ROCZNIKI HUMANISTYCZNE

Tom LXIV, zeszyt 5 – 2016

DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rh.2016.64.5-10

DOROTA SONICKA*

NIEMONO YCIA:
TRACTATUS LOGICO-SUICIDALIS HERMANNA BURGERA

A b s t r a k t. Artyku szkicuje poetyk Hermanna Burgera (1942-1989), jednego z najbardziej

oryginalnych i kontrowersyjnych pisarzy szwajcarskich, koncentruje si jednak przede wszystkim
na jego szeroko dyskutowanym utworze Tractatus logico-suicidalis (1988), którym pisarz zapo-
wiedzia swoje samobójstwo, wywouj c wród krytyków powszechne oburzenie. Tractatus Bur-
gera analizowany jest szczególnie w odniesieniu do eseju Jeana Améry’ego Podnie na siebie
rk, ale uwzgl dniono tak e kontekst autobiograficzny tego — mimo wszystko — dog bnie
egzystencjalnego utworu.

Sowa kluczowe: niemieckoj zyczna literatura szwajcarska; Hermann Burger; samobójstwo; auto-
biografia.

Szwajcarski pisarz i germanista Hermann Burger (1942–1989), autor

powieci Schilten (1976), Die Künstliche Mutter (1982) i Brenner (1989),
zbiorów opowiada Bork (1970), Diabelli (1979) i Blankenburg (1986) oraz
opowiadania Die Wasserfinsternis von Badgastein1 (1985), nagrodzonego
w 1985 r, literack nagrod im. Ingeborg Bachmann, uchodzi za jednego
z najbardziej oryginalnych i kontrowersyjnych autorów niemieckoj zycz-
nych, który sw nadzwyczajn j zykow wirtuozeri , lingwistyczn ekstra-
wagancj i sztucznoci karkoomnych, ci gn cych si przez wiele stron
konstrukcji zdaniowych z upodobaniem prowokowa swoich czytelników.

Dr hab. DOROTA SONICKA, prof. US – kierownik Zakadu Literatury i Kultury Krajów

Niemieckoj zycznych Uniwersytetu Szczeci skiego, adres do korespondencji – email: dorota.
sosnicka@usz.edu.pl
1
Jest to jedno z czterech opowiada Hermanna Burgera przeo onych na j zyk polski przez
Jacka Burasa: Hermann Burger, „Za mienie wodospadu w Bagdastein”, w: ten e, Diabelli i inne
pisma do dyrekcji, prze. Jacek Buras (Gda sk: sowo/obraz terytoria, 2006), 177–207. Jego
pozostae utwory wci jeszcze czekaj na przekad.
162 DOROTA SONICKA

Mówi c o Burgerze jako wirtuozie j zyka, nale aoby mo e jednak u y

bardziej adekwatnego okrelenia, a mianowicie: sztukmistrz j zyka, swoje
nadzwyczajne kompetencje j zykowe zawdzi cza bowiem zarówno swemu
wyksztaceniu germanistycznemu, jak i odpowiednim wiczeniom stylistycz-
nym. Pod kierunkiem Emila Staigera napisa dysertacj o Paulu Celanie,
a nast pnie habilitacj o wspóczesnej literaturze szwajcarskiej i by nie
tylko wykadowc na ETH w Zurychu, ale tak e felietonist w kilku wa -
nych gazetach szwajcarskich oraz uznanym krytykiem literackim. Swój cha-
rakterystyczny styl wypracowa, przepisuj c cae fragmenty utworów innych
pisarzy, m.in. Güntera Grassa, w których stworzone przez autorów schematy
zda wypenia wasnymi sowami. Powstanie ka dego tekstu poprzedzao
ponadto gruntowne przygotowanie merytoryczne, tzn. nie tylko pog bia
sw wiedz z ró nych dziedzin, ale przyswaja sobie równie ich specy-
ficzn terminologi , któr póniej z upodobaniem stosowa. St d w utworach
Burgera tak wiele skomplikowanych terminów fachowych, sów obcego
pochodzenia oraz neologizmów, najró niejszych zadziwiaj cych sformuo-
wa , tworzonych jednak wedug okrelonych wzorców j zykowych. Ten
sztucznie wytworzony j zyk Burgera by zatem przede wszystkim odzwier-
ciedleniem — oczywicie w formie przesadnej i wr cz karykaturalnej —
naszego wspóczesnego j zyka, a wi c by w rzeczywistoci pewn form
jego krytyki. Stylistyka Burgera odzwierciedla równoczenie egzystencjalne
dylematy autora i jego postaci, charakterystycznym za wyró nikiem poru-
szanej przeze problematyki jest niezmiennie fascynacja mierci , mier
pozorna, zagini cie, czy te pojawiaj cy si coraz cz ciej motyw samobój-
stwa. Problematyka ta nadaje groteskowym bazenadom j zykowym Burgera
rys tragiczny, poruszaj cy tym bardziej, gdy uwiadomimy sobie, e w wie-
ku 47 lat zdecydowa si na mier z wasnej r ki.
Zarówno ta samobójcza mier — zapowiedziana wczeniej przez pisarza
w jego prowokacyjnym utworze Tractatus logico-suicidalis (1988) — jak
i jego niezwykle wyrafinowana artystycznie, przeamuj ca ró ne tematy tabu
twórczo literacka prowokuj wci na nowo pisarzy, krytyków literackich
i literaturoznawców do analizy jego tekstów, ale tak e do wspomnie o tym
wyj tkowym pisarzu i czowieku, które regularnie ukazuj si w rocznic
jego mierci. Wspomnie nale y tu przede wszystkim tom esejów pod re-
dakcj Markusa Bundi i Klausa Isele Salü, Hermann. In memoriam Hermann
Burger (2009), w którym w 20 rocznic mierci wspominaj Burgera pisarze
i krytycy literaccy, oraz tom pod redakcj Magnusa Wielanda i Simona
Zumstega Hermann Burger — zur zwanzigsten Wiederkehr seines Todes-
 NIEMONO YCIA: TRACTATUS LOGICO-SUICIDALIS HERMANNA BURGERA 163

