onze kennis ondertusſchen merkt hier op aan, dat zy ' er wel eens byvoegen ,
Hollande kipping , dat is , Hollandsch Hoendergat , als zy de vraag wat on :
beleefd vinden : en dat hy , die de Indiſche Jufferfchap voor half wys houdt,
zelf wel een plaatsje in 't verbeterhuis verdient.
De Mistiſche en Kastiſche Meisjes en Vrouwen zyn ondertusſchen verre de
plompfte : want al haare kennis beſtaat in zich op te pronken , thee te drin
ken , betel te kaauwen , en op een mat te liggen : doorgaans liggen zy den
geheelen dag , of zitten op de hurken ', volgens de Indiaanſche wyze. Haa

!
 V A N Β Α ΤT Α VIA
V 1 .
Α. 5.
re geſprekken loopen doorgaans over 't geen zy gisteren gegeeten heb.
ben , en heden zullen nuttigen , of over haare Slaaven en Slaavinnen , haa.
re pryzen , hoedanigheden enz. Liefst eeten deeze Schepzels in haare een.
zaamheid , of ten minſten buiten het gezelſchap van wel opgebragte lieden,
met eenige haarer zoortgelyke kennisſen . Wel opgevoede lieden zyn ook
zeer getroost over 't gemis van haar aangenaam gezelſchap ; want zy eeten
niet als andere beſchaafde menſchen met lepels, maar mengen haare ryst en
Soupe met de handen onder elkanderen , eveneens als de Verkens met hunne
klaauwen in den crog wroeten , en ſlaan dan haare kostelyk bereide gerego
ren insgelyks met behulp der vingers ten lyve , doorgaans zo behendig , dat,
haar het zap by de kin afdruipt, en langs de vingers loopt.
Onaangezien dit alles zyn 'er noch al veele Hollanders , die zulke aardige da
mes opſlaan , dikwyls gewinshalve ; doch doorgaans hebben zy ſchielyk rouw
koop : want dit morsſig gedierte verveelt hen niet alleen door zyne plompheid
en onbeſchofte zeden ; maar 't is ook ſteeds bezig om voor de Mannen
Actæons Kroonen te vlegten , en vermengt zich , by alle voorkomende gele
genheden , niet alleen met andere geheel of half blankeMansperzoonen , maar
>

zelfs dikwyls met zwarte Slaaven , die dan , als het feit ontdekt wordt ,
daar voor moeten hangen.
Doch 't geen noch onbegrypelyker is , zommige Hollanders zyn zo dwaas
van zich te verhangen aan geheel zwarte Vrouwlieden , die , reeds in haare
eer te jeugd leelyk en pikzwart , met ' er tyd zo afſchuwelyk worden , daç
men 'er voor moet ſchrikken . De meeste deezer gezwartzelde ſchoonheden
zyn van hooge afkomst , als doorgaans hoere kinderen zynde van zwarte
Slaavinnen : in deugden evenaaren zy ook veeltyds haare Moeders , en hou
den het voor een werk van verdienſte , haaren mannen een goeden voorraad
'van allerley hoornen te bezorgen , doch licfoc swarte of caankleurige, de
wyl zy de omhelzingen van zodanige Mansperzoonen liever hebben , dan van
blanke lieden. Doch om meer gewin te doen , zoeken zy niet zelden een
armen Soldaat , Matroos , Plug of Hoerewaard te krygen , waar door zy ,
gedeke tegen alle verdenking van oneere , niet alleen zelve zeer liberaal zyn ,
maar ook eene vryplaats houden voor juffers van haar Nag; wordende zodani
ge loffelyke huizen doorgaans kaſies genoemd. 't Is waar de Ed . Heeren
Beſchryvers van Batavia zeggen in de verhandelingen hunner Societeit , dac
te Batavia geene openbaare huizen van die natuur gevonden worden :
doch hier op dient, dat al zyn ' er geen openbaar bekende groore Speelhuis
zen , gelyk in de groote Steden van Europa , de Liefhebbers echter wel
weeten , waar zy zich moeten aanmelden .
>

Andere Zwartinnen , die wat hooger zien , weeten dikwerf aan dently
een or.k
A 3
6 DE ZEDEN DER INWOONER EN

dentlyk handwerksman te trouwen , dien zy dan byna even edelmoedig als de

voorgemelde gewoon zyn te behandelen . Maar het duurt zelden lang , of de
arme Slokker heeft groot berouw over zyne nieuwsgierigheid ; maar geduld ,
wat zal hy doen ? zo lang zyn zwart Nimphje in leven is , moet hy 'er
zich mede behelpen , en heeft nooit gelegenheid eens weder naar 't Vader
land te keeren voor haar overlyden ; en dan noch niet , of hy moer goede
borg ſtellen voor 't onderhoud der nagelaaten half zwarte kinderen ,
De voornaamſte prage der Bataviaſche Dames wordt niet alleen onder de
Hollandſche , maar ook onder de caankleurige , gezien in de kerken ; de
sene zit daar kostelyker dan de andere in Zyde, Sacyn , Damast , gouden Ale
fia , of andere koscelyke gouden of gebloemde Stoffen uitgedost , teffens met
menigvuldige kanten , gouden lincen , ſtrikken en parelſnoeren , kostelyke
baggen van parels of diamanten , enz. Dus zitten zy by honderden als Prin
ſesſen opgepronke, al zyn zy maar, Burgers Vrouwen en Dochters. Daar
enboven kunnen deeze fraay verſierde Juffrouwen niet naar de kerk gaan , of zy
moeten ten minſten één Slaaf achter zich hebben met eene groote kiperfol of
Zonneſcherm , om de hitte af te keeren : deeze ſchermen zyn ook door,
gaans ongemeen kostbaar , en dikwyls met veele hangende kanten en ſtrengen
van zyde verſierd , aan welke fraaye afbeeldzels hangen van gouden draaken
en andere figuuren ; zo dat , door al deeze overtollige pragt van Zonneſcher
men , Slaaven , Slaayinnen en Oppasſers , de kerkhoven by 't begin en ein
de van den Godsdienst zo vol ſtaan , dat men ' er naauwelyks door kan kos
men ; zelfs die geene , welke de nederigheid prediken , zyn hier dikwerf
niet van vry te ſpreeken , maar laaten hunne vrouwen en kinderen in aller
ley overtollige prage voorgaan , en hebben dus weinig zegen op hunne leere
te verwagten .
Zo men ondertusſchen de geboorte on opkomst van veele deezer prachtige
Bacaviaſche Dames nagaat , zyn zy op zyn bese Vrouwen of Dochters ge
weest van Winkeliers of Ambachtslieden , die , door verval van neering tot
armoede gebragt , tot de Indien als het laatſte plechtanker hunne toevluche
hebben genoomen . Andere wederom zyn Dienstmaagden geweest van 't
geringſte Nag , of Arbeidſters , die haar kost niet dan ter naauwer nood heb.
ben kunnen winnen met wasſchen , ſchrobben , kraambewaaren , enz. Nog
andere zyn afſtammelingen van lieden , die by de ſtraat hebben geloo .
pen met ybokken , garnaalen, appelen , peeren enz . , of hebben reeds zelve
dien handel , doch met geen genoegzaamen voorſpoed , gedreeven. By deeze
voegt zich noch het geſlacht der beproefde maagden , die in 't Vaderland geen
fortuin naar haare begeerte hebbende kunnen maaken , als dienstmaagden, of voor
gezelſchap van een of andere juffrouw , naar de Indien vaaren, alwaar zy dik
wyls
 VAN : Β Α Τ Α ν. 1 Α. 7
wyls aan een Compagnies Dienaar of vryen Barger een goed huwelyk
doen , zonder dat de arme Slokker ' er eenige erg in heeft , en zyne liefſte
niet minder zuiver reekent, dan het puik der Vescaalſche Maagden. Alle
deeze en zoortgelyke Dames van aanzien worden in de Indien dikwerf ryk
en weeldrig , ja zom wylen zo hovaardig , dat zy haare eigene vrienden of
landslieden naauwlyks kennen ; terwyl zy zich by anderen uitgeeven voor
lieden van rang , doch die om haar geluk te bevorderen , of uit verkiezing ,
naar Bacavia zyn gereisd ; of, zo zy zich al wat nederiger aanſtellen , zyn
zy , volgens haar zeggen , op zyn minst van een zeer fatzoenlyke burgerlyke
afkomst , en by voornaame lieden zeer bekend en geacht.
Dewyl het de Vrouwen zo gemakkelyk valt in de Indien te regt te raa
ken zyn ' er alcoos zeer veele , die ' er naar trachten ; doch al die geene ,
welke 'er naar toe willen , kunnen niet aankomen , dewyl de Bewindheb :
bers maar een klein getal op ieder ſchip toelaaten om alle wanorders voor
te komen ; want hadt ieder een vryheid om deeze reis aan te neemen ' er
zouden dikwyls meer vrouwen op de ſchepen weezen dan mannen , 'c geen
ongetwyffeld aanleiding zou geeven tot allerley cweedragt en onheil.
Hoe akelig ondertusſchen hec tafereel der Baraviaſche Zedekunde door De
Graaf ook moge worden geſchilderd , het ontbreekt ons niet aan voortreffe .
lyke getuigenisſen , welke, dezelve in een veel beter licht ſtellen . Recds
voor De Graaf had de Heer Tavernier , of ten minſten de uitgeever zyner
werken , veele beſchuldigingen , aangaande het beleid der Hollanders in de
Indien , en wel inzonderheid van de beminnelyke Sexe, te berde gebragt ,
doch werdt wel ras door een bondig tegenſchrift van een ontelbaar aantal
grove leugenen en kwaadaardige verdraaijingen overtuigd. Op dezelfde wy
ze wordt aan het getuigenis van denzelfden Schryver en van De Graaf veel
krachts benomen , door het gunſtig getuigenis van het achtenswaardig en ge
leerd Genootſchap der Konſten en Weetenſchappen te Batavia , 't welk ver.
dient hier woordelyk ingevoegd te worden. De gewoone wyze van le
» ven der fatzoenlyke lieden , is des morgens tot twaalf uuren , het werk
» van de Maatſchappye , naar maate ieders bediening , te verrichten ; om
‫وو‬ twaalf vuren een vrienden maalcyd te houden ; van twee tot vier uuren
te flaapen ; dan te gaan ryden of wandelen; van zes tot negen vuren
den avond in een ſpeel- of praat- party door te brengen , daar men gewoon
,, lyk den maaltyd houde tot elf uuren ; zynde de dronkenſchap geheel
» onbekend..
De openbaare Godsdienst wordt door de meesten yverig bygewoond ,
, en men kan tot lof van deeze Stad zeggen , dat men 'er nimmer die on •
» gebonden taal hoort ſpreeken , die , in Europa , wel eens gevoeligemen
ſchen
 DE ZEDEN DER INWOONEREN

ſchen doet ſchaamrood worden. Het geen men , ons bedunkens, aan
den aard der zamenleeving moet toeſchryven. Er zyn geene openbaare
» Koffy- noch Wynhuizen bekend, en zo veel te minder andere die ſlech
i, ter zyn ; ieder zoekegezelſchap naar zyn ſmaak , en vermaake zich in zyn
99 huis of in dat zyder goede vrienden ".
De Geleerde en Achtenswaardige Leeraar Fofua van lperen heeft de
Zeden van Batavia ook in een oneindig beter licht geſteld , dan hy>

zelve en de meesten in 't Vaderland hadden gedacht. Meermaa

len heeft zyn Wel Eerw. zo in 't openbaar als in 't byzonder ge
tuigd , dat hy te Batavia niets gevonden heeft van die losbandigheid der
Zeden , over welke men in 't Vaderland den mond zo vol heeft , maar
in tegendeel bedaardheid , geregelde levenswyze en goede order.
De fehrandere Schryver der Wysgeerige en Staatkundige Geſchiedenis
van de Bezittingen en den Koophandel der Europeaanen in de beide In
dien getuigt ook ten voordeele van Batavia , hoewel minder gunſtig dan
de zo even aangehaalde getuigen. Het Zedenbederf te Batavia (zege hy)
heeft men buitenſpoorig vergroot. De Zeden zyn 'er niet ongebon .
dener dan in de andere Bezittingen , welke wy in Alie verkreegen
» hebben. Men drinkt 'er in der daad ſterk ; doch de huwelyksband
99 wordt 'er zeer geëerbiedigd. De zulke alleen , die in den ongehuwd
den ſtaat leeven , gebruiken de vryheid om Byzitten te houden , die
veelal Slaavinnen zyn. De Geestelykheid is op middelen bedacht ge.
» weest om den voortgang deezer heimelyke verbintenisſen te ſtuiten ,
door het weigeren van den Doop toe te dienen aan kinderen , wela
» ke aan dezelve het leven verſchuldigd waren ; maar zy is toegeefly
ker geworden , zints een Timmerman van de Maatſchappy , die 'er
op gezet was , dat zyn zoon Lid werde van eene Godsdienſtige Gee
zindheid , toebereidzelen maakte , om hem te laaten beſnyden ".
Verder laat hy zich in 't breede uit over de groote verkwisting en
pracht, welke te Batavia heerscht , gelyk wezenlyk plaats heeft in al
le hoeken der Aarde , alwaar ' den menſchen welgaat. Ook ſpreekt hy
van de menigvuldige vruchtelooze Wetten hier tegen gemaakt, en voegt
' er met veel reden by : > Het zou in der daad een zonderling ver
is ſchynzel geweest zyn , dat het gebruik der Edele Geſteenten was af.
„ geſchaft, in het land zelfs, alwaar zy groeyen , en dat het den Hollan
ders zou gelukt zyn , in de Indien eene weelde te bepaalen , wel
ke zy van daar vervoeren om ze door geheel Europa te vermenig .
„ vuldigen "
".
Wanneer men deeze berichten met elkanderen vergelyke, kan men ze
gemakke,
 VANΝ в A
А- т у І. А.
аA VI
gemakkelyk overeenbrengen. De Graaf en zoortgelyke Schryvers hebben
alleen het gemeen en ongebonden volkje beſchouwd, en naar derzelver ,
mogelyk merkelyk vergroote , onhebbelykheden , de geheele Scad ge
ſchetst. De Geleerde Schryvers van het Bataviaasch Genootſchap ſpreeken
daar en tegen alleen van de lieden van opvoeding en character , die hier zo
geregeld leeven als ergens plaats heeft. In de opgaave van den Franſchen
Wysgeer is daarentegen de ſchets algemeener, en bevat verſcheiden ſtanden ,
terwyl teffens blykt , dat men geen de minſte reden heeft om Batavia erger
te ſchatten dan de groote Steden van Europa. Dezelfde Geleerde Schry.
ver zegt elders , dat 'er te Batavia naar gisſing gevonden worden cien dui
zend Europeaanen , vier duizend van welke in de Indien gebooren , en zodanig
ontaard zyn dac men het naauwelyks kan gelooven. Op deeze ſchy :
nen derhalven de getuigenisſen van De Graaf wederom toepasſelyk.
Mogelyk hebben tot het zeer algemeen verſpreide denkbeeld van Ba
tavias godloosheid eenig kwaad gedaan de fraaye Bededags uitſchryvingen , die
jaarlyks in de Indien worden uitgegeeven , en in welke men alle onheilen ,
zelfs tot de ontſteeking der brandende bergen van Banda en Ternate toe ,
aan de krytende zonden der Bataviaſche gemeente ziet toegeſchreeven.
De gewoonte des Lands vordert het gebruik van Slaaven en Slaavinnen ,
en zy ,die ze wel behandelen , zyn ' er doorgaans zeer wel van gediend :
doch zomwylen vinde men 'er ook , die gaarne by de eerſte gelegenheid
weg loopen , of door hunne onkuisheid en diefachtigheid hunne Meesters
zeer veel ongeneugte aandoen. Inmiddels zyn deeze lieden over 't alge
meen zeer onnoozel en ongemeen bygeloovig ; zo dat hunne diefſtallen
dikwyls door eenige kinderachtige kunstjes worden ontdekt. Onder andere
zoorten van onderzoek zyn zy zeer bang voor den zogenoemden fan
Preto. Deeze beſtaat in twee rysjes, als bazelaar cakjes , of ook wel in
een enkel dat geſpleeten is. Tusſchen twee zodanige rysjes , of in de ſpleet van
eene moct de Slaaf zynen hals ſteeken , terwyl een ander de einden maatig
zamen knypt. De verdagte perzooni moet dan eenige reizen zeggen , Jan
Preto , inpi dreto , ſi es tenbo Coelpa , enforea per mi : 't geen betekent,
zwarte fan , ſia recbt , zo ik ſchuld bebbe , werg my. Indien de be ;:
ſchuldigde nu wezentlyk een kwaad geweeten heeft , zal hy door de uita ' .
werking eener bygeloovige vreeze voor Jan Preto zo benaauwd worden ,
dat hy meent te ſtikken : het kunstje , hoe ongerymd in zynen aard ,
mist dus zelden .
De ryst proeve is van den zelfden aard : de beſtoolen Huisheer geeft aan
een ieder zyner Slaaven eenige drooge ryst te eeten , welke de onſchuldige
gemakkelyk kunnen doorkrygen : doch dewyl 'er eerst eenige woorden over
III. Deelo B gepres
Io DE ZEDEN DER INWOONEREN
gepreveld zyn , is de ſchuldige in een vast geloof, dat hy daar door moet
tikken ; deeze vreeze maakt dat hy geen ſpeekzel in den mond kan krygen ,
en , dus niet kunnende fikken, gemakkelyk wordt ontdekt.
Een derde konstgreep beſtaat in 't geeven van een dun ſtokje , gem
meenlyk een Ikeli genoemd , aan ieder Slaaf. Over deeze ſtokjes , al
la volmaakt van dezelfde lengte , zyn ook bezweeringen uitgefproken ,
en die hebben , volgens het bygeloof der Slaaven , de magt om zulk
een ſtokje by den dief , geduurende den eerſten nacht ,, een duimbreed
langer te maaken. De dief hier door voor de ontdekking bevreesd ,
hecfc doorgaans de gewoonte zo veel van 't ſtokje af te breeken , als
hy meent dat ' er aan zal groeijen. Ondertusſchen worden de ſtokjes op den
volgenden morgen alle naauwkeurig onderzocht , en de dief geraakt door
zyne onnozciheid in de val .
Schoon 'er , volgens De Graaf en andere , op de kuisheid van vee
le Oost - Indiſche Vrouwen niet valt te roemen , zyn 'er echter ook vee
le , voornaamelyk Hollandſche , van een onbeſprooken gedrag. Onder
anderen verhaalt hier omtrent de Heer Valentyn ' een zeer aardig geval,
'i geen zekeren fiskaal van Indien gebeurde , doch hem zeer Necht be
kwam. Deeze Heer hade zin in de Vrouw van een Schoenmaaker , die
hy zeer gemakkelyk tot zyne begeerte dagt te krygen , door haar een
bezoek te geeven in Matroozen kleederen , en , zich openbaarende wie hy
was , eenige oneerbaare voorſtellen te doen . Deeze Viouw , die haar
man zeer getrouw was , zeide , dat zy zich daar over eens bedenken
zou , doch dat hy den volgenden avond eens geliefde weder te komen ,
wyl als dan haar man uit moest zyn , en zy vry met hem zou kun
nen ſprecken . Midlerwyl maakte zy de zaak aan haaren man bekend ,
die wel op den bepaalden tyd uitging , doch ook ſpoedig te rugge
kwam , en 't Heerſchap by zyne Vrouw betrapte. Teffens haalde de Mees.
ter een dubbele Spanriem voor den dag , en begroette daar mede , na eeni
ge andere vriendelyke complimenten , den Fiskaal zodanig , dat hy ras
bezweck , en , om de Nagen te ontwyken , geen beter middel wist , dan zy
ne weezentlyke kwaliteit te openbaaren.. Maar dit hadt eene geheel verkeerde
uirwerking : want de Schoenmaaker , veinzende zulks niet te gelooven , zei-.
de , dat hy een Schelm was , die de onbeſchaamdheid had , den naam van
9

zulk een aanzienlyken en braaven man te gebruiken , om op die wyze vry te

raaken ; hy bedreigde hem hierom , dat hy 't geval op den volgenden dag
aan den Fiskaal zou openbaaren , en verdubbelde inmiddels zyne Nagen ,
cor dat hy , eindelyk ziende , dat den gewaarden Matroos het bloed reeds
>

by 't aangezicht afitroomde , het niet langer dorst waagen , maar hem ter
deur
 VAN ΒB ΑA . TA
Τ V lI A.
deur uitſchopte met zwaare bedreigingen , van hem by den Fiskaal te zullen
aanklaágen. Om de Comedie voorts te voltooijen , ging de Schoenmaaker
den volgenden morgen naar 't huis van den Fiskaal om hem te ſpreeken ,
doch kreeg ten antwoord , dat die Eleer hem thans niet konde ſpreeken , de
wyl hy niet wel was : de Schoenmaaker antwoordde , dat hy hem moest
ſpreeken , dewyl de zaak van groot belang was. De Fiskaal derhalven piet
weetende , wat hy moge te zeggen hebben , kwam eindelyk met doeken en
pleisters verſierd , als zynde zwaar aan de roos , voor den dag , en moest
tot zyn groote ſpyt nogmaals de hem zeer bekende historie hooren , en
wist 'er niets op te zeggen , dan , brui maar been , vent , ik weet die ge
becle bistorie wel. De Schoenmaaker vertrok hier op meesmuilende , en
maakte een diep compliment: . doch eer hy te huis was , werdt de geheele
zaak over de Scad ruchtbaar ; dus durfde de Fiskaal voor eerst niet voor den dag
komen ., en toen hy 't naderhand waagde moest hy noch honderderleye
ſchimpſcheuten over de kragt der Spanriemen , en 't vermogen van ’ leder
om de liefde te geneezen , hooren ; zonder dat hy ' er iets tegen konde doen .
De onmaatige pragt en hoogmoed heeft , buiten veele andere kwaade
gèvolgen , den koophandel der Maatſchappye veel nadeels coegebragt; de
wyl veele , in ſtede van het belang der Compagnie te bevorderen , reeds
voor lange tyden , voornaamelyk voor zich zelven hebben opgepast. Dic
gebrek is zedertlang bekendaan de Hooge Indiſche Regeering hier te lan
de , en heeft ftoffe verſchaft tot menigvuldige heilzaame overleggingen en
Placaaten , die echter de misbruiken zo weinig hebben kunnen wegnee
men , dat , niettegenſtaande dezelve , de Actien der Compagnie , onder de
Regeering van den Ed. Heer Van der Parra , tot eene meer dan gewoone
laagte zyn gedaald. In den jaare 1779 verſcheenen in 't openbaar twee
ſtukjes onder den titel, van Zamenſpraak nopens de oorzaaken van 't bederf
der Nederl. O. I. Compagnie, en Vervolg of middelen van Redres. Deeze
Werkjes , die wel zonder naam van Auteur en Drukker in de Wereld zyn
gekomen , doch , zonder eenigen tegenſtand , zo veel ons bekend is, wor
> >

den verkoge en geleezen , bevatten veele byzonderheden , en daar onder

eenige , die wat perſoneel ſchynen. Wy vinden het niet ondienſtig eeni
ge ſtaalen van die werkje hier in te lasſchen , dewyl her mogelyk toe
opheldering van eenige byzonderheden kan dienen . Midlerwyl laaten wy
alles voor rekening van den Schryver, te meer om dat zeker Heer , in de In
diſche zaaken zeer bedreeven , ons heeft verzekerd , dat men aan alle berich
ten van deezen Schryver geen geloof kan ſlaan.
De Indiſche Patriot verſchynt dan ten toneele in de Vergadering der Hee
ren Zeventienen in Bloeimaand alwaar hy zegt 30 jaaren in de Indien
Be verkeerd
 EⓇ.
DE ZEDEN DER INWOONEREN

verkeerd te hebben , en van daar vertrokken te zyn uit vreeze , dat de

9 Compagnie het zynen tyd niet zou uithouden : want te blyven , tot tyd
» en wyle de Compagnie geheel en al Inſolvent ware geraakt , dan was
„ hy in dat geval zekerlyk mede geruineerd geworden ". De braave Be .
windhebber , dit zeggen wat ſterk en mogelyk ongerymd vindende , verzoeke
pader opheldering , welke de Patrioe geeft in eene reeks van verſchillende
aanmerkingen. Een dertig jaarig verblyf hadt hem gelegenheid gegeeven
om den inwendigen ſtaat der Compagnie te kennen ; voorts hadt hy het
gevaar gezien dat uit de menigvuldige middelen tot redres ontſtaan was. Want
de Heer Imbof gaf in 't jaar 1741 zyne zeer beruchte Confideratien in 's
licht tot herſtel der Maatſchappye , en een ieder meende toen , dat de zaa
ken nu geheel gered waren : dan de uitwerking van dit alles was , dat de
Heer Mosſel in 't begin zyner Regeering in 1752 ſchreef: Indien het zo
voortgaat , is de Compagnie naby haaren val ; dat God verboede ! De
Hier Nofel gaf wederom nieuwe conſideratien , doch ook al zonder ge
volg , ten minſten zyn Ed. Opvolger Van der Parra vond de zaaken niet
beter , en kon door al ' zyne bekende ſpaarzaamheid het verval des Koophan ,
dels en dus 't zinken der Actien niet beletren.
De middelen door voornoemde Heeren aangepreezen komen den Patriot
in hunnen aard wel goed , maar niet toereikende voor on 'c ingekankerd
bederf uit te roeijen , dewyl zy zyns oordeels niet genoegzaam op den aard
der weezentlyke oorzaaken hebben gelet. De voornaame hoofdrede des
vervals moet men zoeken in die geene , welke tot het waarneemen der be
dieningen in de Indien worden gebruikt. De Indiſche Compagnie kan niet
beſtaan zonder een jaarlyks ſupport van Nieuwelingen , die , eenige duizen
den in geral , met de uitgrande ſchepen naar het oosten vaaren . Deeze
zyn allen aangenaam , zonder onderſcheid van Natie , oud en jong , goed en
kwaad , eerlyk en oneerlyk , ſchelnen en gaauwdieven , ( want de lie .
den hebben hunne daaden niet op 't voorhoofd geſchreeven ) niemand
uitgezonderd.
Alle deeze lieden komen , om fortvin te maaken , zich ten dage der aan :
neeming ner hoopen aanbieden , en zyn , zo gy hen vraagt , alle eerlyke
lieden , dien 't geluk is tegen geloopen , en die hierom hunne verlooren
zaaken in een nieuw Vaderland zullen zoeken te herſtellen . Ook vindt men
' er die zullen zeggen , wy zyn van een voornaam geſlacht, dat wy nu niet
durven noemen , dewyl wy door eene affaire d'honneur genoodzaakt zyn
ons Vaderland te verlaaten , ja zelfs geheel Europa , dewyl wy nergens vei
lig zyn : en dus worden wy genoodzaakt , om onze familie geen ſchande aan
te doen , hoewel met een pose verre beneden ons character , naar de In.
dien
 ν Α
A Ν
N B A T Α ν Ι Α.. 13

dien te vaaren . Kon men nogthans het inwendige zien , ras zou blyken ,
dat de middelen , zo zy 'er al geweest zyn , door het misbruik der dobbel.
fteenen , door Venus en Bachus geholpen , en niet door onoverkomelyke
ongelukken zyn verlooren : terwyl de affaires d'honneur dikwyls in zodani.
ge
zullen veranderen , die op 't Schavot geen Dag van gratie meriteeren;
en wilde men de ruggen deezer illustre Perſonagien eens bezien , zeer veele
zouden buiten twyffel ampele getuigenisſen van een goed gedrag geeven ,
door het ingeprente Wapen van de eene of andere Stad .
By deeze voegen zich noch , en worden wel inzonderheid bevorderd , de
kinderen van de Hooge Regeering te Batavia ; benevens alle die geene ,
welke zo door maagſchap als anderzins betrekking op dezelve hebben ; 'c
geen ook niet onnatuurlyk is , naardien een ieder de zyne zoekt te helpen.
Dan onder deeze gunſtelingen komt noch eene andere zoort voor , die door .
gaans zeer ſchadelyk is , te weeten faczoenlyke Nederlandſche kinderen ,
>

die gedeeltelyk wegens hunne lichtmisſeryen in 't verbeterhuis hebben gezee .

ten , en gedeeltelyk naar de . Indien moeten , wegens de al te groote famí.
lie hunner Ouderen : zo dat zy , niet in ſtaat zynde om zonder eenige Indiaan
ſche ſubfidien aan den man te komen , als Onderkooplieden , of Boekhou .
ders naar de Indien vaaren , en dus doorgaans met eene kragtige recomman:
datie van Helpt bem baastelyk , zyn voorzien.
Door allerleye wegen komen veele diergelyke lieden, die het niet ver.
dienen , tot den rang van Opperkoopman , en van daar , hoewel dikwerf
oud , tot dien van Raad van Iodie . Dit alles wordt door den Patriot zeer
duidelyk opgegeeven : dan de fraaiſte zaaken vindt men in zyn voorbeeldig
ontwerp om van Raad van Indien tot Gouverneur te worden bevorderd , en
betreffende de wyze , hoe zich dan ten meesten voordeele te gedraagen. Wel
aan (zegt de Patriot) ik wil , gelyk de dronken Boer , die zich verbeeldde
Koning te zyn , chans Gouverneur van Indien worden , en zal daarom my:
ne zaaken zodanig aanleggen , dat ik vooreerst door alle de laage trappen
tot dien van Raad van Indien kome.. Die afgedaan zynde, zal ik in de
Vergadering van den Raad van Indien Zyn Floog Ed. in alles ten dienſte
ſtaan , en alle zyne voorſtellen , hoewel castelyk alleen op eigenbelang ge.
bouwd , voor allen laudeeren , en met het zegel myner approbatie bekrach
tigen . Proponeert zyn Edelheid het wit zwart te maaken , myn ja is tot
zyn Edelheids diense. — Imusſchen zal ik niet nalaaten .zyne regeering
onder de hand by myne Vrienden en Patroonen in Holland te lasteren , en
als een Judas den minften misſlag by vergrooting verraaden om my.dus den
weg te baanen tot het hoog bewind , ten welken einde ik ook geene ge
fchenken ſpaare , daar zulks noodig is. Midlerwyl doe ik zulke groote zaa.
B 3 ken
14 DE ZEDEN DER INWOONEREN

ken niet om Gods wil, maar kryg van den Heer Gouverneur tot eene beloe
ning myner getrouwheid het Præſidium der Heemraaden , in welken post ik
leere , hoe jaarlyks van Heemraaden inkomſte , die ongeveer 20,000 Ryks
daalers bedraagt, met het jaarlyks ſlot van rekening ten minſten 10,000
Ryksdaalers moeten overſchieten . Van hier ga ik als Preſident der Weeska
mer , alwaar voor den Voorzitter juist niet heel veel valt te winnen , dan alleen
by de verkoopingen der goederen van ryke Pupillen , maar dit doe ik on
den Secretaris , die een domme ezel moet zyn , door myne toelaating ryk te
doen worden , op dat hy ter zyner tyd een bekwaam ſubject moge zyn
om ' er een Raad van Indie , die alomme in myne belangen is , van
te maaken .
Doch om wat hooger te klimmen , ga ik nu in de Schepens kamer als
Preſident , na eerst de geheele Vergadering naar mynen zin te hebben doen
kiezen : hier is veel te winnen ; maar ik vind 'er den Bailliuw , Landdrost
en Secretaris , die alcoos lievelingen van den Generaal zyo : deeze lieden
moet ik derhalven naar de oogen zien , en broederlyk mede handelen. Dir
gaat gemakkelyk , een ryk Chinees ſchiet by voorbeeld een anderen dood :
wat legt daar aan gelegen ! door myn beſtel ſtaat de Officier van zyne actie
af voor f 7500 , doch de helft is voor my. Op dezelfde rechcyaardige
wyze laat de Officier , met myne voorkennis , dagelyks den een of anderen
ryken Chinees in 't gevangenhuis zetten om eene verzierde misdaad : ras
komt de Vrouw met haare Kinders barmhartigheid ſmeeken by myn Heer
den Preſident ; maar ik jaag haar weg , doch per interim ziet zy myn huis.
vrouw , die eerst de zaak zeer netelig vindt , doch uit medelydigheid dezelve
tusſchen den Gevangen en den Officier voor geld weet af te maaken , en
die is voor my al wederom mediam parteni. De Schepens kas maak ik
ryk door den Ingezetenen jaarlyks cwee maanden huishuur of meer in reke.
ning te brengen , voor 't uitmodderen der gragten , het maaken der ſtraa
ren , enz.; mogelyk is het derde gedeelte van deezen ryken buit gebruikt ,
maar het overige deele ik met den Heer Secrecaris, die ,, wil hy niet in myne
ongenade vervallen , noch daarenboven een rykelyk geſchenk aan myne
huisvrouw moet doen . In de Civile Procesſen let ik 'er inmiddels niet
veel op , wie recht of onrecht heeft , maar die 'e meest wil geeven is
de man .
Van gewoonen Raad van Indien word ik om myne groote verdienſten ein
delyk Directeur Generaal der Commercie. Nu ben ik eigenlyk een man ;
maar om alles wel te bezorgen moet ik voortvaaren met vooral wel by Zyn
Hoog Edelen te ſtaan , en ook boven dien alle Neeven en Gunſtelingen van
de Heeren Raaden in hunne posten door de vingeren zien . Nu wordt het
tyd
1

1
 ν Α Ν B A T Α ν
V ΙI : Α. 15

tyd om voormyneVrienden te begionen te zorgen : deeze, die doorgaans naakt

en bloot zyn , heb ik reeds in cyds doen overkomen , en geeve hen dagelyks
voortreffelyke lesſen , hoe zy in hunne toekomende posten zich zullen heb
ben te gedraagen : by voorbeeld hoe zy by de ontvangst van goederen zwaar
gewigt en groote maaten zullen gebruiken , doch by de uitzetting kleine en
lichte maaten en gewigten. Myne Neeven in 't Dispens krygen inzonder
heid onderrichting , hoe van de 100 vaten bier so af te zonderen , van de
overige noch 40 te verdonkeren , en de ro laatſte coc 60 varen gemaakt
als een verzuurd overſchot op te geeven . Komt ' er een order om dit of
dat aan de ſchepen te geeven : wel aan , de helft zegt men is 'er niet ; de
ordonnantie wordt niet te min voldaan gerekend , en dus ſchiet ' er •
ge
makkelyk voor myne . Neeven een jaarlyksch inkomen van f 25,000
Over. Op gelykzoortige wyze fpeelen myne Neeven in de Specery- en
Peper-Pakhuizen hunne rol ; de Opzieners der laatſte vooral, zo 't wel zal
gaan ,> moeten jaarlyksch f 100,000 kunnen achterom haalen .
Myn Schoonzoon de Sabandhaar past inmiddels op dat hy alleen de ge
priviligeerde handelaar zy in goederen , die door de Europeaanen zyn aan •
gebrage , en weet niet alleen hier door een ieder ter dege te fnuiten ; maar
zal hen ook wel vinden , die zich zonder zyne kennis en goedkeuring zulk
eene Negocie onderwinden .
Voor my zelven zal ik voornaamelyk door de ſchranderheid van eenigen in den
inkoop moeten zorgen ; want myn rechtmaatig inkomen , als Directeur Ge.
heraal , kan ik wel op aan zakgeld. Om maar een ſtaaltje te geeven ; tot een
voorbeeld fel ik dat de Maatſchappy jaarlyks noodig heeft 2000 leggers
Arak , dan geeve ik aan de Arakſtookers onder hen twintigen alleen vryheid
per maand jeder 4 leggers te leveren , en dus kryg ik maar 960. Onder
tusſchen zyn de Arakſtokers verlegen waar zy hun product zullen brengen,
en loopen my 't huis af met ſollicitatien , doch ik keer hen den rug toe ;
maar myne huisvrouw heeft medelyden met die arme luiden , en weer voor
de overige 1040 leggers by my permisſie te verkrygen , mits eene kleine
douceur van 15 Ryksdaalers per legger : en zo win ik alleen op de
Arak 15600 Ryksdaalers. Dus doe ik met alles , en kan dan zonder
moeite jaarlyks f 100,000 extra maaken .
Dus kom ik eindelyk , by onderſtelling , tot myne groote begeerte , dat is,
ik word Gouverneur Generaal van Neerlands Indie. Om hier in wel te ſlaa
gen , neem ik voor al in acht het ſpreekwoord : Die den naam heeft
van vroeg op te ſlaan , paapt zelden lang. Ik herinner my noch , dat
ik in 't jaar 1741 wegens onkunde , toen de Heer van Iinkof in de
Indien kwam , my geen ander denkbeeld van zyn perzoon kon maaken ,
dan
16 DE ZEDEN DER INWOONER EN

dan dat hy den ſteen der ' wyzen bezat , en de magt hadt om alle geo
ringer metaalen in goud te veranderen : althans een ieder meende , dat die
maar by hem in een goed blaadje ſtond , al Naapende en zonder moeite
ſchatryk kon worden. Om deeze reden zou ik voor alle dingen een goeden
naam trachten te krygen , zo wel by de Heeren Bewindhebbers, als by 's
gros van 't volk.
: Ten dien einde zou ik niet nalaaten met de eerſte Retourvloot eene me :
nigte fraay op ſnee vergulde papiere Projecten , Conſideracien en Memo
rien van Menage te bezorgen , als 't voornaame middel, om de Compagnie
in ſchyn ryk te maaken . Daarenboven zoude ' er nevens gaan een halve
ſcheepslaading Befoignes , Reſolucien , gerenoveerde oude en nieuwe Placaa
ten en Ordonnantien in zoorten , uiterlyk relatief tot de verbetering der
Compagnie , die echter niet langer, dan dezelve zyn ingepakt, zullen be.
Haan. Ook zou ik voorzichtig genoeg zyn , om alles zo verward te doen opſtel.
len , dat zelfs de groote Simon van Leeuwen , met alle zyne rechtsgeleerde
freid , myne Placaaten niet zou kunnen begrypen. Daarenboven zou ik my
nie jaarlykſche geſchenken in 't Vaderland verdubbelen , om daar door te
bewerken , dat myne Voorſtanders myne verheffing tot de waardigheid van
Gouverneur Generaal tot aan de wolken verheffen , en uit myn beſtier een
algemeen herſtel der vervallen zaaken zouden voorſpellen. Op zodanig
eene wyze zou ik veilig zyn voor den Nyd , en aan de Inhaaligheid den vryen
leugel kunnen vieren .
· Onze ingebeelde Generaal, das in zyn post bevestigd, doorwandelt alle
kwartieren der Stad en der Buiten-Comptoiren , om te zien , waar hy ge
makkelykst iets kan achterom haalen. Myn begin , zegt hy , moet zyn met
het Ambachtskwartier , dewyl op het zelve de minſte verdenking valt : is
derhalven de tegenwoordige Timmerman niet van myn ſmaak , wel aan ik
zal een anderen Fabryk aanſtellen , mits daar voor tot een intreede betaalen
de f 50,000 , en voorts noch maandelyks f 7000 of jaarlyks f 84,000.
Om den Fabryk tot het voldoen van zodanige ſommen in ſtaat te ſtellen ,
leer ik hem cwee of driemaal zo veel volk en materiaalen , als wezentlyk ge
bruikt zyn , in rekening te brengen , waar door jaarlyks ten minſten f 50
of 60,000 kan worden gewonnen. Eindelyk zal de Fabryk eene
aanzienlyke jaarlykſche Contributie trekken van de Baazen onder hem ſtaan
de , die ieder , naar maate hunner bedieningen , zullen moeten opbrengen :
mits deeze Baazen op hunne beurt vryheid hebben door den regel van driën
te werken By voorbeeld , als een Timmerman ćén' balk gebruikt heeft,
zal hy drie in rekening brengen , en op dezelfde wyze voor honderd plan
ken , drie honderd ; waar door by deduclis deducendis ten minſten jaarlyks
f 15000
 V A N ...BA TA V.
V : I"" "" A. 17
f 15000 zal overhouden. En op deeze wyze zal 't niet ongemak
kelyk vallen de Compagnie , door 't Ambachtskwartier alleen , jaarlyks
yoor,.vyf of zes tonnen ſchats te beſteelen:
Met den Equipagiemeester zou ik 't ook wel klaaren , en jaarlyks voor
zeker f 50,000 van denzelven bedingen , onder toelaating , dat hy zich
ook rykelyk zou mogen voorzien , door de Schippers zyne gepermitteerde
lasten dubbeld te doen betaalen , en alle negocie goederen , als Zuiker ,
Arak , enz. van hem ten minſten 20 per cent hooger te doen koopen, dan
men ze by particulieren gemakkelyk kan bekomen .
De Chineezen hebben de Domeinen der Compagnie doorgaans als in erf:
pacht : deeze zullen derhalven ook moeten bloeden . By voorbeeld het
Chineeſche Spel Pho en Topbo wordt aan den Capicein dier Natie jaarlyks
afgeſtaan by admodiacie poor f 750 per maand , om daar uit , by aflyvig
heid , de arme Chineezen te doen begraaven. Doch ik zou den Capitein
zeggen , laat de dooden hunne dooden begraaven , en verpacht het Spel
niet minder dan voor f 62,000 , om dus te worden verdeeld f 8600 voor
de Compagnie , f 3800 voor u Heer Capitein , en de overige f 50,000
voor my. Insgelyks zyn aan de Luitenants der Chineezen tot een beſtaan
gegeeven de Toptafels dier Natie , jaarlyks voor cen ſomme van f 33600,
Ik zou hen zeggen , doe vry uw best , maar geef my jaarlyks een douceur
van f 50,000.
De overige Pachters zullen mede het hunne moeten geeven , en ten min.
ften f 100,000 bezorgen ; 't geen niet zal kunnen geſchieden zonder hen
eene ampele vryheid van inzamelen te geeven . By voorbeeld de Pachter
aan de Boom brengt alle jaaren aan de Compagnie op en tot betaaling der
Officieren f 435,300 : om deeze ſom te vinden heeft hy het rechtom 6 per
cent te heffen van alle goederen , die de boom pasſeeren , mits hem de ei
genaar, als hy te hoog taxeert , 6 ſtukken uit de honderd kan laaten hou.
den. Doch myn Pachter zal ik recht geeven om 9 per cent te vorderen , en
alles in contanten te moeten onţvangen : door welke vigilantie f. 217,650
zal worden overgewonnen voor my , den Pachter en zyne Patroonen . De
Pachter van de groene kraamtjes betaalt alle maanden aan de Compagnie
f 11600 : om dit te fourneeren laat ik hem toe volgens conditie alle da
gen voor ieder kraam te neemen twee Stuivers ; doch om zyne goede vrien
den te voldoen , wordt hem toegelaaten een halven Stuiver' meer te neemen ,
's geen eene kleinigheid ſchynt: deeze belooptinmiddels per maand f 3000 ,
en dus in 't jaar f 36000 ; dus zullen alle Pachters doen , mits becaalen
de hunné quota .
Het Stads Vendumeesterſchap is ook een ſchoone post , en kon ten min
III. DEEL C Iten
"181 DE ZEDEN DER INWOONER EN
ften in myn eyd opbrengen f 144,000 : weshalven het aan drie Ganftelin )
gen des Generaals was geſchonken ; doch ik zou 'c aan twee geeven , mits
zy den afſlager betaalden jaarlyks f 7200 , voor zich zelven te zaamen be
hielden f 32800 , en my overlieten de overige f 104,000 .
Myne inkomſten binnen de Scad zullen dus zyn ,
1 Van 't Ambachts quartier f 84,000
2 Van den Equipagie Meester f 50,000
3. Van ' t dobbel Spel Pho en Topho f 50,000
4 Van de Toptafels f. 50,000
5 Van de Pachteryen f 100,000
6 Van 't Vendumeesters - ampt f 104,000
Somme f 438,000 ( a )
By dit fraay inkomen hoop ik noch jaarlyks vyf tonnetjes te lichten door
middel myner Neeven , den Commisſaris der Inlanders , dien te Cheribon , en
den Gouverneur van Java's Oostkust, behalven de geſchenken van die geene,
welke door ontrouwe behandeling van de zaaken der Maatſchappye in de
knip raaken , waar door ik ten minſten f 15000 jaarlykskan winnen : doch
dit is voor myne goede vrienden en gunſtelingen.
• Om myne Neeven tot het opbrengen der voorgemelde Contributie in ſtaat
te ſtellen , zal ik dus te werk gaan. Myn Neef de Land -Commisſaris heeft
2

onder myn toezicht de beſtelling over de Jacatraſche bovenlanden , en zal

vooreerst de Chineezen , ten platten lande woonende, ongeveer ten getale van
10,000 of meer , met een hoofdgeld van f 3 mogen bezwaaren : dus komthier
van jaarlyks f 30,000. Jaarlyks zal hy f 150,000 of meer onder de In
landſche Regenten doenrouleeren regen 3 per cent 's maands ; item
f 36,000. De Regenten zullen myn? Neef maaken generaalen Volmagt en
Casſier; in welk geval 'er van de jaarlyks ingekogte 20,000 Picols Koffie
zal overſchieten f 135,000. Op dezelfde wyze zullen zes kisten Amphi.
oen , ieder , in plaats van 700 Ryksdaalers op 1500 gerekend , opbrengen
f 21,000. Alle geringe misdaaden , met zwaare boeten geſtraft, zullen ten
minſten opbrengen f 20,000. En dus zal deeze Commisſaris ten minſten
jaarlyks gemakkelyk zuiver kunnen winnen f 260,000. Zo dat myn
Neef reden zal hebben my in alle billykheid f 60,000 tot een dou,
ceur te geeven .
Cheribon is van ouds de Broodkamer der Generaals , en daar valt zeer veel te ·
.

kwinnen zonder moeite : de voornaamſte konst beſtaat hier in om 'tc geld der
Compag
(2) 1o 't origineel pag. 72 zyn in de opſtelling N. 2 en s. vergeeten , en
dus bedraagt daar de ſomme alleen f 288,000.
 V LAN BATA! V : 1
I A
A.. 19

Compagnie uit haare kas in die van den Heer Reſident over te brengen; 'o
geen ik niet zou bewerken , zo men my niec jaarlyks met f 80,000 de
handen zalfde .
De Oostkust van Java is, zo wegens de Ryst cultuure, het Zour en de Olie ,
als ontelbaare andere noodwendigheden ten !minſten voor twee derde deelen
de Voorraadſchuur der Maatſchappye in de Indien. Waar ik 'er Gouverneur
geweest , ik zou ' er ſchatten hebben gehaald : by voorbeeld , ik zou in de
eerkte plaats alles wat ' er van de Inlandſche Militie is geſtorven of wegge ,
+

loopen , als leevend en tegenwoordig , hebben aangetekend , en dus de Sol.

dieboeken niet hebben laaten ſluiten , noch naar Batavia verzenden : dit zon .
der ontdekking kunnende geſchieden , zou my ten minſten jaarlyks f 500,000
hebben kunnen opbrengen . In de tweede plaats , als ik in 'eenen of ande
ren kleinen binnenlandſchen oorlog eens 10,000 Spaanſche Matten naar 't
leger moest zenden , zou ik zulks laaten doen door eenige onnozele. Javaa ,
nen , en hen dien buit op eene afgelegen plaats door eene bende myner ver .
trouwelingen doen ontneemen , en zo voorts achter om in myne kas doen
transporteeren . Niemand zou beter weeten , of deeze fomme was waarlyk
door den vyand genomen , en dus wettig verantwoord .
In kwaliteit van Gouverneur Generaal zou ik daar ter plaatze nooit ie ,
mand Gouverneur maaken , : al ware het myn volle Neef , :zo hy niet de
volgende uitmuntende hoedanigheden bezat. 1. Moest hy uit de natuur ,
gelyk de Vos naar de Hoenders, een hoogſten begeerig zyn naar geld en
goed , dat hem niet toebehoort. 2. Moest hy bezitten een doordringend
verſtand , gepaard met eene Indiſche vriendelykheid . 3. Moest hy , gelyk
de Pharizeën , in ſchyn zeer Godsdienſtig zyn. 4. Moest hy voor 't uiter .
lyke een verachter ſchynen van wereldſche ſchatten en vermaaken . 50
Moest hy by dag en nacht , als een tyger , op de loer liggen , hoe best,
wegens eenig ſchynkwaad , zo Europeeſche Reſidenten als Javaanſche Regen
ten in het net te vangen , ten einde de eerſte door dien weg tot noodzaaa
kelyke geſchenken te dwingen , en de laatſte , om van hunne ſchatten mees ,
ter te worden , te vatten , en als Bandiecen naar Ceylon te verzenden .' 6 .
Moest hy door middel van den Chineeſchen Pachter alles tot monopolie wee
ten te maaken . 7. Wanneer naar ouder gewoonte met de drie jaaren de
Verpachting geſchiedt, moest hy niemand der Chineezen tot Pachter erken
pen , of hy moest ten minften voor eens becaalen f 192,000 , en dan
noch jaarlyks ten minſten f 40,000 aan geſchenken , of hy ging naar 'c
blokhuis. 8. Dewyl het de gewoonte is onder de Javaanſche Grooten
nooit in tegenwoordigheid hynder meerderen te verſchynen zonder aanzien .
lyke geſchenken, moest by menigmaal binnenlandſche reizen doen om hen
C 2 daar
 DE ZEDEN DER INWOONEREN
daar door te dwingen zich voor hem te vertoonen : waar door hy
1
in eene reize op zyn minst f 50,000 zou kunnen verzamelen . i: : g. Zo
ras 'er een voornaam Inlander kwam te ſterven >, zou hy zich in den boe
del ſtellen tot uitvoerder van den uiterſten witle, zich by die gelegenheid van
den voornaamſten buit verzekeren , en de erfgenaamen met wat duiteit
afſcheepen. 10. Nu en dan zou hy de Hooge Regeering eens aan
fchryven, dat de Ryst nier te bekomen was dan voor f 240 de Coyang ,
al ware het dat men ze voor den gewoonen prys van f 25 kon kry
gen. Dit zou wat enorm zyn , doch al bracht men den prys maar in plaats
+

van 10 op 50 Ryksdaalers , ' 'r geen wel meer gebeurd is , zou hec
noch al aardig winnen ; want dan zou men op de gewoone quantiteit
van 1 2000 Coyangs noch f 1152,000 kunnen profiteeren. II . Zou de
Gouverneur nu en dan eens een kleinen Inlandſchen oorlog moéten bes!
ginnen ; waar door hy niet alleen voor zich zelven en de zynen veel
zou kunnen winnen , maar ook den naam van een Held by de laate Naa
komelingſchap verwerven .
: . Ondertusſchen zou hy als Gouverneur van Java's Oostkust niet in ſtaat
zyn zich zo wel te voorzien , zonder teffens behoorlyke vryheid te laa
ten aan de onder hem Itaande Regenten. Byvoorbeeld 1. De Gezag
hebber van de Oosthoek , ſchoon hongerig als een magere luis , moer
door knevelaaryen en monopolien , onder toelaating des Gouverneurs , cent
minſten jaarlyks f 100,000 winnen . 2. De Reſident van Tagal zal een
diergelyk voordeel moeten maaken. 3. De Reſident van Greslic zal 's
op de helft kunnen brengen. 4. Japara is wegens Schoonebeker een
Aardsch Paradys, en zal jaarlyks f 60,000 aan zynen Reſident kunnen gee.
ven . 5. Rambang zal , als hec neusje van de zalm , wegens zyne aan.
genaame ſituatie , dewyl aldaar by helder weer den geheelen dag door
de zon kan worden gezien , f 140,000 moeten geeven. 6. Paccalon
gang zal ten minſten f 30,000 opbrengen , en 7. Javane - voor al niet
minder.
Den ingebeelden Godverneur van Neerlands Indien daar laatende ,
keerc“ ik weder tot eenige byzonderheden aangaande de levenswyze te
Batavia . Niets is te Batavia verkwikkelyker dan het helderſchynende
Maanlicht , van 't welk de Inwooners met 'er in te zitten drinken , of te
wandelen , veel gebruik maaken. Weleer had men in hetzelve eene zeer
aangenaame verkwikking , met gedourende hetzelve in zekere booten , Orem
baayen genoemd , rond te vaaren , I welke met Muzikanten en Zingers
vervuld cene aangenaame melodie deeden hooren , die door 's weergal.
men tegen de huizen op de aanzienlyke graften van eene allerver:
maake.

!
 Α Ν
VAN Β Α TΤ Α VV : ΓCA.. 21

maakelykſte uitwerking was. Thans evenwet is deeze uitſpanning

in onbruik .
De Burgery van Batavia is verdeeld onder verſcheide Vaandels , over wet
ke één Collonel is uit de Hooge Regeering. De Europeeſche Burgery be
ſtaat in twee vaandels Infantery , en één Cavallery . De Inlandſche Chris
tenen of Mistieſchen maaken vyf vaandels uit : de Papangers of Mardykers ,
zynde vrygelaaten Slaaven , maaken één vaandel, gelyk ook de Mooren .
De Inlanders , ſtaande onder de Gecommitteerden tot de zaaken van den
Inlander , zyn verdeeld op de volgende wyze. De Javaanen maaken drie
vaandels ; de Baliers, Bougineezen , Micasſaaren >, Amboineezen , Boutonners
>

anders Madareezen , Maleyers , Sumbauwareezen en de Parnakan - Chineezen

maaken ieder één vaandet : terwyl de Chineezen onder hunnen. Capitein en
Luitenants in vyf vaandels worden verdeeld.
De Munten , Maaten en Gewigten , te Batavia voornaamelyk in gebruik ,
zyn de volgende. De gewoone Rekenmuncen zyn de Ryksdaalers en Sci
vers , doch dezelve worden onder de circuleerende Specien niet gevonden ,
De Nederlandſche gouden Ducaat van het gehalte van 23 caraat 7 grein ,
waar van 'er 70 op het mark gaan , is gangbaar , mics gekarteld zynde ,
voor 2 Ryksdaalers of 22 Schellingen ; doch de ongekartelde doet 21 Rykss
daaler of 18 Schellingen. De gekartelde zilveren Ducaton van gehalte van
II penningen 7 grein en van 7lit op 'i mark , is gangbaar voor 80 ſtuis,
vers , de ongekartelde voor 78 ſtuivers ; de Dubbeltjes van ’ gehalte van
6 penningen 23 grein of 153 per mark, doen 21 ſtuiver ; de Spaanſche
Mat of Reaal van 60 ffuivers doet in den handel 64 ſtuivers ; honderd Rey
äalen komen op 133 Ryksdaalers , en ryzen zomwylen tot 140. De ge ;
kartelde Bataviafche Ropy van 't gehalte van it penningen 15 grein van
21 } in 'c mark is gangbaar voor 30 ſtuivers , doch de overige Ropyen voor
27 ſtuivers; de Scheepjes Schellingen van 'n gehalte van 6 penningen 23
greinen , 4940 per mark , zyn ganbaar voor 71 ſtuiver. Tien koperen dui,
ten doen een nieuw dubbeltje , zynde deeze duicen geſlágen met het gewood
ne merk der Compagnie. De voornaamſte gewigten zyn de volgende: een
last by bevrachting is gewoonlyk 4000 pond , of twee 'ton ; alhier drie
leggers of tien canasſers. Een last ballast of finidskoolen van 2000 pond
wordt in Indien by de bak gerekend. Een last koorn van 27 mudde wordt
te Batavia en aan de Kaap gerekend op 46 maaten of 230 gantings , zynde
een maat vyf gancings. Een last ryse houde 230 gantings van 131 pond of
30661 pond. Een Cojang is by de particulieren 27 picols of 3375 pond .
Een lase teer is 13 tonnen : een cojang of last zout is 58 maaten van 75
pond of 4350 pond. Een voeder is zes aamen , een aam houdt 90. kan ,
C 3 nen ,
 . DE ZEDEN DER INWOONEREN,
nen , een halve aam 45 kannen .Een pot Calappus-olie houdt 10 kan
nen. Een Legger Wyn , Azyn , Brandewyn , enz. houdt 360 kannen
van 10 mutsjes ieder. Een Legger Bataviaſche Arak , of Towak-Azya
houdt 393 kannen , ieder van 10 mutsjes. Een vat Vleesch doet 420 ,
een dito Spek 300 , en een dito Borer 280 ponden. Een Lacſa Steen
enz . doet 10,000 ſtuks. Op Java doet een Bhaar 3 picols , en ie
der Bhaar betaalt 5 Ryksdaalers col. Een picol doet 100 Catti , of
1 22 pond.
Onder de vreemde Volkeren , die zich te Batavia hebben neergezet ;
komen voor alle andere in aamerking de Chineezen , welke te Batavia
de magtigſte en nuttigſte , doch teffens , wegens hun groot getal, de ge
waarlykſte gasten zyn. Deeze doen den meesten binnenlandſchen handel ,
en houden zich op met de Zuikermolens, Araksbranderyen , Kalkovens
Steen- en Pannen -bakkeryen , enz. Veelen hunner zyn ook Smeden ,
Timmerlieden , Schrynwerkers , Schilders , en ook de beste , zo niet de
eenige aankweekers van groenten. Voor 't overige zyn zy zeer ſchran ,
der , beleefd , naarſtig en gedienſtig.
De voornaamſte deezer lieden dryven grooten handel in Porcelein ,
Thee , Zyden ſtoffen , en Lakwerken enz. , terwyl een minder zoort gaar
keukens houdt voor de Matroozen en Soldaaten , gelyk ook theehuizen.
De geringſte, die geen Ambacht dryven , winnen hun kost met water
haalen , visſchen , of 't voeren van praauwen , met welke zy de vermo
gende lieden brengen werwaards dezelve willen reizen ; ſtaande zy op
deeze vaartuigen mer twee riemen om al wrikkende te roeyen. Veele
zyn ook eigenaars van Tsjampans en groote vaartuigen om daar mede
de goederen van de ſchepen af te haalen.
De gantſche Landbouw van Batavia wordt beſtierd door hunne werk
zaamheid , zynde zy, ongemeen, oplectend omtrent denzelven : hier door
maaken zy , dac men hier ter plaatze altoos het geheele jaar door aller
leye ververſchingen kan bekomen . Daar by komt noch dat zy in groo
ten getale dagelyks met allerhande eetbaareen andere Waaren by de
huizen loopen , en zich met een klein gewin vergenoegen .
Men kan naauwelyks eenig Ambagt uitdenken 't geen zy niet oeffe ,
nen , en doorgaans zyn zy in hunne kunstzeer bedreeven en naauw.
keurig. Onder anderen houden veele zich op met ſchilderen ; doch in
deeze konst zyn zy 't minst gevorderd , dewyl zy geen kennis heb .
ben van de afgetrokkene beginzels der Perſpectyf- en Schaduwkunde.
Hier door zyn hunne Schilderyen , hoe keurig ook en hoe net gewerkt ,
in der daad belachelyk , ewyl alles in plano wordt vertoond , zonder
de
 ν Α΄ Ν B A · TA
T VIA 3

de grootte der voorwerpente ſchikken naar den eisch der gezichtlynen en hoe
ken , of in het diepen die eigenſchappen in acht te neemen , welke de natuur
zelve ons aanwyst , aangaande de verſchillende kragt en aard der kleuren
van naby zynde lichaamen , ten opzichte van zodanige , die op een verren
>

afſtand worden ingezien . Deeze gebreken mismaaken niet alleen hunne

hout- en tapyt-werken , maar ook hunne kostelyke porceleinen ; zo dat men
om de kinderachtigheid der Indiſche Schilderkonst te zien ten opzichte der
Europeeſche, niets anders behoeft te doen , dan maar alleen een ſtuk Chi
neesch porcelein met een van Saxisch maakzel te vergelyken.
Indien te Batavia geen Chineezen waren , zou deeze aanzienlyke Sead
zeer veel van haar gerief en levendigheid misſen , om dat men dit gebrek op
geenerleye wyze door Javaanen of andere luye Inlanders zou kunnen vervul. 1
Jen. Onder andere kunſtenaars munten uit de gieters , die van 'koper
alles kunnen 'namaaken , dat men hen vertoont. : In China maaken zy ook
zeer fraaye ſtukken werk naar onze modellen , uit een zeer ſchoon metaal, Cas
jin genoemd, 't geen in kleur en eigenſchappen veel met het zilver over ,
cenkomt , doch een vierde minder kost.
Hoewel de Chineezen in alles van de Hooge Bataviaſche Regeering af
hangen , hebben zy echter onder zich zelven cen byzonder beſtuur , om on
der henlieden de goede order te onderhouden , en hunne zaaken by den
Heer Gouverneur en Raáden van Indien te behandelen . Ten dien einde
hebben zy bunnen Capitein en Luitenants , thans zes in getal. Hun Capitein ,
thans Oey Hingko, heeft het algemeen beſtier der Natie in handen , terwyl
het gezag onder hem wederom onder de Luitenants is verdeeld . De Capi
cein woont buiten de Nieuwpoort, en laat alle maanden eene groote: wicce
en roode vlag voor zyn huis waaijen op een hooge fteng ; wanneer ieder
Chinees, die een Conde draagt (dus noemt men 't hair in cuicen rondom het
hoofd gelegd) 38 ſtuivers hoofdgeld moet geeven ; terwyl een Tartaar , die
eene tuit draagt , met één gulden kan volſtaan . Voor dit geld , 't welk
cene aanzienlyke ſomme opbrengt , zyn zy tocht- en wagt- vry.
In Wintermaand des jaars 1655 werdt den Chineezen te Batavia vryheid
verleend om eene Oesterbank op te rechten , voor den tyd van drie jaaren :
dezelve hebben zy tot hier toe behouden. Zy laaten de Oesters voor eenen
zeer maarigen prys door de geheele Stad verkoopen ; ook kan men ze op de
Oesterbank zelve , daar zy ' er een huis toe hebben , gaan eeten . Wegens
hunnen handel moeten de Chineezen aanzienlyke ſommen betaalen ; de
opene Winkeliers , by voorbeeld , betaalen , volgens eene Reſolutie van
Lentemaand 1658 , cwee ryksdaalers 'smaands. Die , welke met fyne
kleederen of porcelein omloopen , moeten één ſchelling 'sdaags en maan.
delyks
04 " DE ZEDEN DER INWOONEREN

delyks twee ryksdaalers geeven : de omloopers met grove kleederen betaaa

len dagelyks vier ſtuivers ; doch die met visch , groente , enz. op de markt
zitten , kunnen volſtaan met twee ſtuivers.
Wegens de groote vaart van zwaare Chineeſche Vaartuigen op Batavia ,
werdt in 't jaar 1654 een beſluit genomen om voor een groote Jonk, we.
gens uit- en inkomende rechten , te doen betaalen 1500 ryksdaalers , en
door een Wangkan , zynde een kleiner zoort van Vaartuig , 1000 . Inmid .
dels gebeurde het , dat ' er zomwylen in één jaar 25 of meer Jonken kwamen ,
ieder bemand met 70 of 8o Chineezen . Deeze Jonken bragten te Batavia
een onmeetelyken voorraad van allerleye dingen , die men anders zelve van
elders zou hebben moeten haalen : zo dat hunne verkoopingen ettelyke milli ;
oenen beliepen , voor welke zy wederom allerhande goederen inkogten ,
vooral Peper , en voor meer dan een millioen Hollandſche aardigheden.
Ten tyde van den Generaal Van Zwol werde deeze aanzienlyke handel eens .
klaps geſtuit door een wanbegrip van dien Heer , welke de Chineezen meer
bezwaarde , dan zy meenden te kunnen betaalen : doch zyne Opvolgers
de kwaade uitwerkzelen van deeze handelwyze beſeffende , bragten den
Chineeſchen handel'allengs wederom in order .
Het getal der Chineezen te Batavia is zeer bezwaarlyk te bepaalen . Ten
tyde van den Heer Valentyn giste men dat ' er zo in- als buiten de Stad ,
alles te zaamen genomen , wel 100,000 waren Het is zeker , zegt
hy , dat zy overal in de Stad de beste plaatzen bewoonen , en dat hunne
huizen met menſchen als opgepropt zyn , 't geen my dikwyls voor onheil
heeft doen vreezen. Welk voorgevoel maar al te wel is vervuld geworden
door den grooten opſtand en moord der Chineezen in 1740 : want toen zyn zy
voor een tyd alle buiten de Stad of om hals geraakt ; doch de vrede was
naauwelyks herſteld , of men lier de Chineezen wederom toe met hoopen ,
't geen zeer verwonderenswaardig ſcheen , terwyl 't geen minder opzien
baarde, dat deeze Natie , zo hard ( en zo zy zeide) zo onrechtvaardig door
de Hollanders mishandeld , wederom op nieuw midden onder haare moor
ders wilde of durfde komen woonen , dan dat de Hollanders , die door haar
in een zo haarblykelyk gevaar waren gebracht, dezelve wederom wilden
toelaaten .
De Gouverneur Generaal Van Hoorn was een groot vriend en voorſan.
der der Chineezen , doch teffens daar door niet nadeelig aan 't welweezen
der Maatſchappye. Ook ſcheen men toen noch niet te begrypen dat het
getal der Chineezen reeds meer dan de groot was , en met 'er tyd groote
reden van onheil en bekommering zou kunnen geeven ; doch toen deeze
Natie ter deezer tyd hand over band aanwies , begon men eindelyk voor haare
menigte
 уy A N. BA
B .: A.T.A.V. IA 8

menigte te vreezen , en middelen te beraamen om dezelve ongevoelig te be

perken. Ten dien einde werde ' er een gebod aangeplakt, volgens 't welk
alle Chineezen , die niet konden aantoonen , door welken handel of ambacho
zy aan de kost kwamen , bevoolen werdt de Stad te ruimen , en van Java te
vergrekken , tenzy zy zich tot den Landbouw wilden begeeven , in welk geval
hen landeryen in den omtrek van Batavia zouden worden aangeweezen . Door
deeze heilzaame inrichting keerden veele deezer lieden , die tot noch toe alleen
tot Straatflypers en onnuite lasten der zamenleving hadden gediend , huone
aandacht tot den Landbouw , en de overige werden genoodzaakt te vertrek .
ken , waar door toen voor zekeren tyd eene groote verlichting ontſtondo
Inmiddels vond men het bezwaarlyk dus alle onnutte lieden te verdryven ,
dewyl zich veele verſchoolen hielden. Men had ook gedagt de nieuwlings
aankomende te weeren ; doch dat was even bezwaarlyk , dewyl zy zich zo
lang verborgen hielden , tot dat hun tuin was opgeſchooten , 't geen zy
zonder verlofbriefje wel niet mogten doen , op boete van de keten ; doch
>

hier toe wisten zy raad , met de Sjahbanders , die 'er op pasſen moesten ,
blind te houden door geſchenken. Zulk eene toegeevendheid was ondertusſchen
by vervolg zeer nadeelig voor de Stad , dewyl ' er onder deeze nieuwe
leegloopers doorgaans Dieven en Moordcuaars ſchuilden. Onder anderen zag
men hier een voorbeeld van in Oogstmaand 1713 , wanneer een troep van
omtrent 150 Chineeſche Schelmen ontdekt werdt , die niet alleen de wegen
onveilig maakten , maar ook met geweld in een tuin braken van een der aan,
zienlyke burgeren , die hen echter met behulp zyner Slaaven dappere tegene
weer bood , doch zou hebben moeten bezwyken , indien niet eene kardoes
met kruid , in 't voorhuis liggende , ware geſprongen : want als daar door een
der Schelmen ' t leven verloor, koozen de overige , zo ras doenlyk was , het
baazepad. Dit ongeval baarde zo veel ontſteltenis onder de burgeren , dat
byna niemand 's nachts in zynen tuin dorst blyven Naapen ; te meer daar
dit geſpuis , door zich zwart te maaken , geheel onkenbaar was. Evenwel
bad deeze zaak , door de wyze maatregels der Overigheid , geene verdere ge•
volgen : want toen dezelve een bevel had laaten afkondigen , dat niemand des
Chineezen of Inlanders 's avonds na negen uuren op ſtraat mogt komen zon
der flambouw of lantaarn , ten zy hy door de Patroulles wilde overhoop
geſchooren worden , koozen de ſchuldige , uit vrees voor erger , de vlugt ,
of hielden zich ſtil.
Niettegenſtaande de groote voordeelen , welke de Compagnie van de Chi
neezen trekt , doen dezelve haar ook dikwyls groote ſchaade door den ver
boden handel met Nooten , Nagelen en andere Speceryen , welke zy , in
plaats van dezelve tegen de vastgeſtelde pryzen van de Compagnie te koo
IIL DEEL D pen ,
 DE ZEDENDE INWOONEREN

pen , dikwyls door. ſlinkſche wegen wèeten te bekomen . Dus werdt 'er id
1713 eene Chineeſche Jonk aangehouden , in welke men eene groote me.
nigte diergelyke Waaren ontdekte , die door een linkſchen weg waren aan
boord gekomen , gelyk niet zeer bezwaarlyk valt, indien een of ander Pak
huismeester zich daar toe wil laaten omkoopen : dewyl de pakhuizen alcoos
zo vol Speceryen zitten , dat niemand zulks kan nagaan , en de Waaren
hierom aan de Oppasſers op hun'eed worden toebetrouwd. Omtrent dit
geval werdt veel onderzoek gedaan , ten minſten in ſchyn , doch het on
weder daalde voornaamelyk op de Chineezen neder , die alle werden gepy
nigd , en gedeeltelyk met geesſeling en brandmerk geſtraft ; doch naar de
voornaamſte Misdaadigers ſcheen men geen onderzoek te willen doen : zy
bleeven ten minſten verborgen , en hoewel de bekentenisſen der Chineezen
gezegd werden zeer volledig te zyn , bewerkte echter het Hoog Aanzien
der Lieden , die deel hadden aan het gepleegde bedrog , dat 'er
' niets ten
honnen nadeele van uitlekte .
Wanneer de Chineezen met een Jonk of Wangkan een behouden reizo
doen , geeven zy een Wajang , dat is een Chineesch Bly- of Treur
ſpel, hoedanige dikwyls te Bacavia vertoond worden , en ieder doorgaans
honderd ryksdaalers moeten kosten . De Bailliuw van Batavia moet hier
verlof toe geeven , en kryge daar voor zes ryksdaalers voor ieder ſpel. Aan
deeze ſpelen worden jaarlyks misſchien meer dan 40,000 ryksdaalers ver
ſpild : voornaamelyk zyn zy menigvuldig in Herfstmaand , wanneer men ist
China den voornaamſten Hoogtyd , dat is dien van den Heer der Aarde ,
viert , gelyk ook in Wynmaand , wanneer zy aan de gedagtenisſe der over
ledene gedenken. Deeze ſpelen worden vertoond door arme jongens en
meisjes , die daar toe worden gehouden , en hunken Meester, buiten de
vrye kost voor hem en hen , 36 ryksdaalers moeten opbrengen : de . Ver
tooners ſpeelen gewoonlyk na den middag van drie of vier tot zes uuren ,
wanneer men wat gaat eeten , houdende zy dan aan tot in den morgenſtond ;
geduurende welken tyd een ieder toe het gezicht wordt toegelaaten , en zo
'er fatzoenlyke lieden komen , onthaalen hen de bekostigers van den Wajang
op Confituuren , het ſterke Chineeſche bier Sampſoe , en andere verſnape
ringen . Zulk een feest wordt echter doorgaans door drie of meer aan
gekomene Chineezen bekostigd .
Het Chineeſche Nieuwe Jaar valt in met de nieuwe Maan in February ,
wanneer deeze lieden zich op eene ongelooflyke wyze vermaaken , en hier
in worden zy geholpen door de Hollanders , die deel aan dit vermaak need
men . Hunne groote ſtaatzie Slang wordt dan overal rond gedraagen , en
'er worden allerleye vertooningen gemaakt op paarden ; wagens, ſchepen ,
enz .
 V A N BATAV I A. 47

anz. , gelyk ook met het ronddraagen van allerleye verlichte Figuuren ;
terwyl andere Vuurwerken afſteeken ; in een vaartuig , naar een Crocodil
of Kaiman gelykende , en met honderden van kaarsſen verlicht , rond vaa .
ren met een afgrysſelyk geſchreeuw ; of Tygers, Schildpadden en Ojevaars
laaten vechten , te weeten Menſchen , die zo aardig zyn opgeſchikt, dat
zy niet weinig naar zulke dieren gelyken . Eindelyk zyn ' er op deezen tyd
ook veel Wajangs , tot welke de Hollanders genoodigd en zeer gulhartig
worden onthaald.
Op den 24 van Bloeimaand wordt op de rivier van Batavia vertoond her
Spel van Pelo te zoeken . Deeze Pelo was , volgens de overlevering der
Chineezen , de uitvinder van 't Zout, en had het ongeluk van in het water
om te komen . Zy vaaren dan met een zeer groot aantal Orembajen , op
gepropt met volk , en alom verſierd met lange blaauwe, roode en andere
Wimpels , langs de rivier , onder een geduurig roepen van Pelo Pelo , om
indien mogelyk , zyn lyk te vinden , en zyner gedagtenisſe eere aan te
doen . Inmiddels is al hun arbeid vergeefsch , waarom zy na ewee of drie
dagen zoekens ophouden , en in 't volgend jaar , op den zelfden tyd , deeze
plegtigheid hervatten .
Hoewel de Chineezen niet alle even lompe Afgodendienaars zyn , en
veele , die de Leere van Confucius volgen , zeer verheven zyn boven de
gewoone Heidenen ; echter zyn ' er te Batavia weinige van zulke verlich .
te Chineezen. De meeste zyn in tegendeel aanhangers der ſekte van den
Afgod Fo , dien zy den grooten God der Wereld noemen , doch buiten
wien zy noch eene ontelbaare menigte andere Goden , van minder waardiga
heid , aanbidden .. Deeze Afgod werdeuit de Indien naar China overgebragt ,
door zyne Priesters , gewoonlyk Bonzen genoemd, omtrent in 't cwee- en
>

dertigſte jaar onzer tydrekening. Deeze Priesters leeren verſcheiden Stellin .'
gen , gedeeltelyk op Bygeloof gegrond , en gedeeltelyk tot eigen voordeel
dieneade. Zy zyn ſterke voorſtanders der Zielsverhuizing , en vergeeten
zich zelven niet met vooral daar op te dringen , dat het volk verplicht is zy .
nė Priesters een ruim beſtaan te bezorgen , veel te geeven tot het ſtichten
en onderhouden hunner Kloosters , de hun opgelegde boerdoeningen naauw
keurig te volbrengen , enz.: wordende de ongehoorzaamen gedreigd met de
grootſte pynen na den dood, of wel dat hun geest zal overgaan in een lasca
beest of eenig kruipend gedierte.
Onder duizend dwaaze gevallen van dien aard gebeurde het eens, dat de
Bonzen zeker iemand wysmaakten , dat hy , na zyn overlyden , in een van
's Keizers postpaarden zou overgaan , maar zo hy dan gewillig en zeer gedul
dig was , by eene volgende verbuizing, wederom een man van aanzien zou
Da kunnen
 DE ZEDEN BZA INWOONEREN

kunnen worden : doch dit laatſte voldeed hem zo weinig , wegens ded
grooten afkeer , dien hy van het eerſte had , dat hy een der Jeſuitiſche
Zendelingen komen en zich doopen liet , dewyl hy verſtond , dat de Chris
tenen alcoos menſchen bleeven , en nooit met eenige verhuizing te doen
hadden
Deeze onbeſchaamdheid der Bonzen gaat zelfs zo verre , dat zy hunne
Leerlingen niet alleen zeggen , in welke zoort van Dieren of Menſchen
eene Ziel zal overgaan , maar zelfs het voorwerp naauwkeuriglyk bepaalen ...
>

Dus werdt een der Prinſen van den Bloede, die een zyner beste vrienden
verlooren had , gezegd , dat zyne ziel wasovergegaan in een Tarraarſchen joa
gen , dien zy hem op zyne begeerte voor eene groote ſomme gelds overdeeden .
- De Boerdoeningen der Chineeſche Priesters zyn aanmerkelyk , en worden
voor zeer gewigtig gehouden , naardien niemand twyffelt , of zy zyn genoeg om
alle de zonden des volks te verzoenen : ook zegt ieder Priester dę magt te
hebben om zyne verdienſten aan 't volk over te doen , mits goede betaa
ling.. De voornaamſte boetdoeningen beſtaan hier in , dat zy zwaare yzere ker.
tingen, aan hunne lighaamen vast gemaakt, over ſtraat fleepen ; dat zy hunne
hoofden tegen de ſteenen flaan ,> tot dat 'er het bloed uitloopt ; dat zy zich met
paalden prikken , enz.: deeze fraaye oeffeningen worden dan rykelyk doos
de menigte betaald.
De Chineezen hebben in hun land alomme Tempels, en naar derzelves
voorbeeld ook twee te Batavia , één buiten de Nieuwpoort , en één verder
van de Stad by hunne grafſteeden. Deeze Tempels zyn opgepropt met al
lerleye beelden , die in nisſen aan de muuren pronken. De Heer Valen
tyn , die den Tempel buiten de Nieuwpoort zeer naauwkeurig heeft bezien ,
zag daar onder veele andere Goden , voor eerst den God Calamja , een
der voornaamſte die aldaar wordt aangebeden. Hy is byna vier voeten hoog .,
kostelyk op zyn Chineesch gekleed , en aan weerskanten met een Geheim
fchryver voorzien , wier beelden van kleiner maakzel zyn , gelyk ook die
zyrer lyfwagten , die in de nabuurſchap ftaan afgebeeld. Recht tegen over
deezen zat ecne Godheid van wat minder waarde , Talmo genoemd, die
wel naar een Gezuratſchen Moor geleek. Verder op zat de Godin Quam
Jene Hoedzo, hebbende achter zich een wierook vat , en aan wederzyde een
porceleinen beker met bloemen ; voorts hade men 'er Mintolo en Matſo ,
of de Godin der Zeën en Winden. Buiten den Tempel zag hy noch eene
afgezonderde Capelle , en in dezelve een zeer fraay beedlje van koper, zyn>

de dat der Godin Quamien , en verder vyf vergulde beeldjes, ieder een ſpan
groot , wier middelite veertien armen had ', en Ke Soenteb genoemd werde ,
terwyl zy de overige Kims Koang poemden .
Voorts
 V NBA
AN T AVV 1: A 99
Voorts waren ' er in deezen Tempel zeer fraaye Lantaarnen , die 's avonds als
te worden ontſtooken , en tot 9 uuren moeten branden , gelyk ook 'smorg
gens vroeg , wanneer zy hunne Goden aanbidden .
Aldaar bevonden zich toen eer tyd achttien Priesters , gedeeltelyk jonge
en gedeeltelyk bejaarde lieden . Tweemaal in 't jaar vergaderen dezelve al
hier hunne aalmoezen , wanneer zy van zommige één' ryksdaaler , doch van
veele maar eenen ſchelling ontvangen . Als deeze lieden uitgaan , zyn zy ge
kleed met zeer lange rokken , die van een ruitswys ſtaal gemaakt en met
lange mouwen voorzien zyn. Zy draagen op hunne hoofden zwarte mut
zen , die wel naar de bol van eenen hoed gelyken : eenige zyn geheel kaal
geſchooren ; doch andere draagen eene Tarcaarſche tuit , en zyn ook voorg
zien met Paternosters. Zy zyn zeer ſpaarzaame eeters , en mogen niets ges'
bruiken dan Moeskruiden , Ryst en Zout , uit vreeze van door vleesch
te eeten de eene of andere Menſchelyke Ziele te zullen beſchadigen .
Echter zyn zy te Batavia minder geacht dan wel op andere plaatzen , hoe
wel zy , wegens de waardigheid hunner bediening , niet verplige worden ge
houden voor iemand , hoe genaamd , op te ryzen ; terwyl zy echter daar
entegen ook de geringſte armen niet mogen verachten .
· De tweede Chineeſche Tempel is , gelyk ik reeds gemeld hebbe , by
hunne grafſteeden , die in de nabuurſchap van Batavia in grooten getale , en
met veele kostbaarheid opgetrokken , worden gevonden. Ondertusſchen zyn
deeze onnuite gebouwen zeer nadeelig , dewyl derzelver grond met meer
nut door leevende perzoonen bewoond of bebouwd kon worden. Het ge
meene Volk heeft buiten de Sceden algemeene begraafplaatzen , maar de
Lieden van aanzien hebben alle afzonderlyke voor hunne geſlagten en gezina
nen. De begraavenisſen moeten volgens de Chineeſche wetten altoos bui.
ten de Steden geſchieden , houdende zy 't zelfs voor cenc ongeoorlofde zaak ,
een Lyk van buiten in de Stad te brengen. Wat bunne doodkisten aan .
gaat , dezelve komen in gedaante met onze platte doodvaten overeen ; doch
zyn ruimer , van 't duurzaamst hout zes of age duimen dik gemaakt : ook
zyn zy voor de voornaamſte lieden zeer fraay verlake , beſneden en verguld ;
20 dat ze dikwerf veele honderden moeten kosten .
Zo ras ’er een man van aanzien overlydı, geeven de naaste bloedverwan
ten daar van kennis aan 't geheel geſlacht ; hier op wasſchen en berooken
zy her lyk , en verlieren het daar na met de beste kleederen , die de overledene
by zyn leven gedraagen heeft. Voorts wordt het op een ſtoel gezet,
wanneer eerst de Vrouwen , daar na de kinderen , en voorts de verdere
Bloedverwanten nedervallen , en den overledenen deerlyk beſchreyen . Op
den derden dag legt men 't lyk in de kist, die met zyde wordt gedekt, en in
D 3 FCB
 R
E N O ONE
30 DE ZED DER INW EN <

een der beste kamers , met wit lynwaat omhangen , geplaatst. Daarenbo .
ven wordt ' er midden in 't vertrek een Altaar gemaakt, verſierd met des
overledenen Beeltenis , voor welke zy wierooken en waskaarſen branden.
Ondertusſchen ſtaan de Zoons in grof wit linnen gekleed , ': geen met een
ſlegt touw zeer vast rondom 'c lighaam is gegord , aan de eene zyde der kisę
in een zeer treurige gedaante ; terwyl de Moeder en Dochters achter een
gordyn zitten te klaagen. Hier by komen noch veelerleye andere plechtighe,
den , die dagen en maanden langworden uitgereke , 't geen zonder ongemak
kan geſchieden , dewyl de kisten zo zwaar.zyn verlakt , dat 'er niet het min
fte deeltje kan uitwaasſemen. Zomwylen worden zelfs de kisten jaaren lang
door de Zoonen in huis bewaard , die dan by dezelve op maten ſlaapen
honderd dagen lang. Voorts eeten zy geen vleesch , drinken geen ſterken
drank , en onthouden zich van hunne Wyven : deeze dingen zyn echter
vrywillig , dewyl zy daar toe door geene wetten worden verplicht; maar vol,
gens dezelve, 't geen ook al ten ftrengſten wordt onderhouden , mogen
ży in geen drie jaaren -by een gastmaal tegenwoordig zyn , of eenig werk
verrichten .
Wanneer eindelyk de dag der lykſtatie gekomen is , worden de vrienden
wederom vergaderd om het lyk te geleiden , en dit geſchiede met groote ſtarie.
Vooraf gaat een groote menigte van allerley Beeldwerk , op papier geſchilderd i
als de beeltenisſen van Mannen , Vrouwen , Leeuwen , Tygers, enz . om
by 't graf te verbranden . Voorts komen ' er Toortzen én groote kopere
Wierookvaten , benevens Tafels met kostelyke reukwerken en ſpyzen . Op
deezen ſtoetvolgen de Priesters met allerley muzikaal gereedſchap , als Trom
mels , Klokjes , Blaastuigen , enz. , op welke dan onmiddelyk de kist volge
op een lykbaar , welke , zo 't een zeer voornaam man is geweest, onder een
kostbaar verhemelte gedraagen wordt. Op 't lyk volgen de Zoonen , die
eene allerbelachelykſte vertooning maaken ; want niet alleen zyn zy zeer
byzonder gekleed , maar moeten alle op krukken leunen , even of zy anders
niet gaan konden . Verder komen de naaste Vrouwsperzoonen in den bloe ,
de , die in geſlooten draagſtoelen zitten , met witte zyde bekleed , zo dac
zy niet gezien kunnen worden ; doch zy worden zo veel te beter gehoord ;
want zy ſchreeuwen alle zo veel haare keelen kunnen lyden : en zo zy meem
nen , dat ' er noch geen Schreeuwſters genoeg zyn , worden 'er buiten dag
vreemde Vrouwsperzoonen gehuurd om haar te helpen , en eene muziek te
maaken , waar van iemand hooren en zien zou vergaan.
Hunne grafſteeden bouwen zy 't liefst op hooge plaatzen , en dezelve
zyn geboogde gewelven , zo groot als een gemeen huis , met pleiscer be
Itreeken , op dat 'er geen vogt moge doordringen. Gewoonlyk ziet
men
 VANDO BIAST A13VIT A. *3!

men eené groote poort aan den ingang , met eene kleinere ' ter rechter en
Dinker hand. De overledene begraaven zynde , wordt ' er een Altaar op .
gericht, waar op lichten worden gebrand. Eindelyk komen de Naastbes,
ſtaande op bepaalde tyden , om zich aldaar ter neder te werpen , en aller
hande kostbaare reukwerken en ſpyżen te offeren . Ook worden dan weder
allerleye beeltenisſen van papier verbrand , dewyl zy meenen dat zodanige
afbeeldzels dan in de andere Wereld weezentlyk in die dingen veranderen
welke zy verbeelden.
De deugden en daaden des overledenen , het zy'waar of ingebeeld , wori
den op marmer of andere ſteenen gegraveerd , en voor 't Altaar onder 't
gewelf gezet. Ook wordt het by hèn voor eene byna onſchendbaare
deugd gehouden , by de graven hunner Voorouderen ten allen tyde te bly.
ven , en hierom zyn de Chineezen van Batavia by die van 't groote Keizer
ryk weinig of niets geacht, gelyk voornaamelyk bleek in 't jaar“ 174r ;
toen de Regeering van Batavia een Gezańtſchap naar China zond om den
voorgevallen moord der Chineežen te verontſchuldigen , en deszelfs noodzaai
kelykheid aan te wyzen : want op dit alles werdt alleen koeltjes geant
woord , dat dit een zaak was , die den Keizer niet betrof, dewyl dezelve
niet gewoon was eenige aandagt te vestigen op dat uitfchor zyner onderdaa
nen , 't welk om geld te winnen het Vaderland en de Voorouderlyke gra
veo verlier. Een antwoord dat den Gezane zeer aangenaam was , dewyl
men daar door van de moeite eens langwyligen onderzoeks , en mogelyk
van 't gevaar eener treffende wraake wierdt ontheeven .
De Rouweyd onder de Chineezen over een' Vader duurt drie jaaren : in ' t
eerſte jaar moeten Mani en Vrouw beide een zoort van wit zakdoek draagen ,
'c welk gelapt en geſcheurd met een gordel van touw wel om 't lighaam wordt
gebonden , terwyl ży'alcoos een lyowaaten Naapmuts op het hoofd moeten
hebben . In her cweede jaar mogen zy kleederen draagen van beter ſlag zon .
der touwen , gelyk ook mutzen van 't gewoone fatzoen , doch anders van
kleur. In ' t derde jaar mogen zy eindelyk wederom zyden kleederen draa .
gen , doch alcoós van eene witte kleur. Een Vrouw moet ook drie jaaren
over haaren man rouwen , en het is voor haar eene groote ſchande weder
om te trouwen. Doch een man rouwt maar één jaar lang overzyne vrouw ,
gelyk over zyn' broeder.
De Huwelyks plegtigheeden der Chineezen zyn niet minder byzonder ,
dan die hunner lykſtacien. De parcyen zien elkanderen niet , voor dat de
koop geſlooten is , ' en dat geſchiedt doorgaans tusſchen de Ouders , als de
>

aanſtaande Bedgenooten noch in de wieg liggen , wordende ook nooit de

toeſtemming der Bruid gevraagd. De Meisjes maaken ' een groot gedeelte
uit
 : DE ZEDEN DER INWOONEREN ;
ait van de rykdommen der Ouderen ( geheel anders dan by ons , dast
huwbaare dochters doorgaans tot een grooten last verſtrekken) dewyl zy
-met dezelve koophandel dryven , en ze aan den meestbiedenden Bruide
gom overlaaten . Des niettegenſtaande is het eene groote ſchande alleen
Dochtertjes ter wereld te brengen , en zo eene Moeder drie of vier Meis
jes na elkanderen krygt zonder Zoon , zal zy ze dikwyls te vondeling
leggen , of eigenhandig verworgen . Indien de Ouders arm zyn , wordt
het in China voor een liefdewerk gehouden de kinderen te vondeling te
leggen , dewyl zy dus van een elendig leven worden beroofd , van 's
welk zy zelve toch geen vermaak kunnen hebben : en door deeze barbaar
ſche redeneering komt het , dat in China dagelyks zo veel kinderen op
de Araaten en groote wegen worden gevonden . Doch te Batavia zou.
den zulke beestachtige redeneeringen en handelingen zeer kwaalyk wor,
1
den opgenomen .
De Vrouwen der gemeene Chineezen hebben een veel gelukkiger les
ven , dan die der vermogende , naardien een gemeen man niet wel meer
dan eene vrouw kan voeden , en zich daarom met haar vergenoegt.
Ook mogen zy vry op ſtraat gaan , en bezitten het gebruik haarer bee
Qen . Meisjes van vermogender af komst daar en tegen worden van de
tederſte jeugd af zodanig gezwachteld dat zy tot den gang of geheel of
ten deele onbekwaam worden . Voorts moeten zy in haaren vryſterly-
ken en gehuwden ſtaat altoos opgeſlooten zitten , en hebben dan noch
in 't huwelyk zo veele mergezellinnen , dat zy dikwyls geduurende haar
geheele leven de vruchten daar van nooit kunnen ondervinden , dewyl
de liefde der mannen zich doorgaans tot eenige weinige der ſchoonſte
bepaalt.
:

De meeste Mansperzoonen trouwen omtrent hun twintigſte jaar, en

een oud Vryer is een voorwerp van verachting , behalven dat zy hec
alle voor een allergrootst onheil houden , geene kinderen na te laaten
om op hunne graven te treuren . Her is by hen een vaste regel eene
vrouw te trouwen , die met hen denzelfden geſlacht naam draagt ; doch
op het bloedverwantſchap zien zy voor 't overige niet veel, vooral van
量

Moeders kant.
Gelyk by andere Volkeren , dus wordt ook by de Chineezen hee
huwelyk der voornaame lieden met veel plechtigheid voltrokken ; door,
gaans is ' er dan eene groote ſtatic van rydpaarden van het huis des
Vrouwen Vaders tot dat van den Bruidegom ; met maatgezangen van
trommels , trompetten , enz. , benevens een grooten toeſtel van vaan
dels , wimpels , enz. Ondertusſchen ziet de Bruid weinig of niets van
deeze
1

V. ΑA N - B . AΛ . Τ
TA ν
VI A. 33

deeze vermaaken , dewyl zy zodanig in haaren draagſtoel zit opgeſlooten , dat

zy daar van niets kan gewaar worden. Wanneer de ſtatie voor het huis des
Bruidegoms is gekomen , ſtaat hy in zyne beste kleederen voor de deur , en
ontſluit zelve de Rosbaar. Dan op dit ogenblik vinden zich de Gelieven ,
die elkanderen nooit voor dien tyd hebben gezien , menigwerf deerlyk be
droogen , dewyl zy dikmaals de ſchoonheid , die zy verwage hadden , niet
vinden . Ondertusſchen heeft de Vrouw geene keuze , maar moet haaren
>

Man , indien zy hem aanſtaat , volgen. De Man daarentegen behoude iteeds

zyoe vrye keuze , en kan haar op 't ogenblik naar haare ouders te rug zen
den , mits verbeurende den koopſchat voor haar betaald. Het huwelyk in
middels, cens voltrokken zynde , is een verbond , dat onſchendbaar worde
gerekend , uitgezonderd alleen in geval van ontrouw : want
want dan mag de
Man zyne Vrouw verkoopen , en zo hy wil ' er een of meer voor in plaats
neemen . Edoch myn beſtek laat niet toe thans breeder over de Chineezen
te handelen ; daar ik ook noch iets aangaande de andere Inlandſche Bewoge
ners van Batavia zal moeten zeggen .
De Maleyers , die oorſpronkelyk zyn uit het Schiereiland Malacca ,
woonen ook te Batavia in groote menigre , vooral in de Campong Malayo ,
alwaar zy hunnen byzonderen Commandant hebben . Deeze lieden zyn van
den Mahomedaanſchen Godsdienst , dien zy echter met veele Heidenſche
fabelen hebben vermengd : zy krygen hunne Priesters uit Suratte , zyn groo
te liefhebbers van bidden en prediken , bezoeken dikwyls hunne Mos
keen , en hebben een zeer Godsdienſtig voorkomen.. Des niet tegenſtaande
is hun leven doorgaans vry ongeregeld.
De kleeding der Maleyers is van eene lichte en dunne ſtoffe , voornaamelyk
'die der Vrouwen , die kleederen draagen van geblomde of geſtreepte zyde ,
zeer geestig om haare lichaamen geſlingerd ; hebbende zy haare pikzwarte
hairen achter op het hoofd in een knoop geſlagen. Doch de Mannen heba
ben een doek om het hoofd gebonden , zo om de vastigheid , als om hec
hair by elkanderen te houden .
De meeste deezer Natie kaauwen geduurig betel bladen , en rooken ta :
bak uit verlakte rietpypen met ſteenen ketels. Veele hunner houden zich
.

op met den koophandel, doch veel minder dan de Chineezen , voor welke
zy anderzins in gaauwheid dikwyls niet behoeven te wyken. Inzonder
beid leggen zy zich uit op de groote Visſchery , in welke zy zeer vaardig
zyn , en ten welken einde zy gladde en aardige vaartuigen gebruiken ,
naar de Indiſche wyze toegerakeld met een zeil van ſtroo , ' geen zy zeer
hoog kunnen ophaalen , en teffens de riemen gebruiken.
De Amboineezen woonen buiten de Stad in hanne Campong , aan de nin
III. Deel E ker
34 DE ZÉDÉN DIR INWOONEREN
ker hand van den weg naar Jacatra, alwaar een hunner Opperhoofden ,
een man , die weleer goede dienften aan de Maatſchappye heeft gedaan ,
een prachtig huis heeft geſticht , naar de manier zyner Landgenooten :
Over 't algemeen belyden zy den Mahomedaanſchen Godsdienst, en
houden zich meest op met het bouwen van huizen , die zy zeer netjes
uit bamboezen weeten zamen te vlechten , beſchietende de raamen met
fraay gekloofde rottings , die zy op verſcheiden manieren , om daar door
licht te ſcheppen , met sterren en ruiten toe ſtellen.
De Mapnen draagen om het hoofd een katoenen doekje, met verſchei
den Nagen rond gewonden , daar ' de einden van bederhangen: ook ſtee
ken zy dikwyls tusſchen beiden eenige bloemen en fieradien. De
Vrouwen draagen een zeer dun kleedje om hec lyf , met een katoenen
doekje om de ſchouderen en bloote armen.
De Amboineezen zyn dappere Soldaaten , en ook doorgaans wreed
vàn gezicht, met lang zwart haair. Veel kan men op hen niet betroue,
wen , gelyk de Compagnie voor deezen dikwyls heeft ondervonden ,
toen zy byna dagelyks nieuwe oproeren verwekten . Hunne wapenen
zyn zwaare Zabels en langwerpige Schilden , met welke zy hun lic
haam tegen het houwen en de pylen weeten te beſchermen .
De Javaanen , over welke wy reeds in 't begin van dit werk breed
voerig hebben gehandeld , woonen buiten de Stad in twee Campongs ,
eene aan de Oost- , en eene aan de Westzyde der groote Rivier , en
ſtaan onder twee Opperhoofden hunner Nacie. Zy geneeren zich hier
voornaamelyk met den Landbouw en het aankweeken van Ryst. An
dere maaken Schuitjes, waar mede de Inwooners hunne Waaren aan de
markt brengen . Ook vaaren zy op Zee tot de groote Visſchery , en
dat wel met ongemeen ſnelle Vaartuigen , door de onze Vliegers ge
noemd , die voor en achter met klampen van dikke ſchaalen opgeboeid ,
en halfmaanswyze geboogen zyn.
De Baliers zyn chans te Batavia zeer menigvuldig , en woonen in vyf
verſchillende Campongs, onder zo veel verſcheidene Opperhoofden. In.
hun Land zyn zy zeer luye en lekkere lieden , die niet willen werken ,
maar zich den geheelen dag door van hunne Vrouwen laaten ſmeeren
en wryven . Ondertusſchen ſchynen zy te Batavia beter op te pasſen ,
dewyl zy anders niet aan den kost zouden kunnen komen. Behal
ven de vrylicden vindt men te Batavia ook veele Baliſche Slaa
ven , die zeer gemakkelyk vallen te bekomen , dewyl deeze Eilanders
elkanderen dagelyks vangen en verkoopen ; en deeze Slaaven zyn
zeer gewild by de Hollanders , dewyl zy de beste , naarſtigſte en
getrouw
 VY A N В.
Β A
Α T
Τ Α ν Ι
VI Δ.
A. 35

getrouwſte van geheel Indien zyn . Ook zyn de Baliers dappcier , dan de
meeste nabuurige Volkeren ; waarom zy ook veel door de Hollanders
als Soldaaten worden gebruikt.
De Baliſche Vrouwen zyn in 't Oosten vermaard wegens haare arbeid .
zaamheid , verpufc , trouwe en goedaardigheid. Hierom neemen de mees
te Chineezen te Batavia Baliſche Vrouwen , en doorgaans worde in de huie
zen der voornaame Inwooners , het opzicht over de overige bedienden
en alle zaaken van waarde, aan eene of meer Baliſche Slaavinnen toe,
betrouwd.
De Mardykers of Toepasſers zyn Indiaanen van verſchillende Natien ,
volgens veeler meeping Toepasſers genoemd, om dat zy de Zeden en Gods
dienst dier Volkeren , by welke zy woonen , lichtelyk , als by coepasſing
aanneemen . Deeze lieden woonen buiten en binnen de Stad , en veele
hunner , die ryk zyn , bezitten kostbaare huizen. De meeste hunner
zyn kooplieden , en vaaren met hunne ſchepen naar de nabuurige havenen ,
ten welken einde zy met vrygeley brieven door de Hooge Regeering word
den voorzien om hunne zaaken onverhinderd te kunnen voortzetten . Ande .
se daarentegen blyven aan land , en geeven zich over aan den tuin- en aka
kerbouw , leevende van hunne vruchten en vee , dat zy zelfs op- en aan
kweeken , en ter markt brengen.
. De kleeding der Mannen worde meest naar de Hollandſche wyze van
lichte geſtreepte ſtoffen gemaakt: hunne broeken hangen zeer laag , en het
hoofd dekken zy met een hoed. De Vrouwen echter kleeden zich meest
al gelyk de overige Indiaanſche Vrouwen .
De Mardykers hebben hunne eigene Schoolen en Meesters om de Jeugd
in 't Leezen , Schryven en den Godsdienst te doen onderwyzen . Hunne
huizen zyn veel beter , dan die der overige Indiaanen , als zynde doorgaans
van ſteen gebouwd , met pannen gedekt, hoog met boogen opgehaald ,
en met fraaye afdakken verſierd . De plaatzen achter en om de huizen zyn
met bamboezen afgeſchooten , en met allerhande Indiſche boomgewasſen
en kruiden beplant.
De Bokjes of Bougisſen woonden weleer' op drie of vier Eilandjes by
Macasſar , doch zyn , zedert het afloopen der weleer zo geweldige Macas;
faarſche oorlogen , naar Batavia overgebragt ; zy zyn zeer ſtrydbaare lieden ,
gebruikende tot hunne wapenen Zabels , Werppylen en ronde Schilden ,
die in het midden met een ſtevige punt zyn voorzien . De Mannen gaan
byna naakt, en draagen alleen een kleedje om de lenden , met een muts op
't hoofd als een korfje. Toen huone Vorſten in de voorige Eeuw naar Ba
cavia overkwamen , werdt hen een aanzienlyk huis gegeeven in de Hee.
teſtraac. E a De
 NEREN A
36 DE ZEDEN DER INWOO VAN BATAVI .

De Macasſaaren bewoonen ook eene aanzienlyke Campong te Batavia ,

en verdienen boven veele andere Inlanders genoemd te worden wegens hun-.
ne dapperheid. Zy hebben over 't algemeen ſterke grove lichaamen , zeer
geſchikt tot den arbeid , en worden overal by de Indiſche Mogendheden , aan de
overzyde van den Ganges, in achting gehouden en gebruikt , gelyk de Zwitzers:
in Europa ; zelfs gebruiken de Europeërs hen zomwylen in hunnen dienst ;
doch zy moeten voorzichtig worden behandeld , dewyl zy , geen Naafachtige
faagheden kunnende veelen , op de eerſte belediging gewoon zyn uit te
ſpatten.
De Macasfaaren zyn zwartachtig van kleur , maatig van hoogte en plat
van neuzen , 't welk gedeeltelyk door 't menigvuldige drukken wordt vers
oorzaakt, om dat een platte neus alhier een allereerſte ſchoonheid ten ken
nen geeft , gelyk in China de kleinheid der voeten. Over 't algemeen heb .
ben zy glimmend zwart haair , opgebonden met een tulband , of gedekt mec
lynwaat, dat zy om hunne hoofden winden ; doch op andere tyden ziec
men hen met eene zoort van hoed.
. De zucht tot onafhangelykheid niet alleen voor hen zelven , maar ook
voor hunne bondgenooten op de Specery-Eilanden , is oorzaak geweest van
verſcheiden bloedige oorlogen tusſchen hen en de Hollanders, by welke
zy echter te kort zyn geſchooten , hebbende de dappere C. Speelman hen
in 1669 geheel en al aan de Maatſchappye onderworpen ; waar na veele
hunner uit hun Vaderland Celebes naar andere plaatzen , en onder andere
naar Batavia zyn vertrokken .

1
*

! i

ACHT
 K ER
E K2. A A KIE: N ; 37 1

ACH TS TE
T E Β Ο Ε Κ.

OVER DE OOST- INDISCHE KERKZAAKEN .

De e aloude Godsdienst der Javaanen , voor dat zich de Moorſche Zende,

lingen en de Christen Volkeren onder hen vertoonden , was de Heidenſche ,
en wel die der Afgoden Brama en Esroara , welke hen door de Ma.
labaarfche en Chormandelſche Priesters waren bekend gemaakt , van waar
zy ook tot heden veele woorden en gewoonten hebben behouden , , zynde
deeze aloude Godsdienst ook noch in 't Gebergte van Java in weezen .
Toen Marcus Paulus Venetus, tusſchen de jaaren 1980 en 1990 , zy.
ne Indiſche reizen deed , was de Heidenſche Godsdienst alhier noch in vol
len luister ;en zelfs in 'c jaar -1 406 hadden noch maar eenige weinige
Vorſten het Mahomedaapsch Geloof omhelsd ; doch weinige jaaren laater
werde deeze Godsdienst door geheel Java algemeen verſpreid , door 't ge
Ibn Moelana . De Mahomedaanſche Leere
zag van den beroemden Sjeich lbin
is derhalven de bovendryvende onder de Javaanen , en worde byna door
hen allen beleeden , de Chineeſche familien uitgezonderd , die zich zedere
onheuchelyke cyden hier ter neer gezet , of ten minſten hunnen handel geoef.
fend hebben : want deeże zyn tot op den dag van héden blinde Heidenen
gebleeven. En gelyk zy met recht', ten opzicht van den koophandel ,
zeggen , dat de Mahomedaanen en Nederlanders één , maar zy twee oogen
hebben , terwyl de andere Volkeren "blind zyn , kan men , wat den Gods
dienst aangaat , van hen zeggen , dat ' er nergens blinder lieden dan zy te
vinden zyr , bezwaard met een ontilbaar pak van valſche Goden , en be :
.

lachenswaardige plegtigheden.
De Christelyke Godsdienst is hier zo tas 'niet geleerd en beleeden als
wel op veele andere Indiſche Eilanden : want dewyl de Portugeezen en
Spanjaarden hier geene vaste bezittingen hadden , en maar alleenlyk om Pe.
per , ofanderevoortbrengzels te haalen , te Bancam ofJapara kwamen , hebben
zy zich weinig mer de Inwooners bemoeid , en - geene Zendelingen door
?

het land verſpreid Het licht des Euangeliums is hier derhalven het eerst
ontſtoken door de Holanders , die , - na dat zy Jacatra overmeesterd , en
den
E 3
1
 BK K
A ĶEN
N.,
38 ķE Z

den grondſlag van Batavia gelegd hadden , in hunne nieuwe Hoofdſtad de

Hervormde Leere hebben doen verkondigen , zonder eenige andere zoorten
van den Christelyken Godsdienst te dulden , . uitgezonderd die der Broede
ren Lutheraanen , die echter zeer veel moeite hebben gehad om 't zo verre
te krygen ; dewyl hunne Hervormde Broeders, ten minſten eenige yveraars on
der hen , gaarne den opbouw hunner Kerke zouden hebben belet. In ' t
byzonder plag men ook hier te yveren tegen de Roomschgezinden , wier
Leeraars en Belyders meermaalen om het heimelyk oeffenen hunrer plegtig
heden ter Stede zyn uitgezet. Maar Mahomedaanen en Chineezen heeft
men hier altoos toegelaaten ; en ſchoon zy thans geene Kerken in de Stad
mogen hebben , oeffenen zy hungen dienst met alle vryheid in de Voorſte .
den . Onder andere hebben de Mahomedaqnen eene Moské aan den weg
naar Anjol, en de Chineezen een Tempel even buiten de Nieuwepoort,
en een anderen , bezyden den grooten weg van Jacatra , by,hunne graf:
Steeden .
De eerſte Hervormde Leeraar , die met de Hollanders in de Indien
verſcheen , was Philippus Pieterszoon van Delft, die met den Vice Ad
>

miraal Wybrand van Warwyck, in 't jaar 1599 , op ' t Eiland Mauritius
kwam , aldaar tweemaalen predikte , en een ' Slaaf van Madagaſcar
doopte.
By de eerſte ftichting van 't Kasteel van Batavia was aldaar Predikant
D. H. J. Hulſebos, die ba 't ontzet door den Heere Gouverneur Koen in
1620 tot Amptgenoot ontving den Heer Dubbeldryk ; zynde de eerſte van
deeze twee in een Zeetocht verdronken , en de andere wegens zyn Negt
gedrag afgezet.
Geduurende de Regeering der Heeren Charpentier en Koen viel ' er
weinig byzonders voor ten opzichte des Kerkelyken beſtiers te Batavia ; wor
dende ' er ſteeds in 't Maleisch en in 't Hollandsch gepredikt in de voorzaal
“van 't Stadshuis." Doch de Opvolger van den Heer Koen , F. Spex , kon
het in 't geheel niet met den Kerkenraad vinden , maar lag :'er dagelyks ,
en dat dikwyls op eene veel gerugt maakende wyze , mede over hoop .
Het eerſte geſchil ontſtond over Do. Bastiaanzoon , die op eene
hoonende wyze zonder ſchuld yoor 't Hof van Justitie was gedaagd , en
vry ontſlagen , 't welk zyn Amptgenoot Do. Heurnius meende in 't openbaar
van den predikſtoel te moeten afkondigen , 't geen hy ook , doch zeer tegen
den zin van Zyn H. Ed. , volbragt. Naauwelyks was men weder verzoend ,
of ' er ontſtond een tweede geſchil over 't recht van Predikanten te beroe.
pen , en ze naar de Specery Eilanden te verzenden , gelyk ook over de Ker
kelyke tuge; 't geen bier mede eindigde , dat de Generaal (wee Politike
Commis .

1
 K E
E R K Z
K. A A KE N. 39

Commisfarisſen in den Kerkenraad uit' den Raad van Indien zond , c ĝeen
onder protest door denzenlven werdt toegeſtaan. Behalven andere onaange
naambeden , had dit ten gevolge, dat Do. Heurnius, wegens eene preek ,
plie den Gouverneur diet behaagde , op den 25 van Louwmaand 1632 ,
wierd vast gezet , doch in de volgende maand wederom ontſlagen.
In 't jaar 1643 werdt 'er op den 7 van Wintermaand plegtig door den
Gouverneur Generaal Antonius van Diemen , en den Raad van Indien eene
nieuwe uitvoerige Kerkenorde getekend , beſtaande in 98 artikelen , en ſtrek .
kende tot het onderhouden van goede order, tucht, uitdeeling der Bond
zegels, verkondiging des Euangeliums onder de Heidenen , enz. Wegens
het gewigt der zaak zal ik hier kortelyk den voornaamen inhoud der titels
mede deelen.
1. Niemand zal Kerkelyke diensten mogen doen , dan na dat hy te voo
ren daar toe wettig is geordend , zullende iemand zulks zonder wettige add
ſtelling doende , en daar in tegen de gedaane vermaaning voortgaande , als
een Scheurmaaker worden geſtraft. Nieuwe Leeraaren , die noch nier in
bediening zyn geweest , zullen , eer zy werden toegelaaten , onderzogt wor
den door den Kerkenraad , daar na der Gemeente voorgeſteld en gevraagd ,
of 'er ook noch eenige wettige verhindering valt in te brengen : waar op
eindelyk de bevestiging volgen zal. Predikanten , die reeds in 't Vaderland
hebben gediend , zal men niet wederom examineeren , maar alleen naauw
keurig onderzoek doen naar hunne Leere en Wandel, gelyk ook , hoe zy
zich by hunne voorige Gemeenten hebben gedraagen. Geen Predikanten
zullen worden toegelaaten , dan na alvoorens aan den Kerkenraad te hebben
vertoond brieven van Commisſie van de Clasſen , die hen hebben gezonden .
Er zullen geen Schoolmeesters , Krankbezoekers Handwerkslieden enz .
zynde , tot den Predikdienst worden toegelaaten , dan in gevalle dezelve bevon
den worden van zeer byzondere talenten en bekwaamheden voorzien te zyn ;
in welken gevalle de Kerkenraad hen met advys der Hooge Overigheid zal
examineeren , en ten minſten een half jaar in 't geheim laaten Proponeeren
om dan verder met hen te handelen naar bevinding van zaaken. Geen Die .
naar zal zyn beroep mogen verlaaten , en tot een andere levenswyze over
gaan dan om gewigtige redenen , over welke de Hooge Regeering en de
2

Kerkenraad zullen oordeelen. Een Predikant die paar 't Vaderland wil
keeren , zal ten minſten één jaar, voor dat zyn verbonden cyd uit is , daar
van kennisſe moeten geeven : doch zo men geen bekwaamen Opvolger voor hem
kan vinden , zal hy noch één jaar boven zyn verbonden cyd moeten dienen .
Wanneer een Predikant door ouderdom of ziekte onbekwaam wordt, zal
hy zyne waardigheid echter behouden , en door de Regeering met een jaar
geld
40 k ERRR& ZA A N.

geld worden voorzien , naar maate hy zulks zal noodig hebben : terwyl
men ook voor derzelver Weduwen en Weezen behoorlyke zorge zal
draagen.
IL De Ouderlingen en Diaconen , die met de Dienaaren voor de goede
order en 't welwezen der "Kerke moeten zorgen , zullen in Louwmaand
voor den tyd van twee jaaren , met advys en goedkeuring der Hooge Ove .
righeid , worden aangeſteld. Het gewoon getal der Ouderlingen zal zyn
vier , en dat der Diaconen vyf, zo veel mogelyk is , voor de eede helft
uit de vrye Burgers, en voor de andere uit de Dienaaren der Compagnie
te kiezen . De Ouderlingen en Diaconen zullen getrouwelyk toezien , en ,
naar gelegenheid des tyds , de bezoekingen waarneemen , zo voor als ng
het Avondmaal. Met den aanvang van Wyomaand zullen uit de Predikan .
· ten en Ouderlingen jaarlyks cwee Leden worden gekoozen om acht te gee.
• ven , of de Predikanten zich behoorlyk kwyten van de pligten hunner be
>

diening. De Diaconen zullen zorge draagen voor de behoeftigen , ben ver

troosten en hulpe bieden. Maandelyks zullen zy ook invorderen de inkom
ffen der Kerke , en zo iemand weigert te betaalen , zullen zy , na vooraf
gaande goedkeuring des Kerkenraads, geweldige middelen van recht mogen
gebruiken . De ingezamelde penningen zullen worden ontvangen door den
Kasſier der groote Kasſe ; doch als de fomme eenigzins aanmerkelyk worde,
zal het geld moeten worden gebragt in de groote yzere kist , van welke
hy , en de twee oudſte Diaconen , ieder een verzegelden fleutel hebben.
De Diaconen zullen , zonder advys des Kerkenraads , geen geld op intrest
of panden mogen geeven ; doch aan de Armen mogen zy , op eigen gezag ,
in eene reize van tot twee reaalen geeven. De Armen , die onderſtand
. krygen uit de kasſe der Diaconie , zullen op den eerſten dag van ieder
maand de hun coegelegde penningen ontvangen . Aan particulieren zullen zy
; in 't geheel geen geld mogen ſchieten , dan op cwee voldoende borgen , of
een vast onbezwaard pand. De Diaconen zullen eindelyk hunne bezighe
den onder elkanderen verdeelen , en alle maanden voor den Kerkenraad eene
byzondere , gelyk ook jaarlyks, in tegenwoordigheid van Gecommitteerden
der Hooge Regeering, eene algemeene rekening doen ,
III. De Kerkenraad zal gewoonlyk eenmaal ter weeke , op Maandag na
den middag vergaderen , van cwee tot vier uuren. In den Kerkenraad zal
men alleen over Kerkelyke zaaken handelen , en zo ' er dingen van groot
gewigt voor komen , zal men met toeſtemming der Overigheid ſchryven aan
de Kerken dier Steden , daar de kamers der Compagnie vergaderen , om '
advys hunner Synoden in te neemen. De Preſes en Scriba zullen altoos
uit de Predikanten worden geſtemd, en maandelyks veranderen. De Preſes
zal
 K R
ET
EI AKENN.. 41

zal alles voortellen', ' co' , als de Stemmen ſteeken ,', met rwvee Stemmen
concludeeren ? zullende hy ook onder anderen , na het ſtemmen , den Poli
9

cyken Commisſaris en de andere Leden vraagen , of zy ook iets te zeggen

hebben , 't geen den Raad of de hulp des Kerkenraads vordert. Indien 'er
in de Vergadering iets is beſlooten , welk het advys der Hooge Regeering
vordert, zal de Prefes, met een der Ouderlingen of der andere Leden des
Kerkenraads, zich , na 't eindigen der Vergadering , naar 't Kasteel begee.
ven , of, zo ' er als dan geene gelegenheid is , op den volgenden dag , om
*

de gedagten van den Heere Generaal in te neemen. De Preſes zal ook

alle brieven , aan den Kerkenraad geſchreeven , invorderen, dezelve leezen ofte
doen leezen , daar op advys vraagen , en dezelve benevens het advys naauw
keurig doen aanſchryven in het brieveboek. Alle Kerkelyke brieven , com
misſien , atteſtatien enz. zullen in de Vergadering moeten worden voorgelee
een , en niet verzonden , dan na voorgaande goedkeuring. De Preſes zal
4

eindelyk met een der Ouderlingen , ten minſten eenmaal ter weeke , de
Weeshuis Schoole bezoeken. De post van den Scriba is , alles wat in den
Kerkenraad verhandeld is , naauwkeurig op te tekenen , en 't zelve , na dac
het op voorgegaane leezing des opſtels wel is geboekt , nochmaals voor te
leezen ; voorts alle ordonnantien , commisſien en acceſtatien te ſchryven ,
-

en benevens den Preſes en één Ouderling te tekenen . De Scriba is ook

gehouden in een afgezonderd boek aan te tekenen de ' naamen der Predikan
ren en Krankbezoekers , die uit het Vaderland te Batavia komen , benevens
hunne ontmoetingen , ſtandplaatzen en dood. Wegens de menigte der Ker
kelyke boeken zal ' er ook noch een tweede maandelykſche Scriba worden
benoemd , cot het ſchryven en beantwoorden van alle Kerkelyke brieven .
Eindelyk zal niemand de geheimen des Kerkenraads: mogen divulgeeren , en
ten dien einde zullen de boeken altoos in de Confiftorie moeren blyven ,
zonder dat het iemand hoe genoemd geoorlofd zal zyn dezelve van daar me.
de naar zyn huis te neemen .
iv . De Dienaars, Krankbezoekers en Schoolmeesters zullen gehouden
zyn , de belydenisſe des Geloofs der Nederlandſche Hervormde Kerke , den
Heidelbergſchen Catechismus en de Acten van ' Dortſche Synode te onder-.
teekenen ; zullende die geene , welke zulks weigeren , in hunnen dienst wor
den geſchorst , en , zo zy in 't geheel hardnekkig blyven , gedeporteerd. De
Predikanten zullen , voor 't beginnen van hunne predikatien , de Gebeden
leezen , volgens de Nederduitſche Lithurgie, en dezelve met gepaste Danko )
zeggingen eindigen. Des Zondags na den middag zullen de Leeraaren den
Heidelbergſchen Catechismus verklaaren , en voor den middag zodanige
Atoffen uitkiezen als 's best tot ſtichting geſchikt zyn , zonder zich veel
III . DEEL F met
4? 军; E
史 RK
& 2
36 41 KB, N.

met verſchillen over de Predestinatie en ander Hooge Mysterien op tehouden

den. De beurten zullen volgens eene vastę order worden verdeeld in de
Kasteels Capelle , de Scads, Kerk en het Hospitaal , zonder daar in , buiten
groote noodzaakelykheid , veranderingen te maaken , en dan noch niet zona
>

der kennis en goedkeuring des Kerkenraads. , Her Doopen zal maar alleen
door de Predikanten worden verricht , niet door de Krankbezoekers of Pro .
ponenten , en niet dan in 'topenbaar (eenige weinige buitengewoone geval:
len uitgezonderd ) na eene voorafgaande Predikatie. Indien mogelyk zal de
Vader zelve zyn Kind ten doop houden , en cot Doopgetuigen zullen alleen
toegelaaten worden belyders der Hervormde Religie. De kinderen der Hei,
denen , ſchoon in eene Christelyke Familie ingelyfd , zullen niet worden
gedoopt, voor dat zy , tor jaaren van onderſcheid gekomen , hunne bely :
denisſe zullen hebben gedaan. De bejaarden , die den Doop hebben ont :
vangen , zullen , zo zy Vaderlanders zyn , ook gehouden weezen hecAvond
maal te gebruiken ; doch de gedoopte Heidenen zullen het zelve alleen ge
nieten , als zy het verzoeken , na een naauwkeurig onderzoek hunsGeloofs.
Her Avondmaal zal gehouden worden op elken eerſten Zondag in Louw
maund , Grasmaand , Flooimaand en Wynmaand. Behalven de gewoone
dagen zal ook gevierd worden , op den 30 van Bloeimaand , het inneemen
van Batavia . i

V. Geheime Zonden , aan den Kerkenraad bekend geworden zynde ,

zullen niet door openbaare Cenſure maar in 't geheim worden afgem,
daan , en zo de Daader beterſchap belooft , zal men de zaak niet open
baar maaken . Doch wanneer de Zonden openbaar bekend zyn , zal men
den ſchuldigen eenige reizen van't Avondmaal weeren , en zo hy geen tekenen
van boervaardigheid toonts' geheel van de Gemeente afinyden , na dat men
hem echter driemaal aan de Gemeente heeft voorgeſteld , eerst zonder , en
daarna met naame : welke tyd verloopen zynde , zonder dat hy inmiddels
boetvaardigheid heeft getoond , men tot den openbaaren Christelyken ban
zal overgaan. Doch zo een 'afgeſneeden Lid zich naderhand betert, ' zal
men het ook wederom aanneemen . Indien door een Lid dés Kerkenraads
eene zwaare Zonde wordt bedreeven , zal dezelve met opſchorting in zyben
dienst of eene geheele afzettinge worden geſtraft. De Zonden , om welke
dit plaats heeft , zyn valſche Leere ofte Kettery , openbaare Scheurmaaking ,
>

opendlyke Blasphemy , Simonie , trouwlooze verlaating van zynen dienst, ofin ;

dringing in dien van een anderen , Meineedigheid , Echtbreuk , Vechtery ,
vuil Gewin en alle andere misgrypingen , die iemand in den Burgerſtaat
eerloos maaken.
Achter deeze Kerkenorder , waar van wy den voornaamſten inhoud heb
ben
 í

K !! ERKUA AREN
N. 43
ben opgegeeven , volgt noch een Aanhangzel aangaande de Krankbezoekers ,
1

her Bekee
ren der Heidenen , en verſcheiden andere zaaken , waar van de 1

voornaame inhoud de volgende is.

1 De Krankbezoekers , die' men for den openbaaren dienst toelaar , wew
a

gens gebrek aan genoegzaame geordende Leeraaren , zullen zich oeffe

men in de Heilige Schriften ; op bekwaame tyden , benevens het zingen ,
cenige hoofdſtukken leezen uit de Heilige Schrift , of ook wel eenige pre
dikatien uit goedgekeurde Rechtzinnige Schryvers , en de oeffening met Ge.
beden beginnen en eindigen . In de byzondere openbaare huizen , waar in
By worden aangeſteld , zullen zy den maileyd mec den Gebede beginnen
en met Dankzegginge eindigen . De onweetende zullen zy , zo veel moge
lyk , in den waaren Godsdienst zoeken te onderwyzen , en alle ongebonden
heid ten ſterkſten beſtraften : wordende hen vryheid vergund , om , zo hen
de behoorlyke eerbied in hunnen post wordt geweigerd , by den Kerken
raad , en zelfs by de Hooge Regeering hun beklag te doen , die als dan
verpligt zal zyn , hen in hunne bedieningen te handhaven . De ter dood
veroordeelde Perzoonen zullen zy beurtelings byſtaan , en eindélyk , ' zonder
voorkennis en coelaating van den Preſes des Kerkenraads, geen deel van
kunnen dienst aan een ander overdoen , of van anderen overneemen .
II. Ten opzicht der Krankbezoekers , die op openbaare plaatzen worden
gebeezigd , vindt men 't volgende. Die van 't huis des Generaalen Ont
mangs zal in dat huis 'smorgens en 's avonds in ' o openbaar bidden , en in
de Kerk , als daar gepredikt wordt, voorleezen en voorzingen : ook
zal hy , ten minſten eenmaal ter weeke , op de punten aan de Westzyde , en
op de Timmerwerf bezoeking doen byde Kranken om dezelve te ver
troosten . Die van 't Ziekenhuis zal, behalven zyne Gebeden , de Kranken
tweemaal 's daags moeten bezoeken .
III. De Schoolmeesters zullen getrouwelyk onderwys geeven in de gron
den van den Godsdienst , het leezen ; fchryven , reekenen en deNederduitſche
Taal: voores de kinderen in alles tot deugd en eerbied voor hunne Ouderen
on Meesters opleidende. Die van 't Weeshuis zal in 't byzonder ' s morgens
en 'savonds voor den eeten bidden , en de kinderen het gebed na ſchooltyd
laaten doen. : Verder zal hy de kinderen in den Catechismus oeffenen , en
ze de vraagen van buiten leeren , over welke den volgenden Zondag zal wor
F

den gepredikc, op dat zy die dan in de Kerk mogen opzeggen . De

Schoolmeester van de Westzyde' zal de Inlandſche kinderen onderwyzen in
A

de beginzelen des Christendoms, hen leeren leezen en ſchryven , desavonds

voor de Inlandſche Christenen een hoofdſtuk uit het Portugeesch Testameng
poorleezen , een vers of twee uit de Portugeeſche Pſalmen voorzingen , en
einde ,
44 X E & Ad K L N:1

eindelyk den zegen uitſpreeker. In 't Bandanees kwartier zal de Meestes

8

's morgens en 'savonds de aldaar woonende Christenen eenige hoofdſtukken

uit den Maleitſchen Bybel voorleezen , en in dezelfde taal 's morgens en
'savondsBidden en Pſalmen zingen : zullende hy ook 's Donderdags onder
wys geeven in den Christelyken Godsdienst. In 't Malebaars kwartier zal
de Meester de lyfcigene der Maatſchappye , eer zy aan hun werk gaan ,
in 't Portugeesch , Bengaalsch of Malebaarsch in den Godsdienst on :
derwyzen ; waarna hy voor de Vrouwen een hoofdſtuk in 't Portugeesch zal
leezen en eenige verſen zingen. Voorts,zal hy de zieke Slaaven bezoeken
en troosten : ook naarſtig onderwys geeven aan hunne kinderen, en 's avonds
wederom Leezen en Plalmzingen. De Schoolmeester der Voorſtad zal
voor de Inlandſche Christenen, die de wagt hebben , in 'e corps du guarde
een gebed doen , ook voor zonnen ondergang de kinderen in vraagen en
gebeden oeffenen.
IV. Met betrekking tot de Bekeering der Heidenen zullen zich
1. De Predikanten en Krankbezoekers oeffenen in de kennisſe der Taa-;
len , die hen 't meest te pas komen , te weeten in 't Portugeesch , Ma
leitsch en Chineesch ,
3. Om dit te bevorderen zal men alle mogelyke moeite ganwenden
om Woordenboeken voor die taalen te doen opſtellen:
3. De Predikatien in gemelde taalen gedaan , en verdere Godsdien
dige geſchriſten zal men , zo veel mogelyk , uitſchryven en verſpreiden .
4. In 't zingen zou ’t mogelyk best zyn de Engelſche wyze te vol ,
gen , en eerst eenen regel te doen leezen en daarna te zingen.
5. Van groot nut zou zyn eene wederlegging van den Mahomedaan
[chen Godsdienst , op de wyze van een Catechismus , in 't Inlandsch
en Nederduitsch opgeſteld.
6. Men zal zorge , moeten draagen om de reeds bekeerde Heidened
t
geduurig te doen onder
.
wyzen -en bezoeken ---
5 moet van
7. Men moet van de Overheid een order zien , te verkrygen om
den dag des Heeren by alle Narien te doen onderhouden , ten minften,
alle neeringen , vooral tapperyen enz. te doen verbieden .
8. De Moorſche Beſnydenis en de oeffening ' der. Heidenſche Plegtige
heden behooten , zo veel mogelyk , verhinderd te worden.
9. Alle die zich hebben bekeerd , zullen moeten worden opgeſchree
ven , en zich in hunne kleeding, zo veel mogelyk , naar de Hollanders.
(chikken .
De dus beraamde Kerkenorde werdt door den Kerkenraad ter cafel
der Hooge Indiſche Regeering gebragt, en aldaar niet alleen goedge
keurd ,
 Ke
E RR ZAS
z KE" NI tis
keurd , maar ook door dezelve getekend : ' te'weeren door den Gouverneur
Generaal Van Diemen , en de Raaden Van der Lyn , Maatzuiker , Schort
ten en Sweers , benevens hunnen Geheimfchryver Pieter Mesdag , op den
7 van Wintermaand des jaars 1643.
In 't jaar 1 647 werdt ' er een vreemd verfchil voor den Kerkenraad gebragt;
op den 30 van Grasmaand naamelyk verſcheen voor denzelven de Heer A.
öan der Keer , Balliuw van Batavia , zeggende , dat volgens de orders van
den Generaal Van Diemen de Afgodery der Chineezen was geſtoord , doch
1
dac de Fiskaal hem daar over gedagvaard had , en ſtaande hield , dat de
dienst der Chineezen geene Afgodery was. De Kerkenraad hier over ge
vraagd zynde , antwoordde , dar de dienst der Chineezen wel degelyk Af
godery was , dewył zy de gewoonte hadden ', voor hunne Beelden lam
pen aan te ſteeken , wierook te branden , hen te offeren met opheffing der
handen en buiging des lichaams, ' t welk de Raad met eene ſchriftelyke ver
klaaring bevestigde; 'wordende hier
..
door
TS
de Fiskaal in zynen eisch niet ont:
vangbaar verklaard .
>

In 't jaar 1653 werden de Predikanten, hung erachtens, zeer gehoond

door zommige lieden , die 'hen Dienaars der Maatſchappye noemden : zelfs
rekenden zommige die zo gewigtig , dat zy 'er 'over predikcen. Eindelyk
beſlootmen de Heeren Bewindhebbers te verzoeken om hen alleen voor
Dienaars van Jeſus Chriscus , maar niet voor Dienaars der Compagnie te
blir
erkennen .
* In 't zelfde jaar maakte de Regeering een beſluit , om alles , wat tot het
beroepen der Predikanten behoorde , op zich te neemen . De Kerkenraad
nam Hiet wel geen genoegeo in , doch ſcheen het echter niec te kun
ben veranderen .
In Lentemaand van 1165,4 kwam van Formoſa de geweezen Landvoogd
Verburg , die , zonder met een Kerkelyk getuigenis voorzien te zyn , te
Batavia Wilde ten Avondmaal' gaan , doch werde verzögt dat na te laaten ,
sot dat 'men zich nader omtrent Zyn Ed. zou hebben geinformeerd .
Op den i van Grasmaand vernieuwde by zyn verzoek , voorgeevende niet
žeweeten te hebben , dat hy zelve zyn getuigenis had moeten vraagen ,
maar te hebben gedagt , dat men hem 't zelve had moeten zenden ; teffens
verklaarende , dar hy om zyn getuigenis zou zenden , waarop hy werdt
toegelaaten .
• Op den 30 dier zelfde maand maakte de Voorzitter bekend , dat, vol
gens goedduken der Hooge Regeering, voortaan alle aankomende Predi
kanten als Leden in den Kerkenraad zouden zicten , en eene beſluitende
' ſterre
hebben. Voorts dat de Hooge Regeering , volgens de reſolutie van den 17
E 3 van
 8 ER K Z A KE NA
van Grasmaand des voorigen jaars , het beroepen en verplaarzen der Predis
kanten aan zich hield ; zullende die geene , welke zich daar tegen durfden
yerzetten , naar 't Vaderland co rugge worden gezonden.
1 Deeze sterke
maatregelen bebaagden zeer weinig aan de Geescelykheid , en gaven aan ,
leiding tot groote oneenigheden. De Predikanten namen een beſluit om
in den Raad van Indien de verſchynea , en over deeze nieuwigheden vertoo
gen aan de Hooge Regeering te doen : hier in werden zy onderſteund door
de Ouderlingen , die door de Hooge Regeering hier op met afzetting wers
den gedreigd. De buiten Predikaaren voegden zich ook by die van Batas
via , beweerende , dat zy niet beſlisſende konden itemmeo in zaaken , die
hun niet aangingen . Dit alles had ten gevolge, dat ' er bellooten wierdç
het ſtuk der beroepingen een weinigje te maarigen , en aan de aankomendę,
.

buiten Predikanten alleen eene beſluitende ſtem te geeven in zaaken , die de

Indiſche Kerk in 'e algemeen betroffen , doch in de byzondere Bataviaſchą
zaaken hen alleen eene raadgeevende ſtem toe te ſtaan en daar mede kwam die
zaak eenigzins tot bedaaren , hoe wel zodanig , dat de Kerkenraad zich
byna in alles naar 't welbehaagen der Hooge Regeering ſchikken moest.
Onder de Proponenten , toen ter cyd cot den dienst toegelaaten , was
zekere D. Holthuſius , die in 's geheel niet aan den Gouverneur Gene.
1
raal ſchynt te hebben behaagd. Het gebeurde, althans op den 22. van
Zomermaand deezes jaars á dat hy met, den Predikant Lindenus in de
Kasteels Kapelle verſcheen om aldaar den dienst waar te neemen . De
Generaal hem ziende,
hufius prediken vroeg anderezingen den Predikant,
zou ? en als deeze daarop ja geantwoord of Holt
had , zeide de
Generaal, dat zulks niet geſchieden zoy , dewyl de Raad van Indien
hem niet als Proponent , maar alleen als Krankbezoeker erkende , , hoes
danig een aldaar niec cos den diense kon worden toegelaaten Ds. Lindenus
zocht de zaak met verſcheide redenen goed te maaken , en onder anderen hier
mede , dat men, nu de zaak zo was , hem behoorde te laaten prediken , de.
wyl men niemand in gereedheid had om in zyne plaats te creeden. Dan hier
op aptwoordde de Generaal , dathy, Lindenus, dan zelf moest prediken, waar
door deeze , niettegenſtaande zyne verontſchuldiging , zich ook gedwongen zag
den kanzelte beklimmen , en zich zo goed te redden , als in zyn vermogen was .
In 1655 werdt ' er wederom bevig getwist over het recht der be
..

roepinge: onder anderen werde de Predikant Winſemius door de Hooge,

Regeering naar Formoſa beroepen ; doch deeze zeide te wenſchen ,
dachem dit beroep Kerkelyk wierdt opgedraagen. ' Het antwoord
was , dat hy , met çene Politike Commisſie voorzien , geene Kerkelyke
ran nooden had ; eo dat , zo by ’t beroep durfde weigeren , hy met de eere
de
 K:
KE RK 2. :
A & Ki 宜E. N : 47
fte fchepen naar ? Vaderland zou worden te rug gezonden , en genood
zaakt de onkosten , die de Maatſchappy voor hem had gedaan , en die
vry 'aanmerkelyk waren, te rug te geeved: Waat door hy genoodzaakt
werdt ſpoedig te gehoorzaamen ., i .
6 - ‫ از‬- ‫رز‬ 1

In de voornoemde verſchillen fchynen voornaamelyk aan de Hooge

Regeering mishaagd te hebben de Predikanten Lindenws : en Leonardis ;
gelyk blyken kan uit een Brief uit het Vaderland gezonden , en door
den Commisſaris Poliryk aan de Vergadering voorgeleezen , volgens wel
ken de Heeren Zeventienen vorderden , dat gemelde Leeraars naar
Vaderland te ' rug zouden worden gezonden. "1) Dit gaf wederom eene
groote beweeging in den Kerkenraad , die nu í eerst recht zync af hange ,
lykheid beſpeurde. De Vergadering wendde zich derhalven tot de Hoo :
ge Regeering om eerbiediglyk vernietiging deezer order te verzoeken , en
kreeg het door goede woorden zo ver , dat de Regeering eindelyk dee:
ze Conventie met haar maakte . 1

1. Dar de Predikanten zich , in 't ſtuk der Beroeping , aan de Hooge Re.
geering zouden onderwerpen ; 'tgeen werdt toegeſtaan , ten minſten in ge .
valle ' er eenig verſchil over mogt ryzen.
2. Dat men de Hooge Regeering kennis zou geeven van 's geen med
aangaande het te rug zenden der twee Predikanten aan de Heeren Zeventie
ken had geantwoord.
3. Dat men die vertoogen met allen cerbied zou opſtellen .
4. Dat men de Kerkelyke brieven aan den Commisſaris Polityk zou laa
ten leezen , zo hy 'er tegenwoordig was .
• 5. Dat de Kerkelyke brieven gezegeld aan de Heeren Raaden gezonden ,
en door hen in de doos gelegd zouden worden : Ibehoudende men echter
vryheid , om , zo't noodig was, ook zomwylen byzondere brieven buiten
** paket te zenden. 199 * 979 !

De Predikanten werden ook noch genoodzaakt H. Ed. te bedanken voor

de gunſte , dat zy de twee Predikanten by voorraad lieten blyven. De
voorſtanders der Kerkelyke magt namen dit ondertusſehen zeer euvel, en
zeiden dat de Generaal Maatzuiker de Predikanten zo ſtreng handelde ,
dewyl hy hen een onverzoenlyken haat toedroeg , en in zyn hart een
Jefuit was.
: Op den 18 van Slachtmaand 1658 bad men al weder wat nieuws; worden
de 'er op dien dag een brief van de Vergedering van zeventienen vertoond ,
volgens welken de Diaconen mede over de Cenfura Norum , en de verkiezing
der Ouderlingen zouden zitten .Dit moest al wederom worden goedge
keurd , hoewel op voorwaardee , dat zy in 't cenfureeren van byzonde
re
48 K KK
ĶER KE A , KR ENE
rë Perzoonen‫ܰܐ‬,‫ ܕ‬die niet tot den Kerkenraad behoorden , geen ſtem zout
den hebben .
: In 't jaar 1669 werde ' er veel werks gedaan om het Christelyk Geloof
met kroge in 't Maleisch te doen prediken , waar om de Kerkenraad dienſtig
vond 'den Generaal tot het aanſtellen van een ' Predikaar in die taale te ver
zoeken . Dan de Hooge Regeering oordeelde dat men vooraf noch meerd .
der werks moest maaken van 't onderwyzen en Catechizeeren in die taale .
Ondertusſchen werde Do. Brouwerius , een aangekomen buiten Predikanc, coe
geſtaan om by gelegenheid cene preek in de Maleicſche taal te doen . Brou
werius ſchynt ondertusſchen in 't vervolg als vasc Predikant in ’ Maleitsch
aangeſteld te zyn , om dat hy in Louwmaand 1670 verzocht in die hoeda .
3

nigheid in den Kerkenraad te zitten ; daa de Geestelykheid verſchoof dit

onder beuzelachtige voorwendzels', 't welk her oud verſchil met de Hooge
Regeering over deeze ſtoffe weder deed herleeven ., Doch dit duurde niec
lang , want Maatzuiker liet den Kerkenraad aanzeggen om den verzoeker :
spoedig toe te laaten , ten zyl men zich aan alleronaangenaamſte ontmoetins
gen wilde bloot ſtellen , waar op een ieder gehoorzaamde en zweeg.
De Maleitſche Gemeente begon ondertusſchen zeer te bloeijen , zo dat.
de daar voor ingeruimde plaats op 't Scadshuis ce klein wierdt , en men de
Maleitſche Kerk begon te ſtichten . .
In 't begin van den jaare 1673 werde de nu volbouwde Portugeeſche:
Kerk tot den Godsdienst ingewyd , en de orde der beurten zodanig geſchikt,
dac men daar eene vroeg preek in 't duitsch , eene morgen preek in 't Por
fugeesch , en eene middag preek in 't Maleitsch zou doen ; zullende men
ook 's Woensdags in 't Porcugeesch , en 's Donderdags in 't Maleitsch pred
diken . De Maleitſche dienst kwam ondertusſchen al ras wederom in ver
val , dewyl, in plaats van : laag Maleitsch , was ingevoerd , in 't hoog Ma 1
leitsch te prediken , 't geen verkeerd is , dewyl deeze tongval door weinige i
wordt verſtaan .
1
Op den 36 van Louwmaand 1676 werdt goedgevonden van den predik. 1

Noel te doen afkondigen , dat de Juffers in 'svervolg haare Kerkboeken zel,

.

ve zouden draagen, en niet door Slaavinnen laaten brengen ; 't geen waar .
fchynlyk alleen geſchied is om het wild geloop deezer Vrouwsperzoonen
te beletten .
In 't jaar 1682 was 'er in den Kerkenraad veel te doen over de zaak van
den Predikant Gueyrier , die geweigerd had voor een ter dood gedoemden
Mahomedaan te bidden , om dat hy volſtrekt hardnekkig was, en niet naar 1

hem wilde luisteren , noch zich bekeeren. De Leeraar zeide , dat hy zoda .
!
nig een gebed met geen goede conſciencie kon doen , en in dit gevoelen
werde

1
1

I
 1

:
HER 2.
ZA E N. 49

werdt hy door eenige andere Geestelyken geſterke. De Hooge Regeering

.zocht ondertusſchen de zaak in der, minne af te doen , en vermaande den
Leeraar , by herhaaling , aan zynen plige te voldoen ; . dit niet helpende,
klaagde de Generaal aan den Kerkenraad , en verzocht dat dezelve hem ge
liefde te overreeden om zich gewillig te onderwerpen. De Kerkeoraad
nam dit aan , en deszelfs Leden wendden alle mogelyke moeite aan om
hunnen Ampegenoot van zyn verkeerd begrip af te brengen , het geen in
,'t eerst geheel niet wilde lukken ; na veel tegeſpartelens echter onderwierp
zich deeze hardnekkige Leeraar , hoewel met veelerleye uitzonderingen ,
die den Raad in ' geheel niet behaagden ; waarom hy veroordeeld werde
tot eene , volkomene ſchuldbelydenis ; doch dit heeft by waarſchynlyk niet
willen doen , maar dien het blykt , dat hy , op den 7 van Herfstmaand
deezes jaars , van zynen dienst onthagen , en naar 't Vaderland gezon
den is.
Op den 4 van Wyomaand 1685 vertoonde zich voor den Kerkenraad
een groot yveraar , Ds. Ruiterus, die te Negapatnam Predikant was ge
-weest, en van daar , na zynen diepse nedergelegd te hebben , zonder eeni:
ge Kerkelyke getuigenisſen , naar Batavia was vertrokken . Hy was tot dien
ſtap gekomen door zekere geweldige gisting , die hy zelve in zyne Gemeen
ce had verwekt , door eenige der aanzienlykſte Leden , welke by zekere
Heidenſche Dansſen waren , tegenwoordig geweest, wegens zulk een on
3

ſchuldig tydverdryf, ván 't Avondmaal te willen weeren , by welke dwaas

heid hy noch deeze onbeſchoftheid voegde , dat by de voornoemde Leden
weigerde te erkennen als Doopgetuigen. De Kerkenraad , de zaak wel
overwoogen hebbende , behandelde den Heerhoofdigen yýeraar naar verdien
fte, en zond hem zonder dienst naar 't Vaderland.
Op den 21 van Louwmaand 1686 werdt naar Amboina beroepen de
geleerde en kundige Valentyn , van wiens keurige berigten , aangaande de
Oost-Indiſche zaaken , .wy in dit werk.meermaalen hebben gebruik gemaakt.
In 't zelfde jaar werdt ook yverig gearbeid aan de verbeteringe der Gods 1

dienscoeffeninge in ce Maleitſche taal , die chans te Batavia zeer bedorven was :

ten dien einde werden 'er veele Maleitſche boeken opgekogt, die ook in
een ander opzicht van nut waren , wyl zy tot opheldering der geſchiedenisa
fen van de Oosterſche Landſchappen konden dienen. Tor meerder bevor.
dering deezer nuttige zaak nam de Heer Leidekker den zwaarwigtigen ar
beid op zich om dę Boeken des O. en N. Verbonds in de Maleidſche taal
over te zetten , met voorkeonis en goedkeuring der Heeren Bewindhebbe
fen , die beloofden daar toe de , noodige Drukletters en Characters te
zullen bezorgen.
III. DEEL. G Zeker
56 KERK 2. AA EN
Zeker Timmerman , Henrik Lucaszoon Cardeel , voor ectelyke jaaren
weggeloopen zynde , en 't Moorsch Geloof omhelsd hebbende, was te Ban
tam zeer gezien , en werdt: tot 'sKonings Opperbouwmeester aangeſteld ,
onder den naam van Pangerang Wieragoena. Eindelyk kwam by evenwel
weder tot inkeer , en verzocht om op nieuw in de Kerke ingelyfd en tot het
Avondmaal toegelaaten te worden ; gelyk na ryp beraad op den 2 van
Louwmaand 1-690 werdt toegeſtaan , op behoorlyke beruiging văn berouw . .

Op den 9 van Louwmaand 11698 maakte de Hooge Regeering den Ker

kenraad bekend , dar men in Banda goedgevonden had het Avondmaal met
Rystkoeken te vieren by gebrek van Tarwen Brood , waarover het oordeel
der Vergadering werde gevraagd. Dezelve antwoordde wysfelyk , dat dit
zeer wel was gedaan , en geenszins ſtreed tegen de Christelyke vryheid ,
maar integendeel in zulk een geval tot 'uitbreiding van 'i Koningryk des
Hemelen noodzaakelyk was.
Op 't einde deezes jaars ontſtond ' er in den Kerkenraad eene hevige op
ſchudding wegens - het hardnekkig gedrag van Ds. Kizenga , dié de Kerke
lyke Cenſure , tegen zekere Juffrouw beraamd, wilde dwarsboomen . Over
deeze zaak vielen zo veele haatelykheden voor dat ten laatſten nie .
mand langer met dien Leeraar in den Kerkenraad wilde zitten ; en de Raad
zich eindelyk aan de Hooge Regeering beklaagde , met verzoek , dat zy
{{
hem wilde dwingen om voldoening te geeven ,' en zich fil te houden ; '
geen hem toen , op ſtraffe van verzending naar ' t Vaderland , werdt opge
legd, ' en van die uitwerking was , dat hy coc bedaaren kwam en zich
onderwierp .
Het jaar 1708 leverde weder een verfchil op , ontſtaan tusſchen de Má
leitſche en Portugeeſche Predikanten , en waarin de Flooge Regeering ook
werdt gemoeid ; het zelve was allereerst voortgeſprooten uit zekere Memo
tie door de Maleitſche Predikanten aan de Hooge Regeering, ' en door dee
ze aan den Kerkenraad overgegeeven . Deeze Memorie was van den vol .
genden inhoud .
1. Dat de Maleitſche dienst met de Portugeeſche in een en dezelfde
Kerk behoorde te geſchieden , meenen wy onderſchreevene met funda
ment te fustineeren.
2. Om dat de Portugeeſche Kerk wel voor twee derde of ten min .
ften voor de helft uit menfchen bestaat , die alle in 't gemeen de Ma.
.

leitſche caal gebruiken , als zynde van Java, Baly , Macasſar, Roegis ,
Sumatra , enz .
3
3. Dat ſchoon die menſchen alhier , in den ommegang wel meest onder
de Slaaven , die met de familien van Ceylon en de kust overgekomen zyn ,
en
 KE: R : R2A A. KE N. 51

en derzelver -vrygemaakte, wat Portugeesch hebben aangeleerd te ſpree,

ken , zy doch het Maleisch niet minder moeten aanhouden en oeffe .
nen , by aldien zy iemand van de bovengenoemde Oosterſche Natien ,
bunne nabuuren , noodig hebben , of daar mede willen verkeeren .
4. En al is het , dat die lieden aangaande de beginzelen van den
(

Christelyken Godsdienst in de Portugeeſche taale onderweezen , zya ,

en zy die eenigzins verſtaan , zal dac hen geenszins beleccen , dezelfde
.

waarheid in 't Maleitsch , als eene hun gemeene caal, te verſtaan ..

5. Het gezegde , meenen wy , kan als eene bekende waarheid neders
geſteld worden , en diepen om daar op 'c volgende aan te merken .
6. Dat deeze Portugeeſche en Maleitſche dienst, in een en dezelfde
Kerken , als ware het eene gemeene Inlandſche Kerk , te meer nood .
: . zaakelyk is : dewyl hier de Maleitſche taal aan : alle deeze Na .
ejen gemeen is en gebruikt wordt , en geenszins zodanig de Pors
sugeeſche taal. : ho :

7. Om dan die menſchen , die alleen door 't onderwys aangaande

de beginzelen van 't Christendom , en daar door aan 't Woord Gods
of deszelfs prediking in 't Portugeesch te hooren , gewoon zyn ; ook
daar in dezelfde Kerken aan ' t gehoor van Gods Woord in de Maleic
1. (che cal te gewennen .
8. En gewoon zynde, zo wel in 't gehoor der Maleitſche als deo
Portugeeſche caal te komen , zal decyd en 't vervolg wel openbaaren ,
of zy de Leere van 't Christendom niet beter in 't Maleitsch , dan ir
't Portugeesch zullen verſtaan . Gemerkt de gemeene taal alhier de zelf
de is met die daar" wy in prediken ,, en 't tegendeel in 'c Portui
geesch plaats heeft, als een iegélyk opmerkenden bekend is.
>

9. Den dienst in beide de Portugeeſche Kerken , des Zondags voor

en na den middag , en des Vrydags avonds in de Buitenkerk verwisſe
lende in 't Portugeesch en Maleitsch , en de Eerwaarde Broederen in ' o
Portugeesch ons voorgaande , kunnen wy hen volgen , gelyk ook in
de bediening van 't Avondmaal ; zullende de Catechizatie alcóos wel
een bekwaamen cyd en plaats kunnen vinden .
10. Dat by indispoſitie van iemand der Ed. Broederen deezer Ins
基

landſche Kerken , de beurten door de andere drie welzullen kunnen waara

genomen worden .
11. En is lichtelyk uit het bovengezegde te zien , dat ons ooge
merk is het beste čvan deeze Indiaanſche Gemeente , en met een de
| verlichting van den dienst der Portugeeſche Broederen des Vrydags
avonds te zoeken .
G3 Baca
 1

5 % KERK Z AAK EN
Batavia den 30 January 1708 .
Was getekend , :
p * Petrus van der Form .
Hermanus Coldeborn .
Dit opſtel der Maleitſche Predikanten door de Hooge Regeering aan den
Kerkenraad ter hand geſteld , en hun bericht daar op gevraagd zynde, oore
deelde dezelve , dat hier in voornaamelyk. de Portugeeſche Leeraaren beg
hoorden gekend te worden ; doch deeze waren van een geheel tegenſtry
dig denkbeeld , en gaven eene breedvoerige Memorie tegen de voornoemde
over , hoofdzaakelyk van deezen inhoud.
1. Dar de Portugeeſche Kerk geenszins zo veel Oosterlingen bevat , die
de Maleitſche taale gebruiken , als door voornoemde Heeren Predikanten
werdt opgegeeven : kunnende zulks ten klaarſten blyken uit de namen der
familien , de Burger Compagnien , de lysten der Doopelingen en die der
Ledemaaten : terwyl de aankomende Oosterlingen , die in de handen der
Christenen vallen , geen Maleitsch-maar Porcugeesch leeren .
2. Dat, hoewel noch al veele zo veel Maleitſche woorden weeten , als
hen in den Koophandel met de Heidenen te pas komt , zy echter geheel on-
bedreeven zyn in de Godsdienſtige uitdrukkingen , die in deeze taale zeer
byzonder zyn. Zo dat hier uit eene vergeefſche. moeite , verwarring en
waarſchynelyk verloop der Kerke zou volgen .
3. Dat de Portugeeſche Gemeente altoos zeer talryk en bloeyend is gew
weest, naardien deeze taal algemeen bekend , zeer gemakkelyk , en ryk
van woorden is. Zynde daarentegen de Maleitſche Gemeente alcoos , een
handje vol volk , aan welke , hoe verſtaanbaar ' x Euangelium werde vers
kondigd , de Berichters in 't midden laaten ( a ):
Wir al het welke en meer andere zaaken de Berichters beſluiten , dat zoo
danig eene verwisſeling voor het Christendom in de Indien zeer nadeelig , en
ook voorts wanſtallig en ongerymd zou zyn.
; De Maleitſche Predikanten ondertusſchen de Regeering op hunne hand
Hebbende , kreegen volkomen hunne begeerte , zynde op den 10 van Win
termaand 1708 bevolen , dat de verzochte beurtwisſeling cusſchen de. Por:
rugeefche en Maleitſche Predikanten plaats grypen , en een ieder by beurs
ten prediken zou.
De Bataviaſche Kerkenraad , geſterkt door de Hooge Regeering , heeft
ałtoos groote zorge gedraagen , om alleen den waaren Hervormden Godsdienst,
zod.nig als dezelve door het Synode van Dordrecht is vastgeſteld ., te Bata
via

( a) Dit ziet op 't Hoog Maleitsch, waar in doorgaans gepredikt worde,

zonder dat byna icmand der Tochovrders het recht verſtaat,

?
 R
K R R R Z& A A
A A
KEE ' N. 53

bía te doen prediken , en op deezen grondlag heeft men altoos alle andere
Gezintheden op 't zorgvuldigse geweerd , of ten minſten haare min ofmeer
openbaare Godsdienstoeffening , by de eerſte ontdekking ,, kragtdaadig ge :
( tremd. Ondertusſchen moeten zedert 't jaar 1747. hier van worden uit
gezonderd onze Broederen de Lutheraanen ; , dewyl zy in dat jaar vryheid
kreegen , om voor hunne Belydenis eene openbaare Kerk te ſtichten , gelyk
zy hier mede ook een begin maakten op den 26 van Hooimaand , doch niet zone
der hardnekkige tegenkanting van eenige yveraars , die zelfs zo verre ging ,
dat één der zelve , door den Heer Van Imbof, wegens zyne ongehoorzaam
heid , naar Ceylon wierdt verzonden . Deeze Kerk is een fraay en luchtig
gebouw , ſtaande digt by 't Kasteel, en is tot den Predikdiense plechtig in
gewyd op den 28 van Herfsmaand 1749.
De Nederduitſche Gemeente is , naar maate van de uitgeſtrektheid der
Srad , niet zeer aanzienlyk. Zelden ziet men in de Kerk meer dan duizend
toehoorders , en 't getal der Ledemaaten beloopt op zyn best vier duizend .
Volgens Valentyn zyn de meeste zeer onkundig in den Godsdienst , en
niet in ſtaat om met eenigen grond over de voornaamſte Geloofsſtukken te
ſpreeken : dan denkelyk zal het hiermede al geſteld zyn gelyk alomme. De
Leeraars zyn ondertusſchen zeer wel gezien , vooral die der Nederduitſche
Kerke ; want die der Maleitſche en Porcugeeſche Gemeente worden minder
gerekend , 't geen een zeer verkeerd en ongegrond vooroordeel is, dewyl in
cenen Leeraar, die in vreemde taalen zal prediken , meer kundigheden wor .
den vereischt, dan in hen , die alleen in de Moedertaale onderwyzen . Dic
is ondertusſchen eene der redenen , waarom het aanleeren der vreemde caa
len in 't Oosten door de meeste Leeraars wordt verwaarloosd , cep blyk.
baaren nadeele van den Christelyken Godsdienst en de voortplanting
van dien.
Als ' gecat der Predikanten te Batavia voltallig is , moeren ' er ten min
1

ften tien zyn , en buiten deeze heeft men dan noch zomwylen adjuncten ge
had. Tegenwoordig wordt Gods Woord aldaar verkondigd door de volgen
de Leeraaren .
Theodorus Vermeer , in de Nederduitſche Gemeente 1771
Hermanus Wachter , 1773 , in de Nederduitſche Gemeente 1774
Ericus Jobannes Wiltenaar , 1765 , in de Portugeeſche en :
Maleitſche Gemeente 1775
Jacob Caspar Metzlar , op 't Eiland Onrust 1774
En in Batavia 1777
Jan Nupoort, in de Nederduitſche Gemeente 1778
G 3 IIct
 54 K & R : A、
K 2 A A BE No 1

Het getal der Bacaviaſche Predikanten is derhalven geenszins volcallig .. eß,

mec de overige Kerken der Maatſchappye is 't noch veel erger geſteld , 1

wegens het klein getal der geenen , welke zich als Predikers des
9

Euangeliums naar de Indien begeeven. Dit gebrek ontſtaat voor

naamelyk hier uit , dat ' er zich thans veel minder jonge lieden , dan
weleer , tot de Scudie begeeven , en de bediening van Leeraar des Eu
angeliums den meesten vooral mishaage, dewyl zy meenen , dien post
niec te kunnen bekleeden , 20 zy zich niet in veel gevallen willen laa
ten verbinden door menſchelyke inſtellingen.
De Indiſche Kerken hebben reeds voor langen tyd gezucht onder dit
1
ongelukkig gebrek , en 't zelve is een der voornaame redenen geweest
van de klagten , welke van tyd tot tyd zyn gedaan over 's verval der
Inlandſche Kerken , en van 't beraamen van middelen om de voortplanting
des Christendoms in de Oosterſche Gewesten te bevorderen . Inzonderheid
werde dit een voorwerp van algemeene overweeging , toen de Haarlem
ſche Maatſchappy der Wecenſchappen in 't jaar 1774. deeze Vraag ter
beantwoording voorſtelde. Welke zyn de beste middelen , om de waa
» re en zuivere Leer van het Euangelie onder de Bewooners der Co.
»

lonien van den Staat meer te bevestigen , en in die Landſtreeker 1

voort te planten " ? 1
Ras verſcheenen 'er verſcheiden Antwoorden over deeze ſtoffe , 1
welke drie der Drukpersſe werden waardig geacht , terwyl men den
Eerepenning toekende aan den Hoog Gel. Heer P. Hofſtede, Beroemd
Hoog Leeraar en Predikant te Rotterdam . Ook heeft de Maatſchappy
het genoegen gehad , dat haare keuze is bevestigd door den Eerwaarden
Grooten Kerkenraad van Batavia , aan wien de Antwoorden op voor
noemde Vraage door de Hooge Iodiſche Regeering waren ter hand gey
Iteld , met verzoek om op dezelve hun oordeel te zeggen : want dezel
ve verklaart, dat de Verhandeling van den Heer HOFSTEDE de andere ruins
go verre overtreft , als de kostbaarheid van 's goud , de waarde van
bet zilver te boven gaat.
- Hoe zeer inmiddels de Verhandeling van den Heer Hofhede aan de
kundige Bataviaſche Beoordeelaars moge voldaan hebben , verſchillen zy echter
in eenige opzichten van Zyn Hoog Eerw. , en hebben dienitig geoordeeld
zelve een plan van verbetering te moeten opgeeven , uit het welk wy
hier een kort uittrekzel zullen mededeelen.
De Berichters zeggen , dac , eer men zich bepaalt coc het beraamen
van middelen , die getchikt zyn om de Christelyke Leere uit te breiden ,
men eene groote verbetering in het tegenwoordige udiſche Christendom moet
bewer
 K E KE
R 2. N.
& AK EN. 55
bewerken ; zynde het zelve zodanig ontaard , dat het dien gezegenden naan
niet verdient , en van welke verbastering in Geloof en Zeden de volgende
oorzaaken worden opgegeeven ..
1. De overmaatige weelde , en de daar uit ontſtaande menigvuldige der.
Helheden , zonden en afleiding des gemoeds van wezeoclyke zaaken tot en
kele beuzelingen .
2. De onkunde der Nederduitſche Taal, voornaamelyk by de Vrouwen
en Kinderen , die het Maleitsch chans zo menigvuldig gebruiken , dat de
meeste hunner niet in ſtaat zyn eene aaneengeſchakelde Kerkrede in 't Neder,
duitsch te verſtaan .
3. De verregaande ontheiliging van den Dag des Heeren.
4. De menigvuldige lichtvaardige en roekelooze Eeden , die dagelyks in
de Indien worden gedaan.
5. De flegre 'en ergerlyke wandel van zommige Predikanten , die zich
met 'Tehachelaaryen ophouden , en zich in wellustige driften , die hier te
lande zo hevig zyn , en zo gemakkelyk kunnen worden voldaan , te bui.
ten gaan .
6. De al te groote bekrompenheid van de tractementen der Leeraaren ,
waar door dezelve dikwyls genoodzaakt worden zich met den koophandel
te bemoeyen , het geen verzuim van plicht en verachting , voornaamelyk by
de Ongeloovigen , ten gevolge heeft.
De Kerkenraad klaagt ook , dat de Indiſche Predikanten hier te lande niet
genoeg worden gerekend , wordende zelfs die geene , welke zich uit de
rechte beginzels naar 't Oosten begeeven , veracht, zo dat de meeste be
kwaame voorwerpen , die hier te lande doorgaans wel kunnen aankomen ,
nooit dan in den uiterſten nood naar de Indiſche Gewesten willen gaan .
Waar by dezelve noch eindelyk voegt de Heerschzucht der Vaderlandſche
Kerke , die meermaalen is in de weer geweest om de voorrechten der Bata
viaſche te beknibbelen , en zo gering te maaken als mogelyk.was. ,, Wy be .
» vinden ( zeggen ze) dat de vorderingen van ons Christendom , benevens
de 'yver en arbeid der Leeraaren , voornaamelyk ook aan bekwaame,
» deugdzaame en yverige Krankbezoekers te danken zyn ; .deeze onder het
), opzicht en beſtuur der Leeraaren binnen 's Lands geplaatst zynde , en
3

js zich door hun voorbeeldig gedrag , by den Inlander , wiens caal zy aan
, leerden , bemint gemaakt hebbende , lokten de Heidenen alleogskens tot
" ons , en deeden 'er veele cor ons Kerkgenootſchap toevallen ; men moe
>

», digde den yver dier braave , en voor eene geringe bezolding arbeidende
lieden aan , door hen vervolgens toc Proponenten , en , naar maate hun .
ner verdienſten , tot Predikanten te bevorderen , en by de Inlandſche Gew
meen:
 56 K E RR
RZZA E

» meenten tot derzelver opbouw te plaatzen ; en ware men op dien voet

' n voortgegaan , en had men ons geduurig eenen nieuwen toevoer van be
kwaame Krankbezoekers , zo wel als van braave Predikanten , toegezona
in den , dit land zou naar waarſchynlykheid reeds eene geheel andere ge
daante hebben bekomen , en de oorden , die nu van de Heidenſche Bya
» geloovigheden en Mahomedaanſche Dweperyen overſtroomen , zouden
I
'y van den lof van Jeſus weergalmen. Dan de geduurige beknibt elingen
'n der Vaderlandſche Kerken zyo veelcyds oorzaak , dat men den moed
heeft laaten zinken : dit is zeker een gebrek in onze Voorzaaten geweest ;
edoch in geduurige twist te leeven is ook zeer verdrietig , vooral mec
zulke , met wien men behoort te ſtaan in eenigheid des Geestes , om te
>
99

ſtryden voor 't Geloof , dat eenmaal den Heiligen is overgeleverd

De Kerkenraad bedoelt hier buiten cwyffel voorgaamelyk het bevorderen der
Krankbezoekers for Proponenten , 't welk de Bacaviaſche Kerk zich dikwyls
heeft aangemaatigd , terwyl haar 't zelve door de Vaderlandſche ſteeds werdt
betwist.
Wat het herſtel der meeste zo even vertoonde zwaarigheden betreft ; de
E. Kerkenraad geeft met verſchuldigden eerbied te kennen , dat de Hooge
Regeering door wyze maatregelen zeer veel zoude kunnen toebrengen tot
het ſtuiten der overcollige weelde , het verhinderen der ontheiliginge van den
Dag des Heeren , en het wegneemen van veele overtollige Eeden . In 'tc 1
byzonder meent dezelve dat men jaarlyks cene Leerreden moest doen in te
genwoordigheid van alle Dienaaren der Compagnie , over 't gewige van den
Eed , en de cydelyke en eeuwige Straffen aan welke zy , die hunnen
Eed fchenden , en daar door het welzyn der Maatſchappye verraaden , zich
{chuldig maaken .
De Berichters breiden zich verder uit omtrent de verbetering der Neder
duitſche Taalkunde , en de goede opvoeding ; doch ſpreeken by voorraad
alleen over. de Dochters uit den Burgerſtand , onder welke dit gebrek hec
#

groorse is , en dus het ſpoedigſte hulpmiddel vordert. Om hier in eenige

verbetering te bewerken , meenen zy , dat men eene Juffrouwen School
>

moec oprechten ,> om aldaar de Dochters van fatzoenlyke lieden eene betere
opvoeding dan gewoonlyk te doen genieten ; ' zodanig , dat dezelve niec
door eenige byzondere lieden , maar door de Hooge Regeering werde ge.
ſtiche , om niet, zo ras zy opgerecht zal zyn , in duigen te vallen .
Ten dien einde moest men eene gezonde plaats buiten de Stad uitkiezen ,
en aldaar een luchtig gebouw oprichten , alwaar de Jeugd , benevens haare
Leermeesteresſen , kon huisvesten . Voorts moest men uit het Vaderland
verſcheiden bekwaame en welgemanierde Juffrouwen ontbieden , en onder
derzel
 K BR K$ %
Z A
A A & E N. 57
Herzelver bevel de geheele inrichting ſtellen met eene behoorlyke onderge
fchiktheid , byna op de wyze van een Klooster ; zo dat eene , het bewind
over alle de andere voerende , de andere naar rang onder zich had, en die
der laager rangen , in geval van huwelyk of andere openvalliag, naar even ,
redigheid haarer bekwaamheden en verdienſten , zouden opklimmen .
Verder zou men de Heeren Weesmeesteren moeten overreeden , om hun
ne veelcyds kwaalyk geplaatſte Kostkinderen hier te beſtellen , die dan ,
daar zy nu doorgaans opnutte leden zyn in de zamenleeving , tot nuttige voor
werpen zouden gevormd worden , bedreeven in nuttige handwerken , en
verſierd met die bekwaamheden , welke in welopgevoede jonge Dochters,
en in goede Huismoeders vereischt worden . Dit zou de Bacaviaſche Bur
gerſchap aanmoedigen om 'er ook vrywillig hunne Kinders te plaatzen , die
daar, dus wel opgevoed, en door vrye Europiſche Dienstmaagden , in plaats
van Slaavinnen , bediend wordende , haaren woesten en geweldigen Oost
Indiſchen aard en onbeſchoffe Slaave zeden zouden , afleggen ; zo dat zy
niet alleen alle hoedanigheden van welopgebragte Dochters zouden bezitten ,
maar ook ſpoedig in den huwelyken ſtaat treeden ; dewylde Europeaanen
en andere eenigzins wel opgebragte mannen dan niet langer van haar een ",
afkeer zouden hebben wegens de lompheid haarer zeden .
Tot bevordering der Taalkennisſe onder 'r gemeen , moest men de ſnland
ſche Leermeesters deeze, taal doen leeren , die dan wederom andere zou
den bekwaam maaken . Zo men geen Krankbezoekers of Leermeesters aan
nam , dan alleen zodanige, die goed Nederduitsch ſpraken , zouden alle
mededingers naar die posten zich op de kennis deezer taale uitleggen , en
dezelve ras algemeen worden Dit alles zou zeer kunnen worden bevor
derd , teffens met de geheele goede opvoeding der Weeskinderen , door
ſteeds aanblyvende Regenten over de Wees- en Armehuizen aan te ſtellen ;
voornaamelyk , indien daar toe meer bejaarde en gekwalificeerde per
zoonen wierden verkooren : deeze zouden immers het gezag over de jeugd
meerder klem byzetten , en beter de hand kunnen houden aan de Regle.
>

menten , die tot bevordering der goede order in die buizen zo noodzaake
lyk zyn . Men behoorde, ten dien einde , ook naauwkeurig toezicht te hou.
den op de Weeskinders en hunne oeffeningen in de Nederduitſche caale ;
zo dat men hen niet moest toelaaten uit het huis te gaan of te trouwen , dan
na dat zy hunne Geloofsbelydenis, tot genoegen der Onderzoekers , in 't Ne.
derduitsch hadden gedaan.
Met het grootſte recht zeggen de Heeren Berichters , dat niets van meer
invloed is op de goede en Godsdienſtige opvoeding dan welaangelegde
Schoolen. Totbevordering deezer allerheilzaamſte zaak , zeggen zy , moest
III . DEEL. H men
58 K É
K E Ř RK Z
o Z A KE: NI
ÀAU
men alle mogelyke verbeteringen maakén , zo door het aanleggen van nieuw
we Hollandſche en Inlandſche Schoolen , als door het bezorgen van een
uitgebreider Collegie van Scholarchen , om in dezelve alles op den besten
voet te brengen. Ten dien einde moest , zeggen ży , dac Collegie bei
ſtaan uit zeven of acht Leden , naamelyk één Raad van Justitie , één van
derzelver Officieren , twee Predikanten , en twee uit de Schepenen of de
voornaamſte Burgers met één ' Secretaris , en één Heer der Hooge Regee
ring om het Præfidium waar te neemen . Voorts oordeelen zy met veel
recht, dat men de inſtelling zo veel mogelyk moest nuttig maaken , zo door
't onderhouden van naauwkeurige orders , als door 't uitdeelen van behoor
lyke pryzen aan de meest uitmuntende Leerlingen.
De Eerw . Kerkenraad deelt ook een uitvoerig ontwerp mede, om , na ' t
verbeteren des tegenwoordigen Christendoms in Neerlands Indiën , aan des
zelfs vermeerdering en uitbreiding te arbeiden. Zeer bezwaarlyk is hier de
voortplanting des Euangeliums (wy volgen
wegens
hier kortelyk den hoofdzaakelya
ken inhoud hunner Raadgeevingen den aard der Volkeren , wier
bekeering te bevorderen itaat. Met de zagtmoedige Malabaaren is noch al
veel' uit te voeren , määr trötſche Maleyers en onverzettelyke Javaanen te
overtuigen , is byna onmogelyk. Deeze laaifte , die alle yverige Mahomes
>

daanen zyn , vindt men bykansin 't geval der Jooden , welker verharding
voor een' żyd zal zyn , tot dat die beuglyke dag danbreekt , waar op de
volbeid der Heidenen zal ingaan , en gantsch Israël zalig worden . Ten
minſten , hoe 'zeer zich ook het Christendom onder de Heidenen hebbe uit:
gebreid , zyn de voorbeelden van bekeerde Mahomedaanen zeer zeldzaam :
vooral daar zy meest al van begrip zyn , dat 'hunne, de Joodſche en de
Christelyke Godsdienst alle "drie ter zaligheid leiden , en 'ży het dus voor
zeer onredelyk houden , dat iemand , die een deezer belydenisſen heeft om
helsd, tot eene andere zou overgaan .
>

Om ondertusſchen best ' in dit werk te ſlaagen , meent men de meeste baai
te zullen vinden by bekwaame Krankbezoekers, op wier yver en deugd
men kan vertrouwen : deeze moesten eerst by den Christen Inlander de taal
des Lands leeren , en zich inmiddels , zo veel mogelyk is , naar de gewoonten
>

én neigingen der Mahomedaanen en Heidenen ſchikken. Deeze lieden , hun

werk naar genoegen verrichtende , moesten door den 'Bataviafchen Kerken .
9

raad worden bevorderd tot Proponenten , en zelfs, zo zy op den duur groo.

te dienſten deeden in 't bekeeren der Heidenen , tot Predikanten : zonder
dat de Nederlandſche Kerkvergaderingen hier in 't gezag der Indiſche Ker.
ke beknibbelden.
Dan dewyl Krankbezoekers alleenlyk kunnen onderwyzen , moest men
daar
 K? E Ri Kz
K ZA KEM
Haarenboven eenige nergens vastverbondeà Leeraaren aanſtellen , om by
*

de reeds bekeerde Inlanders rond te reizen , ben, na behoorlyk onderzoek ,

den Doop en 's Avondmaal. cge te dienen , en ze met gepaste vermaaningen
in den Geloove te verſterken : gelyk zulks doorgaans door Roomſche Zens
delingen wordt verricht, ' en noch heden in Frankryk onder de Hervormden
door rondreizende Predikanten wordt in 't werk geſteld.
By een goeden voortgang van zaaken zou men moeten werken op de kin ,
deren van bekeerde Ouderen , en voor derzelver opvoeding naauwkeuriglyk
Zorge draagen . Het bekwaame middel hier toe acht men Inlandſche Schoo ,
len , in welke gemelde Krankbezoekers , of andere Leermeesters , de Jong
gelingen in de beginzelen des Christendoms zouden moeten onderwyzen.
Tot een' gelukkigen uitſlag van deeze onderneeming zou echter niets
Boodzaakelyker zyn , dan een genoegzaam aancal van bekwaame Predikanten ,
zo om de reeds vastgeſtelde , als de nieuwe Gemeenten te bedienen . Hec
Plan van den Heer Hofſtede om in 't Vaderland een Kweekſchool aan te lege
gen , en daar in jonge Lieden tot den Predikdienst voor 'tOosten op te voe
den , behaagt hun om verſcheide redenen niet. De geringe afkomst van zo
danige Leeraaren uit den laagen Burgerſtaat of de Godshuizen , zou weinig
tot opheldering van den hierzo ſterk ontglansden Euangeliedienst ítrekken.
En voornaamelyk zouden deeze Nieuwelingen altoos het graveerzel der be
proeving derven 't welk boven alles in een Indiſchen Kerkendienaar en
Zendeling vereischt wordt. De brand der heéte Gewesten wekt immers
den wellust op , terwyl derzelver aanlokzelen in dezelve zeer menigvuldig
zyn ; zynde hier door veele in de Indiën gevallen , die mogelyk elders on
ergerlyk zouden hebben gewandeld . Niets zou derhalven wenſchelyker
zyn , dan over 't algemeen zulke Leeraaren te bekomen , die hunne prilfte
jeugd voorby zynde , reeds in de eene of andere Vaderlandſche Gemeente
hadden doen zien , wat men van hunnen yver , bekwaamheden en zedelyk
beſtaan te wagten had.
• Het eerſte middel tot bevordering van dit heilzaam oogmerk zou weezed
in 't Vaderland ernſtig naar braave Leeraaren om te zien , en dezelve met
gepaste drangredenen te beweegen , om zich over den kwynenden ſtaat des
Christendoms in 't Oosten te ontfermen ; zynde het eene laage en veele
braave Predikanten wederhoudende gewoonte , dat men afwagt, of zich
iemand zal komen aanbieden , en dat dus Predikanten , even als Matroozen
en Soldaaten , als om dienst by de Compagnie moeten vraagen . Waar
», om zou men niet mogen vermoeden , dat eene , naar de geſteldheid on
9

zer cyden , Goddelyke roepſtem , gevoegd by een blaakenden lust om

jy Jeſus en het Euangelie te dienen , en zyne Gemeente te ſtichten , vee
нэ 99 len
BO KCR
RK ZA & K E N.

len onzer Nederlanſche Predikanten eene reize zoude doen ondernee

„ men , die dagelyks door allerley rangen en ſtaaten van menſchen ,
, ja door zwakke Vrouwen om des gewins wille , ondernomen
» wordt
Het eweede middel cot aanmoediging van Vaderlandſche Predikanten ,
moest beſtaan in 'c vooruitzicht van eer en voordeel , de twee prikkels ,
die doorgaans de raderen der menſchelyke ziele in beweeging brene
gen . Een rykelyk aanbod zou zeer veel aanmoediging geeven om
eene reis naar 't Oosten te
te onderneemen en zulk een uitzige
bevat in een' Leeraar niets dat laakenswaardig is.
. Dan om dit te volbrens
gen , zouden de wedden der Leeraaren , zo op de buiten Compa
tooren als te Batavia , merkelyk moeten worden verhoogd , dat is 20
danig , dat iemand daar van onbekommerd zou mogen leeven. Volgens
voorbeeld der . Lutheraanen , die alles uit liefdegaven moeten ſchikken ,
zou een Bacaviasch Predikant jaarlyks:' moeten hebben eene wedde van
drie duizend ryksdaalers ,, en op de Comptooren van twee duizend ;
welke uitgaave voor de Compagnie niet zeer lastig zou vallen , naar
dien 't meeste in goederen uit de Magazynen zou kunnen worden
Verftrekt.
Tot meerder bevordering van dit heilzaam oogmerk zou men alle ver
band cor den dienst der Maatſchappye moeten wegneemen ; zodanig
een dwang is voor vrye lieden alleronaangenaamst , en tot bevordering
des Euangeliums kan men weinig nut verwagten van zulken , die hier
alleen gedwongen blyven .. Men zou op een veel edelmoediger en aan .
lokkender wyze de Leeraaren tot een langduurig, verblyf in de Indien
konnen aanmoedigen , 20 hen , na een getrouwen cien jaarigen dienst
(

en terugtogt naar 't Vaderland , de helft hunner gagie voor al hun

leven wierde toegezegd ; terwyl zy , vyftien jaaren blyvende, cwee derde
zouden genieten , en , na een dienst van twintig jaaren , hunne volle weda
den in 't Vaderland onbekommerd behouden tot aan hun ' dood. Zoday
nig een voorrecht zou zeer veele naar 't Oosten lokken , en aan de Maat
fchappye weinig kosten . Weinige , weet men immers , zouden het einde
van hun’tyd beleeven , en veele der overgeblevene zouden zich door
gewoonte aan ' Climaat en de levenswyze , gelyk ook door huwelyken en
verbintenisſen hunner kinderen , bier zodanig gebonden zien , dat zy nooit
aan wederkeeren naar 't Vaderland zouden denken .
De Leeraars dus genoegzaam bezorgd zynde om onbekommerd te leeven ,
zouden zich inmiddels moeten onthouden van alle hunnen ſtaat onwaardige bezig
heden. Niet alleen hen en hunne Vrouwen moest tea ftrengſten alle koop
handel
 KE RK Z A A' K
KI E : NJ :
E

handel worden verboden , maar ook als eene onvermydelyke ſtraffe worden vast
geſteld , dat men zodanige Leeraaren , die deeze wet overtraden , naar 't Va.
derland zou te rug zenden , met zulk eene aanfchryving , die hen ook daar
den toegang totden Predikſtoel zou luiten , als aan geldgierigen , die geene
Opzieners van 't Erfdeel des Heeren mogen zyn .
Tot een ' byvoegzel dient eindelyk , dat men die geene, welke tot Propo.
senten of Predikanten worden bevorderd , naauwkeuriger moest onderzoe
ken ; doch ook inzonderheid de uit het Vaderland naar 't Oosten ver
trekkende Leeraaren op eene allerplegtigſte wyze verbinden tot een
onberispelyken en voorbeeldigen wandel, om hier door onder de Heide
1

nen te wandelen in eerlykheid , bewaarende het Geloof en een goed

geweeten.
In 't jaar 1779 kwam te voorſchyn het Eerſte Deel der Oost- Indiſche
Kerkzaaken , door den Hoog Eerw . en Geleerden Hofſtede gefchreeven ,
*t welk een groot aantal van wetenswaardige zaaken bevat, die cor merke
lyke opheldering van den toeſtand des Christendoms in de. Indien kun
nen dienen . $ Dit Eerſte Deel handelt. voornaamelyk over deeze vraage :
Of de Oost- Indiſche Kerkenraaden recht bebben om Proponenten te maa .
ken en Prédikanten de ordenen ; dan of zy de zodanige alleen uit bet. Va
herland moeten ontvangen ?
Die geſchilſtuk ', ' o welk meermaalen aanleiding heeft gegeeven tot hevi
ge oneenigheden tusſchen de Oost-Indiſche en Vaderlandſche Leeraaren ,
worde door Zyn Floog Eerw. in 't breede behandeld. In de eerſte plaats
bewyst hy , ' dat de Indiſche Kerken , opgericht zynde maar het voor
beeld der Vaderlandſche, geen andere Leere mogen verkondigen , dan de waare
Hervormde , zo als dezelve in onze Kerke wordt geleerd. : Ten tweeden ,
dat gelyk de Leere dezelfde moet eyn , insgelyks in de Kerkelyke Regeering
een gelyk beſtier moet worden gehouden : gelyk onder anderen blyke uit de
Inſtructie der Oost - Indiſche Predikanten die derwaards vertrekken , worden .
de in dezelve geboden : De Kerkelyke Regeering , naar den Woor de Gods
en Conform de loffelyke gewoonte van de Gereformeerde Kerk bier te
Lande ook aldaar te onderhouden... Ten derden , , betoogt dezelve ,
dat de Nederlanfche Kerkenraaden , hoe groot en aanzienlyk ook , geen
magt hebben om iemand Proponent of Predikant te maaken . Uit welk
alles hy beſluit , dat , dewyl de Leere en Kerkenorde dezelfde moet
zyn in de Indiën als hier te Lande , de magt der Bataviaſche of eenige an.
dere Kerkenraaden ook niet grooter kan zyn ; en dat dezelve dus alle onbe
voegd zyn om een? Leeraar te onderzoeken en aan te ftellen .
Na dac Zyn Hoog Eerw. zyne bewysiedenen aangaande de onbevoegd .
H 3 heid
 60 K ERKZAA
Α : N.
KIEN
heid der Kerkenraaden , tot het doen eener beroeping heeft aangedrongen ,
gaat hy over, tot de redenen die het tegenſtelde gevoelen ſchynen te begun
itigen. Deeze zyn ,volgens des Hoogleeraars opgaave.
:1. Dar de. Dordrechtſche Kerkeņorde voor de Oost- Indiſche Kerk van
geen verbindend gezag kan zyn .. . ' . ' . S ! " 1

2. Dat aan de Oost- Indiſche Kerken in 't jaar 1623 eene byzondere Kera
kenorde is gegeeven , volgens welke zy magt hebben om Proponenten te
maaken en Predikanten te ordenen . va !

13. Dat de Bataviaſche:Kerkenraad alcoos eene Clasſis formeert, terwyl

de andere Kerkenraaden by '' aanſtellen van Proponenten en 't ordenen van
Predikanten , gewoon zya hunne nabuuren by een te roepen .
4. Dat het maaken van Proponenten en 't ordenen van Predikanter
aan een particulieren Kerkenraad in Indien geoorloofd is , volgens de ge.
approbeerde Kerkenorde van 16436
5. Dat . de Heeren Bewindhebbers , uitmaakende de Vergadering van
XVII. meermaalen aan particuliere Indiſche Kerkenraaden het recht om Pro
ponenten en Predikanten cor den H. Dienst te qualificeeren , hebben toe .
geweezen.
6. Dat de Nederlandſche Kerk in vroeger jaaren het recht der particu
liere Inlandſche Kerkenraaden , om Proponenten te mogen qualificeeren er .
kend heeft, en dat zulks inzonderheid in laater tyd , door de Zuidholland.
ſche Synode is geſchied .
** De ongegrondheid van 't meerendeel deezer tegenbewyzen wordt zeer
wel door den Hooglecraar betoogd. Dan , behalven deeze zes , is ' er noch
1
eene zevende tegenwerping , die , zo zy gegrond was , de kragt aller re
है

denen tegen de zes voorige zou vernietigen , of ten minſten eene ſpoedige
Burgerlyke en Schriftelyke Ordonnantie vorderen , om zo veele nieuwe in
landſche Proponenten en Predikanten door de Indiſche Kerkenraaden te doen
aanſtellen , als mogelyk zal zyn. Maar is dezelve ongegrond , dan volgt
>

daar uit genoegzaam alleen , dat al waren de Indiſche Kerken waarlyk tog
zodanige onderneemingen bevoegd , haar echter zulks moest worden belet.
De bedoelde redeneering is decze. : Dat de Oost- Indiſche Kerk geen
genoegzaamen toevoer van Predikanten uit Europa ontvangende , en geene
Clasſen kunnende formeeren , even daar door genoodzaakt is, in Indiën
zelve naar bekwaame Perzoonen om te zien , en derzelver qualificatie tot
den Heiligen Dienst door Particuliere Kerkenraaden te laaten verrichten ,
ter vervulling der openſtaande plaarzeń.
)
Met reden merkt de Hoogleeraar in zyne aanmerkingen op deeze
drangreden aan : Dar in geval van dringende, noodzaakelykbeid veele
dingen
 K : E
KE Æ,
RI K. ZA A Α K Ε
E. Ν
Na 63

dingen geoorlofd zyn , die men anderzins zou moeten nalaten. Hy femt
ook de twee eerſte artikels der redeneering volkomen toe : naamelyk , dat
de voorraad van Predikanten , die uit Europa worden gezonden , veel te
gering is ; en ten anderen , dat de Indiſche Kerkenraaden zicb , wegens de
*

afgelegenheid der plaatzen , niet tot Clasſen kunnen formeeren . Doch het
derde Lid , dat men derbalven uit de Indiſche Particuliere Kerkenraaden
zich zelven moet redden , ontkent hy wel degelyk , en bekleedt zyne ge .
dagten met verſcheiden redenen , wier voornaamſte wy hier kortelyk zullen
aanhaalen .
** Oneindig veel wordt' er' vereischt tot een ' bekwaamen Indiſchen Leeraar
hy moet niet alleen alle kundigheden van een Vaderlandſchen bezitten , maar
noch daarenboven de Leerſtellingen enGodsdienſtigegeheimenisſen der Ma
Alle die bekwaamheden
homedaanen en Oosterſche Heidenen verſtaan .
moeten gepaard gaan met Burgerlyke deugd en oprechte Godsvrucht. Dac
zalke uitſteekende hoedanigheden in een ' Indiſchen Leeraar volſtrekt nood
zaakelyk zyn , erkennen zelfs alle Indiſche Predikanten :; doch , dat hier
toe een eenigzins geſchikte voorraad in de Indien te vinden zou zyn , ont.
kent de Hoogleeraar 'ten fterkften. De Krankbezoekers zyn voorzeker :die
gewenschte -fpringbron niet : de Bataviaſche Kerkenraad moet ten minſten
erkennen , dat zy zelden tot hunne noodzaakelykſte verrichtingen toereiken
de zyn , en is geduurig verplicht eenige wegens hun wangedrag af te zet
>

ten . En om de zaak volkomen af te doen , brengt hy eene wolke van

getuigenisſen voor den dag uit de brieven van den Bataviafchen Kerkenraad
zelven aan de Hollandſche Clasſen , in welk men deeze lieden van gruwe.
lyke domheid , onkunde en verwaandheid bericht , en als volkomen on
murte lasten afſchildert .
: De School- en Catechizeermeesters zya even ongeſchikte voorwer .
fen : de Inlandſche zyn , volgens het fchryven van den Colomboſchen
?
Kerkenraad, veeltyds afgodiſche , dronkene , gierige menfchen , en de weig
nige deugdzaame meestal groote Botterikken ; terwyl onder de Egropiſche
niemand is , die een allergeringst deeltje bezit van die bekwaamheden , welke
tot een kundig Inlandsch Predikant noodzaakelyk zya. Zomwylen vindt
men ook in de Indiën gelukzoekende Profelieten , die min of meer geſtu ,
deerd , en zelfs by andere Gezindheden her Leeraarsampe hebben bekleed ;
doch de droevige ondervinding heeft meermaalen geleerd , dat zodanige
voorwerpen doorgaans tot een groote ballast der Kerken , en tot nadeel van
het kwynend Euangelium hebben geſtrekt.
Onder de vrye Burgers' van de onderſte en tweede Clasſe wordt ook
zeldzaam iemand gevonden , wien 't Geestelyk Kleed zou pasſen , en de be
ter
 KERKK 2. ÀÄ
Q: K
: KE": N
ter opgevoede der hoogere rangen zyn in zulke gunſtige omſtandigheden ;
dat zy zich nooit tot het moeijelyk Predikampt zullen vernederen . la 's
jaar 1768: werdt op de Vraag van 't Zuid -Hollandſche Synode : Van
4

waar de Proponenten kwamen , van welke doorgaans in de Ceylon

fcbe berichtbrieven gewag werdt gemaakt ? geantwoord , dat die voort
kwamen uit het Seminarium van Colombo , in 't welk alleen Singalee
ſche en Malabaarſche Kinderen in de noodige Weetenſchappen werden
onderweezen ; dat dezelve , na voorafgaand onderzoek , werden toegelaaten,
tot Inlandſche Proponenten , op een maandgeld van 24 guldens, en zo
zy 'uitmuntten , na een nieuw examen ; i toc Inlandſche Predikanten wer
den bevorderd met eene maandelykſche. 'wedde van 36 guldens. Dac
dezelve wel degelyk van de Hollandſche Predikanten in rang en onder
geſchiktheid werden onderſcheiden , en alleen op vaste plaatzen onder de
Inlanders dienen mogten ; wordende dezelve , zp zy in yver verſlaauw
#

den , wederom van Predikanten tot Proponencen , of zelfs tot School,

meesters of Tolken vernederd.
Hoe groot de bekwaamheid deezer lieden zy , kon onder anderen hier uit
blyken , dat zy zelden in ſtaat waren om in eene ganſche maand eene preek
zaamen te ſtellen , ja daar dikwyls een half jaar over moesten zweeten .
>

Ook ging hunne yverloosheid zo verre , dat zy doorgaans hunne huis

genooten en bloedverwanten niet eens aanſpoorden om ten Avondmaal
te gaan. Ondertusſchen had het . Ceilonſche Seminarium ook andere
voorwerpen verſchaft, die , hunne Studie aldaar voleindigd hebbende, naar
de Hollandſche Hooge Schoolen waren gezonden , en , na voorafgaand
onderzoek en ordening, als waardige Leeraars te rugge gekomen zynde ,
meermaalen der Kerke gewigtige dienſten hadden gedaan. Doch deeze
zyn het niec , op welke het ſtuk in verſchil toepasſelyk -is ; want dat
behoort alleen cot die geene , die alle hunne Wysheid in Indië hebben
verzaameld . Zo " dat de vraag hier toe bepaald blyvende , met -veel
klaarblykelykheid volgt , dat 'er in de Indiën zodanige voorwerpen
ontbreeken , die aldaar opgebragt met de hoope van eene goede en
heilzaame uitkomst , door de Kerkenraaden toc Leeraaren zyn ge
ordend.
Het Tweede Deel deezer gewigtige verzameling, in 1780 vitgegee
ven , bevat ook veele wetenswaardige zaaken aangaande den tegenwoor .
digen Oost-Indiſchen Kerkſtaat, en vooral een uitvoerig vertoog over
de beste wyze om Indiën met geleerde en deugdzaame Leeraaren te
voorzien . Naauwelyks waren de roemryke wapenen der Maatſchappye
la de Indiën doorgedrongen , of men was aldaar ook bedagt over de
voortplan ,
 KERK z & ΑÀ ΑA Κ& ΕE Ν. 65
voortplanting des Christendoms, en rechtte , behalven Schoolen voor de
Heidenen , ook een Collegie op te Leiden , onder 't opzicht van den Hoog
leeraar Walaus omtrent het jaar 1622 ; in 't welk gemelde Profesſor ter zyner
keuze de jongelingen ontving, die geſchikt waren tot den Indiſchen Kerkdienst,
om dezelve te onderwyzen , en hunne Scudien te- regeeren. Een twaalftal
braave Predikanten kwam 'er in 't kort uit deeze Kweekſchool te voorſchyn , en
' er zouden denkelyk meer zyn gevolgd , zo niet de Heer Waldus ploczeling
zyn Regentſchap , hem door de Bewindhebbers der Maatſchappye opge .
draagen , had neergelegd , zonder dat men daar van de waare reden kan
bepaalen
De Hollandſche Predikanten zagen inmiddels zeer ongaarne het te niet
loopen deezer nuttige inſtellinge, en wendden by de Heeren Bewindhebbers
ſterke poogingen aan om dezelve herſteld te krygen ; doch deeze waren
hier van afkeerig , en wilden niets meer belooven , dan dat zy wel eenige
jonge lieden op hunne kosten in de Godgeleerdheid wilden doen ſtudeeren.
Ondertusſchen ſcheen men eerder geneigd om in de Indien één ofmeer Semina-
ria op te rechten , en dit werdt ook door zommige Leeraars hier te lande
nuttig geoordeeld , doch door verre de meeste , als oneindig minder voor
deelig , dan de vernietigde inſtelling , verworpen .
> Men voorzag , dat
hier uit noodzaakelyk volgen moest , dat byzondere Kerkenraaden in de In
diën Proponenten en Predikanten op eigen gezag zouden willen aanſtellen,
en dat men , in plaats van goede Herders , een overvloed van onnurce Huur
lingen zou verkrygen . Het Noord -Hollandsch Synode was vooral yverig
in dit ſtuk , en droeg zyne bezwaaren met veel aandrang voor aan de Hee
ren Bewindhebbers , doch zonder eenige uitwerking ; want deeze beſlooten
twee Seminaria in de Indiën op te rechten , het eene op Ceylon , en hec
andere in 't Koningryk van Jaffanapatnam .
Het ging meerendeels met deeze Kweekſchoolen , gelyk de verſtandigſte
Predikanten hier te lande reeds hadden voorzegd. Het Jaffanapatnamſche
Collegie werdt in 't jaar 1630 geſticht: men onderwees hier de Neder
duitſche taal en de Godgeleerdheid , ook zomwylen het Latyn , naar de be
kwaamheden der Rectoren , die , geduurig afwisſelende , gelegenheid gaven tot
>

geſtadige veranderingen van leerwyze en menigvuldige oneenigheden . En

toen men dagt , nu haast de vruchten van den beſteeden arbeid te
zullen genieten , zag men met verbaasdheid , dat de meeste Leerlingen even
dom en onweetend waren , als toen zy in de Kweekſchool werden toege .
laaten ; uitgezonderd het bedryven van allerley ongeregeldheden en ſchelm
stukken , in welker kennis zy ſterk hadden aangeleerd. Er waren echter eeni.
ge , die op eene geſchikte wyze ecne Predikatie konden opzeggen ; doch
III. Deel. I toen
 1

66 E R K 2 Αλ
A À Κ Ε
É N.
Ν
toen men ze van naby onderzocht , werdt in hun hart niets gevonden , dan
een verblind Heidendom . Zulk eene vruchtelooze uitkomst , geduurende
eene reeks van jaaren , deed de Heeren Bewindhebbers eindelyk begrypen ,
dat 'er niets goeds van deeze geheele inſtelling was te hoopen , en lieten ze
daarom vervallen , tot dat zy eindelyk , ten tyde van den Heer Baron Van
Imbof, geheel wierdt afgeſchaft.
Het Ceylonsch Seminarium te Columbo werde in werking gebragt in 'c
jaar 1696 , onder 't opzicht van den Rector Ruël ; doch toen hy iets van
belang meende gevorderd te zyn , plotzelyk afgeſchaft. In 1704 werdt het
wederom geſticht, en voorzien met drie Proponenten , die ook inderdaad
verſcheide Inlandſche Proponenten hebben te voorſchyn gebragt , hoewel
waarſchynelyk van zeer gebrekkig maakzel , dewyl men daarna nooit iecs
van hunne verrichtingen heeft gehoord.
Na 't jaar 1723 werdt het Seminarium ook noch verder uitgebreid , en 9

behalven de Singaleezen , ook Malabaaren daarin toegelaaten. Er kwa

men toen veele in daam geleerde jongelingen voor den dag ; doch hunne
kundigheid , wel overwoogen zynde , beſtond alleen in memoriewerk , kun
Bende zy eenige lesſen en ſtukken van Theologiſche opſtellen , die zy van
buiten geleerd hadden , vaardig opzeggen , doch zonder dat zy de rechte
meening verſtonden : en deeze lieden werden evenwel Leeraars onder de
Heidenen !
Ten tyde van den Heer Van Imbof verkreeg dit Seminarium een veel heer :
lyker gedaante , en de jongelingen werden , na 't voleinden hunner leerjaa
>

ren te Columbo , naar de Hollandſche en Utrechtſche Hooge Schoole tot

verdere onderwyzing gezonden ; op welke wyze uit het zelve tien voortref
felyke Leeraaren zyn te voorſchyn gekomen. Doch na 't jaar 1755 is dit
heilzaam werk geſtaakt, en 't Seminarium wederom in zyne oude ver
warring nedergeftort. In deezen laatlten cyd is het wel weder merkelyk
verbeterd door de zorge van den voortreffelyken Gouverneur Valk ; doch
fchyne nooit verder te zullen kunnen dienen , dan tot het maaken van In
landſche Proponenten en Catechizeermeesters voor de Singaleezen , zonder in
ſtaat te zullen zyn om mannen uit te leveren , die het kwynend Christendom
>

in 't Oosten met luister kunnen uitbreiden .

In een voorig Boek hebben wy reeds over 't Seminarium van Batavia ;
en deszelfs ſpoedige vernietiging gehandeld . De Heer Hofſtede , over
die ſtoffe in 't breede hebbende geſproken , beſluit uic al het gezegde , daç
de Indiſche Seminaria tot het bedoelde oogmerk geheel onbekwaam zyn.
Men heeft derhalven geen reden van verwondering , dat de Indiſche Kerk
ten allen tyde haare Leeraars hier te lande heeft zoeken te bekomen ;
doch
 K E R K &Z AΑ . AK E: N. 67

doch deeze bron is ook nooit zeer overvloedig geweest, en thans , nier:
tegenſtaande het ruimer aanbod van eer en voordeel, onvruchtbaarer dan
ooit. De redenen van dit gebrek zyn ook niet duister ; ongaarne ſcheide
iemand van zyn Vaderland , zo hy . 't ' er wel kan hebben : de Indiſche reizen
zyn altoos veel kommer, gevaar en verdriet onderworpen ; vooral voor lies
den , die niet van hunne jeugd af tot het Zeeleven zyn opgebragt : de god
loosheid van de meesten , die naar de lodiën vaaren , is zeer bekend ;
en dus moeten de Predikanten dikwyls aan boord veele onaangenaamheder
A
verdraagen : de grootſte hoop van die naar de Indëin vaaren , gaat
derwaards , wegens wangedrag , of onbekwaamheid om hier te lande bex
vorderd te worden ; 't welk kundige en eerzugtige menſchen afſchrikt om
zich by dien hoop te voegen . Edoch , behalven deeze minder gewigtige
zwaarigheden , doen ' er zich noch andere op , die byna onoverkomelyk
(chynen ; zodanig eene is de noodzaakelykheid om eene der Indiaanſche taa
len te leeren : want hoe ver ook de wapenen der Maatſchappye zyn uitge
breid , derzelver Dienaaren hebben echternooit eenige moeite gedaan , om haaa'
Te taal door de Indiën algemeen te doen worden , gelyk weleer door de
Portugeezen was geſchied. Hierom is ieder Hollandsch Predikant , die in
de Indiën komt , verpligt om ten minſten Maleirsch en Malabaarsch te lee
ren , indien hy het Euangelium aan de Heidenen wil verkondigen. De
eerſte taal wordt immers niet alleen in de Gouvernementen der Specerye -Ei;-

landen , maar ook op Sumatra en Java door de meeste geſproken en ver

9

Aaan ; terwyl de laatſte op Malabar, Coromandel , en de meeste overige

Westelyke bezittingen in gebruik is. Edoch die vereische grooten arbeid ,
vooral daar de ondervinding leert , dat het gemakkelyk leeren van taalen
wel eene gave is van den Kinderlyken , maar nier van den Mannelyken
>

ouderdom .
Ondertusſchen heeft men door de grillige Kerkbeſtelling in 't Oosten dik
wyls gezien , dat Predikanten , die reeds eene taal hadden geleerd , ge
>

ſchikt naar de plaats van hun verblyf, zonder eenige reden naar elders wiera
den verplaatst , alwaar zy met hunne aangeleerde canl geen' dienst -konden
doen , maar weder van nieuws eene andere taal moesten leeren , tot groo ,
te kwelling van hen zelven , en tot nadeel van 't geſlingerd Christendom .
De Indiſche Kerkdienst wordt ook zeer bezwaarlyk gemaakt door het viſitee
ren der Kerken , die geene Leeraars hebben , en van tyd tot tyd door een der
nabuuren moeten worden bezocht. Dus wordt de omtrek der Kerken van
Ternate gerekend op 500 mylen , en tot derzelver viſitatie zyn 9 maanden
tyds noodig ; wordende dezelve volbragt met eene Chaloup , met welke
men ſteeds tegen winden , Atroomen , hitte en koude moer worſtelen.
I. Inmid .
68 K ER KE AA
À K E N.
Inmiddels zyn deeze vificatien op andere plaatzen , gelyk Sumatra , Cey:
Jon , enz. dikwyls zeer voordeelig en gemakkelyk , zo dat het nadeel deeg
zer bedieninge alleen voor de ongelukkigen is.
Een der haatelykſte redenen , die 't den Predikanten dikwyls in de Indiën
zeer lascig maakt, is de onbepaalde magt van beroeping of verzending, wel.
ke de Hooge Regeering zich van 't begin der Maatſchappye af heeft wee
ten aan te maatigen , en waar door dezelve 't vermogen heeft om , zonder
ergens reden van te geeven , de Predikanten van de eene plaats naar de an
dere te verleggen. Een Predikant kan derhalven nooit op eene vaste Ge.
meente ſtaat maaken, en hoe ſterk ook de banden mogen zyn , die hem
aan de eene of andere plaats verbinden , is hy verplicht zich op c't eerſte
>

bevel naar eene hem geheel vreemde plaats te begeeven , en alle betrekkin .
gen van Gemeente , vrienden en maagſchap te breeken . De Indiſche Lee
raaren hebben zich altoos met groote vuurigheid tegen dit onbepaald gezag.
verzet , en Itaande gehouden , dat zy , eens beroepen zynde , in hunne keuze
wegens eene andere plaats vrye lieden behoorden te zyn , gelyk hier te lande.
De Vaderlandſche Kerk heeft hier in ook ſteeds aan haare Geloofsgenooten:
de hand gebooden , en de Clasfis van Voorne en Pucten gaf noch in 1773
aan de Zuid -Hollandſche Kerksvergadering in overweeging , of men niet
een bekwaam middel zou kunnen uitdenken om de Indiſche Broeders van
dit hun zeer lastig juk te bevryden. Dan tot hier toe is dit noch
niet gelukt.
De voornaame reden van 't gebrek aan Leeraars in de Indiën is , myns
bedunkens, ondertusſchen te zoeken in 't verval der Studien hier te lande.
Voormaals was het getal der geene , welke zich tot de beoeffening der Wee
tenſchappen begaven , veel grooter dan heden , en onder die geene , welke
noch heden de Hooge Schoolen bezoeken , zyn , naar evenredigheid der
voorige tyden , veel minderGodgeleerden : die immers van wat meer dan ge •
meen aanzien zyn , rekenen het zich byna cot ſchande het Euangelium te verkon
digen. Hier door is thans naauwelyks iemand Proponent, of hy heeft, zo
hy zyne zaaken wel gedaan heeft , en ' er niets aan zyn gedrag of lic,
haam hapert , een beroep ; terwyl in voorige tyden een kundig Proponent dik
wyls jaaren moest zukkelen om een gering dorpje te bekomen , en men in
Friesland zomwylen het lyk van een Proponent door veertien of zestien zyner
medebroeders , onder een en dezelfde Clasſis, zag ter aarde draagen. Toen
waren zekerlyk veele genoodzaakt om wegens gebrek aan brood naar de
Indien te gaan ; daar zy , in deeze tyden leevende, nooit aan zouden heb
ben gedagt. Te rege merkt derhalven de Hooggeleerde Hofſtede aan , dar
Neerland , in de tegenwoordige geſteldheid van zaken , niet in Ataat is de Indi.
ſche
 R E RR : 2 AA ' A KENN.. 69

ſche Kerk behoorlyk van Leeraaren te voorzien : en al wilde men zulke rui.
me aanbiedingen doen , als de E. Leden van den Bataviaſchen Kerkenraad
>

hebben opgegeeven , ſtaat

ſtaat het doch te vreezen , dat 'er weinige zullen ge
vonden worden , die , het hier redelyk hebbende , zich alleen om eenig voor ,
deel tot eene hachelyke reis naar 't Oosten zullen laaten beweegen .
Er blyft derhalven niets overig , dan het ſtichten eeper Kweekſchoole in '
Vaderland of in de Indien zelve , geſchikt voor de Studien van lieden', uit
den gemeenen Burgerſtand in hunne tedere jeugd gekoozen , on aldaar in
alle . Weetenſchappen , die voor een' Uitbreider des Christelyken Geloofs
nuttig en noodzaakelyk zyn , te worden onderweezen . De Hoogteeraar is
van meening , dat zulks zoumoeten geſchieden door eene byzondere fundatie ,
ten dien einde te Leiden uit Liefdegaven opgericht, ten zy men daar toe
de thans onnut leggende gifte van den Zeeuwſchen Mecenas Mogge dan
Renesſe wilde beſteeden : ziende Zyn Hooggeleerde groote zwaarigheden
in 't oprechten eener Hooge Schoole of Kweekſchoole te Bacavia , die hier
wel voornaamelyk op uit komen , dat het by de tegenwoordige geſteldheid van
zaaken onmogelyk zou zyn , uit het Vaderland een genoegzaam aantal van
lieden te bezorgen , behoorlyk voorzien met die kundigheden , welke tot
het bekleeden der daar toe noodige Hoog Leeraarsplaatzen worden vereischt.
• Myns oordeels zou 't best zyn , volgens 't Plan van den Hoogleeraar ,
te Leiden of elders eene Indiſche Theologiſche Kweekſchool aan te leg .
gen , en daar zo veel jonge lieden in te plaatzen , dat men genoeg ,
zaam in ſtaat was , alle onze Oosterfche Kerken ruim te voorzien . Dan
zo ras men hier toe was gekomen , vind ik geen reden , waaroin ,men
nier te Batavia eene openbaare Hooge. School zou kunnen ſtichren , en
dezelve by aanhoudendheid , door 't bevorderen der beste Kweekelingen
tot het Hoogleeraarſchap , doen bloeijen .

B
&

13 NEGEIT
 70 OVER DEN KOOPHANDE L.

N E G EN DE Β
BOE K.
OVER DEN KOOPHANDEL DER HOLLAND
SCHE COMPAGNIE IN DE INDIEN

DO uitgeb reidheid der bezittingen , welke de Hollandſche Maatſchappy

beleid en de dapperheid haarer Dienaaren heeft verkreegen , is de
door het 2

voornaame grondflag van haaren aanzienlyken Koophandel. Reeds meer daa

eens hebben wy gelegenheid gehad om te zien , welke groote voordeelew
de Maatſchappy trekt uit de voordeelige legging van Batavia , die deeze
Stad tot het middelpunt van den Oosterſchen handel maakt , en teffens hoe
uitgebreide voordeelen uit het vruchtbaar en volkryk Java kunnen getrok
.

Ken worden . Wy gaan derhalven nu over tot eene korte beſchryging van
de overige voornaame bezittingen der Maatſchappye , voornaamelyk ten op
zichte van den Koophandel, welke aldaar door derzelver Dienaaren worde
gedreeven.
Na Java is de aanzienlykſte Volkplanting onzer Maatſchappye die van
Ceylon , een allerheerlykse Eiland , dat alles in ruimen overvloed voort
E

brengt, wat tot de noodwendigheden en vermaaken des Menschdoms noo

dig kan zyn . De oorfprongelyke Inwooners van die ryk gewest noemt men
Chinguleezen , die over 't algemeen zeer hoog van geſtalte , donker van
kleur , en met ongemeen groote ooren zyn voorzien , door de zwaare ver
fierzels , die zy gewoon zyn in dezelve te draagen. Hunne levenswyze is
1 zeer geſtreng , en zy munten uit in dapperheid , zo dat hen , indien zy maar
eenigzins in de Europeeſche Krygskunde bedreeven waren , niets gemakke ,
Lyker zou vallen , dan de vreemde Natien van daar te verdryven. De mees,
ce hunner zyn belyders der Mahomedaanſche Leere , hoewel 'er ook noch
blinde Heidenen gevonden worden , die Koeijen en Kalveren aanbidden ;
om nu niet te ſpreeken van de Roomſche Christenen , hier in voorige ty .
den verwekt door de Porcugeeſche Zendelingen , die noch zeer menigvuldig
zyn in de Nederlandſche bezittingen op dit Eiland , gelyk ook een groot
aantal van Portugeeſche huisgezinnen , die alhier ten tyde der veroveringe
woonden , en in weezen zyn gebleeven. Gaarne hadden deeze lieden eene
bryo
 0. V E R DIE N ; KO O P H A N D E L. 71

rye Godsdienstoeffening , doch dit hebben de onžer , zo wy hoopen al

leen uit ftaatkundige inzichten , ſteeds verhinderd.
De Stichters onzer Maatſchappye hebben altoos begreepen , dat 'er , om
met voordeel op de Indiën te handelen , niets van meerder gewige was , dan
zich van die plaarzen meester te maaken , van welke de kostbaarſte en meest
gewilde Waaren komen . Onder deeze was Ceylon een van de alleraanzien
lykſte , als zynde de zetel van den Kaneelhandel, van welken die volkomen
meester is , welke zich van de havenen en kusten deezes magtigen Ryks
weet te verzekeren . Spilberg was de eerſte , die de Hollandſche Vlag voor
dir gelukkig Eiland vertoonde , en hy kwam ' er ter gepaster ryd. De Pora
tugeezen , die groote Dwingelanden van 't Oosten , waren joen bezig om
>

de Staatkundige en Godsdienſtige geſteldheid van het gantſche land om ver

Te te gooijen , terwyl de Iolandſche Vorſten , door hunne konſtenaryen ver
deeld , elkanderen vernielden . Zo ras zich derhalven de Hollandſche Vloot
voogd by den magtigſten dier Vorften , den Keizer van Candy , deed aan
melden , werdt hy mer opene armen ontvangen , en wel zodanig , dat de
Vorst zelve betuigde : Gy kunt uwe Meesters derzekeren , dat indien zy
een Fort willen bouwen , Ik met myne Gemaalin en Kinders de eerſte zal
zyn om de noodige bouwſtoffen aan te draagen . In 'c jaar 1638 werdt
derhalven een verbond tusſchen deezen Oppervorst en de Ed. Maatſchappy
gemaakt om de Portugeezen geheel en al van dit Eiland te verdryven .
Hierop werdt ' er een oorlog van bykans twintig jaaren lang , met een
verſchillend geluk , gevoerd ; doch eindelyk kwamen de Portugeezen 20
danig in de engte , dat zy , alles verlooren hebbende, van deeze geheele
kostelyke bezitting moesten afzien . Inmiddels ontſtond 'er ook meermaalen
geſchil tusſchen den Vorst en de Hollanders ; de Vorst waande , naamelyk ,
dat men hem alles , wat den Portugeezen benomen was , weder moest afſtaan;
>

doch hier naar hadden de Hollanders geen ooren, maar voorzagen daarente
gen de gewigtigite plaatzen zo wel , dat ze ras volkomen verzekerd waren
van de veiligheid hunner overwinningen .
• Zeer aan merkenswaardig is 't? gezag der Hollandſche Regeeringe op Cey .
kon , beſtaande in één' Gouverneur en één' Raad uit de aanzienlykſte liem
den. Deeze Gouverneur is meest al een Raad van Indie , ' en hangt af van
den Gouverneur Generaal te Batavia, doch op eene veel mindere wyze ,
dan die der overige Gouvernementen ; want hy heeft volkomene vryheid om
zelve aan de Heeren Bewindhebbers te ſchryven , en van hen orders te ont
vangen . Her groot aanzien en de uitgebreidheid deezer Colonie eischte een
groot gezag haarer beſtierderen : ondertusſchen zyn uit deeze onderſcheidinge
ook nadeelen geſprooten , dewyl daar door eenige ondeugende Opperbevél
hebbers,
 79 OVER DEN KOOPHANDEL
hebbers , als Vuist en Verſluis , aanleiding hebben gekreegen om op eene
geweldige wyze te heerſchen , en de Onderdaanen der Maatſchappye te on
derdrukken .
i Behalven den Gouverneur van Ceylon is ' er ook noch een aanzienlyk
Opperhoofd , die 't beſtier der gewigtige Vesting en Zeehaven Punto de
Gale in handen heeft. Deeze plaats is op 't Eiland de eerſte ſterkte van
1

belang , welke de Hollanders overmeesterden : dezelve heeft verre de ruim

fte haven van allen ; zynde alleenig een weinig blootgeſteld voor de Weste
winden. Hec beſtier deezer plaats is in handen van een byzonderen Bevel
· hebber gebleeven , dewyl die geene , welke 'er ten tyde der verovering ge
plaatst werdt , het bewind had over den geheelen handel daar ter plaatze.
Deeze post is derhalven cor op heden eene bediening van veel eere en voor
deel : te meer , om dat hier ter plaatze de voornaamſte Koophandel der
-

Landzaaten wordt gedreeven door de Chinguleezen, by welke ieder zoore

van handel aan byzondere ſtammen vitſluitender wyze is toegedeeld. Dee
ze handeldryvende ſtammen zyn vier in getal; te weeten de Chilcays, die
handel dryven in allerley Linnens , Droogeryen en verdere Manufactuuren ,
terwyl zy zich ook mogen ophouden met Scheepsrederyen. De Caver
Chiltays zyn handelaars in Goud , Zilver en andere Mecaalen , in wier gehal
te zy zeer bedreeven zyn. De Cometi-Chilcays bezorgen allerhande zoor
ten van levensmiddelen , inzonderheid Zaaden , Wortels en Kruiden. De
Valigi-Chiltays eindelyk doen in Juweelen , Kristallen , allerley Mineraalen
en Werken van hun eigen maakzel. Deeze ſtammen leeven ook geheel afzon
derlyk , zy trouwen niet over en weder , ja eeten en drinken zelfs niet met
>

elkanderen. In de overige handreeringen daar te lande wordt het zelfde

waargenomen , zo dat zy in deezen met de bewoopers van Indostan veel
gemeen hebben .
De overige voornaame plaarzen zyn Jafanapatnam , Trinkinomale , Mate
rolo , Columbo , Negombo , en Seitarana , alle in handen der Hollandſche
Maatſchappye , waar door dezelve meester is van alle Zeekusten des Ei.
Jands . Columbo is de hoofdplaats der Colonie ; want aldaar hebben de
Gouverneur en Raaden hurine zitplaats. Deeze Stad lege aan de Westzyde
des Eilands, aan den kant van eene baay , alleen geſchikt voor kleine vaar
tuigen , terwyl het nabuurig Punto de Gale haare haven is voor groote ſche
pen . In de handen der Portugeezen was Columbo zeer fraay en uitgebreid ;
doch de Hollanders hebben de muuren merkelyk ingetrokken om ze zo veel
te beter te kunnen verſterken . Trinkinomale , aan den Oostkant des Ei.
lands , heeft eene ſchoone haven , welke de Hollanders , ten cyde der vero
reringe op de Portugeeze
Porto n , den Keizer in handen ſtelden , doch met die
voorzich
 OVER DEN KOOPHANDEL 73

yoorzichtigheid , dat zy zich van derzelver gebruik , door een goed Fort, vers
zekerden . Jaffanapatnam ligt ten Noorden in eene gebroken landouwe ,
beſtaande uit verſcheiden kleine Eilanden . Deeze plaatzen zyn maatig ſterk ,
in
en wel voorzien van geſchut en oorlogsvoorraad , zo dat de Compagnie,
dien zy maar zorgt voor 't volcallig hoaden der bezettingen , hier in 't ge
heel geen gevaar heeft te vreezen .
+
Het geheele Eiland is doorſneeden met zeer veele Rivieren en
andere wateren ; hier door is de grond zeer vruchtbaar , en brengt
>

alles in overvloed voort , wat eene warme en wel bevogtigde landouwe kan
geeven . Aan den ruimen overvloed van vruchten en voeder is het aan .
tal der Dieren insgelyks evenredig ; de lucht is vervuld met ontelbaare zo
groote als kleine zoorten van Vogelen ; en behalven het tamme Vee zyn
de bosſchen vol van allerhande wilde Dieren , inzonderheid Oliphanten , die
nergens grooter vallen dan hier ; om nu niet te ſpreeken van Tygers,
Leeuwen , Civer-Katten , Aapen in zoorten ', enz.
Het beste en meest gezochte voortbrengzel van Ceylon is ondertusſchen
het Kaneel , welk nergens zo voortreffelyk wordt gevonden . De Kaneel .
boom behoort onder 't geſlacht der Laurieren , een van de edelſte der ge
wasſen : in grootte en gedaante gelykt deeze boom ook wel naar den Oran .
je -boom . De wortel van deezen boom is zwaar en dik , in veele takken ver ,
deeld , en met een roodachtige ſchors omgeeven , doch van binnen wic en ſmaa
keloos. De ſtam des booms is doorgaans acht of tien voeten hoog , zeer
takryk en alom op ſtam en takken bekleed met eene ſchors , die eerst groen
is , doch allengskens rood wordt. De bladeren hebben eenige overeen .
komst met die van den gemeenen Laurier-boom , doch zyn wat ſtomper :
noch eerst uitbottende zyn zy vuurkleurig , doch worden ras geheel groen .
Aan de uiteinden der takken ziet men de bloemen troswyze hangen , in
groote bosjes , klein , wit van kleur, en in reuk veel gelykende naar de Lelien
van Dalen . De vruchten gelyken naar kleine eikels : in Herfstmaand vera
krygen zy haare volkomene rypheid ; voorts zyn zy zeer vet van aard , ver
vuld met eene welriekende olie , die door water uitgekookt, tot een aan .
genaam ſmeer ſtolt , van 'c welk de Inlanders kaarsſen maaken , doch cot
gebruik hunner Oppervorſten , die ze alleen mogen branden . ' t Is in
middels voornaamelyk de binnenbast aan welken dit gewas zyne beroemde
heid verſchuldigd is ; deeze is het waare Kaneel , vooral 20 hy genomen
is vap jonge boomen ; want de andere boomen geeven een grover bast , die
weinig in aanmerking komt, doch echter noch merkelyk beter is , dan het
។

zogenoemde wilde Kaneel, welk niet alleen op Ceylon , maar ook in Ma

labar , China en Brazil worde gevonden. 1.Intusſchen groeijen de bes;
III. DLELE K
74 . OVER DEN KOOPHANDE LA

te. Kaneelboomen niet over het gantſche Eiland , dewyl 'er verſcheiden bye
zoorten zyn van minder waarde dan de beste : deeze worden derhalven
op order. der Maatſchappye alleen aangkweekt. Zeer gemakkelyk zou
het vallen , het geheele Eiland met deeze beste boomen te vervallen ,
.

maardien de aankweeking zeer licht valt , eensdeels door de rype vruch 1

ten , anderdeels door middel van de gepelde ſtammen , die wel verſter
ven , doch by den grond uitgebouwen zynde , met ontelbaare ſpruiten
wederom uit den wortel te voorfchyo komen. Doch de Compagnie ,
voorziende wat misbruik hier uit zou kunnen voortkomen , bepaalt de
Kaneelteelt tot die boeveelheid , welké zy zelve kan vertieren , en be
waart alleen de bosſchen ten Noorden van Columbo , alwaar dezelve
食

onder haar onmiddelyk opzicht ſtaan . De bearbeiding van 't Kaneel is

toevertrouwd aan een byzondere order van lieden , die zich , volgens de
Ceylonſche manier , pergensi anders mede mogen ophouden : deeze lieden
heeten Chinlias , en worden wederom in vier ſtammen verdeeld . De eer
fte zyn de Coronde-Halais, of Kaneelpellers , welke den binnenbast van
de takken afpellen , en dien in de open lucht uitfpreiden om te kun
nen droogen en zamenkrullen . ..De tweede ftam bevat de Coulis, of
1

Draagers , wier post het: is , her Kaneel in hoopen te verzamelen , en

naar den zeekant te brengen , van waar het zelve voorts te Negombo
zamen gebragt, en in pakhuizen wordt opgeflageni - De derde Aani be.
1

ſtaat uit de Lascarias ; die eene zoort zyn van Inlandſche Soldaaten , welke
op de arbeiders pasfen , terwyl die in 't werk zyn , om ze te bewaaren
$

voor alle onverhoedſche aanvallen , en teffens allen fmokkelhandel te be

letten . De Ilandriaś. zyn , eindelyk de Schifters van her Kaneel , die het
evertollige weg werpen , en de beste zoorten by elkanderen in bosféhen
verzamelen. Alle deeze lieden ſtaan onder: 'c opzicht van een Neder
landſchen Bevelhebber , en hebben ook wederom bunne byzondere
Opzieners. vit
- De inzameling van het Kaneel geſchiedt niet altoos op denzelfden tyd ,
aangezien den verſchillenden aard van het weder , ien de daar van af hani
gende vroeger of laater rypheid der basten : deeze tyd valt ondertusſchen
meest al voor in Zomermaand , Hooimaanid , of Oogstmaand , en doorgaans
duurt dezelve drie weeken , of ook wel eene maand , in welken tyd
men dikwyls één millioen ponden van ’t beste Kaneel 'vergadert.
De kostelyke Kaneel -olie , welke uit deezen bast , door middel van
överhaaling, wordt verkreegen , is ook een groot voorwerp van handelé
dezelve worde hier in ' groote menigte geſtookt uit den frisſchen base ,
co alomme , gebruikt als een der beilzaam te verſterkende middelen en
aange
 OVER D'EN KOOPHANDEL: 75
aangenaamſte reukwerken .", Gelyk meer andere kostbaare Indiſche olien ;
Bezit ook deeze de eigenſchap. van in het wateri, als veel zwaarder zya's
de , ' te zinken.. a.
1.4
: Midlerwyl is het Koneel niet het eenige kostbaare voortbrengzel van
.
Ceylon ; ' er vallen insgelyks-heerlyke Edele Geſteenten , die dikwyls in
de aarde worden gevonden , maar doorgaans in de beeken of ſtroomen ,
die met groote ſnelheid uit het gebergte vlieten , en allerleye kostbaare
-
zaaken met zich sleepen. De Ceylonſche Edele Geſteenten zyn naar de
meening der kundigſte lieden vierderley, als ten eerſten de Robynen ,
.

welke alleen hier en in ' t Koningryk van Pegu worden gevonden ; doch
welke zoort van beiden de beste zy , is niet gemakkelyk te zeggen , naar
dien ieder haare voorſtanders heeft. Over 't algemeen is het zeker , dat
de Peguſche Robynen meerendeels volwasſener en helderer zyn ; doch
de Ceylonſche zyn daarentegen -doorgaans veel grooter , . 'en veele der
grootſte hebben voor de allervolkomenſte van Pegu nergens in te wý
ken , en zyn dus wegens hume meerdere grootte ook van veel hooger waar
de. De tweede zoort zyn de Topaazen , die 'nergens beter en fraayer
worden gevonden. De derde• zoort of de Zaphieren , zyn hier ook zo
ſchoon als elders , het zy wit , her zy blaauw van kleur : meestal zyn
dezelve zeer groot , zonder aderen en hard. De vierde zoort wordt ge
noemd het Katrénoog , wegens de ſchoone mengeling van allerley kleu,
ten , die door eene enkele werkdaad der natuur in deeze ſteenen op
eene allerlevendigſte wyze door elkanderen zyn geſtrengeld , zonder dat
deeze eigenſchap eenigzins afhangt van flypen of polysten.
Volgens veeler meening vindt men op Ceylon ook weezenlyke Diamanten
doch deeze gisfing ſteunt op een bedrog der Inlanderen , die de Saphieren en
Topaazen van hunne natuurlyke kleuren weeren te berooven , en ze dan
voor Diamanten aan minkundige - Europeeſche Kooplieden uitventen .
Het valt met dit alles niet zeer gemakkelyk deeze geſteenten te bekomen
dewyl de Inlandſche Vorſten ze liefst zelve bezitten , en daarom den handel
in dezelve aan vreemdelingen hebben verbooden . Doch de fluikhandelaars
vinden doorgaans middel om zodanige bevelen onnut te maaken .
· De Fabryken van Chitzen , Neteldoeken , enz. zyn op dit Eiland ook
in groot aanzien , hoewel gering ten opzichte der Malabaarſche , van waar
men de meeste Waaren van dien aard moet hebben . De paarlvisſchery is
van grooter gewigt, te weeten tusſchen Manar en Tucocorin op de kust
van Malabar: ' deeze visſchery wordt meestentyds verpacht aan Negerkooplie
den , welke veel moeten geeven , doch doorgaans noch veel daarenboven ge
woon zyn te winnen. Het visſchen der paarlen is altoos een gevaarlyk ſtuk
K. werk ,
१६ ÖVER DEN KOOPHANDEL
werk , dewyl de Oesters van den grond der Zee moeten worden gehaald ,
' t geen nooit dan by ſtil weder door Duikers kan geſchieden. Om deeze
visſchery te oeffenen , doet men den Duiker een touw om 't lichaam , welks
einde aan een ſoep is vastgemaakt, na dat men aan zyne voeten een zwaar
gewige heeft gebonden om hem zo veel te rasſer te doen zinken : ook is
hy voorzien met een ruimen zak , waar in hy de gevondene Oesters werpt :
op den bodem der Zee gekomen zynde , verzamelt hy alle Oesters, die hy
bekomen kan , by elkanderen , en werpt ze in zynen zak ; waarna hy , nu
bepaauwd wordende wegens gebrek aan adem , aan het touw trekt, om de
lieden in de boot te waarſchuwen , dat zy hem ſpoedig moeten optrekken 5
terwyl hy zulks gemakkelyk zoekt te maaken , door zich , indien mogelyk ,
van den zwaaren ſteen , die hy aan zyne. voeten heeft , te ontdoen ; en zo
ras by dan wat is vitgerust , daalt hy wederom naar beneden . Als de ſchuica
jes vol zyn , verkoopen de Pachters hoone Oesters by 't honderd , zo duur
als zy kunnen : doch deeze koophandel is zeer onwis , om dat men dikwyls
onder de honderd weinig of geen Oesters vindt, die goede paarlen bevatten ;
terwyl men op een anderen tyd , zo het geluk mede loopt, voor een klei
ne fom , paarlen van groote waarde bekomt. Voormaals werdt deeze paarl.
visſchery (weemaal in 't jaar verpacht ; doch hans is deeze ryke bron zo .
danig uitgedroogd , dat men lang moeț -wagten om voordeel te behaalen :
jaarlyks worde wel de bank bezocht om te zien , of ’er een genoegzaam ge.
cal Oesters zy ; doch gemeenlyk moet men vyf of zes jaaſen wagten om een
goeden oogst te doen , wanneer de Maatſchappy 'er doorgaans f 100,000
by kan winnen. Op deeze kusten vindt men noch andere Schulpvisſchen ,
Sjancos genoemd , van welke de Bengaalſche Indiaanen Brazeletten maaken:
de visſchery deezer ſchulpen ſtaat voor een ieder open , doch de Compag :
nie alleen dryft 'er handel mede,
Behalven de voornoemde Waaren valt hier ook Peper, die de Maatſchap-.
py inkoopt voor vier ſtuiv. het pond , en Koffy , die zy voor twee ſtuiv. kan
krygen. Kardamom groeit ' er; ook , doch tot geen vasten prys. Ook be ,:
draagen alle deeze Producten weinig wegens de luiheid der Planters.
Van de Malabaaren , die zich te Jaffanapatnam hebben neergezet, koopr
de Maatſchappy doorgaans jaarlyks honderd baalen Zakdoeken , van Pagoes
en Gimpangs, die alle van een zeer ſchoone roode kleur zyn.
De Arec wordt door de Maatſchappy gewoonlyk ingekogt tegen vyf gul
dens het Ammonam ; en daar ter plaatze zelve verkoopen haare Factooren
het wederom aan de vreemde Kooplieden voor achttien of twintig gulden,
welke betaaling geſchiedt met ryst , grove lynwaten en Cauris ; terwyl de
Arec wordt verzonden paar Bengale , Koromandel en de Maldiviſche Eilanden.
Her
 OVER DEN KOOPHANDEL 17,
Her Kaneel komt , gelyk reeds gezegd is , meerendeels uit de bezittingen
der Maatſchappye zelve ; doch zy moet volgens verdrag ook noch eene
aanzienlyke menigte van den Keizer van Kandi tegen een hoogen prys aan
neemen . Met dit alles komthaar het Kaneel zelden hooger , dan het pond
10 ſtuivers.. Zy voert ondertusſchen jaarlyks zeven duizend baalen uit , we,
gende ieder baal iets meer dan tachtig ponden .
Weleer heeft de Maatſchappy vier duizend , gedeeltelyk blanke en geo
deeltelyk zwarte Soldaaten op Ceylon , tot beveiliging haarer bezittingen ,
onderhouden ; doch die getal is van tyd tot tyd ruim de helft verminderd .
Met dit alles loopen de onkosten , die zy aan haare bedienden en gebou .
wen moet beſteeden , jaarlyks op ruim 1100 duizend gulden , terwyl de
mindere takken van koophandel niet boven één millioen kunnen opbrengen.
Het ontbreekende moet worden gevonden uit de groote voordeelen van den
Kaneelhandel. Hoe groot middelerwyl deeze voordeelen ook zyn , zy zyn
eenigzins onzeker door de geweldige oorlogen , welke de Maatſchappy van
tyd tot tyd tegen de Inlandſche Monarchen heeft moeten voeren : want in
zodanige gelegenheden ontſtaat ' er ras eene algemeene verwarring onder de
lieden , die het Kaneel moeten leveren , wyl deeze aanſtonds landwaards
in vluchten om zich by hunne landgenooten te voegen . De Europeeſche
Bevelhebbers zyn hier van de oorzaak , dewyl zy deeze arme lieden door
gaans behandelen als Slaaven , en hen dwingen om dagelyks voor één
pond ryst te werken , bunne meesters over al in hunne rosbaaren te draas
gen , enz .
Ondertusſchen is Ceylon zo vol bosſchagien , en met zo veele rivieren
doorſneeden , dat het bezwaarlyk valt in het land door te dringen , om de
>

vlachtende te rug te haalen ,' of de vyanden te ontrusten . De Hollanders

hebben hierom alcoos zorge gedraagen om met de Vorſten in eene goede
verſtandhouding te leeven ; ook doen zy hen ryke geſchenken , voeren de
Priesters van 't Keizerryk over naar Siam , om aldaar onderweezen te wor
den , en vergenoegen zich met den nederigen titel van Kustbewaarders zy:
Der Majeſteit. Alle deeze infchikkelykheden hebben ondertusſchen niet kun
nen verhoeden , dat ' er menigmaalen hevige oorlogen tusſchen de Ceylonſche
Oppervorſten en de Compagnie zyn uitgebroken : van alle deeze oorlogen is
die de heevigſte geweest, welke op den 15 van Sprokkelmaand 1766 mec
een voor de Maatſchappye glorieryken vrede werdt geëindigd. Door me
nigvuldige verliezen zag de Keizer zich zodanig in de engre gebragt, dat
hy, uit de Hoofdſtad verdreeven zynde , in de bosſchen moest rond zwer
ven , en in deezen nood gedwongen werde met de onzen vrede te maaken ,
op de volgende voorwaarden,
K 3 1. Dat
28 O V ER DEN KOOPHAND E L.
$
1. Dat de Keizer der Maatſchappye de opperſte mage coekende over alle
landen en kusten , welke zy in 't begin der onlusten had bezeten.
2. Dat de Bedienden der Maatſchappye in alle vlakten hec Kaneel zou
den mogen doen pellen , terwyl de Keizer zich verplichte aan dezelve her
beste berg Kaneel te leveren , mits ontvangende vyf pagoden voor de acht
tien ponden .
3. De Regeering gaf aan de Maatſchappye de vryheid , om overal op het
Eiland te handelen , waar zy 't dienſtig zou oordeelen , terwyl de Keizer
beloofde geenerleye verbonden met vreemde Mogenheden te zullen maa
ken , en zelfs de vreemdelingen , die by eene of andere gelegenheid op 's
Eiland zouden mogen komen , aan haar te zullen overleveren.
4. De Keizer ſtondt aan de Maatſchappye af die zeekusten , welke hy
noch voor zich behouden had , en moest daar voor alleen jaarlyks zo veel
van de Maatſchappyé ontvangen , als die kusten hem opbragten. Ook zou
den de Inboorlingen van daar hun Zout zonder eenige belemmering of be .
zwaar mogen haalen .
Zommige lieden van kundigheid meenen dat de Maatſchappy noch
>

veel meer voordeel uit Ceylon zou kunnen crekken , indien zy haare lan
den onder de Onderdaanen , als Eigenaars verdeelde , en hen tot den Lando
bouw en 't aanleggen van Fabryken aanmoedigde. Het is waar , Ceylon
zou daar door in zulk een ſtaat kunnen worden gebragt, dat het , 'moogelyk
tien of twintig maal zo veel waardig zynde , tot herſtel van de vervallene zaa .
ken , en alleen ter genoegzaame beveiliging van Neerlands Indie zou kun.
nen dienen . Doch zodanig was ook het oogmerk van Engeland , ten op :
zicht van America , toen men alle mogelyké poogingen aanwendde, om de
Noord -Americaanſche Gewesten te bevolken en te verryken . De vrees voor
gelykzoortige gevolgen zal derhalven een ieder in 't vervolg afſchrikken om
zyne Colonien ontzaсhelyk te maaken .
De Specery -Eilanden zyn veel kleiner en onvruchtbaarder dan Ceylon ,
doch echter voor de Maatſchappye niet minder waardig , wegens de hier al
leen wasſende Nagelen en Muskaatnooten , van welke zy ook den uitſluiten .
den handel heeft weeten te verkrygen . De bemagtiging deezer Eilanden
was de eerſte pooging van belang , door de oprechters der Maatſchappye on
dernoomen , en zy (laagde daar in naar wensch . Amboina werdt toen de
zetel haarer Heerſchappye , tot dat dezelve naderhand naar Batavia gemaks.
halven wierdt overgebragt. Het Eiland Amboina is gelegen in den Archipel
van St. Lazarus , cusſchen twee en drie graaden Zuiderbreedte , op eene lengº
ke van honderd vyfenveertig graaden van de Canariſche Eilanden , en hon
derd en twintig mylen cen Oosten van Batavia. In 't jaar 1605 werdt hec
voor :
 OVER DEN KOOPHANDEL 79
voornaamſte Fort der Portugeezen op dit Eiland weggenoomen , en 't ge
heele Eiland met de nabuurige kwam in 't jaar 1627 onder de Holland.
fche heerſchappye. Alle deeze bezittingen behooren chans onder 't Gou
vernement van Amboina , te weeten de tien volgende Eilanden : 1. Ceram
hec grootte van alle , en grooter dan alle overige te zamen genoomen .
2. Ceram -Laout , een klein Eiland ten Oosten van het voorige. 3. Bou
ro , naast Ceram het grootſte , en het Westelykſte van allen. 4. Amblau ,
het kleinſte , drie mylen van Bouro . 5. Manipa , leggende tusſchen Bouro
en Ceram . 6. Kelang , twee mylen ten Noordoosten van Manipa. 7. Bo .
noa , noch wat Noordelyker. ' 8. Orna , twee mylen cen Oosten van Am
boina. 9. Honimoia , een myl ten Oosten van Orna. 10. Nousſa Laouto
De verovering deezer Eilanden ſtelde den geheelen Nagelhandel in de han.
den der Hollanderen , die noch daarenboven hunne voorgangers hier in hebo
ben overtroffen ,> dat zy een middel vonden om voor zich alleen dien handel
te verzekeren , 'i geen de Portugeezen nooit zo wel hadden kunnen doen .
Het middel hier toe dienende is voornaamelyk geweest de bepaaling om de
Nagelboomen alleen op Amboina te doen aankweeken , en dezelve op de
overige Eilanden te vernielen. Om deeze inſtelling in ſtand te houden ,
doorreist de Gouverneur alle drie jaaren zyn gebied , om onderzoek te doen
naar 't onderhouden van de geboden der Maatſchappye. Weleer groeiden
de beste Nagelen op Ceram ; doch dit Eiland was te groot van omtrek
ter bereiking van die oogmerk , . waarom men 't beter oordeelde hier alles ,
dat naar Nagelboomen geleek , te vernielen . De drie jaarige reis dient dus
om te zien of de Inwooners hunne beloften wel volbrengen ; cen welken
einde dezelve wordt volbracht met een trein van 40 of 50 inlandſche ſche
pen , Coraçores genoemd, en met veel pracht, om te voldoen aan den hoog
moed en ydelheid der Indiaanfche Opperhoofden : zeer noodzaakelyk zyn
deeze tochten , dewyl men anderszins geen 'c minst vertrouwen zou kunnen
kellen op de beloften der Inlanderen om de boomen uit te roeijen , en geen
verboden handel te dryven met vreemdelingen. Middelerwyl waar het voor
de Maatſchappye te wenſchen , dat haare eigen Bedienden en Soldaaten in
dit ſtuk zuiver waren , leerende de ondervinding maar al te zeer , hoeveel 'en
door dezelve dagelyks in dit ſtuk wordt gezondigd ; waarom ook deeze
overtreeding , zo zy bewysbaar is , met den dood wordt geltraft ; van waar
de Nagels onder 't gemeen Galgenkruid worden genoemd.
Amboina beſtaat uit twee deelen , die met eene landengte aan elkanderen
zyn gebegt." Het grootſte deel wordt genoemd Hirou , en heeft eene leng
te van twaalf, en eene breedte van derdehalve Engelfche mylen ; worden -s
it
de dir gedeelte verdedigd door vyf Iterke redouten wel met geſchut voor .
ien .

A
80 O V E R D E N OKO O P H A N D E L.

zien . Her ćweede deel heer Legtimor , en maakt het Zuidelykst gedeelte
uit , lang vyf mylen en breed anderhalve myl. Op dit gedeelte ligt het
Fort Victoria , de gewoone verblyfplaats van den Gouverneur en zyn' Raad ,
beſtaande uit vyf perzoonen ; deeze vesting heeft zestig ſtukken geſchut,
en vordert eene bezetting van zes honderd man. Het is noodig dat alle
vestingen wel worden verzekerd , naardien men op de Inwooneren des Eis
lands niet veel kan betrouwen , als zynde vyanden van het Christendom ,
en ten minſten achttien duizend ſterk , en daar onder zeer weinige Eu
ropeaanen .
De Nagelboom is een zeer fraay gewas , veel gelykende naar den Lau .
rier boom ; de ſtam is verſierd met eene groote menigte takken , wier
bást meest gelykt naar dien des Olyfbooms ; aan de einden der wyduic
gebreide takken groeijen , in grooten getale , kleine witte bloemen van vier
bloembladen ,, die op het vruchtbeginzel zyn vastgehegt. Als de bloem
afgevallen is vertoont zich de vrucht, boven in vieren geſneeden , en door
haaren kelk met een gekartelden rand kroonswyze omringd.
De Nagelen worden half ryp ingezameld , van Wyamaand cot in Sprok
kelmaand. Zorgvuldig worden dan de vruchten met de hand geplukt, en
te droogen gelegd: eenige dagen laater droogt men ze tegen 't vuur , ter
wyl men ze teffens met water beſprengt , waar door haare fraaye roode
kleur in eene purperachtige of liever zwarte verandert. Dit beſprengen
wordt, volgens de meening van zommigen , gedaan om de wurmen af te
keeren , terwyl anderen zeggen , dat dit alleenlyk dient tot vermeerde ,
ring des gewigts.
De vruchten , die over 't hoofd worden gezien , en dus haare volkomen
rypheid verkrygen , worden een duim dik , doch verliezen veel van haare
fpeceryachtige vermogens: zomwylen laat men ze geheel zitten , wanneer
zy afvallende zich zelve planten , en nieuwe boomen doen gebooren worden ,
die acht of negen jaaren moeten groeijen om vruchten te kunnen draagen.
Men noemt zodanige volwasſene vruchten wyfjes Nagelen , en gebruikt ze
voornaamelyk cor inleggen om ze op langdurige reizen te eeten , of over
den maaltyd om de ſpysverteering te bevorderen . De oogse der Nagelen
is zeer ongelyk: zomwylen geeft een boom twaalf ofmeer ponden , doch
de gewoone rekening is tien ponden , en dan bedraagt de geheele jaarlyk .
ſche verzameling ongeveer één millioen ponden. · Om ondertusſchen ' t ge
volg van één of meer ongelukkige jaaren voor te komen , heeft men in Eu .
3

ropa doorgaans een voorraad van vier , en in de Indiën van twee millioe
1
men ponden .
Yolgens veeler meening is de Nagelboom zo heet en kwaadaardig van
aard ,
 OVERI :D EN KOOPHANDEL
hard , dat ' er niets anders onder of in de nabuurſchap van denzelven zou wil
len groeijen, 11. 't Is waar, de Nagelbosſchen zyn altoos zeer zuiver , doch
sulks geſchļedt door, konst, zynde hier omtrent eenige Ordonnancien in '
licht gegeeven , die naauwkeurig moeten worden gehoorzaamnd. Tot becer
bevordering der boomkweeking , heeft de Maatſchappy onder de Amboi .
Deezen vier dujzend ſtreeken lands uitgedeeld , op welke zy ieder honderd
en vyf-en - twintig boomen kunnen planten , 't geen 500,000 boomen in ' o
geheel, maakt, en voor ieder boom cwec ponden rekenende , een oogst vany
één milliqen ponden levere. De Kweekers krygen: 'van de Maatſchappye
ache-en -veertig ſtuivers voor de cien ponden , welke ſomme gedeeltelyt
wordt bepaald in geld , en gedeeltelyk met ruwe of blaauwe lynwaaten van
de kust van Coromandel.
Als de Kruidnagelen volkomen goed zullen zyn , moeten zy volzappig ,
waar , dik en gemakkelyk te kaquwen żyn ; voorts moeten zy in 'c behan
delen ſcherp aan de vingeren zyn , heet en geurig van ſmaak , welriekende van
reuk , bykans brandende in de keel, en vol van olie. In de lodiën zyn
de Nagelen in eene zeer hooge achting , zo dat zy byna onder alle de ſpyo
zen worden gemengd , 's geen , hoewel minder plaats hebbende in Euro
pa , aan dezelye echter geen kleiner roem byzet ; : dewyl deeze vruchten in
yeelerleye ſpyzen te pas komen , en vooral in de reukwerken en geestryke!
dranken.. De gedescilleerde Nagelolie is ook een middel dat zeer beroemd.
is in veele uit- en inwendige ongemakken .
Behalven. de Nagelbosſchen heeft men op Amboina ook Plantagien var
Koffy, en Indigo aangelegd, : die echter door de groote luiheid der Inwoo
beren tot hier toe maar maatig hebben willen tieren ; doch , zo 't werk eens:
recht wierdt doorgezet , vect voordeels zouden kunnen aanbrengen . Onder
.

hec Bevelhebberſchap van den Heer Reinard , ontdekte men ook in eene
beek ſtofgoud , 't welk met het water van 't gebergte kwam vlieten , waar
op de Myn zelve in 't vervolg ontdekt werdt ; doch omtrent derzelver ryk
dom heeft men coc hier toe geen nadere onderrichtingen: kunnen krygen .
Men vindt eindelyk op Amboina een zeer ſchoon rood thoutgewas , 't welk '
van binnen met ſchoone kleuren is afgezet , en daarom door geheel Indie
zeer wordt getrokken . Het zelve is ook zwaar en duurzaam , waarom men
het gebruikt cor het maaken van Tafels , Kabinetten , Lesſenaars en andere
Huisgeraaden voor voornaame lieden : deeze werkſtukken worden door gea
beel Indie verzonden , en overal greetig en duur betaald .
De beſchouwing van den Nagelhandel leidt ons natuurlyk tot die der i
Nooremuskaaten en Fợely. Deeze niet min kostbaare voortbrengzels
groeijen op de Eilanden van Banda, gelegen op ongeveer vier graaden en
III. DEEL L 19
 OVERADEN KOOPHANDE LA
12 minutenZuiderbreedte , vier honderd en vyftig mylen ten Noord -Ooster
van Baqavia.es De Hollanders vestigden zich het eerst op 'e grootſte deezer
Eilanden , door de Inwooners Bandan genoemd, op eene plaats met naame
Loothor', van waar zy. het geheele Eiland dus hebben geheeren. Door
eene naauwe engte is hier van geſcheiden het Eiland Neira , een weinig
Kleiner in omtrek , doch voorzien met twee ſterke Forten , het eene genoemd
Nasſau , 't welk de Zee - engre tusſchen Neira en Lonthor beſtrykt , en 't
ander Belgica , op een heuvel in ' t midden des Eilands , alwaat de Gouver
neur zyn verblyf houdt. Aan het Westeinde is Neira maar door een enge
ftraat geſcheiden van 't leelyk Eiland Gounong -Api, 't welk by de Ma.
leyers een Vuurberg betekent. Dit Eiland beſtaatmeeren deels in een zeer
zwaar voorſpuwend gebergte , 't geen niet alleen de Nabuuren geduurig one
rusc door zyne woedende vlammen en ſtroomen van gloeijende Lava , maar
ook de lucht deezer gewesten zodanig heeft bedorven , dat niemand , die op
een andere plaats aan de kost kan komen , hier wil woonen. Behalvery
deeze zyn 'er noch drie, te weeten Rolingain , Poulo- Ay en Poulo -Rhun ;
deeze zyn alle klein , dor en byna onbewoond , doch beter van lucht , dar
de overige. Het beroemdfte deezer drie is Poulo-Rhun , of 't Eiland van
.

Rhun , over 't welk meermaalen hevige twisten zyn ontſtaan , tusſchen de
Engelfche en Hollandſche Maatſchappyen. Rofingain en Poulo -Rhun zyti
6

eigentlyk, van zeer geringewaarde , doch komen alleen in aanmerking , in zo

verre zy , wegens hunne nabyheid aan de overige , gelegenheid zouden kun :
nen geeven aan debewooners of vreemden ombier eenen voor de Maatſchap
pye zeer nadeeligen handel op te richen , waarom zy met Forten en Bezet
16 1 ::
tingen voorzien zyn.
De Muskaatboom , de rykdom deezer Colonie ; groeit voornaamelyk op
de Eilanden Lonthor , Neira en Poulo -Ay. Het eerſte en grootſte Eiland
heeft vyf-en -twintig Muskaat velden , welke gerekend worden te zamen te
bevatten vyf-en -dertig duizend vierkante Rhynlandſche roeden. Neira heeft
maar twee velden , uitmaakende twee duizend zeven honderd zodanige roes
den. Poulo -Ay , niettegenſtaande hec zo klein is , heeft den roem eener
ongemeene vruchtbaarheid, en beflaat, in zes kampen verdeeld, ruim zeven
tig duizend roeden ; zo dat op die kleine Eiland eens zo veel Nooten was
ſen als op het grootfte. Behalven deeze ongemeene vruchtbaarheid valt
noch van Poulo-Ay aan te merken , dat de Nooten en ook de Foelie hier
beter zyn , dan op eenige andere plaats, om dat de grond hier voor deezen
boom zo wel geſchikt is.
De Nootemuskaatboom is een allerſchoonse gewas ; hy evenaart in hoog.
çe den Peereboom , waar aan zyo Itam en takken ook zeer gelyk zyn , tero
wyl
 OVER DE NO KOOPHANDEL 83
oral de bladen meer overeeokomse hebben met die van den Perzikboom ,
welke zy echter in grootte overtreffen : het hout is zacht', de ſchors asch .
verwig , en de cakten zyn zeer bolgzaam . De bladen ſtaan twee aan twee
tegenelkanderen over , en verspreiden , gewreeven zynde , een aangenaamen
geur ;- çusſchen dezelve komen de bloemen te voorſchyn , gelykende nane,
die der Kersſeboomen , welke vruchten : doen voortkomen , zo groot als
boendereijeren , en abrikooskleurig . Deeze vruchten hebben zeer zwaare
buitenſchellen , gelyk onze Okkemooten , welke noch een kostelyken bin
nenbast bevatten , te weeten de Foelie , welke de Nooten onmiddelyk om
singt. Zo ras de vrucht ryp is , ſpringt de buitenbast open , en laat den
Noot zien in haaren binnenbast beſlooten . Zo ras dic gebeurt, is de tyd
der inzameling gekomen , naardien anderszins de Foely of Bloem verdroogt ,
en de Noot haare olie verliest , in welke derzelver voornaamſte kragt be :
staat. -
Ondertusſchen heeft deeze vrucht doorgaans negen maanden tyds van
nooden om tot volkomene rypheid te komen : hoewel 'er ookveele vruchten
worden geplukt, eer zy tot dien crap zyn gebragt, ten einde dezelve mee
azyn of zuiker in te leggen , en door geheel Alie te verzenden .
Naauwelyks zyn de vruchten ingezameld , of de buitenbasten worden af
getrokken , gelyk ook de binnenbasten , of de Foelie , die men afgezonderd
bewaart , na dat zy in de zonneſchyn gedroogd is. De Nooten worden
midlerwyl op borden uitgeſpreid onder tenten , en gedroogd , geduurende
den tyd van zes weeken , door middel van een zagt vuur, en worden noch
ten laatſten in kalkwater geworpen , 'om ze te beveiligen voor zekere wors
men , die anderzins de Nooten aantasten en ſpoedig vernielen .
De deugd der Muskaatnooten hangt inzonderheid afvan den ouderdom des
booms, gelyk ook van de behandeling der Plantagien en ingezamelde Nood
cen ; de frisſche ſtorten , zo zy geſtooken worden en van de beste zoort
>

zyn , : eene olie , die van een zeer welriekenden dochteffens verd
ten aard is ; wordende dezelve voornaamelyk verkreegen door het
.

uitkooken , denkelyk van gebrekkige en aangeſtookene Nooten , en dus ged

fold verzonden .
2

Behalven de opgetelde Noot-Eilanden van Banda , leggen ' er ook in de

pabuurſchap verſcheiden andere , op welke de Nooten even gaame willen
groeijen, en ook weezentlyk ſterk zouden voortreelen , zo nietjaarlyks door
de Dienaaren der Compagnie eene reisje wierde gedaan om alle jonge
boomen te vernielen. Dit is ondertusſchen eene zeer lastige zaak , zo weó
gens de groote en 't meenigvuldig gevaar dier woeste landen , als wegens
de wyze , op welke de uitgeroeide ſtammen jaarlyks worden vernieuwd.
Deeze voortplanting geſchiedt door niddel van verſcheide zoorten van wil.
Le de
 OVER DEN KOOPHANDELS

de vogels , onder welke inzonderheid de Tortelduiven uitmunten , die op

de vruchten der Muskaatboomen aazen , en derzelver pitten onverteerd op
de nabuurige Eilanden uitfpuwen , of door den afgang loozen , gelyk ooks
hier te lande omtrent veele gewasſen worde waargenomen . Weleer meer
de men , dat deeze vogels veel nut toebragten aan de voortdeeling deezer
boomen ; doch heden heeft men zyne dwaaling gezien , waarom de vogels ,
die voortyds met veel achting werden behandeld , als de. Hoveniers der Musk
kaatboomen , chans zonder genade overal in de Plantagien worden dooda
geſchooten, Lion )

De langduurige ondervinding heeft de Nederlanders in ſtaat geſteld om

groote kundigheden , aangaande de beste wyze van deeze boomen aan te
ķweeken en te behandelen , te verkrygen...Dewyl men zag dat de boomen
vooral wel moesten worden bewaard , heeft men ze in kampen geplaatst,
dat is binnen afgeperkte velden , die alomme door zwaar geboomte voor de
aanval der winden gedekt zyn . In deeze: kampen arbeider ſteeds zeer veele :
4

Slaaven , wier post het is de boomen ſchoon te houden , de vogels af ce

weeren , allerley onkruid , als 't welk de vruchtbaarheid des gronds naas
zich zou trekken , uit te roeijen , en eindelyk de Nooten , die van zelve
afvallen en de beste,zyn , op te zamelen . De voornaame tyd van oogſten
is in Hooi- en Oogstmaand ; de cweede oogst is in Slagtmaand , en de der
de in Grasnjaand. - Deeze, laacfte oogtst geeft weinig , doch de béste Noo .
ten ; zynde dezelve aan generleye uitwerkzels van kwaad weder onderhee ,
vig , terwyl het in den voornaamen oogstryd doorgaans buijig weder is ,
waar door de Nooten niet zelden grootelyks beſchadigd worden . Onder
cusſchen zyn zodanige beſchadigde vruchten niet geheel verlooren , naardier
dezelve worden gedroogd of geconfyt, wanneer sy ook tot eene aangenaai
me verſnapering verſtrekken. ( : rii li
:: . i: :
Gelyk ' er wilde Kaneel en Nagelen worden gevonden , alzo heeft, men
ook wilde Muskaatpooten , doch zeer gering van deugd , en ook verſchil.
lende van gedaante. Deeze hebben minder geur , en worden lichter door
de wormen bedorven , waarom zy nooit worden verzameld : te meer i om
dat de Maatſchappy altoòs eenen genoegzaamen voorraad van 'Beste Noo
ten heeft voor de geheele Waereld . Men rekent dat 'er , door elkanderen
genoomen , jaarlyks achtmaal honderd duizend pond Nooten worden inge.
>

zameld , van welk gewige een vierde deel Foelie is ; " wordende deeze
oogst zodanig verdeeld , dat Lonthor 600,000 , Neira 80,000 en Poulo ,
Ay 120,000 ponden kan leveren.
De aankweeking en behandeling der Nooten is toevertrouwd aan de vrye
Burgers deezer Eilanden , onder welke dezelve door de Compagnie wor.
den
 OVER DEN KOOPH AND E L 89
den verdeeld . Deeze leeven hier van zeer overvloedig , en laaten den noo
digen arbeid verrichten door Slaaven , die drie duizend of meer in gecal
beloopen. Ondertusſchen zyn de meeste Inwooners lieden van de Nechtſts
zoort , en zodanige, die nergens anders kunnen aankomen , en zich daarom
herwaards begeeven , of door de Maatſchappy op deeze Eilanden worden
verbannen . De reden hier van is de by uitſtek ongezonde lucht , wegens
den geduurigen ſtinkenden zwaveldamp van den ſteeds fimeulenden Gounong
Api , die hen inzonderheid een heevige buikpyn verwekt, door welke de
Bewooners meest ſpoedig worden weggerukt. Ook zenden die van Batavia >

herwaards hunne losbandige lichtmisſen , die zy anders niet in toom kunnen

bouden : waarom ook Lonthor her verbetereiland wordt genoemd. Onder
tusſchen woonen binnen het gebergte nog eene zoort van Negers , die hier reeds
ten tyde der verovering des Eilands door de Nederlanders waren ; dee
ze zyn beter aan het ongezond climaat gewoon , en mogen ' er wel
aarden .
De Maatſchappy heeft vooral op Lonthor ſterke vestingen , die ooke
doorgaans wel met volk zyn voorzien .“ De Soldaaten ondertusſchen hebbers
het hier zeer ſlegt, ' naardien zy byna geenerley voedzel vinden op den dor
ren grond van dit Eiland , en allerhande ongedierte moeten eeten , bene ?
vens wilde Katcen , Honden enz.; Visch valt hun weinig ten deel , en is
doorgaans ſlegt , doch zes maanden lang hebben zy jaarlyks overvloed van
Schilpadden. Het brood beſtaat hier uit eene ſlegte zoort van Sago -meel,
't welk vooreerst naar droesſem van bier gelykt , doch gedroogd zynde , zo
hard wordt als ſteen : daarna wordt het wederom in water geweekt
gegist en dus eetbaar gemaakt zynde , tot brood gebakken.
Behalven haare vestingen 'heeft de Maatſchappy hier ook haare ſchepen
of jachten , die ſteeds in Zee'kruisſen , en op het verneemen van vreemde
ſchepen dezelve aanſtonds aan boord komen om hunne ſterkte en oogmerk
te onderzoeken , en den Commandanten der Eilanden van alles wat ' er om .
gaat onderrichting te geeven. : Onder deeze ſchepen zyn 'er ook eenige ,
die leevensmiddelen haalen van Baly'en Java , en ook onder anderen aller
leye' ververſchingen uit het Vaderland overbrengen : dan zulks is goed voor
vermogende lieden , doch geeft geene verlichting aan den ongelukkigen ſtaat
van den gemeenen man.
Het vleesachtig gedeelte der basten van de Muskaamnoot is wrang en bico
ter van ſmaak , doch krygt, ingelegd zynde, een aangenaamen geur .
Het is aanmerkelyk , dat het juist de Europeaanen zyn , die aan de Indiaa -
nen het ' menigvuldig gebruik hunner Speceryen hebben geleerd , 't welk
ben weleer geheel onbekend was ; naardien zy dezelve alleen als behulp
L 3 of
86 OVER DEN KOOPHANDEL.
of geneesmiddelen gebruikten. Dus maakten de Singaleezen weleer geen gea's
bruik van hun Kaneel , dan alleen om eene olie uit de bloemen te kooken , die
als ſmeer ſtremmende coc kaarzen werdt gebruike, doch alleen voor den
Keizer : moetende de Inwooners zich behelpen met de hier te lande
zo kostbaare en heilzaame Cajopoet olie , die deeze Indiaanen in hun
de lampen branden . Uitwendig gebruikten zy ook deeze olie , gelyk
mede het oleum Malabathri , dat uit de bladen van den Kaneelboom
wordt getrokken door persſen en kooken , en dik en bitter is , in
ſmaak en kragten niet veel verſchillende van de Nagelolie. De Kruid .
nagelen werden in de Molukſche Eilanden weleer ook alleen op zoda .
nige wyzen gebruikt, vooral in den tabak , het welk echter , als her
hoofd te veel belemmerende , nu wordt nagelaaten. De olie wordt
voorts gebruikt, zo uit- als inwendig , tegen allerleye koude ongemak
ken en gezwellen. Op Banda beſtond eindelyk de voornaamſte diense
der Nooren in de uitgeperſte olie , die door de Inlanders vooral werde
gebruikt tegen de in Indiën zo algemeene verlamming , het Beriberi
genoemd , over welke wy op zyne plaats breeder zullen handelen .
De Speceryhandel is een der voornaame bronnen van 't welvaaren der
Maatſchappye ; want de meenigte der jaarlyks verkogte Speceryen , en
de pryzen door elkanderen rekenende , kan men ongeveer ſtellen
dac 4,500,000 pond Peper à 11 ſtuiv . 't pond opbrengt f 2,475,000
400,000 pond Kaneel 'c pond à f 51 f 2,300,000
400,000 pond Nagelen 'c pond à f 41 f 1,700,000
250,000 pond Nootemuskaat. 'c pond à f 83 f 937,500
90,000. pond Foely 'c pond à f 61 f 585,000
' t Welk alles ce zamen maakt f 7,997.500 , en dus meer dan een
derde der ordinaire verkoopingen., Doch hier moet noch worden by 1

geteld de aanzienlyke meenigte dier waaren , welke de Maatſchappy in

de . Indien zelve vertiert,
Tot beveiliginge van de Specery -Eilanden , en van den handel op de
$

zelve , dienen vooral de Bezittingen der Maatſchappye op de Eilanden

Timor en Celebes. Timor is een Eiland van zestig mylen lengte , en
vyftien of zeventien mylen breedte. In 't jaar 1613 veroverde de Maat
(chappy dit gewest op de Portugeezen , die ' er eene vesting hadden ,
Koupan genoemd , verſterkt met een Kasteel, in het welk de Hollap
ders noch eene bezetting houden . Hier woonen noch zeer veele Por.
tageezen , die zich ten tyde van de verovering der Specery -Eilanden
hier hebben neergezet , en onder de Hollandſche Regeering zyn blyven
moonen . Voorts brengt het Eiland niet veel zaaken van belang voort ,
eo
 OVER DEN KOOPHANDEL
en het is alleen de nabyheid der Specerydraagende Eilanden , die de Maak
ſchappy beweegt , om hier eene vesting en bezetting te onderhou .
den. Ondertusſchen zendt de Compagnie herwaards jaarlyks eenige gro
ve Lynwaaren , en baalt van daar Wasch , Schilpad , Sandelhout eta
9

Cadiang, her welk een zoort van Boontjes is , die men op de Recoue.
ſchepen gebruikt om wat verandering van kost te hebben . Doch dee
ze geheele handel bedraagt niet veel, en wordt in 't geheel door middel
van één of twee ſchepen gedreeven , die jaarlyks van Batavia heen en we
der vaaren .
Het Eiland Celebes is van meer uitgeſtrektheid en gewigt; het zelve is
ongeveer cirkelrond van gedaante , en byna honderd en dertig mylen in
lengte. Weleer hadden de Portugeezen ook hier hunne vastigheden ; doch
de Hollanders hebben hunne voornaame Forten , kort na de overmeestering
der Specéry - Eilanden , weggenoomen , en zich dus meester gemaakt van
den handel deezes grooten Eilands, dien zy voornaamelyk begeerden om
den Sluikhandel te ftremmen , welken de Inlanders dreeven met de Engel
ſchen en Portugeezen , aan welke zy de voortbrengzels der nabuurige Spe.
cery -Eilanden in meenigte verkogten .
Om ondertusſchen volkomen meester te worden van dit gewest , heefc
de Maatſchappy veel goed en bloed moeten verſpillen , naardien deeze
Eilanders 'de dapperſte zyn van alle volkeren deezer gewesten , die overtuigd
van het gewige hunder natuurlyke voorrechten , zich niet gemakkelyk aan
de bepaalingen eener buitenlandſche Natie wilden onderwerpen. Zommi
ge , vooral uitlandſche Schryvers , hebben de Compagnie van groote wreed
heid en heerschzucht beſchuldigd', wegens haare bloedige oorlogen met de
Macasſaren ; doch zy vergeecen de waare redenen daar van aan de hand te
geever , welke hier in vooral hebben beſtaan , dat de Macasſaarſche Vor.
ffen , zo lang het in hun vermogen was, eene geheime correspondentie op
Amboina ,' Ternate , enz. hebben onderhouden , om de Inwooners deezer
ladden by aanhoudendheid tot opſtand aan te ſpooren ,' ep dezelve ten dien
einde met geld en manſchap te onderſteunen. Het gevolg van veele hier
uit voortkomende onaangenaamheden was dat ' er , in 't jaar 1660 , eene mage
tige vloot naar. Macasfar ftevende , alwaar toen ter eyd eene ryk gelaaden
>

vloot der Portugeezen ten anker lag. De Macasſaarſche Koning deed al

wat hy kon om zyne Bondgenooten te bewaaren , doch te vergeefsch ; want
drie der Portugeeſche ſchepen werden in brand , en twee in den grond ge
ſchooten , terwyl 'er een zesde ſchip , met een onmeetelyken buit gelaaden ,
genomen werdt.' De Inlanders zelve werden geheel geſlagen , en gedwon
gen een' hunner Koningen paar Batavia te zenden , om den vrede te wers
ver ,
 88 OVER DEN KOOPHANDEL 3

werven , welke hen niet, dan op zeer harde voorwaarden en met over
gaave van alle - hunne ſterkten , werdt toegeſtaan .
De Macasſaren herſtelden inmiddels hupne verlooren krachten , en ons
derhielden de oude maatregelen , ja gingen zo ver , dat zy verſcheiden
Hollanders op hun Eiland trouwlooslyk vermoordden , en eenige hunner
ſchepen plunderden. Dit noodzaakte eindelyk de Regeering van Baca
via , een leger en vloot derwaards te zenden , onder bevel van den
dapperen C. Speelman , die volkomen, .ſchavergoeding en onderwerping
vorderde. Tot het eerſte waren de Macasſaren zeer genegen , doch hes
laatſte was hen ondraagelyk ;: zy zochten derhalven met allerleye uit
yluchten tyd te winnen ; terwyl Speelman op nieuwe proeven hunner
trouwloosheid landde, veele „dorpen plunderde, en met een ryk gelaaden
buit ſtevende naar 't Eiland Bouton, welks hoofdſtad de Generaal des
Konings van Macasſar belegerde , om dat die van Boucon getrouwe vrien
den der Hollanders , waren . Hier werden de Macasſaren wederom ge
Dagen , en de vrede voor 't uiterlyke herſteld in 1667. De oorlog
zuchtige Vorst gaf het echter noch niet verlooren , maar vertoonde aan alle
zyne nabuurige Koningjes op het Eiland , dat hun wederzyds belang
vorderde , eenmaal de handen in elkanderen te llaan , en eene uiterſte
pooging te doen om zich van de Hollanders te ontſlaan. Door dit mid.
del werde ' er een leger van ruim (wintig duizend man op de been gee
bragt, tegens het welke , na opontbieding der Indiaanſche Bondgenooten ,
door Speelman naauwelyks (waalf duizend in de wapenen konden wor
den gebragt : hy waagde echter den aanval , en had het geluk , door
her grooter beleid zyner troepen , den vyand by herhaaling zulke ge
--

weldige neepen toe te brengen , dat de kleine Inlandſche Koningjes dien

van Macasſar ras verlieten , welke hier door genoodzaakt werdt in 1669
zodanige voorwaarden aan te neemen , als de Generaal Speelman hem ges
liefde toe te leggen ; onder deeze was , benevens andere , ook de belofte
des Konings ,-dat
dat hy met niemand , dan alleen met de Compagnie handelen
en zelfs geen Portugees , Engelsman ,, of anderen Europeaan in zyne lan
den dulden zou.
De natuurlyke Inwooners van Celebes zyn hunne uitſteekende kraga
ten meerendeels verſchuldigd aan hunne opvoeding : van de eerſte jeugd
af aan worden zy gehard tot beweeging en allerleye ſpyzen , terwyl hun
ne noch tedere ledematen geſtadig met olie worden gewreeven , om dezely
Ve eene ongemeene buigzaamheid by te zetten.
DeGodsdienst der oude Bewooners deezer Eilanden was eene zeer een
youdige Afgodery; de Zon en Maan werden by hen alleen voor Goden
erkend ,
 ÖVER DEN KOOPHAND E Ć : 87
érkend , en men offerde aan dezelve onder den blooten Hemel, dewyl men
géene aardſche ſtoffen heerlyk genoeg oordeelde om ' er tempels van ce
bouwen het Godendom waardig. Dan regenwoordig is hier reeds voor
eene reeks van jaaren het Mahomedaansch Geloof omhelsd , waar omtrent
men deeze byzonderheid verhaalt , dar een der voornaamſte Koningen des
Eilands , door de aldaar komende Mabomedaanen en Christenen , van de on-
gerymdheid zyner bygeloovigheid overtuigd , doch niet durvende bellisſen ,
welke Leere de waare was, te weeten die der Roomſche Zendelingen , of
die der Mahomedaanen , de zaak aan 't geval overliet, en met zya volk
beſloot dien Godsdienst te omhelzen , wiens Zendelingen zich het eerst op
bet Eiland zouden vertoonen , en dat de hier op gevallig eerst aanlandende
- Mahomedaanen de overwinning hadden behaald.
Celebes is zeer vruchtbaar in Ryst: de Hollanders koopen ' er dezelve in
groote meenigte op , gelyk ook Slaaven , Was en eene kleine hoeveelheid Stof.
goud. Binnenlands betrouwen dezelve zich niet licht , dewyl zy den trouwe
loozen aard der Inlanders , die den ouden wrok noch niet afgelegd hebben
vreezen : een gedeelte derzelven leeft echter met hen in een goed verſtand,
onder de beſcherming der Europeeſche vestingen. Deeze lieden voeren den
Daam van vrye Burgers , en dryven een grooten handel , zo met de Como
pagnie als met de Chineezen , die hier met hunne Jonken mogen komen
en 'er Tabak , Gouddraad , Porcelein en ruwe Zyde brengen ; terwyl
de Hollanders ' er Opium , Gumlak , ſterke Dranken en Lyowaaten Nycen .
Met dit alles meent men , dat de bezitting van Celebes op verre na de kos .
ten niet kan goed maken , en dat de Maatſchappy jaarlyks 70 of 80 dui.
zend guldens moet byleggen ; doch zulk eene uitgave is de veiligheid van
den Speceryhandel zeer wel waardig .
De magtigſte Vorst van Celebes wordt ook genoemd de Koning der
Maatſchappye , welke doorgaans mer hem in eene zeer goede verſtandhou .
ding leeft, en hem ten dien einde veele beleefdheden bewyse, 't welk dee
zen Vorst in bedwang houdt , en teffens zyne nabouren , welke 'niet ge
poeg op hem betrouwen , om met hem tegen de Hollandſche Regeering za
men te ſpannen. In 't begin deezer eeuwe werdt ' er op Celebes een apa
zienlyke Goudmyn ontdekt in de landen aan de Compagnie afgeſtaan , en
men heeft ook derwaards arbeiders van Batavia gezonden. De berichten
dien aangaande ingekomen zyn nogthans zo duister, dat men nooit met zekera
heid heeft kunnen te weeten komen , of dezelve derMaatſchappye wel veel
yoordeel heeft aangebragt.
De Molukſche Eilanden žyn eigentlyk alleen deeze vyf, Ternate , Tidor,
Bachian , Morir en Machiap : deeze Eilanden waren weleer het groot
III. DEEL. M voors
 go OVER DEN KOOPHANDEL
voorwerp der Portugeeſche glorie, naasdien zy de eenige plaatzen plagten te
weezen , waar de Nagelen groeiden . De Hollanders , ziende wat aanmer
kelyke fchatten door hunne vyanden uit deeze Eilanden wierden gehaald
waren ook ras in de weer, om dezelve uit deeze gezegende plaatzen ce
perdryven , gelyk zy eindelyk , hoewel niet zonder veel moeijelykheid ,
deeden .
Weleer was de Koning van Ternate een der grootſte Vorſten van hec
Oosten , en had het geluk om over 70 of 80 Eilanden het gebied te voe.
ten ; doch tegenwoordig is al deeze heerlykheid verdweenen , en deeze
magtige Oppervorst in een der meest geëerde Vasſallen der Hollandſche
Maatſchappye veranderd.
Dewyl de Hollandſche Vlootvoogdengelukkig genoeg waren om de Forten
der Portugeezen ſpoedig te vermeesteren , hadden zy Auks een veilig verblyf op
deeze Eilanden ; doch echter niet genoegzaam om een vitluitenden handel
in de hier vallende Speceryen te dryven , en het verhandelen van dezelve
aan andere Natien te beletten. Om to ver te komen moesten 'er verſcheir
den bloedige oorlogen met de Inlanders worden gevoerd , die eindelyk met
9

een' vasten vrede een einde namen in 1638 , wanneer zy zich plegtig verbon ,
den met geene andere Natie dan met de Hollanders te zullen hande
ļen , en dat zy zelfs daar mede geen' handel zouden dryven , zo zy nies
voorzien waren met een Paspoort van de Hooge Regeering van
Batavia .
De Koning van Ternate is noch heden de magtigſte der Molukſche Vor
ften , en belydt zedert 1722 den Christelyken Godsdienst ; na hem vol
gen de Koningen van Tidor en Bachian , beide van het Mahomedaansch Ge.
toof. Het is aanmerkenswaardig , dat deeze Vorſten zich waanen te zyo
de nakomelingen dier drie Koningen , welke weeleer , by gelegenheid der
Geboorte van 's Werelds Heiland , met kostelyke ſpeceryen en andere ger
fchenken uit het Oosten kwamen . Zy gelooven dit niet alleen zelye męs
de Christenen deezer Gewesten , maar 't geen de zaak noch aanmerkelyker
maakt , de Mahomedaanen zeggen het zelfde, verzekerende , dat de waar
heid hunner ſtelling blykbaar kan beweezen worden uit een oud handſchrifty
noch heden te Mekka voor handen : De Hollandſche Matroozen weeten
zeer wel gebruik te maaken van dit bygeloof dier Koningen ', en vereeren
hen op drie Koningen dag fraaye vergulde Sterren , voor welke zy zeer wel
worden betaald.
Na het jaar 1638 begreep de Compagnie , dat het voor haar belang
veiligst zoự zyn , alle Speceryen op de Molucques te vernielen ', en dezel
ve alleen te planten op Amboina en de Eilanden van Banda. Om dit
zon
1
 O'ye R D'EN KOOPHANDE L.
zonder morren uitte voeren, behoefde men alleen den Koningen en hunnen
Adel of Orancajes een klein jaargeld te geeven , zeer gering in vergelyking
der voordeelen , hier uit te trekken . Men kwam derhalven hier omtrent
ras overeen , en de Compagnie ziet de Speceryboomen op deeze Eilanden
jaarlyks vernield , voor de ſomme van ongeveer 44,000 guldens.
Om ondertusſchen zorge te draagen dat de Tractaaten wel worden on
derhouden , en dat zich hier geen vreemde Natien nederzetten , houdt men
noch heden de vereischte bezettingen in de drie Forten op Ternate , Oran .
je , Holland en Willemſtad geheeten ; zynde op de nabuurige Eilanden ,
behalven deeze , noch negen , die , hoewel op zich zelven niet zeer ſterk
echter genoegzaam zyn om de Inlanders in bedwang te houden.
Ternace is een onvruchtbaar Elland , 't welk niets dan een weinig Ryst
voortbrengt. Ook is het zelve gekweld met een' vuurſpuwenden berg ,
die den Inwooneren dikwerf het uiterſte dreigt ; en nochtans vinde men hier
een aantal vryburgers der Compagnie ,' welke , zó men zegt, hunne voor
naamſte winſten doen met Speceryeo van het niet verre afgelegene Nieuw
Guinea te haalen , welke zy dan wederom op het Eiland Gilolo aan de
Chineezen verhandelen. De Compagnie laat hier ook Guineeſche Lakenen
verkoopen , en wel met zo veel voordeel, dat zy uit de winst haare bezet.
tingen , zo niet geheel, althans ten deele kan onderhouden .
Borneo , 'voorzeker het grootſte en mogelyk ook het rykſte Eiland van
de gantſche wereld , is ſteeds een voorwerp geweest van de handelzucht
der Europeaanen , hoewel met minder gevolg dan men in 't begin verwagt
te .' De Inwooners van de binnendeelen deezes Eilands zyn een zoort van
Wilden , met welke de Europeaanen zelden verkeering hebben , terwyl de
kusten bewoond worden door Macasſaarſche , Javaanſche en Maleitſche
Volkplantingen , die wegens hunne bekende trouwloosheid en wreedheid
by de geheele wereld worden gevreesd. In 't jaar 1536 zochten de Portu :
geezen zich hier aangenaam te maaken , en zonden aan een der Moorſche
Koningen een fraay geweeven tapyt; doch dewyl het met beeldwerk voor .
žien was, en daarenboven voor een Toverſtuk aangezien werdt, zond hy
het met afgryzen te rug . In 't vervoig werden zy noch hier en daar toe.
gelaaten ; doch ook op de minſte achterdoche of oneenigheid wreedelyk
vermoord, gelyk de Engelſche waaghalzen meermaalen hebben ondervon
den. De Hollanders , hier in 't eerst kwalyk behandeld zynde, zonden in
1648 een kleine vlootnaar Banjer Maşſin , en dwongen den Koning om met
hen een uitſluitend verbond aan te gaan omtrent den Peperhandel, welks
verzekering de Compagnie aldaar in 1709 her Fortje Tacar deed ſtichten.
Ook handelt de Maatſchappy op de Koningryken van Landan en Succa
M. dana ,
‫وو‬ OVE - R DEN KOOP.H AND E LA
aina , 200 mylen ten Westen van Banjer Maskin ; zynde deeze Ryken haar
door den Koning van Bantam , derzelver ouden bezitter , afgeſtaan
De voortbrengzels van Borneo zyn van zeer veel belang : een der beste
is de groote voorraad van fyne Diamanten , die binnenlands gegraaven zyn
de , op de kusten verkogt worden , en zomwylen twintig , dertig , ja veertig
karaaten weegen ; doch zulke groote komen zelden te koop , en 't meeren
deel beftaat in eene kleiner zoort van vyf of zes karaaten , dewyl de In
wooners liefst zelve de beste behouden . Was , Bezoar, Gumlak , Bea ,
zoin , Stofgoud en diergelyke kostbaare Waaren vinde men hier in rrenigte ,
gelyk ook , naar alle waarſchypelykheid , Muskaaten en Kruidnagelen , welke
de Inwooners in groote menigte verkoopen , zeggende dat zy ze krygen van
de Macasſaren van Celebes , 't geen echter zeer onwaarſchynelyk is , om
dat zodanig een ſuikhandel noodzaakelyk door de Hollanders zou worden
ontdekt en geſtraft. De beste Campher komt ook van Borneo , en hier
uit mag men veilig beſluiten , dat zy ook Kaneelboomen hebben , ſchoon zy
zulks niet willen weeten .
Voor de aankomst der Europeaanen in de Indiën , was de geheele Koops
handel yan Borneo in handen der Chineezen , en na dat de eerſte dit Ei
land hebben begonnen te ſchroomen als een moordkuil, is de koophandel
.

meerendeels for hen wedergekeerd. De voornaame reden , waarom de Be,

vooners van Borneo de Europeaanen meermaalen zo wreedelyk hebben be
bandeld, was waarſchynelyk de vrees voor hunne wapenen , door welke Zy
zagen , dat veele der bloeyendſte Gewesten van het Oosten zonder ſlag of
ſtoot wierden overmeesterd ; doch zulks hadden zy nooit van de vreesachti
ge en weerlooze Chineezen te dugen , waarom zy omtrent dezelve hunne
gewoone achterdocht hebben laaten vaaren ,
De Peper, welke op dit Eiland by uitſtek goed , en in groore menigte wordt
gevonden , is een van de voornaamſte Waaren , welke de Chineeſche Jon
ken , benevens de overige reeds vermelde , van bier haalen , en door ge.
heel Indien verſpreiden ; want zy vaaren van hier op Java , Sumatra, Ces
lebes , Tunquin , Siam , enz.; daarentegen brengen zy op Borneo weder.
om allerhande andere Oosterſche en Europeeſobe Koopwaaren , gelyk ook
alles wat in China of Japan is te bekomen; want met deeze beide laatſte
zoorten van Waaren komen zy uit hun land op . Borneo .
1
Veel aanzienlyker en veiliger is de bezitting der Hollandſche Compagnie
ор het groot Ejland Sumatra , ' t welk , ſchoon merkelyk kleiner dan Bor
neo , echter een der grootte en rykſte is van het geheele Oosten. Goud
1

is hier eene zaak van geringe waarde , vloeijende die begeerde metaal hier
in menigte uit de rivieren
rivieren en beeken in Zeę
Zee ; wonder wel weeten hier
van
 OVER DIE N KOOPHANDEL

van gebruik te maaken 'de Dienaaren der Compagnie bier ter plaats ; zy
zetten naamelyk grobce. flenellen,borstrokken , even als netten , in de bec :
妻 >

ken', in welke het goud met het flyk bangen blyft , en duskrygen zy dik
wyls in weinig tyds groote ſchatten. Op den grond der ondiepe beekjes
ligt her goud ook overvloedig verſpreid voor die het maar willen opraapen ;
vindende men by zulk eene gelegenheid dikwerf ſtukken van eene halve opce
zwaar . De Bewooners der kusten ontvangen ook niet zelden eene fyne
gouderts van de Inwooners van 'tgebergte , welkehen dezelve in groote ſtuk
ken voor mond- en krygsbehoeften verkoopen , en in welke dikwerf goud .
aaren loopen , zo dik als een ganze ſchagt, en zo zuiver als men ooit goud
in zyne erts kan vinden , waarom deeze erts by de liefhebbers van natuur
lyke zeldzaamheden zeer in waarde is.
- De grootſte voorraad van goud vale;in de Ryken van Triou en Marincabo ,
en de Maatſchappy heeft daar ook verſcheiden Mynen , uit dewelke zy
jaarlyks groote rykdommen verkrygt , die van zommige wel op vyf duizend
ponden worden begroot. Midlerwyl wordt ' er weinig of niets van dit geld
maar Europa gevoerd , maar men gebruikt het zelve op andere plaatzer , alwaar
het goud in groote waarde is , doch andere kostbaare producten goed k op
zyn , en aldus doer dit Sumatraſche goud dubbeld voordeel. De zaaken
gaan ondertusſchen niet altops effen ; de Inlandſche Koningen neemen her
wel eens euvelig..-Wanneer zy bedenken , dat veele hunner beste Mynen in
de bezicting der Hollanders zyb , waar uiç nu en dan hevige verſchillen , en
ook zomwylen kleine oorlogen ontſtaan .
1 - Europeefche Graanen zyn hier niet te vinden , maar daarentegen over
vloed van Ryst , het gewoope en beste voedzel der heete gewesten. Voorts
valt in dit ryke Eiland overvloed van Gember , Kampher , Casſia , Ho.
hing , Was, Sandelhout , Peper, enz. , benevens eene meenigte verſchil
lende vruchten .
Daarentegen heeft dit Gewest ook wederom zyne ongemakken : in het
żelve brandt een geweldig groot gebergre , dat even als de Etna in Sicilie ,
dikwerf het aardryk doet loeijen , en door verfchrikkelyke Aardbeevingen yan
een fcheuren , terwyl ' er van boven geheele rivieren van geſmolten Lava en
Zwavel ſtroomen . De ſtilſtand:.der wateren op de moerasſige plaatzen
geeft ook dikwyls aanhoudend mistig weder, ' en veelerleije ziekten ; ter ,
wyl , geduurende deo vogtigen West Mousſon , hier te lande de ſtortregens
met meer geweld nedervallen , dan op eepige bekende plaats des aardryks,
en teffens die menigvuldigheid en 't geweld van blixem en donder alle vera
beelding overtreft. DOS ,
De Inwaoners van Sumatra, zyn,bingen in 't land zeer onbeſchaafd en
M 3 genoeg .
94 OVER DEN KOOPHAND E Lim
genoegzaam wild ; doch op de kusten beter geſchikt, en meestal van den
Mahomedaanſchen Godsdienst ; zy geneeren zich met de voortbrengzels van
hun land , en kleeden zich met het Kattoen ,, dat 'er zeer overvloedig valt,
Hun inborse is wat beter dan die der Bomeaanen ; doch dat zy niet geheel
vry zyn van trouwloosheid , hebben de Europeaanen voor 'deezen meermaa
len ondervonden , en wel in 't byzonder de Hollanders , die in 't jaar 1659 ,
wegens het vermoorden húnber Agenten , en 't vernielen hunner Pak
huizen te Palimban , éene zeer geſtrenge ſtraffe hebben geoeffend .
+

Het voornaamſte Hollandsch Comproir is chans te Padang, niet verre van

de Goudmynen , alwaar de Compagnie een Opperhoofd met een Fiskaal en
Raad onderhoudt. Deeze Regeering houdt ook gemeenſchap 'met de Re
geering van Achin , het magtigſte der verſchillende Koningryken deezes Ei
lands. Thans heeft aldaar een koning her hegt der zaaken in handen ;
doch voor deezen Had dit Volk alcoos eene Koningin aan het hoofd. Naar
deeze plaats voert men kostelyke geborduurde ſtoffen , allerleye zoorten van
Neteldoeken , ruwe en bewerkte Zyde , Boter , Kaas, Olie en allerleye
Krygsbehoeften ." Nogthans heeft deeze plaats- eene volkomen vrye haven ,
alwaar ieder een wordt toegelaaten , zynde alhier de handel meest in handen
der Hollanders , Engelſchen en Chineezen.
* Het Gouvernement van Padang is een der voordeeligſte in Indien , zo
dac de Bevelhebbers van daar dikwerf, . na een verblyf van twee of drie
jaaren , ſchatryk wederkeeren . Het is wel waar , dat, volgens eenige
berichten , de nabuurige Mynen , welke door de Maatſchappy zelve wor,
den bewerkt , de voordeeligſte niet zyn ; doch mogelyk is het verſmelten
van den uitgegraaven lehat in de handen , door welke hy moet pasſeeren ,
daar van de groote reden. Waarſchynelyk heeft men het hier aan toe te
fchryven , dat geen Opperhoofden zo menigmaal voor de rechtbank der 掌

Maatſchappye ce recht geſteld , en zo dikwerf zwaar geſtraft worden , als

die van Padang.
De tweede Factory "der Maatſchappye op Sumatra is te Palimban , en
brengt ongemeen veel voordeels aan. · Men onderhoudt hier een Fort en
Bezétring 'met drie Oorlogsſloepen , welke geſtadig in Zee kruisſen , en den
handel , die vooral in Peper beſtaat, dekken. Jaarlyks haalen de ſchepen
der Compagnie hier ten minſten ' twee millioenea ponden Peper van daan ,
welke zy tot zulke maatige pryzen betaalen , dat her pond der Maatſchap
pye dikwerf maar vier of zes penningen komt te kosten.Ook handelt men
hier in die mecaalen Compoſitie , welke Calin wordt genaamd , en waar
van de honderd ponden komen op 28 of 30 guldens. De handel worde
hier gedreeven door den Koning, die, hoewel hy weinig voor zyne Waa
ren
-
 OVER DEN KOOPHANDEL 95

jen krygt , echter noch met groote voordeelen bandele, dewyl hy de koop
manſchappen byna voor niet heeft van zyne Onderdaanen. Met deezen
Vorst is de Maatſchappy gewoon te rekenen in Piasters, welke , gevoegd by
den overvloed van 't good , dat jaarlyks voor hem uit het gebergte en de bee .
ken wordt verzameld , denzelven tot een der rykſte Koningen van het Oos.
ten hebben gemaakt. De Maatſchappy heeft hier in naam een uitſluitend
voorrecht op den Peperhandel; maar zommigen zeggen , dat haare Opper
hoofden zomwylen zo blind,zyn , dat zy het haalen van geheele laadingen
Peper. op deeze kust door andere Natien nieç eens beſpeuren.
: Geen minder gewigtig Comptoir heeft de Compagnie aan de Rivier Ban
calis , door haaren voordeeligen handel in Lakenen en Opium met de In
landers, die deeze zaaken daar ter plaatze met Stofgoud mogelyk tien dub.
beld betaalen . Men verzekert, dat deeze handel het eerst door een Face
toor der Maatſchappye is ontdekt , die , na onmeetelyke zommen op deeze
wyze voor zich zelven gewonnen te hebben , het geheim aan de Maatſchap
pye openbaarde, welke hem tot eene belooning zyne opgelegde ſchatren ,
die anders prys; zouden zyn geweest , liec behouden .
: Jambi was voorheen ook eene aanzienlyke plaats ; doch door đen handel
der Engelſchen in derzelver nabuurſchap is aldaar de voorſpoed der Hollan
ders gefnuika De Factory van Sjack aan de groote Rivier van Androgiri
plag ook veeh aanmerking te verdienen , doch is nu om dezelfde redenen
zeer in waarde verminderd. , : Ook is deeze laatſte plaats befaamd als zeer
öngezond , : door de visſchery der Elften , die jaarlyks met groote hooper
de rivier opkomen , en door de, Iolanders om hun kuit worden gevangen ,
terwyl zy het overige op: de boorden der rivier laaten leggen rotren. Hier
door is de post van Sjack een eweede Neira,geworden , zodat niemand der
waards op zyne deugden of verdienſten werdt gezonden .
isde Zuidelykſte punt van Indie, aande
Het Schier-Eiland Malakka
overzyde der Ganges , het welk van Sumatra wordt afgeſcheiden door de
zogenoemde Straat van Malakka. De Portugeezen vestigden hier in ' t be.
gin buoner Zeetochten eene magtige bezitting , doch werden daar uit in
1641 op hunne beurt door de Hollanders yerdreeven. Evenwel werkcen
ay
: die nietuit, , alleen door hun eigene magt ; maar zy namen, den nabụu,.
rigen Indiſchen Koning van Johor tot hunnen bondgenoot , weetende dat de
selve meermaalen door den Portugeeſchen Commandant was beleedigd gewor
den. In 't jaar 1:640 begon de gedenkwaardige, belegering deezer Scad ,
onder het beleid van den Serjant Major Adriaan Anthoniszoom Ras kwam
学

men in de viterfte verlegenheid', zo wel buiten als binnen de Scad., dewyl

die van binnen met konger en peßit moesgen worſtelen , terwyl deeze laar,
fte
36 ÖVER DEN KOOPHANDE L.
fte geesfel ook al ras tot de belegeraars overſloeg ', 'en meer dan de helft:
van dezelve , en daar onder de meeste commandeerende Officiers , ten gra
ve deed daalen. Op den 14 January 164 ! rechtte 'men een allerhevigſten
ſtorm aan , waarby de voornaamewerken alle werden veroverd , en de Hol
landers op het punt ſtonden om alles binbèn de Stad over de kling ' te doen
ſpringen : dan de goedhartige Bevelhebber van 't Krygsvolk der Maatſchappy
belette dit , en ſtond den belegerden eerlyke voorwaarden van overgave toe ,
wordende teffens de Burgery' bewaard voor plondering. De Portugeeſche
Gouverneur Manuel de Souſa Coutinho 'bleef ondertusſchen binnen het Kase
teel, alwaar hy ziek lag , en twee dagen laater overleed ; doch door de
overwinnaars werde"hy met groote pracht bygezet.
Eenige Engelſche Schryvers hebben een geheel ander verhaal wegens
deeze belegering voor den dag gebragt , en ſchryven het volgende. De
Hollandſche Generaal, geen middel ziende om de Scad te dwingen , en
verneemende dat de Portogeefche Gouverneur een geldgierig man was ,
maakte een verdrag mee hem , dát hy hen' de Stad voor tachtig
duizend ſtukken van achten zou overgeeven . Om dit uit te voeren ,
zeide hy tegen de Officieren der bezettinge, dat men de Hollanders zou
laaten komen onder de muuren van het Fort, en hen dan omzingelen ,
na al' het geſchut in eens op hen te hebben gelost. De Hollanders, die
gewaarſchuwd waren , kwamen op den bepaalden tyd , en overweldige
den de muuren , dewyl zich de Gouverneur , om geene orders te gee.
ven tot losbranden , had zoek gethaakt. De Hollanders dus in ' de Stad
komende , velden alles ter neder wat in de wapenen was , en vermoord
den den Gouverneur zelven , om bevryd te weezen van het betaalen der
cachtig duizend ſtukken van achten .
Ondertusſchen is dit geheele verhaal een opgeraapte leugen , dewyl
het eene bekende zaak is , dat de Portugeezen zich tot het uiterſte heb .
ben verdedigd ; dat zy naar hunne omftandigheden een voordeelig ver
13

drag hebben gemaakt, welk 'heilig is onderhouden ; en dat de Portus

geeſche Gouverneur zyn eigen dood is geſtorven. Onze eenvoudige
en oprechce' Voorouders waren niet vatbaar voor zulke ſtreeken , gelyk
ben hier door de Engelfchen worden te last gelegd ; beter zouden
dezelve pasſen ' aan zulke helden als' Rodney en Vaughan. "
Malakka is in der daad eene zeer fraaye Stad ., en van een aanzien
iyken omtrek . De Portugeezen hadden vier Kerken in de stad , en
één in het Fort ; doch de Hollanders gebruiken 'er maar één , welke
op eenen hoogen heuvel ſtaat , en op een grooten afſtand uit de Scraat
kan worden gezien staande op de ſpits ides cooras een vlaggeſtok ,
waaraan
 OVĘ R DEN KOOPHANDEL, 97

waaraan cene vlag worde opgeheven , zo ras men in Zee een ſchip vere
neemt. Her Fort is ook groot , : yoor eene Indiſche Vesting zeer ſterk ,
en wel yoorzien met hegte gebouwen., Jammer is het ondertusſchen , dat
de rhede te ondiep is om de ſchepen onder het Fort te doen naderen ; doch van
deeze omſtandigheid bebben de Hollanders meermaalen gebruik gemaakt ,
om , eer zy noch meester van de plaatze waren , de Portugeeſche ſchepen op:
de rhede te veroveren .
De Scad -wordt voorts bewoond door ongeveer drie honderd Nederland
ſche huisgezinnen , en een veel grooter aantal Maleyers , Chineezen en an
dere Indiaanen . De natuurlyke Inwooners zyn caankleurig , Itout, listig
en arbeidzaam , doch teffens diefachtig van aard ; veeler Godsdienst is AF
goderye , doch de meeste zyn Mahomedaanen .
De levensmiddelen zyn op Malakka kwalyk te bekomen , en buiten eeni
9

ge wortels en vruchten , moet men zich geneeren met visch , die 'er ook
nog niet overvloedig komt. Voorts zyn hier ook geene Koopwaren , behal ,
yen het Malaksch Tin , en een kleine voorraad van Yvoor. De voornaame
aangelegenheid van Malakka beſtaat derhalven niet in deszelfs handel , maar
in eene geheele andere zaak , dat is in het meesterſchap over de Straat van
Malakka ; want dezelve is voor de Stad naauwelyks vier mylen wyd , en
door deeze engte moet alles pasſeeren , dat naar Java , Sumatra , Borneo ,
de Molucques enz. wil gaan : en dus kan hy , die meester van Malakka is , en al.,
daar een klein eskader oorlogſchepen heeft , de geheele Negotie op de af
gelegene Indiſche Gewesten naar welgevallen beheerſchen. Naauwes
lyks hadden de Portugeezen de Indien van naby leeren kennen , of zy on
dervonden van hoe veel belang deeze plaats was , en maakten zich daarom
meester van dezelve ; eene gelyke reden ſpoorde de Hollanders aan ,
om , zo ras zy 'er middel toe zagen , hunne oude vyanden van daar te
Verdryven .
Weleer bloeide Malakka niet weinig door de aankomst der Japanſche
ſchepen , wier laadingen hier ontſcheept , en naar verſchillende Gewesten
verzonden werden . Dan men beſpeurde ras te Batavia , dat , omtrent dit ,
ftuk , doorgaans op Malakka grove bedriegeryen werden gepleegd. į Dic .
bewoog den Gouverneur Generaal , deezen handel onmiddelyk naar Bata
via te verleggen , op dat men daar , onder het oog der Indiſche Hooge
Regeering , deeze zaaken zou doen bezorgen. Malakka verloor veel door
bet afknotten van deezen ſchoonſten cak des handels , en kan thaus vase
niet veel in de kasſe der Compagnie brengen : met dat alles weeren de
Bedienden der Maatſchappy , door veelerleye wegen , binnen in 't landhandel
te dryven , en eenig deel te krygen aan 't goud, dat aldaar in eene groo .
UL. DEEL N
?
 E L.
98 O V E R D'EN KOOPHAND
te meenigte vale; waar door dezelve doorgaans, na hier weinig jaaren ver:
coefd te hebben , met groote ſchatten te huis komen. '
Naauwelyks had de Compagnie een vasten voet gekreegen op de Specery :
eilanden , of zy dacht aan den handel op de Japanfche Eilanden . Dit was
cen ſtuk , 't welk veel zwaarigheids in had , naar dien de Portugeeſche Je
fuiten , in meer dan een opzicht doodelyke vyanden der Hollanders , hen
aldaar met de zwartſte kleuren , als gruwelyke Dwaalgeesten , Oproermaa
kers en Zeerovers , afſchilderden ." Reeds in 't jaar 1613 werdt ' er zodanig
een vertoog ten Hove gedaan , in 't welk men de Hollanders als eene zoort
van gevleeschte Duivels beſchreef; doch her voldeed niet aan de verwagting :
want 'de Keizer antwoordde verſtandiglyk , dat het hem niet raakte hoeda
nig de Hollanders waren , al-hadden zy de gedaante van kwaade Geesten ,
zo lang zy zich maar eerlyk gedroegen in den handel : hy betuigde verder ,
dat hy niets te doen had met de byzondere Staatkunde en Vyandelykheden
der Europeeſche Natien, dewyl zyne Onderdaanen daar weinig aan gelegen
.

lag. De Nederlanders kreegen ras' veel voet aan hec Hof, en gaven itt
tegendeel in 1625 zulke ſterke bewyzen van de gevaarlykheid en trouwloos :
heid der Spanjaarden en Portugeezen , dat dezelve eindelyk gebannen wier :
den naar het kleine Eiland Delima', terwyl men daarentegen aan de Hol.
fanders de geheelé haven van Firando cor cene plaats voor ' hunnen han:
del gaf.
Het Portugefche Christendom was midlerwyl, door den yver der Porty :
geeſche en Spaanſche Zendelingen , door geheel Japan verſpreid , en had in
't begin weinig of geen tegenſtand ontmoet; doch ten laatſten beſchouwde
men het zelve als gevaarlyk voor den Staat , onzeker 'om welke redenen ',
dewyl de beste berichten daaromtrenit verſchillen'; 't welk eene' bittere ver :
+

volging , en' de geheele- uitdrýving der belyders van het Catholyke Geloof,
naar zich ſleepte.
De onvoorzichtigheid van één onbezonnen man bragt ondertusſchen , in 't
jaar 1628 , de Hollanders in gevaar om hunnen geheelen handel op Japan in
eens te verliezen . Deeze was Pieter Nuyts , welke , door de Maatſchappy
naar Japan in Gezantſchap gezonden , het in zyn hoofd kreeg om aan 't
>

Keizerlyk Hof de rol van Afgezanr des Konings van Holland te ſpeelen .
Zulks was in den eerſten opſlag zeer aangenaam aan den Keizer , die liever
een Afgezant van een' Koning , dan van eene Maatſchappy van Kooplieden ,
ontving, en Nuyts werde met ongemeen veel pracht ingehaald. Onder
) tusſchen waren ' er toen noch Portugeezen aan het Hof, welke ſpoedig aan het
Ministerie beweezen , dat deeze Gezant een groote leugenaar was, dewyl 'er
zulk een Koning niet in de wereld was. Terſtond werde hier op de nieu
werd
 QYER DEN KOOPHANDEL 99

werwetſche Gezang met fehande i te rug gezonden , na dac men hem ten
ſtrengſten had beſtraft. i.
. : De Gouverneur Koen , die toen ger tyd noch leefde , zou voorzeker
geen minder reden gehad hebben , om aan deezen Nuyts zyn misnoegen
te coonen , en hem nooit:weder een' posę van eenig belang te becrou ,
ven ; hy had echter de onvoorzichtigheid van hem te bekleeden
met het gewigtig Gouvernement van Formoſa , eene plaats op welke by
seduurig met de Japanneezen, in verſchil kon komen , gelyk ook ras ge
beurde , zoekende hy den hem aangedaanen , ſchoon welverdienden , hoon
op de onſchuldige Onderdaanen des. Keizers te wreeken . , ,
青
De Japánneezen handelden toen certyd zeer ſterk op China
kwamen meenigmaal met groote ſchepen aan Formoſa om voorraad van
mondbehoeften in te neemen . Kort na dat Nuyts Gouverneur was ge
worden , kwamen ' er volgens gewoonte twee zwaare Japanſche ſchepen ,
bemand met ruim vyf honderd man . De Gouverneur gaf aanſtonds last ,
dat men deeze ' ſchepen zou opcwapenen , en hunne roeren en zeilen aan
land , brengen , gelyk men gewoon was de ſchepen der Compagnie in
Japan te behandelen , ' t welk , niettegenſtaande een zwaar protest der J2
panneezen , geſchiedde. Inmiddels voorzagen zich deeze lieden van de
noodige behoeften , i en verzochten ná zulks , : dat men hen hunne roe.
ren , zeilen , enz.: wedergaf ' om nåar. China te vaaren ; doch de verme
tele Gouverneur weigerde hen zulks , en bield hen met allerhande fraai
je beloften zo lang op , tot dat de Pasſaat winden , tot de Chineeſche
vaart noodzaakelyk , verloopen waren ; en als deeze onderdrukte lieden
eindelyk alleen vryheid verzochten van naar huis te mogen keeren , wees
by : ook dit op gelyke wyzé van der hande !..
De Japanneezen dagelyks meer en meer beſpearende , dat 'er niers
met den Gouverneur. yiel, te, 'handelen ; z en dat hy hen voornaamelyk
dus plaagde , om de Japanſche Natie te hoonen , namen een zeer kloek ;
moedig beſluit, om zich van hunne banden te ontſlaan ; doch op zulk
eene wyze , dat hun volkomenė voldoening geworden , en de eer hun ,
ger Natie ongeſchonden blyven mogt : want deeze ſtellen zy boven hun
leven . Ten dien einde begaven zich negen Officiers der ſchepen naar
den Gouverneur , die in ' t geheel op geen onraad verdagt was , om in
't vriendelyke met hem te ſpreeken : zy ſtelden hem hunne bezwaaren op
nieuws : voor , doch zonder eenige vrucht ; daar op haalden zy onver
#

hoeds hunne verborgene wapenen voor den dag , en 'namen den Gou .
&

verneur , beneffens zynen Zoon , en een ' der Raaden gevangen , terwyl
een troep gewapend Bootsyolk gelyktydig de wagten voor 't Kasteel overe
N 2 ron .
100 OVER DEN ROOPHANDEL

rompelde en nederhieuw , zich teffens in het Kasteel, benevens de negěn

hoofden en de gevangene , opſluitende.
De geheele bezetting kwam hier op ras ' in de wapenen , en plantte her
kanon tegen het Kasteel , doch zonder eenige vrucht; want de Japanneezen
dwongen den Gouverneur order te geeven om niet te ſchieten , of eenig
ander geweld te pleegen onder bedreiging van een pynelyken dood , en dus
kon de bezetting maar alleen de rol van toekykers ſpeelen . De Gouver
neur was derhalven volkomen in hunne magt , en moest nu zodanig een ver
drag maaken , : dat de Japanneezen daar mede volkomen voldaan waren ; het
zelve was in der daad zeer ſchandelyk , en beſtond in de volgende artikels.
1. Erkende de Raad van Formoſa , dat de handelwyze der aanvallers volko
men wettig en noodzaakelyk was toç hun behoud , en tot bewaaring der
eere van hun volk. 2. Dat zy , pa alles wederom ontvangen te hebben ,
wat men hen ontnomen had , volkomene vryheid zouden hebben om , zo
ras zy wilden , naar hun -land weder te keeren . 3. Dat de Hollandſche
fchepen buiten ſtaat zouden worden geſteld om hen te vervolgen , en daar .
om hunne ankers , zeilen , enz. 's daags voor hun vertrek , aan land zouden'
moeten brengen. 4. Dar , dewyl zy nu niet konden bekomen , de door
hen in China opgekogte , en reeds betaalde , vyf-en -twintig duizend pon .,
den Zyde , men hen dezelve uit het Hollandsch Magazin zou geeven , waar
tegen zy den Gouverneur zouden ter hand ſtellen hunne Chineeſche ont
vangcedels om die kwantiteit Zyde wederom van de Chineezen te kunnen
invorderen . 5. Dat men hen , om zeker te weezen voor alle mishande
ling , vyf der voornaamſte Ingezetenen van het Eiland tot borgen zou moea
ten mede geeven. ‫ و نه‬..
2o ras de Japanneezen den Raad deeze ſchanđelyke artikels hadden af
gedwongen , lichicen zy hunne ankers ,' en kwamen behouden in hun Va
derland te rug , alwaar zy , gelyk natuurlyk was , verſlag deeden van al het
gebeurde. Dit had ten gevolge, dat de Keizer onmiddelyk alle Nederland ,
fche ſchepen en goederen in beſlag deed neemen , en de Hollanders in hun .
ne Factory ten naauwſten opſloot, zonder hen echter eenig kwaad te doen .
De Hollandſche Opperhoofden te Firando ftonden midlerwył niet weinig
verwonderd , en waren doodelyk bevreesd , dewyl zy niet wisten , wat 'er
gaande was , en niemand hen vooreerst kennis wilde geeven van de oor
zaak , welke hen des Keizers misnoegen had op den hals gehaald : zy le. '
verden Memorie op Memorie in om hunne misdaad te mogen weeten , doch
zonder vrucht ; ondertusſchen waarſchuwden zy de Hooge Regeering van Bae
cavia door Chineeſche Schepen, in welk eene miaſelyke omſtandigheid zy
zich beyonden .
De
 O V E R DEN KOOPHAN DE L : 101

De Gouverneur Spex was insgelyks met deeze zaak verlegen , dewyl hy

bok noch niet wist hoe het klawen te ontwinden . In deeze onzekerheid
oordeelde by 't veiligst, op naam van een' Koopman ' te Batavia , een ſchip
haar Firando te zenden : dit volbragt zyne reis gelukkig , en den Koopman
werdt met buitengewoone vriendſchap vryheid verleend , om zyne laading
te verkoopen , en eene nieuwe in te zamelen ; doch aangaande het beſlag
der Factory kon hy geen dader licht bekomen . Ten laatſten begon
dit echter den Staatsdienaaren zelve 'te verveelen , waarom zy , ter gelegen
heid van een nieuw ſmeekſchrift van het Hollandsch Opperboofd , hem de
waare reden van het Keizerlyk misnoegen bekend maakten .
Te Bacavia had men midlerwyl kennis gekreegen van de onbehoorlyke
handelwyze , door Nuyts op Formoſa gehouden , en daar uit insgelyks de
billyke reden van het misnoegen der Japanſche Regeering vernoomen. Men
ontbood derhalven deezen ongeſchikten Landvoogd naar huis , floot hem
in de gevangenis , en zond hem met eene nieuwe bezending van Koopvaar.
ders naar Japan , met zodanige orders aan de Opperhoofden , als dezelve
dienſtig zouden oordeelen tot wegneeming van 's Keizers ongenoegen.
Naauwelyks was de vloot aangekomen , of men bood den Vorst een nieuw
ſmeekſchrift aan , in 't welk te kennen werdt gegeeven , dat men nu den
perzoon , op welken de Keizer met reden misnoegd was , had mede ge
bragt, op dat Zyne Majeſteit van denzelven zodanig eene voldoening moge
kunnen neemen , als hy dienſtig zou oordeelen. De Keizer liet daarop vraa
gen , of die perzoon van zelven kwam , dan of hy door de Regeering van
Bacavia wierde gezonden ; of hy kwam om zyne ſchuld te bekennen, of
om zich te verdedigen ; ' en ten laatſten , of de Hollandſche Opperhoofden
'' er medę te vreden zouden zyn , indien men , hem ſchuldig bevindende ,
denzelven liec verbranden of aan een kruis hechten ? Op alle deeze vraagen
werdt geantwoord , dat de Hooge Regeering den gevangen' over zond , op
.

dat de Keizer hem zodanig moge - ſtraffen , als hy dienſtig oordeelde ;

doch dat men hoopre , dat de Keizer hem genade zou betoonen , of ten
>

minſten om zynent wille den handel derMaatſchappye niet belemmeren , als

welke geen deel aan het kwaad had gehad.
Nuyts werde hier op aan den Keizer tot voldoening overgegeeven , doch
beter gehandeld dan men had verwagt; want na dat hy eenige dagen ge .
vangen had gezeeten , kreeg hy verlof om te gaan waar hy wilde, mits al
>

toos verzeld zynde door eenige lyfwagten , waarom hy nu niet meer vrees
de gekruist of verbrand te zullen worden , maar alleen verwagtte aldaar zy .
ne dagen dus in vreede te zullen moeten eindigen. Het belag op de Fac ,
sory , goederen en ſchepen der Compagnie , werde teffens geheel opgehe .
N 3 ven ;
102 OVER DEN KOOPHANDEL
ven ; dus yoeren zy met eene zeer ryke laading naar Batavia , welke aldaar
至

met groot voordeel werdt verkogt, dewyl 'er groot gebrek aan Japanſche
Producten was ontſtaan,
Tot meerder, bevestiging van den Japanſchen handel., zond men in
het volgend jaar derwaards buiten gemeen fraaye geſchenken . Onder de.
zelve was een zeer fraaye Kerk Kroon , of Kandelaar , veertig voeten hoog ,
en voorzien met dertig armen ; deeze Kandelaar kwam ten Hove , net toen
wen bezig was met het vervaardigen van den toeſtelom de Uitvaart des Na.
ders,van den regeerenden Keizer te vieren , onder welken deeze Kandelaar
gebezigd , en boven de lykbus gehangen zynde , verre het fraaist ge
deelte der vertooninge maakte. De Keizer ſtond hier over verbaasd , en
vroeg aan een zyner voornaamſte Hovelingen , die onder de hand een groot
vriend der Hollanders was , en door hen wel betaald werdt, van waar dee
ze kostelyke Kroon , een in Japan onbekend gevaarte , gekomen was ? waar
op deeze ſneedig ten aniwoord gaf, dat die Kroon door de Hollanders was
vervaardigd , met oogmerk om daar door de gedachtenisſe van den overlee
den Vorst te vereeren. Dit was in der daad een meescerlyke leugen , doch
die zeer voordeelig was voor Nuyts ; want toen de Keizer daar op vroeg ,
of men tot erkentenis ook , in het een of ander , den Hollanderen eenig
plajzier zou kunpen doen , antwoordde deeze doortrapte Hoveling zeer ge
past, dat men hen waarſchynelyk zou kunnen verplichten , met den gevan .
gen Landvoogd van Formoſa geheel in vryheid te ſtellen ; de Keizer gaf
daar toe onmiddelyk order , en dus verſcheen Nuyts wederom op 't onver
wachtst in de Factory met volkomen vryheid , om , werwaards hy wilde ,
te vertrekken. Dit deed de Nederlanders niet weinig verwonderd ſtaan ,
Daardien , volgens de gewoone Japanfche wetten , niemand een goed woord
voor een gevangen van Staat mag ſpreeken , eer dezelve negen jaaren in
hegtenis heeft gezeten. Na dit onheil bloeide de handel der Hollanders in
Japan met zo veel voordeel , dat zy hunne ryke landingen doorgaans voor
de dubbele waarde verkochten , en nergens eenigen tegenſtand ontmoetten ;
en dus kon de Maatſchappy uit de voordeelen van den Japanſchen handel by
na alle haare uitgaven in Aſie afdoen.
Gelyk echter alle wereldſche zaaken haare wisſelvalligheden onderhevig zyn ,
dus verliep het ook allengskens met den Japanſchen handel , meerendeels
wegens hec wispeltuurig en achterdochtig character deezer Natie. De Hoo .
ge Regeering is daar ſteeds in handen van doorſleepen Scaatsdienaaren , wela
ke geduurende die lange reeks van jaaren , welke de Hollanders daar heb
ben doorgebragt, ſteeds hebben weeten te beletten , dat zy niet cor eene
gaauwkeurige kennisſe van 's ryks magt, uitgebreidheid en ſtaatsregels hebben
kun :
 { OVER DEN oo
KO O PH.A N D E L : 103

kunnen komen . Hier komt by , dat het land van Japan zeer uitgeſtrekt
en vruchtbaar is , alwaar byna alles kan groeijen en gemaakt worden , wat
met den heerſchenden ſmaak der Natie overeen komt , zo dat dezelve in
1
der daad geene uitlandſche Waaren van nooden heeft; terwyl zulke , die ,
voor haar de nuttigſte zyn , ook door de Chineezen kunnen worden aange
bragt, van welke zy zeer wel weet , dat men aldaar niets te vreezen heeft.
Het heerschzuchtig gedrag der Portugeezen legt hier noch in geheugen , en
na derzelver verdryving betrouwen zy geene andere Natien ; waar by noch
komtdelist van den Heer Charron , die , deu handel eenigzins aan het wan
kelen ziende , omtrent het jaar 1640 een ? vond uitdagt om op het Eiland
van Firando eene ſterkte te verkrygen , welke de Inlanders 'nooit zouden
kunnen overweldiger. Hy verkreeg naamelyk van het Hof, na het geeven
van veele geſchenken en goede woorden , vryheid om op voornoemde Ei
Jand een fteenen huis te bouwen , aan 't welk hy de gedaante gaf van een
geregeld vierhoekig Fort , zonder dat de Japanneezen daar eenige achter
docht op kreegen , dewyl zy in de Europeeſche vestingbouw geheel on
kundig zyn . Dit werk volcrokken hebbende, ſchreef hy naar Batavia om
geſehat , 't geen men hem moest zenden gepakt in groote kisten , atomme
met yzeren hoepen beſlagen , benevens gelyk zoortige kisten met Speceryen
bedotten.. Die alles geſchiedde, maar ten onge
om dus de Japanneezen te bedotten
lukke brak een der kisten ander het ontlaaden , waar door de Opzieners
het geſchut zagen , en het overige van den toeleg gemakkelyk konden
faaderi. Zeer euvel werde die geval opgenomen , men deed het ſteenen ge
bouw en de pakhuizen alle om vèr haalen , terwyl Charron , naar Jeddo cor
den Keizer ontbooden , veelerley hevige verwytingen wegens żyne trouw :
F

loosheid hooren , en de volgende ſtraffe ondergaan moest : men pluk .

té hem den baard hair voor hair uit , en voerde hem in een zotten" gewaad ,
met een zoeskáp op het hoofd , de geheelė Stad in 't ronde ; eindelyk werde
hy naar de Factory te rug gezonden met order , om mer het eerst komende
Kchip naar Batavia te trekken , en nooit wederom te komen.
Na dit ongeval 'kon men het goed vertrouwen tusſchen de Japanneezen en
deHoHanders nooit wederom herſtellen ; integendeel gingen de zaaken allengs .
kens van kwaad tot erger , tot dat men hen in het jaar 1741 bande op het
kleine Eiland Dtſima by Nangaſaki. Dit Eilandje is door konst aldaar ge
maakt in 't jaar 1635 voor de Portugeezen , welke toen derwaards, niet
zonder toedoen der Hollanders , werden gebannen , voorzeker niet den-.
kende , dat deeze plaats, na de geheele uitdryving hunner oude vyanden ,
ook eenmaal hunne woonplaats zou worden.
7.Het Eiland Delima is in zyne grootſte lengte niet grooter dan 240 , ed
&

in
104 OVER DEN KOOPHANDË Li
in de breedte maar 80 ſchréeden.. Midden door het zelve loopt eene ſtraat 7
aan weerkanten van welke de wooningen , of liever de hurren , zyn van hen
die hier vertoeven , ſtrekkende de benedenſte vertrekken tot Pakhuizen ,
en de bovenſte tot Woonkamers . In de nabuurſchap zyn drie groote ba..
kens , die aanduiden , dat aldaar de Hollandſche ſchepen ten anker moeten
komen , en niet nader aan de Stad , om allen Duikhandel te vermyden .
Niet te min heeft het Eilandje gemeenſchap met de Scad door middel van
een ſteenen brug , voorzien met een houten valbrug , en iterke wagt aan
den Stadskanı , terwyl aan den Eilandskant een hooge ſteenen pylaar is op
gericht , op welke de onverbiddelyke orders van den Keizer , wegens den
koophandel der Hollanders , zyn geſchetst.
Dit Eilandje kan op geenerleye wyze beſchouwd worden , als een eigen
dom der Maatſchappye ; het wordt in tegendeel door de Inlanders gehou
den voor eenebyzondere Straat der Stad Nangafaki, in welke de Hollanders
alleenlyk geduld worden , zonder in 't overige gedeelte der Stad te mogen
komen : hierom heeft Delima ook zyn byzonderen Oirona of Buurtrech
ter , die in een fraay huis op het zelve woont , aldaar geheel meester is ,
en een aanzienlyke wagt tot zyne beſcherming heeft. Niet verre van daar
ſtaat het huis des Hollandſchen Opperhoofds, 't welk ook fraay en gemak
kelyk is , doch ook teffens zyne voornaame uitſpanning moet blyven , deo
wyl hy daar zo goed als opgeſlooten zit. De grond van dit en der overige
huizen behoort den Hollanderen niet eens , maar zy moeten 'er zwaare huu
ren van becaalen aan hen , die ' er de Eigenaars van geweest zyn , toen men
dezelve eerst voor de Portugeezen liet bouwen. Het Eiland is veel te
klein en te bar , dan dat ' er iets vap belang zou kunnen groeijen ; zy moes
ten dus op het zelve hun mondkost hebben van eene Sociețeit Japanneezen ,
die daar toe een vitfluitend monopolie hebben , en zich voor hunne Waa
ren cen duurſten doen beraalen . De vryheid der Hollanders is zelfs zo ge .
ring , dat zy aan hunne huizen geenerhande veranderingen' mogen maaken ,
zonder voorkennis ; zy moeten , van 't geen zy bouwen willen , een beſtek
maaken , en het zelve overgeeven aan den Ottona , welke het weder over
geeft aan den Stadsvoogd , en hen dikwerf een jaar naar beſcheid
laat wagten ; en wanneer het bouwen eindelyk is toegeſtaan , moec
’ er noch altoos een Opziener van wege den Stadsvoogd by der hand
zyn om naauwkeurig toe te zien , dat 'er geene overtreeding plaats
hebbe.
Zelden vindt men boven de vyf-en -veertig Nederlanders op het Eiland ,
Ataande onder een Opperhoofd , welke alle twee jaaren moet verande .
Lep , dewyl de Keizer denzelven geen langer verblyf vergunt ; doch
1
O V E R DEN KOOPHAND ELi COS.
na verloop van drie of vier jaaren mag hy wel wederkomen. Hieron zyn
' er doorgaans in der daad drie Opperhoofden , waar van de eene op Del
ma zynen post bekleedı , terwyl de cweede te Batavia vertoeft tot dat zyne
beurt komt , en de derde zich op de uit- of te huis reize bevindt. De zaak
i over 't algemeen beſchouwd , is Deſima een allernaarst verblyf voor de Hole
landers , dewyl zy daar , als in eene naauwe gevangenis , opgellooren zic
ten , onder het oog van achterdochtige Verſpieders.
De ſchepen , door de Maatſchappy naar Japan gezonden , mogen gec
Derley beeldwerk van achteren of vooren voeren , dewyl de Japanneezen ,
verneemende dat de Holllanders geene beelden aanbaden , noch in hoone
Kerken verdroegen , in den waan zyn gekomen , dat zy de gewoone
ſcheepsbeelden for beſpotting van bunnen Godsdienst hadden uirgedagt.
Zo ras ' er nu zulke van beeldwerk gezuiverde ſchepen aan den wal ko.
men , zende de Scadvoogd van Naagaſaki aanſtonds eene menigre noepen,
om het geſchut, ſchietgeweer , zeilen , ankers , enz. in beſlag te neemen .
Teffens worden de Kooplieden en Scheepsgezellen op Delima opgeſlooten ,
en mogen nooit , dan by vieren teffens, na verkreegen verlof, in de Scade
gaan . Midlerwyl komen de Bewindhebbers van den handel aan boord ,
maaken eene lyst der goederen , en regelen ceffens naar hun eigen goeddun
ken de waarde en de betaaling, welke men met andere goederen wederom
zal doen : waar na eindelyk de goederen op eenen door hen bepaalden cyd
worden verkocht.
De grootſte hardigheid in den geheelen Japanſchen handel is de bepaa
ling op de waarde van de ingevoerde Koopmanſchappen , die jaarlyks niec
hooger mag zyn dan van drie honderd en tachtig duizend Taels , of veertien
honderd en tachtig duizend guldens. Menigmaalen hebben de Opperhoof-.
den der Hollanders aan het Ministerie , en eindelyk aan den Keizer zel
ven hier over geklaagd , doch altoos toe antwoord gekreegen , dat men dic
niet deed uit eenig waduouwen of uit kleinachting voor de Hollandſche Na .
tie , maar alleen om dat men zich genoodzaakt had gevonden , zodanig
eene bepaaling omtrent den Chineeſchen handel te maaken , 't geen men
niet met billykheid zou hebben kunnen doen , zonder omtrent de Holland.
ſche Natie eene gelykzoortige order te betrachten . Toen de Hollanders na
dere reden vroegen , waarom men de Chineezen zo ſterk bepaalde ? zeiden
de Ministers , dat dit niet geſchiedde om der eigenclyke Chineezen wille ,
maar om de Tarcaaren , die China overheerd hadden , en nu ook dikwyls mec
de Junken overkwamen , doch met welke happige en onderneemende gas
fen men in Japan niet gediend was.
Van tyd tot tyd doet het Opperhoofd der Factory , verzeld met cwee
III. DEEL 0 ot
1906 OVER DEN KOOPHANDEL
of drie zyner Kooplieden , (want meer mogen 'er niet mede ,) een reisje
naar Jeddo , om zyn Hof by den Keizer te maaken , en de noodige geſchen
ken uit te deelen ; doch geduurende deeze reize zyn zy onder het opzicht
eener Japanſche wagt , welke hen niet toelaat eenen ſtap van den weg te
doen , of hier of daar een groot Heer te bezoeken . Wanneer zy te Jeddo
gekomen zyn , is het noch erger: want hier kunnen zy in 't geheel geen
voet verzetten , en komen niet voor 't licht dan op den plegtigen gehoor
dag , op welken zy hunne geſchenken overleveren , en dan wederom per
post naar hun hok op Deſima moeten .
Het gevaar der tochten naar Japan , en de ſmaadelyke behandeling te
Defima wordt eenigzins vergoed door den byzonderen handel, welke de
deelgenooten buiten dien der Maatſchappye voeren , en welke verzekerd
worde noodzaakelyk te zyn , dewyl men anders geen lieden tot zulk eene
onderneeming zou kunnen krygen. Voor de Compagnie worden der .
halven naar Japan jaarlyks gevoerd 300,000 Taels ; doch de overige
80,000 zyn voor den byzonderen handel, en worden dus verdeeld :
veertig duizend zyn voor den Gouverneur Generaal en den Raad van In
die , tien duizend voor hem die als nieuw Opperhoofd naar Japan gaat ,
acht duizend voor den te rog komeuden , en de rest voor de Officiers
en Matroozen , van welke zy , die ' er geen geld toe hebben , het op
C

hunne maandgelden mogen beleenen , of hun recht aan andere voor een ſom .
merje over doen.
Dr. Garcin , een Schryver van raam , van wiens berichten wy reeds
meermaalen gebruik hebben gemaakt , verzekert, dat 'er door deezen by
zonderen handel op Japan dikwerf veel vale te winnen . Hy verhaalt by voor.
beeld , dat in 't jaar 1683 de Commandeur der ſchepen de onvoorzichtig .
heid had van aan den Heer Speelman , coen cer tyd Directeur Generaat ,
te zeggen : Onze lieden hebben dit jaar in Japan ſchoone zaaken gebad ,
ja ik durf zeggen , dat bunne reize beter zal zyn dan die der Maatſchap
9

Pye. Waar op Speelman antwoordde : Zwyg Babbelaar , wie oraagt is

naar den Japanſchen bandel ? De waarheid bleek ook , want by het
ontlanden der particuliere goederen rees het ſchip , dat ze gelaaden had ,
ruim vierdehalve voet. Dikwerf is deeze byzondere handel grooter dan
de Japanſche orders toelaaten , en men zag daar eene kwaade uitwerking van
in 1686 , wanneer de Japanneezen negentien hunner Tolken en Makelaars
deeden onthoofden , en aan zestien den buik opryten , terwyl cwee Hol
landſche Kooplieden in eene langduurige gevangenis wierden gezet , en aan
het Opperhoofd bevel gezonden om daar nooit weder te komen. De aan.
gebaalde Schryver tekent de voordeelen , die jaarlyks op eene wettige wyze
uit

1
 OVER DEN KOOPHANDEL. 107
uit deezen handel kunnen komen , op omtrent 375,000 guldens : waarlyk een
Achoon kapitaal voor de voornaame deelgenooten.
Dezelve Schryver en ook andere erkennen , dat het belang van den han .
del der Compagnie ongemeen veel beneden zyne oude waarde is ge
daald! ; doch zeggen nochtans , dat de voordeelen zelfs heden voor de
Compagnie zeer aanmerkelyk zyn. Door elkanderen gerekend meenen
zy , dac de Maatſchappy hier door jaarlyks in haare kasſe krygt ruin vyf
millioenen guldens, behalven de groote winſten , welke zy noch verder
maakt met het weder verhandelen der Japanſche goederen door gaatscla
Indien .
Ondertusſchen beſchouwt de beroemde Schryver der Wysgeerige en
Scaatkundige Geſchiedenisſen der Bezittingen en Koophandel der Euro
peaanen in de beide Indien de zaak in een geheel ander licht. Ну
merke aan , dat de voornaamſte Koopmanſchappen , die naar Japan worden
verzonden , beſtaan in Europeeſche Lakenen , Zyden Scoffen , gedrukte
Lynwaaten , Zuiker en Verfhout ; dat deeze handel weleer allergewig .
rigst was , en in het jaar haarer ongenade ruim acht millioenen in goud
beliep ; dac de laadingen , welke de Maatſchappy ' er thans mag heenen zenden ,
niet meer in waarde beloopen dan vyf maal honderd duizend guldens ; dat de
Maatſchappy gewoonlyk' tot betaaling ontvangt elf duizend kasjes Ko :
per , wegende ieder 180 pond , 'en gerekend op twintig guldens en cwaalf
ſtuivers het kasje ; dat eindelyk alle voordeelen te zamen genomen niec
boven de 155,000 guldens beloopen , terwyl zy aan geſchenken en
onkosten 140,000 guldens moeten beſteeden , zo dat 'er dan maar 15
of in een zeer goed jaar 20,000 guldens zouden overſchieten. In
dien dit waar is , heeft men reden om zich çe verwonderen , dạt de
Maatſchappy niet , reeds voor langen tyd , deezen vernederenden handel
heeft laaten vaaren .
Hier mede neemen wy afſcheid van Japan , om eens te zien hoedanig
zy op de kusten van Mala
'de Koophandel der Maatſchappye gevestigdCoromandel
bar en Coromandel. De Directeur van heeft in de mees
te zsaken een gelyk reche met de Gouverneurs ' der uitgebreider Bezice
tingen ; hy mag echter geene halsſtraffen oeffenen op zyne verblyfplaats ,
moetende dezelve worden afgedaan op een van de ſchepen der Maat
(chappye onder derzelver vlag. De Directeuren van Malabar , Sou.
tatte en van den Perliſchen handel zyn in gelykzoortige omſtan
digheden .
De Koophandel op de kust van Coromandel is niet in de handen
der Hollanders alleen gevallen ; de Engelſchen en Deenen dryven ' er
O , died
108 OVER DEN KOOP HANDEL
Plien insgelyks , en hebben ook tot deszelfs beſcherming goede Forten .
Nochtans zyn de Bezittingen onzer Maatſchappye zeer aanzienlyk : want
behalven Negapatnam , gelegen aan den Zuidelyken uithoek van Coroman
del en het Fort Gelder , de gewoone verblyfplaats van den Directeur , heeft
zy de Factoryen Guenipatnam , Sadraspatnam , Malispatnam , Pelicol ,
Dratzenam , Benlispatnam , Nagernauti en Golconda. Weleer waren de
>

zaaken der Maatfchappye alhier in een zeer bloeijenden toeſtand ; doch die
is thans ook merkelyk afgenomen door den grooten invloed der Engelſchen
in deeze Gewesten . Negapatnam werdt in 't jaar 1658 door de Hollan
ders op de Portugeezen veroverd , en zedert is deeze Bezitting onder hun beſtier
allengskens aangegroeid tot tien of twaalf Dorpen , alle door Weversbewoond.
>

In 1090 werde tot hunne veiligheid een Fort geſchikt, en in 1742 omringa
de men de Stad met een ſteenen muur. Van alle kanten worden alhier by
een gebragt de witte , blaauwe, gedrukte en andere Lynwaaten , welke in
de nabuurige plaatzen gemaakt , en door de Maatſchappy opgekogt wor.
den . Doorgaans bedraagen deeze Waaren jaarlyks vier of vyf duizend
baalen .
Daarentegen verkoopen hier de Hollanders Yzer , Lood , Koper , Calin ,
Speauter , Peper en andere Speceryen ;, op welke goederen te zamen ge.
nomen zy gezegd worden vyfmaal honderd duizend guldens jaarlyks te kun.
nen winnen , terwyl hunne noodzaakelyke uitgaven wel viermaal honderd
duizend guldens bedraagen . Daarenboven kunnen zy noch veertig duizend
guldens van de Tollen beuren ; doch het voordeel van dit alles verdwynt
.

wederom door de kosten der fcheepvaart. Ondertusſchen mag men voor

zuivere winst rekenen , het geen de Maatſchappy jaarlyks by. de verkoo.
pinge der ingekogte Lynwaaten wint , 't welk aanzienlyke fommen zad
bedraagen .
Aan de kust van Malabar heeft de Maatſchappy een ' Commandant te
Cochin . Deeze landſtreek is ongeveer honderd en vyftig mylen lang en
twintig breed , zynde verdeeld in eene menigte kleine Prinsdommen of Ko
vingryken , wier voornaamſte zyo Cananor, Calicut, Cranganor, Cochin
enz. ; voorts , is de landſtreek zeer gezond en ongemeen vruchtbaar in
Ryst , Vruchten en heilzaame Kruiden. Het Koningryk Cochin is onge
veer vier -en -twintig mylen lang ten Zuiden van Chita, en aan de kust
verdeeld in menigvuldige Eilandjes door kleine rivieren , die uit het geberg .
te komen , en , na zich verzameld te hebben , met twee monden by Cochin
en Cranganor in Zee loopen .
In 't jaar ' 1662 veroverde Van Goens de Stad Cochin op de Portugee
zen , en had het geluk dezelve weg te neemen even voor dat de beleger .
den
 ÖVER DENOKOO PÅ ANDEL: 309

den tyding konden krygen van den in Holland geſlooten vrede; waar na zý
de plaats , die men te groot oordeelde , merkelyk verkleinden. Zy is thans
noch zes honderd fchreeden lang, en twee honderd breed : veele huizen en
4
kerken der Portugeezen' zyn afgebroken , dienende de hoofdkerk chans tot
een pakhuis , op welker fpits een vlaggeſtok geplaatst is aan een mast van
* 75 voeten hoogte , waar door men de vlag zeven mylen verre uit Zee kan
zien . De Bezetting is gering naar mate van de grootheid der plaats , en
beſtaat alleen uit drie honderd man , terwyl van hier tot aan Caap Common
rin voor alle Forten niet meer bepaald zyn dan vyf honderd man , benevens
honderd Matroozen , en de Inlanders die in dienst der Maatſchappye zyn .
Voorts vale hier veel Peper , Timmerhout, Yzer , Staal , Was , enz. , terg
wyl de Zee een grooten overvloed van finaakelyke Visſchen oplevert.
Craganor is insgelyks door een Fort der Maatſchappye verſterkt, en voor
het overige meerendeels bewoond door Jooden . - Derzelver Voorouders
zouden ten gecale van twintig duizend in de Babyloniſche Gevangenisſe her.
waards gezonden zyn , en dewyl zy hier wel ontfangen , en hun Godsdienst
verdraagen werdt, vielen zy met yver op den handel , terwyl zy al
lengkens tot wel-tachtig duizend vermeerderden . - Geduurende een gerui:
.

men tyd hadden zy her hecht der Regeeringe ook in handen ; doch allengs:
kens zyn 2zy wederom onder het gebied der Malabaren geraakt, en hebben
veel van hunnen ouden rykdom en luister verlooren . Niet te min hebben zy
hunne geſchiedenisſen van de Babyloniſche Gevangenisſe af tot heden toe
bewaard in geſneeden koperen tafelen , van welker inhoud de Heer Rbeede
iņ 1695 een uittrekzel heeft geleezen.
De Maatſchappy verkoopt hier Aluin , Benzoin , Campher , Lood ,
Spiauter , Yzer , Koper, Kwikzilver en Zuiker. Op deezen geheelen hana
del rekent men , dat jaarlyks niet boven de twintig of dertig duizend guld
1 dens kan gewonnen worden , na aftrek van de noodige onkosten. Doch daaren
boven haalt de Maatſchappy uit Malabar twee millioenen ponden Peper , welke
zy wegens de gemaakte overeenkomſten ook beter koop heeft dan de overige
Natien ; doch dit voorrecht heeft haar dikwerf in gevaarlyke en kostbaare
borlogen met de Landzaaten ingewikkeld, welke het voordeel
Genera Mosfel gewoo
dubbeld heb
zegge
ben verflonden . De al was hier om n te n:
Ik wenschte wel , dat deeze Bezitting der Compagnie reeds voor eene
eeuw in de Zee ware derzonken .
In het thans zo zeer verdeelde Ryk van den Grooten Mogol heeft de
Hollandſche Maatſchappy twee Directoryen , eene te .Ougli aan den Gan .
ges, zes-en -dertig mylen van den mond der rivier' , en eene- te Surat
Deeze plaatzen zyn de twee aanzienlykite Marktplaatzen van gebeel
03 Azie ,
 LIO
OVER . DEN ;Ķ00:P H A N D E.Los
Azie , alwaar de meeste Europeeſche Natien, die op de Indien vaaren ?
haare Factoryen hebben . Een groote handel wordt hier gedreeven , voor
Haamelyk door de Moorſche Kooplicden , die hier van alle kanten toevloeyen
met hunne Diamanten , kostbaare Stoffen , Lynwaaten en Opium . Hec
land is hier over 't algemeen vruchtbaar en gezond , uitgezonderd eenige
landziekten , en vooral eene kwaadaartige koorts , welke de Vreemdelingen .
aantast , en voor hen , welke ' er aan ſterven zullen , doorgaans op den
derden dag doodelyk is. De Inwooners zyn over 't geheel ſterke , gezon
de en vroolyke gezellen , zeer genegen tot den koophandel , en veelal van
.

den Mahomedaanſchen Godsdienst , zyade de overige meest Heidenen , en

cenige weinige van het Christelyk Geloof.
Suratte is een der grootſte en rykſte Sceden der Wereld , beſlaan le bin
nen haare muuren vyf mylen in het rond , en bewoond door ruim twee hon:
derd duizend zielen . ' Hier hebben zeer veele ryke Kooplieden hunne zit,
plaats, voornaamelyk die in Diamanten handelen . Deeze komen van bin .
nenlands uit de byzondere Mynen , van welke de opgedolvene ſteenen op
cene zeer byzondere wyze worden verhandeld . De Kooplieden koopea
naamelyk een zeker getal roeden voor een bepaalden prys , mits zy daaren
boven de Slaaven betaalen , welke de aarde zeven om ' er de ſteenen uit te
vinden . Op deeze wyze vindt de een dikwerf in een kleinen omtrek een
grooten ſchat , terwyl een ander in eene groote aangekogte ruimte menigmaal
zo weinig van waarde vindt , dat hy de kosten niet eens goed kan maaken .
De overige Kooplieden doen ſterk in de ſcheepvaart : dus vond men 'er één
in 1720 , die meest alle jaaren twintig ſchepen uitrustte , ieder van drie tot
acht honderd tonnen groot , op welke hy aan Koopmanſchappen dikwyls
de waarde had van twee millioenen Hollandsch , terwyl hy ten minſten
ſteeds een gelyk kapitaal aan Waaren in zyne pakhuizen had. Zeldep is
hier ter plaatze de Regeering ſtreng op de collen , en dit doet den handel
aanzienlyk bloeijen ; ja men rekent , dat de ingevoerde goederen zomwylen
jaarlyks vyf-en - vyftig millioenen bedraagen.
De Europeeſche Natien dryven hier ook grooten handel , doch betaalen
al het ingekogte met gereede penningen . Voormaals hadden de Hollanders
hier altoos de beste koopjes , dewyl zy toen , wegens hunnen vryen handel
op Japan , altoos rykelyk voorzien waren van fyne Japanſche zilveren mun
> ten , welke de Indiaanen gaarne gebruiken tot hunne tafelſervieſen en ge .
borduurde werken . De magt der Hollandſche Factorie is te Suratte zeer
bepaald : want naauwelyks komen hunne ſchepen op de rhede , ofzy wordes
Copy

onclaaden , en hunne laadingen in eene tent gebragt onder bereik van 's ge:
Chut des Kasteels. De goederen , in welke zy voornaamelyk hapdelt i
29
 OVER DEN KOOPHANDEL $ 11

zyn Speceryen , Zuiker en Oliphants Tanden , welk laatſte Product haar

ongemeen veel voordeels aanbrengt, dewyl het Yvoor nergens beter ver •
kogt worde. Voorts verkoopt de Maatſchappy hier ook Tin, Koper ,
Schilpad , Campher , Vermilioenen Lakenen. ' In tegendeel haalt de
Compagnie van hier een zeer groot aantal van Indiſche Katoenen , Linnen
en Zyden Stoffen , gelyk ook Roupyen , voor welke zy in de Baay van
Bengalen ruwe Diamanten aanhandelt.
Te Gamron of Bender Abasſi, in de Golf van Perſie , heeft de Hol
landſche Compagnie ook eene Factory. Deeze plaats is eene van de
ongezondfte des aardryks: want in den Zomertyd is het ' er onverdraa
gelyk heet , gaande de hitte verzeld met allerhande heete en belmecce
lyke kwaalen , terwyl het 'er , geduurende den Winter , zo koud is , dac
men ' er met bont gevoederde kleederen draagt. Ondertusſchen gaan de
zaaken hier zo voordeelig , dat een Directeur in korte jaaren fchatten
kan opleggen ; ook ftrekt eenigzins tot vergoeding, dat men 'er aller-.
key lee ftocht in grooten overvloed kan bekomen.
Te Gamron komen allerhande Nacien vry handelen ; de Engelfchen hebben
aldaar echrer eer dan andere voet gekreegen , en ook alle andere Natien de
Joef afgeſtoken , dewyl de Perfiaanſche Koningen hen ; wegens ontvange
ne dienſten , met aanzienlyke voorrechten hadden begunſtigd. De Hollan
landers wisten echter in 1652 ook raad tot een voordcelig verdrag , en
bedongen , dat zy een zekere menigte goederen tolvry zouden mogen
invoeren , mits jaarlyks zeventien duizend ponden gewigt van Zyde aan .
neemende , volgens den prys door de Bedienden des Schachs te bepaalen .
Voor het oog was deeze overeenkomst zeer ongunſtig , doch niet in der
daad : want de Factoors droegen zorge om de Tolbedienden zomwylen
eens rykelyk te onthaalen , en hen met goede geſchenken te voorzien , .

waar door zy gemakkelyk tweemaal zo veel als toegeſtaan was konden

invoeren , zonder iets te betaalen , terwyl ze niet meer Zyde behoefden
aan te neemen dan zy konden llyten.
In het Koningryk Siam hield de Maatfchappy weleer een Reſident
met een ' Boekhouder. Dit gewese is eene zeer byzondere landſtreek,
niet ongelyk aan Neder -Ægypten , wordende op zoortgelyke wyze door
een jaarlyks ' overſtroomende rivier in tweën gedeeld ; waarom de In
wooners hunne huizen op paalen bouwen. De hoofdſtad van dit Ryk
is Juthia , alwaar de Maatſchappy weleer haar Comptoir had , gelyk ook
in 't Zuiden te Ligoor ; doch eenige jaaren geleeden , heeft men deeze
posten laaten vaaren , wegens de grootheid der kosten , en de kleinheid
des gewins. 't Is waar, men vindt by zommige Schryvers veel op
bef

1
 OVER DEN KOOPHANDEL
hef gemaakt wegens de rykdommen van Slam , en 'e groop voordeel van den
handel der Maatſchappye in dit gewest ; doch deeze berichten zyn of alleen
1

toepasſelyk op lang voorleedene tyden , of onwaar . Om dezelfde reden zya

}

ook de Factoryen der Maatſchappye in Cochinchina, , Tunquia en Cambo .

dia te niet geloopen.
... In Arabie handelt de Maatſchappy op de groote Stad Mocha , de aan
zienlykſte handelplaats aan de Roode Zee. Weleer werdt de koophandel in
dic gewest gedreeven te Aden ; doch deeze plaats werde eindelyk ongeles
gen geoordeeld , en hier om de loop des handels naar Mocha verleide
Deeze Stad ſtaat onder hec gebied van den Koning van Gelukkig Arabie ,
welke te Sâna woont , en den naam van Iman voert. Dezelve ligt digt aan
Zee in eene zandige en vlakke landouwe , welke geene vruchten of gewas
ſen geeft , en in welke ook geen goed water te vinden is, zynde het zelve at
toos brak , en bezet met die kwaadaardige wurmen , die bekend zyn onder den
naam van Vena Medinenſis , welke met het water doorgelliſt zynde, ras we .
→

der tot onder het vel doordringen , alwaar zy dan gevaarlyke verzweeringen
maaken . Men krygt 'er inmiddels goed water van verre , geheel van Mofa ,
twintig mylen landwaards in , dat het zelve zeer duur maakt : doch de leef.
tocht is ' er zo veel te becer : want op de marke kan men alcoos in over
vloed krygen Osſevleesch , Schaapvleesch , enz. , benevens allerley gemeen
en edel Gevogelte , voorts een ryken voorraad van de heerlykſte yruchten.
Terwyl naamelyk Mocha eene allerdorſte landouwe is , alwaar het dikwyls in
twee of drie jaaren niet regent , hebben de binnenlandſche gebergten door
gaans dagelyks een vruchtbaaren regen , waar door zy met de heerlykſte
Bosſchagien , Weiden en Moeslanden zyn voorzien.
Dewyl Mocha wel gelegen en een vrye haven is , wordt aldaar een aan:
zienlyke handel gedreeven; want hier komen niet alleen ter markt de Hol
landers , Engelſchen , Portugeezen en andere Europeeſche Volkeren , maar
ook de Perfiaanen van Basſora , en de ſchepen van Muſchat in ſteenachtig
Arabie , voorts de Benjaanen , Mooren en andere Indiaanen.
: Omtrent het midden der voorige eeuw was de Koophandel van Mocha
reeds zeer aanzienlyk : doch tegen het einde derzelver had zy veel te lyden
door de rooveryen der Madagaskarſche Stroopers , waar door een groot
deel des handels verliep ; na her verjaagen deezer Roovers kwam de Scad
wederom in haaren ouden bloey , en houdt zich daar in ſtaande coc heden
toe . Ook is de handel hier gevestigd wegens de ſchoone, Waaren , welke
herwaards uit geheel Arabie zamenvloeyen , als beste Aloe , Wierook ,
Styrax , Mumie en Balzem van Gilead. Doch de Waar , in welke de
voornaame handel wordt gedreeven is de Koffy , welke door alle Natien
 0.VERDEN OKO OP HAN DE L ' *
te Mocha gezocht wordt , dewyl dezelve , hoewel de Koffyboomen op alla
*

warme plaatzen even voorſpoedig willen groeijen , nergens zo goed als

bier tece bekomenis.1. Deze handel, is zeer voordeelig voor de.Ingezea
tenen , dewyl men de overige Waaren, kan koopen op credit, daar -men
de Koffy altoos met gereed geld of met fyne Waaren ', die hier zeer ge
wild zyn , moet betaalen .
De Hollanders kunnen hier, met veel meer voordeel handelen dan de
andere Natien , dewyl zy meester zyn van de Specery -eilanden. Evenwel
vermindert hun handel op Mocha geweldig door de zwaare Koffyplantagien ,
die de Maatſchappy op Java heeft , welke, hoewel minder goed, haar ech
ser goedkooper Koffy voortbrengen. Men meent dat ' er jaarlyks ruim twin
tig duizend tonnen Koffy door de Europeaanen van Mocha worden gehaald ,
en eene gelyke meenigte door de ſchepen der verſchillende Indiaanſche Vol
keren, Van Bloeimaand for Qogstmaand duurt het gewoone cydperk om te
handelen , en in dien tusſchentyd komen 'er doorgaans negentig of honderd
Łwaare ſchepen , zo uit Europa , als uit Goa, Diu , Calicut , Achen , Mom
*

zambique , Melinde en andere plaatzen van Alia en Africa.

Mocha heeft niet alleen ter Zee maar ook te Lande een aanzienlyken han
del , die zyn begin neemtin Grasmaand , en doorgaans eindige in Herfstmaanda
In 't begin van dit tydperk komen doorgaans, te Mocha twee ryke Carevaa
nen , de eene van Aleppo en de andere van Suez, welke maar voor middeld
maatig ryk worden gehouden , indien zy haar gereed geld aan de Tollengara
aangeeven voor 200,000 Scukken van Achten in zilver , en honderd duizend
gouden Ducaaten , welke ſomme , wegens het verzwygen aan den tol , wel
op eene dubbele ſom mag gereekend worden. Voorts voeren deeze Care
vaanen met zich een' grouten ſchat van allerley Lakens en Fluweelen Stof
fen uit Europa en den Levant, benevens Kwikzilver en Vermilioen, wel.
ke Waaren ży , benevens hunne gereede penningen , verhandelen aan Kofs
fy , Myrrhe , Wierook , Balzem , Casſia , Drakenbloed , Arabiſche Goma
men , Lakenen en veelerleye andere Indiſche Waaren ; dewyl 'er niets in
de Indien gevonden wordt of her is hier te bekomen .
Behalven het Koningrykvan Jacatra , 't welk der Maatſchappye in eigen
dom toekomt, heeft zy noch veele Bezittingen op Java , waar onder wel
voornaamelyk in aanmerking komt het Bevelhebberſchap van Samarang , een
der grootte en aanzienlykſte Steden van Java's Oostkust. De Maatſchap
py heeft hier een goed Fort en eene ſterke Bezetting , welke ' er ook zeer
noodig is , zo wegens den wreevelingen aard der Javaanen , op welke men
3

niec het minst kan betrouwen ; als ook, om den Koophandel te dek
ken , welke hier in 't groot gedreeven wordt , zo door de Inwooners
III. DEEL P. des
 O V EE R DEN KOOPHANDEL
des Eilands , als door de Chineezen , die hier met hunne Jonker

1
komen .
Ongeveer drie Duitfche mylen van den mond der Rivier van Batavia tegi
op de Reede het Eiland Onrust , 'eene kleine doch teffens eene zeer 'nuttige
Bezitting voor de Maatſchappye , geſchikt tot het herſtellen van zwaare
ſchepen . Dit Eiland is een der byzonderſte in geheel Indien , wegens de
meenigte van Scheepsmateriaalen en Werktuigen , door welke men hier in
staat is , een zwaar ſchip even gemakkelyk te herſtellen , als in Holland zel
ve; ja des noods zou meb hier geheel nieuwe ſchepen kunnen bouwen , lo
ftaat om de reis naar 't Vaderland te doen . Wat den platten grond van die
Eiland betreft , het is niet groot , en alleen 1000 of 1100 roeden in den
omtrek , zynde aan den Noord- en Oostkant gedekt met koraalteen . Op het
vlakke veld vindt men aan den Oostelyken en Westelyken hoek eenige zwaa .
ře Zaagmolens, even eens gebouwd als de beste in 'het Vaderland , eri voor.
zien met een ruimen Vyver, tot berging van her hout, dat 'men zaagen
wil , en daar binnen wordt gebragt door fluizen. " Op her Zuidelykst
gedeelte lege een ongeregeld Fort, žamen geſteld uit vyf bolwerken, en alle
zeer wel met geſchut voorzien. Het Noordelykst Bastion ; van ſteen ge
bouwd , en de groote Battery genoemd , heeft in 't midden het Krụidhuis
met eene graft-omringd , en voor 'i zelve ziet men den grooten Regenbak
die veel water kan bevatten. Ten Westen volgt hier aan een feenen Gor
dyn , aan 't welk men vindt de groote Keuken , de Hoofdwagt, het-Loge.
mene der Adlltenten en her Pakhuis der Eetwaaren , benevens een Pepes
Pakhuis. Het hier mede verbonden Westelykst Bastion is ook van Steen
en uit het zelve komt men langs een houten gordyn aan een houten Bastion,
op het welk een Kruidbuis ſtaat. Van hier gaat men Oostwaards naar 't
Bastion Beekhuis , insgelyks van hout , en Noordwaards met een houten
gordyn leidende naar 't Bastion Touwpunt , op 't welk wederom een Kruid .
magazyn is gemetzeld. Dit Bastion ſluit met een ſteenen gordyn aan ' s
eerstgemelde Bastion , in ' t welk het groot Kruidmagazyn ſtaat, en aan die
gordyn vindt men de wooningen van den Meester Smid , Timmerman , Boek
houder , Zieketrooster Wetklieden en ook van 't Opperhoofd , teffens
met een Peper Pakhuis.
1. In 't midden van dit gordyn is de Landpoort der Vestinge , door welke
men naar de Zaagmolens gaat , terwyl men aan derzelver Oostkant, 30 of
40 roeden buiten de Werken , de groote mast ziet , aan welke de vlag der
Maatſchappye' wordt opgeheeven , gelyk aan alle Comptoiren der Compag
Die gebruikelyk is : ook ſtaat naar deeze zyde , aan den Zeekant , een Schil
derbuis , met'een boucen Beeld ; 't welk een Schildwagt verbeelde.
Aap
 1

X.

ORT

TX : Lobell, of id . M. Jaldiah prieit 1779.

Maar 4 Teren getebene in 1774 .

H E T I , naby Batavia .
E I IN RU S T
1

|
 O.VERD IN OKOOPHAN DE Loi 115
Aan den Zuidkantdes Eilandsziet men wederom een kom met eene Quis
afgeſlooten , door welke de lichtſte ſchepen kunnen worden binnen gehaald.
Ook ſtaan hier op het ſtrand dgie zeer zwaare kraanen en een kleine , ! om
daar mede de zwaare ſchepen op zyde tę winden en te kielhaalen: zynde hec
water hier zo diep , dat dezelve cok aan den wal kunnen komen. Toc
meerder beveiliging is hier ook een ſteenen hoofd gemeczeld , aevens het
Bastion Beekhuis, lang 30 voeten , eo zodanig gemaakt, dat men aldaar
onmiddelyk uit de ſchepen aan land kan ſtappen.
By de kom , die de kleine ſchepen ontvangt, ſtaat een aangenaam Speel.
huis , hec welk daar op zyn uitzicht heeft, en alwaar zich doorgaans by dag
een meester Timmerman , of ook wel de Bevelhebber bevindt, zo om's
oog te houden op de Werklieden , als om op de ſchepen te pasſen , die
van en naar Batavia vaaren , en van welke geene zonder zyne toelaating mogen
9

vertrekken . Men houdt ook geftrenge wagt , dat niemand' der Arbeiders
van hier kome te ontſnappen. - De Werklieden 'keygen zelden vryheid om
naar Bacavia -te gaan , dan tweemaal in ' t jaar in de goede maanden ; win ..
neer zy zich drie dagen aan een mogen vermaaken , en doorgaans zo veel
verteeren , dat zy niets overhouden , en gedwongen zyn voor de kost ce
werken . Ondertusſchen bevinden zich hier ook veele Slaaven en Perzoo
nen , die þerwaards om hunne misdaaden gebannen zyn ; doch deeze kunnen
in den vryçu tyd niet naar. Bacavia gaan , maari univangen op 't Eiland , ' s
geen zy te goede hebben . 1.

Op dit Eilandje is ook eeneKerk met een koepeltoorntje , boven ' t wel
ke men een holle globe zier , uit riogen zamengeſteld , en daar boven den
Windvleugel. Alle Zondagen worde hier gepredikt , en gewoon Gebed
geſchiedt 'er dagelyks , van 't welke niemand durft achterblyven , zonder
goede redenen .
1
De bygaande Plaat vertoont ons den Zuidkant van het Eiland Onrust van tec
zyden te zien. Beeldende numer 1. aldaar af de Kerk en Tooren . 2,2,2 ,
de drie Kraanen. 3. Het Onrust Scheepje , 't welk de vaste Beurtman is
1

van Bacavia op Onruse, dagelyks heen en weder vaarende voor Compag

nies reekening , zynde ieder , die tot de Compagnie behoort , vry van
Sragrloon. 4. De Vlaggeftok der Maatſchappye. 5,5. De Hout-zaag
molens. 6. Hec Kruidmagazyn. 7. Het Bastion Beekhuis , en 8. Her
Bastion Touwpunt.
Met regt zong hier van de Heer de Marre:
o Dierbaar Eiland , zo gewigtig van waardye ,
Zo nut als wenſchelyk voor onze Maatſchappye ,
2 P.2 Daar
 16 O VERD. EIN KOOPHANDEL
Daar 't alles woelt en ſlaaft , en eeuwig onrust is ,
Daar zelfs de nacht verſtuift en haare duisternis ,
Als duizend ſteramen ; en ontelbre hametſagen ,
2. De Zon , als voor den tyd ,, uit ' s werelds 'kiminen jagen.
Hier floopt, hier bouwt, hier klust, hier voegt men in 't verband ;
Daar ſtaat het Zeegevaart' door heet harpuis' in brand ;
't Javaanſche ſtrand weergalmt, door zulk een woeșt gefchater ,
Op vleugels van den wind gevlogen over 't water:
Dezwarte ( 1) Pekpunt blaakt door een onleschbren gloed ; 1
De ſmook' vervult de Lucht; de byl en disfel woedt ,
Sloopt bosch by bosſchen uit all de Oosterſche waranden ;
Een berg van yzer, uit de Noordelyke landen ,
Verdwynt hier uit ons oog; een froom van pęk en teer, 1. I
Vloeit langshet Eiland, dat geduurig ſchreeuwt om meer,.i **
Men fleept, men torst alām met balken , ſparren , deelen;. 1.II

Het woelt en ſnort rondom de wondre Zeekasteelen ,

Of al de waereld hier alléén in arbeid was. ptic :
ose De kielen , hier ter zy' zich ſpieglende in den plas ; ) . : .ܶ‫ܝܶܬܐ‬

En naauwlyks van den boord des Eilands 'afgedreeven , 2010 )

5

Zien wys nu opgeficrdig naar 't welig Ceilon frcevtaga no : si

De kust beſchaduwen , daar de aangenaame bast (2))
Voor Neêrlands Maatſchappy op vruchtbre - bergen wast. "
1. Op eenige nabuurige Eilandjes der golf heeft de Maatſchappy. opk' aan.
zienlyke gebouwen , die niet weinig tot bevordering van Batavia's Koophan
del ftrekken. Dus zyn op 't Eiland Kuiper , een quartier uurs ten Zuiden
van Onrust , veele Pakhuizen om daar de goederen te bergen , die naar 't
Vaderland moeten worden gezonden , en twee hoofden voor de ſchepen om
te losſen en te laaden. Op Purmerend , een vierde van eene myl ten Zuid .
Oosten van Onrust , is het Lazarus huis gebouwd,' ' t geen weleer aan de
wal was , even buiten Batavia Op Edam , 66' mylen ten Noord-Oosten
van Onrust , is een Lynbaan en eene Vlaggeftok tot aanwyzing der ſchepen',
die uit het Noorden of uit het Oosten komen . Eindelyk ziet men op Mid
delburg ,

(1 ) Pekpunt, of een Bolwerk van de Vestióg op Orust , waar in het Pele

gekookt worde.

(2) Doelende op de bosſchen van Kanesl aldaar te vinden

 O V ER DEN KOOPHANDEL 117
delburg , drie mylen ten Noord -Westen van Onrust , een Vlaggeftok voor
de ſchepen die uit het Westen naderen .
- Aan den mond der Rivier van Bantam heeft de Maatſchappy cen ſterk
Fort ', in 't welk een Opperhoofd het bewind voert :. deçze verſterking is
een der noodzaakelykſte voor de Maatſchappy , om dat het volk van Ban.
um een doodelyken haar heeft tegen de Hollanders , waar van de reden ge .
makkelyk is te begrypen , dewyl voor het ſtichten van Batavia de handel van
geheel Java te Bantam was , van waar dezelve nu verloop up is. Ook hadden
de Bancammers tot aan het jaar 1683 een vryen handel met alle andere Euro
peeſche Nacien ; doch , door den toen gevoerden corlog met Sultan Agon ,
werden in dat jaar alle andere Natien verdreeven , en zedert 't jaar 1742
zyn zy geheel onder de plak geraakt, waar tegen zy wel eens murmureeren ;
doch de vrees voor 't Fort Speelwyk , 't welk de geheele Stadt beſchiet ,
houdt hen in den band. ' De Hollanders zyn om deeze redenen altoos op
bunne hoede , en komen niet licht , dan in grooten gerale, buiten het be
reik van hun Kasteel , dewyl zy anders ſpoedig door de Inlanders zouden
worden vermoord. · De Peper handel is de voornaamſte die in Bantam ge .
dreeven wordt , wordende deeze Waar aldaar door de Maatſchappy door:
'gaans jaarlyks ingekogt tot drie millioenen ponden , welke zy betaalc met
9-12--16--0 voor ieder honderd pond.
Her " Ryk van Tlieribon of Cheribon is noch van veel grooter waarde
voor de Maatſchappy'; 't zelve is haar zonder eenige moeite of onrecht
vaardigheid , en als van zelven in handen gevallen ; want de Sulcan van dis
"Ryk , te zwak zynde om zich geduurig tegen den Mataramfchen Keizer te
verzetten , begaf zich , kort na het ontluiken der Hollandſche Mogendheid
in de Indiện , onder de beſcherming der Maatſchappye , welke viets anders
" vorderde dan een uitſluitenden handel en een Fort , waar in doorgaans hon
" derd man in bezetting leggen. De Waaren , welke hier jaarlyks door de
Maatſchappy worden opgekogt , zyn duizend lasten Ryst , jeder à 3,300
ponden , tot acht-en -dertig guldens ' het last ; één millioen pónden Zuiker
door elkanderen voor zes guldens en 10 ſtuivers de honderd pond ; twaalf
maal honderd duizend ponden Koffy tot twee ftoivers het pond ; honderd
kwintaalen Peper tot twee en een vierde ſtuiver het pond ; dertig duizend
ponden Katoenen Gaarens tot 18 ſtuivers het pond ; en zesmaal honderd
duizend ponden Arec tot zes guldens de honderd pond. De onkosten der
· Bezettinge, welke niet veel boven de twintig duizend guldens beloopen , kuns
nen uit de Lynwaaten, welke de Maatſchappy hier verkoopt , gemakkelyk
gevonden worden .
Boven dit alles levert Cheribon noch de zo zeer geachte Vogelnestjes ,
P 3 welke
118 OVER DEN KOOPHAND E L.
welke door geheel Indien verzonden , en door de vermogendſte lieder
gebruikt worden , als het ſmaakelykst bereidzel hunner foupes. De vogel,
welke deeze nestjes maakt, is eene zoort van Zwaluw , Walet genoemd ,
gedeelcelyk wit , doch meerendeels hoog blaauw van kleur. Deeze nesten
vindt men mer hunnnen bodem of een der zyden aan eene rots vastgehegt, wor
dende de plaatzen alwaar men deeze klippen of roczen vinde , Sampia en
Clappa.Nongal genoemd. De zelfſtandigheid deezer nestjes is lymachtig ,
en weleer vertelde men elkanderen , dat zy uit een zamenweefzel van de
edelſte Speceryen beſtonden , doch dit is geheel valsch . Daarentegen heb .
ben deeze nestjes alleen een weinig (maakelyken , llymachtigen aard , gelyk
de natuur hunner zamenſtellende ſtoffen ook genoegzaam aanwyst , als
zynde door de Vogeltjes verzameld uit de op ſtrand leggende Kwallen , Zee .

ſtarren >, enz. De Chineezen zyn de voornaame verbruikers deezer vreem ,

de ſtoffe , welke met Zout en Speceryen bereid , voor een gezond en ſmag 1

kelyk voedzel wordt gehouden. Deeze. Volkeren zya zo verhit op dit voort 1
brengzel, dat hunne Opkoopers te Batavia gaarne 1000 Ryksdaalers voor
de 125 ponden betaalen . Waarſchynelyk zyn deeze nestjes eerst in aan
merking gekomen door hun fraay en behendig maakzel ; want hunne ge .
daante gelyks veel naar de eironde ſchelpen , uit welke Snuifdoozen worden
gemaakt, terwyl hunne kleur wit uit den rooden is , met eene behoor
lyke doorſchynendheid. leder nestje heeft eindelyk doorgaans de zwaar
.

' se van een lood ,, de diepte van een duim , en den omtrek van drie
duimen .
Omtrent hec midden der laatst verloopene eeuwe waren de Hollanders zeer
begeerig ons een onmiddelyken handel te dryven op het Keizerryk van
*

China ; doch werden in die pooging beler door den invloed der Pors
tugeezen , die de Macao , den zetel des handels , en aan het Chineeſche
Hof een grooten invloed hadden door middel der Jeſuiten , welke aldaar
veel achting hadden verworven door hunne uitgebreide Kundigheden in
veelerleye Weetenſchappen. Dewyl byzondere verzoeken niet hielpen ,
befloot de Maatſchappy eindelyk een plegtig Gezantſchap derwaards ce
zenden , i't welk vriendelyk werdt behandeld , doch onverrichter zaake
moest vertrekken , dewyl de Jeſuiten de Hollanders- fſchilderden als eene
trouwlooze en fchandelyke Natie , met welke hec ſchandelyk en gevaar
lyk zou zyn voor de Chineeſche Kroon zich eenigermaate , in te laa
ten . Allengskens' verkreeg men hier een vryen handel , welke ook met
woordeel aanbield , 20.lang de Maatſchappy meester was van het ſchoo .
ne Eiland Formoſa ; doch dit verlooren zynde , ging ook de handel van
de Maaclobappy op China , geduurende een lange reeks 'van jaaren , ver
>>

looren .

1
-

OVER DEN KOOPHANDEL 119

Looren . Ondertusſchen heeft men , by gelegenheid van de oprechting

der Oostendifche Keizerlyke Maatſchappyc , ook. wederom uit Holland
op China beginnen te vaaren ; doch het fchynr, dat men by een on
middelyke vaart op China zyne rekening veel minder vindt , dan men
wel voor deezen had gedagt. Het is alleen de Sead Canton , op wel.
ke de Hollanders mogen handelen , en zy hebben daar geen het miofte
voorrecht, dewyl alle Natien daar op den zelfden voet tot den vryen
'handel worden toegelaaten . Doch dat hen in der daad minder aap
den onmiddelyken handel op China gelegen ligr, dan men wel zou den
ken , daar van kunnen cwee voldoende redenen gegeeven worden ; want
ten eerſten , syn de Factooren , welke herwaards worden gezonden , zo
verre van Bacavia , dat men bezwaarlyk op hun . doen en laaten kan ler
ten , 't welk veel gelegenheid geeft tot allerleye benadeeling der Com .
pagnie , -te méer , daar op Cancon allerleye Europeefche Natien komen ,
die dan wel eens de kostbaare Speceryen der Maatſchappye voor een
prysje overkrygen.
Ten anderen , en deeze reden is de gewigtigſte, valt in China wet
nig of niets te haalen , of men kan het ook even goedkoop en gemak
kelyk te Batavia krygen . Het is immers eene bekende zaak , dat de
19
Chineezen jaarlyks te Batavia brengen een onmeetelyken voorraad van
Thee , Zyden Stoffen , Porceleinen , Koper, Kwikzilver , Steranys , Musé
2

cus , Vermilioen , Rhabarber , enz. , welke Waaren zy aldaar verruilen

tegen Lood , Tin , Peper , Wierook , Campher , Amber , Nagelen , Rize
peel , Nootemuskaat en veelerleye andere zaaken , van welke de Hol.
landers de pryzen ſtellen , waar door zy zeer goedkoop aan alle deeze
goederen komen , en veel beter dan in China zelven ; te meer daar zy
van de inkomende Chineeſche Waaren eenen tol heffen vart vier ten
honderd . Niet alleen kunnen de Hollanders dus te recht komen te Ba
nvia , maar ook op Malakka , de kust van Coromandel , Achin , enz . ,
zo dat zy in zich zelven den onmiddelyken bandel in 't geheel niet noo ,
dig hebben .
Ondertusſcben zyn ' er ook wederom redenen , om welke een onmidde .
Syke vaart op China voor onze Compagnie zeer nuttig is te achten ; de
voornaamſte is, dat zy dus altoos een paauwkeurig bericht kan bebben van
den toeſtand des handels in 't Keizerryk zelve , en van den prys der goede
ren aldaar. Hier door nu is zy in ftaar , om de markt te Bacavia op eene
billyke wyze te ſtellen , en niet meer van de Chineezen te vorderen dan
ey kunnen geeven , als ook om zich niet door deeze looze Natie te laa
ten bedriegen .
De
 NDEL
( 20 O V EIR . DEN KOOPHA
De Kaap de Goede Hoop is wel niet een der voordeeligſte, maar noch
cans eene der nuttigſte Bezittingen voor den Handel en Zeevaart der Maac
fchappye , naardien zy zonder zodanig een verblyf verſteeken zou zyn van
alle gelegenheid om ververſching van water en voorraad , geduurende de lan
ģe Indiſche reizen van en naar 't Vaderland , te verkrygen . Daarenboven
?

vindt men ' er allerhande moes- en geneeskundige Kruiden tot een groooten
troost en bykans zekere herſtelling van hen , die door het Scorbut wor
den aangetast.
De eerſte Europeër , die deezen uithoek ontdekte en rond zeilde , was
Bartholomeus Diaz in het jaar 1493 : hy kwam hier aan land in het on
gunſtig ſtormend jaargetyde , wanneer de Zee hier zeer ouſtuimig is , en
daarom noemde hy de plaats de Kaap des Onweders ; doch Jobannes II.
Koning van Portugal, begrypende dat men nu meer dan half was , om den
weg naar de Indien te vinden , gaf deezen oithoek den naam , welken by
noch heden draagt. De Portugeezen hier aan land gekomen zynde , von ..
den 'er niets dat in ſtaat was hunne gierigheid te voldoen, waarom zy dee
zen post voor nutteloos hielden , en ' er geenerleye verſterking wilden bouă
- wen. Daarentegen raakten zy ras in verſchil met de Ingezetenen , welke zy
in Europa afſchilderden , als het ergſte zoort van Barbaaren , die men ergens
kon ontmoeten , terwyl zy den Inlanderen genoegzaame redenen gaven om
op cene zoortgelyke wyze van hen te denken.
Na dat de Portugeezen deeze plaats verlaaten hadden , namen de Engels
ſchen dezelve in bezit met de gewoone plegtigheden , en lieten ' er drie ter
dood veroordeelde perzoonen achter : deeze bleeven aldaar eenige jaaren ,
doch gaven zulke nadeelige berichten aangaande de Inwooners., en baden
zo ſterk om verlosſing of een ſpoedigen dood , dat men hen eindelyk weder,
mede naar huis voerde... Hii
De Hollanders namen kort hier op een duurzamer bezit van deeze plaats ,
en bouwden ,’er een Forc ; - dat allengs weder is vervallen : zy maakten
voor het overige geen gebruik van deeze plaats , dan alleen om ' er versch
water in te neemen en frisſche groenten te plukken , tot aan het jaar 1648.
Toen viel men op het denkbeeld om hier eene duurzaame Volkplanting op
te richten , die voor de Maatſchappye tot een weezentlyk voordeel zou kung
nen zyn , en teffens tot eene Voorraadſchuur van allerley Waaren en Verver
ſehingen verſtrekken.
De Uitvinder van deeze heilzaame zaak was Jan Van Riebeek , Opper
..

chirurgyn op een van de te huis komende ſchepen der Maatſchappye ;

deeze , hier in dat jaar voet aan land gezet hebbende , begreep , dat men,
met maatige kosten , deezen woesten en tot bier toe onbebouwden uit
hoek
 OVER AD : EIN KOOPHANDEL 121

hoek in eene vruchtbaare en bloeijerde -clandouwe zou kunnen hervor

men , dewy! men de Natuur aan alle kanten te baat had ; zynde dee .
ze plaats gelegen onder een climaat ) van ſteeds gemaacigde warmte , en 91

voorzien met een vruchtbaaren grond en een grooten overvloed van was
ter , de bron van alle vruchtbaarheid ., : Te huis komende , ſtelde hy żyne
ontdekking voor aan de Heeren Bewindhebbers , welke na ryp overleg de
zaak zeer aanneemelyk vonden , en hem , met de uitvoering daar van belas :
Leden.chTen dien einde voorzag mep bem mec viet zwaare Schepen , die
alles met zich voerden , wat tothet ſtichten der Volkplantinge noodig was , tera
1

wyl men hem een Plan en , Bevelſchrift mede gaf , gemaakt naar zyn eigen
opgaaye ; volgens het zelve werdt aan een ieder , die zich hier wilde neder
zetten , ' een grondgebied toegeſtaan van honderd zestig vierkante roeden ;
men nam ook aan om hen , zo zy onvermogende waren , van Koorn , Vee en
Huisgeraaden te voorzien ; de jonge Dochçers uit de Wees- en Arme=
*

huizen ; welke 'er toe genegen waren , werden aan de ongehuwde Planters
toegevoegd , om den läst met hen te draagen , en het land te bevolken »
zulken eindelyk , welke na eene drie jaarige proeye niet verkoozen daar te
blyven , ſond het vry naar het. Vaderland te rug te keeren , en zodanige
ſchikkingen over hunne goederen te maaken , als zy zelven oorbaar zou ,
*
+

den vinden , 11111.7 " coch

Naquwelyks had de nieuwe Gouverneur voet aan land geeet , of hy 'zoge
voor zyne Volkplanting eene plaats, die hem 't best geviel: dan dicmishaagde
grootelyks aande zwarte Bewooners der-nabuurſchap , die geen denkbeeld al
koos hadden van devryheid, welke de Europeërs toekomt om zich in de afge
legenfte Gewesten landen coe te eigenen , op welke zy geen het minſterecho
hebben. Zy zonden, hem derhalven een Gezaot , die den Heer Van Rie .
beek vroeg : Waarom bexaqit gy :onze Landen ? . Waarom weidt gy:
daar op uwe Kudden ? Hoe zou het uw lieden bebaagen , indien wy
insgelyks te uwent dusdanig bandelden , en ons met geweld van het
overbeerde door Forten verzekerden ? , VAN RIEBEEK vond dic Vertoog
zo billyk , das hy het beſlagen land van hen koge voor de fomine van vyf
en-veertig duizend guldens , die den vrede' tusſchen de Hollanders en de
Inlanders duurzaam maakte , hebbende,dezelve zich na dien cyd nooit cegen
de uitbreiding,der Hollandſche Bezittingen verzet, Inzonderheid won Van :
Riebeek hun vertrouwen , door hen in zynen dienst te neemen , hen wel te
beloonen , en , zo zy ziek werden , wel te doen oppasſen .
De eerſte Volkplantelingen beweezen door de vruchten van hunnen aror
beid ras , dat het oord zeer vruchtbagr was ; doch de Maatſchappy kon 'er
geen onmiddelyk voordeel van gepieren, om dat al het noodige hier one- >
III . DEEL. ୧ brak ,
 OVER DEN KOOPHANDEL
brok , en uit het Vaderland moestworden aangevoerd . De Maatſchappg
begreep deeze: zwaarigheid , en zonderde ten dien einde , twintig jaaren
lang , jaarlyks eene ſomme af van één millioen guldens, * waar door deeze
!

Volkplanting zodanig is toegenomen , dat zy chans leen groot aantal gezonde

w ſterke Inwooners bezic , die , zo zy wel wierden geoeffend in den wapen .
!

handel , niet alleen de Kaap , maar ook alle onze Bezittingen in de Indien
tegen uitheemsch geweld zouden kunnen beſchermen.
• De Baay der Kaap is zeer aanzienlyk , eirond van gedaante , twee of drie
mylen landwaards in loopende , en byna negen mylen in den omtrek . Op
de meeste plaatzen heeft zy een goeden ankergrond , doch niet overal , en
wel hoe nader aan den wal hoe minder. ,' De Baay' wordt verdeedigd
door een geregeld Fort , voorzien met vyf bolwerken , voerende ieder twin ;
sig ſtukken geſchut. Geduurende het kwaad weder in den West Mousſon
kunnen hierondertusſchen geene ſchepen liggen , waarom zý dan vertrekken
naar eene 'ruime Baay , aan den Oostkart der Kaap gelegen , en Baay Vals ge
poemd, alwaar ży veeb veiliger liggen voor de hevigſte formen uit het
Westen en Zuid -Westen . De Stad der Kaap ligt by her Fort, aan den
voet eener zandige vlakte , welke drie mylen breedte heeft, en allengskens
epopst naar de drie-zeer hooge Kaapſche Bergen , den Tafels, Leeuwen- en
Duivelsberg. De Tafelberg is verre de hoogſte , kan twintig mylen verreuit Zee
wordengezien , en isaanmerkelyk wegens zyne gedaante , vermicsdezelve naar
drie kanten bynalynrecheafloopt , en van boven zó placis als een tafel. Voorts
is de Sad zeer welgebouwd, doch de huizen zyn nooit hooger dan van twee
verdiepingen , om niet door degeweldigeZuidweste-Winden om verre geworpen
te worden. -1 Nopens het een en ander ale nen de nevensgaande Plaat.. !!
De Inwooners der Kaap bedraagen ongeveer twaalf duizend Europeaanen ,
gefprooten zo uit Hollanders en Duitfchers , als Franſche Vlugrelingen ,
wier Voorouders zich hier hebben neergezet. Ży, die in de Scad en in de
Vlekken woonen , noemt men Afrikaanen , en de overige Boeren . De
voornaame Vlekken zyn 'twee , met naame Stellenbosch en Drakenſtein .
De eerfte -plaacs lege verre landwaards in , en heeft een ' Drost coc hoofd
haarer Regeering Veele der hier 'onder behoorende Boeren woonen meer
dan drie honderd mylen van de Kust, en moeten echter eenmaal in 't jaar
op Stellenbosch verſchynen , om zich in den wapenhandel te oeffenen ; Zynse
de het weerbaar volk alle in Compagnien verdeeld, welke ieder haar Opd
perhoofd hebben, 30 dat een ieder Burger iets toebrenge toc de openbaa.
Te veiligheid ; voorwaar een allerwenſchelykſte zaak , die overal, inzon
derheid in ons Vaderland , navolging verdiende. Deeze reizen zyn daar
enboven voor de handlieden van zeer veel nuc , om dat zy , by die
gele
 QIVIEIRA DE NC KOOPHANDEL

gelegenheid , zich van nieuwe Gereedſchappen tot den Akkerbouw kur

nen voorzien .
11. Het tweede aanzienlyk . Vlek of Drakenſtein lige acht mylen landwaarde
in , en wordt voornaamelyk bewoond door de nakomelingſchap der Fran
fche Vlugtelingen , welkę hier burne Kerken en Leeraars hebben. 1 13
7

De Bewooners van de Kaap zyn gedeeltelyk Dienaars der Maatſchappy ,

en gedeeltelyk vrye Burgers.. welke hunne byzondere Stads Regeering hebo
ben, die recht doet, gelyk de Kamer van Schepenen te Batavia , doch al.
leen in kleine zaaken ; watae -alle zaaken van aanbelang worden gecrokken
voor den Gouverneur en : syne Raaden , zonder eenig nader beroep. " Ten
plácten lande is het insgelyks geſteld , wordende alle zaaken van aarbelang .

onmiddelyk afgedaan door de flooge Regeering , en die van klein gewige

door den Drost en zyne Adfesſoren. De Opperbevelhebber der Milicio
heeft den rang en het inkomen van Majoor Generaal , onder welken de Kas
piteinen , Luitenants en Vaandrigs staan , zo wel van 't Guarnizoen als van
de Burger Compaġnien , welke laatſte zeer aanzienlyk zyn , en van zommid
ge op vyf of zes duizend weerbaare mannen worden begroot, die alle in
den wapenbandel zeer ervaaren en ook meerendeels zeer goede Schut
ders zouden zyn.
De natuurlyke Inwooners van deezen uithoek van Africa zyn bekend on
der den algemeenen naam van flottentotten ; " deeze worden echter in vera
Schillende Natien verdeeld , wier eerſte in de nabuurſchap der Kaap woont ,
"en" veel al in dienst ' der Maatſchappye wordt gebruikt, aan welke zy zich
"verhuurt, gelyk ook aan byzondere perzoonen om de landeryen te bearbeiden .
De cweede zoort van Hottentotten woont in de hoolen van ' tgebergte: deeze
houden niet van werken , en leeven voornaamelyk van den roof op 'de ove '.
rige zwarte Nacien , welken zy , al war hen mogelyk is , ontſteelen'; ter
wyl zy 'de Bezittingen der Christenen nooit aanraaken', noch hen beledigen ',
de derde Natie heet de kleine Macqua ; de vierde de groote Macqua , de
vyfde de kleine , en de zesde de groote Kriequa , betekenende de woorden
Macqua en Kriequa een Oppervorst. con by common
6. Deeże verſchillende Natien’zýn ſteeds met elkanderen in oorlog; ) doch
stanneer eene der ewee ſtrydende partyen geheel in 't naauw raakt, voegt
zich ſtraks een of meer der nabygelegene by de onderleggende party ,
om dezelve voor een geheelen ondergang te bewaaren , en dus onder hen
een evenwigt van magt te behouden . Ondertusſchen hebben zich eenige
deezer verſchillende Natien by elkanderen gevoegd, en leeven met haaren
Koning onder de beſcherming der Maatſchappye , waarom zy Compagnies
Hottencocten worden genoemd. Niet zelden worden deeze door hunne na
୧ ଓ buuren
194 QVER DEN KOOPHANDELS
buuren aangecast en in 't onderfpit gebragt, wanneer zy hunnen Koning met
de voornaamſte Edelen naar de Kaap zenden om den byſtand der Maatſchap
pye te vraagen ; en in dit geval verſchyrit de Koning met een ' Scepter, hem
door de Compagnie gegeeven , en met haar wapen : verſierd , welken by als
dan naar den Gouverneur uiiſteekt , en dusom hulpe vraagt, welke hem ook
altoos teflond wordt toegeſtaan , dewyl het behoud deezer. Narie voor de
zekerheid van het platte land zeer poodig is.
De zevende Natie is die der Kaffers , veel wreeder en oorlogzuchtiger
dan de Hortentotten , welke hen geweldig vreezen , dewyl zy alle de gee .
ne ; die hen in handen komen , flaggen en opeeteni Deeze Natie ſchynt
die 'der Antropopbagi (Menſcheneeters ) te zyn , welke by de oude Schry
vers zeer berucht , doch alleen maar van verre bekend waren . Dezelve
komt, wat het lichaamelyk maakzel betreft , overeen met de overige Neo
2

gers , zynde als die zwart van vel en met kort krul hair voorzien ,, doch
voor het overige van een ſterker en welgemaakter geſtalte: 2 Zeer verſchillen
de ſpreeken de Schryvers over hun gedrag omcrenç de Christenen ; want
zommige ſchilderen hen af als gezwooren vyanden van den Christelyken
.naam , sen als ſteeds op hunne luimen liggende, om de Europeërs vay kapp
te helpen ; terwyl andere hen beſchryven als lieden met welke men zich
vejlig kan ,inlaaten. Onder anderen verhaalen ;zy dien aangaande het vol
gend voorbeeld. Een Nederlandsch Capitein , op de kust gekomen zynde
1

om met deeze Natie te handelen , vond aldaar een? Engelschuvalu, die op

zyn Kaffers leefde , dat is , hy onderhield twee zwarte Vrouwen ', by wel.
>

ke hy verſcheide Kinderen had , en ſchikte zich naar de aangenomene ge

2

bruiken der Natie . De Hollander vond niets ergerlyker , dan dat een Eu
1

sopeaan zich zo verre zou vernederen om zich gelyk te ſtellen met de zware
te Inwooners van het Zuiden , en wist den Engelschran zyn wapgedrag
zo wel voor oogen , te Atellen , dat hy een befluie nam om zyne Vrouwen
te laaten vaaren , en naar de Kaap te rug te keeren . Ondertusſchen werdt
de Koning des lands dit voorneemen van zynen blanken Onderdaan gewaar ;
waarom hy hem ontbood , en met veel Afrikaanſche welfpreekendheid over
zyn onwettig voorneemen beſtrafte , hem vertoonende , dat hy uit eigen
>

beweeging in zynelanden gekomen was, en aldaar ter goeder trouwe Vrouwen

genomen en Kinderen by dezelve verwekt had ; dat het land der Kaffers
derhalven by hem moest worden aangemerkt als zyn waar Vaderland , het
welk hy niet, zonder de eerſte wetten derNatuure te ſchenden , kon ver
laaten ; j en dat hy zyne Vrouwen en Kinderen verlaatende , dezelve in ge,
vaar bragt om door honger en gebrek te moeten omkomen . Dit alles, ver 1

haalt men , maakię zulk een diepen indruk op den Engelschnan , dat hy
niet

T
 OVER DEN KOOPHANDEL 125
niet alleen zyne gedagten om van daar te gaan ter zyde ſtelde ; maar ook
noch een' der Hollandſche Matroozen bewoog om met‫ و‬hem‫ في‬zyne dagen
daar te eindigen .
De Koophandel der Hoflanders met alle deeze Natien is niet zeer gewig.
tig , en bepaalt zich veetal toc de Hottentotten der Hollanders; ' aan deeze
zenden zy doorgaans jaarlyks eenige perzoonen om hun Vee in te ruilen
voor Hennep en Koorn , doch vooral voor Tabak en Brandewyn , op wel
ke Waaren zy ongemeen verzot zyn .
Het zou voor de Maatſchappy eene zeer heilzaame zaak zyn , indien zy
de Hottentotten by aanhoudendheid wist te beweegen tot een arbeidzaar
leeven , doch dit is eene onmogelykheid ; zommige verhuuren zich noch ał
vit trek tot Brandewyn en Tabak , doch krygen ras een tegenzin in den ar
beid ; terwyl verre de meestende vryheid , bosſchen en velden , al
wiar zy zich geduurig met jdagen en visſchen onledig houden , boven
de bepaalde leevenswyze der Akkerbouwers verkiezen en een walg
hebben van de Européeſche Zeden . Men verhaalt zelfs , dar een hunner',
uit de wieg geroofd , en volgens den Christelyken Godsdienst opgebragt,
naar verſcheiden Indiſche Comptoiren werdt gezonden , en aldiar een zeer
voordeeligen handel dreef voor de Maatſchappy ; doch dat hy daarna' ,
eens by toeval op de Kaap wederkeerende , begeerig werdt om zyne Bloedo
verwanten op 'ce' zoeken , gelyk hy deed , 'met dit gevolg , dat hý , bero .
yerd door de aardsvaderlyke vryheid en eenvoudigheid zyner Landgenoo .
ten , zyne kleederen 'uittrok , ' en aan de voeten des Gouverneurs nederleide ,
zich teffens door eente ſpoedige vlucht te zoek maakende, na het uitſpreeken
van de volgende rede : Ik nader tot u i Opperlandvoogd , om de levens
wyze, welke men my beeft doen aanneemen voor altoos te verlaaten. Ik
beb vast voorgenomen myne overige dagen in den Godsdienst en Zeden my
her Landgenooren te eindigen. Alleenlyk zal ik , ter gedagtenis van de
weldaaden door u aan my beweezen , de Halskraag en Degen bewaaren ,
welke gy my geſebonken hebt.
Midlerwyl heerscḥt 'er onder de Bewooners van de Bezittingen onzer
Maatſchappye op 'de Kaap eene eenvoudigheid , welke men te vergeefsch
' in Europa zou zoeken. Inzonderheid is het character der beminnelyke
Texe achtenswaardig ; want het hoofdoogmerk haarer poogingen is haare
Minnen en Kinderen, ja zelfs haare Slaaven gelukkig te maaken. Een by
zonder overblyfzel van de eeuwen der afoude eenvoudigheid , ' t welk aan de
meer bedorvene Europeërs belacchelyk fchynt, maake dezelve inderdaad noch
meer beminnenswaardig ;' hier in beſtaande, dat een jonge maagd , welke
een verliefd oog op een jongeling laat vallen , zulks niet verborgen Koude ,
Q3 paar
1
136 OVER DEN KOOP HANDE Logo
maar het ongevraagd erkent: haars oordeels is de liefde eene zeer onſchul
dige en natuurlyke hartsçocht, welke haar ontelbaare zwaarigheden , en
zelfs die van een angstvallig kraambed als nietigheden doet overwinnen , en
hierom ontziet zy zich niec een jongeling , welke haar behaagt , aan te
zoeken , en zo zy gelykzoortige gevoelens in hem ontdekt , opentlyk te
lief koozen . De overdaad , de hoogmoed en de gierigheid hebben hier tot
noch , toe de haatelyke redenen niet doen gelden , welke zodanig een gedrag
voor Europeeſche meisjes allergevaarlykst zouden maaken. De liefde en
het vertrouwen paaren zich daarentegen hier met elkanderen , en geeven
Ateeds voorſpoedige huwelyken ,
De landouwe is aan de Kaap van eene zeer verſchillende vruchtbaarheid .
Toen de Hollanders zich hier eerst vestigden , vonden zy niets dan zeer uit
gebreide heidvelden , eenige heesters en eene zoort van wilde haver , die
gebraaden naar wilde Caftangies ſmaakt, en Hottentots Brood genoemd
wordt. Doch de vryheid der Volkplanters herformde ras een deel dec hei
den , alwaar zy een vruchtbaaren grond en water vonden , in weelderige
>
,

landeryen . Tot hier toe echter heeft men groote zandvlakten onbebouwd
moeten laaten door gebrek aan mest en water , te meer daar 'er zich van
zelven vruchtbaare landen in overvloed aan de Bewooners aanbooden . Ep
dit is de reden , waarom deeze Volkplanting de ruimte van ruim honderd
en vyftig mylen aan den oever , en vyftig mylen landwaards in beg
Naat.
In den omtrek van de Hoofdplaats worden voortreffelyke boom
gaarden gevonden , onder welke de zogenoemde Tuin der Maatſchappye
uitmunt , welke acht of negen honderd roeden lang is , en door eep
beekje beſproeid wordt. Dezelve is verdeeld in eene meenigte viera
kante perken , die alle met korte eekenboomen zyn omringd , om dus
de gewasſen voor den Tag der winden te bewaaren ; voorwaar eene al
.

leraangenaamſte zaak in een land , alwaar men byna geen geboomce

vindt , en waar men geen cimmerhout kan krygen , dan geheel vai
Batavia .
De landen welke buiten de boomgaarden gevonden worden zya coe
gewyd aan den Wynſtok. Het gunſtige climaat geeft veel voordeel aan dit ge•
was , naardien men hier nooitgevaarloopt van de rampen , die elders door koude
en vorst veroorzaakt worden . Men zou hierom ook allervoortreffelykſte Wyo
nen verwagten , doch over het algemeen is dezelve zeer ſchraal, het
zy dit aan den grond of aan de kwaade keuze der Wynſtokken zy toe
ce ſchryven. Ondertusſchen plant. men hier eene zoort van Wynſtok
yan Madera afkomſtig , die een gemaatigden en ſmaakelyken Wyn geeft,
welken
1

1
 1
OVER DEN KOOPHANDEL
. 127 .

welken de voornaamſte der Volkplantinge drinken . Doch de heerlyke

Conſtancia Wyn ſpant verre de kroon boven alle andere zoorten : deea
ze is van een Perlisch plantzoen geſprooten , en fchyne tot hier toe al .
Jeen op eene vitgebreidheid van vyftien morgen lands te hebben willen groei
jen , waarom men gewoon is dezelve met Muskaat Wyo te vermengen .
Men vindt roode en witte Conſtancia Wyn , en van beide neemt de
Maatſchappy, tegen een door haar vastgeſtelden prys , zo veel aan , als zy
noodig heeft , wordende het overige doorgaans verkogt voor duizend of
twaalf honderd guldens het oxhoofd.
Achter de Wyngaarden volgen de Koornlanden , die een overvloedige
vrucht opleveren , zo dat deeze waar ſteeds voor een maarigen prys is le
bekomen . Men zou deeze bebouwde landen noch veel verder kunnen uit
breiden , doch het gebrek aan water , zo noodzaakelyk tot de vervoering ,
verhindert zulks ; hierom vindt men landwaards in meer dan vyftig mylen
verre geene bezaaide akkers , zynde de ' meer afgelegene Bewooners alle
Herders , welke allerleye zoort van eetbaar Vee weiden ', en mer hec
overcollige daar van jaarlyks -dan de Kaap komen ', om het zelve aldaaf
-

tegen alle gerieffelykheden des leevens , welke zy voodig hebben , te ver

wisſelen . !!!
<
Het hoofdoogmerk deezer Volkplantinge is eene ververſching en rustplaats
voor de ſchepen der Maatfchappye , zo wel voor die uit het Vaderland naar
de Oost -Indifche Gewesten reizen , als voor de Retourfchepen. Hoewel
' er derbalven niet veel voordeels van deeze Bezitting in de kasſe der Maac
重

fchappye komt , zo blyft echter het voordeel van 't hoofdoogmerk onwaar
deerbaar : want indien de Compagnie zodanig eene ververſchingsplaats niet had ,
houden de reizen haurer fchepen thans byna ondoenlyk zyn. De handel aan
de Kaap kan inmiddels noch zeer wel de byzondere uitgaaven vergoedert
De Maatſchappy trekt de tienden van het Koorn en den Wyn , gelyk ook
verſcheidene andere Tollen , die té zamen genomen ten minſten honderd en
twintig duizend guldens beloopen .
- De Lakenen , welke de Maatſchappy aan de Kaap verkoopt, bertevens
Gaarens, Lynwaaten , enz. zullen waarſchynlyk een voordeel van dercig
duizend goldens jaarlyks kunnen geeven. Hier by moet men voegen de
voordeelen , welke de Maatſchappy trekt van de zogenoemde Conſtantia
Wyn , welke in Europa zo zeer wordt gecrokken , en aan de Kaap zelve
aan de vreemde fchiepen , die aldaar ten anker komen , voor twee guldens
de vles wordt verkoge. Doorgaans voert de Maatſchappy jaarlyks naar Ed
ropa zestig leggers witte en tachtig of negentig leggess roode Conftan
va Wyn .
De
1 28 OVER DEN KOOPHANDEL
De voordeelen deezer Plantagie zouden echter grootelyks vermeerderd
kuonen worden , indien men de vryheid van Godsdienst , , overeenkomſtig
mer het recht der Natuure, aan alle Inwooners wilde coekennen , en de haa.
celyke uitſluitende voorrechten wegneemen , welke de nyverheid des Land
bouwers aan den band leggen. Indien alle Volkeren volkomen vryheid hadden
om op de Kaap te vaaren en te handelen , en de Inwooners daarenboven mees
ters waren van den prys hunner goederen , zo zou de Kaap ras het St. Euſta .
tius van het Oosten worden , en de lowooners zouden met vermaak en ge
mak cienmaal meer voordeel geeven aan de Maatſchappy dan tegenwoordig .
Ja men zou hier door zelven eene mage verkrygen , die , zo ze wel gebruikt
wierdt , het lot aller Oost -Indiſche Bezittingen in de magt der Hollandſche,
Maatſchappye zou ſtellen. Dan mogelyk , gelyk wy reeds boven aangetoond
hebben , zou zodanig eene magt bezwaarlyk tot haaren pligt zyn te houden .
By deeze algemeene berichten nopens de Kaap de Goede Hoop zullen wy,
' c hier laagen , zynde eene uitvoerige Beſchryving van dezelve voor eenige.
Jaaren by de Drukkers deezes uitgegeeven. Wy, zullen derhalven toetree
den om onze verdere beſchouwingen te doen loopen over eenige byzon ,
dere ſchikkingen der Maatſchappye.
De algemeene verzamelplaats der ſchepen , welke de Schatten van het
Oosten naar Europa overbrengen , is Bacavia , , van waar dezelve jaarlyks ,
in cyd van vrede , doorgaans in yyf, diviđen naar s't Vaderland vertrekken .
De eerſte verdeeling , beſtaande uit vier of vyf ſchepen , vertrekt in Hooi
maand , en zeilt in de eerſte plaats naar Ceilon... Het, cweede eskader
is zestien of twintig zeilen ſterk , en vertrekt meestal in Wynmaand. Het
derde ſmaldeel is veelcyds yan zes of zeven ſchepen , en vertrekt in Herfst-,
maand. Het vierde , veelal vier of vyf ſchepen ſterk , in Louwmaand. Ein
delyk wacht 'ec noch een Naſchip op het aankomen der Chineeſche ſche
pen te Batavia , en vertrekt doorgaans in Lentemaand. De laading van die
fchip beſtaat meerendeels in verſchillende zoorten van Thee , waarom het
gewoonlyk het Theeſchip wordt genoemd , ook heet men het zelve 't Boek
ſchip om dat het de geheele rekening der Maatſchappye voor het loopend
jaar bevat.
Het recht van de vlag over eene retourvloot berust alcoos by de ka
mers van Amſterdam en Zeeland , wier eerſte dezelve drie volle jaaren
achter een voert , en het vierde jaar voor de tweede kamer openlaat.
De overige kamers , als te gering om het opperbevel te voeren , heb :
ben haar recht aan Amſterdam afgeſtaan. In de Vergadering van . Zeven.
cienen , welke in Herfstmaand wordt gehouden , verſchynt de Bevelheb:
ber der laatst gearriveerde Retourvloot, en does rapport wegens alles
wat

1
 OVER D ?EN KOOPHANDEL 199
wat hem op de reize aanmerkenswaardig is voorgekomen , zo 'by mon
de als by geſchrifte ; waarna hy voor zyne moeite door den voorzit:
çenden Bewindhebber bedankt ; en met een gouden Gedenkpenning aan
een gouden kecen hangende wordo beſchonken. Deeze Penning voert
aan de eene zyde het wapen der Maatſchappy , en aan de andere zyde
de volgende Ioſcriptie : Alzo N. N. als Commandeur , de Retour ;
ty ſchepen van de Nederlandſche Geoctrojeerde Compagnie , onder zyne vlage
» ge geweest zynde , in den jaare .... in goede order behouden in de ha
s, venen deezer landen heeft overgebragt, wordt hem deeze Medaille ep
, Kerring tot eene gedagtenisſe vereerd
Om eenigzins een denkbeeld te geeven van 't gewigt des Oosterſchen han .
dels zullen wy 't gecal der ſchepen , die derwaards vaaren en van daar wederkeer
ren , voor een bepaald getal jaaren opgeeven , mitsgaders de waarde
der Verkoopingen. Dus zyn van 1720 tot 1729 ingeſlooten naar de In
dien gevaaren 374 ſchepen , bemand met 69505 man ; terwyl 30 % van der
zelve in 'c Vaderland zyn , te rug gekomen. Zodat men de jaarlykſche
equipagie door elkanderen moet“ rekenen op 37 of 38 ſchepen , bemand
met 6950 koppen , en de recourſchepen op 30 . De opbreng der Vera
koopingen dier jaaren te zamen genomen , heeft beloopen 188,587,840
guldens, en dus door elkanderen jaarlyks 18,358,733 guldens , van wel.
ke is uitgedeeld door elkanderen op de Actien b3 percent. Ook rekent
men dat 'er in die jaaren jaarlyks naar de Indien zyn gezonden 6,559,359.
guldens.
Zo ras de ſchepen aan de plaatzen hunner destinatie zyn aangeko
men , worden de laadingen in daar coe geſchikte pakhuizen ontſcheepto
Het voornaame pakhuis der Maadſchappye is te Amſterdam op Oostens
burg , breed 636 voeten , diep 70 voečen en vier verdiepingen hoog ;
alwaar een onmeetelyke voorraad van Oost-Indiſche Waaren kan ge
borgen worden , gelyk ook allerley Scheeps- en Stuurmans Gereedſchap,
Levensmiddelen en Oorlogsbehoeften . Achter het pakbuis ſtaan groo .
te vertrekken' voor Smeden en Slotemaakers ; ; ook houten lootzen coc
bet vervaardigen van Booten , Masten, Riemen , Blokken , enz. Na.
by her“ pakhuis is de Lynbaan geheel van ſteen , 55 voeten breed en
omtrent 3000 voeten lang , alwaar ſteeds aan zwaar Touwerk en
Want wordt gearbeid , om de uitgaande ſchepen daar mede te voorzien ,
en het voorts tot reparatie der ſchepen in de Indien paar Batavia te zenden .
Daarenboven heeft de Compagnie een afzonderlykpakhuis voor opgekogte
Hennep en Teer , geſlagen Touwerk, enz. ,, 'benevens verſcheide pakhui.
zen op de Ygraft om Lynwaaten en andere Bengaalſche goederen te bergen,
III. Dolly R Naar
199 OVER DE NO KOOPHANDEL
Naar daate de veelheid , hoedanigheid ' en vooral den aftrek en pring
der uit Oost- Indien aangebragte goederen , zyn de Heeren Bewindhebbers
.
weestal jaarlyks gewoon eene uitdeeling te doen aan de Bezitters der
actien , in welke zedert het jaar 2011 een groote Koophandel worde
gedroeven , en wier prys doorgaans , naar maate van de grootheid of
geringheid der uitdeelingen , ryst of daalta - Het zal derhalven niet ondien .
ſtig zyn een naauwkeurige lyst te geeven van de Percenten , door de Cona.
pagnie coc heden uitgedeeld .
‫ ܃ ܃܃‬،، ،

Jaaren. (Maanden In Geld Per cent | Jaaren Maanden; In Geld Per cew
1605
1606
15 1633 JaS nuar. 125
75 2 Dec. 20
1607
Till
40

Il
1608
20 1634 Niecs
*1609 25. 1 Maart Geld 20
1610 1635 May Nagelen
50 I2
1611 Niets Aug. 121
1612 Decemb . S Maart
57 ) 25

HIND
1613 geen uitd . 1636 Nov.
1614 Dico. Maarç 15

,.
1637

оломом
(1615 Augustus Geld 42 Nov. 25

a
it
1616 February 62 1638 Octob. Caplerr . 10
1617 Niets Geld 3
Nov.
25
1618 1639 Niets
Januar.Nagelen
ол
1619 1640. 15
1690 | April 373 Nov.
95
162 i Niets Febr. 15
1622 Niets 1641 | Nov 25
1

1623 April
April Nagelen 25 1642. Decemb . Geld 50 {
1624 Niets . 1643 January Nagelen 15 ?

1625 Augustus Geld 90 1644 Nov. 25

1626 Niets Déc. Geld 20
1627 Maart Geld 121 1645 Niets
$

1628 Niets 1646 January 474

7629 January 95 1647 Niets
1630 Niets
1648 January Geld 25
1631 January 171 1649 30
1
2632 Niets 1650 20
1

Jaaren
 V
ove'RI: D ENCR00P HÄNDEL
Jaaren Maanden In Geld Per cent Jaaren Maanden In Geld Per cent

1651 - January 15 : 1 1684: Niech

16522 25 1685. February Geld 40
12

RI
1653 ng 1686 May
1687 April 20
1654 Juny 15 1
1655 January I ?£ 1688 335
1656 . Decemb. 27 1689 33€

ill
1657 Niets 1111 1690 40
1658. Decemb. 40 1697 Augustus 20

1659 - 12 1692 April 25

1660 Novemb. 40 1693
1694 20
1661 25
1662 Niets 1695 Novemb . 25
1663 Novemb . 30 1696 Juny 15
1664. Niets- Oblig . op
071
1697 Juny de Comp. IS
1665 January
1666 Niets 15
1667 Niets 1698 { Sept. 15
1668 Juny SJuny voorts.al. 20
16692 July Iga 1699 | Dec. hic in Gold 15
1670 Jurry 40 1700 July 25
45 1701 May 25
1671 K July 15 1702 20

1672 15 1703 25
ill
Oblig: op 1704 Juny 25
1673 Juny Holland 33.3 1705 May 25
1674 Niets 1706 25
1675 Niets 1707 April 25
1676 February Geld 25 1708 May 95
Niets 1709 25
1677
1678 1710 25
1679 Oblig op
January de 12 1711 85
Comp . 17 12 15
1680 25 1713 30
1681 22 1714 332
HO

1682 331 17 15 April 40

1683 Niets 1716 May 40

RA Jaaren
 IS OVER DEN KOOPHANÝ E L.
Jaaren (Maanden | Io Geld Per cent Jaaren Maanden, in Geld Per ceng

May
Geldpeer
40
Maar
1749 | May 95
1717
1718 40 1750 : 25

‫ܘ‬
our
1719 40 1751 : 25
1720 40 1752 25
1721 Juny 334 1753 20

1722 May 30 1754 20

1723 20
12 1755
1724 15 1756 20
al||la||a
1725 30 1757 20
1726 Juny 25 1758 15
1727 20 1759 15
.

15 I
1728 15 1760

ITIH
1729 25 1761 15
1730 25 1762 15
25 15
1763
ন
a

1731
25 1764 15
1732
1733
25 1765 17
25 go
1734 1766
1
85 1767 20
1735 QO i
1736 1768 ;
go
1737
15 1769
15 1770 15
0738 12
15 1771
1739
12: 1772
· 1740
12 1773 12
1741
11111
19 1774
1742
1743 1951
12 1775 12

1744
15 1776 124
15 1777 ID :
1745
20 1778 10
1746 12
2:0 1779
1747
1748

En dus alle Percenten na 't jaar 1619 -te zaapep - 3450

Moncant
1.
 OVER DEN KOOPHANDEⓇ 633
Montant der Uitdeelingen .
121 per cent bedraagt f 807,480
15 f 968,976
17 f 1,130,472
20 f 1,291,968
25 f 1,614,960
30 f 1,937,952
33 f 2,153,280
40 f 2,583,936
De hoogſte en laagſte Pryzen der Actien waren in
1724 van 603 tot 653
1734 754 647
1744 407 . 4645
1754 5551 507
1764 374 406
1774 336 363
1775 340. 857
1776 340, 359
1777 355 382.
1778 13,80 340
1779 : 357 322
1780 328 323 , te weeten
er de ongelukkige oorlog met . Engeland werdt vooruitgezien ,
want door dit akelig vooruitzicht vielen de Actien der Compag
mie reeds in Wintermaand op 275. , en daarna geduurende dien
1
oorlog tot op . 215. of 22069
1

Door de verwonderenswaardige Actie Handel of Bubbel Negotie van 't

Jaar'1720 ſteegen 'de Actien der Compagnie tot f 1260 ; doch zo ras
deeze windhandel in Engeland begon te bezwyken , daalden deeze Actien
ook eensklaps top haare voorige waarde , waar door zeer aanzienlyke Fami.
ken ganfchelyk werden geruineerd , dewyl zy dikwerf op eene Actie
of 20,000 of meerder ſchade hadden te lyden.
De Acien der. Oost- Indiſche Compagnie zyn een aanzienlyk voorwerp
tan Koophandel, welke doorgaans, door cusſchenkomst van een' Makelaar
Husſchen den Kooper en Verkooper , wordt gedreeven. Zo ras men her
øvec den prys eens is, gaat de Verkooper paar 't Oost- Indischa buis op de
R33
R Fians .
134. OVER DEN KOOPHANDELO
Transport Kamer , alwaar hy aan een der Boekhouderen zegt , dat hy zyne
Actie verkogt heeft. De Boekhouder ſlaat hier op het Transportboek open ,
in 't welk alle Transporten gedrukt zyn , en vult met de penne den naam in
van den Kooper , die , zo hy den Verkooper niet op zyn woord gelooft ,
daar van viſie gaat neemen . " Het transport wordt door den Verkooper en
een' Bewindhebber onderteekend , en na dat men den Kooper heefi gezegd ,
dat de Actie getransporteerd is , gaat hy naar de Bank, om aldaar zo veel
af te ſchryven , en voordeele van den Verkooper , als deeze heeft bedon .
gen. Na dat eindelyk de Verkooper gezien heeft het tot zyn'.dienst afge .
fchreevene in de Bank , gaat hy wederom naar 't Oost- Indisch huis , en te
kent quitantie aan den voet van 't gedaane Transport', zonder welke de Koos
per nooit over zyne Actie zou kunnen disponeeren , njertegenſtaande hy de
zelve in der daad had betaald.. Waarom ook de Kooper , indien de Ver .
kooper dit , oa 't ontvangen der penningen , mogt weigeren , denzel
ven daar toe met een enkel Request aan Heeren Schepenen kan noodzaakene
De onkosten , welke op het verkoopèn ván eene Actie vallen , zyn voor
't recht van 't Zegel en der Boekhouderen f 3-18-:, en noch daarenboven
zes guldens Courtagie geld , van welke ſomme de Kooper en Verkooper
ieder de helft , dat is f 4-19-: moeten betaalen.
Wanneer iemand der Participanten komt te overlyden , worden zyne
Actien , zo hy 'er meer dan één heeft, overgeteekend op die geenen , wel.
ke de Erfgenaamen of de Efecuteuis van ' Testamentº begeeren , mits das
dezelve vooraf behoorlyk bewys doen van hunne qualiceit en recht van
cigendom .
Weleer hadden zy , die op ſchepen der Maatſchappye paar 't Vaderland
te rugge keerden , eene groote vryheid om voor hunne rcckening allerleys
Koopwaaren mede te neemen , doch in 't jaar 1750 werdt dezelve merke
lyk bepaald door eene Ordonnantie van Heeren Bewindhebberen , in welke.
aan alle Suppoosten der Compagnie , onder zeer ſterke bedreigingen , werde
hevolen, zorge te draagen , dat niemand der te rugge keerende de volgen .
de order , aangaande de Kisten , welke hy mede neemt, overorcede. Volg
gens dezelve zyn deeze vryheden dus bepaald.
Een Gouverneur , of Directeur S Achttien Kisten , lang vyf voeten ,
Generaal mag mede neemen hoog en wyd cwee voeten .

Ordinaris Raad en Extraordinaris Tien Kisten , doch met Vrouw of

Kinderen overkomende 12 , lang
Raad
5 , breed en boog 2 voeren .
Raad

!
 OVER DEN ? Ö OP HANDÉ L 135

Raad van Justitie, geweezenGouo'sZeven

yerneur of Directeur - il ren ,doch met
dito Kist en Vrouw
: of Kinde-.
Commandeur der Vloot, geen Raad S Vier , doch met Vrouw of Kinde .
pan Indien zynde , ren 5 dito Kisten .

Twee Kisten , doch van de grootte

Brigadier , of Zeekapitein , als Macroozen Kisten , dat is lang
4 , hoog en breed voer.

Opperkoopman , geen Comman Drie , doch mer Vrouw of Kinde .

Heur der Vloot zynde , rén vier groote Kisten als boven
dat is lang 5 , wyd en hoog 2 voeten.
7

Collonel , Luitenant-Collonel en
Major. { Twee Matrooze Kisten.

Drie groote Kisten als boven .

Een Matrooze Kist.
Capitein Luitenant ter Zee, Een Soldaate Kist , dat is eene van
3: voet lang , breed en hoog na
voet .

Drie Kisten van de eerfte grootte

Schipper , Een Matrooze Kist .

Twee , doch met Vrouw of King

Predikant deren drie groote Kisten .
... Dir. Twee Matrooze Kisten , de Boeken
daar onder begreepen

1
Koopman , Capiteln ,, of Capitein Twee , doch met Vrouw of Kindes
Luitenant te Lande , ren drie Kisten , groot als boven ,
Twee Matroozę Kisten ,

Onderkoopman , Luitepant ofVaan- STwee groote Kistepakbo

drig te Lande, ven .

Eerſte

1
136 OVER DEN KOOPHANDEN
Eerſte en Tweede Luitenants cer Zee s Een groote Kist.
Opper -Scuurman Een Matrooze Kiste

Onder Scourman , winnende 'smaands{ Een groote Kise.

f 26 -:-: of daar boven .

Opper Chirurgyn ,
Krankbezoeker , Een groote Kist.

Derde
ſtent, of Schry , ,Proviſ
Waakver winnnioneel Adli. Seen
ende onder 44 voet , hoog en
lang 41
Kist lang
( Een Kise
breed twee voeren .
de f20+ ; 's maands.
Een Kist dito , benevens een Tim .
merkist ofzogenoemdPothuis ; hoe .
danig een onderſcheepscimmerlieden
ook zullen mede brengen , doch
alleen voor Gereedſchappen. En
Opper Scheeps - Timmerman , win zo in eenig Pothuis , by 'tt aan .
Bende f 30-:-:en daar boven 'smaands. komen der ſchepen , andere Goes
deren of Koopwaaren worden ges
vonden , zal men dezelve , tot voor.
deel der Maatſchappye , verbeurd 1

mi verklaaren.

Bootsman ,
Schieman
Kok , Ieder een Kist lang 45, breed en
.. Botcelier ; hoog twee voeten.
Conſtapel,
Opperzeilmaker ,

Bootsmans Maat , Een Kist lang 45 , breed en hoog

Schiemans Maat , 1 voeten .

Alle Ambachtsgezellen , de Huis. Een Kist dito ; doch de Huistim

cimmerlieden daar onder gereco merlieden zullen geen Pothuis me
kend de mogen neemen . Vrye
 QVERDEN KOOPHANDEL 437
Vrye-Lieden ", s, in Indie geweest (1poro
gynde Leden van een Burger Colle, Twee, doch met Vrouw of Kinde
Wees ren drie
gie , als dat van Schepenen , Wees. ren drie groote Kisten.
meesters, enz., ofte. Hoofd, Officie . |Twee Måtrooke Kistena : ? :), ...,
sen der Burger Schuttery of Ca TI !!:
) -05
1
yallery, ***

Dija,
.. : Gemeene Burgers , of vrye: Lie . Dezelfde zwaarte van Bagagie , als of
'den, voormaals geweest in dienst derzy inde qualiteit, in welke zy deCom
Compagnie , ""21093 ( pagniegediend hebben, repatrieerden.
25milar
inn sic.ins!! Te reguleeren naar de qualiteit of
ISSN ( ..
bediening die haare mannen refpec
Weduwen van Dienaaten der Com - 1''tive in of buiten dienst van de Com
'pagnie , en van vrye Lieden. pagnie (mits niet gedegradeerd of
. geſententieerd żynde geweest) hebben
ben bekleed.
u
So hiowy 1.2.5
Alle de voorfchreeven Kisten moeten naar voorſchreeven maar van
shoogte , lengte en breedte worden gemaakt, recht in de hoek , bing
Denwerks , en op de Rhynlandſche maat. “4) ' n
- Vervolgens ſtaat het aan ieder der vooren genoemde perzoonen vry ,
de Kisten , aan hem by dit Reglement gepermitteerd , te vullen met zoda
.

inige Goederen , als hy zal willen ; - uitgezonderd Zyden Scoffen en ponda

Goederen , onder welke laatſte echter de Thee en :Tamarinden niet
worden . begreepen , O.17 10
. gi's G7
By de aankomst der Retourſchepen in deeze Landen worden de voor
noemde gepermitteerde Kisten by die Kamer , aan welke een ieder van
die ſchepen is geconſigneerd , opgeſlagen , ten einde aldaar , in præſen
sie van de overbrengers, des begeerende ) geopend , de goederen daar
tait genoomen , en behoorlyk geinventarizeerd te worden .
Ingevalle in de voorſchreeven gepermitteerder Kisten gevonden mogten
worden eenige Caapſche Wynen , Pelteryen , gemaakte Kleederen , Lin-'
nen ,. Wollen cot het lyf der overbrengers behoorende , ook gemaakte Ju
weelen , Goud- en Zilverwerki, of.Rariteiten , gegn Koopmanſchap synde ,
.

mogen dezelve vry worden afgegeeven . 6

Maar alle de verdere Goederen en Koopmanſchappen moeten , na be

hoorlyke inventarizacie , by de eerſte Verkooping der Compagnie , by ieder
¿ JIL DEEL s Kames
136 OVER DEN KÖÖPH AND E L.
Kamer publiek worden verkogt, van derzelveropbrengeeneſeparatereekening
kooping hebben mogen gelden , aansgeld als dezelve Bankgeld by de Vera
geenen ,' aan
van die Kist of Kisten , waar uit dezelve genoomen zyn , is houdende , of
deszelfs recht verkreegen hebbende , zonder eenige recherge of navraage
hoe genaamd , worden uitgekeerd binnen zes weeken , na 't afloopen der
Verkooping by ieder Kamer, na dat alvoorensvan den bovengemelden verkoop
prys ten behoeve der Compagnie zal zyn afgecrokken , te weeten ( volgens
de nadere Reſolotie van 1754.]
à

Van de Goederen van Baravia aangebragt acht per cento .

Van die uit Bengaalen gekomen vyftien per cento .
Van die geene , . , "welke van ,.de Kaap de Goede Hoop zyn overgekortica ,
acht per cento ; doch van de Bengaalſche en Cormandelſche Goederen ,
die daar onder mogten gevonden worden , vyftien per cento. S
Van die , welke van Ceylon zyn aangebragt, acht per cento ; doch van
de Bengaalſche en Cormandelſche daar onder begreepen, vyftien percenco .
En van de goederen uit China mede gebragt zes per cento .
Doch van de Thee , Porceleinen , Handrottingen en Tamarinde , in zoš
danige Kisten voorhanden , van welke plaatzen ook aangebragt, mag van
de:Kooppenningen alleen worden afgetrokken 1ś per cento yoor voorbėcaa
-ling , en våni't overige zo veel Courant- of Casgeld becaald , als het zelve in
Bankgeld bedraagt, zonder eenige derradie. : 1."
En ingevalle het mogt komen te gebeuren , dat iemand , wiens goede:
ren invoege voorfz. by de Compagnie worden opgeſlaagen , zich yan nieuws
in den dienst der Compagnie had geëngageerd , en dus buicen 's Lands zoa
moeten vertrekken , voor en al eer de tyd van betaaling van deszelfs ver
kogte goederen , hier boven uitgedrukt, zou weezen geëxpireerd , wordt
aan den zodanigen een gedeelte vanden calculativen verkoopprys zyner goe ,
deren , ter discretie derreſpective Kameren , en naar omſtandigheid van per
zoonen en zaaken , afgegeeven , s ten einde zich daar mede tot de reize te
kunnen uitrusten en voor 'tresteerende deszelfs rekening gecrediteerd ,
om zulks op zyne te rug komst , ofwel by procuratie op den gewoonen
syd, te kunnen ontvangen . ' gasos &

Wyders mogen die geene, welke op de reize tot hooger qualiteit gevor
derd żyn, geen meerder of grooter Kisten overbrengen , dan dewelke zy
in huone,voorige qualiteir, by hun vertrek uit Indie , hadden mogen mede
1
neemen .
Gedegradeerde of Gelententieerde Perzoonen , item Pasſagiers, Vrou .
waren en Kinderen ( witgezonderd die geené, waar optredt hier bevoo rens
bereids
1

OY ER DEN KOOPHANDEL 139

Dereide andere voorziening is geſchied ). mogen ieder maar centeplunje Kist
zonder Koopmanſchappen mede brengen .
Voorts mogen alle de Opper-Officieren ap'sCompagnie ſchepen by hunde
aankomst hier te lande niets anders van boord mede neemen , dan 's geen
binnen ſcheepsboord tot bunne kleeding en gebruik heeft gediend , terwyl
de Onder -Officiers en Gemeenen met het ledige lyf van boord moeten
vertrekken .
Weleer waren zy , die geen genoegzaam vermogen bezaten , om hunne
gepermitteerde kist , of kisten behoorlyk te vullen , gewoon hun recht voor
een ſtuk gelds aan anderen af te ftaan ; doch die werdt in 1756 Strengelyk
yerbooden , op pede , dat wanneer bevondea'wierdt, dat de goederen in
voorſz. kiss of kişten overgebragt, niet in eigendom toebehooren aan den
geenen , aan welken dezelve nominatim zyn gepermitceerd , en de Brands
brieven zyn houdende , of. by overlyden aan derzelver Erfgenaamen , of
Repreſentanten , alle dezelve goederen als dan , ingevolge den Artikelbrief ,
ten voordeele der Compagnie zullen aangeſlagen , enipfo jure geconfiskeerd
worden en blyven , zonder eenige excuſe , conniventie of forme van proces ,
onverminderd alle zodanige andere ſtraffen , als by de voorfz. Placaaten en Arci
kelbrief zyn gertatueerd regen het plegen van verboden handel, en byzonder
tegen alle Overheden van fchepen en andere met dezelve vaarende , die eeni
ge opgepermitteerde goederen mede peemen of overbrengen.
• De Goederen , 'welke mer de ſchepen der Compagnie overkomen , word
den niet alle op dezelfde wyze verkogt. Inzonderheid worden de Nagelen

{
en Nooremueonatan barkogo cogou vastgeſtelde pryzen , welke de Bewind
hebbers veranderen , naar maate van den overvloed en den aftrek dier Waad
ren ; voor de bepaalde pryzen kan men dagelyks Nooren en Nagelen laaten
afhaalen , de eerfte by Kwarteelen van ongeveer 750 pond netto , en do
andere by Kwarteelen van circa 450 pond 'met cwee per cent kortinge
in de betaaling Weleer verkogten de Kamers deeze Speceryen by
.

toerbearten , doch heden : doet het die Kamer , welke ' er gelegenheid
toe heeft.
By gewoone ryden worden alle andere Goederen , tweemaal in 't jaar,
publyk aan de meescbiedende verkogt; doorgaans vale de eerſte verkooping
in Grasmaand of Bloeimaand , en de tweede in Wynwaand , Slagtmaand
of Wintermaand : wordende de nette dag der verkoopinge en de hoeveel
heid voor ieder Kamer in 't byzonder, ten minſten zes weeken vooraf
door den druk bekend gemaakt.
- De Goederen worden doorgaans verdeeld op volgende wyze.
De helft voor de Kamer van Amſterdam ,
S. Een
 40 OVER D EIN KOOPHANDEL
1. Een ylerde deel voor die van Zeeland.
En een zestiende deel voor ieder der vier kleine Kameren van Delft ,
Rotterdam , Hoorn en Enkhuizen . ! in
De Goederen .by openbaare veiling verkogt, kunnen niet worden afge •
haald , danmet contante betaaling : voor de Goederen , die by 't gewigt worden
verkogt, (de Specéryen uitgezonderd ) geniet de Kooper één percent voor
het goed gewigt, als mede de Courtagie , ten zy hy beval , die aan den
Makelaar , of iemand anders, welke zyne Commisſie heeft waargenoomen ,
*

te betaalen.Li
De Compagnie ſtelt thans altoos een bepaalden tyd , van ten minſten zes
weekeń by de Kamer van Amfterdam , en de overige Kameren naar rato ;
tot de volle voorbetaaling, met korting van per cent ; dan , die ver
loopen zynde , heeft men noch 90 dagen ; echter wordt dan de korting
by den dag afgetekend. Maar de drie maanden laacende afloopen , wordt
' er niets gekort. Indien ' er iemand ris, die voor 't begin der go dageni
heeft afgeſchreeven , en op een ander , : uit die fomme , her bedrag zyner
Koopmanſchap overgeteekend , zo geniet de Kooper de volle voorbetaaliog ,
of ſchoon , 'es anders reeds nabetaaling op mogte gevallen zyn ; want langer
wagtende dan de drie geſtelde maanden , 20 mec bec betaalen als ontvan
gen van Goederen , is de Kooper gehouden voor Increst te betaalen by den:
dag af, tegen acht ten honderd in 1 jaar. Iemand meerder affchryvende ;
dan hy ſchuldig is , geniet geen verdere voorbetaaling , dan van zo veel hy
! +

betaalen moest. Zo iemand nalaat zyne gekogte goederen te laaten afhas

ten , worden dezelve in de volgeul Vanlnnning wederom verkogt , en zo
ay meerder gelden , is her voordeel voor de Compagnie ; doch zo zy min .
«
der opbrengen dan by de eerſte reize , zo moet die nalaatige Kooper de
ſchaade boeren ; mogende zulk een nooit wederom op zyn' naam by eenige
Kamer koopen , dan na dat hy zyn ſchuld heeft afgedaan.
De betaaling der gekogte Goederen gefchiede in de Kamers van Amſtera
dam , Delft, Hoorn en Enkhuizen , in de Bank te Amſterſtam ; mits men
in de Bankbriefjes distinctelyk ſtelle, aan welke Kamer de afſchryving ged
ſchiedt. Al wat by de Kamer van Zeeland wordt verkogt; moet binnen
Middelburg worden voldaan aan de Bank dier Stad , met een Agio die' ten
minſten per cent hooger is dan te Amſterdam .
De Koopers der Goederen moeten hunne cigene reekeningen maaken , niet
elleen van t't geen zy gekogt hebben , maar ook van de fomme, en op wel .
ken dag dezelye is afgeſchreeven : teffens moeren zy afkorten de voorbetaa
ling, en . byvoegen de nabecaaling, benevens een per mille voor den Ar.
men ; want de Compagnie geeft geen reekeningen , mgar ontvangt ze ,
OW
1
ÖVER DEN KOOPHANDEL
om dezelve dan verder door haare Boekhouders te doen nazien. Edoch
wat de Nooten en Nagelen aangaat , van dezelve, als feeds te bekomen ,
laaten de Bewindhebbers reekeningen uitdeelen aan de Koopers.
Het Kaneel, de Bruine Peper , Poely en andere Speceryen , worden ger
woonlyk in Grasmaand of Bloeimaand , doch de meeste overige Waaren ,
Lynwaaten , Zyden Stoffen , enz. in Wyomaand of Slachtmaand verkogt ,
wordende de aanſtaande Verkooping doorgaans zes of acht weeken ce
vooren door de Couranten en Billetten bekend gemaakt.
De Goederen , welke verkogt zullen worden , leggen vooraf in de Pako
buizen in kavelingen geſchikt , op dat een ieder , des begeerende, dezelve
zou kunnen bezien. Veele Makelaars bevlytigen zich in dien eyd om klei-,
de notitie Boekjes te maaken van de Drogeryen , Verfſtoffen , Zyde , Flo :
ret, enz . , nevens welke zy voegen de nummers van ieder kaveling , met
aanwyzing , welke de beste , minſte , of beſchadigde zoorten zyn : dee:
>

ze Boekjes præſenceeren zy aan voornaame Kooplieden , welke humne Ken,

nisſen of Patroonen zyn , om dus commisſien op de aanſtaande Verkooping
te verkrygen.
• Met de Catoenen Lynwaaten en Zyden Stoffen wordt dus gehandeld ;
de Compagnie laae derzelver kavelingen aanrekenen in groote Boeken in
folio , zomwylen wel van 150 of 200 bladzyden , Factuuren genoemd :
by de nummers vindt men gemeld de baaien van ieder zoort , de ſtuks
ken, die in ieder baal gaan ; de lengte en breedte van ieder ſtuk ; de
plaars van waar dit goed gekomen is , benevens den prys van den inkoop
by de Compagnie. Deeze Boeken worden gedrukt en gewoonlyk voor
twee Dukaaten verkogt.'
- Zommige zootten van Goederen kumen eenige dagen voor de Verkoop
pingen worden bezien ;" wir de baalen Neteldoeken en Lynwaaten leggen
Monſters op de tafels ; de Chitzen leggen alle open , en de Zyden Stoffen
kunnen insgelyks opengerold worden . Van de Thee en Koffy kan men
Monſters krygen tegen een gemiddelden prys. De kavelingen of koopen
zyn alle klein , waar van maar eene te gelyk wordt opgeveild : moetende
by , die ze koopt, dezelve by 't gewigt of ſtuk ontvangen ; doch al was
beſchaadigd żynde voor goed is verkogt, mag hy uitſchiften .
Geduurende de Verkoopingen der geweeven Stoffen , zitten de Kooplie-,
den en Makelaars in zodanige Waaren met hunne Factuuren voor zich ,
en noteeren by ieder artikel den naam van den Kooper en den prys : dis in
voor hen eene zaak van groot belang ; want dus kunnen zy, altoos weeten ,
by 'wien zywaarſchynlyk eene of andere begeerde Waar zullen kunnen ving
den , terwyl zy uit den prys kunnen opmaaken , ofbep pok te veel wordt afge
eischi S 3 za
 149 OVER DEN KOOPHANDEL
Zo ras de Verkoopdag gekomen is , begeeven zich de Liefhebbers , bes
nevens zeer veele Makelaars en Beunhaazen , op 't Oost -Indisch kuis , en
gian 's morgens te 9 uuren in de Verkoopzaal, een groot vertrek , rondom
met banken , Amphiteaters wyze , bezet. In 't midden zit de Vendumees
eer aan een lange tafel met vier of vyf Bewindhebbers, een Secretaris der
Scad , en een Klerk der Compagnie voor zich . De naaste plaatzen bezet
ten 30 of 40 Koopers en Makelaars , zynde dezelve , wegens haare naby
heid aan den Vendumeester , zeer begeerd . Zo ras men behoorlyk is geze
cen , daar de Vendumeester met hec afllaghamertje op de cafel om ſtike te
verkrygen , waarna de Secretaris de Conditien voorleest , op welke de Verd
kooping zal geſchieden : zynde dezelve doorgaans van een gelykzoortigen
inhoud , ongeveer op de volgende wyze ingericht
?
Dat de Gedeputeerde Bewindhebbers der Compagnie præſenteeren pu .
blyk te veilen , volgens Reſolutie van de Vergadering van Zeventienen ,
* by den ſtok en aan de meestbiedende , de Koopmanſchappen in de uitge ,
n geeven en aangeplakte Billetten vermeld ; welke Koopmanſchappen , vol.
» gens de gemaakte kavelingen genommerd en gezien zyn z dewelke do
Compagnie verkoopt voor 't geen zy zyn , of zouden moeten weezen ,
99 't zy goed of kwaad , gezien of ongezien , of zo als dezelve te zien
» zyn geweest.
9
Dat de Verkooping geſchiedt, te betaalen contant in de Bank der
7 Stad Amſterdam ( 20 de Verkooping in eene der Hollandſche Kamers is )
99 mics rabatteerende drie maanden tegen zes per cento in 't jaar , te reeke ;
si nen van den Verkoopdag : en dat de betaaling niet contant geſchieden :
„ de , het Rabat niet verder , dan na proportie van den tyd , zal mogen
worden gekort. Dat indien de betaaling binnen de drie maanden niet
» geſchiedt, de Kooper verplicht zal zyn voor dien verderen tyd te betaa
.

„ len Intresſen , tegen acht per cento in 't jaar ,zedert het verloopen der
» drie maanden, tot den dag dat de betaaling effective zal volgen , zoda .
,, nig echter, dat het Rabat tegen den Intrest zal worden afgereekend ; en
dat van het geene , het welk van pareyen , die eerst na de drie maan.
5, den betaald zyn , de Intrest meer bedraagt dan van de partyen , die
vooraf zyn betaald , de Intrest tegen acht per cent zal worden gereekend ;
doch indien in tegendeel het Rabat meer bedraagt dan de Intrest , men
s van de onderlinge partyen niet meer zal reekenen dan tegen ze $
per cent.
Dar de Koopers gehouden zyn de door hen gekogte Goederen te haa .
len en te ontvangen aanſtonds na de Verkooping , of ten langſten veer.
tien dagen daar way zulleade by gebreke van dien , de Compagnie , zon
» deg
1
OVER DEN KOOPHANDEL 1.43

jjder nader bekendmaaking , de Goederen by 'r gewigt verkogt , doen peo

jy gen , of de geene welke by 't ſtuk verkogt zyn , laaten tellen , en ze
;, alzo gewogen of geteld in haare pakhuizen laaren oplaan , op riſico van
» de Koopers, en dat de levering daar mede gedaan zal worden gehouden ,
is even of zulks aan den Koopman zelven waaré gefchied .
Dat wanneer iemand in gebreke blyft , de gekogte Goederen te ont;
», vangen , binnen zes 'weeken na den Verkoopdag , de Compagnie de magt
» heeft , na hem zulks door een enkelen Commis aangezegd te hebben ,
j de Koopmanſchappen veertien dagen daar na te mogen verkoopen , of
1
j tot haare keuze wederom te eigenen , en zulks ten voordeele van de
» Compagnie , indien de Koopmanſchappen dan duurder worden verkogt ;
doch in tegendeel tot nadeel van den Kooper , indien zy minder gelden.
Ý Of indien de Compagnie raadzaam vinde een pakhuis te huuren , en de
goederen daar in op te ſlaan , zal zalks zyn voor riſico van den : eer;
*

ften Kooper en voor zyne Rekening , tot dat dezelve alles in 'n geheel
- voldaan zal hebben , na lechts een tweede waarſchuwing, aan hem gee
daan te hebben.
Dar de Bewindhebbers, geraaden vindende van de Koopers Borgep te
eisſchen‫ܳܠܐ‬,‫ ܕ‬zy zulks zullen mogen doen ; en dat de geene , die eenige on
9 betaalde Koopmanſchappen willen ontfangen , voor alle dingen gehouden
zullen zyn , goede en fuffiſante Borgen te ſtellen , tot genoegen der
» Compagnie , welke Borgen zo wel als de Koopers gehouden zullen zya,
»; eene Acte te pasfeeren , van de waarde der Koopmanſchappen , onder
97 formeele ronunciarien , doob' indien de Bewindhebbers eenige Borgen
, mogren weigeren aan te neemen , zullen zy niet verplicht zyn daar van

A
eenige redenen te geeven. Doch dat de geene , die de gekochte Koope.
š, manſchappen betaald hebben , en daar van bewys toonen , by 't af haalen van
hunne Koopmanſchappen , niet tot eenige borgtogt gehouden zyn , gelyk
,, zy , die Nechts een gedeelte der Waaren betaalende , ep al hetgekochte
willende afhaalen ', voor het onbetaalde moeten borg ſtellen .
Dat wanneer eené Compagnie voor iemand Borg blyft, niet alleen de
;, geheele Compagnie , maar 'ook ieder Lid in 't byzonder verbonden is
voor 't geheel ; dar 'de eene Compagnon voor den andered geen Borg
kan blyven , noch geen Meester voor zyn’ Knecht , noch de Knecht voor
5, zyn' Meester , als mede geen Pupillen of minderjaarige; en dat de Coma
c pagnie niemand als Koopers zal toelaaten dan: djen zy voor goed erkent.
92 Dat de Koopers noch derzelver 'Borgen de gekochte Goederen nies
€
zullen mogen beraalen met Obligatien 'cen laste der Compagnie, ofte
eenige andere præcéplien tegen dezelve.
Das
144 OVER DEN KOOPHANDEL
Dat men niemand als Kooper of Borg zal toelaaten , die zyne voorg
» gaande reekening met een der Kampers der Compagnie niet heeft ver,
effend ; hebbende zy deeze reekeningen vooraf moeten afdoen , of by
» gebrek van dien , zullen de goederen die zy gekoge mogten hebben , of
de voorgaande, indien 'er noch eenige mogten resteeren , by de Com .
9 pagnie mogen bewaard of verkogt worden , op den voet als hier vooren
» is gemeld ; - en in- zulk een geval zullen deeze Koopers of derzelver Bor .
» gen verplicht zyn , de reekeningen goed te keuren , die hun van wegen
de Compagnie , of door een haarer Commizen worden opgemaakt, eg
og de geheele fomme die zy noch fchuldig zyn , te moeten betaalen , eer
» hun eenige goederen worden geleverd.
99
Dat de Koopers gehouden zullen zyn een per Mille te betaalen voor
章

in den Armen ,, in Bankgeld , van alle de goederen welke zy inkoopen ,

is doch dac de Courtagie zal ſtaan ter dispoſitię der Koopers , zonder daç
!

„ žy echter dezelve van 't beloop der gekogte goederen zullen mogen kor.
in cen , maar dat hun dezelve uit de hand of tegen hunne asſigpacien zal
worden betaald ( a ).
Dat de Makelaars, die eenige goederen voor hunne Meesters koopen ,
n dezelve zullen moeten noemen , om derzelver naamen in '¢ Verkoopboek
is aan te tekenen. En dat , by aldien zy op andere of verkeerde naamen
in koopen , zy gehouden zullen zyn , zo lang te wagten , tot dat men de
9

Noticien van den Verkoop tegen het boek gecollationeerd heeft , 't welk
's anderen daags avonds na de Verkooping geſchieden zal, en huone or
in ders te toonen , welke hen for den Inkoop zyn gegeeven , indien derzel
in ver Principaalen niet by der land zyn ; of, by gebreke van dien , zullen
deeze Makelaars in 't vervolg niet toegelaaten worden voor een ander
eenige goederen te koopen . Men maakt ook bekend aan allen , die
- eenige goederen op hun naam hebben gekoche , indien zy dezelve op
- den naam van andere willen overboeken , dat zulks 's daags na de Ver .
„ kooping , en voor het gemelde collationeeren moet geſchieden , of by
9

w gebreke van dien zullen zy niet meer toegelaaten worden ; zullende de

» Compagnie ook nier gedoogen , dat eenige goederen worden over .
ve geteekend dan op , Perzoonen , in welke zy een volkomen genoeg
量

to gen neemt
Dat

( 0 ) Het Arme geld bedraagt , vooral ter Kamer van Amſterdam , eene
aanmerkelyke somme , welke door de Compagnie wordt , vereerd aan de
Diakonen van de Armen der openbaare Gemeente dier Stad , om dezelye paar
vereisch uit te deelen,

1
 OVER DEN KOOPHANDEL 115
> Dat indien 'er eenig verſchil tusſchen de bieders ontſtaať , als 'er ge .
twyffeld wordt , wie van hen 't hoogſte bod gedaan heeft, zo zal de be
ſlisſing daarvan alleen ſtaan aan de Gedeputeerde Bewindhebbers, op de
» Verkooping aldaar tegenwoordig. ? Zal aan hunne keur ſtaan de party
9 in verſchil voor de Compagnie te houden , of dezelve nochmaals te doen
» opverlen , of ook aan den geenen toe te wyzen , dien zy oordeelen het
„ meest gebooden te hebben : zonder dat iemand der bieders zich daar over
„ eenigzins zal mogen beklaagen.
» De Compagnie bedingt uitdrukkelyk , dat indien 'er eenige misſlag om .
9

„ trent eene Kaveling der goederen mögre zyn , het ter keure der Bewindheb .
> bers zal ſtaan dezelve op te houden , en voor rekening der Compagnie te ,
» bewaaren . Of indien dezelve het anders mogten verſtaan , zullen de Koo .
» pers verplicht zyn , alle hunne gekogre Kavelingen , zo als zy zyn , te ont .
»> vangen , en zich voorts in alles te ſchikken zo wel naar de algemeene ore
donnantien , als naar byzondere artikelen , raakende zodanige waaren in 't
„ byzonder , indien ' er zodanige mogten zyn.
99 Dat de Koopers zullen genieten vyfpond Tarra voor ieder Baal bruine Peper,
9 en drie pond voor ieder Baal witte Peper. Dat voorts van de Peper niets anders
voor goed gewigt, ofvoor prompte betaaling zal gekort worden ; maar dat zy
„ alleen per baal zullen genieten twee pond , die by 't weegen van ieder baal op
b de ſchaal zal ſtaan en voor gewigt gereekend worden : dat zy eindelyk bevryd
97 zullen zyn van de uitgaande rechten , op de Peper ſtaande , te betaalen .
Dat zy eindelyk , die hunne gekogte goederen willen ontvangen , een
dag vooraf hunne Notitie aan de Boekhouders van 't Pakhuis inoeren over
„ geeven , van 't geene zy op den volgenden dag willen onevangen : dewyl
5 , zodanige Koopers het eçrst zullen worden geholpen ".
Na het alleezen deezer of ge!ykzoortige Artikelen , begint de Verkooping,
na welke , of ook zo men ’t begeert , ſtaande welke , een ieder zyne gekogte
goederen kan laaten afhialen , mits hy dezelve in de Bank heeft afgeſchreeven.
Midlerwyl worden 'er Notitien gedrukt van de pryzen der goederen , welke
verkogt zyn en van de nummers, welke de Compagnie heeft ingehouden.
leder Koopman moer , gelyk boven gezegd is , zyne eigene reekeningen
maaken , welke dan door de Boekhouders met hunne boeken worden verge
Heken. Dit geſchiedt om abuizen voor te komen , en zo 'er eenige mogten
1

zyn , dezelve te verbeteren. Wan

T
JU . DEEL
 146 OVER DEN KOOPHAND E.L.
Wanneer iemand een klein reftantje of faldo van reekening aan de Compag
nie in Banco affchryft, is hy bevryd van ’t betaalen der zes ſtuivers , die an
derszins van de partyen onder de 300 guldens moeten worden betaald.
De overlevering der gekogte goederen geſchiedt eindelyk aldus : wanneer
iemand de verfchuldigde ſomme heeft afgeſchreeven , levert hy eene Asſige
natie aan de Boekhouders over , houdende dat de E. E. Heeren Bewind
hebbers van de Oost - Indiſche Compagnie ter Kamer Amſterdam , Hoorn
of Enkhuizen ( dewyl tot gemak in de Aegorie deeze zaaken voor de Ka
mers van 't Noorderquartier te Amſterdam worden waargenomen ) gelieven .
te laaten volgen den ontvang cedul van Kooper N
bedraagende naar calculatie f waar voor op den 17
in Banko is afgeſchreeven . De Bewindhebbers, zulks naziende en accoord
bevindende , geeven hem eene gedrukte en door hen geteekende order ,
voor de Opzieners van 't Pakhuis , om aan hem de gekogte goederen te
laaten volgen ; gelyk aanſtonds na intrekking van de geteekende order geſchiedt.
Zy die onkundig zyn in de behandeling der zaaken van de Maatſchappye ,
vinden dikwyls zwaarigheid in 't opmaaken hunner reekeningen ; waarom wy
hier eenige voorbeelden zullen byvoegen .
1 ° Als men op zyn tyd te veel beeft afgeſchreeven.
By voorbeeld , men heeft eene Kaveling bruine peper gekogt voor 23gr. het
pond , en men calculeert ieder baal op circa 430 pond netto , dan bedraagt de
zelve ongeveer f 2450 - : - : Deeze fomme den volgenden dag afgeſchreeven '
hebbende , ontvangt nicn de Peper op de Schaal der Compagnie , en wanneer
men met dezelve wil afreekenen , dan formeert men de reekening op deeze wyze.
N. N. Debet aan de Oost - Indiſche Compagnie voor eene Kaveling Pee .
per van haar gekogt.
No. 18 , 1o Baalen
wegen 4350 13 .
Tarra 5 # per Baal 50
Netto t6 4300 à 23 gr. f 2472 · 10 :
Hier by voor de armen I per Mille f 2 - 10 -

f 2475 - :
Af voor drie maanden voor betaal à į Pct. f 37 • 2-1
f 2437 - 18 - ::
Hier
 OVER DEN KOOPHANDEL. 147

Hier uit blykt , dat men f 12 •- 2 - : te veel heeft betaald , om welke

>

wederom te krygen , men by den Boekhouder moet gaan , om hem de ree

kening te laaten zien , die, zo hy ze wel bevindt , het overſchot op de pe
per op den volgenden dag wederom doer afſchryven ; doch is 'er abuis in de
reekening , dan wordt hetzelve door den Boekhouder aangeweczen..
2 ° Als men op zyn ryd te weinig heeft afgeſchreeven.
By voorbeeld , men heeft eene Kaveling Javaaſche Katoenen Garens ge
kocht àà 41 ft het pond , en men calculeert dezelve ongeveer 250 m te wee
O

gen , dan bedraagt zulks omtrent f 500 - ; - : deeze als vooren afgeſchrcevcu
hebbende , formeert men de reekening als volgt
No. 27. 2 Baalen
weegende ft 258
Tarra 2 t per zak 4
Netto + 254 à 41 ft. f 520 - 14- :
Gaat af i percent voor goed gewigt f 5.4 .:

1
f 515 - 10 ::
By i per Mille voor de armen f . O

- 10 ::

f 516 - :::
Af voor drie maanden voor betaaling à i ; Pct. f 7 . 15
† 508 5

Waneer deeze reekening by den Bockhouder gebragt en accoord bevonden

wordt, blykt het , dat f 8.5 : te weinig is afgeſchreeven , welke men den
volgenden dag aan de Compagnie afſchryft, waar mede dan deeze reekening
geſlooten is.
3° Wanneer men de geheele Voorbetaaling niet geniet.
By voorbeeld , men heeft eene Kaveling van 46 ſtuk Guinees gekogt, à 16
Gld: het ſtuk , die men niet eerder betaalt, dan 'eene halve maand na de expi
ratie van den termyn , voor de volle voorbetaaling geſchikt, gelyk te vooren
gezegd is , dan formeert men de reekeninge op volgende wyze.

T No.
 148 OVER DEN KOOPHANDE L..
No. 32 , 40 Ps. à f16 - : - : f 640 ;
By i pr. Mille voor de Armen f • 13 :
f 640 • 13
Af voor 24 Maanden Voorberaaling, 1 Pct. f 8

f 632 - 13 :
4 ° Als men Nabetaaling of Intrest moet betaalen.
Men heeft by voorbeeld gekogt eene Kaveling bruine Peper op No.211.
10 Baalen weegende 4350 -
Tarra 5 t per Baal 50 tt ..

€ 4300 à 23 Gr. f 2472 - 10 .: .

By voor de Armen I per Mille f. 2 • 10 •

f 2475
: By drie Maanden Nabetaaling à 8 Pct in 't jaar f 49 • 10
12

L. 2524 • 10 • :
· Op dat een ieder konne zien , hoedanige goederen en op welk eene wyze
dezelve by de Maatſchappye worden verkogt , zullen wy hier nu laaten
: volgen eene. lyst der goederen , welke doorgaans door de Compagnie
worden verkogt , en met de Speceryen beginnen . Wy hebben reeds
gemeld , dat de Bewindhebbers den prys der Nagelen en Nooten naar
hun welgevallen ſellen , dewyl zy van dezelve geheel meester zyn:
Onitrent het Caneel heeft dit geen plaats : want hoewel de Maatſchap .
py wel alleen den Ceylonſchen handel in handen heeft, zo kan zy echter
den prys van 't Caneel niet zeer hoog houden ; dewyl op verſcheiden
plaatzen in de Indien valsch Caneel grocit , dat voor het ware eenigzins
gebruikt kan worden , en zonder twyffel tot een behulp in algemeen gebruik
zou komen , indien 't waare Caneet niet dan tot een onmaarigen prys was te
bekomen. Om deeze reden verkoopt de Maatſchappy het Caneel ſteeds in
't openbaar , benevens de Peper en Foelie , doch met die voorzorg ,, dat 'er
niet meer van de eerstgenoemde waarwordtgeveild , dan men ongeveer wect ,
dat in Europa gevoegelyk kan worden vertierd , dewyl anderszins , zo 'er
te veel teflens verkogt,werdt , de pryzen boven maaten zouden vallen .
Aan
 OVER : D EN KOOPHAN D - E L.
.
149 .

Aangaande de Peper heeft noch veel minder eenige. Monopolie plaats ,

+

dewyl dezelve door een ieder in de Indien is te bekomen . Met ger elde Lyst
ou is het aldus gelegen. ,,
In 't jaar 1775 werden de volgende waaren by, de-Relpective Kamers der
Compagnie verkogt :
Amſterd. Middelb .. Delft. Rotterd. Hoortí. Enkhuiz.
24 April. 1 Mai. 9 Mai . 11 Mai , 16 Mai.! 18 Mai.'

400000 Caneel , 200000 10содо 25000 25000 * 25000 25000

yoooo & Foelie 45000 22500 5625 5625 5625 5625
3780 2620 683 400 654 760
8702 Baalen bruine Peper
In 1776 .i. 15. Mai.
6- Mai. 22 April. 30. April. 2 -Mai. 13 Ma
400000 ts Caneel 200000 100000 25000 25000 25000 25000
τόοοοο' ft Foelie 50000 25000 6250 6250 6850 6250
10067 Baalen bruine Peper -510 488 895
5820 2600 354
2

In 1777 . 21 April. 7 April. 15 April. 17 April.' 5 Mai. 7 Mai .

400000 € Caneel 200000 100000 25000 25000 25000 25000

80000 # Foelie 40000 , 10000 5000 5000 5000 5000 '
ioooo Baalen bruine Peper 4375 2800 701 757 690 635

In 1778 . 127 April 4 Mai. 12 Mai. 14. Mai. 19 Mai. 21 Mai,,

350000 t Cance! 175000 87500 21875. 21875 21875 21875
85000 f Foelie 42500 21250 5325 5325 5325 5325

9546 Baalen bruine Peper 2020 3130 400 612 1484

In 1779. 12 April, 19 Apri.. 27 April. 29 April. 4 Mai. 6 Mai,

300000 E. Caneel 150000 75000 18750 18750 18750 18750

80000 # Foelie 40009 20000 5000 5000 5000 5000
12300 Baalen braine Peper 5350 3750 640 750 730 1080

In 1780. 17. April. 24 April. 2 Mai. 5 Mai. 9 Mai. II Mai.

25000 e3 Caneel 125000 62500 15625 15625 15625 15625

80000 fz Foelie 40000 20000 5000 5000 sooo 5000
9459 Baalen bruine Peper 3170 3690 583 780 376 860

TI 3 Wy
150 OVER DEN KOOPHAND E L.
Wy zullen hier nu laaten volgen de pryzen der voornoemde goederen ,
zodanig als zy in de verkoopingen van 1775 tot in 1779 by de verſchillende
Kamers zyn verkogi : zonder evenwel , zo weinig in deeze als in devolgende
opgaaven , den Leezer het oog te doen ſchemeren door de kleinſte gebroken
getallen , die tog in deeze beſchouwing niets ter zaake doen.
Caneel by 't pond.

1775 . 1776 . 1777. 1778. 1779.

Stuiv. Banco. Stuiv. Banco Scuiv. Banco. Stuiv . Banco, Stuiv . Banco.
Amſterdam 122 tot 160 : 117 tot 142 115 tot 179 106 tot 140 90 tot 1341
Middelburg 120 tot 140 1.16 tot 125 102 tot 142 102 10t 135 98 tot 132
Delft 140 tot 152 114 tot 140 102 tot 142 , 102 tot 133 -98 tot 132
Rotterdam 118 tot 149 113 tot 140 103 tot 138 101 tot 130 98 tot 132
Hoorn 117 tot 147 114 tot 132 107 tot 146 102 tot 125 -99 tot 130

Enkhuizen 116 tot 146 14 tot 134 101 tot 135 102 tot 130 99 tot 130

Foelie by 't pond.

1775. 1776. 1777 1778 . 1779.

$. & B. &. $ 2. $. & . $. &.

Amſterdam 20. 3 20. 3 21. 7 20. 10 21.

Middelburg 20. I 20.4 21. 8 20. 4 21. - 2

Delft 20. 2 20. 3 2.1 . 7 20.4 21. 2

Rotterdam 20 . 20. 3 21. 7 20. 4 21. 2

Hoorn 20. 3 20. 2 2-1 . 8 20. 4 . 21. 3

Enkhuizen 20. 3 20. 2 21. 8 20. 4 21. 3

Bruine Peper by 't pond.

1775 1776 . 1777. 1778. 1779.
8. 2. 8.

Amſterdam 26 21 234 26 23

Middelburg . 254 22 22 254 23

Delft 25 22 22 254 23
22 22 25$ 23
Rotterdam .
25
24 22
Hoorn ΕΙ'. 23€
લ:

21 22
Enkhuizen 25 23

Om

1
1
 O VE R D E N K 00 P H A N D E L. 15 !

Om den Leezer een denkbeeld te geven aangaande de verkoopingen der

overige goederen , die doorgaans in Slagt of Wintermaand worden verkogt,
zullen wy hier nu hoofdzaakelyk laaten volgen de verkoopings lysten van de
jaaren 1775 , 1776 , 1777 , 1778 en 1779 ; benevens die van 1780 in haare
volle uitgebreidheid .
De verkoopingen der cerstgenoemde jaaren" zyn geweest de volgende :
1775. 1776. | 1777 | 1778. | 1779.
84993 84998 23 55 88991 34427
Witte Peper
to 10346 11232
11257 10064 10881
Geconfyte Gengber.
Geconfyte Notemuskaat, ſtukken 900 1000 200 800 1871
Cauris 125437 69286 44357 51984
vlesſen 120 120
Soya
Salpeter 3 2374083 1286217 2568315 2350000 3098838
Verſchillende Houten: 645231 743842 806123 622125 645200
11364 11261 9460 11256 10538
Indigo
Curcuma छि 60000 70000 65625 60875 01250
Poederzuiker 340657 936975 533918 636006 498289
Tin छि 540000 840000 1774501 379705 484443
209101 | 200061 331520 34199 1 162200
Spiauter
Cardamom et 13654 12997 6370 7070 6783
Campher
40253 50372 27060 29200 26301 :
Borax ह 6000
6000 6000 6000 4000
है 1496 3685 8980 18625 8625
Benjoin
伊伊伊伊

Carchou हि 8000 4000 I 200 1500 2500

Draakebloed 990 1000 2496 3142
18184 3
21410 18431 14762 15828
Gommen in zoorten
Lange Peper 10000 15000 16500 9011 17000
छि * 10000 10000 8875 6850 12500
Cybebe of Staartpeper
Rhabarber en andere wortels हि 101027 ) 107562 80415 57246 58174
हि 21603 17812 18348 17706 15607
Sago
6157 5434 3431 3096
Steranys
Parlemoer ps 7000 4295 9016 7614 .
160 1бо 160
Caneel Olie concen 240
Olie van Foelie oncen 320 360 240 120 320

Nagel Olie oncen 256 256 64 320

oncen 320 384 200 320
Muskaat Olie
caraaten 970 , 549 1339 130 41
Diamanten
3528 3918 37500 18750 18750
Bindrottingen
Tamarinden छि 50000 120000 120LO

Aamen 59 58 52 24 52
Caapſche Wya
Arak 1 Leggers 45 17 39
Ruwe
152 QiViE'R'DEN KOOPHAN'DE 'L.
1775. 1776. | 1777: 1 1778.. 1779.

Ruwe Zyde TB 58388 72271 122321 81498 57313

· Florette Garens # 1 2000 1 2000 I 2000 1 2000 13050
Catoenen Garens to 78687 77090 90750 7.717 108733
Javaaſche Coffy † 6176000 5539250 4256250 4000000 3710641
Thee in zoorten tt 370390437862843921588 1893329 1848545
Porceleinen Kasſen 2557 2066 2098 875 1431
Zyden Stoffen Stukken 3715 7225 9928 86766136
Catoenen Lynwaaten . Stukken 308449 244200 299395 326075.385650
Neusdoeken Stukken 2700 4060 3000 6278 -5433
Nankings Stukken 35135134911 47006 ) 24186 27910

In de Najaars verkooping van 1780 zyn by de Reſpective Kamers der

Compagnie verkogt de volgende goederen.
.
Amſt . ! t. Hoorn | Enkh .
Zeel . | Delft Rot
13 Nov. 27. Nov. 4. Dec. 6 Dec, 12 Dec. 13 Dec.
174.25 2125 1531 531 .531 531
71674.6 Witte Peper 1170
1148 1165 808
10930 tt Geconfyte Gengber 3529 3ITO
100 100 $
100 100
700 ps dito Nooten 300
28 , 1 294 184 144 . 142 135
1150 B dito Nagelen
45 130 ‫را‬ 1.5 15 15
135 ps Flesſen Soya
133229 & Cauris 20116 113113
219 3013 Salpecter 1199842 537863 160000 275308.
16220
435909 TB Sappanbout Bimaas 213689 129000 17000 60000
3274 dito Ceylons 3274
dito 22000 .14.000 2000 6000
44000 Siams
S1900 dito [ Javaas 11900
155558 -20000 1 5000 15000
205558€ Caliatourshout
4321 1 : 930 1000 1 00
97922 B Indigo Javaasch 0671 1000

71464 # Curcuma Javaasch 33464 23000 3750 37.50 3750 37-50

422648 iz Poeder Suiker 230261 9 2269 1001.18
4650 4650
37804 tt Tbin Malax Inktkok 19250 9254
297017 # dito dito in Schuit 100000 100005 -97014
21668 ')
392531 e dito Bankas in dito 267531 | 60000 43332 28000
28000 t Spiaulter 434 110 110 110 HO
1661 # Cardamom Javaas 787
61 34 ft dito Ceylons 6134
57119 tt Camphor
I
35263 12285 1905 1838 1881 3947
1

2700 2600 2709

8000 to Borax
8423 3750 .*71000 875 . 875 1000
15923 to Benjuin
2000 # Catchou 17001 : 3001
4380 # Drae
 O V ER DEN KOOPHAND E L. 153

Amit. Zeel . Delft. Rott Hoorn Enkh .

13 Novi 27 Nov , + Dec , 16 Dec 2 Dec. 13 Dec.
2380## Drakenbloed 736 774 223 227 210 210

7080 to Gom Gutte 2687 2202 551 555 542 543

3083 to Aloë Sucatrina 3083
3 Goml . Siams op Stokj

L
=I
terpreuve. 3
7800 to Schellak 2700 2500 260
16874 tt Lange Peper 6874 5000 1250 1250 1 250 1 250
10018 t Cubebc of Staartpep. 4896 26 : 2 625 625 625 625
485 e Radix Lopeſiana q85
20825 Rhabarber 8118 7320 5387
18307 # Radix China 6578 6411 5318
O
35919 ft dito Galinga 12992 13121 9815
20993 € Sago Malax , ordin. 9925 4638 1368 1374 1344 1344
125 TB dito Tonquinſe,witte

o o
O
terpreuve 125

0
2į dito Borneo ſe terpr. 2 o

4707 Star Annys 1636 1767 O 1304

7150 ps Paarlmoer Schelpen 4399 1171 393 411 393 383

co
o
160 Oncen Canneel Oly 60

o
100 O

o
o o
320 Oncen Fouly Oly 200 120

320 Oncen Nagel Oly 0 O

320 O

J21 Carraat Ruw Diamant 121

O
39 # Stamp - Paarlen 39 O

31 ps Kritſen met Goud 31

0

6 Pieken met Goud 6 O •O

2 O O
ps Handr. met goud kn.
O O
28125 € Bindrottingen 9375 9375 9375
30000 # Tamarinde 30000 0 O

26 Amen Roode Cond.w. 13 8 3 O

3 o
26 Amen witte dito dito 13 7
O

1 6
136 Leggers Araca 53 51 7. 8
6577 O O
13596 € Ruwe wit . Nan . Zyd 3129 3890
10038 Canton ſe Ruwe Zyde 8011
O
O

2029
12900 € Beng. Zyde Ital . Ver .
windin . 5984 952 2992 2992 O
o

12080 ## dito dito Tanny 2850 JOGO 900 105 5250 980
2400 # ditodito TannaBanna 900 300 300 600
300
3450 # dito dito Adapangia 900 150 154 1950
300
0

4800 tb dito dito Jongep Tan' 2250 1050 750 751

4500 dito dito Rayp.Tan . 600 60c O
2250 1050
III. DEEL. 6150 Flo
 150 OVER DEN KOOPHANDE L.
Wy zullen hier nu laaten volgen de pryzen der voomoemde goederen ,
zodanig als zy in de verkoopingen van 1775 tot in ' 1779 by de verſchillende
Kamers zyn verkoge : zonder evenwel , zo weinig in deeze als in de volgende
opgåaven , den Leezer het oog te doen ſchemeren door de kleinſte gebroken
getallen , die tog in deeze beſchouwing niets ter zaake doen .
Caneel by ’t pond .

-1775. 1776. 1777. 1 1778. 1779

Stuiv . Banco . Stuiv . Banco Stuiv. Banco . Stuiv . Banco . Stuiv. Banco .
Amſterdam 122 tot 160 117 tot 142 115 tot 179 106 tot 140 90 tot 1343
Middelburg 120 tot 140 116 tot 125 102 tot 142 102 10t 135 98 tot 132
Delft 120 tot 152 114 tot 140 102 tot 142 102 tot 133 98 tot 132
Rotterdam 118 tot 149 113 tot 140 103 tot 138 101 tot 130 98 tot 132
Hoorn 117 tot 147 114 tot 132 107 tot 146 102 tot 125 99 tot 130
Eukhuizen 116 tot 146 114 tot 134 101 tot 135 102 tot 130 99 tot 130

Foelie by 't pond.

1775. 1776. 1777 1778. 1779 .

B. &. $ 8. $. &. B. 8.
Amſterdam 20. 3 20. 3 21. 7 20. 10 21 .

Middelburg 20. I 20.4 21. 8 20. 4 21. 2

Delft 20. 2 20. 3 2.1 . 7. 20.4 21. 2

d.

Rotterdam DO . 20. 3 21. 7 20. 4 21. 2

Hoorn 20. 3 20. 2 21 . 8 20 : 4 21. 3
Enkhuizen 20. 3 20. 2 21. 8 20.4 21. 3

Bruine Peper by 't pond. :

1775. 1776 . 1737 1778 1779.
& 8 8. 8.
Amſterdam 26 21 234 26 23
Middelburg .
25 $ 22 22 25 $ 23
Delft 25 22 22 25 $ 23
Rotterdam 251 22 22 25$ 23
Hoorn 20 23€ 24 22

Enkhuizen 25 21 23 22

Om
1

OVER DEN Ķ 0.0P HAND E L. 15 !

Om den Leezer een denkbeeld te geven aangaande de verkoopingen der
overige goederen , die doorgaans in Slagt of Wintermaand worden verkogt ,
zullen wy hier nu hoofdzaakelyk laaten volgen de verkoopings lysten van de
jaaren 1775 , 1776 , 1777 , 1778 en 1779 ; benevens die van 1780 in haare
volle uitgebreidheid .
De verkoopingen der cerstgenoemde jaareil zyn geweest de volgende :
1775. 1776. | 1777. / 1778. | 1779 .
Witte Peper ft 84993 84998 23 55 88991 34427
Geconfyte Gengber. ts 10346 11232 11257 10064 10881
Geconfyte Notemuskaat , ſtukken 900 1000 900 800 1871
Cauris ts 125437 69286 44357 51984
Soya vlesſen 120 120

Salpeter to 2374083 1286217 2568315 2350000 3098838

Verſchillende Houten छ 645231 743842 806123 622125 045200
Indigo 11304 13261 9460 11256 10538
Curcuma
Poederzuiker
हि 60000
340657
70000 65625 60875
936975 ' 533918 , 636006
01250
498289
Tin है 540000 840000 177450 379705 484448
Spiauter 209101 | 200061 337520 34199 162200
独 馆

Cardamom 136541 12997 6370 7070 6783

Campher 40253 50372 27060 29200 26301 :
Borax 6000 6000 6000 6000 4000
馆 伊伊伊伊

Benjoin 1496 3625 8980 18625 8625

Caichou 8000 4000 1 200 1300 2500
Draakebloed छि 990 1000 2496 3142
Gommen in zoorten 181841 21410 18431 14762 15838
Lange Peper छि 10000 15000 16500 9011 17000
Cybebe of Staartpeper छि - 10000 10000 8875 6850 12300
Rhabarber en andere wortels हि 101027 107562 80415 57246 58174
Sago हि 21603 17812 18348 17706 15607
Steranys छि 6157 5434 3431 3096
Parlemoer ps 7000 4295 9016 7614 .
Caneel Olie concen 240 160 160 160
Olie van Foelie oncen 320 360 240 120 320
Nagel Olie oncen 256 256 64 320
Muskaat Olie oncen 320 384 200 320
Diamanten caraaten 970 549 1339 1301 41 .
Biudrottingen वि 3528 3918 37500 18750 18750
Tamarinden है 50000 120000 IZOLO
Caapſche Wyn Aamen 59 58 52 24 52
Arak Leggers 45 1 39
Ruwe

을
1
152 ov'EⓇR DEN KOOPHAND E L.
1775. 1776. | 1777: 1 1778. 1779.

Ruwe Zyde 58388 72271 122321 85498 57313

* Florette Garens to 1 2000 12000 12000 1 2000 13050
Catoenen Garens to 78687 77090 90750 7717 108733

Javaaſche Coffy € 6176000 5539250 4256250 4000000 3710641

Thice in zoorten # 3703904 3786284 3921588 1893329 1848545
Porceleinen Kasſen 2557 2066 2098 875 1431
Zyden Stoffen Stukken 3715 7225 9928 8676 6136
Catoenen Lynwaaten Stukken 308449 244200 299395 326075 | .385650
Neusdoeken Stukken 2700 4060 3000 6278 -5433
Nankings Stukken 351251 34917 47006 ! 24186 27910

In de Najaars verkooping van 1780 zyn by de Reſpectiye Kamers der

Compagnie verkogt de volgende goederen.
Amſt, Zcel. | Delft 1 Rott. , Hoorn Enkh.
1 13 Nov. 27 Nov. 4 Dec. 6 Dec, 12 Dec. 13 Dec.

716747 Witte : Peper 17425 2125 531 531 . 531 531

10930 t5 Geconfyte Gengber 1148 1165. 1170 808
3529 ZITO
100 100 100 100
700 ps dito Nooten 300
1150 R dito Nagelen 3 281 1 294 154 144, 142 135
135 ps Flesſen Soya 45 i 30 IS I'S IS 15
133229 # Cauris 20116 113113
219 3013 & Salpeeter 1199842537863 160000 275308 .
435909 te
B Sappanbout Bimaas 213689 129000 17000
60000 16220
3274 dio Ceylons 3274
44000 dito Siams 22000 14000 2000 6000

S1900 dito [ Javaas 11900

155558 20000 1 5000 15000
;‫ܟ;ܕ‬

2055588 Caliatourshout
4321 1939 1000 1000 1000
17922 tt Indigo Javaasch 9671
33464 - 23000 3750 37.50 3750 3750
71464 # CurcumaJavaasch
2 30261 92269 100118
422648 # Poeder Suiker
19250 9254 4650 .4650
37804 tt Thin . Malax Inktkok
297014 # dito dito in Schuit 100000 foood -97044
392531 ta dito Bankas in dito 267531' * 60000 43332 21668 ')
28000
28000 # 3 Spiaulter
1661 ft Cardamom Javaas 787 434 110 .
110 110 HO

61 34 ft dito Ceylons 6134

T
57119 tt Camphor 35263 -12285 1905 1838 1881 3947
8000 to Borax 2700 2боо — 2709
05923 ft Benjuin 8423 3750 " 1000 .
875 . 875 11000

2000 tb Catchou 1700 | 300 |

. +380 # Dram

1
 OVER DEN KOOPHAND E L. 153
Amſt. Zeel . Delft . Rott Hoorn Enkb.
13 Nov. 27 Nov. + Dec. 16 Dec. 2 Dec , 13 Dec.
2380 t Drakenbloed 736 774 223 227 ZIO 210

7080 to Gom Gutte 2687 2202 551 555 542 543

3083 # Aloë Sucatrina 3083
3 to Goml. Siams op Stokj
terpreuve. 3
7800 tt Schellak 2700 2500 2600
16874 W Lange Peper 6874 5000 1250 1250 1250 1250
10018 ft Cubebe ofStaartpep. 4896 26 : 2 625 625 625 625
485 e Radix Lopeſiana 485
20825 t Rhabarber 8118 7320 5387
18307 # Radix China 6578 6411 5318
o
35919 ft dito Galinga 12992 13121 9815
20993 Et Sago Malax , ordin. 9925 4638 1368 1374 1344 1344

1
125 TB dito Tonquinſe,witte

ill

o
O
terpreuve 125

-
O
2į too dito Borneoſe terpr. 22 O

4707 B Star Annys 1636 1767 O 1304

4399 1171 393 411 383
7150 ps Paarlmoer Schelpen 393

co
o
160 Oncen Canneel Oly 100 60 O

o
o
O
320 Oncen Fouly Oly 200 120 O

o
320 Oncen Nagel Oly 320

O
121 Carraat Ruw Diamant 121 O

O
0
39 # Stamp - Paarlen
1

‫ܘܘ‬
39
0
>
31 ps Kritſen met Goud 31
6 •
6 Pieken met Goud
O
ps Handr. met goud kn. 2

28125 tt Bindrottingen 9375 9375 O

9375
o
O

30000 € Tamarinde 30000

o

26 Amen Roode Cona.w. 13 8 3 2

3 0
26 Amen witte dito dito 13 7
o

1 6
136 Leggers Araca 53 51 7 8
o

13596 t Ruwe wit. Nan. Zyd 3129 6577 O

3890
10038 Cantonſe Ruwe Zyde 8011 2027
12900 6 Beng. Zyde Ital . Ver.
windin . 5984 952 2992 2992 0 O

12080 ## dito dito Tanny 2850 JOJO 900 105 5250 980
2400 i ditodito TannaBanna 900 300 300 600
300
3450 # dito dito Adapangia 900 150 དུ་ 1950 300
0
o

4800 B dito dito Jongep Tanº 2250 1050 750 75

4500 es dito dito Rayp.Tan , 600 бос O
o

2250 1050
III. DEEL. V
6150 # Flo

1
154 OVER DEN KOOPHANDEL.
Auſt. Zeel. Delft Rott. Hoorn Enkh ,
13 Nov. 27 Nov. 4 Dec. 6 Dec. 12 Dec. 13 Dec ,
O
0150 # Florette Gaarens 2700 600 1350 1500
6000 2850 2850 o

O
15075 # Catoene Gar. Beng. 3375
L
O
6802 B dito dito Corman. 5808 997
o
34000 3 dito dito Surat. 22600 11400 O

o
20000 to dito dito Tutucor 14500 5500
72645 dito dito Javaasch 32933 19712 5000 5000 sooo 5ooo
4290000 to Coffy Javaasch 2225000 1135000 215000 25000 250000 250000
0 O
17000 tt dito Ceylons 17000 O

76391 T dito Bourbons 76391

O
THEE direct van CHINA .
3020 13880 O o 2664
20564 tt Thee dito Heyſand
O 0
33989 dito dito Schin 5201 2 871 o 2914

OOO
28240 67.90 0 O 21866
117302 ft dito Tunkay
0
215270 dito Songlo 108381 51874 0 55015
767 618 0 486
1871 to dito Joosjes
55236 tot dito Pecco 16580 15786 O 22870
140388 & aito Sorachon 48521 40512 O 51355
162137 150401 116 23
434921 dito Congo
0
1634012 fb dito Boey 627818 568762 O 437432

o
440 Kasſen Porcelein 164 155 O 127
431 Tobbens dilo 100 131 174
O
O

OOOO
707 Bondels dito 139 273 355
co

ZYDE STOFFEN .
Ibon ps Roemaals Zyde 400 800 200 200
O O
o 200 o
O
200 ps Cora of onged Vr . Kl .
O

100 2 20
320 ps Alegiasſen
0
1570 ps Armofyn Bengaals 400 530. 320 320
500 ps Poids Damaſten : 100 250 0 510
500 ps Meubels Damaſten 300 50 150
0 50 o O
50 ps Pour de foyen
o

159 O 100
499 ps Gorgorons 249 0

20 0
20 ps Fluweelen
210 200 0 100
510 ps Saitynen
200 100
550 p, Luftrings 0 O 250
50

200 ps Lampasſen 100 o O 50

50 ps Chegrynen So 0
O

100 psGriferjes 50 0 50
1499 ps Pek . of Rol - Armof. 350 749 O 400
100 ps Pelans dub'belde 0 50 50
go ps Japanſe Zyde Rokk . 3 8
CATOENE

1
 OVER DEN KOOPHANDEL 155
Amſt. Zeel. Delft Rott. Hoorn Enkh.
CATOENE LYWAATEN . 13 Nov. 27 Nov. 4 Dec. 6 Dec. 12 Dec. 13 Dec.
49035 ps Casſa divers 180c6 7669 7911 0

OO
15449
8 so ps Adathys 354 240 128 128 0

1656 ps Tansjeebs 3995 2771 1945 1945

12246 ps Malmolens 4477 3898 1918 1953 0 0

479 ps Alliaballys 98 183 99 99

186 ps Nainfooks 50 50 43 43 0 0

181 ps Seerhandconats 45 50 43 43 0 0

377 ps Seerbetjes 14+ 142 41 50

2580 ps Therindains 880 860 420 420 o O

2200 ps Bethilles Cangam 600 800 400 0 0

400
4283 ps Douriasſen 1410 1433 720 720 0 0

IOO
657 ps Neusdoek . Harriap. 357 Ioo I20 0

10247 ps Berhilles gebleekt 6647 3600 O 0 O

3088 ps Hamans 1020 998 535 535 0 O

100 331 100 100

631 psKeeper O

6672 ps Saanen 2340 2212 1080 0

1040
ICO 100 100
400ps Sologesjes TOO

OOO
3581 ps Mamodies 1300 1081 600 600 0
100 200 IOO
soo ps Sittaras 100
100 O 10o
300 ps Tuckerys 100
1120 psd'Herriabadys 400 240 240 240
5780 ps Amiertjes 2200 1380 I100 1100

1720 psLachoriasſen 580 580 280 280

2400 ps Dongrys of Pautkas 900 700 400 400
I 2208 ps Baftasſen divers 4879 3259 2070 2000
700 ps Moeris divers 500 200
1800 800
2600 ps Carte Caatjes
3100 psHane Caatjes 2350 750 o
O

100 ps Moenemolam Caatjes 50 50

200 ps Periemoenem . Caatj. 150
‫ܘ‬

50 0

5900 ps Callamangany's 5000 900 0 o

2000
3400 ps Berampaats I 200

400 ps Savogesjes 300 100 O

2100ps Dotys 1500 600 0 o O

3291 ps Ging . div. van Beng. 900 1191 600

600 0

1200 ps Nillas 300 Soc 200 200

1300 psSeerſukkers

1
156 OVER D F N KOOPHANDE L.
Amft. Zeel.
13 Nov. 27 Nov.
ft 16Rott.
; Delft,
¡D4elDec Hoorn
Dec. 12 Ce :
Enkhi
Deco

1300 ps Seerfukkers 400 300 300 300 o D

200 ps Sichtermans Saay 100 100 O

O
100 ps Copees Peza 100 0 0 O o 0

476 ps Thepoys 90 186 100 100 0 0

600 ps Chelasſe van Hougly's 200 200 100 JOO 0

250 ps Photasien 160 90 O O 0

1500 ps Neusdoeken Kismis

o
300 900 150 150 0

20104 ps Roemaals divers 10385 7319 120C I 200

2284 ps Bethilles Bonte 1484 800 0 0

1000ps Chelasſen v . d. Kust. 600 400 0 0 0

101 ps Chiiſe Neusdoeken 101 0 O 0 0

6100 ps Chiţſen divers 4000 1900 joo јсо 0 0

2700 ps Niquaniasſen 18co 9၁ဝ 0 0

400 ps Bherms 300 100 0 0 o

O
1300 ps Browles I100 200 0 o 0
8000 ps Corroots 5600 2400 0
4000 ps Chelasſen v, Souratte 2900 IICO
1000 ps Bajota 400 900 o 0 0
600 ps Naginapaat 400 200 O
o 0
78546 ps Gerrasſen 6386 5760 3200 3200
61420 ps Salempouris 34100 23160 2080 2.81 o

O
68840 ps Guinees 42140 '23020 1840 1840 0
1040 ps Doefootjes $ 60 0
240 o
* 240
298 ps Atchiabanys 100 98 10
700 ps Soesjes 200 ३०० 100 100 O
1800 ps Sjappalens of gedr.
o
zyde Neusdoeken 400 1 200 ICO JOC

400 ps Sjappa Sarrjes ofged .

Vrouive Kleedje 200 200 O O O

3400 ps Bandanoes боо 2000 400 400

26810 ps Nankings Linn. gecl 7404 16270 0 0
3076
8 ;ops dito dico wit O 870 0 0 0
o
16450 ps Vellen Papier 10500 5950

Benevens de goederen van particulieren >, en van voorige jaaren overge

houden.
In

1
1
 $

olv ER D E N KOOPHANDEL, 157

1
In het Jaar 1775 zyn de volgende twee en twintig Schepon der Oost
Indiſche Maatſchappy in 't Vaderland BINNENGEKOMEN , als >

Voor de Kamer AMSTERDAM .

's Compagnies Welvaren , van Batavia .
Bodtland ,
Alkemade ,
Groenendaal ,
Honkoop ,
Westerveld , over Ceylon .
't Veldhoen 9

Zuidbeveland ,
De Pallas , over Choromandel.
De Bovenkerker Polder over Bengalen.
se Lam ,
De Vryheid , over Chinc .
Ceres ,
Oost - Capelle,
Beemſters Welyaren ,

Voor de Kamer ZeELAND.

Mars, oan Batavia .
Borsſele ,
Willem de Vyfde ,
Voor de Kamer DELÉT.

De Vrouw Antonetta Conradina , van Batavia.

Voor de Kamer ROTTERDAM.

De Dankbaarheid , van Batavia.

Voor de Kamer HOORN .

Bredehof, ( als Voorzeiler ) van Batavia.

Voor de Kamer ENKHUIZEN.
Hoog Karſpel, van Batavia .
V 3 In
158 OVER DEN KOOPHANDEL
In 1775 zyn UITGEZEILD drie en dertig Schepen , als
voor de Kamer AMSTERDAM .
't Hoekerſchip Catwyk aan Rhyn , > naar de Caap.
' t Huis te Spyk , naar China .
naar Batavia .
Voorburg ,
't Huis ter Meye , naar Coylon.
naar Batavia .
Holland ,
Beekvliet ,
Landskroon ,
De Triton ,
Groenendaal ,
Bodthland ,
't Fluitſchip de Hoop , naar de Caap.
De Held Woltemade , naar Batavia ,
Alkemade ,
De Vryheid ,
Mentor , 9
naar Chind.
Blok ,
Westerveld ; naar Ceylon
.
Honkoop ,
Voor de Kamer ZEELAND .
Oud Haarlem , naar Ceylon.
naar Batavia .
Popkensburg ,
't Fluitſchip Noordbeek , naar de Caap.
Vreeburg , naar Batavia .
De Zilvere Leeuw
Ceres , naar China.
Voor de Kamer DELFT .
naar Batavia .
Juno , naar China .
't Buiten Leven ,
Voor de Kamer ROTTERDAM .
naar Batavia .
De Jonge Hellingman ,
' t Huis te Krooswyk , naar de Caap.
naar Batavia .
Diana
Voor de Kamer HOORN .
De Vrouw Corn . Hillegonda , naar Batavia .
Meerenburg ,
Voor de Kamer ENKHUIZEN,
naar Batavia .
Hoolwerf ,
Batavia ,
In 't jaar

3
 OVER DEN KOOPHANDE L. 159

In 't jaar 1776 zyn BINNENGEKOMEN vyf en twintig Sche

pen , als
Voor de Kamer AMSTERDAM . 1

De Jonge Lieve , van Batavia .

't Loo ,
Ritthem
Woestduin ,
't Huis te Spyk , .

De Herſteller ,
De Bodt , van Coromandel.
De Patriot , van de Caap.
De Indiaan , van China .
De Morgenſter ,
't tluis ter Meije , van Ceylon .
Foreest ,
van Bengalen
/

Voor de Kamer ZEELAND.

't Huis Om , van Batavia .
' t Hof ter Linde ,
Voorburg ,
Noordbcek , oan de Caap.
Europa , van China.
De Paauw , van Bengalen.
Oud Haarlem , van Ceylon.
Voor de Kamer DELFT.
Ridderskerk , van Batavia .
Voor de Kamer ROTTERDAM .
De Jonge Samuel , l'an Batavia.
't Huis te Krooswyk , ' van de Caap.
Voor de Kamer Hoorn.
Abbekerk , van Batavia
Voor de Kamer ENKHUIZEN. .
De Bertha Petronella , van Bajaoia .
De Jonge Hugo , van China.
In 't jaar
 E L
160 O V ER DEN KOOPHAND .
In 't jaar 1776 zyn UITGEZEILD agt en twintig Schepen ,
als
Voor de Kamer AMSTERDAM.
Bovenkerker Polder , naar Batavia.
Oost Capelle ,
į Veldhoen ,
Beemſters Welvaren ,
Compagnies Welvaren ,
Behemoth ,
De Both ,
De Patriot ,
De Tempel , naar Bengalen.
Mercuur ,
't Hoekerſchip Katwyk aan Rhyn , naar de Caap .
Jagtrust ,
't Zeepaard , naar China.
De Ganges ,
[ Loo , naar Cylon.
Voor de Kamer ZEELAND .
Willem Frederik , naar Batavia.
Mars ,
Concordia ,
Aſia ,
naar China.
Overduin ,
Voor de Kamer DELFT .
De Vrouw Antonietta Conradina , naar Batavia .

De Vriendſchap ,
Voor de Kamer ROTTERDAM.
naar Batavia .
De Dankbaarheid ,
Canaän , naar China .
Voor de Kamer HOORN .
Bredehof , naar Batavia .
Hoorn , .

Voor de Kamer ENKHU'IZ E N.

nar Batavia .
Batavia
Hoogkarſpel.
In 't jaar
 OVER DEN KOOPHAND E.L. 161

In 't jaar. 1777 zyn BINNENGEKOMEN drie en twintig

Schepen , als
Voor de Kamer AMSTERDAM.

De Held Woltemade , van Batavia ,

De Mentor ,
Amſterdam ,
Holland ,
Westerveld , van reylon .
Overhout ,
De Princes van Orangen , van Coromandel.
Delfshaven , van Bengalen.
Catwyk aan Rhyn , van di Caap.
De Triton , van China .
De Ceres ,
Voor de Kamer ZEELAND.
Bodtland , uan Batavia
Popkensburg ,
Bata via ,
Honkoop , oan Ceylon .
Blok , van China .

Voor de Kamer DELFT.

Vreeburg , van Batavia .

Buitenleeven , van China.

Voor de Kamer ROTTERDAM ,

Blyenburg , oan Batavia .

De Tempel, van Bengalen.
Voor de Kamer Hoorn..
De Vrouw Cornelia Hillegonda, van Batvia ,
Meerenburg,
Beekyliet , van Bengalen.
III. DEEL X In 't jaar
162 OVER DEN KOOPHANDEL.
In 't jaar 1777 zyn UIT GEZEIL D vier en twintig Sche:
pen , als
Voor de Kamer AMSTERDAM .
De Mercuur , naar Batavia .
Woestduin .
De Morgenſter,
't Huis te Spyk ,
Foreest ,
' t Loo , naar Ceyloni.
De Dolphyn , naar China .
Vredenhof ,
't Huis ter Meye ,
Voor de Kamer ZEELAND.
naar Batavia ,
Europa ,
't Hof ter Linde,
Oud Haarlem ,
't Huis Om ,
Voorburg ,
De Paauw ,
De Fluit Noordbeek , naar de Caap.
Voor de Kamer DELFT.
naar Batavia .
De Vriendſchap ,
Ridderkerk ,
Voor de Kamer ROTTERDAM.

't Huis te Krooswyk , naar Batavia .

Canaän , naar China ,
Voor de Kamer Hoorn.
' c Schip Hoorn , naar Batavia .
Abbekerk , naar China .
Voor de Kamer ENKHUIZEN .
naar Batavia .
De Vrouw Johanna Margareta ,
De Jonge Hugo ,
In 't jaar

1
 OVER DEN KOOPHAND E L: 163 1

In 't Jaar 1778 zyn BINNENGEKOMEN twee en twintig

Schepen , als
Voor de Kamer AMSTERDAM
De Jonge Hellingman , van Batavia .
Compagnies Welvaren ,
De Vryheid ,
De Vrouw Johanna Margareta ,
De Wakkerheid , van Coromandel .
Mercuur , van Bengalen .
Mars , van Ceylon.
't Loo ,
't Zeepaard , van China.
Overduin ,

. Voor de Kamer ZEELAND,

De Both oan Batavia . ?

Willem Frederik ,
Ouwerkerk ,
Juno, van Bengalen.
De Ganges , van China.
Willem de Vyfde, van Ceylon.
Voor de Kamer DELFT,

De Vrouw Anthonetta Conradina , oan Batavia .

Voor de Kamer ROTTERDAM,

Diana , van Batavia .

Canaän , van China.

Voor de Kamer HOORN.

Bredehof, van Batavia.

Voor de Kamer E NK HU IZ E N.

Hoolwerf, . van Batavia .

Hoog Carſpel, van Benyalen.
In 't jaar
160 O V ER DEN KOOPHANDEL.
In 't jaar 1776 zyn UITGEZEILD agt en twintig Schepen ,
als
Voor de Kamer AMSTERDAM,
Bovenkerker Polder , naar Batavia.
Oost Capelle ,
't Veldhoen ,
Beemſters Welvaren ,
Compagnies Welvaren ,
Behemoth ,
De Boch ,
De Patriot ,
De Tempel , naar Bengalen.
Mercuur ,
't Hoekerſchip Katwyk aan Rhyn , naar de Caap.
Jagtrust,
naar China,
't Zeepaard,
De Ganges ,
[ Loo , naar C :ylon.
Voor de Kamer ZEELAND.
naar Batavia,
Willem Frederik ,
Mars ,
Concordia ,
Aſia , naar China.
Overduin ,
Voor de Kamer DELFT .
naar Batavia .
De Vrouw Antonietta Conradina ,
De Vriendſchap , Voor de Kamer ROTTERDAM .
naar Batavia ,
De Dankbaarheid , naar China .
Canaän ,
Voor de Kamer HOORN .
naar Baavia .
Bredehof ,
Hoorn ,
Voor de Karrer ENKHU'IZ E N.
par Batavia
Batavia ,
Hoogkarſpel.
In 't jaar
 O VER DEN KOOPHANDE L. 161
In 't jaar 1777 zyn BINNENGEKOMEN drie en twintig
Schepen , als
Voor de Kamer AMSTERDAM.

De Held Woltemade , van Batavia ,

De Mentor ,
Amſterdam ,
Holland ,
Westerveld , van reylon.
Overhout ,
De Princes van Orangen , van Coromandel.
Delfshaven , van Bengalen.
Catwyk aan Rhyn , van di Caap.
De Triton , van China .
De Ceres ,
Voor de Kamer Z LLLAND.
Bodtland , van Batavia
Popkensburg ,
Batavia ,
Honkoop , oan Ceylon.
Blok , van China .

Voor de Kamer DELFT.

· Vreeburg , van Batavia .

Buitenleeven , van China.

Voor de Kamer ROTTERDAM ,

Blyenburg , oan Batavia .

De Tempel, van Bengalen .
Voor de Kamer Hoorn.
De Vrouw Cornelia Hillegonda, van Bat.via .

1
Meerenburg ,
Beekvliet , van Bengalen.
111. DEEL x In 't jaar
162 OVER DEN KOOPHANDEL.
In 't jaar 1777 zyn UIT GEZEILD vier en twintig Sche .
pen , als
Voor de Kamer AMSTERDAM

De Mercuur , naar Batavia .

Woestduin .
De Morgenſter ,
't Huis te Spyk ,
Foreest ,
't Loo , naar Ceylon .
De Dolphyn , naar China .
Vredenhof ,
't Huis ter Meye ,
Voor de Kamer ZEELAND.
Europa , naar Batavia ,
't Hof ter Linde ,
Oud Haarlem ,
't Huis Om ,
Voorburg ,
De Paauw ,
De Fluit Noordbeek , naar de Caap.
Voor de Kamer DELFT.
De Vriendſchap , naar Batavia .
Ridderkerk ,
7 Voor de Kamer ROTTERDAM.

't Huis te Krooswyk , naar Batavia .

:
Canaän , . naar China ,
Voor de Kamer Hoorn .
naar Batavia ,
' t Schip Hoorn ,
Abbekerk , naar China .
Voor de Kamer ENKHUIZEN.
De Vrouw Johanna Margareta , ndar Batavia .

De Jonge Hugo ,
In 't jaar
 OVER DEN KOOPHANDE L. 163
In 't Jaar 1778 zyn BINNENGEKOMEN twee en twintig
Schepen , als
Voor de Kamer AMSTERDAM
De Jonge Hellingman , van Batavia .
Compagnies Welvaren ,
De Vryheid ,
De Vrouw Johanna Margareta ,
De Wakkerheid , van Coromandel .
Mercuur, van Bengalen.
Mars , van Ceylon .
't Loo ,
' t Zeepaard , van China.
Overduin ,

Voor de Kamer ZEELAND ,

De Both , oan Batavia . 3

Willem Frederik ,
Ouwerkerk ; .
Juno , van Bengalen.
De Ganges , van China.
Willem de Vyfde , van Ceylon .
Voor de Kamer DELFT,

De Vrouw Anthonetta Conradina , oan Batavia .

Voor de Kamer ROTTERDAM,

Diana , oan Batavia .

Canaän., van China.

Voor de Kamer HOORN.

Bredehof, van Batavia.

Voor de Kamer ENKHUIZE N.

Hoolwerf., van Batavia .

Hoog Carſpel, van Bengalen .
X 2 In 't jaar
164 OVER DEN KOOPHAN .
DEL
In 't jaar 1778 zyn UITGEZEILD zes en twintig Schepen ,
als
Voor de Kamer AMSTERDAM .
Holland , naar Batavia
Prinſes van Oranje ,
De Pallas ,
's Comp . Welvaren ,
De Vryheid ,
De Vrouw Jolianna Margareta ,
Mars ,
't Zeepaard ,
De Herſteller , naar de Crap.
De Ganges naar Ceylon.
Blok ,
naar Cbina .
De Zeeploeg ,
Mercuur ,
Voor de Kamer ZEELAND,
Europa , naar Batavia.
Honcoop ,
Noordbeek , naar de Caap.
naar China .
. Voorburg ,
't Huis Om , naar Ceylon.
Voor de Kamer DELFT.
naar Batavia.
. Vreeburg ,
't Buitenleven ,
Voor de Kamer ROTTERDAM
naar Batavia.
Blyenburg ,
· De Tempel ,
Voor de Kamer HOOR N.
naar Batavia .
Hinloopen ,
· Mee renburg ,
Voor de Kamer ENKHUIZEN.
naar Batavia .
st. Lam ,
naar China.
Java , In 't jaar
 *
OVER DEN KOOPHANDEL. 165
In 't jaar 1779 zyn BINNENGEKOME'N twee en twintig
Schepen , als
Voor de Kamer AMSTERDAM ,

De Indiaan , van Batavia .

De Behemoth 2,
Groenendaal ,
De Herſteller , van de Caap.
Catwyk aan Rhyn ,
De Fluit de Hoop ,
Alkemade ,
Amſterdam , van Ceylon.
De Morgenſter ,
De Patriot van Coromandel.
De Bovenkerker Polder , van Bengalen .
De Dolphyn , oan China ,

Voor de Kamer ZEELAND,

Zeeduin , van Batavia.
' t Hof ter Linde ,
De Zeeuw , tan Ching.
Ceres , van Ceylon,
Voor de Kamer DELFT.

De Zilvere Leeuw , . van Batavia .

Voor de Kamer ROTTERDAM.

Ritthem , van Batavia .
? Huis Krooswyk , van Bengalen .
Voor de Kamer . HOORN. ,

De Vriendſchap , van Batavia .

Voor de Kamer ENKHUIZE N.

De Jonge Hug ), van . Batavia ..

Ridderkerk , van Bengalen.
X3 In 't jaar
 OVER DEN KOOP HAN DE L.
166
In 't jaar 1779 zyn UITGEZEILD zeven en twintig Sche.
pen , als
Voor de Kamer AMSTERDAM .
naar Batavia .
Overduin ,
Comp. Welvaren ,
Willem Frederik ,
De Jonge Hellingman ,
1
' t Loo ,
De Wakkerheid ,
De Behemoth ,
De Indiaan ,
De Patriot ,
De Herſteller , naar de Caap .
Catwyk , naar China .
De Parel ,
De Dolphyn ,
Amſterdam , naar Ceylon .
Bovenkerker Polder, naar Bengalen.

Voor de Kamer ZEELAND.

naar Batavia .
Oud Haarlem
Bothland , naar China .
Middelburg , naar Bengalen .
Popkensburg,
Voor de Kamer DELFT. €

naar Batavia .
Vrouw Anthonetta Conradina , naar China .
Batavia ,
Voor de Kamer ROTTERDAM .
naar Batavia ,
Canaän ,
Ritthem ,
Voor de Kamer Hoorn.
1 naar Batavia ,
Bredehoff ,
Beekvliet ,
Voor de Kamer ENKHUIZEN .
naar Batavia .
Hoogcarſpel,
De Jonge Hugo , In 't jaar
 1
ÖVER DEN KOOPHAND E L. 167
In 't jaar 1780 zyn BINNENGE KOMEN twintig Sche.

pen , als Voor de Kamer AMSTERDAM ,

van Batavia .
Holland ,
Mercuur ,
Venus ,
Alkemade ,
't Zeepaard , van de Caap.
De Herſteller ,
Catwyk , van Coromandel,
De Held Woltemade , van China .
1

Voorburg , van Ceylon .

De Prinſes van Oranje ,
De Ganges ,
Voor de Kamer ZEELAND,
3

van Batavia .
Stavenisſe ,
De Vrouw Everhardina , van China ,
Blok , van Bengalen .
't Lam , van Ceylon
't Huis Om ,
Voor de Kamer DELET.
a ) 1 van Batavia ,
Hinlopen ,
Voor de Kamer ROTTERDAM
van Bengalen .
:
Blyenburg .
Voor de Kamer ENKHUIZEN .
.

van Batavia .
Meerenburg , pan China .
Java ,
.
In ' Jaar
163 OVER DEN KOOPHANDEL .

In 't Jaar 1780 zyn UITGEZEILD achttien Schepen , als

Voor de Kamer AMSTERDAM ,

Groenendaal , naar Batavia .

Ceres ,
De Hoop ,
' t Hof ter Linde ,
De Morgenſter, naar Ceylon .
De Held Woltemade ,
Trompenburg , naar China.
De Diamant ,
De Mercuur , naar Bengales .
o Voor de Kamer ZEELAND.
staar Batavia .
Juno ,
'I Slot ter Hooge , naar China,

· Voor de Kamer DELFT.

naar Batavia .
, De Zilvere Leeuw, .

Voor de Kamer ROTTERDAM ..

't Huis te Krooswyk , naar Batavia.

naar China .
De Vrouw Catharina Wilhelmina, 22.7.07
.Welk laatſte Schip door de Engelſchen op den 8 van Louwmaand 1781
in Duins werd opgebragt .
Voor de Kamer HOORN.
5.3
naar Batavič .
De Vrouw Cornelia Hillegonda ,
De Vriendſchap , 2176
Voor de Kamer ENKHUIZEN.
D
naar Batavia .
De Bartha Petronella ,
- Meerenburg , Na
 OVER DEN KOOPHANDEL , ) 169
Na de opgaave van alle deeze byzonderheden zal 't niemand vreemd dunken ,
dat de belangen der Oost . Indiſche Maatſchappy ſteeds met de belangen des
Vaderlands in het zelfde cafereel worden geplaatst. „ Naauwelyks, ( zege de
Schryver van De Opkomst en Bloei der Vereenigde Nederlanden , ) was de
Maatſchappy zeventig jaaren in ſtand geweest , of men rekende haare jaar.
lykſche inkomſten op tien of clf millioenen . Deeze fom is naderhand , zegt
men , veel grooter georden ; maar zo wy flechts tien millioenen voor een
doorgaand getal van honderdenzeventig jaaren ſtellen , en daartegen eene jaar .
lykſche uitgaaf van agt milliocnen , volgens eene niet ongegronde gisſing; zo
wy daarenboven in aanmerking neemen , dat de Maatſchappy , die vier jaaren
na haare oprechting vyfenzeventig ten honderd uitdeelde , vervolgens, ' cene
jaar door het ander , weinig meer dan twintig heeft gedaan ; die rekening
zal ons 'noch een zeer flaauw , en echter een verbaazend denkbeeld van haa
2

ren opgehoopten rykdom geeyen . 't Zal ons dan geenszins verwonderen , dat
het Vaderland menigmaalen aan deeze Maatſchappy eenen ſterken ſteun ge
vonden heeft , en dat zy by het vernieuwen van haar Oktrooi, 't geen telkens
na een zeker getal van jaaren geſchieden moet , zomtyds twee of drie millioenen
tot een geſchenk heeft kunnen geeven ”.
In hoe veele andere opzigten zien wy ook de welvaart des Vaderlands niet
door deeze Maatſchappy bevorderd, daar een goed deel van haare jaarlykſche
uitgaaven , tot de uitrusting van omtrent veertig ſchepen geſchikt , onder
Kooplieden , Winkeliers, en Ambachtsvolk wordt verſpreid ; daar veele van
1
haare overgevoerde waaren , hier verkocht zynde , onmiddelyk haaren Kooper
eenen ryker winst uit andere Landen toebrengen , en daar veele andere
>

binnen 's Lands blyvende , den bloei der Fabrieken levendig houden ? Alle
deeze zaaken vallen onder geene rekening ; maar noch veel minder kunnen
wy het juiste denkbeeld achterhaalen van den omſlag der zaaken in Indië.
Wat al ſterkten gebouwd , eilanden en zeekusten bezet , en Koningen çyus
baar gemaakt, of tot vrede en vriendſchap bewoogen ! Welk cen vermogen ,
beleid , en ſtaatkunde, om boven andere Europeaanen , die ons geduurig on.
dermynen , den voorrang tot in Japan en China te bewaaren ? 't Is weinig ,
hiervan te zeggen , dat de Maatſchappy op Batavia eene byua Koningklyke
Hofhouding heeft, dat zy in Oostindië ſtreeken lands bezit , welker uitge
ftrektheid , indien men alles te zamen neemt , die der vereenigde Nederlanden
verre te boven gaat; dar zy ' er eene Volkplanting voedt , welke jaarlyks door
achtduizend , aankomelingen wordt onderhouden , honderdenvyftig zwaare
III DE EL Y fcher
 170 OVER DENKO Ö PHAN-DE L. )
ſchepen van de eene naar de andere kust af en aan doet vaaren , en desnoods
een leger van vyfentwintig - of dertigduizend gewapende mannen te velde
brengen kan”.
39Verre is 't 'er ondertusſchen van af, ( zegt deze voortreffelyke Schryver
een weinig laager ) dat het ontbreeken zoude aan lieden van oordeel, die veele
ſchikkingen der Maatſchappy berispelyk vinden , en weinig minder dan haaren
ondergang uit haare misſlagen voorſpellen. Een uitmuntend Schryver heeft on
langs veele diergelyke aanmerkingen bygebracht, en uit kundigheden , hem in
't byzonder eigen , ernſtig aangedrongen , -in een Fransch Werk , over den
Koophandel der beide Indiën. De Maatſchappy wordt beſchuldigd van weid .
fchen omſlag in nuttelooze , en van bekrompenheid in gewigtige zaaken . Zy
offert , zegt men , alles op , aan de grootſche, vertooning van haare Am ptenaaren ,
vooral op Batavia ; en is ondertusſchen zo weinig bedacht op de veiligheid
van haare bezittingen , dat haare meeste ſterkten 'reeds tot eenen Itaat van
weerloosheid vervallen zyn. Zelfs zou de Kaap van goede Hoop , die zy niet
voor het jaar 1653 heeft kunnen winnen , en daar zo veel áán hangt , zon .
der moeite door de Franſchen , of Engelfchen , kunnen bemagtigd worden ;
en men ſtaat verwonderd , dat deeze Nabuuren beide goedertieren genoeg
zyn , om ons zo lang te verſchoonen. Insgelyks keurt men de reedsgemelde
bepaalingen af, waardoor alle goederen , welke naar het Vaderland zullen
gezonden worden , die van Ceilon en Bengalc alleen uitgezonderd , over
Batavia moeten gaan ; en noch veel meer ' , dat zelfs de onderlinge handel
der Indiſche Gewesten hieraan onderworpen is. Dit laatſte is oorzaak , zegt
men , dat andere Europeaanen , dien handel vryer dryvende , de onzen daar
omtrent verre voorby geſtreefd zyn. ' Aan den anderen kant , onderhoudt de
Maatſchappy veele ſchadelyke kantooren , om haare mededingers van den
ſpeceryhandel te verſteeken ; 't geen echter welhaast blyken zal onmooglyk
te zyn , dewyl men op de Filippynſche eilanden , en elders , in weêrwil van
de Hollanders, de ſpeceryen met gemak zou kunnen kweeken. Het gevolg
hier van is, dat de inkomſten der Maatſchappye op verre nạ zo groot niet
żyn , als voordeezen , en geduurig zo veel afneemen, dat men haar vergelyke
by een kwynend lighaam , 't welk alleenlyk door hartſterkende middelen , in
plaats van wezenlyk vocdzel, by ’t leven gehouden wordt. Een der grootſte
misſagen is , zegt men , dat de Maatſchappy , zonder eenige verandering van
tyd en omſtandigheden in acht te neemen , harre' oude inſtellingen blindeling
2

volgt. Dusdaanige aanmerkingen ontrusten ons met recht , wanneer wy ze

hoo.
 O V ER DEN KOOPHANDEL . 171

hooren uit den mond van zulken , wieroordeel , kennis , en oprechtheid ,

niemand kan verdacht houden . De Heer Mosſel zelf heeft meer dan ééns
getoond dat hy ' er gedeeltelyk zyn zegel aan hing , en in veele opzigten
eene hervorming noodig achtte. Maar mooglyk valt hierop ook wel iets te
antwoorden . Wat zullen wy beſluiten ? Zwaarigheden in beſpiegeling op te
losſen is geringe moeite ; maar de juistheid der oplosſingen te toetſen , zulks
behoort alleen aan kundigen , die het ganſche ſtuk in alle zyne betrekkingen
doorzien ” .

.
***J

BERICHT
 !

BERICHT AAN DEN BOEK BINDER

NOPENS HET INZETTEN DER

PRIN I VERBEELDINGE N.
Het Eiland Onrust naby Batavia te plaatzen tegen over bladz. 154 .

De Reede der Kaap de Goede Hoop 122 .

:
 Α DT
Β A
B IA ,
Τ Α VND S EN
DE HOOFDSTA VAN NEERLA O. INDI ,
IN DER ZELVER

GELEGENHEID , OPKOMST ,
VOORTREFFELYKE GEBOUWEN ,
HOOGE EN LAAGE REGEERING ,
GESCHIEDENISSEN ,
K E R K ZA A KEN ,
Κ . Ο Ο Ρ Η Α Ν DEL ,
Z EDEN ,
LUCHTSGESTELDHEID 5 ZIEKTEN ,
DIEREN EN GEWASSEN ,
B E S C H R E E V E N.
VIERDE DEEL , MET PLA ATEN;

TE AMSTERDAM ,
By PETRUS CONRADI,
Te HARLINGEN ,
By VOLKERT VAN EB PLAATS
MDCCLXXXIII
 TOMOTO

‫ زرو‬:

mondo

1 7 .
9
2
Y

is

ci 3
>
实
1
 Ву PETRUS CONRADI en V. VAN DER I PLAATS
wordt , onder anderen , uitgegeeven :
Nieuwe Algemeene Beſchryving van de KAAP DE GOEDE HOOP , bevattende onder anderen
gewigtige byzonderheden wegens de Regeering aldaar , als den Grooten Raad , hooge en lange
Hoven van Justitie , Kamer van Huwelykszaaken , Weeskamer , Kerkelyke Vergaderingen , Burger .
lyken Raad , de Landdrosten , Krygsraad , de voorzorgen ter weeringe van Brand , Jaargelden der
Amptenaars en Bedienden , de Tienden welke de Compagnie trekt van de Veldvrugten , ook van
Het Brood en Zaaikoorn , de wyze waarop de Tienden worden ingezameld , verpagting van den
Drank en den Tabak , voordeelen van de Compagnie uit de verkoop van vaste goederen , ook van
den Koophandel en het Indiſche geld , de mondelyke en ſchriftelyke Procesſen , de Slaaven der
Compagnie , enz. enz . Voorafgegaan van een vervrolykende befcbryoing van de zeden en gewoonten der
Hottentotten of oorſpronglyke Bewoners van het land , als mede van de levenswyze der Europeaa .
nen aan de Kaap , boe zy elkander onthaalen , hunne Wynen , Landbouw , Koophandel, Veewei.
dery , hunne Slaaven , de gelegenheid des lands, deszelfs aangenaamheid en vrugtbaarheid , enz.
enz .
Twee Deelen in gr. 8vo . , met XXV uitdaande Plaaten . f 10. • 300
Zonder Platten f 500 : -.:
De Afbeelding der Reede van de Kaap aparı. f 1 --: :

De Opkomst en Blooi van de Republiek der Vereevigde Nederlanden ; door S. STYL . -- Onder anderen
vindt men in die Werk een beredeneerd Verſlag van de Oosso en Westindiſobe Maasſebappyen , derzelver
Opkomst , Bloei en Belangen ; maar bovenal derzelver invloed op de Welvaart van het Vaderland ;
al het welk hier in een geheel ander licht geplaatst is dan by den vermaarden Schryver van de Hisa
roire Pbilos, et Polis. des Etablisſemens es du Commerce des Européens dans les deux Indes. Deeze Tweca
de Druk is vermeerderd met eene VOORREDE , ter beantwoording van den Heer PIETER PAU .
LUS ; beneffens een SLOTZANG ter liefde van het Vaderland . - In gr. 8vo . f 3.0 ;.. ;

VERKLAARING VAN DE GRONDWETTEN DER VEREENIGDE NEDERLANDEN , behelzende

* Groos Privilegie van Vrouwe Maria , de Parificatie van Gond , de Unie van Utrecbt , bet Twaalfjaarig Be .
fand , en het Tradaat van den Vrede to Murfer , door C, H. TROTZ , in Leven Hoogleeraar der
>
Regisgeleerdheid op de Hooge School te Utregi. In 400 . f 5.;.•;
Op dit Werk zyn vagelukkig Negts weinige Exemplaaren aangelegd.
BESCHRYVING der merkwaardigfte Gowesten van ASIE , AFRIKA EN AMERIKA , getrokken uit de
alomberoemde Lessres Edifiantes. Dit Werk bevat onder veele Merkwaardigbeden iets zeldzaams
omtrent de Ezels , en de Eerbewyzingen die de Indiaanen die Dieren toebrengen ; Zonderling Rego
der Moorſche Vrouwen ; Afkeerigheid der Indiaanen jegens de Europeaanen , en de redenen hier
van ; huone Manier om Katoen te kaarden , te bereiden tot Neteldoek , de Lywaten te verwen ;
het Katoen te ſchilderen , en de Vruchten waar uit de kleur te bereiden ; Manier om de Lywaten
Tarkscb Rood te verwen , en verdere Handwerken , Konſten , en Weetenſchappen der Indiaanen ;
hunne Godsdienst , en gevoelens van God , overeenkomſtig met de oude Hebreeuwen ; hunne
Ilistorie van den Zondvloed , van Noach , Abraham en Moſes ; hunne Hostorie van Job , van Samſon ,
gevoelens van de Drie- eenheid , van den ondergang der Waereld , en Zielsverhuizing ; Historie van
een Indiaansch Prins die een Hond zoude geweest zyn . De Historie en Beſchryving van Lieou .
Kieou , Thibet , Sumatra en Java. Dit Eiland hoort den Hollanderen toe , welker aankomst alles
van gedaante heeft doen veranderen . Het land was eertyds onder een groot getal kleine Vorſten
verdeeld , doch tegenwoordig rekent men 'er niet meer dan vier of vyf Scaucen , alle ſchatting be.
taalende aan de Hollanderen , die 'er meester zyn van den handel en van de Koningen . Hooge
bergen op Java , mede fchoone en groote Vlakten, met boschjes bezaaid. Bantam en Batavia zyn
de iwee voornaamſte Steden van Java. Batavia vooral is zeer ſchoon , zo om de aangenaame lig
ging als kostelykheid der Gebouwen . De prage is 'er een hoogſten top , en 't bederf der zeden inse
gelyks. De ontdekking der Philippynſche Eilanden ; beſchryving van 't Paleis te China ; Merke
waardigheden van Conſtantinopolen ; de Turkſche Godsdienst , Vasten en Gewoonten ; Verſtand
houding van twee Steden door middel van Duiven ; Byzonderheden van den Tooren van Babel , en
de ſpraaken ; ſchrikkelyke uitwerkzelen van een Brandenden Wind ; Berigt van den slangen -ſteen ,
die 'a vergif naar zich trekt ; Zeldzame Tooren te Ispahan ; Zeden der Perſiaanen , Gerichtshandel ,
Regeering , Godsdienst , en 'r onderſcheid tusſchen deeze en de Turken . Zonderlinge gewoonte
mee de Armeniſche Dochters op Kersdag . De Keizer van Ethiopic noemt zich Jezus , en waarom ;
Beſchryving van 't Land der Koninginne van Seba ; Wonderdaadige zeldzaamheid van zeker Kloos.
tcr ; Bygeloof der Mahometaanen ; Grafftede van de Moeder aller Menſchen ; Beſchryving van
't Klooster op den Berg sigai , enz. enz . III. Deelen in groot Octavo , Compleet .
f 3 •.. •• ;

1
 BA Τ Α VFΙII ΑA ,,
TA
Β Α T IN DESZELT
GELEIGENHEID , OPKOMST , VOORTREFFELYKD
GEBOUWEN , HOOGÉ , EN LAAGE REGEE,
RING, GESCHIEDENISSEN , KERKZAAKEN ,
KOOPHANDEL , ZEDEN , LUCHTSGE
STELDHEID , ZIEKTEN , DIEREN
EN GEWASSEN ,
BESCH R E E V E N.
1

T I EN DE : BOE K.
OVER DE LUCHTSGESTELDHEID EN DE
VOORNAAMSTE ZIEK TEN DER
IN DISCH E G E W E S T E N.

Het Let is een zeer oude waarneeming ,

de natuur der lucht , des waters en de
dat dc modora Tiaktan afhangen van
legginge der plaatzen . De Prins
der Geneesheeren Hippocrates ſchreef hierom een Boek De aëre, aqua
es locis , in 't welk hy zyne Leerlingen op eene uitmuntende wyze once
vouwt, hoedanig een ' invloed de drie gemelde dingen op het menſchelyk
lichaam hebben , en hoedanig de aard der Kwaalen door derzelver verſchil
lende eigenſchappen kan veranderen . Eer wy derhalven tot eene byzon
dere beſchouwing der Bataviaſche Ziekten overgaan , zal het noodig zyn ,
iets over de legging der plaats , en den aard haarer lucht en wateren te
æggen .
Wat de legging der plaats betreft , zy is zeer moerasſig , het geen ook
niet wel anders kán zyn , zo men in aanmerking neemt de menigvuldige en
zeer hooge Blaauwe bergen , welke binnen 's lands leggen , en hun flyk en
& water , zo door de groote Rivier van Bacavia , als verſcheide andere in de '
zabuurſchap , naar Zee voeren . In den regentyd zwellen deeze wateren op
tot een groote wydte , overſtroomen de nabygelegen landen , en overdek
ken dezelve met flyk : daarenboven doorweeken deeze heevige waterſtroo
men den grond , waar van het gevolg is , dat de grond van Batavia vad
een' vogtigen en moerasſigen aard moet zyn.
IV. DEEL Hes
 OVER DE LUCHTSGESTELDHEID EN DE

Het water , waar door deeze plaars beſproeid wordt , is dat der Rivier
van Batavia , welke ook een gedeele van haar water ontvangt uit de Rivien
ren van Ankee en Tangerang., Weleer was dit water zeer overvloedig ,
maar na de groote Aardbeeving van het jaar 3699 vloeit ' er veel minder
water door alle deeze vloeden , en voor al door de Bacaviaſche Rivier , de
wyl dezelve , door een brok van het gebergte verſtope zynde , veel van
haaren coevloed verlooren , en daarenboven eene groote menigte ſlyk mede
gevoerd heeft , 't welk zich voor een groot gedeelte heeftnedergezet in Zee ,
niet verre van den wal, en aldaar een groote bank gemaakt , die zo wel
voor de Scheepvaarc als voor de Gezondheid der Inwooneren zeer nadeelig
wordt bevonden . In 't jaar 1707 kwam re- Batavia de Heer Jacob Fans ,
en vond een Moddermoolen uit , welke in 't eerst volkomen aan de ver ,
wagting fcheen te zullen voldoen ; waarom ook de Uitvinder, op het gua
fig getuigenis der Hooge Regeering, tot Buitengewoon Raad van Indien
werdt bevorderd. Doch de vickomse leerde , dat men al te voordeelige ge
dagten van het Werktuig had opgevat : want de bank was en bleef dezelf .
de. Bebalven deeze bank heeft het met flyk belaaden Rivierwater eenig
rietland voor de Stad gemaakt, dat met de vloeden onder loopt, en met
ela ebben wederom boven komt; waar door het dan , doordat zynde , mee .
nigvuldige dampen van zich verſpreidt , welke de Moeder zyn van veeler a

hande kwaadaartige Rotziekten . of -Wien ter bevorderinge van dezel

ve Itrekken .
Boven hebben wy reeds gezien , dat de Stad met verſcheide graften
doorſneeden is ; deeze hebben haar water uit de Rivier , en zyn derhalven
geduurende de regenmaanden zeer wel voorzien : maar in het drooge jaar
getyde zyn zy zonder water . De modder komt dan boven , en verwekt een
afſchuwelyken ſtank . Oin deeze grafren diep te houden worden zy jaarlyka
uitgebaggerd ; dap dit geneesmiddel, hoe noodzaakelyk ook , is byna zo
erg als de kwaal : wantdeeze modder op de wallen wordende opgehoopt ,
vermeerdert voor dien tyd den ſtank zodanig , dat hy naauwelyks te ver
draagen is.
By dit alles komt noch de morsſigheid der Javaanen en andere Oosterlin
gen , die allerhande vuiligheden en krengen in de Rivier werpen : alle deeze
Roffen komen van boven afzakken , en vervullen zodanig het afloopend water ,
dat de Stads Haven en binnen Rivier ſpoedig geheel zou verlanden , 20
niet dagelyks eenige honderd lieden in Stads dienst bezig waren om her
vaarwater ſchoon te houden .
De putten der Stad , in den voornoemden moerasfigen grond gelegen ,
en met de Rivier gemeenſchap hebbende , kunnen ook bezwaarlyk goed
water
 VOOR N A AMSTE ZIERT E N.

water opgeeven : waarom het water van Batavia, het regenwater uitgezona
derd , geenszins een gezonden drank kan uitleveren .
De Luchtsgefteldheid is door deeze en menigvuldige andere oorzaaken
zeer vogtig . De Geleerde Bontius, die omtrent het jaar 1619 in de Iné
dien de Geneeskonst met veel lofs oeffende , klaagde hier reeds over in zy
De fraaye Verhandeling over de Indiſche Ziekten . De overvloed van dam,
pen is hier zo groot , dat de Metaalen in de droogſte tyden des jaars meer
der door roest worden aangedaan , dan by ons in de vogtigſte luchtsgeſteld ,
beden . Het zelfde ondervindt men in de Kleederen en Lynwaacen : wane
20 dezelve te Batavia niet dagelyks aan de lucht, winden en zonneſchyn
worden blootgeſteld , zyn zy ſpoedig aan verrotting onderheevig , vooral zo
jy in moffe Kleerkamers of Koffers worden gepakt.
De lucht der nabuurſchap van Batavia is ook niet van dien aard , dat de
zelve zeer tot nur der Inwooners kan dienen : want de Stad wordt aan den
Landkant omringd met menigvuldige poelen en moerasſen , die allerhande
vergiftige dampen uitleveren , vooral wanneer de van 't gebergte komende
winden over dezelve waaijen , en deeze vergiftige uitwaasſemingen dan
voorts over de Stad verſpreiden . Inzonderheid merkt Bontius op dat deeze
landwinden de gevaarlykſte zyn in den vroegen morgenſtond wanneer de
Inwooners , eerst uit het warme bed opſtaande , alle hunne zweetgaten hebą
ben geopend , 't geen hier noch vocł kwaadaardiger ongemakken geeft ,
>

dan eene gelyke verhindering der uitwaasſeming in 't Vaderland kan te wege
brengen. Aan deeze openheid van vel fchryft gemelde Geneesheer ook de
reden toe , waarom de koele winden alhier eene zo veel nadeeliger uitwer
king hebben , dan in 't Vaderland. En dit isook zeer waarſchynlyk : want
indien de koele winden der hcete Gewesten in der daad zo een geweldigen
graad van koude bezaten , als men op het bloot gevoel ſchynt te mogen
Itellen , zo zouden niet alleen de menſchen van die koude het ongemak
draagen , maar de tedere dieren en planten , gewoon aan de verzengde
luchtſtreek , zouden niet in weezen kunnen blyven. De gewoone gevolgen
deezer koele morgenwinden zyn zwaare verkoudheden en hoesten , veel er
ger dan die , welke in onze koude Gewesten heerſchen , en inzonderheid
die gevaarlyke en beklaagenswaardige zoort van verlamming, welke bier te
lande Beriberi wordt genoemd.
Aangaande de winden , die uit Zee komen , velt Bontius een zeer gun .
kig oordeel ; » De reden bier van is zeer zichtbaar (zegt die Gencesheer
i want deeze voeren van ons weg alle ſtinkende en moerasſige landdam,
i, pen , terwyl zy de lucht ſchudden en zuiveren ; waar door de levens.
u geesten ſmelder en tot het volbrengen der cot bet leven vereischte bewee
A a gingep
 OVER DE LUCHTSGESTELDHEID EN DE

is gingen bekwaamer worden gemaakt, en onze vogten bewaard voor het

o, rottig bederf ". Deeze heilzaame eigenſchappen der Zeelucht hadden
weezendlyk plaats, ten tyde van Bontius; doch zedert de geboorte van het
moerasfig voorland , is dezelve geheel van aard veranderd. De Zee .
luchten kunnen immers thans niet tor de Stad naderen , of zy moeten eerst
over dit buitenland waaijen , en alle deszelfs rottige dampen , welke die der
binnenlandſche moerasſen verre in meenigte en kwaadaardigheid overtreffen ,
met zich ſleepen . De ſchadelykheid deezer dampen blykt onder anderen
hier uit , dat het te Batavia veel ongezonder is ce woonen , langs de Rivier ,
yan de boom af tot aan het waterkasteel toe , dan verder op in de Stad ; om
welke redenen ook veele huizen , die in 'i vierkant achter het Kasteel leggen ,
geheel onbewoond blyven . Op dezelve wyze zyn de Soldaaten , die op
het Waterkasteel en de nabuurige Poorten leggen , in eene beklaagenswaardi
ge omſtandigheid : want hoewel zy om de tien of veertien dagen worden
afgelost, moeten zy telkens naar het.Hospitaal, om van de reeds gevatte
kwaadaardige Koortzen te worden geholpen ; terwyl de Soldaaten der Land
poorten veel gezonder blyven , en ziek wordende ook minder ſterven . Met
den uitmuntenden Van den Heuvel moeten wy derhalven wenſchen : Dac
► eenig, niet al te kostbaar middel , konde worden uitgevonden , om in
het middelpunt van der Oost -Indiſche Compagnies Bezittingen de voori
» ge gezonde lucht te herſtellen : niet zonder aandoening ( voegt hy 'er by)
kas nen in de laatst door den Druk gemeen gemaakte Beſchryvingen van
de zedert 4 of 5 jaaren gedaane reizen door de Engelſchen en Franſchen
rondom de waereld , leeren , dat deeze Reizigers den halven Aardkloos
>

in onbekende wateren , zonder eenige ziekte afgezeild hebbende , zo dra

niet op Batavia zyp aangekomen , of zy hebben aanſtonds de droevige uit
werkingen eens bedurven dampkrings op eene (mertelyke wyze moe
ten ontwaar worden ".
De Geleerde James Lind laat zich , in zyne Verhandeling over de
Ziekten der heete Gewesten , ook zeer ongunſtig uit over de Luches
geſteldbeid van Batavia : De ongezonde lucht dier plaats (zegt hy)
heeft meer Europeërs cen grave geholpen , dan het getal dier geene
i bedraagt, welke in de bloedige oorlogen der Hollanders in die lan:
,, den , door het zwaard zyn geſneuveld ". Ondertusſchen begaat hy
•

hier in een misflag , dat hy de voorbaamſte Ziekten beſchouwt als een

gevolg der geweldige regens, die in Zomermaand zouden , vallen , en
door haare vogtigheid de Ziekten in de volgende maanden aanſteeken :
* welk volkomen tegen de ondervinding ſtrydt, dewyl men. dan in den
edkoogen Oost Mqusſon is. In 't byzonder laat
lags by zich uic over de
Engel
 y MSTE
· VOORNAAMS IE 2-1 E K T E N. ) 3
Engelſche oorlogſchepen, die in den oorlog van 1756 en volgendejaaren,
na 't inneemen van Manilla , te Batavia ten anker kwamen , en door
aanfteekende Ziekten een groot aantal hunner' manſchap verlooren. De
heerſchende Ziekte was , gelyk gewoonlyk , een remitteerende Rotkoorts ,
doch zo kwaadaartig , dat veele met den eerſten aanval dood bleeven. De
geheele Stad was , geduurende dien tyd , als een ſchouwroneel van Zieken
en Lyken : doch het aanmerkenswaardigst van allen was , dat een klein
' fneedje of ander wondje , door de onzuiverheid der lucht , iteeds fpoedig
overging tot eene kwaadaartigé verzweering , die dikwerf, in den tyd van
vier -en - twintig uuren , het vleesch tot op het gebeente weg vrat.' i
Het middel van herſtel ſchynt ondertusſchen niet onmogelyk te zyn , en
‘zou door het uitbaggeren van 't voorland , of door het zelve in een dyk te
leggen en droog te maalen , kunnen worden verkreegen ; gelyk de Heer
7. F.Muller , in zyne fraaye Prysverhandeling , aangaande de Ziekten op de
Oost -Indiſche ſchepen , zeer wel heeft aangeweezen ( a ). cseil
Behalven deeze toevallige eigenſchappen van den dampkring , moeten wy in ' t
naſpeuren der Ziekten van Batavia letten op de gewoone Luchtsgeſteldheid
in de verſchillende jaargecyden. De by ons zo gewoone verſchillen van
.
hitte en koude , tusſchen den zomer en wintertyd , hebben hier weinig
plaats , dewyl Java zo naby aan de evennacheslyn gelegen is; men heeft
hier ondertusſchen to wel zomer en winter als in 't Noorden >, maar der
zelver verſchil beſtaat alleen in de afwisſeling van 'droog en vogtig weder.
De wintertyd bevát het vogtig gedeelte des jaars van Slagtmaand tot aan
Bloeimaand , en geduurende dien tyd worden de dampen in de verzengde lucht
Ireeken zo boven maaten tot regen verdikt, dat ' er dagelyks zo veel water valt ,
>

als of ' er een nieuwe Zondvloed te wagten ſtond : daarentegen loopt de zoge
mertyd van Bloeimaand tot Slachtmaand , en geduurende denzelven valt ' er
byna geen druppel water , maar men heeft dagelyks het ſchoon te weder van
de waereld . Aan den landbouw is deeze droogte ook onſchaadelyk .: want
de laage moerasſige grond verzamel in den regentyd zo veel water , dat de
Plantgewasſen , gedeurende de -droogte , byna nooit gebrek aan vogt kry
gen : vooral daar zy
zý teffens door aanhoudende daauwen en koele morgen en
avondwinden worden verfrischt. Ondertusfchen verdeelt men hier doorgaans
het jaar in den Oost-Mousſon en den West -Mousſon ,' wier eerſte, ook de
goede Mousſon genoemd , van Bloeimaand tot aan Slachtmaand , en wier
Jaatſte , ofdekwaade', van-Slachtmaand tot'aan Bloeimaand duurt. De meesa
te regens- vallen van Wintermaand tot aan Lentemaand , en geeven dus ox
aangenaam doch teffens gezond weder .
die : 147 A 3 De
( Verhandeling van 't Bataafsch Genoodſchap te Rotterdam , T. III. p.god
 & OVER DE LUCHTSGESTELDHEID EN DE
De Zee - en Landwinden , welke hier volgens vaste ( treeken waaijen , vok .
gen den loop der Mousſons: in den kwaadęn of Wesc-Mousſon waaijep
de landwinden uit het Zuidwesten , en geeven , allengskens door ' t Westen
loopende, tegen den middag een Noordwesten Zeewind ;, doch in den goe
den Moasfon loopen de Winden Oostelyk , en geeven den Landwind uit hee
Zuid en den Zeewind uit het Noord - oosten .
Bonsius is van gedagten , dat de regencyd voor het ongezond te tydperk
des jaars moet gebouden worden , dewyl het nedervallende water eene groo
ce geſchiktheid toc bederf en Rotziekten in de lucht veroorzaakt. Onder
cusſchen hebben kundige Waarneemers ontdekt, dat de lucht in de heece
Gewesten , geduurende den regencyd , in der daad minder vogtig is , dan
inden droogen tyd ; door dien de droogte alle roaige en moerassige dam .
pen in de lucht verzamele , zonder dezelve te doen nederploffen : daaren-.
boven is de regen een der beste middelen om de lucht te zuiveren , en alle
beſmettende dampen te ontbinden . Om deeze redenen is het niet te ver
wonderen , dat alhier de meeste Ziekten en Sterfgevallen in het drooge
jaargetyde voorvallen .
Gewoonlyk wordt te Batavia de dag in vier cyden afgedeeld , welke zyn
de Morgenſtond, de Voormiddag , de Namiddag en de Avondſtond. Do
Morgeſtond is hier , zo ras de Zon eenigen tyd boven de kimmen is ge
weest , zeer gezond, doch niet eerder wegens de koude dampen , welko
den nacht en opkomende Zon verzellen. Dus heeft men hier den besten :
tyd van 7 tot 9 uuren . Van 9 tot 12 uuren loopt de Voormiddag , wel
ke het beedte deel van den gantſchen dag bevat. Na 12 uuren tot aap 4
puren duurt de Namiddag , wanneer het noch zeer heet is , doch echter
minder dan voor twaalven Eindelyk duurt de Avondſtond van 4 tot z
.
uuren , wanneer de Zon alcoos onder is , dewyl onder de Evennachtslyn de
Zon ſteeds ten 6.uuren op en ondergaat , en dus op eene breedte van 6
graaden maar weinig van deezen regel kan afwyken.
Zy , die voor hunne gezondheid zorgen , doen derhalven best , dat ze hunne
zaaken , die buitens huis te verrichcen ſtaan , af doen 'smorgens van 7 tot 2
puren , of in den avondſtond van 4 tot 6 uuren : vroeger en laater is we
gens de koude dampen alcoos nadeelig , ea de uuren tusſchen 9 en 4 vuren
zyn wegens de groote hitte onaangenaam en ongezond ; vooral daar men
hier in de grootſte hitte in 't geheel geen ſchaduw vindt , en dus op ſtraat
altoos moet. verkeeren in de brandende Zonneſtraalen , die eene. hite
te van 100 of 112 graaden , volgens de Farenheitſche Schaal , kuns
ben geeven .
De beete Zonneſtraalen , die in Europa niet minder verderffelyk zyn ,
vitged
 VOOR NAA M'S TE ZIEKTEN.
-

bitgezonderd , is de hitte hier te lande minder keevig dan men zou mogen
denken ; ja veele vinden de bičie bier minder lastig en verveelende , dan in
onze heetſte zomerfche dagen . De Thermometer klimt .bok weinig hoo
ger' dan by ons in de warmſte dagen , en dewyk de lichaamen aar deezer
*

krap van warmte , die meestal tusfchen den 24ften en 86 of 87ſten graad
der Farenbeitfche Schaal begreepen is, gewoon zyn , hebben zy 'er min.
der van te lyden den wy , by welke de Thermometers dikwyls binnen
weinige dagen van 40 of 50 graaden tot 80 en zelfs hooger kunnen
Elinimen .

Om deeze weetenswaardige zaak wat nader op te helderen , zal het niet

ondienftig żyo hier een kort uittrekzel in te voegen uit het Vh. Deel, 2de
Stuk der Verhandelingen van de Hollandſche Maatſchappye der Weeten.
fchappen , in het welk de weerkundige Waarneemingen van den Heer Kriel
worden gevonden , zo als die in den jaare 1758 en 1759 te Batavia
Byn genomen .
Volgens deeze waarneemingen was in Louwmaand 1758 de grootſte hit
te 's middags op den vyfden , wanneer de Schaal van Farenheit 86 graa
den aanwees, terwyl de minſte hitte was 'smorgens op den tweeden en vier
en -twintigſten van 75 graaden : zynde de gemiddelde warmte geweest 79 .
De Barometer ſtond op denzes-en -twintigften op 298 duim 31 lyn Engel
fche maat , doch op den vierden op 291 duim en 5. lynen, zynde her
grootte 'verſchil lyof 'er waren in deeze maand maar vier dagen zon
der regen en agt dagen met donder .
In Sprokkelmaand was de grootſte hitte 86 graaden op den middag van
den vier- en -twintigſten , en de kleinſte 76 graaden ; 's morgens op dea
eerſten deezes : door elkanderen was de dagelykſche warmte van 80 graaden ;
her verſchil tusſchen den hoogſten en laagſten Barometer was alleen 14 lyn ;
Zestien dagen gaven zwaare regen en vier dagen donder.
In Lentemaand was de gemiddelde warmie wederom 8o graaden , en her
verſchil des Barometers i lyn ; vi dagen gaven regen :
• In Grasmaand was de gemiddelde warmte ruim 79 graaden. De groom
fte hoogte des kwiks was 291 duim 4 : lyn op den vier- en -twintigſten en
noch drie dagen , de laagſte 29 duim 2 lynen op den negenden , wanneer
over eene zeer benaauwde lucht door veel menſchen werdt geklaagd ; ewio :
tig dagen gaven teger en negen dagen donder met of zonder vogt.
De gemiddelde warmte in Bloeimaand was dezelfde met de voorige, en
de grootſte van 84 graaden. De Barometer insgelyks zonder merkelyk ver
ſchil ; tien dagen gaven regen en vier dagen donder. Op den veertienden
werdt des namiddags ten vier uuren eene zwaare Aardbeeviog gevoeld, kter
ker
8 OVER DE LUCHTSGESTELDHEID EN DE
ker dan eene in 't voorige jaar in Oogstmaand , maar korter van duur :
gaande de Schuddingen in dat jaar van het Zuiden naar het Noorden , docb
chans ongeregeld. sir
In Zomermaand was 'de gemiddelde warmte van 80. graaden , en de 1
1

grootſte hitte van 83 graaden op den zesden en achtſten. Het verſchil der
Barometers hoogten was waar 1 } lyn , i en twaalf dagen gaven een maatigo
regen , gaande daar van vyfmet donder verzeld.
Hooimaands grootſte hitte was 86 graaden en de gemiddelde 78 , des
Barometers verſchil het zelfde ; vyf dagen gaven alleen regen , en de dons
der werde” maar eenmaal gehoord.
:. In Oogstmaand was de grootſte hitte. 871 en de gemiddelde 79 graa.
den , des Barometers verſchil maar eené lyn ; vyf dagen waren mer regea
an drie met donder verzeld .
:..In Herfstmaand waren de Thermometers en Barometers hoogte al weg
derom dezelfde ; zes dagen had men regen en cwee donder.
In Wynmaand was de grootſte hitte van 83 graaden , en de gem
middelde van 77 ', de 'Barometer dezelfde ; zeven dagen gaven regen
en twee donder.
Slachtmaands grootſte hitte was wederom van 83 graaden , en de ge
middelde 75 graaden , de Barometer dezelfde ; een -en -twintig dagen gas
Ven regen en zeven donder.
* In Wintermaand was de grootſte bitte van 84 en de gemiddelde van
72 graaden , des Barometers verſchil 11 lyn ; twintig dagen bad men
regen en vyf donder.' ????
+ De hoogten des Thermometers door elkanderen gerekend geeven onges
veer 781, ' zynde de grootſte hitte geweest op den veertienden van Oogsca
maand 's middags van 87 graaden , en de kleinſte van 74 'smorgens in
Hooimaand , Slachtmaand en Wintermaand. De grootſte Barometers hoog
te is geweest van 291 duimen en 51 lynen , de kleinſte van even zo veel
duimen en el lyn : zo dat het grootſte verſchil der zwaarte van de lucht,
geduurende een geheel jaar alleen g lynen ' is geweest. Honderd en een
en - zestig dagen hebben regen gegeeven , en vier- en - vyftig dagen dong
der , waar door de lucht in deeze anderszins heete Gewesten zeer getem ;
perd werde.
De waarneemingen in 1759 genomen , en alleen tot Hooimaand loo
pende , zyn van dezelfde zoort , en geeven eene gelykheid van warmte cu
evenredige zwaarte der lucht te kennen , die in onze Gewesten geheel onge.
woon is . Want in ons Vaderland is het verſchil tusſchen den hoogſten en
laagſten ſtand des Thermometers , geduurende een jaar , doorgaans van 10
Cot

1
 y 0OR NAAMSID E ! ZIE- K T E N.
tor 80 graaden , daar het zelve geen 10 graaden bedraagt ; terwyl de kwik
in de peilbuis by ons dikwyls zo veel duimen op, en neder ryst als lynen te
Batavia. Ondertusſchen is het verſchil van hitte in de boven landen doors
gaans grooter, dewyl de Thermometer aldaardikwyls 'smorgens op 59 en
is middags op 99 graaden wordt gezien .! !! * : i....
Zo eene aanmerkelyke beſtendigheid en eenpaarigheid van weder is
buiten tegenſpraak een der grootſte voorrechten deezer heete Gewesten ,
en tot de gezondheid der Inwooners ten hoogſten noodzaakelyk . Eene
verbinderde picwaasſeming is immers de naaste oorzaak van de meeste
ziekten , dewyl men doorgaans ondervinde, dat de verborgenie zaaden der
ziekcen dan eerst beginnen te werken , als de ongevoelige doorwaasſe
ming verſtopt wordt. - -Had men derhalven daar .te lande zulk een wis .
多

ſelvallig en veranderlyk weder als in de Noordſche Gewesten , zo zou.

den ' er geen menſchen kunnen leeven . Het climaat is daarentegen zeer
gezond voor die geene welke onder het zelve gebooren , en aan de
hier noodige ſpaarzaame leevenswyze gewoon żyo , waarom zy ook dika
wyls den ouderdom van honderd en meer jaaren bereiken . De In
diën , zal mogelyk iemand zeggen , zyn echier de Kerkhoven der Eu.
ropeaanen ; gaarne ſtemme ik dic coe , maar de redenen hier van zyn ook
zeer zichtbaar , : onverkort de gezondheid des luchtsgeſtels. -3'Want de
meeste plaatzen , door de Europeërs bezet , leggen aan Zee in moerasſige
ftreeken , ' vervuld met kwaadaardige dampen , uit welke noodzaakelyk
allerleye Rotziekten moeten voortvloeijen . Daarenboven gaan de meeste
zich te buiten in 't eeten van vleesch en verkoelende vruchten waar
uit allerhande Rotziekten aan den eenen kant , en aan den anderen Ver
klegmingen der Ingewanden , en daar uit hec Bordt, Colykpynen , Roo ,
deloopen , Geelzucht, Waterzucht, enz. geboren worden. De'maatig ?
heid is buiten tegenſpraak in onze Gewesten een balſem des "leevens
doch noch veel noodiger in de heete Gewesten , in welke het losſer
zamenweefzel der vezelen noch veel minder alle tegennatuurlyke ſpan
pingen en verſlappingen dan hier kan verdraagen. Om nu niet aan
te haalen dat veele Europegapen in de Indien komen met bedorven lic
haamen en met de zaaden van allerhande ziekten , welke zich door de
warmte ontwikkelen , en met de grootſte hevigheid woeden.
De miswyzing van het Compas is thans 5 graaden Noordwestering ;
en de Inclinarie. 61 graaden.
$
Ik ga nu over tot de beſchouwing der voornaamſte Ziekten welke op
Batavia voorvallen , en meestal uit de gebreken des dampkrings , of uit
de kwaade leevenswyze - haar beftaan , of voedzel trekken . In de eerſte
IV. De E Log B
plaats
 2

OVERDE LUCHTSGESTELDHEID EN DE

plaats verdient hier génoemd te worden diebyzondere zoort van Verlato

ming , Beriberi genoemd , , welke hier , 20 wel als in de overige Indiſche
Gewesten , zo algemeen is. Het woord Beriberi betekent een Schaap ,
en mogelyk is de ziekte naar hen genoemd om dat de elendige Lyders mer
het knikken huoner kvieện , en het oplichten hunner beenen , den gang dec .
zer Dieren: ſchynen na te bootzen . De ziekte is een zoort van Verlam
ming, verzeld met trillingen en gevoelloosheid in handen en voeten , ja
zomwyles over het geheele lichaam . De oorzaak deezer kwaale is eene
koude en ſcherpe ſtoffe , die zich op het zenuwgeſtel vestigt, geduurende
den regentyd van Slachtmaand çot Bloeimaand , en voornamelyk de zulken
aancast, die door de bitte vanden dag vermoeid , by nacht het noodige
dekzelvan zich werpen , waar door de uitwaasfeming verhinderd wordende ,
de kwaade ſtoffen in het lichaam blyven , en de beginzels der zenuwen druk
ken of verſtoppen. Doorgaans begint deeze kwaale langzaam , en verergere
van tyd rot tyd ; maar zomwylen ontſtaat dezelve ook op een oogenblik ,
vooral in zulken , die , verhit zynde door den arbeid , tot verfrisfing eene groo
ce hoeveelheid van het zeer verkoelende Cocosvogt drinken ; want deeze
onvoorzichtigbeid van koude voglen in een verhit lichaam te ſlaan , zo ale
gemeen in ons Vaderland en voor veelen zo doodelyk , is niet minder fcha
delyk in deeze heete Gewesten , en brengt doorgaans fpoedig eene hecte
Koorts , of deeze leepende magteloosheid voort
De tekenen deezer kwaale zyn zeer zichtbaar : want de ziekte begint
met eene opuitſpreekelyke vermoeidheid aller ledemaaten , by welke zich
Kraks verſtomping van 't gevoel in banden en voeten voegt ; 20 nochtans dat
in de aangedaane deelen eene zoort van kreeweling ontſtaat, niet ongelyk
aan die zeer onaangenaamé prikkeling, welke 'wy ' s winters aan onze han
den en voeten gewaar worden , wanneer dezelve aan eene te heevige koude
zyo blootgeſteld , doch zonder zulk eene heevige pyn , als in gemelde ge
pal plaats heeft. De ſtem heeft hier by inzonderheid ook veel te lyden ,
en dezelve wordt zo klein , dat de Lyders naauwelyks kunnen verſtaan wor
den , 't welk uit eene verlamming der Atrotſpieren voortvloelt ; om nu niet
yan yeelerhande andere coevallen ce fprecken , die alle eene hardnekkige
gerkoude ftoffe aanwyzen .
De ziekte is ſteeds van een traagen aard , en kan niet dan zeer langzaam
geneezen worden : zy is nochtans zelden gevaarlyk , dan alleen wanneer
de verlammende ſtoffe ,zich op de borstſpieren en het middelrift vast zet ,
dewyl de Lyders dan door de verhindering der ademhaaling moeten
fikken..
Tot de geneezing is boven alles ſchadelyk te veel rust en het houden
vad

1
 VOORNAAMSTET ZIEKTEN.
Han het bed , dewyl hier door de dymige en koude ſtoffen meer en meer
worden opgehoopt, en de ziekte ongevoelig gevestigd. Lichaams bewec
ging verdtent derhalven allen lof , voornaamelyk te paarde of te voet, welk
laatſte echoer doorgaans wegens de verlamming onmogelyk is. Het Ader
laaten is om dezelfde reden zeer ſchadelyk , dewyl het vermogen van den
omloop der voģren hier door vertainderd wordt , en dus de geſchiktheid
coc Agmige kwaalen vermeerderd. Daarentegen vinde-mon veel baat by
wryvingen , die door Maleitſche of Bengaalſche Slaaven worden in 't werk
gefteld , om dac die in deeze handelwyze veel beterbedreeven zyn dan Hollan
ders of andere Inboorlingen van Batavia . Veelerhande { toovingen worden!
ook gereed gemaakt uit het heilzaam kruid , Lagondi genbemd, 't welk van
cen zeer welriekenden reuk en ſpeceryachtigen ſmaak is, en in verdunnen
de' en verdryvende vermogens onze zo zeer gepreezene Camille en Meliloot
Bloemen zeer verre overtreft. De banden en voeten worden ook geſmeerd
mec olie van Nagelen en Foelie, welke ten dien einde gemengd worden
met Roozenolie , dewyl zy anderszins door haare "al te verhitcende vermo .
gens het vel zouden verſchroeijen . Men vindt daarenboven in de Indien
een zekeren Balſem , of liever Naphta , welke uit Sumatra wordt overge
bragt, en Minjac Tannab genoemd, 't welk Olie der Aarde berekent ,
wyl dezelve eveneens als by ons de Naphca uit den grond opborrelt. Deca
Be balſem is zo kostbaar en geacht by de Inlanders , dac de Koning van
Achem het uitvoeren daar van op lyfſtraffe heeft verbooden , waarom dezelve
niet dan ter Quik kan worden gekreegen door ſchepen , die ten dien einde
by nacht langs den oever des Eilands kruisſen , en deezen ſchat in het don
ker van de Bewooners der kusten weeten te bekomen. : Deeze olie bezic
bene wonderbaare pynſtillende en doordringende kracht , waar door de Lyo
ders niet zelden merkelyke verlichting verkrygen. Inwendig is niets becer ,
dan de Nlymige vogten door purgeermiddels van de ſterkſte zoort te ontlasten
ten welken einde doorgaans de Girregom in gebruik is : na de behoorlyke afdry .
ving van dezelve vindt men voornaamelyk baat by bloedverdunnende en zweet.
dryvende drankca uit het:Pakhouc , de China , Sarzaparilla en gelykzoordig
ge middelen.“ Hjer na komen vooral te pas de Theriakel en andere be
reidzels van Heulzap , die ſterk op de waterwegen en het zweeten kunnen
werken ; terwyl de overblyfzelen voornaamelyk door eene verſterkende en
Brbeidzaame leevenswyze moeten worden overwonnen .
Een meer gevaarlyke en noch afſchuwelyker kwaale zyn de heevige kram
pen des geheelen' lichaams, : welke in Europa zo zelden en hier zo menig
vuldig voorkomen. Zomwylen doet deeze: kramp het geheele lichaam aan ,
en dan leggen de elendige Lyders als ſteenen blokken , maar op andere ry .
Ba den
1
19 OVER DE LUCHTSGESTELDHEID EN DE

den is de trekking voornaamelyk in de voorſte ſpieren , waar door het hoofd

tot de voeten voorover wordt geſcheurd ; terwyl in andere door de gewel
dige ząmentrekking der rugſpieren het hoofd achter over gehaald , en dik
werf tot aan de hielen gebragt wordt Het aangezicht verliest ceffens:ayne
w .

natuurlyke gedaante door de allergeweldigſte trekking der kaakebeens ſpica.

1
ren , welke den mond zodanig Nuiten', dat ' er geen druppel ait of in kan
komen . Door de zwelling der aderen wordt het hoofd rood en blaauw ,
de tanden knersſen op elkanderen , de ſpraak gaat verlooren , en in plaats
>

van dezelve boort, men niets dan een onverſtaånbaar geluid , als uit een
olle con komende..
Indien deeze Ziekce iemand wat heevig aantast; is dezelve ras doodelyk : wani
niet alleen wordt door dezelve de doorzwelging onmogelyk gemaakt, maar
dewyl de ademhaaling verhinderd en de geheele omloop des bloeds in de
war gebrage wordt , moet ' er noodzaakelyk . eene ſpoedige verſtikking
volgen . ,
. De geneezing deezer heevige kwaale , " indien dezelve mogelyk is ,
moet worden bewerkt , in de eerſte plaats door eene of herhaalde zwaa
re, aderlaatingen ;.. dewyl in deeze ziekte eene heevige ontſteeking in het
bloed plaats grypt . Daarenboven moeten geduurende den aanval de leden
gewreeven worden met een balſem pit een of ander barsachtige olie , gee
lyk die van den Terpentyaboom deri Indiſche Spica , ( of uit olie van
Dille of Roozen , alle geinengd , met olie van Foelie en Nagelėn .
Daarenboven worden ' er koppen " gezet' op verfchillende plaatzen des
lichaams' om de ſcherpe Hoffen , welke de fpanning te wege brengen ,
van de zenuwen en fpieren af te leiden . Indien door de werking dee .
zer geneesmiddelen het grootſte geweld der ziekce een weinig gebroot
en , en de doorſlikking .wederom vry geworden is , moet men , : vols
gens Bontius, gebruik maaken van zogenoemde tegengiften , als Bezoare
ſteen , enz. , ſchrapzel yan Rhinoceros horens', mer Theriakel of Mia
thridatium gemengd ; welke eerſte middelen chans, als volſtrekt onnut ,
genoegzaam bekend zyn . Dezelve Geneesheer raadt ook heevige braak
middels aan vir Girregom of bereidzels van Spiesglas , cerwyl hy ver
maant , dat men niet haasten moet , qaardien eene te heevige beweed
ging der kwaade ſtoffen in deeze allerheevigſte kwaal gevaarlyk zou zyn,
Welke waarſchuwingniet met het aanpryzen der laatstgenoemde allerge
weldigſte geneesmiddels ſchynt te ſtrooken . ' '
Zo er geen baat by dit alles wordt gevonden', of de doorzwelging
geheel onmogelyk is , dan raadto Bontius met veel reden: hec zecten van
ſcherpe Clysteeren , welke by voorſchryft uit verzachtende ..en purgee
rendo
 VOORNAAMSTE ZIEKTE N. 13

pende Kruiden met Coloquint , Scanmoneum , enz . aangezet. Daarna

moet men hec geheele lichaam van het hoofd cor de voeten wryven met
de voornoemde Naphta en allerley andere verhittende olien. Ook moeten
niet vergeeten worden de baden en ſtoovingen uit gefchikte kruiden uit.
gekoozen , en inzonderheid uit de bladen der Durions, Plantgewasſen
die aan deere Gewesten eigen zyn , 10t -een 'manshoogte groeijen , en
fraaye welriekende bladen verſchaffen , in welke eenige ſpecifike kracht
tegen deeze allergeduchtfte plaage ſchynt te huisvesten , terwyl zy tef:
fens verzachtende en pynſtillende zyn. Het gezuiverd Salpeter is ook
van veel vermogen , en dryft dikwyls , in eene genoegzaame maat ge
nomen , de kwaade ſtoffen uit door de waterwegen , terwyl het zelve
teffens door zyn verkoelend vermogen de beevigheid der Koortzen doet
bedaaren . Indien met dit alles de pynen aanhouden , moet men zyne toe
vlucht neemen tot het Heulzap en die algemeene middelen , welke hetzelve
m eene groote maate bezicken , gelyk de Theriakel enz. »9 Zommige Wyso
jo neuzen zullen mogelyk (zegt Bontius ) het gebruik van zodanige midde
99 len geheel af keuren , dewyl hunne verdoovende en Naapverwekkende krache
n voor het zenuwgeſtel nadeelig wordt gehouden . Deeze redeneering ge..
lykt in den eerfter opſlag zeer waarſchyolyk , maar is echcer ydel : wanc
,, behalven dat dit middel in deeze heete Gewesten volſtrekt noodzaakelyk
9

99 is , is het zeker , dar de Lyders zonder het zelve van deeze allerheevig
9

'; ſte kwaal niet kunnen worden: verlost ” . Over het algemeen merkt Bone
fius aan , dat in de meeste heevige ziekten deezer Gewesten het Heulzap .
volſtrekt noodzaakelyk is , en dat de andere middelen , zonder het zelve van
geen nut zyn Wy mogen hier wel byvoegen , dat het voornoemde mid
del in onze kouder Gewesten van geen minder uitgebreide nuttigheid is , en
dat zy , die het zelve als zeer gevaarlyk uitkryten , het menschdom zeer
veel onheils hebben - aangebragt.
. Aangaande den leevensregel en de fpyzen behoeft men in deeze kwaal
niet zeer bekommerd te zyn ; dewyl'de ziekte door haaren geweldigen aard
ſpoediger ten einde loopt , dan men eenig voor- of. nadeel van de ſpyzen ,
welke ook maar zeer weinig of geheel niet geduurende de heevigheid
der kwaale genuttigd worden , zou konnen beſpeuren . Zo echter de
Lyder het geluk heeft uit deeze krankte op te komen , moet men zagte ,
toedzaame en verſterkende ſpyzen voorſchryven , en wel inzonderheid krach .
tige vleeschſoupen , in welke Cardamom en Tamarinden worden gekookt;
het eerſte om eenige prikkeling der verflaauwde maagen te verwekken , en
het ander om aan het vleeschnat eene aangenaame ryaſche (maak te geeven ,
en ceffens den Stoelgang te bevorderen.
B 3 Gelyk
$
OVER DE LUCHTSGESTELDHEID EN DE
14
Gelyk in Europa, zo vindt men hier te lande ook menigerleye zoorten
van Loopziekten Inzonderheid verdient hier de eerſte plaats de Roode
Loop , als het allergrootſte en allergemeenſte onheil deezer landen , door het,
welk veel meer menſchen worden weggeſleept , dan door eenige andere kwaa
le. Deeze loop is eene allergevaarlykſte ontleeking van het gedarmte , door
vergiftige ſcherpe drekſtoffen veroorzaakt, die de tedere vliezen der in 1

gewanden knaagen , dezelve verſcheuren , en dus bloedige afgangen veroor 1

zaaken, meer of minder heevig , naar maate de ziekte lichter of geweldiger

is . Veelmaalen gaat deeze ontſteeking over tot eene ſpoedige altoos doode
lyke verſterving , en ook dikwyls cot eene verzweering van een gedeelte
der darmen , en wel doorgaans des endeldarms, in welk geval de Lyders
weeken en maanden aan bloedige en etterachtige afgangen kwynen , met
eene onverdraagelyke persſing verzeld , door welke coevallen zy ook dag
noch dikwyls geheel vermagerd en uitgeteerd moeten ſterven .
De oorzaaken deezer kwaale zyn hier , gelyk overal , duister :: dezelve
ſchynen van tweederleye zoort te zyn , te weeten aanleiding geevende en
verwekkende. De redenen welke cot deeze , gelyk tot de meeste Rötziek .
ten , aanleiding geeven , zyn eene vogtige en rottige dampkring , welke do
behoorlyke uitwaasſeming verhindert , en in alle deelen onzes lichaams eene
rottige geſteldheid veroorzaakt. Hier voegen zich by de menigvuldige ver ,
koelende vruchten , die in dit landſchap zo gemeen zyn , ..en door veelo
met zo veel greetigheid gegeeten worden : want hoe zeer ook zommigo
Geneesheeren de verkoelende vruchten tot voorbehoeding en geheezing der
beſmettelyke Loopen mogen aanpryzen , het is zeker , dat die geene , wel
ke zich te Batavia en op andere heete plaatzen , vooral zo zy eerst onlangs
uit Europa zyn overgekomen , in 't gebruik deezer voortbrengzels te buiten
gaan , ras in een ' heevigen loop vervallen , en dat zy alleen dezelve zon
der nadeel kunnen puuigen , die daar van zeer maatig , en dan teffens mec
ryst , brood en wat zout eeten . Behalven deeze aanleidende reden , die
voornaamelyk werkt door de verteerings kracht der eerſte wegen onzes lice
haams te verzwakken , en deeze ontzenuwd zynde cen ſcherp zuur , en ref
fens eene ophooping van rottige ſtoffen te vewekken , is noch ongemeen
ſchadelyk , ja volgens Bontius de voornaamſte oorzaak , het onwaacig drin
ken van Arak , een zeer heete brandewyn , welken de Chineezen hier uit
gegeste ryst ftooken , en zodanig met die Zeedieren, welke men Kwallen
en Krabben noemt, aanzetten , dat ' er een zeer nadeelig mengzel uit once
laat ; dewyl deeze Dieren hier zo prikkelend van aard zyn , dat zy , even
als de Spaanſche Vliegen , · Bladders op het vel kunnen verwekken . Hoe
Hadeelig nu zulk een drank voor de gezondheid , en inzonderheid voor het
Leder
1

VOORNA A M S TE ZIE K T E N. 15

teder maakzel onzer maagen en darmen moet zyn , kan een ieder lichtelyk
begrypen , en wegens de menigvuldige hier uit voortkomende ſterfgeval.
len was bet te wenſchen , dat zodanige dranken ten ftrengſten verbooden
werden .
Tot dus verre hebben wy de voorbeſchikkende oorzaaken aangeweezen :
wat nu de verwekkende oorzaak aangaat , deeze is tweederley ; te weeten
zomwylen kan het misbruik der voornoemde dingen zo groot zyn , dat het
zonder iets anders genoeg is om den Loop te verwekken. Maar by veele
is de naaste oorzaak te vinden in een fyn beſmettend vergift, 't welk vir
een aangeſtoken lichaam in een gezond overgaande , aldaar dezelfde ziekte
te voorſchyn brengt , en wel voornaamelyk die geene aantast , welke zich
't meest hebben te buiten gegaan , maar ook andere , die van eene goede
geſteldheid ſcheenen , en eene gezonde leevenswyzę volgden.
Wat de geneeswyze deezer kwaale betreft, in 't begin iş meu gewoon
de dasmen door zachte ontlastende middelen te zuiveren , ren welken einde
men de Rhabarber en Tamarinden aappryst : doch volgens de waarneemin
gen van Bontius is de kwaadaardigheid der galachtige ſtoffen dikwerf zo
groot , dat alle ontlasting , hoe genoemd , de ziekte verergert , en een' al
dergeweldighen loop , mer verfsbrikkelyke pygen en een ogenblikkelyk ver
wal yan krachten , veroorzaakt. Hy raadt hierom alleen zeer verzachtende
dranken uit Ryse met Endivie en Cichorey gekookt te drinken , mits daar
by voegende de bladen van de Hertstong of Pbyllitis , welke plant hier by
menigteaan de Rivier wast , ep door haarezachce zameptrekkende krachten zeer
heilzaam is. Dan indien desniegtegenſtaande de ziekte met groote heevig
heid voortging , beyond hy zich bese by zyo extract van Saffraan , door
hem beſehreeven , en 's welk zyne voornaame kracht uit bet Heulzap oat
leeve. Hy ſtel zo veel vertrouwen op die middel , dat hy het ngemt ,
ker waare tegengiſi dan deeze 20 dlkwyls allerkwaadaardigfte ziekte.
Welk zeggen men met het gelukkig gevolg van gelykzoortige middelen , by
ons in dit ongemak gebruikt, kan bevestigen . En deeze eene les van
Bontius is in der daad oneindig heilzaamer dan alle de voorfebriften van
Tisſot en het geheele werk van Zimmerman , niettegenſtaande den ſchya
van Geleerdheid en de Verwaandheid , die in het zelve doorſtraak .
Behalven het gemelde hoofdmiddel telt Bontius ook noch eenige vrloch
ten en middelen op , dię tot een goed bebulp konnen dienen . Iazonder
heid munten hier in uit de vruchten Mapgas, die eene zuurachtige en teffens
cene verſterkende kracht bezitten , en onryp worden gekooke met eijeren ,
eveneens als onze Kruisbezien , van welke ay dan ook weinig in ſmaak ver
Schillen . Un dezelfde vruchten wordt een geley gemaakt, gelyk als ujs
de
16 OVER DE LUCHTSGESTELDHEID EN DE

de Kweepeeren , in kracht vooral niet minder dan deeze . Eindelyk

zeer heilzaam het zap van Granaat-appelen tot een Syroop gekooke , welke
de ingewanden ongemeen verſterkt, terwyl de geconfyte bloemen door hun .
ne verſterkende kracht veel heils aanbrengen .
Behalven den gewoonen Rooden Loop vinde men hier noch eene andere
zoort van Bloedloop , door Bontius de Levervloed genoemd , in welken
eene groote meenigte van zuiver bloed , doch zonder heevige pynen , wordt
ontlast. Bontius fchryft deeze ziekte toe aan eene verſlapping der lever ,
of ook van de vaten van het darmſcheil , waar door deeze deelen bloed in
het gedarmte doorlaated. Deeze kwaal is veel minder gevaarlyk dan de
voorige, en kan meerendeels door verkoeling en verſterking der aangedaa
ne deelen worden geneezen . Doorgaans is hier eene groote ſcherpte des
bloeds tegenwoordi , die lymige verkoelende middelen vordert , inzon ,
g
derheid Zaadmelken uit Zaaden van Comcommers, Pompoenen , Meloenen ,
enz. , het Koppen kan ook van nut zyn om eene afleiding te maaken ; dan
indien de volbloedigheid aanmerkelyk is , moet men de geneezing met eene
goede aderlaating beginnen. Ondertusſchen
aan wegens de laatingen in de Indien .
merkt Bontius het volgende
Men moet ondertusſchen ſteeds
in acht neemen om op de krachten te letten , dewyl de menſchen en 1

vooral de zieken in deeze heete Gewesten , wegens de hitte des damp

» krings , en de geduurige uitwaasſeming zeer zwak zyn ; hierom ga ik
in de Hollanders niet lichtelyk over tot aderlaatingen ," dewyl onze vers
» zwakte lichaamen dezelve niet wel konnen verdraagen. Daarentegen kan men
» vryelyk bloed aftappen by de fterke , en aan de hitte van der Jeugd af
» gewoone Portugeezen en Javaanen " . Zo wel in deezen Loop als in
den voorgemelden Rooden Loop , is het Heulzap wederom het beste middel ,
vooral cegen den avond gegeeven , wanneer alle toevallen zich verheffen .
Ondertusſchen zyn de giften van dit Geneesmiddel , zo als het door Bono,
tius werde gebruikt , niet zeer groot, en loopen alleen van twee tot drie
greinen in 't etmaal ; welke hoeveelheid in den loop deezer landen , zo
hy heevig is , ten minſten twee of driemaal in dien tyd moet gegeeven
worden .
De Persfing tot afgang ( Tenesmus ) dat gewoone toeval der Loopziek
ten , wordt hier te lande meer gevreesd dan de Loop zelve ; en inderd
daad , indien deeze kwaal den Loop vooraf gaat , is niets dan de dood te
wagten , maar zo zy daar op volgt, gelyk doorgaans plaats heeft , dan is
her gevaar minder , doch echter de geneezing zeer bezwaarlyk , dewyl het
ongemak dan wordt voortgebragt door eene verzweering in de darmen zel
ve , en wel in den rechten darm ; het zelve beſtaat in eene geduurige
neiging
 VOORNAAMSTE ZIEK TE N. 12

beiging tot afgang in welke niets ontlast wordt dan een weinigje Nym ,
gemengd met bloed en etter , en verzeld door eene onverdraaglyke pyn,
wordende het ongemak doorgaans Druiploop genoemd , dewyl de ontlasting
drupswyze geſchiedt. Zo de Zwangere Vrouwen door deeze plaag worden
tangerasę, krygen zy een . Miskraam , of worden oncydig Verlost, 't welk
een natuurlyk gevolg is van deeze allergeweldigſte prikkeling en werking
naar beneeden . Uit dezelfde reden volgen niet minder zeldzaam eene uit
1 sakking van 't gedarmte , Aambeijen , en ook , wegens de geduurige afmat
ring des lichaams, allerhande uitceerende kwaalen , en in 't byzonder de
Waterzucht
Dewyl de zitplaats van die kwaad in het recht gedarmte te zoeken is ,
blykt het , dat men inwendig , het Heulzap uitgezonderd , door middelen
niet veel baat kan aanbrengen ; moetende de voornaame geneezing worden
gezocht door zachte lavementen , ſoovingen en dampingen ; hoedanige
middels kunnen worden bereid uit de bladen der Daullontos , Lagondi,
Bismalva , Abutilon , enz. , waar by men voegt eenige zachte windbreeken .
de Zaaden , als van Anys , Cumyn en Fenkel. 20 ras de zweering door
deeze middelen gezuiverd en de pyn geftild is , gebruikt men verſterkende
afkookzels tot ſtoovingen , vooral zo 'er teffens eene uitzakking des rechten
darms plaats heeft. Ten welken einde de bladen van Hertstong en Tama
rinden , benevens de bladen en vruchten van de Blimbing het nuttigst wors
den bevonden .
Zo men de geweldige hitte en vogtigheid deezer landen in aanmerking
neemt , zal het niemand vreemd voorkomen , dat het Bore hier te lande
ook eene allergemeenſte ziekte zy. Dezelve is eene allerheevigſte over
loop van galachtige ſtoffen , en eene ſpoedige ontlasting van dezelve door op
elkanderen volgende braakingen en afgangen , 't welk alles met zodanig eer
geweld toegaat, dat deeze ziekte voor eene der allerheevigſte moet wore
den gehouden . Behalven de warmte van het luchtsgeftel' fchryft Bontius
de reden deezes onheils toe aan het menigvuldig eeten van vruchten , die
uit haare nacuur wel zuur zyn , doch in de eerſte wegen opgehoopt der ="*
zelver verteeringskracht verflappen , en in een rottig mengzel overgaan , waar
door eigenlyk geboren wordt de zogenoemde groene gal ( bilis aeruginoſa )
welke voornaamelyk in deeze en zoortgelyke kwaalen de hoofdrol ſpeelt
en volgens de waarneemingen van Huksbam , uit eene vermenging van zuur
en galle voortvloeit.
Het gewoon gevolg deezer kwaale is eene allerſpoedigſte ontlasting van
alle weiachtige vogten des lichaams, die naar het gedarmte getrokken tef.
fens met den afgang en het braaken worden ontlast; en hier door ont
IV. DEEL с Staat
 OVER DE LUCHTSGESTELDHEID EN DE

taat eene zo ſpoedige ontzenuwing der leevenkrachten , dat de ſterkſte men

fchen , in een ogenblik uitgepur, binnen vier of zes uuren zomwylen ſtere
ven ; en zo de aanval heevig is , en niet geſtuit wordt , zyn de meeste binnen
de 24 auren overleeden. De polsſlag wordt in deeze ziekte in een ogen
blik zeer klein , en de handen en voeten koud , waar by zich voegen eene
geweldige hiklag en lichthoofdigheid, welke toevallen eindelyk met heevi,
ge ſtuipen en den dood een einde neemen .
De geneezing deezer heevige en allergevaarlykſtekwaale moet , volgens
Bontius, worden ondernomen met het geeven van zachte zamentrekkende
middelen , die de al te ſterke ontlasting kunnen verhinderen , en de hitte der
galle intoomen ; ten welken einde hy aanpryst de Bilimbing , raauw of mec
zuiker geconfyt , gelyk ook de vrucht van eene zoort van valſche Myrobam
lani, die zamentrekkend is en niet purgeert , gelyk de overige doen : bier
by voegt hy noch de thans met recht verouderde middelen van Hertshoorn ,
Bezoar , Parelcies , enz. , waar na hy de Opium aanraadt. Ondertusſchen is de
geneeswyze van Sydenban's oneindig beter , welke hoofdzaakelyk hier in be
ſtaar, dac men der Lyderen lichaamen , zo door drinken als door lavementen
te zerten , op vulle met eenen verzachtenden drank , en , zo ras- men aan
her byna zuiver afloopen en uitbraaken der gedronken vogten beſpeurt dat
de meeste kwaade ſtoffen ontlast zyn , tot eenig bereidzel van het Heulzap
over gaa.
Onder de ontſteekingen is in deeze Gewesten geene , die zo dikwyls voor
komt als die der Lever , welke een natuurlyk gevolg is van de boven aan
geweezene gebreken der lucht en der leevenswyze , en wel inzonderheid van
het Arak drinken . Want deeze drank is niet alleen zeer verhittend en
ſchadelyk door zyn aard , maar wordt noch veel ſchadelyker , door dien
zulke , die zich vol hebben gezoopen , de verhitte lichaamen doorgaans met
water opvullen , en daarenboven op de koude ſteenen gaan liggen ſlaapen ,
of ook op de dekken der ſchepen onder den blaauwen hemel; op welke
alleronbezonnenſte wyze van leeven noodzaakelyk eene verdikking der vog
ten , en eene verhindering der uitwaasfeming moet volgen , die zich door
gaans tot de lever bepaalt , en dezelve doet ontſteeken. De toevallen
van deeze ziekte zyn eene bezwaarde ademhaling , wegens de drukking van
dit groot verſtopte ingewand , eene groote benaauwdheid , verzeld met een
pynlyk gevoel onder de valſche ribben aan de rechter zyde , en eene meer of
min geweldige koorts, die de ontſteekingen alsoos plag te verzellen , en
gepaard gaat met hitte , dorst en een rood aangezicht. Dikwyls wordt het
lichaam en vooral het gezicht geel , terwyl zich ook de andere tekenen der
geelzucht in het water en in den afgang openbaaren , waar door 't geval zo
veel te erger wordt. De .
 VOOR N'A AMSTE ZIE R T É N. 19
De geneezing deezer ziekte is eenigzins verſchillende naar derzelver ver.
Schillende trappen. Indien de kwaal, zonder veel koorts en ontſteekinge
alleen in eene enkele verſtopping beſtaat, komen alle die middelen te pas,
welke eene zachte , verdunnende en eene zeer lichte prikkelende kracht be .
zitien , gelyk de Curcuma , de zaaden van Anys , Fenkel en Cumyn ; be.
Qevens de bittere extracten uit Paardebloemen , Indiſche welriekende Cala .
mus , welriekend Indisch Gras enz.; terwyl teffens, of liever als de toffe
der ziekte eenigzins is los gemaakt, zachte buikzuiverende middelen gegee..
ven worden . Dan indien de pyn en koorts eene waare ontſteeking aandui
den , zyn eene of meer aderlaatingen noodzaakelyk , vooral in ſterke en aan
het luchtsgeſtel gewoone menſchen : na dar deeze zyn in 't werk geſteld ,
is het nuttig zeer verkoelende en teffens verdunnende dranken te gebruiken
van Graswortel , Cichorey , Tamarinden , Salpeter, enz . , waar na teffens
zachte laxeermiddelen uit Rhabarber enz. kunnen worden aangepreezen .
Geen minder tof verdienen de verkoelende Siroopen en Conſerven , gemaakt
uit de hier te lande zo overvloedig wasſende zeepachtige kruiden : inzon
derheid komen hier toe te pas de vruchten van de Oost -Indiſche Appeltjes
der Liefde , welke de Chineezen in hunne tuinen bouwen , en met azyo
en peper eeten , na dat zy onder de asſche gebraaden zyn. Want niet
cegenſtaande men dit gewas by ons onder de verkoelende en verdoovende
vergiften plaatst , wordt het zelve in de heete Gewesten allerheilzaamst be.
vonden tot bečeugeling der ontſteekinge en der ſterke galſtoffen. Dezelf.
de vruchten worden ook ingelegdmet peper, azyn en ſpečeryen , wanneer ży
den naam draagen van Achar , en kunnen dus in 't afneemen der kwaale
met vrucht genuttigd worden , vooral zo teffens gepaste ſmeeringen worden
gebeezigd uit Curcma , Sandelhout en uitgeperſte Roozen of Cocosolie.
Met zodanige olien ſmeert men het gantſche lichaam des Lyders, 't welk
een geele kleur , doch teffens een aangenaamen geur en eene groote verzach
ting te wege brengt. Op Java groeit ook een Heester , Sampaga genoemd,
van een alleraangenaamſten reuk , voorzien met bladen niet ongelyk aan die
van den Perzikboom , van welke de Mahomedaanen zich veel bedienen, de
wyl zy ongemeen groote liefhebbers zyn van reukwerken ; en ook dikwyls
.

zyn de ſmeeringen , uit dit gewas bereid , van grooten dienst door
>

haar verkoelend en verdunnend vermogen . Dan indien 'er eene heevi.

ge pyn mee gepaard gaat , die niet ſpoedig naar het aderlaaten en de
ſmeeringen luistert , “ bevindt men zich al wederom best ' by her Heulzap
en deszelfs bereidingen , 't welk eene volkomene ontſpanning te wege
brengt, en de losgemaakte ſtoffen door zweeten of wateren uit het lic .
baam dryft.
Cs
с De
 ESTEL DHEID
co OVER DE LUCHTSG EN DE
De ontſteekingen der Lever gaan hier te lande dikwyls over tot ver ?
.

ettering , en wel op tweederhande wyze : want zommige dier ecterzak ,

ken zyn in de zelfstandigheid des ingewands zelve , en andere zyn tuse
ſchen het vleesch der lever , en derzelver buitenſte vlies beſlooten. Dit
laatſte heeft hier te lande doorgaans plaats, en is ook het eenige ge
val, dat geneezing toelaạt ; want indien de etter reeds in de vooze
zelfſtandigheid van dit ingewand is doorgedrongen , heeft men weinig be
terſchap te hoopen. De eenige geneeswyze beſtaat in de opening des
gezwels, welke het best geſchiedt door eerst te ſnyden op het buikvlies,
en de wonde , na dat een holle ſneede door een klein gaatje is binnen
gebragt, op dezelve te verwyden : dit geſchied zynde , openbaart zich
dit uitwendig vlies der lever , opgezet door etterige ſtoffe , en zo ras hec
zelve is doorgeſtooken , vloeit de half bedorven etterſtoffe uit de zak , al.
>

toos met eenigen ſtank , doch hoe minder hoe beter. Hier na moet
men zachte zuiverende middelen, en daarna heelende gebruiken , terwyl
inwendig alle zuurachtige rype vruchten, dewyl zy de galachtige verroc,
ting tegenſtaan , zeer heilzaam zyn . Tegen de zwakheid en kwaade ge .
fteldheid des Lyders raadt Bontius het gebruik van den Bezoar ſteen ;
maar een krachtig afkookzel van den Koortsbast zal verre te ſtellen zyn
boven deezen nietigen galſkeen .
Onder de ſleepende kwaalen is in de Indien niets gemeener dan de Wag
terzuckt, zo wel de algemeene tusſchen vel en vleesch als de byzondere in
de holligheid des buiks , gelyk ook de Windzucht. Verſtoppingen der Led
ver zyn de voornaame oorzaaken van die onheil , welke haaren oorſprong
trekken uit de reeds meermaalen aangehaalde misſlagen in de leevenswyze
en gebreken der luchtsgeſteldheid. Deeze,, verſtopping veroorzaakt eene.
drukking op de watervaten , en belet teffens de behoorlyke galsafſcheiding ,
zonder welke de chyl, en bygevolg ook het bloed zyne natuurlyke goedzap
pige geſteldheid nooit kan verkrygen. Wegens de verſtopping van dit edel
ingewand voegt zich ook by deeze kwaal een drooge hoest, die teffens
doorgaans eene verzameling van water in de holte der borst te kennen
geeft. Daarenboven voegt zich by deeze zucht eene zeer gebrekkige ont
Jasting van water, dat meestal zeer bleek is, terwyl de Lyder door een
aanhoudenden dorst geplaagd wordt. Aanmerkelyk is 't ondertusſchen dat
de Waterzucht hier te lande geenszins zulk eene gevaarlyke kwaal is , als
wel by ons in 't Vaderland , dewyl de fappen die door de hitte van het
climaat eerder in beweeging te brengen zyn , gemakkelyker worden ontlast ,
zo dat dikwyls Lyders, welke daar eerst aankomen , en van Geneesheeren ,
die in den aard van het land onbedreeven zyn , voor ongeneeslyk wor
den

1
1
 VOORNAAMSTE ZIEKTE N. 23
den gehouden , zich door geringe huismiddels van hunne kwaale verlost
vinden . !!
ni De voornaame middelen tot herſtel beſtaan in het verdunnen der koude
waterige ſtoffen , ? - daarna in derzelver ontlasting , en eindelyk in de zuive .
ring der verſtopte , en de verſterking der verlapte deelen . .. Wat het eerſte
4

aangaat , tot voedzel dient best bet vleesch van zwarte hoenders , 't welk in
>

deeze Gewesten eene water afdryvende kracht bezit , waar by men kan voegen
de záaden van Fenkel, Anys en Lavas , benevens de wortels van Cicho .
rey , gelyk ook de bladen van Majolein en Baſilicum , welke zaaken hier
alle by menigte groeijen . Geite vleesch verdient hier ook veel lofs ; maar
niets is beter dan een drank uit China , Sarzaparilla , Curcuma en Schurft:
kruid , gelyk ook het afkookzel van Pokhout met zyn' bast.
De voorbereiding der foffen dus volbracht zynde , gaat men over tot de
ontlasting , die het best door ſterkepurgeermiddelen kan bevorderd worden ,
en wel , volgens Bontius, door Girregom met Aloë en Gom Ammoniac in
Azyn ontbonden , cor Pillen gemaakt, om daaraf van eene halve drachma
tor eene heele toe in te neemen . Ook raadt hy het ſap van Ezelskomkom ,
mers tot een fcrupel , en het extract daar van tot vyftien grein , welke giften
in onze koudere Gewesten voor veele te ſterk zouden zyn .
:: Het lichaam door zodanig reene geneeswyze ontlast zynde , moet hee
wederinſtorien belet worden door middelen , die de verſtoppingen kunnen
wegneemen , en de vezelen verſterken : ' ten welken einde Theriakel met de
afkooksels der zweerdsyvende boutenen ſtaalmiddelen van het grootſte vers
mogen zyn . ..

• De menigvuldige vetſtoppingen der Lever! geeven ook dikwyls gelegen

heid tot Geelzucht , welke van een zeer verſchillendeń aard is , naar maate
.

de gebreken , die daar aanleiding toe geeven , verſchillen . Geelzucht uir

bene ongeneeslyke verharde knobbel is vån: zelve doodelyk , gelyk ook
uit eene uitgebreide verzweering ; maar zo de kwaal uit eene eenvoudige
terſtopping van een gedeelte der leverbuizen door caaije Nymen voortkomt,
dan is er veel hoop van herſtellinge , gelyk ook , wanneer de galbuis met
fteentjes bezet , de ontlasting der galſtoffen in het gedarmte verhindert, de,
wyl de galſteenen , uit eeneverachtige zelfſtandigheid zamengegroeid , door
verdunnende zeepachtige middelen kunnen gebroken worden. , ja geheel in
zodanige ſcheivochten verſmelten. Ter geneezing zyn in deeze beide ge.
yallen byna gelykzoortige middelen van dienst : te weeten laxeermiddelen
om de eerſte wegen te zuiveren , en daar door de ontlasting der galſtoffen
te bevorderen , die het best uir Tamarinden , Rhabarber , Senebladen enz,
orden bereid , gelyk ook uit de,Gittegom , indien dezelve door ontbin .
C3
ding
 OVER DE LUCHTSGESTELDHEID EN DE

ding in azyn van zyne kwaade hoedanigheden wordt beroofd. Onder de

verdunnende middelen wordt, zo wel in de Indien als hier te lande , de wor
tel van de Curcuma het allervermogendst gehouderij en het is in der daad
zeker , dat de bardnekkigſte Geelzucht nergens meer naar luistert. Tef
fens zyn de windbreekende zaaden van het grootſte nut , dewyl winden een
gevolg zyn van het gebrek van gal en der gebrekkige kooking der fpy
zen , door welke het kwaad vervolgens merkelyk wordt verzwaard.
Men vindt in de Indien ook menigvuldige uitreerende ziekten , en wel
inzonderheid is daar gevreesd eene byzondere zoort van uitdroogende teering ,
door welke de menſchen zonder veel kennelyk ongemak worden wegge
rukt. Bontiusnoemtdeeze kwaal eene Darmſcheils Teering , dewyl hy , gee
legenheid hebbende gehad om veele Lyders , aan die ziekte geſtorven , te
openen , de zitplaats van het ongemak in 't voornoemde deel heeft gevon
den ; zynde het darmſcheil alcoos vol verzweeringen , ja ook zomwylen ge
heel verteerd , zo dat de darmen zonder order onder elkanderen verward in
den buik bingen. De gevolgen deezer kwaale zyn zeer gemakkelyk te bem
.

grypen : want niet alleen brengt de etter der verzwooren klieren eene doo
delyke ſleepende koorts aan ; maar zo ras dezelve ontaarden , is het ook
gedaan met de melkvaren , welke de chyl uit het gedarmte moeten opdurą
pen , en coc de chylbuis overbrengen. Om deeze redenen droogen deeze
Lyders uit tot op het gebeente , en ſterven eindelyk door'enkel gebrek aan
krachten en natuurlyke warmte. Aanmerkenswaardig is in deeze ziekte de
geweldige tegennatuurlyke hongerdie.de zieken plaagt , en door welken zy al.
lerleye ſpyzen ce lyve Daan tot merkelyke verergering der kwaale. Daaren
boven voegt zich hier by eene loslywigheid (lienteria ) , welke beſtaat in eene
geduurige ontlasciog der halfgekookte fpyzen , zonder dat byna eenig voeda
zel uit dezelve tot het bloed kan komen . Deeze kwaal is altoos zeer ge ;
vaarlyk , doch kan , wel gekend , noch dikwyls in ’t begin geholpen wore
den ; beſtaande de voornaame geneezing in 't wegneemen der verſtoppin .
gen , en het verſterken van de veerkracht der eerſte wegen. Best voldoen
ten dien einde de afkookzels uit verdupnende en zachtprikkelende middelen ,
als uit de Curcuma met Anys en Fenkelzaad , cerwyl het lichaam uicwendig
mer verdunnende alien wordt geſmeerd , gelyk de olie van Laurierbezien ,
welriekende Klaver enz. Daarenboven 'groeit in de Indien eene zeer bloed
verdunnende grasplant, Kruisgras genoemd , en door Alpinus in zyn werk
over de Ægyptiſche Planten beſchreeven , welke aan haare ſtengels vier
aaren uitſchiet , die volkomen in de gedaante van : een kruis zyn geplaatst.
Deeze planc heeft een zeer welriekenden wortel, in geur cen naasten by
overeenkomende -met den Nagelwortel, en teffens ' een bicterachtigen en
zoet
 2
VOORNAAMSTE ZIEKTE N. S3

Zoerachtigen ſinaak , welke een vermogende bloedverdunnende kracht te

9

kennen geeft, en door Bontius grootelyks wordt geroemd wegens haa

re vermogens tegen deeze kwaal , de verſtoppingen en ſteenen der nicren
en meer diergelyke ongemakken. De Wacer - Anagallis en Becabunga wore
den ook door Bontius als zeer heilzaam gepreezen , en buicen twyffel moe :
ten de hier te lande zo zeer gebruikelyke verdunnende zouten , als de Gevi.
triolizeerde Wynſteen , de Herbooren Wyoſteen enz . , teffens van het grootst.
-

vermogen zyn , gelyk ook , zo de kwaal daar niet naar luistert , de Kwik
!
en Spiesglas middelen. Wat den leevensregel aangaat, tot fpyze uit het.
dierlyk ryk wordt het meest van allen gepreezen het vleesch van Vinken en
Torrelduiven , welke hier in 't wild door de Mooren worden geſchooten
by welke men zachte openende kruiden en wortels tot voedzel moet gebrui.
ken , gelyk ook de Geitemelk , die wegens haare afvaagende vermogens zeer
geroemd wordt. Eindelyk moet men zich wagten voor alle geweldige pur
geermiddels, dewyl dezelve de krachten van 't gedarmte ontzenuwen ,
zonder baat de beste vogren ontlasten , waar door de gevreesde zwakheid ,
aan deeze ziekte eigen , meer en meer aangroeit.
- De Borstteeringen zyn hier te lande niet minder gemeen dan in ' t Va .
derland , en neemen doorgaans haaren oorſprong uit verouderde verkoudhe
>

den , die hier zeer menigvuldig zyn , en uit de verhinderde doorwaasſeming

voortvloeijen . De aanleidende oorzaaken tot deeze kwaalen zyn de vogti
ge heete luchten deezer landen , geduurig met ſchynbaare koude verwisſeld ,
wier nadeelige uitwerkingen in deeze Gewesten allergeweldigst zyn , we
gens het Naapen der Matroozen en Soldaaten boven op de daken , op wel
Ook moet
ke zy , na zich wel vol te hebben gedronken , nederliggen .
men in aanmerking neemen , dat de perzoonen , die de bovenſte ver
.

diepingen der huizen bewoonen , veel gezonder leeven , en aan deeze en

zoortgelyke kwaalen minder onderheevig zyn dan de Bewooners der bene
den vertrekken , welke wegens derzelver vogtigheid ongezond zyn ,
door Schorpioenen en Kakkerlakken geplaagd worden.
De ſtoffe deezer verkoudheden is van een zeer ſcherpen en bytenden
aard ; als dezelve op de longen vallen verwekken ze aldaar eene fyne
ontſteeking, die eene drooge kuch ten gevolge heeft , en daarna bloed.
Spuwing en ceering , aangekondigd en verzeld door eene benaauwde adem .
haaling , eene geduurige hoest en eene ſleepende koorts.
De afleiding der verkoudheidmaakende ſtoffen in 't begin deezer ziek.
ten is door Bontius de beste geneeswyze bevonden . Vroegtydig ges :
raadpleegd zynde moet een Geneesheer derhalven purgeermiddelen ge .
bruiken , en wel ſterkere dan men hier te lande in zodanige kwaaler
zou
 24 OVER DE LUCHTSGESTELDHEID EN DE

zou kunnen aanwenden , uit Aloë , Scammoneum , Gittegom , Colo

quint enz . : want het is eene bekende waarneeming, dat men in de
heete Gewesten de giften en krachten der purgeermiddelen moet ver :
meerderen , naar maate de hitte grooter is ; zo dat op zommige plaata
zen in deIndien middelen worden gebruikt, die hier te lande als ge
weldige vergiften zouden 'werken . De voornaamſte ſtoffen door den
afgang dus ontlast zynde, wordt de verdere uitdryving der kwaa
de dampen betracht door middelen , die op de kwyl en neusvaten
werken , hoedanige zyn kwylkoekjes uit Peper , Staphyfagria enz.

-
Daarenboven zyn in de Indien byzondere kwylmiddelen ten dien
einde uitgedacht , welke gemaakt worden uit de planten van de Are.
ca en Betel , gemengd met ongebluschte kalk uit oesterſchelpen :
want deeze middelen neemen de kwaade ſtoffen weg , die anderszins ,
naar de longen afzakkende, den hoest verwekken, wordende dit
middel in 't Maleisch genoemd Sirii Pinang . Daarenboven is hier
eene byzondere zoort van Pinang , welke een dronkenmaakend ver.
mogen bezit , en door de Indiaanen Mabok wordt genoemd , wer
kende dezelve ongeveer eveneens als ſterke wyn , doch met dit on .
derſcheid , dat deeze byzondere dronkenſchap, door een weinig zout
te eeten , kan worden weggenomen .
Indien de kwaadaardigheid der voornoemde verkoude vogten
reeds zo verre is geklommen dat ' er eenige aanmerkelyke vaten in
bet longegeſtel zyn doorgevreeten , en 'er dus eene geweldige bloed
fpuwing is gevolgd , dan is eene ſteşke aderlaating , naar de verſchil
lende tempéranenten .en menigte: des ontlasten bloeds geſchikt, van
de grootſte noodzaakelykheid , na welke verdikkende borstmiddels
en itcmpende middelen moeten worden gebruikt. Indien de ziekte .

reeds in eene yolflagene longeteering is overgegaan , moeten dezelf 1

de middelen worden aangewend : maar inzonderheid pryst Bontius 1

in alie deeze gevallen zyn uittrekzel van Saffraan , waar van de
kracht voornaamelyk in het Heulzap beſtaat , door 't welk hy zegt
1

ſteeds te hebben kunnen bewerken , dat de verdikte kwalſters niet

alieen gemakkelyker vielen te ontlasten , maar ook de hoest bedaar .
de , en de opene longezweer tot geneezing kwam. Dan intusſchen
baadt hy teffens ten ' ſterkſten aan verzachtende zaadmelken en borst,
dranken uit bloedverdunnende en heelende balſemachtige kruiden ,
gelyk ook dikiniddels uit conſerf van Roozen mer Swavel, enz,
Wat

1
 、
VOORNA A M S T E ZI E K TE N. 25

Wat verder de koortzige ziekten aangaat, dezelve zyn hier zo me

nigvuldig en in aard en toevallen zo verſchillende als ergens , we
gens den heeten en met ongezonde uitwaasſemingen vervulden damp
kring , doch,meest al van een rottenden en kwaadaardigen aard . Vol.
gens de waarneemingen van Bontius vindt men hier zeer zeldzaam waare
derdendaagſche Koortzen , en alleen in zodanige , die dezelve uit het
Vaderland met zich hebben gebracht, welke dan doorgaans ten laat
ften :Waterzuchtig worden , en dus elendig omkomen. Rechte anderen
daagſche Koortzen , die zuiver afloopen , en op haare gezette tyden we
derkeeren , zyn ook zeldzaam , want meestal zyn dezelve van een aan
houdenden aard ,' of beſtaan ten minſten -uit ras op elkanderen volgen
de afloopende Koortzen , die dus in de gedaante van eene uit haaren
aard' aanhoudende Koorts verſchynen . Zodanige Koortzen zyn niet
alleen eigen aan Java , maar ook de gewoone płaagen der heete Gewes
ten tusſchen de keerkringen , ten eenemaale verſcheiden van die ziekte ,
welke men de geele Koorts of het zwarte Galbraaken noemt , en die al
leenlyk 'onder weinige plaats heeft by hunne eerſte aankomst in heete
Gewesten , te weeten meestal in ongezonde en volle geſtellen, vooral
van zodanige , die zich in ſpek , vleesch en dronkenſchap te buiten gaan .
De Heer J. Lind , een voornaam Engelsch Geneesheer , die jaaren
achter een gelegenheid heeft gehad om de Indiſche Ziekten gade te
dlaan , heeft beſpeurd , dat men in deeze ziekten niets van belang kon
uitrechten , dan alleen door den Koortsbast.. Menigmaal nám hy waar,
dat het behoud der Zieken aan zodanige kwaalen onder de keerkringen
afhing van de kleine tusſchenpoozingen , in welke men in ſtaat was
een heele of ten minſten eene halve once in te geeven. Hy'heeft ook
.

gelegenheid gehad veele journaalen der Scheepshoofden na te zien , en

uit dezelve ſteeds bevonden , dat niettegenſtaande het groot uiterlyk
verſchil van veele deezer Koortzen , haar aard nochtans dezelfde was ,
en ſteeds den Koortsbast tot geneezing ' vorderde . ' In 'tt byzonder be
roept hy zich eindelyk op de Koortzen van het Eiland St. Thomas , die
van alle andere verre de kwaadaardigſte zyn , en echter het voornoem,
de middel alleen ter geneezing ſchynen te eisſchen .
Niet alleen wordt die bast in deeze heete landſtrecken een voortref
felyk middel tot herſtel, maar ook tot voorbehoeding bevonden , ge
lyk de Heer Lind het eerst ondervond op de kusten van Guiné , voor
ál zo teffens eene maatige leevenswyze , in de heete landen zo noodig,
IV. DEEL . D werdt
36 OVER DE LUCHTSGESTELDHEID EN DE
werdt in acht genomen . En dit is niet alleen eigen aan Africa en het hee '
te gedeelte van Afie , maar ook in onze Noordſche ſtreeken . Onder an
deren bleek dit uit het geval van den Graaf Bonneval, wanneer hy in 's
jaar 1718 den Prins Eugenius oan Savoyen in de belegering van Belgráo
do verzelde ; want terwylbyna een ieder door befmettelyke Rotkoortzen ,
met of zonder bloedloop, ziek lag , was Bonneval met zyn gantsch gevolg
in een zeer gezonden ſtaat , 't geen hy alleen hier aan toefchreef, dat hy
allen de zynen dagelyks een goeden romer met aftrekzel van Koortsbast op
Brandewyn te drinken gaf.
Behalven deeze verpoozende Rot- of Gal-koortzen , vinde men ' er ook
dikwyls volkomen aanhoudende , die met zo veel geweld de Lyders over .
vallen , dat zy in 't eerſte ogenblik als zinneloos worden , en niet zelden
binnen weinig dagen ja uuren , in 't midden hunner woede , worden weg ,:
gerukt. By deezen allergevaarlykſten toeſtand voegen zich eene volkomene
Daapeloosheid , het braaken van allerleye groene en andere kwaadaardige
galſtoffen , eene volſtrekte koude der uitwendige leden en verſchroeijende
hitte der ingewanden ; tekenen die te zamen genomen een byna onvermy
delyken dood aankondigen. Doorgaans is deeze ziekte wel van een ' rote
tigen aard , doch moet echter, wegens de verſchrikkelyke heevigheid der
toevallen , ten minſten in ' t begin , als eené ontſteeking worden behandeld :
men begint derhalven met eene zwaare aderlaating , eens of meermaalen in
het werk gefteld ; na dat het bloed hier door een weinig tot bedaaren is
gekomen , geeft men verkoelende dranken , die teffens de eerſte wegen zuis
>

veren , uit Tamarinden enz. , Casfia met Wynſteenroom , geest van Vitriool
en . Salpeter , zo enkel als verzoet enz. Ook moet na dit alles op het
bedaaren der -coevallen worden gelet door zachte verdoovende middelen ,
zynde een gepast gebruik van Heulzap in die geval , gelyk in meer andere
heere ziekten , van de grootſte nuutigheid. Zacht laxeerende en verkoelende
Clysteeren kunnen ook van veel voordeel zyn.
Alle byzondere Koortzen , die in de Indiën regeeren , op te tellen , zou
een zeer wydloopig werk zyn , waar in wy ons niet zullen inlaaten , en
noch maar alleen fpreeken van die byzondere Koortzen , welke de Hollan .
ders , naar Solor en Timor vaarende , aantasten . Deeze Eilanden leveren by .
na alleen hec Sandelhout, eene in de Geneeskonst en in de Verweryen zeer
in
geachte ftoffe ; doch die, hoe heilzaam zy uitgedroogd zynde ook zy ,
haare fterkſte frischheid zuike krachtige fappen bezit , dat zy, als een gevaar
lyk vergif moet worden beſchouwd ; by het welk zich daarenboven voegt
het buitengewoon heet en vogtig geſtel deezer Gewesten , 't geen hier noch
>

meer nadeel doet, om dat het Sandelhoyr wordt gekapt en gehaald van zeer
hooge,
 VOORNAAMSTEZIE K T E N.) 27

hooge, alcoos met op 't gevoel koude en natte miscen-będekle bergen ;

welke begrtwisſeling in Europa gevaarlyk , doch hier noch oneindig ver
derffelyker is , wegens de plorzelyke goeſluiting der in de heete Gewesten
noch meer geopende zweetgaten . Deeze Koorczen beginnen ook mee yl
hoofdigheid , doch zyn doorgaans van eenen verpoozenden aard , hoewel >

ook byna nooit zuiver afloopende , en hebben deeze byzondere eigen

fchap , dat de Zieken den geheelen tyd druk bezig zyn in het nabootzen
dier handwerken , welke zy in den ſtaat der gezondheid geoeffend hebben .
Daarenboven is dit noch het byzonderſte , dat zy alles opbiegten 't geen zy
ooit in hun leven goed of kwaad , in 't openbaar of in ' geheim , gedaan
hebben . De ziekte is niet minder gevaarlyk dan de voorige , en vereische
cene gelykzoortige geneeswyze , naar den aard der toevallen geſchikt, zynde
daarenboven braakmiddelen uit Spiesglas, volgens de bevinding van Born,
tius , van eene zeer gunſtige uitwerking.
Gelyk die geene , welke naar Solor en Timor reizen , door deeze byzon
dere Sandelkoorts worden overvallen , dus zyn zy , dię naar Amboina en
Banda vaaren , onderheevig aan eene by die Zeën eigene blindheid. De In
Janders ſchryven de oorzaak deezer ziekte toe aan het eeten van heete Ryst,
waarom de Javagnen en Maleyers de eerst gekookte Ryst aan de koude
blootſtellen : hoe byzonder dit voorgeeven ook moge ſchynen , zo words
het echter by de Hollanders, en zelfs door Bonsius voor waar erkend , waar
om ook het eeten van heete Ryst op de ſchepen onder eenige ſtraf verboo
den is . #
Bontius merkt ook aan , dat de Ryst een ſchadelyken en ſlaapver
wekkenden geest bezit , welke door de warmte allengskens verdwynt, en
dus in de verkoelde Ryst minder , dan in de noch heece , wordt gevonden.
Voor het overige ſchynt deeze ziekte meerendeels uit eene verkoude ſtoffe
te beſtaan , die de werkingen der zenuwen drukt. Bontius raadt hierom
ter geneezinge zeer fterke porgeermiddelen aan , en daarenboven niesmid
delen uit poeder van cabak enz. , gelyk ook kwylkoekjes. Dan het voor
naame geneesmiddel is de lever van een Haay inwendig gebruikt , gelyk ook
de traan van dezelve , die alleen over de oogen wordt geſtrooken , terwyl
men de lever raauw met zout moet eeten ; dit vermogen der Haaye levers
is zeer byzonder en daar aan alleen eigen ; want alle andere levers brengen
in plaats van voordeel veel ſchade aan . Daarenboven valt aan te merken ,
dat hoewel deeze blindheid doorgaans alleen voor zekeren cyd duurt , en
veehyds door het vertrek pit deeze plaatzen overgaat , dezelve echter ver
waarloosd zynde door den cyd geheel ongeneeslyk wordt.
Onder de uitwendige kwaalen , aan deeze Gewesten in 't byzonder eigen ,
munt eene zekere natte Schurft uit, door de Inlanders genoemd Courap ,
D 2 welk
 DHEID N E
28 OVER DE LUCHTSGESTEL E D
welk woord by uitſteekendheid Schurft betekent: dezelve bedekt her ganes
fche lichaam met eene ondraagelyke jeukte , zo dat de Lyders zich niet van
krabben kunnen onthouden; doch 't welk de kwaal niet weinig doet ver :
ergeren , dewyl de uitloopende ſcherpe ſtoffen het dabuurige gezonde vel
overal doorknaagen. De oorzaak deezer ziekte kan een kwaade leevensa
wyze , of eene anderzins ontſtaande kwaadzappigheid zyn : maar doorgaans
wordt de ziekte door beſmetting verkreegen , gelyk het gemeene Schurft
in onze .Gewesten . Ook wordt in deeze ziekte waargenomen , dat de
Lyders geduurende dezelve zeldzaam door 'eenige andere zwaare ziekce
worden aangetast, terwyl her fehielyk terugſlaan der uitborting eene aane
1

ftaande zwaare krankheid aankondigt. Met dit alles is de geneezing dee

zer kwaale .zeer noodzaakelyk , dewyl dezelve anderzins lichtelyk in de
waare Lazery , ja in de Elephants ziekte , de verſchrikkelykſte aller huid ,
kwaalen , overgaat.
-- De geneeswyze deezer kwaale -beſtaat in den beginne in 't ontlasten
der eerste wegen , om daar door het lichaam van alle ſcherpe en kwaad
aardige fappen te zuiveren , zonder welke voorzorge de plaatzelyke mid
delen ahoos ſchadelyk zyn. ' Dit 'volbragt zynde , neemt men gewoon
dyk een zalfje uit yzerroeso en zwavel', uit het welk mët azyn een meng .
zel wordt bereid om de aangedaane plaatzen daar mede te ſmeeren , na dat
men de korſten heeft afgeſchilferd, Andere neemen daarentegen een
zalfje uit Opium , ongebluschte. Kalk en lap van Appeltjes der Liefde ,
met welke middelen : gevoeglyk- een weinig kwikſablimaat kan worden
gemengd. Dan Bontius genas zich zelven alleen mee Loodwit , na
voor af de eerſte wegen behoorlyk te hebben gezuiverd. Inwendig zullen
buiten twyffel poeders 'uic Zwavel met raauw Spiesglas gemengd van
veel dienst zyn
De ſweetpuistjes of de Roodvont zyn ook een zeer lastige uitbot
ting , welke niemand der aankomelingen ontkomen kan , al zo weinig
9

als het byten der Vlooijen , alhier Mosquicen genoemd. Deeze kwaal be
ftaat in menigvuldige puistjes , welke met het zweet uitbotten , en het
geheele lichaam van het hoofd tot de voeten vervullen ; door de ge
weldige jeukte worden zy niet weinig verergerd , om dat hier uit begeerte
dor krabben komt , welke het kwaad doet aangroeijen . Meest van al
len zyn hier aan onderheevig , die het eerst uit Europa in deeze heete
Gewesten aanlanden , en daarom op eene verachtelyke wyze worden
genoemd Orang Barou , terwyl die geene , welke hier lang hebben
huisgehouden , zich noemen Orang Lamme , 't welk een oud' Inwoo
per beteekent , die hier bevestigd en reeds met de gebreken van het
climaat
>
!
VOORNAAMSTE ZIEKTE N.. 29

climaat verzoend is.Deeze Roodvont, gelyk ook de vlooijebeeten , zyn

ait haaren aard van weinig gevaar: door verwaarloozen en krabben kun
nen zy ondertusſchen zeer lastig worden , en wel eens in kwaadaardi
ge zweeren ontaarden . Om derhalven deeze, moeijelyke jeukte te ont
komen is niets beter , dan water en azyn te mengen met wac Salpeter ,
en daar mede de aangedaane plaatzen te wasſchen , of ook , indien men
een ſterker middel begeert , daar Limoenſap by te voegen . Inzonder
heid moet men in de Roodvont zorge draagen om geenerhande pur
geermiddelen te gebruiken , maar liever , 20 men inwendig iets wil doen ,
ten dien einde zweetdryvende middelen voorſchryven ; dewyl de ſcherpe
ſtoffe , door purgeermiddelen naar binnen Naande , niet zelden een doo .
delyken Roodenloop heeft veroorzaakt.
In Amboina en in de Molukſche Eilanden heerscht ook eene byzono
dere uitwendige ziekte , in veete roevallen overeenkomende, mec de Ve .
nuskwaal , hoewel met dit onderſcheid >, dat dezelve , zonder den weg
van beſmetting , aan die ziekte eigen , ontſtaat. Doorgaans openbaart
zich die ongemak mer harde beenknobbels over het geheele lichaam ,
eveneens als hier te lande by zommige perzoonen de wracten met hoo .
pen uitbotten .Deeze gezwellen komen ras tot verzweering , en ſtorten
dan eene taaye gomaehtige ſtoffe uit ; , allengskens worden de gezwellen
grooter, en verwekken eindelyk diepe kwaadaardige zweeren , van die
des pokvergifts hierin alleen verſchillende , dat zy niet zo zeer cot been ;
vreeters overgaan , en ook minder pynlyk .zyn.
Wat de geneezing betreft , dezelve is in den beginne niet zeer be.
zwaarlyk , kunnende zy als dan door de uitgezochtſte bloedzuiverende mid
delen worden volbracht ; hoedanige zya de afkookzels der zweetdryver
de hoaren , als Pokhout, Saslaphras , China , enz. , terwyl de kwaade
ſtoffen door zeer heevige purgatien naar buiten worden gedreeven : want
zachte middelen helpen riets, maar. zy -moeren zyn Gittegom , enz.
Ezelskomkommerszap , benevens de braak- en purgeermiddelen uit den
Kwik en : her Spiesglas. Uitwendig zyn ook : van nuc de Kwikzalverr,
.

zo ſterk geſmeerd , dat de kwyling. aanſtaande is : want deeze te ver .

wekken is zo wel hier als in de pokziekten overtollig. Eindelyk moes
cen de geneezene Lyders zich wachten voor de hier te lande zo alge
meene fpyze uit de Sagokoeken , die kwaad te verteeren zynde veel
kwaade ſtoffen in het lichaam voortbrengen , en zeer waarſchynelyk eene
der afgelegene oorzaaken deezer ziekte zyn . Het zelfde valt waar te
neemen aangaande de Kokoswyn of zogenoemden Wya de Palma, niec
dat een maatig gebruik deezes voortbrengzels ſchadelyk zou zya ,
ip
D 3
 o
gö OVER DE LUCHTSGESTELDHEID EN DE
in tegendeel ; maar het is alleen het misbruik en de dronkenſchap voor wel.
ke men zich moet wachten : want deeze is in de Indien de voornaamſte
bronader van eene reeks gevaarlyke heete en kwynende ziekten .
Wy hebben dus in 't kort de voornaamſte waarneemingen aangaande de
Indiſche Ziekten en de Bataviaſche Luchtsgeſteldheid mede gedeeld ; chans
gaan wy over tot eenige aanmerkingen aangaande de Ziekten van 1

hen , die op ſchepen der Compagnie naar de Iodien vaaren . De ziekten , 1

welke de Vloorelingen in de Noordzee en het Kanaal aandoen , zyn zeer

verſchillende naar maate van de jaargecyden , in welke zy uitvaaren . Zel
den kunnen zy van veel gevolg zyn voor de manſchap , dewyl dezelve al.
coos met doorgaande Oostewinden uivaarende , cas in de warme Gewesten ko.
men , en hebben dan alleen plaats, wanneer zy door tegenwinden in onze
Havens en Zeegacen worden opgehouden . Ook vorderen zy geene breede
beſchryving , dewyl zy byna in alles overeenkomen met de Ziekten , die in
zodanig een ' tyd aan den wal heerſchen .
Een nagelnieuw ſchip kan echter zomwylen aanleiding geeven tot eene
doorgaande ziekte , dewyl het hout in zulk een geval een zeer ongezonden
damp opgeeft , die dikwyls zo aanmerkelyk is , dat men de geftaadige uit
waasfeming daar van by het kaarslicht kan zien , vertoonende dezelve zich
in de gedaante van eene dunne mist , of ook zomwylen in die van een ſtroom
van lichi. Zodanig eene heerfchende vogtigheid doet de goederen en me .
taalen bederven door ſchimmel en roest , - en brengt onregelmaacige Koorto
zen te wege , verzeld met buikloop en kwaadaardige toevallen . Deeze na
deelige eigenſchappen kunnen veel verbeterd worden door de keuze van
recht droog hout, gelyk ook door het menigvuldig berooken met teer ek
pik ; daarentegen worden zy vermeerderd door het afſpoelen der dekken na
zonnenondergang , welke gewoonte , als Ateeds ſchadelyk , in alle ſchepen
moest worden verboden .
In het begin der tochten naar Guinea en de Oost - Indiën behoorde men
boven alles bedacht te zyn , om zodanig eene ſchikking te maaken in de ſpyo
zen en dranken , als het best met de natuur der heete Gewesten overeen
komt , en de lichaamen vooraf te bereiden cot die veranderingen , welke zy
noodzaakelyk in een tocht van de koude naar de heete Luchtſtreeken moe .
Het is een bekende regel, dat zo wel de eedust als de
ten onde
vertee rgaa
ringsk n veel minder is in de heete , dan in de koude Gewesten .
racht
Hieron heeft de natuur de Bewooners der verzengde luchtftreek geleerd zich
voornaamelyk van Aardgewasſen , Graanen , Worcelen en zuurachtige Boom
vruchten te bedienen , en ceffens veele dunne verkoelende vogten tot hun
ben drank te verkiezen . Daarentegen bevinden wy ons in onze Noordely :
ke
 1
VOORNAAMSTE ZIEKTE N.. 91

ke Gewesten best by voedende maalyden , megrendeels beſtaande uit

vleeschſpyzen gepaard met krachtige moutdranken , vooral in den winter
tyd. Dus zien wy , dat de Zeelieden , welke vit Groenland te huis ko.
men, zeer hongerig zyn , en zonder eenig ongemak de zwaarſte gezouten
fpyzen verteeren . Dao indien die zelfde Lieden daarop naar de Indien vaa
ren , verliezen zy ras dien graagen eerlust , en vinden de voornoemde zwaa
re ſpyzen voor hunne gezondheid zeer nadeelig. De Engelſchen zyn her
minst van alle Europeeſche Nacien genegen hunne gewoone ſterke leevens
wyze te veranderen , en alleen om deze reden ſterven jaarlyks duizen
den van ben op de Comptoiren aan de kusten van Africa. Het droevig
noodlot'van een gezelſchap van Deenſche Geleerden , voor eenige jaaren naar
de beetſte landen van Arabie gezooden , bevestigt ook deeze gewigtige
waarheid ; want de meeste derzelven , aldaar op de Noordſche wyze leeven
de , kwamen ſpoedig aan hun einde , en alleen eenige weinige kwamen gem
9

zond te rug , die zich naar de zobere leevenswyze der Oosterſche Volker
renfchikten .
Niets zou derhålven nuttiger op zodanige tochten zya , dan de randzoe.
ben van ſpek en gezouten vleesch , zo veel doenlyk , te verminderen , de
wyl dezelve ip meer dan een opzicht nadeelig zyn , vooral zo men teffens
gebrek aan water heeft. Zodanige ſpyzen geeven immers de eerfte aanlei
ding to Scorbut, vooral daar het onmogelyk is , het vleesch op verre
tochten met gewoon zout goed te houden , ’ ı geen waarſchynelyk door het
byvoegen van Salpeter te verbeteren zou zyn . Ook is het vleesch en voor
al het fpek ten hoogſten nadeelig in alle rotachtige koortzige ziekten , de
gewoone kwaalen det beete Landen en Zeën .
Daarentegen zyn allerley verkwikkende spyzen en dranken van een on
wardeerbaare nuttigheid , als-Ryst, Gort, Zuurkool , Pruimen , Rozynen ,
Gierst, Thee , Zuiker , Siroop , eną. Nieuwbakken brood zou ook ver .
re te ſchatten zyn boven het harde verdroogde Scheepsbrood , en zonder
veel ongemak aan boord gebakt kunnen worden. : Wyn heeft insgelyks groo .
te verdienften , dewyl dezelve alle andere harcſterkende dranken in vermo
gen overtreft , kunnende Rum , Brandewyn of andere beece dranken , hoee
danig ook genoemd , geene gelykzoortige uitwerking doen , al worden zy
noch zo verdund . Her zou derhalven dienſtig zyo dagelyks een maatig
randzoen van een of ander ſterken Wyn te geeven , en iteeds een genoeg ..
Zaamen voorraad ten dienſte der zieken te bewaaren.
De gewoone ziekçen , welke men op de ſchepen , die naar de Indien vaaren ,
beſpeurt in de aannadering des Noordelyken keerkrings, zyn ontſteekingen ,
voortvloeijende vit den Schielyken overgang van de koude in de heere
lucht

1
32 OVER DE LUCHTSGESTELDHEID EN DE
luchtſtreeken , Hierom is het noodig , op dien tyd alle volbloedige pers
zoonen uit voorzorge te doen aderlaaten : hoewel men met deeze ontlas .
ting , zelfs in dit geval, ſpaarzaamer moet zyn in deeze heete , dan in onze
koude Zeën. Dan dit coeval verandert ſchielyk ,' en 'er openbaaren zich
ras ziekten van een rottigen aard , vooral zo men genoodzaakt is , wegens
tegenwinden of ftilce , lang omtrent de evennachtslyn om te zwerven . Door
gaans worden dan eerst eenige weinige door den Roodenloop aangecast ,
en ſtraks verſpreide zich eene kwaadaardige Koorts door het ſchip van meer
of min verpoozenden aard , over welke reeds boven is gehandeld. De
kwaadaardigheid deezer. koortzen verſchile grootelyks naar maate van den
verſchen voorraad , welken men in ſtaat is den Zieken te geeven , gelyk
ook of men genoodzaakt is in ongezonde Baaijen of Havens binnen te
loopen , of zelfs in de nabyheid van zodanige plaatzen eenigen tyd te
kruisſen ; want in zodanige gevallen worden zy doorgaans zeer vernielen
de . Boven andere heeft het Sloepvolk veel te lyden , om dat het zel
ve , by gebrek van water , veeltyds de ongezondſte en moerasſige ſtreeken
moet aandoen , en aldaar geheele nachten vertoeven , 't welk altoos met
• levensgevaar verzeld gaat. De voornoemde koortzen , vooral door zoda .
nige byvallen verergerd , worden van dag tot dag vernielender , en gaan
ras over in volkomede kwaadaardige Rockoortzen , verzeld met blutspleke
ken , verſteeningen en bloedige ontlastingen , in welk geval zy in korten
tyd in ſtaat zyn de gezondte manſchap van een wel bevaaren ſchip te
vernielen.
Hoe vermogende geneesmiddelen men ook moge bezitten tegen zoda .
nige koortzen , zyn echter de voorbehoedende veet gemakkelyker en ef
fens veel zekerder. Het boven beſchreeven aftrekzel van den Koortsbast
zal ten dien einde cuccig zyn ; doch de meeste baat zal men vinden , >

door de Zieken , zo veel doenlyk , van de gezonde af te ſcheiden , en

er
dezelve zo veel verfrisſching , als mogelyk is , te bezorgen. Gemeenlyk
-worden de Zieken geplaatst onderdeks , in eene plaats de Baay genoemd ,
en dus in het vogtigst en ongezondse gedeelte van het ſchip , of ook wel
in het voorſte van het ruim , alwaar het niet beter is : beide deeze plaat
zen zyn broeipesten van beſmetting voor een geheel ſchip , en hierom zou
het veel beter žyn de Zieken te plaatzen onder den Bak , vooral ingevalle
men bekommerd is voor den Roodenloop of kwaadaardige Koortzen ; zul
lende zulks voornaamelyk te pas komen in heet weder , en in warme Ge .
„Westen , dewyl de Zieken dan het gebruik der vrye lucht genietende,
voor de regen genoegzaam beſchut zouden kunnen worden door zeilen
麼

rondom hen te hangen. Wilde men ondertusſchen deeze plaats af keuren ,

men
1

.VOORNAAMSTEZIEKTEN 33

pen zou dan de Zieken in deConitapels kamer kunnen brengen , 'dewyl meir
daar , door het openzetten der geſchurpoorten , alle ogenblikken frisfcho
lucht kan inbrengen ; het is waar , zulks zou ongemakkelyk vallen voor de
Officieren , welke aldaar gewoon zyn te Naapeg : dan men dient aan te
smerken , dat dit geval nooit gebeuren kan , dan alleen ter gelegenheid van
-Ewaare beſmettelyke Ziekten , die , -20 ze niet geſtuit worden , de geheele
equipagie van een ſchip kunnen vernielen : bygevolg komt het byzonder
belang dan weinig in aanmerking ; ook zyo de Officieren deezer kamer
in den aanval van een doorgaanden bloedloop eener kwaadaardige koorts als
daar geenszins veilig voor de beſmetting , maar veel meer , wanneer zy ,
van daar verhuizende, in hangmatten op 't halfdek onder de zonnetent mo .
gen laapen .
Voorts moet men de grootſte zorge aanwenden om de Zieken zuiver te
houden door geduurige ververſching, van het bevuilde linnen : tot dar ein
de moeten de geſchutpoorten dag er nacht openſtaan , en alleen in kwaad
weder met Cannefas geſlooten worden ; ook moet men niemaad als een zie .
ken op deeze plaats "toelaaten , dan alleen wanneer men aan hem die
tekenen beſpeurt , welke aan de beſmettende ziekte der kamer eigen
zyn . De Chyrurgyns en Oppasſers der Zieken moeten ook hun best
doen om zo zich zelven als de overige Scheepslieden voor beſmetting te
bewaaren . Ten dien einde moeten zy by de Zieken een afgezonderd
kleed draagen , 't best uit gewast linnen , aldaar niet gaan dan met eene
wel voorziene maag , en na een goeden bitteren dok te bebben geno ,
men . Ook moeten zy veel gebruik maaken van een of andere zoort van
Wynazyn op Campher en bittere Kruiden getrokken , en daar mede alle plaatą
zen bevogtigen , gelyk ook de bedden , het linnen , enz .
Door zulke en gelykzoortige voorzorgen zal men doorgaans in ſtaat
zyn eene kwaadaardige ziekte in haar begin te ſmooren ; dan indien men
despiertegenſtaande met een zeer beſmet ſchip op eene goede rhede komt ,
zal het diepſtig zyn alle Zieken onder tenten aan land te brengen , en het
ſchip met buskruid te zuiveren . Om deeze zuivering te volvoeren brengt
men bedden , hangmatten , enz. naar beneden , op plaatzen , in welke
wen zeker is , dat zy door den damp des buskruids wel zullen kunnen
doortrokken worden . Dit gedaan zynde worden alle luiken , ſpygaten en
geſchurpoorten geſlooten , laatende men alleen een luik open , voor die
geene , welke laatst van allen het ſchip zullen verlaaten : dan zet men
ketels en tobben met water , en ontſteekt in dezelve eene genoegzaame
menigte van bevogtigd kruid , 't geen dus , zonder nadeel te kunnen doen ,
--

het geheele ſchip met zynen damp bezwangert. Eindelyk blyven zy , die
IV . DEEL E het
 D
34 OVER DE LUCHTSGESTELDHEI ENZ :
het kruid hebben aangeſtooken , zo lang in het fchip , als zy hee
kannen harden en 'Deemen dan de wyk door het opengelaaten. laik ,
't geen daarop aanktonds pordicht met een preſenning gelooten 1

wordt.
Zodanig een kruiddamp is eene allerheilzaamſte zaak , en ik twyffele
aiet , of de hier opgegeevene regels , in 't algemeen beſchouwd , zow
den , zo zy naauwkeurig wierden in acht genoomen , van een ongemeen
mut zyn tot bevordering van ' t welvaaren onzer Oost-Indiſche Com
pagnie

oli .
31 ,
,

. ? : ' | . ‫ܠܐ‬
ta ?

&

.
ELFDE
 Q : V ER DET GEWASSEN 35

pl
E L F D E ". Β΄ Ο Ε Κ .

HANDELENDE OVER DE GEWASSEN , DIE

IN DE NABUURSCHAP VAN BATAVIA
GEVONDEN WORDEN .

DEin het voorgaande Boek afgehandelde beſchryving der "meest voor ?

komende Javaanſche Ziekten leidt ons natuurlyk tot de beſchouwing der
Gewasſen , naardien de meeste Geneesmiddelen uit de voortbrengzels van
bet groeijend ryk hunnen oorſprong trekken. - De Boomen zullen teñ -dién
einde het eerst onze aandacht vorderen , daarna de Heesters en eindelyk des
Plantgewasſen .
De eerſte en voornaamſte boom van Java , die overal door geheel Indien
gevonden wordt , en den lowooneren tot een onwardeerbaar nut verſtrekte
is de Kokosboom , aldus genoemd naar het Portugeeschwoord Coquoof
Coco , waar mede ' zy deezen boom hebben benoemd. De Kokosnooren
zyn het voornaamſte deel deezes booms, en groeijen boven aan den ftam ,
alwaar de bladen uitſchieten aan harde kwastige ſteelen , die de gedaante
van cakken hebben. Weezentlyke takken worden te vergeefsch aan deezen ,
gelyk aan alle andere Palmboomen , gezocht ; maar die deelen , welke
2

Van zommige takken genoemd worden , zyn in der daad niets anders dan
de bladſtengels , of de ribben der zogenoemde geveerde bladen. De ſtane
van deezen aanzienlyken boom is aschverwig van kleur , opſchietende tot
regentig voeten en hooger , in middellyo 16 of 20 duimen dik , doch bem
neden dikker dan boven ; voorts zeer ros van hout, 't welk zo wir is als
het fynſte Schryfpapier. Doorgaans is de ſtam ' bochtig , en overal als mer
Jeden verdeeld , her welke ontſtaat uit de afvallende bladen , die altoos rin
gen achterlaaten . De ribben der bladen komen uit den top des booms,
in gemeene boomen ten getale van zestien of achttien , en in de grootſte
tot acht- en -twintig , zynde vyftien of zestien voet lang , en ter wederzyden
penswyze bézet met riecachtige bladen van ongeveer één voet lengte. De
wortel heeft ondercusſchen weinig overeenkomst met het overige , maar is
Öngemeen klein , naar maate van de hoogte en zwaarte des booms ; ja hy
( chiet naauwelyks in den grond, maar kruipt als op het aardryk . De vruch
Ee ten
36 OVER DE GEWASS EN:
een groeijen nevens elkanderen by trosſen , die ieder cien en meer Noorea
bevatten , en zestig ja honderd of meer ponden zwaar zyp . De gedaante
der vruchten is verſchillende , te weeten drieboekig of rond , en zo groot
als een menſchen hoofd ; voorts zyn zy bedekt met eene dubbele fchil ,
wier buitenſte byna een vinger dik uit pluister beſtaat , van natuure als de
Hennep aschgraauw van kleur , terwyl de binnenſte eene harde bruine dop
is , welke de eerbaare vrucht inſluit. De jonge vruchten zyn rond , eerst
geel of wicachtig , en daarna donker groen : aan derzelver voorſte einde zit een
kroontje met een ſtaart, eveneens als de raapen . De pic is ruim een duim
dik , van binnen hol , en gevuld met een aangenaam vogt , het welk in de
halfrype Nooten ongeveer een halve kan uitmaakt , doch in de geheel ry-
pe vermindert , dewyl een gedeelte zich aan het vleesch aaozet, en ver •
dikt wordt. De vrucht komt voort uit, een bloezem , niet ongelyk aan
dien van de Kaſtanien ; zy wordt ryp binnen drie maanden , en kan over )
al heen gevoerd worden zonder te verderven : door de hardheid der basten
zyn deeze Nooten ook weinig gevaar van breeken onderbeevig , waar ,
om de Indiaanen die zeer ſnel by deeze boomen kunnen opklaute
ren ; dezelve -alloyden en by geheele trosſen naar beneden laaten
vallen .
Behalven deeze vruchten geeft de boom een zeer aangenaam lap Surin
genoemd , by de Hollanders bekend onder den naam van Palmwyn Dic )
vogt wordt verkreegen door een der hoofd bladen af te ſnyden , en onder
den afgeknotter ſteel of tak een pot of bamboes te hangen, in welke dic
vogt , 't welk het natuurlyk zap des booms is , wordt verzameldIg; doch dit
ſtrekt tot groot nadeel der boomen , en 20 hec te lang aan een geſchiedt,
worden de bladen bruin, en 'er komon in 't vervolg geen vruchten meer te
voorſchyn. Tor meerder gemak leggen de Inboorlingen ſtokken van den
eenen boom op den anderen ,, op welke zy langs loopen om de volle pot
ten of rieten af te haalen , en ' er leedige voor in plaats te ſtellen .
.
Die
vogt, is van natirure zeer zoet , doch ondergaat in deeze heete Gewesten :
eene zeer ſpoedige gisting , waar door het in Wyn veranderr , en Spoedig
dronkenſchap verwekt. Dan deeze gisting gaat zo ſpoedig voort , dae hec
voge, 't welk des nachts wordt opgevangen , reeds omtrent den middag,. in
Palmwyn veranderd is , en , zo de potten of vlesſen niet zeer wel zyn ge-,
Nooren , des avonds reeds zuurachtig wordt, en op het einde des volgenden
dags reeds geheel bedorven en verzuurd is. De jonge boomen geeven het,
meeste voge, doch her fap der oude boomen , , hoewel minder, in meenig ,
te , is veel krachtiger , en geeft een ſterkeren Palmwyo , die veel meerder
*Voorloop bezit , en hierom ook eerder dronken maakt, Uit dit ſap wor
dep
 ÖVER DE GEWASSEN :
'den drić zeer nuttige zaaken gemaakt , te weeten Brandewyn , Azyn en
Zuiker. De Brandewyn wordt door enkele overbaaling uit het fap getrok-;
ken , zo ras bet zelve tót goeden Wyn is uitgegisc. : De Azyn neemt zyn
oorſprong ook uit het gegiste fap , doch door de potten , waar in het be
waard wordt , vyftien dagen in kalk te plaarzen : want daar door wordt,
eene tweede allerheevigſte gisting gebooren , en teffens zinkt.' er een wit
.

poeder naar den grond , en hier mede is de Azyn bereid . De Zuiker van
de Kokosnoot, beet , en wordt gemaakt door zo veel kalk by het ,
fap te doen als noodig is om het zelve rood te maakén : zo ' er ondertus .,
Schen te weinig kalk by komt , krygt men in het geheel geen Zuiker , en
te veel kalk maakt dat ' er eene nieuwe bezinking' noodig is. Als de rechte ,
maat van Zuiker by dit voge is gedaan , dan wordt het zelve uitgekookt ,
9

en geſchuimd, tot dat het ſap behoorlyk verdikt zynde cot het bezinken der
zuikercrystallen kan worden weggezet. Deeze bereiding geeft een roode :
Zuiker ; doch zo men dezelve wit en doorſchynende wil hebben , heeft
men niets anders te doen , dan her ſap voor het kooken , maar na de vermen .
ging met kalk', drie keeren te laaten bezinken , en telkens over te gieten in
cene fchoone por. Het vogt; dat by nacht verzameld wordt , is veel be .
ter , dan dat het welk by dag verkreegen is , om dat de geweldige hicte
' ér altoos een beginzel van zuurachtigheid aan geeft.
De overige deelen van deezen voortreffelyken boom hebben ook alle
+

hun nut : want het hout wordt gebruikt tot het ' timmeren van huizen
en ſchepen ; de base der vruchten , behandeld gelyk Hennep , geeft zeer :
goed touwerk en lonten , die zeer helder branden ; de takken en bla-,
2

den worden gebeezigd tot het dekken der huizen , en tot het ſchryven :
der Indiaanſche Volkeren ; ten laatſten weeten ide Inboorlingen zeer aar..
dige kopjes en ſchoteltjes uit de doppen der Nooten te draaijen , die
door de vermogendſte in zilver gevat, en wel gepolyst eene fraaye
vertooning maaken . Zomwylen vindt men geheele vaartuigen , voornaa
基

melyk by de Maldiviſche Eilanden , die geheel en al uit deezen boom

beftaan ; en wier Bewooners ook alles , wat zy met zich voeren , aan
deezen boom verſchuldigd zyn: want uit het hout beſtaat het ſchip ;
de base der vruchten geefe' het touwerk ; de Nooten zyn bekkens en
drinkſchaalen ; de bladen geeven hoeden , zonneſchermen , enz. ; en de
koopmanſchappen die zy vervoeren zyn Kokosbooms Wyn , Azyn en :
Zuiker.
Famlo is een boom die overal op de vlakke velden van Java groeit,
en in gedaante van ftam , vruchten en bladeren volkomen overeenkome
met de wilde Sleer- of Pruimboomen ; waarom ook de vruchten door 1
E 3 de
 1

OVER ADEGE WA SS E No
de Hollanders Javaanſche Pruimen worden genoemd. Zy verſchillensyoor
naamelyk van onze wilde Pruimen in kleur ; wang terwyl de inlandſche pare
perachtig zwart zyn , hebben deeze een geele kleur : in krachten verſchil
jen zy weinig , en de ſmaak is diet onbangenaam . Wegens het verkoelend
ein zachu zamenorekkend vermogen haargr fappen , worden , deeze, vruchten ,
zeer gepreezen in de ontſteeking der nogen , en een dien einde wordt hec
1
uicgeperfte vogt met water van Roozen en Champakka gemengd, tegen 1

de ontſteekingen der oogeni, keel en amandelen , gelyk ook tegen de

Spreeuw gebruikt. : Idwendig bezit het zelve ook gelyke vermogens als de
Acaſia , en word daarom met riutgebruikt in de Roode Loopen , het Bori,
de Rotkoortzen en alle andere: Kwaalen van een rotcigen aard , zo gemeen,
in de heete Ooscerfche Gewesten .
De Kubeben of Kumuk groeijen alleen op Java in het Bantamſche ge.
bied , aan den oever van de Straac Sunda : ook worden deeze vruchten door.
de Maleyers genoemd Kubáb! Sini of Chineeſche Kubeben , niet om dat
zy in China groeijen , maar om dat zy derwaards vit Java in groote ,
meenigte worden overgevoerd. De boomen , welke deeze vruchten voort
brengen19, hebben veel gelykenis met onze Appelboomen , wat de bladen en
takken - betreft ;, doch de ſtammen zyn veel lager, ſpichtiger en doorgaans
om de ſtammen der nabuúrige ſterkere boomen geſlingerd , waar door. hun
maakzeb ook veel naar de Peperplant gelykt, terwyl echçer, de bladen iecs
Smaller zyn . De vruchten zelve , die het nutrig deel deezer gewasſen uit.
maaken , zyn rond , wat kleiner dan Peperkorrels , donker bruin van kleur
en zweeten , zo zý geltooken worden , een fyne balzamike olie , die eenen
ſterken Campherachtigen geur heeft. - De Bezien worden ryp of onryp ge
plukt , maar de rype worden niet verkocht door de Javaanen , dan na dat zy
gekookt zyn , op dat niet iemand dezelve buitenslands zendende , dezelve
aldaar zou kunnen planten .' De onrype vruchten zyn licht en rimpelig van
ſchil , hebbende in de midden eene kleine weeke kerp ; terwyl de ryp ge
wordene zeer effen zyn zonder rimpels , van binnen blaauw met eene groo.
te pit , en daar door zwaarder dan de onrype. De rype vruchten hebben
een ſcherpen en bitteren ſmaak , die de zenuwen ſterk aandoet , maar de >

onrype zyn noch veel ſcherper van krachten . Wegens hunne ſcherpe olie
zyn deeze zaaden zeer warm en droog van aard , waarom zy , inwendig ge
noomen , zeer goed worden geacht voor eene koude en verſlymde maag ,
om dezelfde reden zuiveren zy de raauwe ſlymen , die de borst bezetten
en bevorderen de uitracheling : zy dienen ook tot geneezing der zinkingen
en koude vloeijingen der lyfmoeder , en teffens tot geneezing der verllap ,
ping in de mannelyke deelen . Veelmaaken worden zy..tot kaauwingen ge
bruikt
 Q :VER: D.E : GEWASS E Ne 39

bruikt om eenę afleiding der koude ſtoffen te maaken : ten dien einde houdt
men teffens drie of vier vruchten in den mond , die gekaauwd wordende
veel yerlichting geeven tegen de duizeligheid en her gezpis der poren , gelyk
ook in de tandpyn , en eenige :zoorten, vad keelzwellingen.
De welriekende Benzoin. Boom wordtook dikwyls op Java gevonden ;
dezelve is een .zoort van Laurier , die, tot eene groote hoogte groeit, en
拿

in blad niet yeel van den Citroen of Limoen Boom verſchil. Het voort,
brengzel deezes booms i$ Hars , welke door inſnydingen in de ſchors onder
de kroon wordt verkreegen ; in het begin is dezelve zeer dun , en even
vloeibaar als water , maar door de geweldige hitte droogt zy ras cot een vasé
lichaam , 's welk , zo de gom iydig wordt afgenoomen , geheel doorfchy ,
nend is ; doch doorgaans blyft zy langer zitten , en verkrygedan eene dor
ker oranje geele kleur , en is ondoorſchynende. Elke boom geeft maar
drie pond Hars , en met hun zesde jaar worden zy ſtraks uitgeroeid om
+

plaats voor nieuwe boomen te maaken , dewyl de jonge boomen veel meer
Benzoin hars beſtaar
hars geeven dan de oude Het byzonderſte deelheetderwordt
in derzelver bloemen ; want indien de Benzoin gemaakt , komt
uit dezelve te voorſchyn een ſneeuwitte damp , die in de gedaante van eene
fyne glansryke wol in een papier kan worden verzameld , en een zeer vlug
esfentieel zout; uitmaakt. « Voornaamelyk gebruikt men deeze Benzoin hars
in reukwerken , hoewel zy, ook zomwylen inwendig tegen de langduu .
rige hoest uit koude i ftoffen wordt ingegeeven. Uitwendig gebruikt men
haar in zalven en pleisters om verzwakce en verlamde leden mede te herſtel
len ; terwyl de Tinctuur in Wyngeest tegen de puisten in 't aangezicht ge ;
preezen wordt , en vooral de zogenoemde Maagdemelk , uit een mengzel
deezer Tinctuur met water gebooren , 9:39
: De Boenga Dadu , of Eglantier Boom , komı ip bladen en knoppen vry
wel overeen met onze Roozeboomen , maar de bloemen zyn, kleiner en
+

fpitfer van bladertjes; de reuk is ook gelyk aan die van onze Roozen , maar
minder in krachten . Deze boomen zyn oorſprongelyk uit Perſien al vroeg
nar de eerſte Atiebeing van Batavia overgebragt, en groeijen hier zeer weel.
drig ; ook zyn zy van veel put : want uit de bloemen wordt door destilla
tje een welruikend water , gelyk van aard als bet Rooze water , getrok :
kep . : Voor het overige ayo de boomen niet van de ſterkſte , en worden
daarom mer fokken onderfteund , om ze rechtop in der- hoogte te doen
wasſen .
De boom Jaakø iseen der grootſte vruchtdragende boomen die in de
Indien bekend zyn; dezelve eiere best in drooge en verhevene gronden ,
in welke by de boogne onzer eiken bdomen bereiktig. De bladeren zyn van
gedaan :
 OVER DEGEWASSEN.
gedaante niet ongelyk aan die van onze Kersſeboomen , van onderen blaauw ,
en van boven grasgroen . De bloem is in eene zoort van Bloeihoos belloo .
cen , en dus voor 'r oog der meeste onzichtbaar , waarom zy waanen , dar
deeze boom geen bloesſem geeft ; dan de vrucht is zo veel te grooter en
zichtbaarder want dezelve weegt dikwyls negen of cien ponden , en heeft
ruim acht dúimen in de middellyn, en anderhalve voet lengre. De gedaan
te der vruchten is zeer aangenaam , overeenkomſtig met de Pompoenen of
Meloenen ., en in ſchil gelykende naar de Ananasſen ; zynde dezelve eerse
groen , en daarna geel , overal bezet met driekantige ſteekels , die in groene
doornen eindigen , welke echter week zyn , en niet kunnen ſteeken . In
wendig is deeze vrucht eveneens als een Honigraad in meenigvuldige vaka
ken afgedeeld , die ieder eene korl bevatten ter grootte van een
duims lid , welke dikwyls tot honderd en meer in gecal in eene vrucht
gevonden worden , en met een geelachtig vleesch omringd zyn. De reuk
der vrucht is zeer aangenaam , maar de ſmaak is zeer aardachtig en raauw ,
zo dezelve ongekookt gegeeten wordt ; maar gebraaden zynde als Caſtanien
bezitten de vruchten een aangenaamen (maak , en worden veel by 'c gemeen
gebruikt. Opdertusſchen zyn derzelver krachten zeer verbictende, en ver
wekken daarenboven lichtelyk gevaarlyke buikloopen. Zy zyn ook zeer be .
zwaarlyk te verteeren , en worden eveneens gelost - als zy zyn genuttigd,
wegens de natuurlyke taaiheid van haar zamenweefzel. De picten of kera
ben geeven gelyk alle gelykzoortige Zaaden een wit melkachtig fap van een
taaijen en gomachtigen aard : door de Inwooners worden dezelve gekooke
en met zout gebruikt, wanneer zy gebrek hebben aan Ryst en andere voeds
zaame zaaden .
De boom Mangas is mede een van de beste op Java, die ook in hoogte
zeer aanzienlyk , en voor onze fraaifte eiken niet behoeft te wyken , terwyl
de cakken en bladen veel naar die der Mispelen gelyken. · Uit de takken
ſchieten danne ſteelen , die aan haare einden bezet zyn met witte kleine
bloemen , uit welke de vruchten met groote meenigte voortkomen , en al.
lengskens zo zwaar groeijen , dat de jonge boomed door paalen moeten on
derſteund worden. Ondertusſcheb zyn deeze vruchten hier in van de meeste
Oost--Indiſche onderſcheiden , dat zy voornaamelyk eenmaal in 't jaar kun.
nen worden gepluke in den voorwinter. Deeze vruchten zyn in 't eerst
groen , naderhand geel,'' en eindelyk 'oranje kleurig , in grootte overeen
komende met onze beste Pruimen : veele zyn ook met vlekken geceekend
zo wel uit- als inwendig , 't geen zeer fraay ftaat; doch de (maak is wrang
en zamentrekkend . De Javaanen bereiden deeze vruchten op verſchillende
wyzen tot aangenaame toeſpyzed .': De onrype vruchten kooken zy in pe .
kel ,
 OVER DEGE WAS S E N.
kel, waar door zy den ſmaak en eigenſchappen der Portugeeſche Olyven
qanneemen ; andere leggen dezelve in met groene Peper en Azyn , en ge .
bruiken ze gelyk onze Agorkjes met vleesch en visch. Ook worden de .
zelve, in zuiker geconfyt, en ſtrekken tot eene aangenaame verſnapering
Voor de Vrouwen. De ſchil afgenoomen zynde , wordt de halfrype vrucht
met zuiker, boter en eijeren geſtoofd , eveneens als men hier te lande de
Kruisbezien doet , welk voedzel aangenaam en zuurachig van finaak is , en
Foor,zeer gezond wordt gehouden. Ondertusſchen zyn de rype vruchten ,
veel gebruikt, nadeelig ; doch een maatig gebruik derzelve is van zeer veel
but tegen den Roodenloop.
.: De Koffyboom , weleer alleen eigen aan Gelukkig Arabie , is thans ook
cen der voornaamſte Javaanſche Gewasſen . Omtrent het jaar 1720 werdt
dezelve , door de zorge van den toenmaaligen Gouverneur Generaal Zwaar
dekroon , alhier uit jonge planten voortgeteeld , en is na dien tyd een der
voornaamſte Producten deezes Eilands geworden , zo dat jaarlyks eene groot
te meenigte van ponden naar Europa wordt overgezonden . Deeze boom ,
boewel dun en tenger van ſtam , groeit tot eene aanmerkelyke hoogte , dac
is tot twaalf of veertien voeten , indien dezelve niet klejn wordt gehou .
den . De takken van deezen boom groeijen in eene fraaije order alcoos te .
gen malkanderen over , kruiswyze ten opzichte hunner booger of laager
ſcheuten. De bladen zyn op dezelfde wyze tegen over elkanderen ge
plaatst, drie of vier duimen lang en anderhalve duim breed , zeer glad van
oppervlakte , en aan het einde puntig. De bloemen zyn ook zomwylen
roodachtig , welriekende en iets gelykende paar Jasmyn bloemen : de rooda
achtige vrucht gelyke wel naar eene Kers , en heeft onder haare roode ſchel
een laf zoet fap , in welks midden twee boontjes in byzondere zaadvliezen
zyn geplaatst. Hoewel de boomen ſteeds bloemen en vruchten draagen ,
worden de laatſte doorgaans maar twee maalen in 'tjaarverzameld en ingepakt.
Men plag elkanderen wys te maaken , dat de Arabieren de gewoonte hadden ,
de Koffy boonen voor de verzending in heet water te kooken , om de .
zelve cot de zaaijing op andere plaatzen onnut te maaken ; dan dit is
onwaar , en ook niet noodig ; want de Koffyboonen zyn van dien
aard , dat zy niet willen groeijen , dan wanneer zy uit de bolſters genoom
men aanſtonds in een vruchtbaaren grond worden gezet. Het gebruik der
Koffy is noch niet zeer oud ; by de Grieken was dezelve onbekend , en zy
ſchynt onder de Arabieren niet lang voor 't jaar 1400 in gebruik te zyn ge .
komen : en in Europa heeft men van dezelye eerst een algemeen gebruik
beginnen te maaken , na dat de Hollandſche koophandel op Mocha gevestigd
5 , en vooral na het aanleggen der groote Koffyplantagien in de West- Indien,
IV . Deen F De
 OVER DEGE WASS E N.
De ſmaakelykſte van alle Javaanſche vruchicen is de Mangostan , welke
in groote meenigte in den omtrek van Bancam gevonden wordt. De boom
waar aan deeze vrucht wast, is ongeveer gelyk in grootte' aan den Moerbezie
*

boom , en heeft een ' ftam tér dikte van een mans been onder de knie , uit
welke eene kroon met rondsom uitgebreide takken te voorſchyn komt. De
appels of vruchten groeijen aan de einden van zeer dunne takjes in twee
bladen bloeiboos gewyze : deeze bladen zyn van buiten bleek , doch van
binnen zeer fchoon groen , dikwyls ruim twee palmen lang en met veele
adertjes doorſneeden. De vruchten zyn van eene aanlokkelyke fchoonheid ,
en komen voort uit een bleek knopje , 't welk zich opent , en de vrucht to
voorſchyn brengt. Boven op de appels vindt men een kroontje , 't welk
zich opent, alsde appels volkomen ryp zyn ; ook zyn deeze kroontjes met
freepen getekend , welke het getal der zaaden aanwyzen , dat van put is ,
dewyl die appels de beste zya , welke de meeste pitten bevatten . De ſchil
der vruchten is dikhuidig , gelyk aan die der Granaat appelen , van buiten
purper verwig en van binnen bleek , door drukking tusſchen de handen lichtelyk
open gaande , terwyl de fmaak eenigzins wrang en zamentrekkend is. Het
vleesch , 't welk de binnenfte piecen omringt , is zeer dun >, wit of bleek rood
van kleur, ' t geen met de tanden van dezelve moet worden afgezogen. Deeze
zelfſtandigheid is zeer aangenaam van fmaak , zoetachtig en reffens aangenaam
zuur ; dan dat het voornaamſte is , dezelve is zeer nut voor 's menſchen
2

lichaam : want zy geeft een goed voedzel, en ontaardt in de darmen niet

in een fcherp en knaagend zuur , gelyk aan de meeste Indiſche vruchten
eigen is. Hierom is de uitwerking der Mangostan ook zeer onderſcheiden
van de overige zuure vruchten : wante terwyl dezelve meerendeels kwaadaar
dige Roode Loopen verwekken en verergeren , is deeze vrucht een ' der beste
tegengiften tegen dezelve, als ook tegen alle andere ziekten van een totcigen
aard , ' zo algemeen in de heete luchtſtreeken. De Mangostan boomen
worden te Batavia door de liefhebbers aangekweekt", doch alleen uit ver
maak '; want deeze vruchten , die zeer welkunnen deuren , worden van Bapo
tam in zulk eene meenigte waar Batavia gezonden , dat men 'er alcoos een
ruimen voortaad voor eenen Ichelling kan koopen.
De Karapper boom is ook van'eene groote hoogte, niet veel in geſtalte
verſchillende van den Beukeboom ; maar de bladen zyn ruim een hand lang ,
en een weinigje fmaller met geele ribben en adertjes. Dezelve is zeer aan
genaam , dewyl hy met zyde groote en meenigvuldige bladen de kracht der
zonneſtraalen volkomen afſchut , hoewel alleen voor een gedeelte des jaars ;
want deeze boom last,' tegen de gewoonte der andere Indiaanſche boomen ,
bladen in den Herfst vallen . De cakker deezes booms zyn Zeer mee
zyne
nigrill
 OVER DE GEWASS E N. 43

Sigvuldig , en in eene fraaye-order in twee of drie kroonen boven elkande

sen geſchikt; terwyl de bloeſem aan de einden der cakjes hangt , gelyk ook
de vrucht. , Deeze is van buiten met eene harde ſchil omringd gelyk een
Okkernoot, en beſtaat doorgaans uit twee pitten , in aard en aangenaamheid
man ſmaak niet wykende voor de beste Amandels. De boom wordt hierom
de Oost -Indiſche Amandel boom genoemd, en derzelver vruchcea zyn van
een algemeen gebruik , zo om raauw gegeeten te worden , als om taarten
1 van dezelve se bakken , die geenszins voor onze Amandelcaarcen behoeven
he wyken .
De.Anona der Portugeezen , by de Maleyers Sarborosſa genoemd,
is ook een der heilzaamſte Oost-Indiſche boomgewasſen. Deeze boom
groeit tot de hoogte van een gemeenen Appelboom , en heeft ruwe en
harde bladen , die eerst fraay groen , doch naderband , als de vruchten
ryp worden , bruinachtig zyn. De bloemen zyn niet zichtbaar , maar
even als de Portugeeſche Vygen in ' t vruchtbeginzel opgeſlooten. Uit
wendig heeft de vrucht eene ruwe fcbil , byna zodanig als de Ananas
of Pynappel , , met ſchubben voorzien ; dezelve wordt ryp in drie maan
>

den tyds , wanneer men haar afplukt, en leggen laat tot dat de ſchil
week wordt , en gemakkelyk met de hand te breeken is. Wanneer de
vruche door leggen volkomen eetbaar is geworden , gelyke dezelve zeer
9

wel naar de zelfſtandigheid van verrotte Mispelen ; maar de ſmaak is veel

aangenaamer , en heeft voor geene vruchten hoe genoemd te wyken,
Om de vruchtbaarheid deezer boomen te vermeerderen houwen de Inlane
ders deo , bast door tot op het hout, eveneens gelyk hier veelmaalen
met de Nooteboomen gedaan wordt , die die de meeste vruchten geeven
de meeste
wanneer ze het meest geplaagd worden . Behalven deeze groote Anona
is 'er noch eene kleiner zoort Alanoena genoemd ; deeze boomtjes zyn
laag en beesterachtig , ſmaller van bladen dan de groote , doch die wel
eene ſpan lengte hebben . De vruchten deezer boomtjes zyn zo groot
pls eene groote Cina's Appel, van buiten geel met oranje gemarmerd ,
doch van binnen witachtig met bruine zaaden ." De ſmaak van deezo
vruchten is allerheerlykst , en zy geeven een geur van het allerkrach ,
tigst Roozewater.
De Dadelboom , welke in alle heere Gewesten gevonden wordt ,
groeit ook omtrent Batavia , alwaar hy uit Perſien is overgebragt : dit.
gewas is eigentlyk geen boom , maar liever eene verzameling van lana
ge bladen , die alle afzonderlyk uit den wortel opſchieten , en welker .
Keelen byeen verzameld eene zoort van vooze ftam uitmaaken. Her
merg deezer Seelen words burtig geacht om de krachten der deelen , die
F , cor
4t OVER DE GEWASSEN
cot de voortreeling dienen, te vermeerderen ; terwyl de vrucht het nuttigſte
en gebruikelykſte deel van dit gewas uitmaakt; want dezelve wordt door
het geheele Ooscen cot toeſpyze gebruikt, ja in zommige binnenlanden
van Africa beſtaat het meeste voedzel der Inwooners enkel in de vruchten
des Dadelbooms . De Dadelboom behoort onder die , welke door LINNÆUI
Tweebuizige worden genoemd, dat is , de teeldeelen der bloemen , welke
in de meeste gewasſen in een en dezelfde bloem vereenigd zyn , worden
Chier våp elkanderen afgeſcheiden in verſchillende boomen gevonden ; want
eenige boomen zyn vrouwelyk of vruchtdraagende , en andere mannelyk of
onvruchtbaar. De bloemen van beide zyn opgeſlooten in eene bloeiboos ,
doch met dit onderſcheid , dat in de vrouwelyke bloemen altoos een vruchte
beginzel te vinden is, terwyl in de mannelyke niets dan de helmſtylejes en
helmen vernomen wordt, als alleen geſchikt zynde om het ſtuifmeel te be ,
vatten , 't welk tot bevruchting der vrouwelyke bloemen noodig is.": One
deeze reden kunnen de vrouwelyke boomen , zonder behulp der maonely
ke , geen vruche geeven ; dochi by aldien ' er geen mamelyke boomen by
der hand zyn , is het genoeg gedroogde trosſen der mannelyke bloemen in
de vruchtboomen te hangen ; want dan verſpreide de wind het ſtuifmeel
>

derzelve door den boomgaard , en bezorgt dús de gewenschte " vrucht,

Daarheid .
De Areka is ook eene zoort van Palmboom , maar van een gañesch are
deren aard ; dezelve is voorzien van een langen ftam , in gedaante en bla
den veel overeenkomende met den Cocosboom ; ' de noor is ook van eene
gelykzoortige gedaante , doch veel kleiner , en vit dezelve in den grond
geſtooken komt de vrucht ce -voorſchyn. Men vindt dit gewas op Java er
overal in de Indien , maar voornaamelyk op 't Eiland Ceylon , alwaar dees
ze vrucht een groot voorwerp van handel is , en van waar men dezelve
met geheele ſcheepslaadingen verzendt. Eenige jaaren , na dat de boom
geplant is geweest, komen de vruchten te voorſchyn , en wel uit bloemen
die in eene groote bloeihoos onder de bladen in den top van deezen boom ;
die geen makken heeft, gevonden worden , en welke een zeer aangerasmens
geur van zich geeven. De vruchten groeijendat in trosſen dicht byéſkan ,
deren , en worden door de Oosterlingen Faufel, by veele Indiaanen Ares
ka , en by de Maleyers Pinang genoemd,' zynde dezelve in 't eerst groen ,
>
doch allengskens geel of oranje verwig. Het aanmerkelykſte van deezen
boom is , dat dezelve de volle groote van cegen Cocosboom bereikt , en
echter maar zeven of achtduimen dikte in żyne middellyn bevat; want hier
door gaan zý met den minſten wind even als het riet heen en weder, en
Worden echter wegens bunne taaiheid byna nooit door de tormwinden ge ,
1 broken
 OVER DE GEWASSEN. 45
broken . Van binnen is de boom zeer voos , en de sterkte , komt voort
uit de dikke en buigzaame ſchors , welke wegens haare caaiheid en
lengte in de Indien veeltyds tot latwerk voor de daken wordt gebeer
zigd. De vruchten zyn ruim vieriaal zo groot als een eikel, doch
wanneer de buitenbase is weggenomen , dan żya de pitten niet grooter
dan gewoone Nootmuskaaten , en byna van dezelfde gedaante , zuurach .
rig en zamentrekkende van ſmaak. Het gebruik der vrucht is enkel by
het kaauwen der betelbladeren , ten welken einde de Indiaanen een byn
i zonder ſcheertje hebben , waar mede, zy de fchors der vruchten wegſny .
den , en daar na de noot in twee of drie ſtukken verdeelen , van wel,
ke zy een in ieder betelblad ſteeken , na dat dezelve met kalk zyn aan .
geſtreeken : dit kaauwen duurt tot dat de vrucht is uitgekaauwd, '.
geen plaats heeft by dieuwe vruchten ; want oude Pinang verſmelt hen
geheel en al in den mond. - Deeze, Pinangvrucht , bezit ook een be ;
dwelmend vermogen ; eveneens als de Tabak.,. waar door die geene ,
welken hun gebruik ongewoon is , ticho ip eene zoort van duizeligheid
en verrukking van zinnen vervallen , die echter door behulp van , zoys
wederom overgaat."
Rondsom de Pinangboomen groeit een Heestergewas , dat zeer lang
in de hoogte opſchiet, en zich om de ſtammen fingere; het zelve
Wordt benevens de boomen op ryền geplant , en geeft door zyne bla .
den een aangenaamen lommer. De bladen van!! die Klimop zyn- zeer
gelykformig aan die van de Betel of Peperrank , en tusſchen dezelve
hangen de fraaye vruchten ; deeze zyn niet ongelyk aan de Bengaal
fchei Peperi , hangende ' aan dunne fteelen , groen en zeer fierlyk ges
marmerd van kleur, als meti vierkante ruitjes overtrokken , en een hand
breed en omtrent een kleine vinger dik , izynde baare ſchaal van binnen
met wit merg en kleine zaaden gevuld . Deeze vruchten worden ge :
bruikt in plaats van Becel by bec Pinangkaduwen : men neemt tot dic
oogmerk een doorgefpouwde: Syryboa vrucht, en voegt dezelve met een
even groot tok Pinang te zamen door middel van twee draadjes katoen ,
1

en gebruikt dit met oesterſchelpskalk , beſtreeken eveneens als de Betel.

bladen om te kwylen . Deeze compofitie is veel aangenaamer : en kost:
baarder dan de Berel., en wordt daarom door Lieden van rang door ,
gaans gebruikt in
2
De Dapdaf boom ,weleerbit de Molukſche Eilanden gaar Batavia over
gebragt , geeft ook eens alleraangenaamſte vruche, die zo wel raauw als get
1

ftoofd wordt 'genuttigd , en een zoeten fimaal uit den zuuren , benevens
sene beilzaame verkoelende kracht bezic 3: De veacha komt onder aap den
. :. P ftar
 O VERDE GEWASSEN ,

Ham uit fraaye bloempjes, . en is roodachtig van kleur met zwarte ſtippen ;
.

van gedaante als een Comcommer , zynde binnen in dezelve een langwer
pig pit van een aangenaamen geur. :: Ondertusſchen groeit deeze boom be.
ter op haar geboorte plaars , dan te Bacavia : want alhier wordt zy boven
maaten geplaagd door de Mieren , welke over 's algemeen in de nabuur,
>

ſchap van Batavia veel verwoestingen aanrechten ; ja al omringt men dee

žén 'boom by aanhoudendheid met eene ſteenen groep vol water , echter is de
vrucht doorgaans geheel bedekt met dit ongedierte. +
De Takkatak of Boa Búrun , is de Indiaanſchę roode Besſeboom , welks
vruche voor de Hollandſche roode Besſen alhier gebruikt worde, ſchoon de
zélve daar mede op geenerhande wyze kan worden vergeleeken. Deeze
Besſeboomen zyn zeer hoog van ſtam , en voorzien met groote bladen ,
eveneens als de Castanje boomen. Tusſchen dezelve zitten de roode Bes-.
len aan lange risten , en worden te Batavia by groote hoopen verkogs
Zy zyn ondertusſchen wrang , en , in vergelyking der Hollandſche , zeer
onaangenaam van ſmaak . Alle drie maanden kunnen deeze vruchten gepluks
Svorden , maar wel voornaamélyk tegen den Herfst.
De Moringo boom is van een meer voortreffelyken aard ; want dezelve
bezit een zeer ſmaakelyk. loof en peulvruchten , die beide worden geſtoofd ,
en als eene aangenaame toeſpyze gegeeten. Deeze boom is zeer mee:
nigvuldig in de tuinen y , gelyk ook voor de deuren der huizen , zynde
aangenaam 'en lommerryk yan blad , belaaden met witte bloemen , uit wel
ke lange peulvruchten voortkomen , gelyk onze Turkſche Boonen , die
door den cyd zeer hard worden . Wanneer de vruchten geplukt zyn , wory
den de bovenſte cakken afgehouwen , die dan wederom uitbotten , eveneens
als de wilge boomen ; deeze takken in den grond geſtooken , groeijen
wederom op tot nieuwe boomen , zonder eenige andere zorge van 100
1

den te hebben .
Men vindt hier noch een boom die eetbaare peulen voortbrengt , Torre
genoemd, die ongeveer cor de hoogte van een gemeenen Appelboom op
ſchiet. De peulen van deezen boom zyn ruim een vierde van een elle
lang , en een vinger dik , hangende aan lange dunne takjes , van welke zy
Iynrecht nederhangen . In deeze'hqauwen zitten de vruchten , acht, tien ,
of meer in gecal , eveneens als ' Erwten , die in de zauzen der ſpyzen wor
den gebruikt, teffens met de fyngehakte jonge bladen , en de bloemen , die in
groote meenigte deezen boom verlieren , en by hoopen aan knopjes wasſen ,
zynde dezelve ha fmaanswyze met purpere punten naar binnenwaards onge:
kromd. De bladen deezer boomen worden ook door de Inlanders als een
Aber aucig beelmiddel gebruikt tegen de besten der Slangen , vooral zo 'er
koeu
 OVERDE GEWASSEND
kneuzingen by zyn. Zy wryven ten dien einde de bladen tusſchen twee
Steenen , en leggen dezelve met zout gemengd op de aangedaane plaats ,
waarop dan ras verlichting volge.
De Kappok , waar aan de Javaanſche Boomwol groeit , is een boom ,
die zó wel tot nut als tot fieraad in de hoven wordt geplant , wegens zyne
Schoone groene bladen en welgekleurden groenen ftam . De hoogte dee
zes booms is niet minder dan die oozer ſchoonſte Mastboomen , terwyl de
takken niet in der hoogte maar zywaards uitſchieten , en twee of drie kroo
ben maaken . De bloemen zyn wit van kleur , uit een knop voorskomende gelyk
de Anjelier, na welke de vruchten volgen , ongeveer ter grootte van een Hoen .
derey , doch langer en ſpitzer , die eerst groen en allengskens geheel bruin
worden als een eikenblad . Deeze vruchten bangen aan de keelen by påa.
sen, en barsten eindelyk by den ſteel open om haare zaaden te laaten val
len , die met eene fraaye witte wolftoffe omgeeven zyn. Deeze ſtoffe wordt
* Wyn- of Slachtmaand verzameld , en geeft veel voordeel aan de Kwee :
kers , dewyl zy door geheel Indien als eene voortreffelyke koopmanfchap
verzonden , en tot hec vullen van bedden en kusfens gebruikt wordt, in
plaacs van veeren , die in de Indiſche Gewesten nooit cot dic einde worden
gebezigd.. Ondertusſchen is deeze anderzins ſchoone wolſtoffe van geen an ,
der gebruik , kunnende zy , wegens de kortheid der vezelen , met geen
mogelykheid tor draaden geſponnen worden. Ook moet men in 't behan,
delen van dezelve met vuur en licht zeer omzicheig te werk gaan , dewyl zy
op de minſte vonk aanftonds voor vat , en zo gezwind in brand vliegt, dat
men dien met geen mogelykheid kan uitblusfchen.
De boom Fambos heeft ook voor geene: Indiaanſche boomen in ſchoon
heid te wyken ; want niet alleen is dezelve zeer fraay van bloem en bla
den , maar ſchier ook recht in de hoogte op in de gedaante tener ſchoo .
ne piramide, zonder dat daar toe eenig behulp der konst noodig is , de .
wyl de takken alle voorby elkanderen zonder eenige wanorder groeijen ,
en allengskens naar maate' der hoogte in lengte afneemen . ' . De bloemen
die zeer aangenaam van verwe zyn , groeijen twintig of dertig by elkandee
ren , en geeven eenen ros uit vrvehten beſtaande ter grootte onzeri Euro .
peeſche Zuikerpeeren ;' welker vruchten zommige rood en andere vip zyna
dit geeft echter alleen onderſcheid van kleur; want in den frogak is geen
1
臺

verſchil te vinden. Veele bloemen komen ondertusſchen niet tot volko

medheid , maar vallen in meenigte op den grond , waar door dezelve met
een fchoon rooskleurig weefzel bedekt worde, ' t welk ook niet volſtreko
onnut is ; waar de afvallende bloemen ', verzameld en als falaa degegeeten ,
zyn zeer aangenaam .: De vrucht is eigentlyk- een -ſteenvrubco. Schoon,de
zelf
44 OVER D'E GEWASSEN
cot de voortreeling diepen , te vermeerderen ; terwyl de vrucht het nuttigſte
en gebruikelykſte deel van dit gewas uitmaakt; want dezelve wordt door
het geheele Oosten cot toeſpyze gebruikt, ja in zommige binnenlanden
2

van Africa beſtaat het meeste voedzel der Inwooners enkel in de vruchten
des Dadelbooms. De Dadelboom behoort onder die , welke door LINNÆUS
Tweebuizige worden genoemd , dat is , de ceeldeelen der bloemen , welke
in de meeste gewasſen in een en dezelfde bloem vereenigd zyn , worden
2

hier van elkanderen afgeſcheiden in verſchillende boomen gevonden ; want

eenige boomen zyn vrouwelyk of vruchtdraagende , en andere mannelyk of
onvruchtbaar. De bloemen van beide zyn opgeſlooten in eene bloeiboos ,
doch met dit onderſcheid , dat in de vrouwelyke bloemen altoos een vrucht.
beginzel te vinden is , terwyl in de mannelyke niets dan de helmſtylejes en
helmen vernomen wordt , als alleen geſchikt zynde om het ſtuifmeel te be
vatten , 't welk tot bevruchting der vrouwelyke bloemen noodig is."' Oni
deeze reden kunnen de vrouwelyke boomen , zonder behulp der maonely
+

"ke , geen vrucht geeven ; doch by aldien 'er geen marnelyke boomen by
der hand zyn , is het genoeg gedroogde trosſen der mannelyke bloemen in
de vruchtboomen te hangen ; want dan verfpreide de wind ' het ſtuifmeel
derzelve door den boomgaard , en bezorgt dus de gewenschte " vrucha,,
baarheid .
De Areka is ook eene zoort van Palmboom , maar van een gañesch arra
deren aard ; dezelve is voorzien van een langen- ftam , in gedaante en blas
den veel overeenkomende met den Cocosboom ; de noot is ook van eene
gelykzoortige gedaante , doch veel kleiner , en uit dezelve in den grond
geſtooken komt de vrucht te voorſchyn. Men vindt dit gewas op Java er
overal in de Indien , maar voornaamelyk op 't Eiland Ceylon , alwaar dees
ze vrucht een groot voorwerp van handel is , en van waar men dezelve
met geheele ſcheepslaadingenverzendt. Eenige jaaren , na dat de boom
geplant is geweest, komen de vruchten te voorſchyn , en wel uit bloemen
die in eene groote bloeihoos onder de bladen in den top van deezen boom ,
die geen rakken heeft , gevonden worden , en welke een zeer aangenaamen
geur van zich geeven. De vruchten groeijen dan in grosſen dicht byeſkan
deren , en worden door de Oosterlingen Faufel, by veele Indiaanen Area
ka , en by de Maleyers Pinang genoemd ,' zynde dezelve in 't eerst groen ,
duch allengskens geel of oranjevetwig. Het aanmerkelykſte van deezen
boom is , dat dezelve de volle groote van eenen Cocosboom bereikt, en
echter maar zeven of acht duimen dikte in żyne middellyn bevat; ,want hier
door gaan zý met den minſten wind even als het riet heen en weder , en
wurden echter wegens bunne taaiheid byna nooit door de tormwinden ge,
1 broken.
 O V E R DEG EIWAS SIE N. 45

broken . Van binnen is de boom zeer voos , en de sterkte,komt voort

uit de dikke ' en buigzaame ſchors , welke wegens haare caaiheid en
lengte in de Indien : veeltyds tot larwerk voor de daken wordt gebeer
zigd. De vruchten zyn ruim viermaal zo groot als een eikel , doch
wanneer de buitenbast is weggenomen , dan żya de pitten niet grooter
1 >

dan gewoone Nootmuskaaten , en byna van dezelfde gedaante , zuurach .

tig en zamentrekkende van ſmaak .” Het gebruik der vrucht is enkel by
het kaauwen der betelbladeren , ten welken einde de Indiaanen een bye,
1

zonder ſcheertje hebben , waar mede, zy de ſchors der vruchten wegſny .

t

den , en daar na de noot in twee of drie ſtukken verdeelen , van wel,

ke zy een in ieder betelblad ſteeken , na dat dezelve met kalk zyn aan.
geſtreeken : dit kaauwen duurt tot dat de vrucht is uitgekaauwd , ' t
c
geen plaats heeft by nieuwe vruchten ;, want oude Pinang verſielt hen
1
geheel en al in den mond. Deeze Pinangvrucht ,bezit ook een be
dwelmend vermogen , eveneens als de Tabak , waar door die geene ,
welken hun gebruik ongewoon is , í ticho, in eene,zoort van duizeligheid
en verrukking van zinnen vervallen , die echter door behulp van zous
wederom overgaat.: 1

- Rondsom de Pinangboomen groeit een Heestergewas , dat zeer lang

in de hoogte opſchiet , en zich om de ſtammen fingerc ; het zelve
.

wordt benevens de boomen op ryền geplant , en geeft door zyne bla .

den' een aangenaamen lommer. :: De bladen van die Klimop zyn zeer
&

gelykformig.. aan die van de Betel of Peperrank, en tusſchen dezelye

hangen de fraaye vruchten - ; deeze zyn niet ongelyk aan de Bengaal
Iche iPeper , hangende. 'aan dunne fcelen , groen en zeer fierlyk ge .
marmerd van kleur, als meti vierkante ruitjes overtrokken , en een hand
基

breed en omtrent een kleine vinger dik , i zynde baare fchaal van binnen
met wit merg en kleine zaaden gevuld. Deeze vruchten worden ge .
bruike ja plaats van Becel by het Pinangkaduwen : men neemt tot dit
oogmerk een doorgefpouwde Syryboa vrucht, en voeg : dezelve met een
even groot ftok Pinang te zamen door middel van twee draadjes katoen ,
1

en gebruikt dit met oesterſchelpskalk beſtreeken eveneens als de Betel:

bladen om te kwylen. Deeze compofitie is veel aangenaamer 1 en kost :.
baarder dan de ( Betel., en wordt daarom door Lieden van rang door,
gaans gebruikt wor . rutii

! De Dapdaf boom , weleer nit de Molukſche Eilanden gaar Bacavja. overa

gebragt , geeftook een alleraangenaamſte vruche die zo wel raauw als ges
hoofd wordt genuttigd , en een zoeten {maak uit den Zuuren , benevens
sene heilzaame verkoelende kracht bezic : De veuchat komt onder aap den
10 P ftan
 1
46 OVER DE GEW. A S S.EN ,
Hato uit fraaye bloempjes, . en is roodachtig van kleur met zwarte ſtippen ;
van gedaante als een Comcommer , zynde binnen in dezelve een langwer
pig pit van een aangenaamen geur. : Ondertusſchen groeit deeze boom be.
ter op haar geboorte plaars , dan te Bacavia : want alhier wordt zy boven
maaten geplaagd door de Mieren , welke over 't algemeen in de nabuur
ſchap van Batavia veel verwoestingen aanrechten ; ja al omringt men dee
žen 'boom by aanhoudendheid met eene ſteenen groep vol water , echter is de
vrucht doorgaans geheel bedekt met dit ongedierte. . +
De Takkatak of Boa Burun , is de Indiaanſchę roode Besſeboom , welks
vruche voor de Hollandſche roode Besſen alhier gebruikt worde, ſchoon de
Zélve daar mede op geenerhande wyze kan worden vergeleeken. Deezę
Besſeboomen zyn zeer hoog van Itam , en voorzien met groote bladen ,
eveneens als de Castanje boomen . Tusſchen dezelve zitten de roode Beso
ſen aan lange risten , en worden te Bátavia by groote hoopen verkogs
Zý zyn ondertusſchen wrang , en , in vergelyking der Hollandſche, zeer
onaangenaam van ſmaak. Alle drie maanden kunnen deeze vruchten gepluks
worden , maar wel voornaamélyk tegen den Herfst.
De Moringo boom is van een meer voortreffelyken aard ; want dezelve
bezit een zeer ſmaakelyk loof en peulvruchten , die beide worden geſtoofd ,
en als eene aangenaame toeſpyze gegeeten. Deeze boom is zeer mee .
!

nigvuldig in de tuinen y gelyk ook voor de deuren der huizen , zynde

aangenaam 'en lommerryk yap blad , : belaaden met witte bloemen , uit wel.
ke lange peulvruchten voortkomen , gelyk onze Turkſche Boonen , die
door den cyd zeer hard worden . Wanneer de vruchten geplukt zyn , wor
den de bovenſte takken afgehouwen , die dan wederom uitbotten , eveneens
>

als de wilge boomen ; - deeze takken in den grond geſtooken , groeijen

wederom op coc nieuwe boomen , zonder eenige andere zorge van 800
1

den te hebben .
Men vindt hier noch een boom die eetbaare peulen voortbrengt, Torre
genoemd, die ongeveer cor de hoogte van een gemeenen Appelboom op
ſchiet. De peulen van deezen boom zyn ruim een vierde van een elle
lang , en een vinger dik , hangende aan. lange dunne takjes , van welke zz
lynrecht nederhangen. In deeze hqauwen zitten de vruchten , acht , tien ,
of meer in gecal, eveneens als 'Erwten ,.. die in de zauzen der ſpyzen wor
den gebruikt, teffens met de fyngehakte jonge bladen , en de bloemen , die in
groote meenigte deezen boom verlieren ,- en by boopen aan knopjes wasſen ,
tynde dezelve halfmaanswyze met púrpere punten naar binnenwaards onge .
kromd. De bladen deezer boomen worden ook door de Inlanders als een
er auctig beelmiddel gebruiki cegen de besten der Slangen , vooral zo 'er
kpeu .
 OVER DE ÍGE WA S.S.ENO A:
kneuzingen by zyn. Zy wryven ten dien einde de bladen tusſchen twice
Steenen , en leggen dezelve met zout gemengd op de aangedaane plaats ,
waarop dan ras verlichting volge.
De Kappok , waar aan de Javaanſche Boomwo! groeit , is een boom
die zo wel tot not als tot fieraad in de hoven wordt geplant, wegens zyne
.

ſchoone groene bladen en welgekleurden groenen ftam . De hoogte dee

zes booms is niet minder dan die onzer ſchoonſte Mastboomen , terwyl de
takken niet in der hoogte maar zywaards uitſchieten , en twee of drie kroo :
pen maaken . De bloemen zyn wit van kleur , uiteen knop voordkomende gelyk
de Anjelier, na welke de vruchten volgen , ongeveer ter grootte van een Hoede
derey , doch langer en ſpitzer, die eerst groen en allengskeps geheel bruin
worden als een eikenblad . Deeze vruchten bangen aan de keelen by pia.
ren , en barsten eindelyk by den ſteel open om haare zaaden te laaten val
len , die met eene fraaye witte wolſtoffe omgeeven zyn. Deeze ſtoffe wordt
# Wyn- of Slachtmaand verzameld , en geeft veel voordeel aan de Kwee:
kers , dewyl zy door geheel Indien als eene voortreffelyke koopmanfchap
verzonden , en tot het vullen van bedden en kusfens gebruikt wordt, in
plaats van veeren , die in de Indiſche Gewesten nooit coc dic einde worden
gebezigd. Ondertusſchen is deeze anderzins ſchoone wolſtoffe van geen an
der gebruik , kunnende zy , wegens de korthaid der vezelen , met geen
mogelykheid tot draaden geſponnen worden. 1 : Ook moet men in 't behan
delen van dezelve met vuur en licht zeer omzichtig tei.werk gaan , dewyl zy
op de minſte vonk aanſtonds vaur vat , en zo gezwiod in brand vliegt, dat
men dien met geen mogelykheid kan witblusſchen .
De boom Fambos heeft ook voor geene Indiaanſche boomen in ſchoon
heid te wyken ; want niet alleen is dezelve zeer fraay van bloem en bla
den ; maar ſchier ook recht in de hoogte op in de gedaante eener ſchoo .
ne piramide, zonder dat daar toe eenig behulp der konst noodig is , de
wyl de takken alle voorby elkanderen zonder eenige wanorder groeijen ,
en allergskens naar maate der hoogte in lengte afneemnen . . . De bloemen
die zeer aangenaam van verwe zyn , groeijen twintig of dertig by elkandee
ren , en geeven eenen ros uit vruchten beſtaande ter grootte opzeri Euro .
>
peeſche Zuikerpeeren ;' welker vruchten zommige rood en andere veio zyna
die geeft echteralleen onderſcheid van kleur ; want in den fmaak is geen
verſchil te vinden. Veele bloemen komen ondertusſchen niet tot volko
medheid , maar vallen - in . meenigte op de grond , waar door dezelve met
een ſchoon rooskleurig weefzel bedekt wordt , 't welk ook niet volſtreko
onnut is; wantede afvallende bloemen , verzameld en als falda de gegeeten ,
zyn zeer aangenaam . De vruche
vrucht is eigendyk een fteenvrucco ſchoon. de:
zels
 OVER ? DEGE WA SS . N .;
zelfſtandigheid meest met die onzer Peeren overeenkomt; wantin heż midden
zit een harde ſteen , die een bittere pit , welke niet eerbaar is , in zich
bevat De ſmaak deezer vruchten is zeer aangenaam ,' zuurachtig uit den
zuuren en verkoelende , waaromi zy in heere ziekcen tot een voortreffelyk
voedzel verſtrekt ,'yooral zo dezelve geftoofd metzuiker genucigd worden
gelyk doorgaans de manier is. ‫ اگر زن‬:
De Boa Malakka is eene zoort van Pruimen , veel in het wilde was .
ſende , en zo ſcherp van ſmaak ,
1
dat men dezelve niet kan nuttigen
zonder ' eene uitwerking te voeleni, I.eveneens als of men den mond yol
azyn had. 11.1911.- 13: 93 7931 1930 * 37.:''} 1
: . De Kanarie boom der Maleyers en Chineezen is een der hoogſte Indi
ſche boomen en eene zoort van Eik ; dezelve heeft een zeer uitgebreiden
kruin , omringd mer gladde bladen vol adertjes , terwyl behalven de hoofd
takken uit de wortels:veele bochtige takken uitſpruiten , die den Reiziger
tot eene aangenaane zit- en rustplaats kunnen verſtrekken . In 'c, byzonder
is deeze boom geacht by de Jaagers ; want dezelve brengt eene groote
meenigte van Akers voort , op welke de wilde Zwynen greetig aazen ;
de Jaagers verbergen zich hierom in de nabuurſchap van zodanige boos,
men , en ſchieren dan hunne prooy zonder eenig gevaar.
: De Kappas of Algoedang is een katoen boom , van Bengale naar Baga
via overgebragt , welke geduurende het geheele jaar vruchten draagt; de
zelve vertoonen zich in de gedaante van Nooten , en bevatten eene fyne,
katoenen ſtoffe , die zeer geacht is ; dewyl zy tot draaden kan wor,
den geſponnen om ' er fyne lynwaacen van te doen weeven . De bloem
van deezen boom is bruin rood , 3
van binnen voorzien met witte
helmſtylejes. : ‫ ܀‬, ?. :
• De Barſan is eene zoort van Mangas of Oost -Indiſche Amandel , aan .
genaam van ſmaak , doch zeér ſtinkende van geur , waarom dezelve Nooc
by yoornaame lieden niet zeer in achting is : ook wordt deeze yruche
weinig te Batavia gekweekt, maar met geheele laadingen van Bancam
overgevoerd. '
De boom Marocco heeft bladen als de Populier , hangende aan groene
ſteelen : van verre gelykt deeze boom geheel vol bloeſem te zyn , wegens
de fraaye geele ſtreeken en plekken , waar mede de fraaye groene bladen
verſierd zyn . Deeze bladen worden door de Inlanders gelegd op de Ryst,
wanneer zy gekookt is , en geeven aan dezelve een aangenaamen reuk
en finaak . : :
De boom Kananga is een der hoogſte in de Indiën , en van geen
ander gebruik dan alleen om zyne geelachtige bloembladen , die onder
den
 VB AD; GPW A $ SEN ,
den bloeſem ſtaan ; dezelve worden by de Becel gebruikt, en hierom is
de boom in veel achting. Boven in deeze boomen vindt men doorgaans een,
klein molentje , om de vogels , die op dezelve aazen , ce verdryven : inzonder
heid dient diç tegen de Vleermuizen , die in de Oost -Indien zeer groot zyn ,
en in deeze boomen by hoopen vergaderea, van welker cakken zy by haare
achterſte pooten met de koppen naar beneden hangen . Dikwyls vindt men,
aan deeze boomen ruim 20. veel van deeze dieren , als ' er bladen aan zyn ,
t geen eene zeer vreemde vertooning maakt.
De Kijaril is een Oost -Indiſche eikeboom , die wegens zyn hout in de
grootſte achting is , dewyl het zelve , gelyk het eiken hout, in de Indien tot
allerley fyn timmerwerk kan worden gebruike; behalven de deugd van bet
hour is het zelve zeer geacht wegens de lengte en zwaarte der balken en ,
planken , die daar uit worden gemaakt; want dikwyls vindt men balken,
yan dit hout, die twee voeten middellyn en veertig voeten lengte hebben ;
terwyl de planken dikwerf drie en meer duimen dikte hebben. De bladen
deezer boomen worden zeer heilzaam geacht in het Zydewee , en ten ,dien
einde in het water der Kokosnooren gekookt , :Welk afkookzel voor een
voortreffelyk middel cor verzachting der pynen wordt gehouden. De vrucht
is zeer zamentrekkende , en komt in gedaante en ſmaak overeen met onze
Galnooren. · Het hout overtreft niet alleen in fraayheid en bardheid dac des
iu , dat het veel minder door de
Liceo Indilche buoinen ,, waar ook hier in
kleine Mieren wordt bezocht , die anderszins zwaare balken zodanig kunnen
uiteeten , dat ' er byna niecs dan hec buitenſte van overblyft , waar door zome
wylen de gebouwen onverwacht intorten .
De Makandou is een boom van maatige hoogte , verſierd met zeer dika
ke en ſchoone bladen , en witte langwerpige bloemen ; als deeze afgevala
len zyn volge'er eene vrucht , in gedaante, mec den Pynappel overeenko
mende , welke onryp groen , iddoch ryp geworden zynde geel is. De
(maak deezer vrucht is zeer gering , maar het vleesch zeer llymig en verzach
cend , waarom de Maleyers dezelve onder de asſche gebraaden eeten , en
voor een ſchoon geneesmiddel houden tegen den Roodenloop , het Bort en
andere galachtige kwaalen .
De boom Mangam behoort tot de order der Palmen , en draagt eene
vrucht, die in gedaante zeer naar de Kokosnoot gelyke ; dezelve bezit eene
groote giftverdryvende kracht , en wordt by de Oosterſche Volkeren in dit op
zicht boven den Bezoarſteen , de Maldiviſche Noot en hunne andere tegengif
çen gereekend. Deeze boom is den Vorſten toegewyd , en wordtrondsom de
grafſteeden der Koningen geplant. : In 't byzonder hebben de Konin ,
gen van Bancam de gewoonte een Beker op deeze Noot te plaatzen ,
.

IIV.
V ., DEEL G. en
 OVER D'E GEW A Š Š EN
30
en dezelve dus 'aan Uitheemſche Gezanten tot een teken van acheing
coe te brengen .
De vrucht Langzap groeit met groote trosſen als Druiven aan een ſchoon
men boom , die" cot een groote hoogte wast , en bladen draagt gelyk een
Kastanje boom, doch zonder hakkels. De vruchten zyn zo groot als 'onzè
geelachtige pruimen , doch van binnen rood , en van buiten omgeeven met
sen geele fchil , die een ſcherp fap opgeeft. Her merg ſmaakt zuurachtig
gelyk het fap onzer Aalbesſen , doch wat zamentrekkend en noch veel aan
genaamer, terwyl het eene heilzaame verkoelende krache in alle beete .eg
kwaadaardige koortzen bezit. *;;?
De vrucht Boenga , by de onzen Wringpruim genoemd, groeic 'aan
een zeer hoogen boom met gekronkelde bladen . De bloempjes zyn van
een ſchoone vleeschkleur , en gaan 'smorgens open met zonnen opgang ,
en fluiten zich wederom ' s avonds met zonnen ondergang. De vrucht, die
de groote van een Hazelnoot heeft , is eerst groenachtig , " en daarna oranje
geel van kleur ; her vleesch'is ' oranje geel, en ſmaakt niec onaangepaam .
Ondertusſchen is deeze boom , wegens de fraaiheid zyner bloemen , in grooo,
( 1 ?
Le achting.
De vrucht Karembolas groeit aan een boom , die veel gelykt naar een
Kersfeboom , dóch -de fram is teder , en de bladen zyn zeer dun . .
De bloe.
men', die blaauwachtig 'van kleur zyn ; geeven vruchten als Pompoenen ,
doch kantig , welke doorgelfeeden eene ſter met vyf hoeken vertoonen
Omtrent deeze vruchten is vooral aanmerkenswaardig , dat zommige daar
van alleraangenaamst van ſmaak zyn , doch andere 26 Wrang , dat zy mond
en keel toetrekken .
· De Boea Bidara , of Steekpruim , is ggrooter dan de hoogſte Kersleboo
men , en heeft :aschgraauwe bladen , groeijende aan zeer doornige en Itee
kelige takken , welke doorntjes zo fyn zýn , ' 'dat men in 't plukken zeer
naauwkeurig op dezelve letten moet om ' er niet door gekwetst te worden.
Geduurende het gantfche jaar is deeze boom belaaden met vruchten , en wel
zodanig , dat de cakken Ateeds naar den grond geboogen haogen. De prui
men zyn donker groen van kleur ter grootte van een Hazelnoot, zynde het
vleesch van binnen wit met een lyfverwig Ateentie , en de ſmaak van het fap
zeer aangenaam..
De Indiaanſche Betonieboom heeft geplekte bladen , gelyk het Longkruid ;
de bloemen groeijen op de wyze van korenairen by duizenden nevens elkander,
bleek blaauwachtig van kleur , gelyk hier te lande de Rosmarynbloemen.
Her aftrekzel der bladen en bloemen bezit zeer heilzaame bloedzuiverende
en heelende krachten ; -jp 't byzonder is dit middel van dienst na het bloed .
ſpuwen ,
 OVER DE GEWASSEN 51

(puwen , en in 't begin eener daarop volgende Teering. Ook wordt het
fap der bladen door veele zeer nuttig geoordeeld tegen de beeten van ver ,
giftige Slangen en Schorpioenen sb : 13

De Javaanſche Salic -boom verſchilt veel van de Europeeſohe ; warst der

zelve ſchiet op tot de hoogte van 12 voeten : deeze boom groeic by gehee
de bosſchen in den omtrek van Bacavia , en is wegens zyne voortkruipende
wortels bezwaarlyk te verdelgen. De bladen deezes booms zyn zeer lang ,
>

zeer aangenaam van reuk en grysachtig , cusfchen welke zeer ſchoone blaau .
we bloemen in grooten overvloed ce voorſchyn komen . Hoewel ' er overal
in ' s wilde eene groote meenigte van dit gewas voor handen is , echter
wordt het zelve in de tuinen aangekweekt , om dat de boom dan zyn ' wil
den aard aflegt, een aangenaamen en krachtigen ſmaak verkrygt, en met
de Europeeſche Salie in krachten overeen komt. Inzonderheid is dit kruid
in Indie van dienst in Zenuwziekten en Opſtygingen :: terwyl de bloemen ,
ingelegd zynde , ' een byzonder vermogen bezitten in alle koude gebreken
der longen en bersſenen , en zo door te verſterken als door het water af te
dryven , in de Wacerzucht zeer nuttig bevonden worden .
De boom Boa Kamba is ook zeer hoog en ongemeen groot van hout en
bladen : dezelve bréngt vruchten voort , die in gedaante volkomen gelyk zyn aan
de hierlandſche Peeren , waarom men dezelve ook Indiaanſche Peeren noemt.
Deeze vruchten zyn , ryp geworden , bleek groen met zwarte vlekjes , doch
van binnen hol , en in die ruimte bevatten zy wat blaauw zaad , terwyl her
merg altemaal tegen de ſchil aanzit. Ondertusſchen zyo deeze vruchten
wrang en onaangenaam van ſmaak, waarom zy ook weinig worden begeerd ,
hoewel zy , voornaamelyk in Sprokkelmaand;, met groote hoopen door de
Inlandersi naar Batavia worden gevoerd . I'd
• De Rambustan is een hooge boom , welke geene zichtbaare bloemen ,
maar alleen groene knopjes draagt , uit welke de vruchten groeijen , van ge
daante gelyk aan Kascanien , en met een purperen bolſter omgeeven. Deem
že vruchten groeijen met groote hoopen by elkanderen , hangende aan dun .
ne takjes, die zich altoos door derzelver zwaarte buigen. Van binnen bea
vatten deeze vruchcen ſteentjes met een zuutachtig ſap omringd, 't geen daar
yan moet worden afgezoogen.
De Jagerboom , overal door de Indiaanſche Gewesten zeer meenigvul
dig , is eene zoort van wilde Palmboom , zynde de ſchors overal vol rin .
gen ', en aschgraauw van verwe.' Deeze boom heeft ſchoone gevingerde
bladen , die aan lange dunne ſteeltjes hangen , en ſchoon groen van kleur
zyn ; ' doch een laatſten verdorrende , hangen zy by den ſtam neder en woro ?
den geel. De vruchten zyn van gedaance en maakzel gelyk aan de Koa.
Ga kosnoo
 EWA SSEN
59 OVER : DEUG

košnooren , doch veel kleiner ; - zy dienen ook niet tot voedzel; maar
alleen tot het ! bereiden van Siroop en Zuiker , welke door de gantſche
.

land wordt gevoerd. Het hout deezes booms is ook zeer byzonder ,
binnenshuis onvergangelyk , en zo hard , dat het zelve met geene zaag
of boor kan worden bearbeid , maar alleen met kleine beiteldjes en mo
kers even als de hardſteen , met welke het fatzoen en de gaten war
.

den gemaakt. De gezondſte ſcheuten deezes booms dienen tot boogen ,

die ongemeen taay en ſterk zyn , terwyl de bladen als waaijers worden ?

gebruikt om tot verkoeling te dienen . De bladen , by : de Maleyers

Olen genoemd , bezige men in de Indiſche Gewesten om 'er op ' cê
ſchryven , gelyk hier te lande het papier : deeze bladen :zyn om .
trent drie vingeren breed en anderhalve elle lang , zy worden met
touwtjes aan elkanderen gereegen , en volgen dus op elkanderen , indien
de brieven groot zyn doch anderszins zyn zy enkele Men ſchryft op
deeze bladen met eene yzere iſtift, welke, de buitenfte huid des blads
doorboort , en onuitdelgbaare letters achcerlaat dit ſchryven valt den In
diaanen ook zeer gemakkelyk ; want zy doen het alcoos op het gevoel ,
.zonder dat , ayo er naar behoeven te zien . Boven het gemeen papier
ibebben deeze bladera dit voordeel is dat zy niet alleen zeer ſterk zyn ,
maar ook lang in 't wafer kunnen leggen , zonder dat zy verrotten of
3

de lecters uitgaan. Uit deezen boom worde ook een zeer zoet fap geen
tapt ; ,'t welk behoorlyk gistende 2 een lekkeren wyn en ſchoonen
idzyn verſchaft doch doorgaans dampt men dit ſap uit tot Siroop of
Zuiker. ‫ ܃ ܃ ܃ ܃ ܃ ܃ ܃‬، ܼ‫ܐ‬ Lions !

4. De boom Billimbing is ook omtrenc Bacavia zeer' meenigvuldig , en eerd

van de wonderbaarlykſte, dewyl de bladen zeer byzonder zámengeſteld zyn ,
Y

en alle naar beneden hangen. Uit den dikken ftam , en uit de takkenſprui
ten kleine cakjes, vol groene knopjes, uit welke fraaye roode bloempjes
komen , als Lelien van de klein te zoort : op deeze volgen de vruchten ,
een duim dik en een vinger lang , van gedaante als kleine Komkommers of
Agerkjes, buiten groen van ſchil, en van binnen met zaad voorzien . Al
le deelen des booms worden tot de Geneeskonst gebruikt ; hierom be 1

rooven de Indiaanen denzelven , niet alleen van zyne bloemen , vruchten

en bladeren , maar ook van de ſchors en cakken ; zo dat deeze boomen zeer
套
mismaakt en verminke zouden blyven staan , indien niet de gunſtige Naçuxur.
denzelven een byzonder groeijend vermogen had gegeeven , waar door de
verloorene cakken wederom ſpoedig aangroeijen , en de ontblootce plaatzen
met nieuwe bloemen bedekt worden . Alle deelen van deezen booin bezite
ren een aanmerkelyk verkoelend en zacht zamensrekkend vermogen , ge..
paard
1

ÖVER DEGE WASS E N : 39

paard met een aangenaam zuur : hier om worden zy gebruikt in de hee

ce en rottige koortzen , gelyk ook in de Loopziekten der Oosterſche Gew
wescen. Wat de vruchten in 't byzonder aangaat, dezelve kunnen niet wel
raduw worden gebruikt, maar moeren met zuiker worden ingelegd ; ook
geeven zy , onder andere ſpyzen gekookt , aan dezelve een aangenaamen
Tynſchen ſmaak .
De Durions zyn zeer heerlyke boomvruchten , welke deeze byzondere
eigenſchap bezitten , dat zy een onaangenaamen geur van zich geeven ,
evencens als verrotte Uijen , doch teffens eene pic van zo aangenaamen
ſmaak bevatten , dat dezelve alle andere bekende vruchten in voortreffelyk
heid te boven gaat. De boomen , aan welke deeze vruchten groeijen , zyo
zeer krom , en bezwaarlyk te beklimmen , vol harde fpitze bladen van een
halve ſpan lang ,· van buiten graauw , en van binnen groen , en zo hoog
als onze hoogſte eiken . De vruchten hangen by geheele trosſen aan de
dikke cakken ; want de dunne cakken zouden zy door haare zwaarte
breeken , dewyl dezelve zo groot zyn als Meloenen : van buiten zyn zy
zeer ſteekelig , en dus kwaad om aan te tasten , eerst groen , daar na geelacb
>

tig ; van binnen hebben zy vier huisjes in welke de zoete eetbaare vruchten
zitten, 'ter grootte van Kastanien ; doch men kan dezelve niet bekomen , dan
door de vrucht eerst met den voet of eenig hard lichaam te breeken , de
wyl men zich anders geweldig zou bezeëren . Deeze-vruchten dienen alleen
tot voedzel , en worden, maatig gebruikt zynde, voor gezond gehouden ;
doch onmaatig genoomen verwekkenézy ontfeeking in het bloed en puisten
1
in 't aangezicht. Dezelve worden ryp in den tyd van drie maanden , en
żyn geduurende het geheele jaar te bekomen , maar voornaamelyk in،، ܳWyn
‫ܐ‬
en Slachtmaand. i !!
1
De Sagumanda , of de Sagoboom , is een zoort van Palmboom ; wef-.
ke niet hoog maar dik van ſtam is, en uiterlyk veel overeenkomst heeft
mer' den Cocosboom . In de jeugd deezes dooms houwt men een zyner
zwaarfte takken af, en ſtelt daar voor in plaats een holle bamboes , of een "}
1
der grootſte zuikerrieten , welke tot eene' verzamelplaats en loop verſtrekt
voor eene groote meenigte voge , die dus in korter ryd dit deezen boom ,
eveneens als uit de Cocos kan worden verzameld. De Indiaanen geeven
1 aan dit vogt đen naam van Sagouar ; . 't welk zeer zoet, doch ongezond is ;
dan de Indiaanen mengen bier mede een ander fap , ' Houbat genoemd , 't
geen uit het fap van verſcheiden planten' wordt zamengeſteld , en daar door
eene zoore van bitterheid aan den drank Sagouar -mede deelt, waar door
dezelve gezond wordt voor die geene , welke daar van met måarigheid ge.
bruikmaaked'; en zelfsbebben de Hollanders van de Molucques en Amboira
G3 geen
 11
51 OVER DE ;GEWASSEN.
geen anderen drank ; - doch zo deeze drank onmaatig wordt gebruikt , vere
wektdezelve dronkenſchap , en bederfi hec bloed. Het houe deezes booms
is maar eene zoort van merg , en wordt met een rasp tot poeder gekneusd ,
't welk met water tot koeken gemaakt, en in de zon gedroogd , de hard
heid van ſcheepsbeſchuit verkrygt , en tot een zeer algemeen voedzel ver
( trekt in de Indiſche Gewesten : men kookt ook de Sago tot eene Coupe ,
1
en gebruikt ten dien einde her fypſte meel , met zo veel water gemengd ,
als noodig is; deeze ſoupe is zo pappig , dat men ' er draaden van kan
rekken coc vier of vyf voeten lengte , en niettegenktaande deeze groote fly.
migheid wordt dezelve in de Indien zeer gezond gereekend , en verſtreke
tot eene algemeene ſpyze op veele plaaczen , welke gebrek lyden aan Koorn
en Ryst.
Onder de zwaare houten munten uit het Roslamala en Turen -Api , die
echter doorgaans alleen tot brandhout worden gebruikt ; want tot de gebou .
wen bedient men zich meestal van het ſchoone jacihout, dat van Java's Oost
kust wordt aangevoerd .
Voor de lommeryke Plancagien gebruikt men doorgaans de boomen Kan .
ki , Tanjong en Sulatri; doch men moet ten minſten tien jaaren wagten eer
men 'er iets aan heeft. De Garip groeit veel ſpoediger , doch is minder
fraay van ſtam , hoewel zeer lommerryk .
De meeste Boomen van Java dus hebbende nageſpeurd , gaa ik over coc
çenige der voornaamſte Heesters en kruipende Gewasſen , onder welke het
cerst onze aandacht tot zich trekt de. Wyngaard , daar te lande zo vruchtbaar
•

als ergens , zo hy maar zuiver wordt gehouden. Overal viņde men dic nut
og gewas opJava en in 't byzonder te Batavia , alwaar het tegen de gevels der
vaste huizen wordt gevonden ; en in dit warme gewest heeft men hec ver
maak van alle dagen deeze heerlyke vrucht te kunnen plukken , ja zelfs zal
S

eene rank in 't aardryk geſtooken , na verloop van drie maanden , vruchten
geeven . De besſen deezer druiven zyn zeer groot , en evenaaren de beste
uit Portugal of Spanjen ; want niet zelden vindt men crosſen , die 16 on
çen gewigts hebben . Ongelukkig is het ondertusſchen , dat de Wynteelt
daar tot hier toe niet heeft willen gelukken , om dat daar uit voorzeker veel
2

voordeel zou kunnen getrokken worden .

Langs de wegen vindt men overal de Pyzang of Baranas , een der
ſchoonſte Indiſche Heestergewasſen , en teffens een der geachtſte vruchten.
De ftam van die gewas is ongemeen voos, en beſtaat alleen uit de zamen
gepakte deelen der bladen , die allengskens afrottende , een ' ſtengel over .
.

laaten , diemet zyne gelykens een koker maakt, binnen welken de binnen.
tte bladen en het harttot eene groote hoogte opſchieten. Op deeze wyze
ziec
 OVER DE GEWASSEN 55

ziet men dikwyls ftammen van dertig voeten hoogte en vier voeten dikte ,
die in zes maanden tyds volmaakt worden , maar zo voos zyn dat men hen als
eene kool kan ſnyden. De bladen deezer heesters zyn ongemeen groot en
1
fraay geribd , dikwyls anderhalve voer breed en vyf of zes voeten lang. De
vrucht komt. voort uit eene bloeihoos aan het bovenſte deel van het hart ,
en vertoont zich als eene verzameling van komkommers , die met de einden
halfwaanswyze tot elkanderen zya geloopen . De onrype vruchten zya
groen , doch de rype zyn geelachtig , en hebben van binnen dezelfde kleur.
Deeze gewasſen geeven maar eens vruchten , en komen dan te lerven ; hier
om wordt de geheele ſtam , als de vrucht begint ryp te worden , omgebou
wen , en de afgeſneeden tros aan de balk gehangen , om aldaar tot volko
?
-

mene rypheid te komen , 't geen binnen weinig dagen gebeurt, zynde de
ſchil der vrucht dan zo teder , dat dezelve met de hand zonder eenige moei.
te kan worden afgepeld. Het gebruik deezer vruchten is ongemeen groot
in de Indien : zommige droogen dezelve in de zon , wanneer zy zo fmaake,
dyk worden als de beste Portugeeſche Vygen , waarom zy ook meenigmaal
Oost- Indiſche. Vygen genoemd worden . De Hollanders bakken deeze vruch
tep met boter en eijeren in de pan , en eeten dezelve als een groote lekkers
ny ; ook is deeze bereiding eene gezonde fpyze , om dat dezelve is voedo
zaam , licht te verteeren , en een weinig laxeerend. De raauwe vruchten
zyn Zuurachdy en zamentekkend , en dus onbekwaam om te worden genui
sigd ; want op derzelver gebruik volgen winden , kramp in de ingewanden
en braakingen , ja zelfs onmaatig gebruikt kunnen zy door haar fcherp zuur
den Roodenloop verwekken . Indien zy ondertusſchen zeer onryp worden
afgeſaeeden , dan behoudt de buiten ſchil baare groenheid 9: en heç fap
neeme allengskeng een zachten aard aan , eveneens van ſmaak als onze zuis
ker Peeren , en in dit geval kan de vrucht, zonder nadeel , raauw worden
genuntigd. De bladen zyn ook in de Indien van veel gebruik , en dienen
niet alleen om alles in te pakken , maar verſtrekken ook by zommige Indi.
fche Volkeren tot een algemeen keukengereedſchap ; want voor eerst dek
ken zy de cafel met deeze bladen , en brengen in dezelve hunne eenvoudi.
ge fpyzen te voorſshyo ; en daarenboven gebruiken zy dezelve cor hand,
doeken en drinkfchaalen . De Javaanen zya ook van meening dat deeze
bladen een byzonder vermogen hebben om den brand te blusſchen , en hiero
om planten zy dit gewas rondom huone huizen , om dezelve altoos by der
hand te hebben . De voortplanting van die gewas is zeer gemakkelyk , kom
mende 'er , zo ras een fram is afgeſneeden , uit den wortel eene groote mee
nigte van jonge ſpruiten te voorfsbyn , die in weinig weekep haaren vollen
Wasdom verkrygen , en wederom nieuwe vruchten voortbrengen.
De
1
36 ÖVER A DEGE WASS E N.
De Rosang is een heestergewas , ' i welk' overal in de Indien van zelven
groeit zonder eenige oeffening. Er zyn verſcheide zoorten van dit gewas,
die alle in veel opzichten verſchillen , doch hier in overeenkomen , dat uit
het riet een kruipende rank voortſpruit, die in de hoogte oploopende zich
.

om de boomen met meenigvuldige takken hecht, en dat met zulk een digt
gewas , dat het in ſtaat is de hoogſte en ſterkſte boomen te verttikken . De?

vruchten van dit gewas zyn eenigzins gelykende daar Aardakkers ; doch zy
zyn omringd met eene ſchil , zo dun en zo gekleurd als een langenhuid ,
en van binnen hebben zy twee pitten wit van kleur , doch zo wrang van
ſmaak , dat niemand ze kan eeten . Het gebruik van die gewas en vooral
der dunne ranken is in de Indien zeer groot, vooral om iets te binden , of
vast te maaken ; doch de fraaiſte , en die het best geſchikt zyn cor hand
rottingen , komen uit Siam en Japan.
De Betel, welker bladen in de Indien overal om ze te kaauwen gebruikt
worden , is op Java ook zeer meenigvuldig : vån verre gelyke dic gewas
veel naar zwarte Peper , en groeit by allerleye boomen en ſtaaken tot aan
boven op , en maakt dan noch doorgaans verſcheiden krullen boven dezel,
ve. " Gaarne groeit dit gewas in eene vette weigemeste aarde, en bemint
ſchaduwachtige plaatzen , willende niet gaarne op hetblooce veld groeijen ,
en ook niet binnenlands ; maar alleen in de warmſte landen aan den . Zee
kant; ja her zelve is zo teder, dat het op de meeste plaalzeu in de
Iadien ' 's naches tegen de koude moer worden gedekt. De bladen van
系

dit gewas zyn doorgaans zes duimen breed met verſcheide zenuwen
doorſneeden , en ſpeceryachtig van ſmaak. Het gebruik van dit blad is
zo gemeen in de Indien , dat de meeste het zelve geduurende den ges
-

heelen dag kaauwen , en ' er om zo te ſpreeken niet zonder kunnen lee

ven : ten dien einde neemen zy een enkel blad , ' t welk zy met wac
kalk van oesterſchelpen beſtryken , en daarna in de gedaante van een
peperhuis toevouwen : hier in - ſteeken zy een vierde deel eener Noot
Areka of Pinang genoemd , die aan de Betel een zamentrekkend ver
mogen geeft , en ' den mond bevochtigt , waar door veel 'kwylen wordt
yeroorzaakt. ' Deeze eerſte kwyl is bloedrood , en wordt uitgeſpoogen ,
maar de volgende doorgeflikt. Door dit ' ſpeekzel worden de lippen
tood , en het geheele aangezicht gloejende ; en zo de Pinang zeer ſterk
wordt gekaauwd , doet zy de hersſenen aan , en verwekt eene duize ,
ling , ja by die geene, welke ' er niet aan gewoon zyn , volgt door
gaans eene Alaauwte , die echter door zout om de tanden te wryven
kan worden verdreeven .
* Ook meent men dat dit fap : zeer heilzaam
is voor de 'maag , en 'tot bewaaring der tanden , die door een maatig
gebruik
1
OVER DE GE WASSE N. 57

gebruik van ditmiddel wel zwart, maar teffens vast worden ; doch een
onmaatig gebruik hier van doet het tandvleesch żweeren , en de canden ein
>

delyk uitvallen .
De Karsjang. Parang is ook een klimmend gewas , 't welk met groote
Icheuten zo hoog opſchiet , dat het zich met groote krullen boven de hoog .
ite lusthuizen verheft. Beneden aan den grond wordt het zo dik als een
mans arm , en verwisſelt.zyne bladen en vruchten zonder te vergaan . De
bladen zyn groen en dicht met fraaye adertjes, de bloemen purperverwig ,
en de daar op volgende boonen zitten in ſchaalen gelyk onze Turkſche boa .
aen , die groen van kleur en met eenen purperen rug voorzien zyn. De
boonen zyn bont van kleur , en ſmaaken , gekookt zynde , zeer wel, doch
zitten , behalven haare ſchaalen , noch in harde bolſters.
Met de genoemde komen in veel opzichten overeen de Moorſche boo
nen Fabas de Moro , die echter veel grooter zyn , terwyl zy tot eene ge
lyke hoogte opwasſen : met haare ſchaalen zyn zy meer dan een voet
lang en een duim breed , en worden 't meest by de Chineezen en Javas
Den gevonden , doch om haaren wilden ſmaak by de onzen minder dan de
yoorige gebruikt.
De Eupborbia , of Duivelsmelk , wast met veele verſchillende zoorten
op Java , gelyk overal in de heete Gewesten . De voorgaamſte zoort is de
driekantige , die zo dik als een arm of been tot eene groote hoogte op .
Schiet. Deeze heester is overal vol buldige doornen , die echter , zo lang
de plant fappig is , niet ſteeken ; cusſchen deeze doornen , vooral boven aan
de cakken , vindt men eenige weinige fappige bladen , niet ongelyk aan die
van het gemeene Huislook . Uit de gekwetſte ſtammen en takken vloeit een
melkachtig fap ongemeen heet en brandend van aard , 't welk door allengs
kens uit te dampen, zamenftremt in eene geelachtige hars, die hier te lan
de , volgens haare geweldige buikzuiverende en braaking verwekkende kracht,
onder de vergiften wordt gereekend: dan in de Indien zyn de lichaamen
door de groote hitte veel ongevoeliger ; en hier door wordt dit ſcherpe fap
daar te lande een zeer heilzaam geneesmiddel , 't welk met zeer goed ge ;
volg tegen de Waterzucht , Lamheid en veelerhande andere flymige kwaa .
len wordt gebruikt. Eene zoort van dit gewas, groeijende in Cambodia ,
geeft een lap van dezelfde krachten , maar veel hooger geel van kleur,
>

welk hier te lande onder den naam van Gittegom bekend is.
De Peper , by de Maleyers Lada , en by de Javaanen Maritſa ge .
noemd , is ook een kruipend gewas, de ſtammen en ranken van het zelve
zyn zeer teder , doch klimmen tot aan den top der hoogſte boomen op ,
en van daar wederom toe op den grond neder : aan deeze ſtepgels zitten
IV. DIELE H faltjes ,
54 OVER DEGE WAS SE N.
geen anderen drank ; - doch zo deeze drank onmaatig wordt gebruikt, vera
wekt dezelve dronkenſchap , en bederfi her bloed Her hour deezes booms
is maar eene zoort van merg , en wordt met een rasp cot poeder gekneusd ,
' t welk met water tot koeken gemaakt, en in de zon gedroogd , de hard
heid van ſcheepsbeſchuit verkrygt, en coc een zeer algemeen voedzel ver
ſtreke in de Indiſche Gewesten : men kookt ook de Sago tot eene Coupe
.en gebruikt ten dien einde her fynſte meel, met zo veel water gemengd ,
als noodig is ; deeze ſoupe is zo pappig , dac men 'er draaden van kan
fekken coc vier of vyf yoeten lengte , en niettegengaande deeze groote ny.
migheid wordt dezelve in de Indien zeer gezond gereekend , en verſtreke
cot eene algemeene ſpyze op veele plaaczen , welke gebrek lyden aan Koorn
en Ryst.
Onder de zwaare houten munten uit het Roslamala en Turen - Api , die
echter doorgaans alleen tot brandhout worden gebruikt ; want tot de gebou .
wen bedient men zich meestal van het ſchoone Jacihout, dat van Java's Oost
kust wordt aangevoerd .
Voor de lommeryke Plancagien gebruikt men doorgaans de boomen Kano
ki, Tanjong en Sulacri; doch men moet ten minſten tien jaaren wagten eer
men ' er iets aan heeft. De Gatip groeit veel ſpoediger , doch is minder
fraay van ſtam , hoewel zeer lommerryk.
De meeste Boomen van Java dus hebbende nageſpeurd , gaa ik over coc
çenige der voornaamſte Heesters en kruipende Gewasſen , onder welke het
cerst onze aandacht tot zich trekt de Wyngaard , daar te lande zo vruchtbaar
als ergens , zo hy maar zuiver wordt gehouden. Overal viņde men dit nut
og gewas opJava en in 't byzonder te Batavia , alwaar het tegen de gevels der
vaste huizen wordt gevonden ; en in dit warme gewest heeft men hec vero
maak van alle dagen deeze heerlyke vrucht te kunnen plukken , ja zelfs zal
eene rank in 't aardryk geſtooken , na verloop van drie maanden , vruchten
geeven . De besſen deezer druiven zyn zeer groot , en evenaaren de beste
uit Portugal of Spanjen ; want niet zelden vindt men trosſen , die 16 on
çen gewigts, hebben . Ongelukkig is het ondertusſchen , dat de Wynteelt
daar tot hier toe niet heeft willen gelukken , om dat daar uit voorzeker veel
voordeel zou kunnen gecrokken worden.
Langs de wegen vindt men overal de Pyzang of Baranas , een der
Schoonſte Indiſche Heestergewasſen , en ceffens een der geachtſte vruchten.
De ftam van dic gewas is ongemeen voos, en beſtaat alleen uit de zamen
.
gepakte Keelen der bladen , die allengskens afrottende , een' ſtengel over .
laaten , die met zyne gelykens een koker maakt , binnen welken de binnen
ite bladen en het hart tot eene groote hoogte opſchieten. Op deeze wyze,
zier
!

OVER DE GEWASS E N. 55
ziet men dikwyls ftammen van dertig voeten hoogte en vier voeten dikte ,
die in zes maanden tyds volmaakt worden , maar zo voos zyn dat men heo als
eene kool kan ſnyden. De bladen deezer heesters zyn ongemeen groot en
fraay geribd , dikwyls anderhalve voet breed en vyf of zes voeten lang. De
vrucht komt, voort uit eene bloeihoos aan het bovenſte deel van het hart ,
en vertoont zich als eene verzameling van komkommers, die met de eindea
halfmaanswyze tot elkanderen zyn geloopen . De onrype vruchcen zya
groen , doch de rype zyn geelachtig , en hebben van binnen dezelfde kleur.
Deeze gewasſen geeven maar eens vruchten , en komen dan te ſterven ; hier
om wordt de geheele ſtam , als de vruche begint ryp te worden , omgebou
wen , en de afgefneeden tros aan de balk gehangen , om aldaar tot volko .
mene rypheid te komen , ' t geen binnen weinig dagen gebeurt, zynde de
Schil der vrucht dan zo teder, dat dezelve met de hand zonder eenige moei,
te kan worden afgepeld . Het gebruik deezer vruchten is ongemeen groot
In de Indien : zommige droogen dezelve in de zon , wanneer zy zo fmaaker
lyk worden als de beste Portugeeſche Vygen , waarom zy ook meenigmaal
Oost- Indiſche.Vygen genoemd worden . De Hollanders bakkendeeze vruch .
tenmet boter en eijeren in de pan , en eeten dezelve als een groote lekkers
ny ; ook is deeze bereiding eene gezonde fpyze , om dat dezelve is voeda
zaam , licht te verteeren , en een weinig laxeerend. De raauwe vruchten
zyn Zuurachtig en zamenţrkkend , en dus onbekwaam om te worden genuc.
sigd ; want op derzelver gebruik volgen winden , kramp in de ingewanden
en braakingen , ja zelfs onmaatig gebruikt kunnen zy door haar fcherp zuur
den Roodenloop verwekken . Indien zy ondertusſchen zeer onryp worden
.

afgefaeeden , dan behoudt de buiten ſchil haare groenheid en hec fap

neemt allengskens een zachten aard aan , eveneens van ſmaak als onze zuin
ker Peeren , en in dit geval kan de vrucht, zonder nadeel , raauw worden
genuttigd. De bladen zyn ook in de Indien van veel gebruik , en dienen
niet alleen om alles in te pakken , maar verſtrekken ook by zommige Indi.
fche Volkeren cor een algemeen keukengereedſchap ; want voor eerst dek .
ken ay de cafel met deeze bladen , en brengen in dezelve hunne eenvoudi,
ge fpyzen te voorſchyo ; en daarenboven gebruiken zy dezelve coc hand,
doeken en drinkſchaalen . De Javaanen zyn ook van meening dat deeze
bladen een byzonder vermogen hebben om den brand te blusſchen , en hier
om planten zy dit gewas rondom huone huizen , om dezelve altoos by der.
hand te hebben . De voortplanting van die gewas is zeer gemakkelyk , kom
mende 'er, zo ras een fram is afgefneeden , uit den wortel eene grooce mee
nigte van jonge ſpruiten te voorfshyn , die in weinig weeken haaren vollen
wasdom verkrygen , en wederom nieuwe vruchten voortbrengen .
De
36 Ő VERA DE 'GEWASS E N.
De Rorang is een heestergewas , ' i welk overal in de Indien van zelven
groeit zonder eenige oeffening. Er zyn verſcheide zoorten van dit gewas ,
die alle in veel opzichten verſchillen , doch hier in overeenkomen ,' dat uit
het riet een kruipende rank voortſpruit, die in de hoogte oploopende zich
om de boomen met meenigvuldige takken hecht, en dat met zulk een digt
gewas , dat het in ſtaat is de hoogſte en ſterkſte boomen te verttikken. De
vruchten van dit gewas zyn eenigzins gelykende paar Aardakkers ; doch zy
zyn omringd met eene ſchil, zo dun en zo gekleurd als een Dangenhuid ,
en van binnen hebben zy twee pitten wit van kleur , doch zo wrang van
ſmaak , dat niemand ze kan eeten . Het gebruik van die gewas en vooral
der dunne ranken is in de Indien zeer groot , vooral om iets te binden , of
vast te maaken ; doch de fraaiſte , en die het best geſchikt zyn tot hand ,
4

rottingen , komen uit Siam en Japan.

: De Betel, welker bladen in de Indien overal om ze te kaauwen gebruikt
worden , is op Java ook zeer meenigvuldig : van verre gelyke dit gewas
Teel naar zwarte Peper , en groeit by allerleye boomen en ſtaaken tot aan
boven op , en maakt dan noch doorgaans verſcheiden krullen boven dezel,
ve . Gaarne groeit dit gewas in eene vette welgemeste aarde, en bemint
ſchaduwachtige plaatzen , willende niet gaarne op het bloote veld groeijen ,
en ook niet binnenlands ; maar alleen in de warmſte landen aan den. Zeer
kant ; ja het zelve is zo teder , dar het op de meeste plaatzeu in je
ladien ' 'snachts tegen de koude moet worden gedekt.
2
De bladen van
dit gewas zyn doorgaans zes duimen breed met verſcheide zenuwen
doorſneeden , en ſpeceryachtig van ſmaak. Het gebruik van dit blad is
zo gemeen in de Indien , dat de meeste het zelve geduurende den ges
heelen dag kaauwen , en ' er om zo te ſpreeken niet zonder kunnen lee
ven : ten dien einde neemen zy een enkel blad , 't welk zy met wac
kalk van oesterſchelpen beſtryken , en daarna in de gedaante van een
peperhuis toevouwen : hier in . ſteeken zy een vierde deel eener Noot
Areka of Pinang genoemd , die aan de Betel een zamentrekkend ver
mogen geeft, en den mond bevochtigt , waar door veel ‘kwylen worde
veroorzaakt." Deeze eerſte kwyl is bioedrood, en wordt uitgeſpoogen ,
maar de volgende doorgeflikt. Door dit ſpeekzel worden de lippen
tood , en het geheele aangezicht gloejende ; en zo de Pinang zeer ſterk
wordt gekaauwd, doet zy de hersſenen aan , en verwekt eene duize ,
ling , ja by die geene , welke ' er niet aan gewoon zyn , volgt door
gaans eene flaauwte , die echter door zout om de tanden te wryven
kan worden verdreeven . Ook meent men dat dit ſap . zeer heilzaam
is voor de maag , en ' tot bewaaring der tanden , die door een maatig
gebruik
 OVER DE GE WASS E N. 57

gebruik van dit middel wel zwart, maar teffens vast worden ; doch een
onmaatig gebruik hier van doet het tandvleesch żweeren , en de canden ein
delyk vicvallen.
7
De Rassjang Parang is ook een klimmend gewas , 't welk met groote
ſcheuten zo hoog opſchiet, dat het zich met groote krullen boven de hoog
ite lusthuizen verheft. Beneden aan den grond wordt het zo dik als een
mans arm , en verwisſelt, zyne bladen en vruchten zonder te vergaan . De
bladen zyn groen en dicht met fraaye adertjes , de bloemen purperverwig,
en de daar op volgende boonen zitten in ſchaalen gelyk onze Turkſche boo .
aen , die groen van kleur en met eenen purperen rug voorzien zyn. De
boonen zyn bone van kleur , en ſmaaken , gekookt zynde , zeer wel , doch
zitten , behalven haare ſchaalen , noch in harde bolſters.
Met de genoemde komen in veel opzichten overeen de Moorſche boo
nen Fabas de Moro , die echter veel grooter zyn , terwyl zy tot eene ge
lyke hoogte opwasſen : met haare ſchaalen zyn zy meer dan een voet
lang en een duim breed , en worden 't meest by de Chineezen en Javaan
Den gevonden , doch om haaren wilden ſmaak by de onzen minder dan de
yoorige gebruikt.
De Eupborbia , of Duivelsmelk , wast met veele verſchillende zoorten
op Java , gelyk overal in de heece Gewesten. De voorgaamſte zoort is de
driekantige , die zo dik als een arm of been tot eene groote hoogte op :
ſchiet. Deeze heester is overal vol bultige doornen , die echter , zo lang
de plant fappig is , niet ſteeken ; tusſchen deeze doornen , vooral boven aan
de cakken , vindt men eenige weinige fappige bladen , niet ongelyk aan die
van het gemeene Huislook.
Huislook. Uit de gekwetſte ſtammen en takķen vloeic een
melkachtig fap ongemeen heet en brandend van aard , 't welk door allengs
kens uit te dampen , zamenftremt in eene geelachtige hars , die hier te lan .
de , volgens haare geweldige buikzuiverende en braaking verwekkende kracht,
onder de vergiften wordt gereekend: dan in de Indien zyn de lichaamen
door de groote hitte veel ongevoeliger; en hier door wordt dit ſcherpe fap
daar te lande een zeer heilzaam geneesmiddel, 't welk met zeer goed ge;
volg tegen de Waterzucht,9 Lamheid en veelerhande andere Nymige kwaa.
len wordt gebruikt. Eene zoort van dit gewas , groeijende in Cambodia ,
geeft een ſap van dezelfde krachten , maar veel hooger geel van kleur , 's
welk hier te lande onder den naam van Gittegom bekend is.
De Peper , by de Maleyers Lada , en by de Javaanen Maritſia ge:
noemd, is ook een kruipend gewas , de ſtammen en ranken van het zelve
>

zyn zeer teder , doch klimmen tot aan den top der hoogſte boomen op ,
en van daar wederom tot op den grond nedeļ : aan deeze ſtengels zitten
IV. DEEL H faltjes,
 1

OVER DE ' GEWAS SE'N .

( altjes, aan welke de Peper by trosjes groeit , en dikwerf in zulk eeno
meenigte , dat men naauwelyks de bladen van de vruchten kan op :
derſcheiden .
De vruchtvan de gemeene Peper is van natuur zwart, en uit dezelve
wordt onze witte Peper gemaakt, door de korrels in zout water te leggen ;
want door dit middel verliezen dezelve haare zwarte opperhuid , en teffens
een merkelyk gedeelte van haare al te groote ſcherpheid , zo dat zy door
dit middel veel geſchikter worden tot het gebruik. Ondertusſchen groeit
'er ook in de Indien eene Peperplant, die van natuure witte korrels te voor
fchyn brengt; doch deeze zoore is zeer zeldzaam , en komt byna nooit
tot ons over : ook zyn de planten , die dezelve voortbrengen , zeer dun
gezaaid , en groeijen alleen op eenige weinige plaaczen van Malabar en c
Schiereiland Malacca. De lange Peper is van de gewoone Peper merkelys
onderſcheiden ; deszelfs gewas i veelminder houtachtig; ook zyn de bladſtee
jen veel laniger, en de bladen ook langer en meer donkergroen ; de vruchtis ook
van een gantsch anderen aard , en ' uit veel kleinet zamengepakte Bežiên bet
Naande : din dezelve kan zelden naauwkeurigworden beſchouwd , dewyl zý
nogit in haare yolkomenheid tot ons overkomt , maar onryp geplukt zynde, eerst
wordt opgedroogd. Het gebruik der Peper is zeer algemeen in de Indien ,
gelyk aldaår in 't algemeen de heere Spéceryen zeer geacht' en noodzakelyk
zyn . Men gebruikt aldaar niet alleen de Peper over de ſpyzen en in zaus
fen , maar ook bereiden veele een drank uit getrokken Peper beijen op wao
ter tegen eene kwaade maag ; ja zommige zetten dezelve te gesten met
heere dranken , waar door eene allerverhittendſte zoort van wyngeest ge
booren wordt. De lange en ronde Peper wordt by hen ook in azyn ge
konfyt , en als een aangenaame verkwikkende Specery gebruikt, voorat in
de Regenmaanden. De krachten der verſchillende zoorten van Peper ver
ſchillen weinig van elkanderen ; zy zyn alle verhittend en verdunnend van
aard , zy verſterken de vezelen der ingewauden , en bevorderen de afſchei.
ding der vogten , die door derzelver werking van het bloed worden afge
fcheiden : in 't byzonder doen zy dienst in alle koude on Bymige kwaa.
len der eerſte wegen , en in de daar uit omſtaande maagpynen , verhinder ,
de ſpysverteeringen en kolykpynen . Veele pryzen het inneemen van acht
of tien Peperkorrels in 't begin der koude, als een voortreffelyk middel te
gen de afloopende koortzen ; en hoewel dit middel doorgaans van geene uit
werking is , worden ' er echter zommige door geholpen , zelfs van derden -
1 daagſche koortzen. Ondertusſchen zyn 'er ook veel gevallen , in welke
het gebruik van Peper allernadeeligst is : in 't byzonder is het ſcháadelyk
voor alle beete en galachtige geſtellen , dewyl het by ben den omloop des
bloeds
 OVER : DE GEWASSEN 59
bloeds te veel aanzet, en de fyne zenuwen der ingewanden te ſterk priky
kell, waar uit ontſteekingen van maag, en darmen , heete en galachtige
kolyken en allerleye heéte koortzen kunnen voortvloeijen. In 'c inwendig
gebruik is ', alcoos veiliger geheele korrels', dan veelvan 't poeder teffens
>

in çe neemen ; want de korrels kunnen nergens blyven hangen , en deelen

alleen haare kracht mede aan de vogten der maag en darmen ; daarentegen
kan het poeder tusſchen de plooijen der maag of darmen blyven zitten , en
"lichtelyk eene ontſteeking veroorzaaken.
Zo meenigvuldig, de verſchillende zoorten van 'Boom- en Heesterge
wasſen op Java zyn , even voortreffelyk en overvloedig worden aldaar al
Jerhande zoorten van Plantgewasſen en Moeskruiden gevonden. De lod
diaanen houden ook de Moeskruiden in eene zeer groote achting, en
beſchouwen dezelve als het natuurlyk voedzel der menſchen ; zelfs do
meeste , die noch aan het Heidendom verſlaafd zyn, zouden niet gaarne
yleesch proeven , en houden zich ten ſtrengſten aan de geboden van
Pysbagoras, wiens ſtellingen aangaande de zielsverhuizing door geheel
Indien zyn aangenoomen . Om deeze reden zyn de voornoemde Heides
nen ook zeer afkeerig van roode boonen , en van alle ſpyzen , die
cenigzins paar het roode hellen ; ondertusſchen hebben zy aan deeze in
der daad belacchelyke beginzels te danken de duidelyke en uitgebreide
kennis van Boomçn en Gewasſen , door welke zy boven andere uits
munten .
Onder de kruiden verdient in de eerſte plaats genoemd te worden hec
zogenoemde Indiaansch Moeskruid , ' t welk op Batavia in verſcheiden
tuinen wast ,, en bladen als Zuuring heeft :
9 dit moeskruid pronkt met
zeer fraaye bloemen , gedeeltelyk purper verwig en gedeeltelyk wit , die
aan groene ſteeler zitten. Dit kruid wordt als Beete toegemaakt , en
Imaakt zeer aangenaam .
?

Voorts groeijen ' er allerhande Moeskruiden , in Europa en in de In

dien in gebruik , die hier of van zelven zyn gevonden , of door zaad
uit Europa of Perlen en Suratte gereeld ; by yoorbeeld Porſelein , Asa
pergies , Endivie, Lacuw , Waterkers, Peterſelie, Radys , roode en wit
te Beete , enz . Hollandſche Koolen ter bekwaamer tyd gezaaid in een
gemesten grond , groeijen zeer goed ; doch zo zy onachtzaam worden
gehandeld , dan ontaarden de planten in houtige fruellen , die nergens
toe kunnen dienen.
By de wegen , buiten Batavia , vindt men overal de zogenoemde
blaauwe boonen , welke aan een kruipend gewas groeijen , 't welk even
als de Hop , zich om de takken der {truellen en beestergewasſen lin
H 2 gert ,
80 Ô Ý ER DEGE W A S S EN
gert, en ook in de hoogte gaat gelyk onze Turkſche boonen . De bla .
den van dit gewas gelyken zeer naar die der Roozeboomen , terwyl de
bloemen , uit een groen knopje voortkomende , zo groot zyn als enkele
Roozen in 't ronde hemels blaauw , en van binnen geel van kleur.
De vruchten zyn blaauw ,, en gelyken wel naar Lupinen , doch worden
van niemand geacht.
De vrucht Fokki-Fokki is fangwerpig in de gedaante eener Peer, doch
dikmaals een elle lang , en zo dik als een mans arm : dezelve is vol zaad ,
welk onder eene ſchil zir, die zo glad is dat dezelve een ' weerſchyn als
een ſpiegel geeft. De bladen zyn grasgroen , doch ruw , en het geheel
9

gewas bereikt doorgaans de hoogte van vier of vyf voeren . Deeze vrucht
is een đer "bėsce van geheel Indien , van een zeer aangenaamen ſmaak
vooral zo ży met wyn en peper wordç gekookt, en heeft dan veel over
eenkomst met onze ' Artichokken . Niets is by de Indiaanen gemeener
want zy dient daar gelyk by ons de Aardappelen , en geeft niet alleen een
zeer verceerbaar voedzel , maar dryft ceffens het water af, en wordt tegen
den ſteen der blaaze aangepreezen .
De Afa Foetida , by de Indiaanen Herr, en by ons Duivelsdrek geo
noemd , is ook van een zeer algemeen gebruik by de Javaanen en Maleyers ,
hoewel de plant eigentlyk in Perſie te huis hoort, uit welker wortel het
ſap geperst wordt, dat tot deeze ſtinkende goin zamenftremo. Ondertus
ſchen zyn 'er in de Indien twee zoorten van dit gewas bekend , wier een
veel ſterker is dan het ander. De ſchepen der Maatſchappye, die op. Pero
9

‘lien vaaren , brengen deeze waar'te Batavia , alwaar dezelve tegen Peper
en andere Inlandſche Waaren wordt verruild , die beter van geur zyn dan
het ſtinkend Duivelsdrek , 't welk door de Javaanen in hunne zauzen en ſpy ,
zen'in meenigie wordt gebruikt.
Aangenaamer ſpecery is de Cardamom, van welke twee verſchillende zoof
ren worden gevonden , te weeten de kleine en de groote. De kleine Car
damom is een riecachtig gewas , 't geen met leden opſchiet, doch niet hoo
ger dan twee of drie voeten. De bladen zyn ook ticlachtig , en geeven ,
gewreeven zynde , een aangenaamen geur. De bloemftengel ſchiet uit den
wortel op, zynde een aar niet ongelyk aan de Nardus , aap welke bloemen
9

groeijen als kleine roode Lelien , na welker afvallen peulen volgen , die een
welruikend zaad bevatten , 't welk eerst geel van kleur is , en allengskens
vermilioen kleurig wordt.
. De groote Cardamom verſchile veel van de kleine , want de ſtam ſchiet
toe zes of meer voeren op , en is benevens de bladen veel grover van maak.
zel ; de bloemen zyn als Hyacinthen : ook zyn de bladen aan den achters
kanc
 OVER DE GEWASSE N. 31
tant wollig. Beide deeze planten zya om haar zaad zeer geacht , dewyl
zy zeer verwarmende krachten bezitten , zonder echter eene onmaatige hitte
in 'c lichaam aan te ſteeken : zy verſterken de maag , verdunnen alle caaije
Aymen , bevorderen de ontlasting van het water , het zweet , en der maan .
delykſche zuiveringen : eindelyk geneezen zy de verſtoppingen der ingewan .
den , die uit eene verzameling van taaije llymen voortkomen .
De Nardus groeit ook rondom Batavia in 't wilde , en wordt door de Jan
vaaden in hunne 1pyzen en Zauzen in eene ruime maate gebruikt. De ge .
droogde Nardus wordt in azyn gelegd , gelyk hier te lande de goudsbloe.
men : ook kookt men uit dezelve met zuiker een fyroop , die tegen alle
verſtoppingen uit koude oorzaaken wordt aangepreezen . Deeze azyn is van
nur in de beeten van Slangen , en in de ſteeken der Schorpioenen , fzo wel in .
wendig als uitwendig gebruikt.
De Javaanſche Zuuring is eene zoort van Ketmia , die niets met de Eu
ropeeſche gemeen heeft. Dezelve heeft een vasten houtigen ſtam , en ſchiet
op tot de hoogte van zes of zeven voeten ; de bladen zyn diep ingeſneeden
en gekarteld , gelyk die van den Hennep, en de bloemen gelyken naar die vaa
't gewoone Kaasjeskruid , in den omtrek wicachtig geel , doch van binnen
purperverwig. De bladen ſmaaken gelyk onze Zuuring , maar zyn wat ly.
miger van fap : het zaad is vol ſtekels, gelykende naar dat van de Saffraan .
discel , en verkoelende van aard. Die kruid worde niet alleen voor zuuring
in de ſpyzen gebruikt, maar ook wordt uit de gekneusde bladen met olie
van Kokosnooten , ſchraapzel van Sandelhout en azyn een voge bereid , 's
welk met doeken wordt opgelegd , als eene ftooving tegen de candpya uis
zinkingen ontſtaande.
De Patekas , of Watermeloenen , groeijen byna overal in de verzengde
luchtſtreek , doch boe nader men aan de Evennacheslinie :komt , boe veel
beter men deeze vruchten vindt ; ook vindt men ze geduurende het geheele
jaar , den geweldigſten regentyd uitgezonderd. Omtrent Bacavia zyn zy
doorgaans wit van kleur , maar de roode worden de beste gercht. Van bui,
ten hebben zy een dume fchil , die allengskens weeker wordt. Het vleesch
is tamelyk vast , en ſmelt als zuiker in den mond ; want de weeke en fap .
pige worden weinig gereekend. Deeze vruchten hebben zwart glinſterend
zaad , en zitten aan ſteelen die als Pompoenen voortkruipen , en geheele
akkers met hun loof en vruchten beſlaan ; zynde dezelve zo groor , dac
eene enkele Watermeloen vleesch genoeg bevat cor verzadiging van vier
Hos gebruik deezer vruchten is tamelyk veilig ; want hoewel
perzoonen.
ży in ' begin wat winden maaken , gaat zulks ſpoedig wederom over , en
20 zy maasig worden gegeeten , ververſchen zy , ea verwekken den honger;
;
doch
H 2
 OVER DE GEWA $ S E No

Hoch'een al te onmaatig gebruik bederft de ſpysverteering ,,,en verweka

den Roodenloop.
De Ananas groeit meenigvuldig op Java , en komt in maakzel van bladen
voel overeen met zommige Aloëplanten, ook geeft zy beneden , boven den
wortel, gelykzoortige ſpruiten. Deeze vrucht, hier te lande genoegzaam by
de Liefhebbers bekend , is in de heere Gewesten oneindig aangenaam en
krachtig , doch teffens veel gevaarlyker, dan wanneer zy in onze Gewesten
>

door konst wordt aangekweekt ; inzonderheid moet men zich wachten

voor de onrype , dewyl zy oogenblikkelyk het gedarmte knaagen, De ry
pe vruchten worden te Batavia doorgaans aan ſchyven geſneeden , en dan ia
Spaanſche Wyn gelegd om uit te trekken , waar door zy malsch en onſcha
delyk worden . Andere laaten de geſneeden vruchten in water uittrekken ;
dan hoewel zy hier door zekerlyk eenigzins verbeterd worden , behouden
zy noch ſcherpte genoeg om de keel te verhitten . Wegens het ſcherp zuur
deezer vruchten zyn zy ſchadelyk in alle koortzige ziekcen , en in alle ge
vallen in welke een buikloop plaats heeft ; daarentegen werken zy ſterk op
het water , en zyn nuttig in het graveel. Weleer werden zy geconfyt ,
en dus als een lekker beetje naar Europa overgebragt , maar na dat deeze
vrucht ook hier te lande overal in broeikasſen wordt aangekweekt, komt dit
weinig te pas.
Het Duivels- of Helsch -kruid wordt dus genaamd wegens de groote
moeite , die het den Tuinlieden verwekt om het zelve in toom te houden ,
wadt anderzins is het een zeer voortreffelyk gewas , van dienst in zeer vee.
le kwaalen . Dit kruid is een der weeldrigſte kruipende en klimmende plan .
ten , dat zich door wortels en ſcheuten in zeer korten cyd , als in 't oneindi
ge vermeenigvuldigt.. Het zelve is bruin rood als roode Kool met geele
bloemen en zwart zaad .
De Nombrado is een van de ſchoonſte Moeskruiden , die als Spinagie
gegeeten , zeer goed van ſmaak is. Het gewas heeft veel overeenkomst
met de Beete ; doch de bovenſte bladen zyn zo fraay geſchakeerd als de
ſchoonſte Tulpen : waarom ook dit gewas doorgaans in de hoven niet tot
Spyze , maar tot een der ſchoonſte tuinGeraadcu wordt geplant. Behal
ven deeze fraaye zoort is ' er ook een donkerroode ; die in kleur met de
roode Koolen overeenkomt, en door de Chineezen dagelyks met groote
meenigten ter markt wordo gebragt: dit gewas is in de keuken van veel ge
bruik , en verſchaft eene aangenaame ſpyze , vooral zo het zelve met een
hoen of ander vleesch wordt geſtoofd.
De Karolas , by de onzen Watervlesſen genoemd wegens hunne ge .
daante , is eene der wyduitgeſtrektſte kruipende planten , die geheele vel 1
den
 OVER D'E : GE WASS E Na 63
den bedekt ; ja de Javaanen leiden de, ranken van dit gewas op bamboczeg
over hunne vyvers in welke zy zich baden , dewyl de bladen en ranked
zich zo dik in cen ſtrengelen , dat zy niets van ''t ſtecken der zonneſtraalea
hebben te vreezen . Dit kruid groeit het geheele jaar door , en geeft ſteeds
vruchten , hoewel meest in Oogst- en Grasmaand. Het bloeiſel komt
overeen met dat van onze Pompoenen , en andere vleskruiden. De vruch
ten van dit gewas zyn tweederley ; want eenige hebben de grootte van
gewoone Pompoenen , en andere zyn maar als gemeene Komkommers , en
deeze zyn verre de beste. Het gebruik deezer vruchten is om op tafel toc
eene toeſpyze te dienen by versch vleesch en andere fpyzen . Men vinde
noch eene andere zoort van die gewas , welker vrucht een arm lang , en ter
dunte van een rotting groeit met witte , geele en roode vlekken , die ge:
ſchubd fchynen , even als een lange vel. Dan om deeze vruchten zeer lang
te maaken , binden de Javaanen aan derzelver einde een gewigt aan een draad
je hangende , als de vrucht half ryp is , 't welk ten gevolge heeft , dat zulk
eene vrucht van eene wonderbaare lengte wordt.
De Kadjang'is eene zoort van Erwten , die op Batavia in algemeen ge
bruik zyn , en rondom deeze Stad op de akkersworden gezaaid. Deeze
Erwten komen in grootte overeen met onze Wikken , en zitten in een bule
ſter , die eerst eene groene , en daarna eene zwarte kleur heeft. Inzonder
heid zyn deeze vruchten aangenaam op de ſchepen : want niet alleen die
nen dezelvé , met ſpek of wat uijen en boter gekookt, tot een gezond voed
zel , maar ook kunnen deeze Erwten aan boord worden gezaaid , en ko .
men dan op binnen drie etmaalen , wanneer de fpruitjes als falaade wor .
den gegeeten .
De Tanda Rouſa is een gewas 't welk overal aan het water groeit , er
van gedaante cen Elandshoorn gelykt. Dit gewas heeft geen zichtbaare
wortelen , maar groeit uit een veenachtigen klomp : : ook komt het niet uit
het aardryk voort , maar legt doorgaans op een ſteen of op den ſtam van
een hollen boom , van waar het naar alle kanten zyne bladen verſpreit.
Het blad van dit gewas is altoos groen , en verdort niet door droogte ;
maar wanneer het loof door regen verrot , komen ' er met den eerſtein
zonneſchyn wederom nieuwe bladen te voorſchyn. Inwendig gebruikt geeft
dit
gewas een zeer bitteren ſmaak , en bezit groote purgeerende en water
afdryvende krachten ; ook doodt het fap om den navel geſtrooken de wur
men : dan het voornaamſte gebruik der bladen is in koude gezwellen , wel
ke het ras tot verettering brengt : maar in ontſteekingen ,; en vooral in de
roos , is dit middel zeer ſchadelyk.
De Gadang, of Javaanſche Raapen , zyn knobbelig , byna als de hier
Jand
 1

67 0. V E R DE G EW ASS E N.

landſche Artichokken , en zo groot als onze middelbaare Raapen , hoewel

merkelyk van dezelve verſchillende in ſmaak , zelfſtandigheid en gedaantes
De bladen van dit gewas zyn donker groen met wicachtige aaren , en de
takken vol purpere bloemen . Tot dagelyks gebruik zyn deeze Raa,
pen wat te heet , maar maatig gegeeten worden zy niet voor onge ,
zond gehouden.
De Kurkum , of onderaardſche Saffraan , is ook een der nuttigſte Javaan
fche gewasſen . De bladen zyn gelyk die van de gemeene Indiſche Canna
of breedbladig riet, en ſchieten op aan een dikken ſtengel, aan welks ein
de de bloemen te voorſchyn komen als Lelien van eene ſchoone purpere
kleur , waar op ſteekelige vruchten volgen in een bolſter bellooten als de
Kastanien . De wortel, die veel overeenkomst in gedaante heeft met de
Gentiaan , geeft eene geele verwe, gelyk de Saffraan ; dezelve wordt door
de Maleyers by han visch en vleesch gekookt om de gezondheid te bevoro
deren , en daar een geur aan te geeven . Dan het voornaamſte gebruik is
in de Geneeskonst , gelyk niec alleen in de Indien bekend is , maar ook
hier te lande ; hoewel deeze wortel in der daad te weinig wordt gebruikt:
dezelve is een der uitſteekendſte openende en afdryvende middelen , weg
neemende alle geneezelyke verſtopping der lever , mild , nieren , enz. ; in
't byzonder wordt dezelve ook van eene ongemeene kracht bevonden in de
geelzucht, en in de daar uit voortvloeijende waterzucht.
Het Indiaansch Boom huislook groeit op Java op de Magas en Kiati
boomen , gelyk in Europa de Marentakken . De bladen van dit gewas zyn
langwerpig , gelyk van onze Zuuring, doch veel dikker en ſappiger ; vooros
Zuur van ſmaak. De wortelen zyn zeer veezelachtig , en dringen cusſchen
de ſchorsſen en ſteenen . De bloem is klein , doch ongemeen welriekend
en hartſterkend ; waar om dezelve door de Maleyers ten hoogſten in de
zenuwkwaalen wordt aangepreezen . Het ſap van dit gewas is zeer bederf
weerend , waarom het tegen de heete ziekten der Indiſche Gewesten wordt
aangepreezen . Ook wordt het zelve voor het beste tegengift gehouden
tegen de wonden , gemaakt met de Javaanſche Pooken en Krisſen , die met
het vergiftig bloed der hagedis Gekko zyn beſtreckca .
Het Indiaansch Mondhout of Alkanna heeft veel overeenkomst met dat
het welk in Europa groeit : het zelve heeft tot een medezoort de Henna ,
die alleen een weinig kleiner van bladen is : deeze Henna is onder de
Mooren' en Maleyers eene allergeachtſte plant ; de laatſte zelfs houden
het voor eene verregaande godloosheid van deeze plant iets kwaads ce
zeggen . De ryke Vrouwen gebruiken dezelve in de wasſchingen van haar
kraambedde , en tegen alle kwaalen der lyfmoeder , ja zelfs tegen de oud
heid .
 OV.ERDE GEWASSEN
hefde : Ook gebruiken meest alle Indiaanen het blad deezer plant om
kunne tanden , lippen en pagelen daar mede rood te verwen , 'c geen daar
ke lande voor een groot fieraadwordt gehouden. Eindelyk bereiden zy uit
het geperste fap met kalk eene zoort van roode verwe , waar mede zy huo,
ne paardeſtaarren beſtryken . ! ai no
? De Indiaanſche Verbena , of Yzerkruid , heeft veel gelykenis met hec
geene hier te lande groeit , zynde alleen de aaren langer en dikker .
>

De bloemen , fyn geſtooren , zyn hier- van een algemeen gebruik om de

verzweeringen der ſcheenen en enkels te doen opdroogen , 't geen anders
zins re Batavia , wogens de vogtige en rottige lucht zeer bezwaarlyk is. Het
birgeperste fap der bladen , cor een lepel vol ingenomen , ģeneest het Kolyk ,
den Roodenloop , ' Bort en alle gelykzoortige kwaalen .
** De Parasas zyn aardvruchten , welke een kruipend gewas hebben , niet
ongelyk aan onze Komkommers , en bloemen 'draagen als Klokjes , zomwy .
len wir , en zonwylen blaauw . De Chineezen planten dit gewas rondom
Batavia op lange akkers in vooren , die vooraf wel met mest worden voor
zien . : De voortplanting geſchiedt door de ranken , die als looten afgeſneer
den in de aarde worden geſtooken ; dezelve vatten ſpoedig wortel , en loon
pen weeldrig voort. Ondertusſchen worden dezelve overal gedekt met een
of anderhalve voet vecte aarde , zo dat alleen de bladen boven blyven ; waar.
op uit debenedenſte knoppen langwerpige wortelen ſchieten , ruim een voer
Jang en zo dik als een arm. Hoewel deeze worcel beter in Brazil tiert dap
in de Oost- Indien , verſtrekt dezelve echter tot eene voortreffelyke ſpyze ,
die een zuikerzoeten ſmaak heeft , en onze Pinxternakelen en Artichokken
grootelyks in aangenaamheid overtreft. Zommige eeten deeze wortelen
raauw met olie .en azyo , eveneens als ſalaade , doch dan zyn zy' zwaar te
verteeren ; maar in de asſche gebraaden ſmaaken zy als Kastanien , en gee,
ven dan niet alleen een goed voedzel , maar verſtrekken ook tot een krach
tig geneezend en voorbehoedend middel tegen de loopige kwaalen , die in
de Indien zo gemeen zyn. Uit deezen wortel wordt ook een drank bereid ,
door denzelven in een digt geſtopten ketel murf te kooken , en daarna mec wa
ter tot eene bry te ftampen , welke bry na verloop van 48 uuren begint te
werken , en een ſterken drank oplevert , die veel naar bier gelykt, en door
bezinking helder wordt.
Men vindt omtrent Batavia noch een anderen ſmaakelyken wortel, Injames
genoemd ; dezelve is doorgaans in zyne middellyn een halve voet dik , en we!
anderhalve voet lang van buiten gedekt met een bruine ſchors , doch van
binnen ſpier wit : uit de ſteelen ſchiet een groene bloem , en de bladen
zyo -ſchoon groen , en met dikke aders voorzien . Dagelyks is deeze wortel
IV . DEEL I in
 66 OVER DE GEW. A SSEN

in grooten overvloed op de markten te Batavia te bekomen , en dewyl

ieder wortel by de 20 ponden weegt, en zy, niet zeer duur zyn , is
dit een ſchoon voedzel voor groote gezinnen . Ondertusſchen is deeze
wortel zo aangenaam niet als de Patates ; ook is dezelve drooger , en
verſtopt het lichaam te veel , ja ook windrig én zwaar te verteeren :
waarom de Hollanders weinig gebruik van dit voedzel maaken , en bet
zelve aan de Inlanders overlaaten .
De Maiz , of Turkſche. Tarwe, wordt op zommige plaatzen te Ba
ravia gezaaid , en kan alle drie maanden worden ingeoogse ; de Inlan
ders zyn gewoon deeze vrucht te kooken en te braaden , en psyzen dit
voedzel als zeer heerlyk , hoewel het zelve voor de meeste Europeaan ,
fche maagen te zwaar valt.
Geen gewas is op de Javaanſche velden gemeener dan de Rystplant,
die in veele deelen overeenkomt met de gewoone Gras- en Koorn - plan
ten , en de beste deelen des lands vervult. Drieērley.zoort van Ryst worde
' er op Java gevonden ;. to weeten vooreerst de Pády Sawa , die in
3
laage landen , welke 'men kan onder water zetten , groeit, en in Lente
maand gezaaid , in Grasmaand verplant, en in Oogstmaand ingeoogse
.

wordt. De twee andere zoorten zya de Pady Tipar en Pady Gaga ,

wier eerſte zoort op - booge beploegde landen gezaaid , en in Lentemaand
geoogst wordt ; terwyt men de laatſte zoort in klooven van ' t geberg
æ , of in afgekapte bosſcben zaait. Deeze vrucht is een der algemeen
de voedzels in de Indien , en ſtrekt, met een Hoen gekookt, tot de
geachuſte hoofdſchotel der Oosterlingen. Het is ook een zeer gezond
voedzet, hoewel op zommige plaatzen , 30 men meent, nadeelig voor
bet gezicht
De Gember is ook zeer gemeep op fava. Dezelve is eene zoort van
Rietgewas met maatig lange breede bladen , het welk uit den wortel eene
bloemfteng opſchiet met fraaye bloemen . De knobbelige wortel is zeer
beet en welriekend , van veel dienst in eepe verzwakte ſpysverteering ,
winden , koud kolyk , enz . Dan de geconfyte is veiliger te gebruiken ,
*

dewyl dezelve , hoewel van gelykzoortige krachten , veel van haare al te

groote hitzigheid heeft verlooren.
De Sudu - Sudu , of Indiaanſche Hondstong , is een gewas, 't welk
een wortel heeft , onder zeer dun en boven dik , die zo wel als de
geheele plant gekwetst zyade , cene zaort van meik uitgeefe, die eene
verwarmende en pynstillende kracht bezit , en in 't byzonder tegen de
syn der ooren wordt aangepreezen .
Hec Peerlkruid , of Mikiu.in Solis der Javaanen , gelyke veel paar die
gewas
 O Y ERA UL ! GL NASS E N. 67 .

gewas in Europa; maar heeft veel grooter zaadkorrels, dié van buiten zo
herd als fteen , en van binnen met een voedzaam meel gevuld zyn . Deeze
vouchen worden van eenig vermogen geacht in hec graveel , en door de
Rootnfchen tot dunne Roozenkransfer of Paternosters gebruikt. Qok
bedienen de gemeene Vrouwen zich van dezelve cor een halsſieraad , in
plaats van perels.
De Wilde Uijen zyn een bloemgewas, het welk een ' wortel heeft in ge .
daance meć onze Uijan overeenkomde , doch geheel anders van reuk ate
{

finaak . De bladen van dit gewas zya ruim drie voeten lang en zeer kron
kelig , tusſchen welke de bloemen in groote trosſen te voorſchyo komen ,
rood en wit van kleur met purpere ſtreepen en opgemeen groot. Deeze
bloem is vast een der ſchoontte van Batavia , en teffens welriekende‫ܵܐ‬,‫ ܝ‬waarom
dezelve ook overal in de tuinen wordt aangekweekt.
- De Tabak groeit op Java zeer voorſpoedig , en komt in een verten grond
tot ruim acht voeten hoogte , met bladen van 14 duimen lengte en acht
auimen breedce . Dan de beste zoort op Batavia in gebruik komt van
Ternate , en deeze is alle in roltjes geſponnen , die aan het eene einde aan
geſtooken , en aan het andere gezogen worden. Anderszins wordt de Ta .
bak san pakjes van twee ponden met geſpouwen rottingen by elkanderen
gebonden.
De Fula Magori is een der geachtſte bloemen , zo op Batavia als in de
andere Indiſche Gewesten , met welke geheele bedden worden vol geplant.
De ſtam deezer bloem heeft een minſten twee voeten hoogte , en is vol van
door elkanderen geſlingerde takjes met bladjes als van Kweepeereboomen ,
doch ongemeen glad. De bloem is ſneéuwit , en niet grooter dan die van
den "Appelboom , beſtaande uit vier bloembladen , die een zeer aangenaa
men geur verſpreiden. Uit deeze fraaye bloemen wordt ook een water ge
ſtookt, eenige overeenkomst hebbende met ons Roozewater , doch veel
aangenaamer van geur, en van veel vermogen tegen ilaauwten , galachtige
koortzen , en hoofdpyn : ook bezit dit water eene afvaagende kracht, die
zeer geſchikt is om een ſchoone kleur aan het aangezicht te geeven , terwyl
het zelve teffens het gezicht yerſterkt,
De Japanſche bloem is een fraay gewas , als onze Stokroozen met witte
of purpere bloemen , die boven elkanderen opſchieten , eersc beneden en
daarna hooger, waar door deeze bloem altoos in weezen is.
De Indiaanſche Goudsbloem heeft geen overeenkomst met de Europee
ſche behalven den naam ; dezelve komt voort uit oranje kleurige knoppen ,
die boven aan de takjes zitten , en beſtaat uit vier blaadjes van het ſchoon
Ite oranje geel, waarom ook deeze bloem in veel achting is , en in alle ho .
ven geplant wordt 19 De
 OVER . DE : GEWASS E N.

De Kolkas is een gewas, dat veel overeenkomst heeft met de Arum of

Kalfsvoet , en insgelyks zeer heete en daar door vergiftige Beziện voortbrengt .
Dit gewas heeft lange en breede bladen , en is van een vergiftigen aard.
Ondertusfchen worde de langwerpige wortel tot voezel gebruikt, doch om
daar toe te komen moet dezelve eerst eenige dagen lang in water worden
geweekt, waar na dezelve in een pers uitgeperst , en tot meel wordt ge
maakt,. van het welk men koeken bakt , die in plaats van brood of ryst
worden gebruikt. Aan het gebruik van deezen wortel zonder genoegzaame
bereiding , ſchryft men den Roodenloop toe, die in 't jaar. 1629 , in de bed
legering van Batavia , 20 doodelyk was voor het Mataramſche leger.
De Fulo de Sapato , of Schoenbloem , wordt dus genoemd om dat de
bloem een zwart ſap geeft, het welk door die van Batavia cor het verwen
van het leder hunner ſchoenen wordt gebruikt. De bladen van dit gewas
zyn groen en getand als de Brandnetelen , uit welker midden een bloem te
voorfchyn komtvan grootte als onze gewoone Roozen , en donkerrood van
kleur. Uit deeze bloemen , die zamencrekkend van ſmaak zyn , wordt een *
water geſtookt, het welk van veel nut is in heete koortzen ,
Behalven deeze opgetelde bloemen vindt men ce Batavia noch veele
andere , die enkel tot verſiering der cụinen dienen ; : doch wier byzon
dere beſchryving wy om haare meenigte en verſcheidenheid achter
Laaten
*

$
米

>

:)

TW & ALFA
 OVER DE DIEREN , VOGELEN EN VISSCHEN , ENZ. 89
69

TW A ALFDE BOE K.
HANDELENDE OVER DE DIEREN, VOGE .,
VAN JAVA , EN
LEN EN VISSCHEN VAN
DE NABUURIGE ZE Ë N.

Gelyk hee verſchil der Planegewasſen in de Indien in 't algemeen, en

op Java in 't byzonder , zeer groot is , dus zyn ook de Dieren deezer Gewes
ten zeer meenigvuldig en gantsch verſchillende van aard. Om met de Lando
dieren een begin te maaken , komt vooreerst de Tyger in aanmerking , wel.
ke op Java byna overal in de bosſchen gevonden wordt , en wegens zyne
kracht, ſnelheid en begeerte naar menſchen vleesch door een ieder wordt
gevreesd. Alle Tygers zyn echter niet even gevaarlyk , dewyl de verſchil
lende zoorten zeer in grootte en kracht verſchillen . De kleiofte zoort is
weinig grooter dan de grootſte Katten ; echter kunnen zy een groot geluid
maaken , even als Osſen , en zyn gelyk de overige zeer begeeriġ haar
vleesch ; doch moeten zich wegens hunne kleinheid met Vogels , Ratten
en Muizen vergenoegen : dikwyls worden zy getemd en aan een keren ge .
Hooten ; doch leggen zelden hunnen kwaaden aard af , maar doen fteeds
zo veel kwaad als in hun vermogen is. Indien by voorbeeld Hennen of
Eenden in hunne nabuurſchap komen , dan leggen zy een gedeelte van hun
ne ſpyzen eenige voeten van hun hok af , en vallen op hunne prooy aan 20
Tas dezelve tot het lokaas nadere. De tweede zoort van Tygers is veel ge
vaarlyker ; want deeze zyn zo groot als een Kalf , en zo ſtout en krachtig ,
dat zy alle menſchen die hen ontmoeten aandoen , en dezelve , zo zy on
gewapend zyn , onfeilbaar vermoorden : by lise voegen zy geweld, en gaan
>

doorgaans in den nacht hunne prooy zoeken ; wanneer zy onbeſchroomd in

de houten huizen der Indiaanen breeken , en alles wat hen voorkomt mede
Sleepen en vermoorden . De derde zoort is de allergevaarlykſte , naamentlyk
de Koninglyke Tyger , die de grootte van een Paard heeft ; doch deeze
wordtniet op Java, maar alleen achter Goa gevonden , waarom het aldaar
zeer gevaarlyk is zonder goed gezelſchap en ſchietgeweer te reizen. Voor
een goeden ſchutter zyn zy nier ongemakkelyk te treffen ; doch ieinand ,
die niet wel ſchiet , doet beter in de lucht te ſchieten , dewyl zy daar door
I 3 ver
 OVER DE DIEREN , VOGELEN EN
verſchrikt worden , terwyl eene geringe wonde , die niec doodelyk is , hea
als raazende maakt , zo dat zy niets ontzien. By nacht kan men de Ty . 1

gers doorgaans zeer gemakkelyk afkeeren , door ſlechts een groot vuur aan
te zetten ; want daar voor ſchynen deeze dieren eene groote vreeze te
hebben.
De Jakhalzea zyn ook zeer kwaadaardige ſchepzels, hoewel minder ge
vicesd , dewyl zy veel kleiner zyn , en ook geen volwasſen perzoonen dur.
ven ſtaan , maar alleen de kinders , indien zy kunden , aantascen . Zy heb
ben de grootte van middelmaatige Honden , en gelyken voorts met hunne
Kaarten naar Vosſen , en voor het overige naar Wolven . Ongemeen begee
rig zyn deeze dieren naar menſchenvleesch , waarom zy zelfs by nacht in de
graaven wroeten , en de lyken , zo zy niet diep onder de aarde leggen ,
voor den dag haalen en verſcheuren. In de bosſchen loopen zy met gehee .
le troepen , en geeven dan een geſchrey uit als van klaagende menſchen .
Doorgaans loopen ' er Tygers in hun gezelſchap ,, dewyl dezelve weeten , dac
de Honden , die eene doodelyke vyandſchap tegen de Jakhalzen hebben , op
dit geluid afkomen , van welke gelegenheid de Tygers gebruik maaken om
de Honden onverhoeds aan te vallen , en dezelve te verſlinden . De Indi
aanen , die Honden hebben , Quiten dezelve hierom zorgvuldig op , zo ras
zy een Jakhals hooren roepen .
De Luchs is een zeer boosaardig en vinnig dier , zo groot als een Hond ,
gedeeltelyk naar denzelven en gedeelcelyk naar een Kat gelykende. Din
dier is wel voorzien met ſcherpe tanden , bruin en rosachtig van vel , met
tusſchen loopende wolken en zwarte ſtreepen : voorts leeft bet van den roof,
en vernielt alles wat het kan bekomen .
De Sukotyro is een zeer zeldzaam dier , byna zo groot als een Os , en
veel gelykende naar een jongen Oliphant. Dit dier heeft een ſnuit als een
Verken , twee lange onbehouwen ooren , en eene lange wanſchapene ſtaart ,
met zeer byzondere oogen , die geheel verſchillende van die der andere die
ren , ſpits om hoog ſtaan . Tusſchen de oogen en ooren ſtaan twee lange
hoorens of baktanden , die veel gelyken naar de Oliphants canden , doch
kleiner en dunner zyn. Dit dier eet niets daa groente , is zeer ſchuw , en
laat zich zelden vangen .
De Buffels zyn tweederley , wilde of tamme. De tamme laaten zich
gemakkelyk regeeren ; doch de wilde zyn zeer gevaarlyke beesten , die ,
zo ras zy een mensch ontmoeten , denzelven aantasten en verſcheuren . Zy
zyn ondercusſchen noch veel gevaarlyker op het veld dan in de bosſchen ;
want in 't open veld kan niemand hen ontvlieden , maar in de bosſchen
kunnen zy , wegens de belemmering der hoorens tusſchen de boomen , pier
voort i

1
1
 VISSCHEN , VAN JAVA , E N 2
EN 1

voortkomen . Deeze dieren zyp grooter dan de Osſen , en meerendeels ge

lyk van huid ; doch hupne hoofden zyn langer en platter, ook zyn de
oogen grooter en byna wit ; zy zyn daarenboven geheel anders van hoornen ,
want deeze zyn dikwyls cien voeten lang en zeer plat. Voorts is dit ge .
dierte zeer leelyk , geheel vaal en byna zonder haar, zeer traag , doch ref.
fens ſterk en geſchikt tot het draagen van groote pakken , terwyl het ook
zeer kundig is in 't zwemmen , en gemakkelyk met zwaare, lasten over de
rivieren kan komen . Ook is hun vleesch zeer eerbaar , hoewel minder
{ maakelyk en drooger dan Osſeovleesch . De huid van dit dier is zeer hard
en dik , waarom dezelve wordt gebruikt tot alle dingen , die ſterk moeten
을

zyn , gelyk zoolen yan ſchoenen , water zakken enz. De camme Buffels
worden om hunne ſterkte tot allerley zwaaren arbeid gebeezigd , zo in de
zuikermolens, als voor karren en wagens , ten welken einde men hen een
keten door den neus ſteekt, waar mede zy worden geregeerd , gelyk een
paard met den toom . 1
Behalven het nut tot allerley zwaaren arbeid , doen
zy ook dienst door hunne melk , die zeer gezond is , en in de Indien veel
>

gedronken wordt
De Verkens zyn op Jaya zeer, meenigvuldig en verſchillende in poorten ,
waar van eenige ſchoone borstels draagen , terwyl andere zoorten kaal zyn.
De wilde Verkens eeten byna niets dan vruchten en wortelen , dịe zy uit
den grond opwroeten ; zy zyn , even als in Europa , getergd zynde , zeer
kwaadaardig , doch anders niet gevaarlyk , en reizen doorgaans met geheele
meenigten over wyde waters om nieuwe weiden ce zoeken . Hun vleesch
is drooger dan dat der camme , en wordt by de meeste beter geacht, hoe.
wel het cam Verkensvleesch ook zeer veel in de Indien wordt gegeeten ,
vooral door de Chineezen , die het zelfs aan huậne zieken en zwakken gee ,
zonder dat daar uit kwaade gevolgen ſpruiten ; zo dat het Verkens:
yleesch in de Indien beter te verteeren en veel minder fchadelyk ſchyat,
din in Europa .
In de galblaaş der wilde Verkens worde zomwylen een ſteen gevonden ,
door de Portugeezen genoemd Piedra da Puerce , welke niets anders is dan
een vettig en galachtig zamenftremzel , 't welk voor zeker geene andere
krachten bezit , dan de uitgedampte Osſegal. Ondertusſchen heeft het by :
geloof ongemeene krachten aan deezen ſteen toegeſchreeven ; want mer
befchouwr denzelven als ongemeen zweetdryvend , vermogend tegen allerley
vergif , zeer dienftig coc het bevorderen der maandelykſche ontlastingen ,
heilzaam in alle kwaadaardige koortzen , enz .; tot zulke groote zaaken maakt
men elkanderen diens, dat het genoeg is, deezen wonderfteen eenen nacht in
wyo te leggen, en dan bet vogt op te drinken , of cen weinigje van hocafe
fchraapzel te nuttigen. De
 OVER DE DIEREN , VOGELEN EN

De groote Indiaanſche Stekelvarkens vindt men op Java zeer meenigvuldig in:

de bosſchen ; zy zyn gewapend met ſterke pennen , zo hard als yzer , knor
ren als Verkens , en zyn op hun kop met eene groote kuif verſierd. Dee .
ze dieren zyn aschgraauw van kleur , en van verſchillende grootte ; want
zommige zyn zo groot als middelmaatige Brakken , doch wat laager' op de
beenen , en andere kleiner. De pennen zyn een voet of byna een halve
elle lang, wit en zwart gemarinerd , zo dik als een ganzeſchaft, en op het
einde zeer ſcherp en ſteevig. Als zy kruipen en wel te vreeden zyn , lego
gen zy de pennen over elkanderen ; maar zoʻzy boos zyn , of geweldig word
den aangetast , ryzen zy overend , en hebben dan het vermogen om eenie
ge van dezelve met eene groote ſnelheid uit te ſchieten , die zeer diep in 't
getroffen lichaam indringende eene doodelyke wonde veroorzaaken : op deeze
wyze zyn zy niet alleen voor menſchen en zwakke dieren gevaarlyk , maar
durven ook zelfs tegen Leeuwen ſtryden , ja brengen ze dikwyls oml's
-
levea : hunne ſpyze is groente en wortelen . In de maag van eenige dee
zer dieren groeit een ſteen , die insgelyks als de evengenoemde Verkens
teen buitengewoon krachtig wordt gereekend , en dat wel voornaamelyk
in het Bort , of den overloop van gal , eene kwaadaardige ziekte in
de Indien.
:· De Aapen en Meerkatten zyn op Java ook zeer meenigvuldig , er
voeren naar het verſchil hunner zoorten verſchillende naamen . Eenige zyn
zeer klein , andere twee voeten hoog , en eenige zo groot als een jon
ge van acht of 'negen jaaren . De kleur is zeer verſchillende , zynde
eenige geel', andere groenachtig ; zommige zoorten pronken ook met
lange baarden , even als oude mannen , 't welk eene byzondere vertoo :
4

ning maakt. Op veele plaatzen zyn zy wild , en onthouden zich in

de bosſchen , gelyk op Java; maar op andere plaatzen onder de Hei.
denſche Volkeren , die geen dieren dooden , zyn zy zeer meenigvuldig
en tam , zo dat zy de menſchen in 't geheel nier ſchroomen. Wat de
byzondere zoorten aangaat , ik zal ' er maar eenige weinige optellen , die
door de onzen in 't byzonder met naamen worden onderſcheiden . De
Surikatjes zyn ongeveer zo groot als de Eikhoorntjes , en met hen in
gedaante overeenkomſtig : deeze hebben korte en roode ooren , groote
oogen en een langen ruwen ſtaart , die het ganſche dier in lengte
ſchynt te overtreffen : deeze zyn buitengewoon ſnel , en ſpringen van
den eenen cak op den anderen als of zy vliegen , en misſen ook niet
in bunne ſprongen , dewyl zy zich met hunne ftaarten als met een roer
weeten te beſtuuren . De Aaprasjes zyn zo groot als een groote Wa.
krrat, zeer zacht van aard , en met een langen Itaare voorzien , doch
weinig
 VIS scHEN VAN JAVA ; ENZ..
visSCH 75

weinig te vinden . De Saguwyntjes zyn ook zeer klein , en bruin van vers
we, hebbende handen en ooren zeer gelyk aan die der menſchen ; deeze
zyn
boofden
vanreuk ,enaardig om mede te ſpeelen.De Doods
zeer'aangenaam >

zyn zeer leelyk, wit 'en bleek van kleur,, en doods van aangeziche,
waar van zý 'dien naam gekreegen hebben . De Cikariks hebben zeer lan
ge en ruwe ſtaarted ; waarom zy door zommige onder de Vosſen geree
**
kend worden , hoewel ten onrechte .
Under alle de zoorten van Aapen , op Java te vinden , zyn geene aan .
merkenswaardiger dan de zogenoemde Orang Derangs ; deeze komen
ván allen het naaste aan de menſchen , doch verſchillen 'er echter noch
genoeg van om te kunnen zien dat deeze ſchepzels met geen mogelykheid
voor zoorten van menſchen kunnen gehouden worden . Dit dier is dikwerf
vier voeten hoog , grof van lichaam , zeer lang van armen , die ook bene
vens de handen , in' evenredigheid tot de voeten , zodanig gemaakt zyn , dac
een ieder gemakkelyk kap zien , dat die fchepzel niet geſchapen is om reche
op te gaan , maar liever om op de takken van den eenen boom in den an .
deren te klauteren , gelyk ten klaarſten blykt uit de kortheid der beenen
en de finalheid der hielen , ' die veel te kleid zyn om aan dit dier , zo het
'er niet is op afgeleerd , by aanhoudendheid een regelmaatig ſteunpunt te
geeven. De buik is uitpuilende ,' en met ligt hair gedekt , terwyl het ove :
tigeLedes
en
lichaams bruin is met langer en dikker hair:, het hoofd is groot
breed en vol aangezicht, kleine graauwe oogen , een kleine platte
neus , doch met een zeer groot boven en beneden kakebeen , 't welk van
naby beſchouwd , niets met de menſchelyke geſtalte gemeen heeft. Onder .
tusſchen heeft
din
dier veel zinnelyke vermogens, en is het liścigſte onder
hee Aapegefacht; dus kan men het leeren om vuúr 'aan te zetten , visch ce
braaden , ryse te kooken , enz. Dit dier ſchynt van eene zeer zwartgallige
geſteldheid te zyn, en wordt altoos droevig gevonden : het laat zich on
aercusfchen gemakkelyk temmen , en wordt dus dikwyls , te Batavia en op
andere plaatzen , in de huizen der voornaame Lieden gevonden : onder an.
deren zag de Heer Leguar. ' er een op 't Kasteels bolwerk van Batavia
welk een wyfje was en aldaar zyne wooning had. Dit ſchepzel
was in zyne zoort zeer lang, ' 'dekte zich met een zyner hapden , ging
recht op , en geleek veel naar de vrouwen der "Hottentotten : ook maak .
te her zyn bed vry net , en ging 'er 's avonds in leggen , zich dekken
de met een watten deeken , en noch veele andere aanmerkelyke zaaken
verrichtende : dit dier behoort gelyk de andere ' Aapen tot de ver.
zengde luchtſtreek , en kan' bezwaarlyk de koude der Noordſche Gewes :
ten verdraagen ; en hier komt het 'yan daan dat de meeste deezer die
IV . DEEL K ren ,
 -
74 OVER DE PIEREN , VOGELEN , EN
red , welke men van gyd tot syg naar Europa beeft overgevoerd , onder
wege geſtorven zyn.
De Miereneeter wordt dus genoemd, om dat hy zyn voornaamſte voed-.
zel uit de Mieren zoekt, welke hy met zynę ſpitze ſnyit uit de nesten haalt
Van dezelve vindt men drie zoorren; de grootſte zýn zo groot als Verkens,
.

het middelſag als Honden, en de kleinſte als Katren. Zy zyn alle bleek,
achtig ros van kleur , hebbende aan de eene zyde eene ſchuinſe ſtreep :
hun ſmuil is lang en ſpics , yoor met een gat, en de kop gelykt veel naar
dien van een Verken .
De Herten en Hinden żyn op Java meenigvuldig , hebbende hun vero
blyf in de bosſchen , alwaar zy eene overvloedige weide vinden. Van
patuure zeer ſchichtig zynde worden zy echter gemakkelyk cam ge
maakt , en gaan dan te weiden met ander vee." Zy, zyn byna van groot.
te alsde Europeeſch , zamwylen geſpikkeld van vel, en hebben malsch
e
Op zommige
en lekker vleesch . Op zommige plaatzen van de Indien worden zy al
plaatzen van
leen - gevangen om hunne huiden , die, soe leder,bereid by, de ladjaanen
eveneens als in Europa , in groote achting zyn.
?

Koeijen en Osſen worden niet overal in de Indien gevonden , maar

alleen op sommige plaatzen , alwaar hun melk en boter ook in groor
ce achting is.
.
De kleuren van dit „yee zyn, gelyk in Europa , zeer
verſchillende; hebbende eenige de hoorens, recht op. het hoofd ſtaan,
1
vlee Het schi s
doch andere..zeer krommer groote hangende ooren,
over het algemeen ſmaa
T !
, doch op veel
kelyk plaatzen ongezond ; ook
wil het in de heete plaatzen geen zout , vatten , maar Itinkt aanſtonds ,
niettegenſtaande de beste iczouting , waarom het ſteeds binnen drie of
vier dagen moet worden opgebruikt: 'Op. Batavia worden ook Koeijen
en Osſen gevonden , derwaards van Suratte overgebragt ; doch het zyn
kleine beesjes, piet grooter dan Bulhonden ;; dezelve worden te Batavia
als iets raars geacht, en meest gebruikt voor kinderwagentjes. Zy zyn
ondertusſchen zeer wild , ep moeten met geweld in order worden gem
houden.
De Javaanſche Paarden zyn maadig groot , dik en dicht van, hals ,
byna als de Westphaalſche of Noorweegſche. Zy, zyn ſterk en geſchike
tot zwaaren arbeid , doch minder moedig dan de Perlaanſche, die bo
ven alle andere in ſchoonheid en ſnelheid uitmunten , en ook naar Baca .
via worden overgebragt.
Boschratten , wilde Karten en diergelyke ſchepzels vindt men in de afge
legene plaarzen in groote meenigte, doch de Couscous , afgebeeld op
Plaat XII. No. 1 ,, wordt hier niet gevonden, dan overgebragt van Amboi.
Da .
 VISSCHIEN VANJA V A , ENZO 75

na.
Dit dier beeft de grootte van een Kat, doch, een Rattenkop , de
vinnigheid en geweerdheid van bek en klaauwen gelyk aan de beide genoem
de geſlachten ; zynde het zelve eene zoort der Philanders , met groote
naauwkeurigheid door den Heer Houstuin,beſchreeven in . zyne Natuurlyke
Historie I. Deel II . Stuk pag . 322.; dan vooral is in die dier aanmerkens
waardig de byzondere wyde zak tusſchen 't vel en de buikſpieren geplaatst , en
met verſcheiden tepels voorzien , aan welke de jongen , wanneer zy zuigen ,
zo vast hangen , dat zy 'er niet zonder bloedſtorting vankunnen worden ge
ſcheiden , zo men ' t verhaal van Valentyn mag gelooven , die ' er boven dat:
noch veele ongelooflyke omſtandigheden by evoege, die eene plaats ver
dienen by zyne waarneemingen aangaande de Zeemeereminnen ! Deeze
zak is van groote nuttigheid voor,de jongen deezer dieren , welke by 't
eerſte gerucht, en by dacht of kwaad weder , zich oogenblikkelyk in den
zelven verbergen , en by de eerſte goede en veilige gelegenheid wederom
voor den dag komen . De Heer De Buffon beſchryft ook eene zoort :
van die dier onder den naam van Phalanger ; doch deeze ſchynt eene
andere zoort zonder zņk of buidel geweest te zyn. In Surinamen vindt
men eene , zoort van dit dier alomme in de bosſchen onder den naam
van Buidelrates
Van de viervoetige Dieren gaa ik over tot de Vogelen , die in groote
meenigte op Java ,en de nabaurige Eilanden gevonden worden. Een der
voornaamſte is de Caſuaris, by de Indiaanen Emeu genoemd, en afge
beeld op Plaat.XI. Fig. 3. , zynde op zyne pooten ongeveer vyf voeten
hoog , doch van den kop tot den ſtaart drie voeten ; dezelve gaat zeer defe
tig mer opgerechten ,hoofde , 'twelk echter, naar maate van ’t lichaam ,
zeer klein is, glad en zwartachtig blaauw van kleur. De oogen zyn zeer
groot. en als brandende , hebbende
achter zich kleine blootę oorgaten ; aan
den hals hangen twee roode lellen , en boven den bek ſtaan twee gaten ,
die voor neusgaten dienen ; uit het midden des beks tot aan het midden des
hoofds gaat eene blaauwachtige of doqker geele ſchulp , inzonderheid by het
mannetje , welke zeer naauwkeurig is beſchreeven door den Heer De Bufs ;
fon. in de Histoir. Nacur. des Oiſeaux Tom. I. pag. 466. alwaar Z. H. Ed.
waarneemt, dat deeze ſchulp of omgekeerd Helmet geboren wordt door
eene, vicpuiling van 't bekkeneel, bedekt met verſcheiden gelykleggende laa
gen hoorn. De beenen van deezen monſtreuzen Vogel zyn met
bruin geele
eeltige ſchorzen gedekt, terwyl de voeten en teenen ook dik en hard zyn , .
ſchobbig en zonder ſpooren ; terwyl vooraan drie lange hoornachtige klaau.
wen worden gevonden. Dus heeft dan deeze vogel geen van vooren en
achteren gekloofde voeten , gelyk de Struisvogel. De geheele vogel is ge
K2 dekt
78 OVER DE DIEREN , VOGELEN EN

dekt met pluimen van eene donkerroode kleur , zynde die van den ſtaartzo ged
ſchikt als een vilt. Onder de pluimen der zyden zit eene zoort van vleu
gels , uit korte pennep 'zamengeſteld , die op geenerleye wyże tot vliegen
kunnen dienen , maar door hen als riemen in het loopen worden gebruikt.
Zeer aanmerkelyk is de gulzigheid van die dier ; want het flukt alles in war
bem maar wordt voorgeworpen , als koper , ftaal, gloeijende koolen enz. ,
welke ſtoffen her wederom ontlast zo als zy zyn ingeſchokt ; doch zodanig ,
dat dezelve zomwylen een jaar lang te zoek blyven. Zyne krachten żyo
zeer groot , doch hebben hunne zitplaats in de pooren , op welke het
ongemeen ſnel voort kan loopen , en met welke het achteruic Plaat als
een paard. 1 .

Groote Roofvogels zyn op Java zeer meenigvuldig , als Arenden , Hao

vicken , Spervers en andere van dien aard. Dan de meenigvuldigfte en erg .
ſte zyn eene' groote zoort van Kiekendieven , die op Korhoenderen , Paery .
zen en wilde Duiven aazen , ja zelfs by de hoizen het tam gevogelte aancaise
ten . - De Hoenders zyd 'zeer bang voor deeze' roovers, en geeven , zo zy
kuikens hebben , op 't gezicht van zolk een' vyand, een grooren fchreeuw ,
waar op de jongen zich ſpoedig verbergen. " Zommige zyn zo groot en
ſtout , dat zy de jonge biggen met zich neemen om dezelve in hunne fpem !
lonken tusſchen de ſteenKlippen te verſcheuren. DeInelte van álfé deeze
lastige gasten' zyä de Spervers, Jin genoemd; deeze hebben roodachtige
ſuelle oogen, een geelen bek met een krommen ſcherpen haak ,' op der
fug groenachtig bruin , ' en voor de borst witte veeren : zynde de pooten
ook geet en met fcherpe klaauwen gewapend , waar mede zy het klein ,ge
vogelte in de fucht aangrypen ; deeze zyn zo ſtout, dat zy hunneprooy
zelfs cór in de huizen durven vervolgent.
De Reigers, Kokoi, zyn een fraay geſlacht, veel ſchooner dan dat van
Europa ; van vooren zyn zy groen , en van achteren geel , terwyl zy op
den kop een fehoone veelverwige pluim draagen. Deeze vogels hebben
weinig vleesch aan zich , vooral de oude , die ook zeer onaangenaam en
*
vischfig ſmaaken .
De Kraaijen gelyken veel naar de Reigers , en teffens naar de Ojevaars ,
zynde bleek blaauwachtig van kleur , doch met een bruinachtigen hals en
een gekrulden ſtaart. Zy houden huis in de wildernisſen , en zya groote
reizigers ; zelfs wil men , dat zy zomwylen geheel uit Europa naar de lao
diën overvliegen.
金
De Indiſche Ganzen zyn merkelyk fraayer en grooter dan die by ons word
den gevonden , en gelyken veel naar Zwaanen wegens haaren langen hals :
de bekken zyo zwart , de halzen geelachtig , en de pooten roodachtig.
Wac
 VISSCHEN VAN JAVA , ENZ. 77

Wat den ſmaak van hun vleesch aangaat , dezelve verſchilt weinig van het
onze , en zy hebben ook geen meerder redenen om op de aangenaamheid
hunner ſtemmen te roemen .
De Javaanſche Kropvogels gelyken zeer naar Ganzen , doch zyn merke
lyk grooter : onder de keel hebben zy een grooten krop , dien zy uit en
in kunnen trekken , en in welken zy een ſchoonen voorraad van visch kug
men bergen ; zy hebben gezwinde voeten gelyk de Zwaanen , en zyn (nel.
le zwemmers ; ook draagen zy aan den bek een' haak , die zeer geſchike !

is om ' er eene prooy mede te verrasſen . Deeze visch verlinders zitten in

de rierbosſchen , en pasſen aldaar met zo veel yver op de naby zynde visch ,
dat zy dikwyls zelve door de Jagers gevangen zyn , eer zy het weeten .
Onder anderen zyn zy zeer groote lief heybers van Oescers, die zy leeven
de inflokken , en als zy beginnen te gaapen wederom uitſpuwen , om 'er her
vischachtige uit te haalen .
De Indiſche Eenden verſchillen in gedaante en ſmaak weinig van die vaa:
Europa; zy worden hier met groote hoopen gevonden , en zyn bruinach :
cig geel van kleur , zwart van bek en pooten , met eene kuif op het hoofd
en een dikken buik ; zy gaan met den kop recht op , en gelyken van ver
re als kleine Dwergjes. Deeze vogels zyn hier te lande Zeer traage broe.
ders , ' zo dat men dikwyls , om jonge Eenden te krygen , de eijers onder
de Hennen of in de warmte van een mesthoop moet leggen.
De Rysivogels gelyken veel naar onze Hoenders , doch zyn langer op
de beenen , en hebben grooter klaauwen ; dezelve zyn zeer aangenaam om
te eeten , en worden met Ryst gevoed , van welke ſpyze zy groote lief,
hebbers zyn .
De Hoenders zyn op Java zeer meenigvuldig. De gemeenſte zyn de
Siamfche , die fraay van veeren , doch zeer klein zyo , en cor een gewoon
lekker voedzel verſtrekken . Behalven deeze zyn ' er met zwarte veeren ,
zwarte beenen en zwart vleesch , het welk echter zeer goed te eeten is , en
voor gezond gehouden wordt . Eenige zoorten hebben de veeren verkeerd
naar vooren ſtaan ; ja ' er zyn die , in plaats van veeren , eene zoort van
bair hebben .
De Lorys zyn zo groot als de gemeene Papegaayen , maar zeer ſchoon
hoog rood van kleur ; de kroppen zyn.geelachtig , de vleugels ſchoon
groen , het hoofd boven zwart, en de bek geel. 'Erzyn geene vogels. wel.
te de Indiaanen liever koopen ; dikwyls betaalen zy voor eene , die wat
praaten kan , dertig ryksdaalers. De grootſte , Kakkasaus genoemd,, hebben ,
ftaarten van drie vierde elle lengte : ook zyn 'er witte met een groote kuif
op den kop , welke zy , boos zynde, geweldig weeten op te richten.
K3 De
 1

78 OVER DE DIEREN , VOGELEN EN

dekt met pluimen van eene donkerroode kleur , zyndedie vanden ſtaart zo geu
ſchikt als een vilt. Onder de pluimen der zyden zit eene zoort van vleu
gels, uit korte pennen 'zamengeſteld , die op geenerleye wyże tot vliegen
kunnen dienen , maar door hen als riemen in' her loopen worden gebruikt
Zeer aanmerkelyk is de gulzigheid van die dier ; want het lukt alles in wat
hem maar wordt voorgeworpen , als koper , ftaal, gloeijende koolen enz. ,
welke ſtoffen her wederom ontlast zo als zy zyn ingeſchokt ; doch zodanig ,
dat dezelve zomwylen een jaar lang te zoek blyven. - Zyne krachten żyn
Zeer groot , doch hebben hunne zitplaats in de pooten , op welke het
ongemeen ſnel voort kan loopen , en met welke het achteruic 'laat als
een paard .
>
Groote Roofvogels zyn op Java zeer meenigvuldig , als Arender , Hao
vicken , Spervers en andere van dien aard. Dan de meenigvuldigfte en erg .
ſte zyn eene groote zoote van Kiekendieven, die op Korhoenderen , Paery
zen en wilde Duivenaazen , jazelfs by de hoizen het tam gevogelte aan case
ten . De Hoenders zyn zeer bang voor deeze roovers ,' en geeven , zo zy
kuikens hebben‫ܵܐ‬,‫ ܪ‬op 't gezicht van zulk een ' vyand , een grooten fchreeuw ,
waar op de jongen"zich Tpoedig verbergen. Zommige" zyn zo groot en
ſtout , dat zy de jonge biggen met zich neemen om dezelve in hunne ſpe !
lonken tusſchen de ſteenKlippen te verſcheuten . " De ſnelte van álfe deeze
lastige gasten' zyñ de Spervers, Jin genoemd , deeze hebben roodachtige
ſnelle oogen , een geelen bek met een krommen ſcherpen haak , op der
rug groenachtig bruin , en voor de borst witte veeren : zynde de pooter
ook geet en met ſcherpe klaauwen gewapend , waar mede zy het klein ge
vogelte in de lucht aangrypen ; deeze' zyn zo ſtout, dat zy hunne prooy
zelfs tot in de huizen durven vervolgen .
: De Reigers , Kokoi, zyn een fräay geſlacht, veel ſchooner dan dat van
Europa ; van vooren zyn zy groen , en van achteren geel , terwyl zy op
den kop een fchoonė veelverwige pluim draagen. Deeze vogels hebben
weinig vleesch aan zich , vooral de oude , die ook zeer onaangenaam en
vischfig ſmaaken.
. De Kraaijen gelyken veel naar de Reigers , en teffens naar de Ojevaars ,
zynde bleck blaauwachtig van kleur , doch met een bruinachtigen hals en
een gekrulden ſtaart. Žy houden huis in de wildernisſen , en zyn groote
reizigers ; zelfs wil men , dat zy zomwylen geheel uit Europa naar de lao
diën overvliegen. 1

.
De Indiſche Ganzen zyn merkelyk fraayer en grooter dat die by ons word
den gevonden , en gelyken veel naar Zwaanen wegens haaren langen hals :
de bekken zyn zwart , de halzen geelachtig , ea de pooren roodachtig.
Wac
 VISSCHEN VAN JAVA , ENZ. 77
Wat den ſmaak van hun vleesch aangaar , dezelve verſchilt weinig van het
onze , en zy hebben ook geen meerder redenen om op de aangenaamheid
hunner ſtemmen te roemen .
De Javaanſche Kropvogels gelyken zeer naar Ganzen , doch zyn merke
lyk grooter : on er de keel hebben zy een grooten krop , dien zy uit en
in kunnen trekken , en in welken zy een ſchoonen voorraad van visch kug
nen bergen ; zy hebben gezwinde voeten gelyk de Zwaanen , en zyn ſnel.
le zwemmers ; ook draagen zy aan den bek een ' haak , die zeer geſchike
is om 'er eene prooy mede te verrasſen . Deeze visch verſlinders zitten in
de rierbosſchen , en pasſen aldaar met zo veel yver op de naby zynde visch ,
dat zy dikwyls zelve door de Jagers gevangen zyn , eer zy het weeten .
Onder anderen zyn zy zeer groote lief heybers van Oescers , die zy leeveg
de inflokken , en als zy beginnen te gaapen wederom uitſpuwen , om ' er het
vischachtige uit te haalen .
De Indiſche Eenden verſchillen in gedaante en ſmaak weinig van die van.
Europa ; zy worden hier met groote hoopen gevonden , en zyn bruinach :
tig geel van kleur , zwart van bek en pooten , met eene kuif op het hoofd
en een dikken buik ; zy gaan met den kop recht op , en gelyken van ver .
re als kleine Dwergjes. Deeze vogels zyn bier te lande Zeer traage broer
ders , zo dat men dikwyls , om jonge Eenden te krygen , de eijers onder
4

de Hennen of in de warmte van een mesthoop moet leggen.

De Rystvogels gelyken veel naar onze Hoenders , doch zyn langer op
de beenen , en hebben grooter klaauwen ; dezelve zyn zeer aangenaam om
te eeten , en worden met Ryst gevoed , van welke ſpyze zy groote lief,
hebbers zyn . ch

De Hoenders zyn op Java zeer meenigvuldig. De gemeenſte zyn de

Siamfche, die fraay van veeren , doch zeer klein zyo , en tot een gewoon
lekker voedzel verſtrekken. . Behalven deeze zyn ' er met zwarte veeren ,
zwarte beenen en zwart vleesch , het welk echter zeer goed ie eeren is , en
voor gezond gehouden wordt . Eenige zoorten hebben de veeren verkeerd
naar vooren ſtaan ; ja ' er zyn die , in plaats van veeren , eene zoort van
hair hebben .
De Lorys zyn zo groot als de gemeene Papegaayen , maar zeer ſchoon
hoog rood van kleur ; de kroppen zyn geelachtig, de vleugels ſchoon ,
groen , het hoofdboven zwart, en de bek geel. 'Er zyn geene vogels, wel. ,
ke de Indiaanen liever koopen ; dikwyls betaalen zy voor eene , die wat
praaten kan , derrig ryksdaalers. De grootſte, Kakkaraus genoemd, hebben ,
Itaartco van drie vierde elle lengte : ook zyn ' er witte met een groote kuif
op den kop , welke zy , boos zynde , geweldig weeten op te richten.
De
K 3
 F
78 . OVER DE DIEREN , VOGELEN EN
De Perkierjes; of Peroketten , zyn eene byzoort van de Papegaayen ,
doch veel kleiner en niet grooter dan Leeuwerikken ; doch fraay groen van
kop en vleugels , en op den rug rood met een helder groene borst, en een
ſehoon gekleurd kort ſtaartje. Zy doen met hunne makkers de Papegaayen
en Kakkataus zeer veel ſchade aan de vruchten en rystvelden ; voorts wor
den deeze vogeltjes alleen om hunne ſchoonheid in kooitjes opgellooten ;
want zy zyn byna ſtom , en kunnen geen ſpreeken leeren.
De Boschduiven verſchillen weinig van onze wilde Duiven in grootte ,
doch zyn veel ſchooner van kleur ; want zy hebben groene halzen en bors
ten , purpere buik en ſtaarten , die beneden purperverwig , doch boven
blaauw zyn , met een witten rand. Zy worden in groote meenigte in de
*

bosſchen rondsom Bacavia gevangen , en verſtrekken tot eene zeer aange

-

waame fpyze.
De Javaanſche Lysters zyn zo groot als Duiven , en van kleur als de
Kwakkels ; doch wat langer van bek , geevende een vervaarlyk en vero
ward geluid.
De Kwakkels zyn van groote als de Hollandſche , hoewel eenigzins
fraayer getekend ; dezelve geeven geen geluid , en worden alleen voor
de keuken gevangen . I

: . De Martyntjes zyn byna zo groot alseen Exter , geheel zwart van kleur ,
maar geel van bek ; achter aan hun hoofd hebben zy een geel kapje , gelyk
ook aan de zyden ; de vleugels zyn in de midden wit , en de geelo pooten 1

hebben ſterke klaauwen . De Javaanen houden deezen vogel in groote ach

ting , waarom zy. hep cam maaken , - en zo wel fluiten als ſpreeken leeren ,
' t geen zy doen met een grove ſtem , die der menſchelyke al zeer ge
lyk is. ‫܂‬18 ‫܃ ܃‬ **

De Rubus heeft de grootte van een Spreeuw , een blaauwen bek en

beenen , met een rooden rug en ſtaart , en uit wit en zwart gemengelde
vleugels. Op het hoofd is de vogel groen , en achter in den ſtaart heeft hy
twee lange veeren , door welke dezelve wel wat naar den Paradysvo .
gel gelykt. ‫ܝܳ ;; ; ܙ ܂‬.. ; ;; .. ,
De Strandloopers zyn eene zoort van Snippen , vau gedaante als onze
Houtſnippen , groenachtig geel en gedeeltelyk zwart van veeren . Dagelyks
worden deeze vogels te Batavia aan de markt verkogt , en tot een lekker
yoedzel, gelyk onze Snippen , gegeeten.
De Wydbekken zyn dus genoemd, wegens de groote lengte en wydte
der bekken in evenredigheid des overigen lichaams. Deeze vogels zyn niet
grooter dan eene Duive , doch hebben bekken veel grooter dan die der
Hoenders, welke geheel onder de oogen beginnen. Zy zyn voor 't overige
wilde
 VISSCHEN VAN JAVA ;; EN Z. 79
wilde vogels,vaal van kleur , die bygeheele hoopen in de bosſchen vliegen ,
en door de Inlanders dagelyks in meenigte te Batavia ter markt gebrage
worden , alwaar zy wegens den malſchen ſmaak van het vleesch zeer
begeerd zyn .
De Tortelduiven vallen in de Indien kleiner dan in Europa ; de kleur
bunner vederen heeft ' er veel overeenkomst mede , doch zy zyn rooder van
borst , en hebben veel zwarte veeren in den ſtaart : hunne gewoone ſpyska
mers zyn de rystvelden , alwaar zy veel gevangen en naar Bacavia gebrage
worden om te verſtrekken tot een aangenaam wildbraad .
DePennevogels hebben een langen bek , dien zy kunnen optrekken en uits
fteeken om hun voedzel uit de bloemen te zuigen : meerendeels zyn zy veels
verwig , zynde hunne kleur uit wit , blaauw en rood zo aardig door elkan
deren gemengd, dat geen Schilder fraayer mengzel van kleuren kan vertoo
nen ; wanneer zy hunne vleugels uitſteeken zyn zy ongeveer een hand ,
breed groot.
.
De zogenoemde Springers draagen, deezen naam , om dat zy van den
cenen; tak : der boomen met byzondere ſnelheid , op den anderen ſpringen.
Zy zyn van grootte als onze Lysters , en kunnen aardig fluiten ; zynde ge
Batavia worden
heel zwart , behalven hun witte borst en buik. Te deeze
vogels door veele liefhebbers ,wegens hunne byzondere ſtem aan kecentjes
gebonden , en met ryst gevoerd.
' n De Rystmosfen zyn vaalachtig van kleur , ter grootte van onze gemeena
Mosſen , met een korten dikken bek , en eenige zwarte veeren in den ſtaart.
Deeze vogelen vliegen met geheele heirlegers , en doen zeer veel kwaad
aan de rystvelden ; zo dat de Inwooners genoodzaakt zyn by dezelve te wag.
ken , en deeze vogeltjes met allerhande werktuigen te verdryven.
De Geelvinken zyn zo groot als onze Leeuwerikken , met geele bek
ken en roode pooten ; zy dienen tot een lekker voedzelte " Bacavia
alwaar zy in groote meenigte worden gebragt uit de bosſchen , in wel
ke zy by duizenden vliegen. De Goudvinken zyn hier ook zeer mee .
nigvuldig , en komen in veel opzichten met de onze overeen , doch hun
kop is ſpierwit , terwyl dc vleugels en ſtaart van eene byzondere ſchoo :
ne blaauwe verwe zyn.
De Kolibry is het kleinſte van alle bekende vogeltjes: het zelve is
byna zo groot als een Kever , met een ” ſcherpen bek , die weinig dike
ker is dan eene ſcherpe naald , waar mede het zyn voedzel uit de
bloemen zuigt, terwyl het teffens door, den daauw gevoed wordt. De
kleuren van dit ongemeen klein vogeltje zyn als die van den regenboog , mer
veel «fraayheid door elkanderen geſchakeerd , van waar waacſobyalyk ,de
ver
80 OVER DE DIEREN, VOGELEN EN
vertelling gebooren is , dat dit diertje zo dikwyls van kleur verardere als
men het zelve aanraakt. De nestjes deezer diertjes zyn zeer konſtig, en
gemaakt uit eene vaste flykachtige Itoffe , die gehege is aan een cak der
Oranje- of Katoenboomen , zodanig dat dezelve voor den Noorden wind ,
en voor het gezicht beveiligd zyn. Behalven de gewoone zoort is ' er noch
eene andere , die minder fraay is , doch zeer ſchoon zinge. Deezé diertjes 1

żyn zo liche , dat zy naauwelyks vier -en -twintig aazen weegen , en in hun
vliegen een geluid maaken als de grootſte Nachtuilen.
Behalven de opgetelde Vogels worden ' er noch eenige vertoond op Plaat XT ,
welke , hoewel mogelyk niet alle natuurlyk aan Java eigen , echter dikwerf
derwaards worden overgebragt. In de eerſte plaats ziet men Fig. 1 en 2.
twee zoorten van den beroemden Paradys Vogel, die voornaamelyk op Gi
lolo en in Nieuw Guinea wordt gevonden. De eerſte zoort, by Fig. 1.
afgebeeld , is een allerſchoonst dier , der lengte van ongeveer 20 duimen ;
zyn geheel lichaam is verſierd met ongemeen fraaye pluimen , vooral in den
ſtaart , welke door de Inlanders worden gebruikt coc hec verſieren hunner
Helmetten , wanneer zy ten ſtryde gaan. 'Het hoofd van die dier is zeer
klein , de vleugels zyn insgelyks fmal en zeer naby aan het lichaam gedron .
gen : terwyl de pooten byna geheel onder de pluimen , vooral onder het
vliegen , worden opgetrokken , waar van de vertelling gebooren is , dat
deeze vogels geheel zonder pooten zouden zyn . Deeze vogels vliegen met
geheele ctoepen , en hebben aan hun hoofd een Koning, van een hooger
kleur dan de overige , die in het vliegen den voortocht heeft.
>

De tweede zoort van Fig. 2. is zeer zeldzaam , en van de overige

zoort hier in voornaamelyk onderſcheiden , dat zy boven de groote vleu
gels twee kleine voorvleugels heeft , en in plaats der - ftaarrpluimen , al
leen losſe omgekrulde haairen. De Heer De Buffon tekent aan in zy.
'ne Hist. Nat. des Oiſeaux Tom. III. pag. 161. , dat, dewyl de oprechte
Paradys Vogels zeldzaam te bekomen zyn, zommige lieden zich ophou.
den met het verminken van kleine Perokierjes, en andere Oost- Indiſche
Vogeltjes , welke zy , na ze van hunne pootjes beroofd , en met fraaye
pluimen opgeſierd te hebben , voor oprechte Paradys Vogels verkoopen.
De Amboinſche Zeekraay, of Talans, heeft wegens zyne twee fraaye
ftaartpluimen veel overeenkomst met den reeds beſchreeven Rubus , doch
is veel grooter , voornaamelyk aazende op visſchen . · Deeze vogel, wel,
ke zelden wordt gevangen , wordt afgebeeld in Fig. 4.
De vyfde Figuur vertoont ons den zogenoemden Jaarvogel ; dezelve
heeft doorgaans de grootte van een middelbaaren Arend, en gelykt wel
ieu naar denzelven , vitgezonderd den kop , welke eene ongemeen lan
ge
!
SY IS :SCHEN VAN "JAVA ,; ENZ.
ge neb heeft , veelal van negen of rien dyimen , en die door de jaa.
ten zo krom worde, dat de vogel niet dan met moeite kan eeten. Dit
dier wordt Jaarvogel'genoemd , om dat het zelve by zyne geboorte eest
1 beenachtig knopje aan de neb heeft, 't welk zich jaarlyks uitbreidt , en met
halve kringen vermeerdert , zo dat men aan het getal dier kringen den 'ou :
derdom des vogels kennen kan .
De Sariwan , Sarwian , of Halcyon , Fig. 6., is die beroemde vogel,
.

geduurende welks tyd van broeden , volgens de vertelling der. Ouden , nooit
eenige ſtormwinden op Zee worden waargenomen. Deeze vogel is iets
grooter dan een Tortelduif, blaauw van hoofd , doch wit van lichaam , en
· voorzien met zwarte wieken : dezelve maakt zyn nest aan Zee in de gateni
der hooge rotzen , die lynrecht naar Zee afloopende, byna ontoegange
lyk zyn .
De Mouloma Pandjang , afgebeeld Fig. 7. , gelyke van lichaam vry:
wel naar een Eend ; doch heeft veel langer bek en pooten , en deeze
zonder vliezen , als zynde niet geſchikt om te zwemmen . Fig. 8. ver
coont een byzondere zoort van Oost - Indiſche Snip , Bourong Masſareke ge .
noemd , zynde ongeveer zo groot als een jonge Duif.
Ten laatſten ziet men in Fig. 9. de beroemde Oost- Indiſche Zwalu
we , welke de maaker is der alom zo zeer gezochte vogelnesten , over
welke wy reeds by eene andere gelegenheid gehandeld hebben .
De vliegende Karten en de groote Oost-Indiſche Vleermuizen , zyn
als middelzoorten tusſchen de Vogels en de viervoetige Dieren . ' Deeze
vliegende Katten zyn van grootte en maakzel gelyk aan onze Huiskatten ,
vitgezonderd een vliezig uitſpanzel, dat van de voorſte tot de achterſte
pooren luupu , cu huur vuvi vleugels dient : hier mede kunnen zy tamelyk
fuel vliegen , en hechten zich gewoonlyk met haare klaauwen aan de boo .
men vast , terwyl zy haare lichaamen met de vliezige vleugelen zodanig be
dekken , dat zy geen levendige dieren , maar eerder zakjes gelyken. Er
is ook eene andere zoort van dit vliegende gedierte , 't welk de gedaante
van middelbaare Aapen heeft, en met zeer ſcherpe klaauwen en tanden
voorzien is ; deeze zyn zeer nors van aard , en zien , gevangen zynde ,
zeer kwaad .
De groote Vleermuizen komen in maakzel met de Europeeſche overeen ,
doch verſchillen hier in van dezelve , dat zy de grootte hebben van vliegen
de Katten en aan ieder vleugel een haak , waar mede zy zich aan de
>

boomen vast hechten. Deeze dieren zyn zeer ſtout, en komen by nacht
dikwyls in de huizen , wanneer de venſters worden opengelaaten , en dan
bycen zy de Naapende perzoonen in de voeten om 'er het bloed uit te zuie :
IV. Deel . L gen ,
 and
OVER DE DIERENI VOGELEN I EN
gen , het geen echter niet gevaarlyk is, dewyl de beet deezer dieren
niet vergiftig is. Behalven deeze Vleermuizen van den eersten rang zyo
' er ook kleine , 20 groot als Duiven , die in de bosſchen huishouden ,
en aan de Javaanen tot eene groote lekkerny verſtrekken .
Tweelagtige Dieren , die teffens op het land en in het water leeven
verſchaft Java ook zeer meenigvuldig. De gevaarlykfte van alle zyn de
Krokodillen of Kaimans, gelyk zy doorgaans in de Indien worden ge
Roemd , zynde gewoonlyk 18 of 30 voeten lang , doch zomwylen veel
grooter. Deeze dieren houden zich op , gelyk bekend is , in de posed
len , en vooral in de rivieren ; doch het liefst op onbewoonde plaatzen
Dit wanſchepzel is ongemeen hard van vel doot zyne ſterke fchubben ,
..

die zodanig over elkanderen liggen , dat ' er zelfs de muskeckogels op

afftuiten ; dan van onderen in den buik is het zeer ceder en zacht vo
vel, zodat het aldaar met een pyl of mes gemakkelyk gekwetst kan
worden ; waarom ook zommige dieren , die tegen den. Krokodil vech
ten , gelyk de Tyger te lende , eó de Dolphyn te waces , deeze cedere
plaats voornaamelyk waarneemen , en dezelve opryden . De Krokodillen zye
zeer begeerig naar menſchen vleesch , en men verbaalt gevallen van menſchen ,
die in eens geheel door de Krokodillen zouden zyn ingeſlike; dan hier toe zyn
de meeste deezer dieren niet groot genoeg , maar wel om jonge kinderenin
te zwelgen , gelyk ook om een mensch te verfcheuren , en dus fchier
lyk ten lyve te ſlaan. Dan voornaamelyk zyn zy gevaarlyk te water ,
dewyl zy zich meest in de diepte of op de oevers.onthouden , waarom
de Indiaanen , vooral in hunne Canoos, voor hen bevreesdi zyn , dewyl zy
de booren met huone lange ftaarten om verre werpen , en de menſchen
verſcheuren . Wat hunne utterlyke gedaante betreft , dezelye verschil
niet van die der overige Haagedisſen , dan alleen in grootte , waar in
zy alle andere overtreffen. Deeze dieren paaren van vooren , ten web
ken einde her marinerje ' t wyfje op den rug werpt: de vrachcen hun
ner liefde zyn eijeren , doch zeer klein naar maate van het beest ; ten minu
ften de Heeri Hasſelquist vond dezelve , in een wyfjes Krokodil van der
rig voeten- lengre , naauwelyks 20.groot als Ganze eijeren. Deeze cijen
ren begraven zy aan den oever der wateren , in het heete zand , et
houden de wagt tot dat zy door de hitte der zonde zyn uitgebroed ;
wanneer zy de jongen , die in 't eerst zeer klein zyn , doch onbedenke
lyk ſchielyk groeijen , met zich te water neemen. De maagen deezer
dieren zyn , hoewel vliesachtig , echter zeer dik en ſterk , vol groote
plooijen , en bevatten doorgaans zwaare ſteenen , welke zy tot beter very
teering hunper ſpyzen ' ſchynen
Tchynen in te zwelgen . Het hart deezes diere
is
 *

1.2 . Oiseaux de Paradis. Sariman .7.Moulout Pandjang.

 1
9

;
 BV 15 SCHEN VAN JAVA , ENZ. 83

is zeer byzonder', en bevar, 2o de Heer Hasſelquist zich niet vergist heeft ,

swee holligheden , hoewel het dier tot de koudbloedige dieren behoort, die
anderszins maar eene bólligheid in het hart hebben . Voorts heeft dit dier ,
naar maate zyner grootte , zeer weinig bloed , gelyk in alle koudbloedige
fchepzels plaats heeft, om welke reden ook de longen en het hart zeer klein
zyn , en de longenpyp ook naauwelyks de dikte heeft van een' pink. Dap
3

dewyl dit dier overal in de Indien te vinden ,' en dãor alle Reisbeſchry ,
vers meer of min beſchreeven is , zal ik ' er my niet verder over uit
.

laaten .
Na den Krokodil is onder de Hagedisfen de Leguwan de voornaamſte :
Van deeze vindtmen twee zoorten , te weeten Land- en Water Leguwanen .
De Land Legüwan , die van lichaamsgeſtalte veel naar dep Krokodil gelykt,
doch een ronden ſtaart heeft, daar die by de Krokodillen plac is, heeft met zyn
kaart van twee voeten doorgaanis ter voeren lengte : de tong van die dier
is lang en geſpleeten , gelyk in de meeste Hagedisſen , van welke hy geo
bruik maakt tor bet vangen van vliegende Inſecten ; de voeten zyn verdeeld
jo vyf lange vingers, wel voorzien met ſcherpe nagels , met behulp van wel
ke by zeer vaardig tot in de hoogſte boomen klimt ; zyne oogen zyn zware
en helder , geplaatst onmiddelyk boven het opperst kakebeen ; achter dee
Ze zyn noch twee openingen met doorſchynende vliezen geſlooten , en die ,
Hoewel meti: ze van verren voor oogen zou aanzien , de geboortuigen dee .
zes diers bevatten , gelyk by de meeste Hagedisſen plaats heeft ; het vleesch
is vast en wit gelyk hoendervleesch , daar het ook wel in ſmaak.Daar ge:
.

lykt. Schoon dit ſnelle dier allerley boomen en huizen kan beklimmen
houdt het zich doorgaans op in de dichtſte en lommerlykſte boomen , die
op de kaulico dar vivieron on hso de huizen taan . van waar het by nacht af :
komt om de Hoenders en Eenden te verſcheuren , wyl deeze vogels zyne
geliefde ſpyzen zyn. Zomwylen wordt dit dier levende gevangen in neccen
of ſtrikken , doch zeldzaam , en 't best wordt men hec meester door ſnap
haapskogels , hoewel ook zelden met de eerſte ſchoot. Gaarne flingere
het zyn ' ſtaart om de takken der boomen , en laat zich dus naar beneden
hangen : zomwglen 'vangt men dit dier als het noch zeer jong is , en mest
bec met ryst en hoenders , gelyk dikwyls geſchiedt op Amboina onder de Chris .
tenen en Heidenen ; want de Mahomedaanen houden het voor onrein , en :
willen ' er dus niet van eeten .Ondertusſchen geeft dit dier , gekookt met
den
of gebraa als hoende rs , eene ſchoone ſpyze , waar mede de
groente ,
Matroozen zich niet weinig vergasten, De Water Leguwan , gewoonlyk
Lipanno genoemd, en afgebeeld op Plaat XII. No. 2. , verſchile weinig
van de voornoemde, dan alleen dat dezelve een of twee voeten langer is ,
L. zich
84 OVER DE DIEREN , VOGELEN EN
zich meest aan de oevers der rivieren in de -biezen ophoudt om op warer :
vogels en visſchen te loeren , en zo : ras hy eenig onraad beſpeurt , zich
in de diepte begeeft. Wanneer deeze te lande kome, wordt hy dik
wyls gejaagd door de honden , die hem echter, wegens zyne kleine ſcher :
pe canden , bezwaarlyk aan durven : dan voor den mensch is dit dier zeer
preesachtig
De Sea Ajer , of Kempbaan , is een ander zoort van Water Leguwan ,
in gedaante merkelyki verſchillende van de voorige: dezelve is byzonder
kennelyk aan zyne recht over eind ſtaande rugvinnen , die boven zeer kort ,
allengskens naar den ſtaart langer worden : - deeze vianen zyn beweeglyk ,
en maaken, opgericht zynde, een leelyke vertooning , te meer, daar het dier
drie of vier voeten lengte heeft. Ondertusſchen is het zelve niet kwaadaar
kig ; zyne afbeelding is te vinden io Plaat XII. No. 35 , onder den naam van
Kemphaan , wegens zyne beweeglyke xiquee , welke het zelve , kwaad
wordende, in der hoogte doet ryzen.::: ib oi :le pluuk ! "} }
ii De Gecko is een der vergiftigſte Hagedisſen , die anderszins meest,alle
onſchadelyk zyn : deeze wordt overal in de Indien en ook op Java in de
velden en bosſchen gevonden . Het hoofd van die dier ſteeds vooruit ſtee
kende, is rondachtig , aan de kruin plat , I en aan de zyden uitgezet, de
bek) is langachtig en ſtomp ; de oogen zyn groot en rond , wat uispụilende ;
de neusgaten ſtaan op 't pont des opperkaakebeens; de tanden zyn zeer
klein gekarteld , en ſcherp ; het lichaam is lang , lancetswyze coeloopende ,
en vernaauwende naar achteren , terwyl de rug en buik plat , en de zyden
fond en uitpuilende zyn. Dit dier heeft vier voeten , de twee voorſte ſtaan
aan den onderrand des lichaams , en de achterfte aan het uiterſte , zynde
de diën eirond en langer dan de honor No singers syn aon ullc dc vicc
paoten gelyk van grootte, getal en gedaante, hoewel de voorſte een wei
nig korter zyn ; aan ieder voet zyn vyf, rolrond , van boven glad, en van
onderen op verſchillende wyze gekerfd , en aan de punt aan ieder zyde met een
kwabbetje voorzien , het welk van onderen in de lengte in plaatjes,verdeeld is ,
en aan den rand gekarreld :' de kwabberjes worden door eene lange groef
van elkanderen gehouden , en deeze groef eindige aan de punt met eene
uitſnyding, zynde voorts de vingers zonder nagels. De ftaart is fpilrond ,
loopt dun uit , en is zo lang als het hoofd en lichaam te zamen . De kleur
van 't hoofd , lichaam en pooten iş aschgraauw , zynde het gladde vel over .
al met kleine , verhevene , blinkende ſtippen voorzien , en met kleine gaat .
jes aan den buik ; de ſchubben zyn breed en zacht ; de rug, het hoofd en
de ſtaart zyn vol onregelmaatige gryze vlekken ; zynde de buik en keel van
anderem witachtig. De geheele lepgte des diers van den bek tot aan de
整

Punt
 JAVA,;
VISSCHEN VAN " JAVA É N 2) 85
punt" des ftaarès gerekend 'is vier duimen , de pooren zyn een duim , en de
breedte der kakebeenen is een halve duim . Het vergift deezes diers is zeer
byzonder:'war
want de beet is niet alleen zeer vergiftig , maar het vergift waag
Semt ook uit de kwabbetjes 'der vingeren , en wordt het meest medegedeeld
aan eetwaaren die met zout beſprengd żyn : want dit diertje zoekt alle zou
te lichaamen , loopt ' er eenige reizen over , en dan zyn zy voort vergif
tig . De Heer Hasſelquist die dit diertje ook in eene groote meenigte in
Egypten vond , zag onder anderen ewee Vrouwen, op den oever des doods
door het eeren van kaas uit eene winkel gekogt , alwaar dit diertje bad gė.
Toopen ; doch by meldt den 'uitlag niet. Meermaalen had hy gelegenheid
om de ſcherpte des vergifts waar te neemen , onder anderen in een Geese
telyken , die dit diertje over zyne hand laatende loopen ," dezelve " ras vol
roode peykels kreeg , die zeer heet waren , eveneens of zy door het branden
van netels veroorzaakt waren : Eindelyk geeft dit dier teen byzonder géo
luid waa l wanneer her zal regenen , en - roepe dan by herhaaling Gécka;
lu , voora
id , r
van waar het zynen naam gekreegen heeft. c '14
De Chamaeleon , of Cameleon , wiens uitwendige gedaante zeer byzon :
der, en daarom door ons in plaat vertoond is, worde meenigvuldig
2

in de Javaanſche bosſchen gevonden. Dit diertje leeft van Vliegen en an.

dere Inſecten ,'en 'is natuurlyk zwart van kleur : toornig gemaakt zynde ,
krygt her 'dier de geelzucht, en verandert dan de zwarte kleur in geel of
groenachtig ; welke kleur , vit de uitſtorting der galle in het bloed geboo
Ten , wegens de dunheid der huid en ſpieren zeer zichtbaar is. Toen de
Heer 'Hasſelquist te Smirna was , had hy aldaar gelegenheid dit aardig dier.
tje levendigʻin handen te krygen , en alle de byzonderheden te onderzoea
ken , walla da Schöyware nangnanda dir dier verbaalen , en wel voornaame
1yk ten opzichte der byzondere kleut' verwisſelingen , welke aan het zelve
!

worden toegeſchreeven . De Heer Hasſelquist heeft dan ondervonden , dat

dit dier nooit zyne kleur verandert , door op het zelve eenige gekleurde
lichaamen te werpen ten welken einde hy met allerleye gekleurde lynwaa
ten ', bloemen , ſchilderyen , enz. e proeven heeft genomen . Ondercus.
*

ſchen beſpeurde hy , dat de kleur des diers niet altoos dezelfde was: wand
terwyl het ſtaalgraauw of zwartachtig graauw de gewoone kleur des diers
is , wordt het zelve niet zelden zwavelachtig- geelgu 't welk de tweede hoofd
kleur des diers uitmaakt ; terwyl dezelve noch daarenboven groenachtig of
witachtig kan worden ; doch andere verwen , gelyk rood violet , blaauw ,
.

enz. heeft hy nooit kunnen beſpeuren. De waarſchynełykſte: oorſprong al .

ler verdigrzelen , die aangaande de kleursverdnderingen van den Chamaeleon
verhaald worden , is de verandering zyner gryze kleur in de geele door
1

‫ܕ ܐ‬ middel
86 OVER DE DIEREN , VOGELEN EN
middel der uitgeſtorte gal in het bloed , en de daar uit noodzaakelyk voor
ſpruicende çusſchenkleuren, paar maate 'er minder of meerder gal is uitge
kore : deeze verwisleliog komt dikwyls voor in die diertje , voornaamelyk zo
het zelve in de zonneſtraalen wordt gezet, 1 of op een of ander ,wyze toor
nig gemaakt. Als het uit den zwarten geel wordt, dan beginnen de kop ,
het onderſte der voeten , en 't bepedenſte van den hals eerst te verkleuren ,
en daar na het gantſche lichaam. Zomwylen zag de Heer Hasſelquist het
door de ongelykheid der uitgeſtorte vlekken geheel bone worden als het
zwart graauwachtig was, dan had het de ribben en zyden geheel uitgezet, en
zag ' er zeer wel uit ; maar zo ras het geel werdt, dan was het zamenge
trokken , dun en van een haadlyk uitzicht. Dewyl men ook verhaalde dat
dit diertje zonder eenig ander voedzel alleen van de lucht leefde , Noot de voor
noemde Waarneemer her in eene kevie zonder eenig voedzel, en bewaar
de het een maand lang zeer fleurig ; doch in de laatſte dagen begon , het
zwakker te worden , en eindelyk viel het van magteloosheid naar beneden op
een Schilpad , die daar mede in dezelfde plaacs was opgellooren , alwaar zyn
dood door een beet van dat dier verhaast werde. Het mannetje is wat
grooter dan hec wyfje., en zy, zyn beide afgebeeld op Plaat XII. No.
5 en 6 .
Behalven deeze aanmerkenswaardige Hagedisſen zyn 'er noch andere
gemeener: zoorten : onder anderen vinde men 'er eene in de velden on
geveer een voet lang , die dikwyls , voorkomt en zeer vreesachtig
is. Eenige van deeze zoort hebben fraaye goudgeele ſchubben , die ,
zo ' er de zon op ſchynt , omtrent een uur gaans verre gezien kunnen
worden. Ook is ' er in meenigte eene Huishagedis, die veel kleiner ep
groen van kleur wordt gevonden : die dier onthoude zich in de huizen
-

aan de muuren en zolders, en leeft van maggen , vliegen en mieren ;

en om zyne prooy te bekomen houdt het zich als dood , doch vac
haar , zo ras zy onder zyn bereik komt, met een ſnellen ſprong.
Deeze dieren zyn zeer leelyk , komen ook in de naapkamers , en loo
pen de menſchen over !! gezicht , doch - zonder hen eenig kwaad
te doen .
In de Javaanſche bosſchen vindt men by honderden van vliegende Ha
gedisſen of Draaken ; deeze hebben vier pooten en een' længen ſtaart naar ma
te van het lichaam ; zy hebben vliezige vleugels , even als de Vleer
muizen , die zy in 't vliegen opheffen ; doch anderszins weeten te verbera
gen , zo dat men ze in 't loopen niet kan zien : hun vliegen is ſnel met
veel gefnor, doch zy zyn ſchielyk vermoeid , en ſpringen doorgaans van
cak op cak , dertig of veertig weeden verre. Deeze ſchepzels , hoe ver .
ſchrik
 VISSCHEN . VAN JAVA , ENZ 87

ſchrikkelyk zy ook ſchynen , zyn niet vergiftig , en worden door de

Javaanen zonder ſchade behandeld ; onder de keel hebben zy ewee gee ,
Je blaazen , die zy onder het vliegen opblaazen , en tot een zeil ge .
bruiken ; hun voedzel beſtaat in Vliegen , Mieren en gelykzoortig Ongea
dierte ; doch zelve worden zy op hunne beurt niet zelden door de groo ,
te Slangen verflonden .
De Slangen zyn , gelyk in alle beete Oost -Indiſche Gewesten , ook
meenigvuldig op Java ; zy zyn zeer verſchillende van aard en grootte ,
gedeeltelyk onſchadelyk en gedeeltelyk vergiftig. De grootſte , die niet
vergiftig zyn , maar echter alles verſlinden , vindt men in de bosſchen ,
1

en deeze hebben dikwyls de lengte van 25 of 30 voeten . Zodanige,

wan [chepzels kunnen niet wel naar Europa' worden overgevoerd ; maar
hunne vellen , die zy jaarlyks afleggen , en die by de Liefbebbers van
mtuurlyke zeldzaamheden bewaard worden , zyn ook hier te lande ge
noegzaame bewyzen van het beſtaan deezer wangedrochten Zommige
hunner zyn zo groot dat zy Schaapen , Verkens en zelfs Menſchen kuns
nen inzwelgen ; en wanneer zy dus hunnen roof hebben ten lyve ged
Sagen , fingeren zy zich om eenen boom , ep bangen daar aan als dood ,
tot dat dezelve verteerd is. Onder anderen worde ' er aangaande zulk ,
eepe Nång een geval van een kind verhaali , 't welk zeer aanmerkenso
waardig is , en door veele voor echt wordt opgegeever : naamelyk een
Jaager zou met zyae Vrouw en baar zuigend Kind boschwaard ingegaan
‘zyn om een wild Zwyn te ſchieten ; doch ondertusſchen een Aap tref
fende , viel dezelve in de fruiken , en de vrouw . was dep man behulpzaam
om dien voor den dag te haalen ; doch toen wederkeerende naar de
plants , alwaar hy haar kind had nadergelegd . vondt zy het zelve niet , maar
wel in de nabuurſchap eene groote Slang , die dik van roof zich naar gen
woonte tot verteering om een boom had gewonden : de man hier ook by
komende , dacht dat deeze de roover was, en bieuw hem met zyne by !
onverſchrokken in eweën , wanneer zy her kind niet alleen in de ingewanden
van het wanſchepzel vonden , maar ook wederom leevende en ongeſchon .
den te voorſchyn zouden hebben gebragt. Indien , men mag onderſtellen ,
dar de Vader het gedrogt heeft kunnen openen voor dat hec, kind geſtike
was , is het geval niet onmogelyk ;' want deeze groote Wringlangen zyn
nier: vergiftig , en hebben de gewoonte van hunnen roof; ongeſchonden door
te: De
zwelgen.
gemelde groote Slangen verfchillen niet weinig in zoorten , doch
de gemeenſte is de Perola Slang , die zeep meenigvaldig op Java wordegen
vonden , en van daar ook met de schepen naar Amboina en de dabuurige
Moluc.
& 8 OVERDE DIEREN ,4 WOGELEN EN

Molucqueś is overgebragt. Deeze Slang is doorgaans acht of tien voetén 1

lang , maar groeit in het gebergte niet zelden toc de lengte van 25 ja van
36 voeten , en is een verſlinder van allerhande dieren : : dus vond men ' er
eene in 't jaar 1706, die een Herr willéndė inlikken , aan het zelve geſtika 1
was die dier was zo dik als 'een mensch op zyn zwaarsc , doch kon echten
wel een Hert doorzwelgen , om dat het maakzel deezer Slangen geheel en
al zeer rekbaar is , en zy dus, naar mate van de grootheid der ingezwol.
gen ſchepzelen , zich zeer veel kunnen verwyden : het lichaam deezes
ondiers was zo zwaar , dat ' er zes perzoonen aan beſteld waren om
het voort te ſleepen , terwyl het in het zand een diepe voor naliev
als een balk .. ?" 3 .
1. Op dezelfde wyze werdt 'er een anderel van kant gemaakt, terwyl zy
beezig was met een groot wild . Verken inte zwelgen ; dezelve werde in
deeze beezigheid , in welke zy zich niet verweeren kon , overvallen door
vyf Slaaven , van welke een der moedigſte haar van achteren een zwaarent
paal in 't lichaam ſtak ; ſtraks werde de Sláng genoodzaakt het Verken los te
Maaten , en ſpoedde zich met den paal , welks einde de Slaaf cer deegen vast
hield , naar haare ſpelonk, terwyl een der andere Slaaven toeſchietende den
vyand den kop vermorsſelde.
Wanneer zodanige groote Slangen op een mensch aanvallen , hebben zy
de manier van zich om hem heene te ſlingeren , en hem zo lang te wringen ,
dat by verſtikt: waarom dezelve ook Wringflangen worden genoemd. In.
dien derhalven iemand , die zulk een ongeval ontmoet , een mes by zich
heeft , en het zelve kan uit de ſchede krygen , is hy doorgaans in ſtaat om
zyn leeven te bewaaren : want zo ras zulk een Slang in eene zyaer ſlagen
eene ſneede krygt, heeft zy al haara kraahe .amminga... ulanran . Onder I
tusſchen doen deeze ondieren zelden menſchen aan , maar aazen voornaame
lyk op Hoenders, Eindvogels en Rotten. Op veele plaatzen in de Indiën
3
żyn deeze Slangen in groot aanzien , zo dat de Inwooners ze om geen geld
ter wereld zouden dooden ,“ dewyl zy meenen , dat zy dan zelve binnen
korten moeten ſterven...
' De grootſte vyand van het geſlacht der Slangen is de Mongkos , zynde
éene zoort van Oost - Indiſche Wezel , klein , doch zeer vinnig , omtrent
anderhalve of twee voeten lang , maakende het lichaam één voet lengre uit,
en de ſtaart de rest; terwyl het vier of vyf duimen dikre beeft; de kop
die camelyk lang is , gelykt wel naar dien van een Speenverken , met een
bek vol ſcherpe tanden , waar onder cwee zeer groote zyn , welke het dier
aanſtonds' met veel geknor laat zien , 20 ras men hec naby komt. Het ge
Licht is leevendig en vinnig met langwerpige oogen ; de ooren zyn
zeer
 VISSCHEN .' VAN JAVA ; ENZ . 89

zeer kort; het lichaam is het dikst naar achteren , terwyl de ſtaart , van
maakzel als een Katcenſtaart, allengskens in dikte afneemt, en op een
punt ten einde loopt: het dier is kort van pooren , vooral van vooren , met
vier vingeren dic ' met ſcherpe klaauwen gewapend zyn. Dic dier meent
men dat niet oorſprongelyk op Java te huis behoort , maar derwaards van
Ceylon is overgebragt; dan hoe dit zyn mag , men treft het nu dikwyls
aan in den omtrek van Batavia , en acht het zelve als een zeer nut
tig dier , dewyl de Slangen ' er zeer bang voor zyn : want niet tegenftaande
de kleinheid van het beest , tast het de grootſte Slangen met zo veel ſnel
beid aan , en byt hen zo fel, dat zy ſpoedig bezwyken. Behalven deeze nut
tige hoedanigheid heeft het noch eene andere, doch die minder aangenaam is ,
te weeten eene zonderlinge bekwaamheid om Hoenderen en andere camme
Huisvogels te vangen en te verſcheuren : want zo ras deeze Mongkos zo.•
danig eéneu vogelvan verre ziet auukulen , gaat lay leggen , als of hy dood
ware , en zo ras de vogel zo naby komt , dat dezelve onder het bereik zy,
ner ſprongen is , dan is dezelve onherſtelbaar verlooren . Als dit dier eec
zo knort het als een Kat , maar zo 'er een Hond omtrent komt , zo raast
het als een Vuurwerk , dat zo aanſtonds wordt ontſtooken . Men ziet het
zelve afgebeeld op Plaat XI . No. 4.
Kikvorſchen zyn ' er ook in zoorten ; de gemeene gelykt vry wel naar de
hierlandſche , en houdt zich ook voornaamelyk op in poelen en moerasſen :
deeze dieren zyn zeer gewild by de Chineezen , die dezelve by meenigte van
gen of koopen , en tot een aangenaam wildbraad gebruiken , te weeten
hunne achterſte pooten . De groote ſchreeuwende Kikvorsch , die een ge
luid maakt als een Os , en zo groot is als een Konyn , wordt hier ook
gevonden , aoch allccu up ulgelcgtu planuscu . De Padden zyn hier ook in
meenigte, zo wel de groote als kleine ; doch of zy vergiftig zyn of niet
laacen wy in 't midden .
De bloedelooze Dieren zyn hier , gelyk overal in de Indien , eene groo .
te landplaag ; allerley Moggen en Vliegen vindt men 'er in meenigte , voor.
al in de vogtigſte en ſchaduwachtigſte plaatzen. De Horzelen zyn noch er
ger, om dat zy ſteeken als de Wespen , en zeer ſtout en kwaadaardig zyn ;
deeze zyn omtrent twee vingerbreed lang , bruinachtig van kleur , en mid ;
den over het lyf met een geele ſtreep geteekend : hunne nesten maaken zy
tegen de balken , . gelyk de Oost - Indiſche Wespen zulks aan de takken
der boomen doen , en leggen in dezelve eene ontelbaare meenigte van
cijeren .
De Kakkerlakken worden eigentlyk genoemd Kakalakas, welken naam
zy van de Portugeezen hebben gekreegen , dewyl zy eijeren leggen , die in
IV . DEEL. M kleur
 OVER DE DIEREN ,; VOGELEN EN
0
DO 1

kleur en gladdigheid naar gemaakt lak gelyken : hanne grootte verſchilt niet
van die der Horzelen , hunne kleur is bruin , zy zyn zeer ſnel in 't loopen ,
en kunnen ook vliegen. Deeze dieren ſchyoen als tot eene menſchen plaag in
plaats van Luizen gegeeven te zyn : want ook zelfs in nagel nieuwe ſchepen ,
die uit Europa komen , ziet men deeze dieten voor den dag komen , zo ras
de Luizen onder de linie geſtorven zyn : daarentegen komen de ſchepen op
de te rug reize naauwelyks wederom op die plaats , of de Kakkerlakken
verdwynen , en de Luizen komen wederom te voorſchyn . De voornaame
beezigheid van dit ongedierce beſtaat in de kisten met hunne ſcherpe nypers
te doorbooren , en daarna', zo ras zy daar binnen zyn , het lynwaat en de
>

papieren tot kaf te vervíeéten ; den menſchen zyn zy ook door hun byten,
zeer lastig , en geeven , gedood zynde , een leelyken ſtank.
De Jakalats zyn een ander ongedierte , in aard niet veel verſchillende
van 'de Kakkerlakken , doch met dit onderfcheid , dal deeze vernielers zich
alleen in de onderſte verdiepingen der huizen , en in 't algemeen in de al .
lervogtigſte plaatzen onthouden , terwyl de Kakkerlakken alomme en wel
voornaamelyk in de fchepen gevonden worden .
De Sprinkhaanen zyn in de Indien de grootſte verwoesters der boomgaar
den , gelyk ook der koorn- en rystlanden ; de grootſte deozer zyn onttrens
een vinger lang , en zo dik als een pink , met een geelen buik , bruine vleu
gels, twee lange ſterke beenen en twee hoorens. Buiten deeze is 'er noch
eene andere zoort groen van kleur , welke van allen de kwaadaardigſte is :
want deeze verzamelen zich by elkanderen met zodanige zwermen , dat zy
1

het licht der zonne byna verduisteren , en overal , waar zich zulk een ley,
ger nederzet , is 't veld en geboomte in een oogenblik van alle groente en
1

vruchten beroofd .
De Blaarbyters zyn eene soort van Schalbyters, en deeze worden dus
genoemd, om dat zy op de menſchen aanvallen , en hen blaaren op het
lichaam bycen .. Zy zyn doorgaans zo lang en dik als een vinger , noora
zien met groote oogen en vleugels, met welke zy langshet water Zweeven ;
vooral in Wyo- of Slachtmaand. 7

De Schaarwewers zyn eene zoort van leelyke bruinzwarte Torren , die

voor aan den kop twee koypers hebben als een ſchaar, waar mede zy ge .
weldig kunnen knypen en vasthouden , zo dat men ze naauwelyks kan af.
trekken . Dit ongedierte is ongeveer vyf duimen lang ; het licht in 't vlie
gen zyne ſchelpige ſchilden op , en fpreidt dan zyne tedere vleugeltjes, die
daar onder zitten , uit.
De Bontekevers vindt men meenigvuldig in de tuinen naby Batavia ; dee
ze zyn ongeveer vyf duimen lang met bunne hoorens , die bruin van kleur
· zyo
 WU .

1. Couſcous. 2.Lipanno. 3.6. Femelle ,'t Wyfken .

J.

1
 -
1

1
重

重
事
 : VISSCHEN VAN JAVA , ENZ,
>
95

zyó en zeer verheven taan. Deeze dieren vliegen door de lucht ge .

lyk de Şchaarwewers met vleugelen , die uit den groenen en geelen zys
geplekt.
De Schrenkels zyn eene zoort van gedierte niet ongelyk aan de Sprink.
þaanen ; doch zonder groote pooten om daar mede te kunnen ſpringen : hun
naam hebben zy ontleend van hunne teeringachtige gedaante : deeze dier,
jes zyn ongemeen mager , bleekgroen van kleur , en van vooren ge
.
wapend met twee pooten , die als met kreefte ſchilden gedekt zyn . Zy
kunnen ondertusſchen weinig vliegen of loopen , en geneeren zich in
het gras.
De Vuurvliegen zyn eene zoort van Torren , die op den rug een zakje
draagen , 't geen by donker een vuurig licht uitgeeft, zo ſterk dat het
yap verre naar een ontſtooken lont gelykt, en men ' er des noods by zou
kunnen leezen . Deeze dieren worden gevangen door middel eener kaars of
ander brandend lichaam , tegen het welk zy doorgaans aanvliegen en zich
dus laaten vangen. Gewoonlyk zyn zy zo lang en dik als een duim , met
een bruinen kop en twee huurcus; vliegende liclucu zy hunne ſchilden op ,
en plooijen hụnne vleugeltjes uit : men ziet alleen het licht als zy vliegen ;
want het komt voort uit een vogt dat in een blaasje beſlooten is , en als de
diertjes loopen of ſtil zitten door ſchilden wordt gedekt. In den regentyg
zietmen deeze, vliegen voornaamelyk in de bosſchen .
De Scorpioenen zyn tę Batavia zeer meenigvuldig , vooral in oude mors ,
sige huizen , alwaar zy onfeilbaar in alle reeten van het hout en achter alle
kasſen en ſpiegels te vinden zyn , gelyk de Spinnen. Dit ongedierte is
voorzeker een zeer onaangenaam gezelſchap , dewyl het met zyn langen
ftaart , dic ulu Solenido ludono Lodlaze wiar alleen eene pyplyke wonde
maakt, maar ook in dezelve uit eene allerkleinſte opening aan 'i einde des
angels in de wonde een zeer vergiftig vogt ſtort, 't geen veelerhande ge.
yaarlyke coevallen , als raazerny , ylende koortzen , ja zelfs den dood kan
veroorzaaken . De gekwetſte gebruikep hierom ten ſpoedigſten alle moge-•
Dyke middelen , onder welke een gedoodę en platgekneepen Scorpioen op
de wonde gelegd , voor een der beste wordt gehouden ; en mogelyk zou ,
het uiųlyden van hetgekwetſte vel , benevens het uit- en inwendig gebruik
van het Eau de Luce , niet minder dienſtig zyn , gelyk chans tegen de ge.
volgen der Adderbeegen zeer bekend is. Men vindt te Batavia verſcheiden
zoorten van Scorpioenen , te weeren kleine , gelyk in Europa , en ook groo
te , die zomwylen zo gropt zyn als de grootſte Krabben , en zeer verſchrik
kelyk ; dan over het algemeen meent men , dat het vergjf van dit Infect in
Indien zo gevaarlyk niet is als wel in Spanjen en Italien. Zommige
M2 Ver
ge OVER DE DIEREN , VOGELEN EN
verhaalen , dat de Mieren een Scorpioen zomwylen zodanig kunnen bes
zetten , dat hy zich niet kan verroeren , en zich zelven daarop , door zyn
kop met den geangelden ſtaart te kwetzen , dood ſteekt, en van zyne
overwinnaars wordt weggeſleept.
De Duizendbeenen zyn , eveneens als de Scorpioenen , zeer gevaarlyk ;
hunne lengte is vyf of zes duimen , en de grootfte zyn omtrent een vinger
dik , ros van kleur , vol leden en beenen : zy hebben twee knypers aan
>

den kop , en twee aan hun geſplisten ſtaart ; met welke werktuigen zy
zeer vergiftige ſteeken kunnen toebrengen. De ſteek van die dier verwekt
eene zeer zwaare pyn ; doch de gevolgen , die licht doodelyk zyn , worden
door de boomolie , in welke men deeze dieren heeft laaten ſtikken en gezet te
trekken , geneezen . Dan het is te denken , dat de kracht van zulke olien
meer afhangt van het verzachtend en verſtompend vermogen der olie , dan
van eenige byzondere eigenſchap door de gedoode diertjes aan dat vogt men?
degedeeld. Men vindt dit fchadelyk gedierte overal onder planken en ſtee.
nen , vooral in vogtige plaatzen , gelyk ook achter de tafels en kisten.
Volgens de waarneemingen van 't Edel Genootſchap der Bataviafche Gee
leerden , worden de vergiftige wonden deezer dieren , en ook die der Score
pioenen doorgaans in de Indiën gelukkig geneezen door het opleggen van
enkele kalk .
De Spinnekoppen zyn zeer verſchillende in grootte en maakzel; diwyli
vindt men 'er zeer groote , die eveneens als de Amerikaanſche op Colu
brytjes en andere kleine vogeltjes aazen , zynde dezelve dikwyls vier of vyf
duimen lang. Deeze kwaadaartige Spinnekoppen hebben beneden aan hun .
ne koppen twee zwaare nypers , met welke zy geweldige en vergiftige bee
ten kunnen toebrengtu , jà deeze nypers zyn meenigmaalen zo groot, dat
zy in goud gezet tot tandftookertjes worden gebruikt.
De Mieren ' zyn overal in de Indien zeer meenigvuldig , en voornaa,
melyk vierderley De eerſte zoort bevat de groote roszwarte Mie.
ren , die van allen de grootſte, doch de minst ſchadelyke zyn : wand
deeze doen geen kwaad , dan door hurine nesten die zy gaarn ach
ter ſtapels van boeken en papieren maaken , en welke een ſcherp vogt
uitgeeven , waar door de papieren beſchadigd worden. De tweede
zoort van Mieren zyn de kleine zwarte ; deeze diertjes zyn zeer
meenigvuldig, en vooral ongemakkelyk voor de kasſen , in welke de
ſpyzen bewaard worden ; ja op Amboina zyn zy zo meenigvuldig en
ſtout , dat men gedwongen is alles dat men bewaater wil in kas-.
ſen te zetten , die mer yzere pooren in bakken vol zout water ftaan.
De derde zoort van Mieren zya
(
de roode ; " deeze worden door de
Ma .
 VIS'S CHEN VAN JAVA ; ENZ. 93

Maleyers Semot - Api genoemd , 't welk brandende Mieren beteekent:

want deeze Mieren zyn zo hitzig van aard , dat zy over iemands hand
loopende dezelve branden , even of men op eene kool vuur tast.
Ondertusſchen doen zy nog eenig goed : want groot en ſterk zynde ,
vernielen zy de witte Mieren , die van allen de erg te zyn. Deeze witte
+

Mieren zyo de laatſte zoort, doch zy gelyken eerder naar Kaasmaaden ,

dan naar Mieren ; hun kop is zwartachtig , en zy hebben een vogt by
zich van zulk een ſcherpen aard , dat ' er zelfs her yzer van doorvree ,
ten wordt : gewoonlyk onthouden zy zich in oude yzerhouten balken
en ſtylen , en maaken langs dezelve hunne loopgraaven ; zomwylen ook
zo uiterlyk en uit vast gepakte aarde zamengeſteld , dat men ze gemaks
kelyk kan verbreeken : dan dit zou alleen dienen om het kwaad te
verergeren , naar dien zy zich dan door het geheele huis zouden ver
ſpreiden , en den geheelen inboedel bederven ; in 't byzonder zyn zy
ſchadelyk wanneer zy in den weg hunner loopgraven eene kist of kas
met kleederen ontmoeten : want dan bederven zy alles , wat daar in is ,
zodanig , dat ' er 'nieis gocds overblyft. Het ' boot van allen is hierom ,
voor die geene , welke met dit onheil geplaagd zyn , roode Mieren in
huis te haalen : want dewyl deeze onder hen groote verwoestingen aan
rechten , is dit het beste middel om zich van die onaangenaam gezelſchap
te ontſlaan .
De Rupzen en Capellen van Java verdienen ook de aandacht der Lief
hebbers ; doch dewyl de beſchryving van deeze en gelykzoortige gekurven
diertjes een geheel Boekdeel zonder veel nut zou kunnen vullen , gaa ik lie .
ver over tot de Visſchen , die zo in de Zee' als in de Rivieren van Java in
grouicu uruovdood gaanden word. no Vorbansoisch is vyftien of zestien
vingeren lang , en doorgaans zeven breed , met een dikke núna, die zodanig
>

met ſchubben gedeke is , dat men 'er dezelve met geen werktuigen kan af
krygen : maar als de visch wel gekookt wordt , dan gaan de fchubben los,
en de huid wordt zacht , zo dat men ze zeer gemakkelyk kan bereiden .
Het vleesch van deezen visch is ſpierwit , en zo aangenaam als Kalkoene
vleesch , de mond is klein maar vol ſcherpe tanden , die onder en boven
dicht by elkanderen ſtaan , en zeer wit zyn. Boven op den rag zit eene
ſcherpe pen ', ongeveer een halven vinger lang , die beweeglyk is, en tot
verdeediging dienen kan ; hoedanig eene ook onder den navel is geplaatst.
De overige vinnen zyn week , Slapen doorſchynende , bleekblaauw van
Merwe , met drie blaauwe ſtreepen doorſneeden ; de buik is beneden wit en
blinkend als zilver , maar de zyden zyn gedeeltelyk bleekgeel , en 'voorts
schverwig van kleur:
M 3 De
 1

94 OVER DE DIEREN , VOGELEN EN

De Steenbraasſem is een groote en fraaye visch , zomwylen wel vier voor

ten lang ; in gedaante gelykt hy eenigzins paar onze Braasſem , en heeft
daar van zyn naam gekreegen , maar in grootte overtreft hy de hierlandſche
zeer veel. Deeze visch heeft zeer roode oogen , een roodachtigen bek,
dien hy zeer wyd kan opſperren , en ook achter by den ſtaart roode vin
nen. Men vangt deezen visch alleen in de ruime Zee met hoeken : want
in de netcen is hy wegens zyne ſnelheid en loosheid niet te krygen. Dee
ze visch is zeer aangenaam van ſmaak , en wordt gezooden of gebraaden ge
geeten : eenige krimpen ook onder het ſnyden , en worden daarom Krim
pers gepaamd , maar deeze zyn hardachtig en minder ſmaakelyk dan
de overige. 1
De Kaalkop is een visch overal bedekt met ſchubben , doch die op het
hoofd en den nek zo klein zyn , en zodanig in elkanderen verbonden , dac
deeze deelen geheel kaal ſchynen. De kleur van deezen visch is graauw ,
doch de bek is met roode vlekken getekend , en kan zeer wyd worden op :
geſperd. Deeze visch worde zo wel in Zee als in zoete wateren gevan .
gen , en is een der beste Oost- Indiſche visſchen , die zo wel gekookt als
gebraaden eene zeer ſmaakelyke ſpyze geeft.
De Drekvisch heeft iets afſchuwelyks, naardien hy doorgaans by of
in de ſecreeten wordt gevangen , op welker ftoffen hy ſteeds aast ; hier
door hebben de meesten een afkeer van dit dier , 't welk echter aan
1

genaam van ſmaak is en tot een goed voedzel verſtrekt. Deeze visch
is ongeveer een ſpan lang , en ook zo breed met een blaauwachtigen
buik en bruine vlekken .
De Meerbley is ongeveer van gedaante als onze Haaringen , doch
korter en breeder , ook aangenaam hoanal nier met den
Haaring overeenkomende. Deeze visch heeft een groenachtigen rug ,
een witten boik , en een geſpleecen ſtaart ; de kop is zeer byzonder
van gedaante , en deeze Bleyen zwemmen met hoopen in de Indiſche
Zeën te zamen , overal aan de Malabaarſche kusten , alwaar zy by mee.
nigte gevangen worden , en tot mesting der rystvelden dienen . Voorts
is deeze visch van veel nut in de Indien : want terwyl de meeste vis
ſchen dier Gewesten zeer meelig van aard zyn , en met geen mogelyk .
heid zout kunnen houden , is deeze gezouten zynde gemakkelyk te be
Avaaren , en wordt dus door geheel. Indien verzonden .
De Geelſtaart is een visch als een Braasſem met ſcherpe canden in
den bek, die recht vooruit ſtaan . De rug is geelachtig, en de ſtaart
geheel geel van kleur, van waar ook de naam is geſprooten ; de buik
is blaauwachtig , en na vooren bruinachtig met roode vinnen. Deezen
visch
 VISSCHEN VAN JAVA , E N Z. 95

visch vangt men met den hoek in zout water , doorgaans by de klippen ,
en dezelve verſtrekt tot een gezond en heilzaam voedzel.
De Naaldvisch behoort tot het gedacht der Snoeken , en is voorzien met
groote glinſterende oogen en een ſpitzen bek ; de kleur van den buik en
ſtaart is purperachtig , en van den rug bruinachtig , zynde het lichaam rol-.
rond , anderhalve voer lang , en ſnel in het zwemmen ; de ſmaak is goed ,
doch de visch is wat hard .
De Koningsvisch , wordt dus genoemd wegens zyn' uitmuntenden ſmaak ,
door welken hy verre de meeste zoorten van visſchen overtreft : hy is nieç
alleen aangenaam , maar ook zeer gezond , en een der beste Indiaanſche
visſchen , hebbende dikwyls zelfs de lengte van vyf voeten . De ſtaart van
deezen visch is geſpleeren , terwyl de rug en zyden met bruine vlekken ge
plekt zyn ; ook kunnen deeze visſchen den bek wyd openen , en zyn zeer
begeerig naar aas.
De Ravensvogel is ongeveereen ſpan lang , zeer fraay van gedaante , bo
ven rood en beneden geelachtig , met twee geele ſtreepen aan ieder zyde,
De bek van deezen visch is byzonder, zittende onder den kop , en gelyken
de naar die van eene Raave : men vangt deezen visch in Zee , en hoewel
dezelve zo gebraaden als gezooden altoos aangenaam van ſmaak is , gebruikt
men denzelven voornaamelyk tot eene waterzood.
De Knorhaan wordt aldus genoemd wegens zyn knorrend geluid ,
het welk hy gevangen zynde maakt ; dezelve is dik , ſtomp en knob
belig van kop met een wyden bek en roode oogjes ; de buid is glad ,
maar zeer gevlekt , bruin van kleur met zwarte ſtreepen ; de ſtaart is
achter ſtomp ; aan 't lyf zyn roode vionen , en de visch is aangenaam
van ſmaak. Men vindt ook noch een апаете , die gevangen zynde
leelyk knort , en Knorrepot genoemd wordt, hoewel dezelve anderszins
ftom ſchynt ; deeze heeft over den rug aan ieder zyde twee bruine
en een geele ſtreep , zynde voorts een ſpan lang , dik van visch en
vol kleine ſchubben ; dezelve is ook zeer goed van ſmaak , en wordt
meest tot eene waterzood' gebruikt , gelyk de kleine Baars hier
te lande .
De Witvisch is voorzien met een dikken ſterken kop , zynde op den
1
sug bruinachtig , en aan den buik blaauw uit den geelen. De visch is
ſchilferachtig , en gelykt naar een Sardyn. Men vangt denzelven met
groote hoopen in zout water , dicht aan ftrand , en de ſmaak is niet
verwerpelyk ; doch dezelve wordt echter , als te gemeen zynde , door
lieden van fatzoen zelden gegeeren.
De Pisco Porcos der Portugeezen is klein , naauwelyks zes duim lang ,
bruin
96 OVER DE DIEREN , VOGELEN EN

bruin groen van kleur met zwarte ſchubben , vinnen en ſtaart , en geel
achtige oogen .
: . De Elephants neus is eene zoort van Spiering , doch zeer byzonder van
maakzel , met een langen bek , welks onderſte geleding een lange pen ge .
lykt. Het lyf van deezen visch is fraay geſpikkeld , met een groene ſtreep
over het midden , zynde de visch , die in zout water wordt gevangen , voorts
rond en zeer ſmaakelyk.
De Jakob Evertzen is een ſchoone visch , dikwyls meer dan tien voeten
lang , en over de vier honderd ponden zwaar ; de buik van deezen visch
is dik en blaauwachtig , en het lyf bruin , omtrent den ſtaart en kop vol
>

roode en zwarte vlekken : de bek is zeer wyd en ruim , en de ſtaart ſtomp

en bruin , van welken op den rug groote vinnen opwaards loopen.
- De Kromrug heeft zyn' naam van zyne gedaante ontvangen ; dezelve is
>

glad van huid zonder ſchubben , witachtig van buik , en geel van ſtaart en
>

'vinnen. Deeze visch wordt door geheel Indien geacht, cu dewyl deceive
meenigmaalen over de vier voeten lang is , kan dezelve veel ſtoffe tot voed
zel geeven.
De Hoornvisch is doorgaans ongeveer eene ſpan lang , met een zeer
grooten kop en kleinen mond ; de huid is fraay blinkend van kleur zonder
zichtbaare ſchubben ; de rug is blaauw , en de buik witachtig. Op zyn
kop heeft dit dier één hoorn en beneden twee , die alle zeer bros en vol
weerhaken zyn ; met deeze hoorns is de visch gewoon tot zyne verdeedi.
ging te ſteeken , doch met een gevaarlyke uitkomst : want deeze ſteeken zece
ten zich gaarne tot kwaadaardige zweeren , en zo ' er de punt in blyft zic
ten , gelyk wegens de broosheid lichtelyk gebeurt , dan is de wonde by .
na ongenereralyk .
Scharen , Tarbor en Bot vindt men hier ook in overvloed , in gedaante
en ſmaak niet verſchillende van de Europeeſche ; doch de Bor heeft in de
Indien een bek vol randen , met welke hy alles weet vast te houden wat hem
tot voedzel dienen kan .
... De Klipvisch is glad zonder ſchubben , plat en breed gelyk onze groot
ſte Schollen , met een breeden ſtaart ; de oogen en bek zyn gelyk aan
die der Braasſems; de rug is bruinachtig met witte plekjes , terwyl de zy
den naar den buik witachtig zyn , met wonderlyke ſtreepen : deeze visch is
zeer goed op tafel.
: De Kabeljauw is by Java zeer gelyk aan die van onze Zeën ; uitgezon .
derd dat her benedenſte kakebeen by dezelve verre vooruit ſteekt, en de rug
met ſcherpe vinnen gewapend is : in ſmaak komt de visch met den onzen ge
poegzaam overeen , alleen uitgezonderd dat de zelfsſtandigheid wat harder is.
De
 viss CH'EN VÄN JAVA; E'N Z 82

De Platvisch , die in versch water met betten ofhocken gevangen worde,

is ongeveer een voet lang , glad van buid , zonder ſchubben , maar blinken.
de als zilver ; op den rug heeft by een ſmal vintje, doch beneden heeft hy
geen vinnen , uitgezonderd den ſtaart.- Deeze visch zou zeer aangenaam
zyn tot ſpyze , indien zyne haarigheid hem niet onaangenaam maakte.
--De Roodvisch is ongeveer vier voeten lang, van aard als de Braasſem ,
doch bloedrood van kleur en vinnen ; onder den buik is hy blaauwachtig
tact twee geele' vinøen ; het lyf is dik , en de kop loopt ſpits ten einde ,
Det geele oogen en een wyden bek.
mer
De Karpers, in alles overeenkomende mer de Europeeſche , zya zeer
gemeen in de Indiſche' rivieren en ſtilſtaande wateren : dan daarenboven
rinde men in de Oosterſche Gewesten eene byzoort , Kroesſen genoemd ;
deeze zyn een ſpan -lang, breed en met ſchubben bezet , en zeer aangenaam
ter ſpyze, vooral geſtoofd.
* De Birreroisch heeft ook veel overeenkomst met den Karper , is voor
tien met groote fchubben , roodachtige vinnen en een ſtaart , door welken
twee zwarte ſtreepen loopen. Deeze visch is insgelyks zeer aangenaam
tot ſpyze , doch teffens zo vol beentjes en haaren , dat men denzelven
Bezwaarlyk kan gebruiken. !!!
De Papegaayoiscb wordt dus genoemd naar de geftalce van zyn bek , zyn .
de ruim een voet labſ , en op sommige plaatzen eens zo groot. De rug van
déezen visch is groen , doch naar den kop geelachtig ; de vinnen zyn blaauw
gelyk ook de oogen , die door'fraaye geele ringen worden omringd. Dee
ze visch , die zeer aangenaam tot ſpyze is , aast op Oesters, Mosſelen ,
Hoorens,enz.
2 . , welke by alle met zyn ſterk gebit aan ſtukken kraakt, en
er den visch uithaalt ; want hy heeft in zyn ber twcc ncchu escu wnden ,
1

met welke by alles, ja zelfs zwaare yzeren hoeken , vernielt.

De Stompneus is rond van lyf, en zo groot als een Schelvisch , oq
3

der den buik geelachtig en met geele vingen ; de bek zit onder den neue
en is heel ſtomp : voorts verſchilt de ſmaak niet veel van den Schelvisch.
s De Haarvisch verfchilt in grootte weinig van den Karper , doch is wat
platter van kop ; dezelve heeft groote fchubben en een geplekten ſtaart , en
is niet opfmaakelyk , maar vol kleine beentjes.
1 De Zandſpiering is van grootte en gedaante als onze kleine Wytingen ,
rond van lyf en onder den buik geelachtig ; dezelve wordt gevangen in Zee,
en is zeer goed van fmaak , vooral gebraaden of gedroogd : ook wordt hy
tot watervisch gebruikt.
De: Pokoiscb is ruim een voet lang , zonder ſchubben en veelverwig ,
zynde de gladde buid met allerhande kleuren getekend; voornaamelyk mec
IY. DŁBL. N purper ,
 98, OVER DE DIEREN , VOGELEN EN
purper , blaguw en groen ; dezelve evenaart in grootte en gedaante onze groots
Ite Spieringen ; doch wordt echter, hoewel goed van ſmaak , weinig ge .
geeten wegens de meenigte der kleine graacen.
· De Chineeſche viscb' is een dag van Meerpoeren , een {pap lang en rond
van lichaam , de kop gelyke naar dien van een Aal , en heeft kleine oogen ;
de rug is groenachtig ; de buik en de ſtaart zeer groot , Deeze viscb wordt
in de zoete wateren gevangen , en is doorgaans zeer goed van ſmaak ; doch
die , welke in de fillaande waters gevangen worden , verkrygen eene
zoort van grondigheid , die dezelve minder aangenaam en ook ongea
zond maakt.
De Harder is een ſchoone visch , witachtig van kleur , doch gemengd
.

7.
met blaauw en purper ; dezelve is een zeer ſnelle zwemmer en fpringer ,
20.dat hy , in benauwdheid zynde , niet alleen over de netten maar zelfa
over de booten fpringt: doorgaans is deeze visch zeer goed van femaak , en
worde zo wel gezooden als gebraaden genuttigd ; maar zoiwylen is by ook
vol wurmen en opgezonda Voornaamelyk wordt deeze visch gebruikt
om hem te droogen, en worde dan door de Indien verre landwraasda
in verzonden ,
De Pituisch , die in modderige footen haishouden is ook zeer ſnel , con
Springe dikwyls van de eene dool, eenige roeden ver , in eene andes
re ; ftrekkende ook tot een aangenaam voedzel. Dezelve is rond van
lyf , zonder ſchubben , uit den blaauwen en geelen fraay geſpikkeld ; de
oogen kunnen zy zeer wyd uit en intrekken , en op den rug hebben zy,
zeer ſcherpe vinnen , waarom andere visſchen ben niet lichcelyk zube
len aantasten . :
de onze
De Eeehip woracious door de onzenn genoemd , wegens zynen bek , die
zeer naar dien van eene Snip gelykt ; dezelve heeft ongeveer de lengte van
vyf voeten , groote glinſterende oogen , een kop als een Verken , en op
..

den rug hooge teekelige vipnen , die als een kam van den kop tot aad
den ſtaart gaan . itiba

De Koretten zyn Visſchen van zes of zeven voeten lengte , met grootè
geele :oogen , een wyd opgeſpleecen graauwachtigen ſtaart, en geele vinç
nen : onder den buik en ftaart zyn veele zeer ſchoone blaauwe vinnen. De
geheele visch is ongemeen ſchoon van glans, en blinke als zilver; men
vange denzelven op Zee aan groote hoeken , en eet hem zo gezooden als ge.
braaden , tot eene groote ververſching van ben , die afgelegene tochten in
de Oosterſche Zeën moeten doen .
De Zeeduif gelyke eenigzins naar den vogel van dien naam : wage de
bek is volkomen gelyk , en de borst ſtaat vooruit, gelyk die van een Krop
per:
 yiš SCHEN VAN , ENZ.
JAVA ‫وو‬

per:'de visch zelve heeft geen ſchubben, maar alleen vlekjes, metwelke
zyn huid getekend is ; ' ondertusſchen vange men deezen visch niet dikwyls,
en eet hem ook zeldzaam , om dat hy nier aangenaam van ſmaak is.
De Haayen , bekend als de verhindend te onder de Indiſche visſched ,
zyn doorgaans ro 'of 14 voeten lang ; dezelve hebben een zeer ſcherpe
Huid , gewapend met harde ſchubben , die zo ſcherp als vylen in veelerlei
handwerken van een nuttig gebruik zyn , en tot polyscing verſtrekken : zy
hebben verſcheiden regels canden in den bek , welke zy met hun tandvleesch
kunnen bedekken ; zy zyn dikwyls zeer vet , maar hun vleesch is trang en
onaangenaam tot ſpyze. Deeze gedrogten zyn groote vyanden der men
fchen , en zo zy iemand in 't water kunnen bezetten ,' byten zy hem op
syn minst een arm of been af. Aangaande deeze visſchen valt ook aan te
merken , dat zy , volgens de gevoelens der meeste Waarneemers , hunne
jongen levende baaren , die zich by kwaad weder in het lichaam hunnet
moeders verbergen , en by ſchoon weder in- en uit zwemmen .
De Zuigers zyn zeer kleine vischjes ; doch van een byzonder maakzel :
want dezelve hebben geen tanden , maar kevers , waar mede zy ongemeen
past weeten te houden. Zy hechten zich aan allerhande lichaamen , en by .
zonderlyk aan de Haayen , aan welke zy zó vast kleeven , dat zy 'er niet
dan dood kunnen worden afgetrokken. Men maakt elkanderen diets , dat
.

die vischjes het vermogen zouden hebben om een groot ſchip in zyn vaart
tegen te houden , dan de beuzelachtigheid deezer vertelling is thans geg
woeg bekend.
De Klipoiscb is eene soort van Braasſemen , zelden langer dan een ſpan ,
plat ,. bleek van kleur, ſpits van ſtaart , geel van oogen , en op den rug
met ſcherpe vinnen gewapend. Dezeive iscen uci voor vierohen , die in de
Indien gegeeten worden , zynde zeer wit en ſchilferachtig van vleesch .
De Springer is een visch der zoute wateren , zeer goed van ſmaak ;
vooral gebraaden; hy is zo groot als een Haaring, op den rug zonder vins
den , met een knobbelachtigen kop: de kleur van het lyf is graauw uit den
zwarten ; het gezicht is zeer vinnig , en men ziet hem met zyne makkers
gedourig tot eede groote hoogte uit het water ſpringen , van waar hy
by ook
den naam heeft gekreegen.
De Pampus is ruim een voer lang , rond van lichaam , in gedaance én
Heur veel overeenkomende met de Schol ; doch hebbende aan ieder kant
des hoofds een oog : deeze visch is gezooden of gebraaden zeer goed ,
en wordt als Schol gegeeten.
De Vyf-vingers-oisch wordt dus genoemd, om dat dezelve aan ieder kant
des lichaams vyf vlekken beeft , eveneens of by altaas met vyf vingers was
Na sange .
100 OVER DE , DIEREN VOGELEN EN 0

aangegreepen ; dezelve is ruim anderhalve voet lang met een platten kop ?
en vol gerakce vinnen ; de kleur der huid is zeer fraay en zilverachtig , doch
zonder ſchubben.. Deeze visch is ook zeer goed, en wordtoveral in de los
diſche Zeën gevangen .
De Splitftaart is een zoort van rondachtigen visch met een langen "ge.
fpleeten ſtaart ; , boven by den kop is dezelve als . een Haaring , doch
heeft aan denzelven (wee ſprieten , die vooruit kunnen ſteeken , maar ia
's zwemmen dicht naar het lyf geboogen worden.
De Tongen zyn doorgaans anderhalve voet lang , en van ſmaak en gedaan
te gelyk de bierlandſche, alleen met dit onderſcheid , dathun kop mismaakt
van gedaante is , en dat zy aan den eenen kant des hoofds een ſcheeveo
mond en twee ſcheele oogen hebben .
De Bonyt is een visch als de Koreçten , doch kleiner van vímen ,, ed
met blaauwachtige Areeken over het lyf geteekend ., die allengskens in elkand
deren loopen : de rug is groen , de buik, wir, en de oogen zyn blaauw
met geele kringen. Deeze viseh is dikwyls twee voeren, lang, in copo
haalen uit het water bllokcade als zilver , en zeer goed van ſmaak , vooral
gezouten en dan gebraaden . Deeze visſchen worden in volle Zee gevan .
gen , en volgen de ſchepen , op hoope dat ' er iets buiten zal vallen ,
geen zy mogen verſlinden ; waar door zy gemakkelyk te vangen zyn.
De Vliegende visſchen maaken overalin de heere Gewesten eene byzon
dere vertooning; deeze zyn zeer verſchillende in grootte , doch doorgaans
blaauwachtig van kleur , bruin van ſtaart, geel van vinnen , en voorzien mec
blaauwe vleugels, die eigentlyk niets anders zyn dan de vinden beneden de
kieuwen , welke in deeze visſchen veel breeder en langer dan wel in andere ge :
vonden worden ang hog in tuin nyticit our ouver water, Te vụègen .'
Ondertusſchen zyn deeze dieren in der daad met al hunne ſnelheid en twee
derhande vermogen om zo wel beneden het water, als in de lucht te verkees,
nochtans zeer ongelukkig : want onder water hebben zy een oneindig
aantal vyanden , die ſteeds op hen -aazen , gelyk de Bonyten , Haayen , enz.
en paauwelyks ontvluchęcą zy deeze vyanden , door uit het water te vliegen ,
of zy ſtellen zich bloot aan de Roofvogels, die in meenigte op hen aazen
en hen zeer begeeren. Ook vliegen zy in hunne vlucht meenigmaal tegen
de zeilen der ſchepen , en worden dus neervallende gevangen : want 'op de
gewoone wyze met netten zyn zy zelden te krygen wegens hunne groote
ſnelheid ; dus verongelukkende , ftrekken zy op de ſchepen tot een lek
ker beetje .
De Kokwisch heeft die byzonder , dat by, gevangen zynde, een geluid
geete als Kok , van waar ons zyn naam oorſprongelyk is.
De
1

VISSCHEN VAN JAV À ; E NZ 103

De Zwaardvisch maakt eene leelyke vertooning ; hy heeft een verg
fchrikkelyken kop als een Uil , met een hollen bek: zyn huid is ſcherp en
kartelig , als eene vyl , de rug graauw en de buik wit , doch alles zonder
(chubben : voor aan den kop Ataar het zwaard ruim vyf voeten lang , en aan
ieder kant met zeven - en -twintig canden . Gewoonlyk zyn de Zwaardvis
fchen vyf-en -twintig voeren lang , hunne zwaarden 'er by gerekend , en
-

tien of twaalf voeten in den omtrek .

De Rocbgen zyn in de Indien , gelyk hier , zeer meenigvuldig , doch
boven maaten groot , ja dikwyls als een groote tafel, zo dat ' er wel veer.
dig menſchen van eene kunnen verzaadigd worden ; van kleur zyn zy gelyk
onze Rocbgen , doch gewapend met een afſchuwelyken ſtaart ; de vinnen
zyn groot en purperverwig ; het gebeente is kraakbeenig ; doch haar visch
is wegens de grootte des diers groover dan bier te lande.
De Zee Vleermuis, gewapend met twee verſchrikkelyke geele vleugels,
en een langen ſtaart , behoort ook tot het geſlacht der Rochgen , gelyk ook
de Zeeduivel , die een zeer leelyken kop heeft , en de lengte van acht of ne.
.

gen voeten : voorts is couc byzondar miemaakte soort van dit gedacht be .
kend onder den naam van Zeeadelaar , dewyl dezelve in zyne gedaante
cenige gelykenis met dien aanzienlyken vogel heeft.
De Kreeften zyn in de Indiſche Zeën zeer overvloedig , van maakzel als
de onze, doch zes of zeven ponden zwaar , en worden dikwyls tot een
geneesmiddel gebruike in bloedfpuwingen en longeverzweeringen: dan be .
halven deeze vindt men in de rivieren ook ſchoone Rivier Kreeften , niet
minder ſchoon en ſmaakelyk dan die van Europa.
De Zeegarnaalen worden in Zee gevangen , zynde dikwyls vyf of zes
dulucu lang , mar Cabildon gelyke da hierlandſche : ny hebben een rooden
geſpleeten ſtaart, en zyn vaal van kleur : vyf of zes van deeze dieren gee
ven een zeer goeden maalıyd. De zoete wateren geeven ook hunne Gar
maalen , die tomp van ſtaart en in noch meer opzichten van de Zeegarnaa
len verſchillende zyn ; zy zyn voorts week van visch , en worden door de
Europeërs, niet geacht
De Zee Krabben zyn ongeveer een ſpan groot , fraay van kleur , voor .
zien met geele, fraay. geſpikkelde ſchilden , en van achteren groenachtig :
de ſcheeren zyn naby Het lyf geelachtig , en aan de einden purperverwig ,
yoorts, zeer ſcherp , en geſchike om geweldig te nypen , terwyl de oogen
op ſprieten ſtaan , ruim een vinger breed buiten het hoofd.
Men vindt ook blaauwe Krabben , die van een grooter maakzel en dik .
werf, anderhalve voet groot zyn , met fraaye ſchilden , purperverwig van
kleur , en teffens bezaaid met witte vlekken , die allengskens verdwynen :
N3 de

0
1

fos OVÉR DÉ DIEREN , VOGELEN EN

de ſcheeren zyn hoog blaauw van kleur: en by hệt lyf purperverwig : dec.
ze zyn overal hakkelig en vooral aan de ſcheeren vol ſcberpe punten , zo
dat men ze voorzichtig moet aantasten ; zy worden alleen in zout water
gevangen , en hun vleesch is zeer ſmaakelyk.
Een andere zeer fpel loopende zoort is wat kleiner , dan de voorgaan .
de ; deeze hebben ook cwee oogen op pennen , doch zeer hoog en bed
weeglyk , waar door zy dezelve , als zy loopen , om hoog fteeken , on
naar alle kanten te kunnen uitzien : doch ruscende , leggen zy die oogen
achter cwee pennen , alwaar zy in velligheid zyn.
Bebalven de opgenoemde en andere zoorten vindt men Krabben van
cene ongewoone grootte ; te weeten van anderhalve voet in middellyo ,
die met haare geweldige nypers alles kunnen verbryzelen.
De Mosſelen zyn tweederley : de cene zoort legt los op het ſtrand ,
van grootte als de hierlandſche , dewelke ook eveneens met zuure zaus
gegeeten wordt. De andere zoort of de Staart -mosſelen hebben een
Ataart met wolken zy in de modder vast zyn , en dien zy , naar waace
het water wast of valt , kunnen uit Of Intrekken.
Oesters vindt men overal aan de klippen vast zitten , gelyk ook aan
de takken en wortelen van boomen onder water , zy zyn wel zo aan .
genaam als hier te lande , en worden zo wel raauw als geſtoofd gegee
ten ; ja zommige gaan met een Limoen in hunne zak achter de klips
pen om aldaar de Oesters te vangen en uit de hand te eeten . De St.
Jacobs Schulpen , een ongemeen groot flag van Oesters , worden ook
zeer meenigvuldig gevangen en gegeeten .
De Purper ſekken worden overal aan de Eilandjes in de golf van
Bacavia gerungeiro deeze dieren zitten in geelachtige hoorden , zo groot
als Citroenen , hebbende aan hun eene einde aartige krullen : in deeze
hoornen zitten de Slekken , dik en vet van lichaam , en met zwarte

Streepen verſierd : deeze visch is eerbaar , doch hard van zelfſtandigheid

en kwaad te verteeren ; doch echter zeer gezien by de Chineezen , die
denzelven met veel ſmaak nuttigen. De Chineezen maaken ook hun
werk van de hoornen deezer Slekken te polysten , en bercidcn ' de ſchoo•
ne roode verf, die in hunne ingewanden wordt gevonden , en tot ver
ſcheiden fyne Schilderwerken dienſtig is.
Dikwyls vindt men een andere groene hoorn , zo groot als een kinds
hoofd , welke eene groote bonte Slek bevat , die eveneens als de Ali .
kruiken wordt gegeeten .
Behalven deeze en veele andere , zo`naakte als Schelpvisſchen , vindt
men veele Zeemonſters en Dieren vap een onzekeren aard. De byzon .
derfte

1
 VISSCHEN VAN JAVA ,; EN Z cos

derſte van allen zyn de Kwallen , die voor het grootst gedeelte uit can
kel Dym ſchynen te beſtaan , zonder dat men eenig hoofd , ſtaart of
ingewand in deeze Bymige Schepzels kan ontdekken . Deeze hebben
omtrent de grootte van een tafelbord, en hebben een fraayen purperen
rand , dien zy in 't zwemmen netjes beweegen , en waar mede zy zich
voornaamelyk voortzetten , terwyl het overige als een leevenlooze klomp
achter aan dryft. Zy zyn ongemeen heet van aard , zodanig , dat zo
zy iemand aanraaken , ' er eene blaar van achter blyft als met vuur gé
brand : hierom dienen zy ook nergens toe dan alleen toc ber Arakbrans
den der Chineezen ; waarom het niet te verwonderen is , dat deeze
drank voor zeer ongezond wordt gehouden , uit welks misbruik een
groot aantal van kwaadaardige Oost-Indiſche Ziekten voortkomt.

E - I... N · D.

*
*

BÈRICHT
.

i .

BERICHT, AAN DEN BOEKBINDER

NOPENS HET INZETTEN DER

PRINT V ER BEELD IN GEN,

1

De Paradys- vogelon , Caluwaris . Talan, Jaar-vogel, Sariwan , Mou

lout Pandjang , Bourong Masſareke , en Oost- Indiſche Swaluwe ,
te plaatzen tegen over bladz . 82.

De Couſcous, Lipanno, Kemphaan , Mongkos ; en de beide Came

leons , te plaatzen tegen over bladz. 90,
f
1
1
1
1
1
1
1