tages (2010), w którym z kolei szereg uznanych germanistów analizuje twór-

czo Burgera w jej szczególnie charakterystycznych aspektach. W 2014 r.,
w 25 rocznic mierci pisarza, ukazay si natomiast pod redakcj Simona
Zumstega jego „Dziea zebrane”2, obejmuj ce zarówno jego wszystkie
utwory literackie, jak i prace publicystyczne oraz eseje. Ka dy z omiu
tomów tej publikacji zawiera ponadto posowia autorstwa wybitnych pisarzy
i literaturoznawców, którzy nie tylko komentuj utwory Burgera, ale formu-
uj tak e nierzadko swe osobiste wspomnienia zwi zane z pisarzem. Cao
ko cz bardzo szczegóowe informacje na temat ycia i twórczoci Her-
manna Burgera, zebrane i komentowane przez redaktora publikacji, Simona
Zumstega, który równoczenie jest autorem niezwykle ciekawej i prze-
konuj co argumentuj cej dysertacji ‹poeta contra doctus›. Die perverse
Poetologie des Schriftstellers Hermann Burger 3. Podkrelaj c kluczowe
znaczenie wyksztacenia germanistycznego dla twórczoci Burgera, stworzy
Zumsteg w swej rozprawie wyj tkowo trafny, caociowy obraz poetyki
szwajcarskiego pisarza, stawiaj c przy tym kluczow tez , e Burger swoimi
tekstami wiadomie prowokowa tradycj literack . W takim kontekcie —
co zostanie jeszcze wykazane — nale y traktowa tak e jego utwór Trac-
tatus logico-suicidalis, któremu powi cona jest niniejsza publikacja.
Hermann Burger, zaliczany we wspóczesnej literaturze szwajcarskiej do
tzw. artystów j zyka4, ju jako dziecko wykazywa liczne talenty, nie tylko
literackie, ale tak e malarskie i muzyczne, gra póniej m.in. w zespole
jazzowym na trzech instrumentach. By wr cz zafascynowany jazzem, a jego
rytm i struktury naladowa wielokrotnie w swych tekstach literackich.
Równie zafascynowany by sztuk iluzjonistów, któr sam z zapaem upra-
wia i do której przyrówna mo na w pewnym sensie jego pisarstwo, b d ce
niemal cyrkowym popisem j zykowej erudycji oraz balansowaniem mi dzy
rygorystycznie drobiazgowymi opisami i karkoomnymi metaforami. Nic
dziwnego zatem, e jedno ze swych mistrzowskich opowiada Presti-
digitator, Diabelli (1979) okreli w podtytule jako Wolt poegnaln dla

2
Hermann Burger, Werke in acht Bänden, red. Simon Zumsteg (München: Nagel & Kimche,
2014).
3
Simon Zumsteg, ‹poeta contra doctus›. Die perverse Poetologie des Schriftstellers Hermann
Burger (Zürich: Edition Voldemeer, 2011).
4
Por. Dorota Sonicka, Den Rhythmus der Zeit einfangen. Erzählexperimente in der Deut-
schschweizer Gegenwartsliteratur unter besonderer Berücksichtigung der Werke von Otto
F. Walter, Gerold Späth und Zsuzsanna Gahse (Würzburg: Königshausen & Neumann 2008), 98–
102 i 119–125.
164 DOROTA SONICKA

barona Harry’ego Kesselringa5, utwór ten bowiem rzeczywicie mo na

okreli jako wr cz cyrkow wolt stylistyczn . Aby napisa to opowiadanie
i pozna histori sztuki iluzji oraz najznamienitsze triki synnych iluzjo-
nistów, musia zo y ‘tajemn przysi g ’, zgodnie z któr nie wolno mu
byo nikomu zdradzi adnej z tajemnic iluzji6. Musia zatem znale taki
sposób pisania, by mo liwie przekonywaj co ukaza niejako od wewn trz
rzemioso prestidigitatora i równoczenie zatai jego tajemnice, co w pew-
nym sensie stanowio odwrotno synnego sformuowania Ludwiga Witt-
gensteina: „O czym nie mo na mówi , o tym trzeba milcze ” 7. W efekcie
powstao jedno z mistrzowskich opowiada Burgera, w którym tym sztucz-
nym j zykiem zwodzi czytelników niczym prestidigitator, mami cy widzów
kuglarskimi sztuczkami. Jednak e — jak pokazuje opowiadanie — im wspa-
nialszy wyst p, tym wi ksza samotno artysty. Dlatego w swych tekstach
Burger ukazuje wci na nowo outsiderów, do których sam si zalicza,
ró nych tragikomicznych dziwaków i m czenników wasnych uroje i ob-
sesji, nierozumianych przez innych, cho rozpaczliwie poszukuj cych zrozu-
mienia, którzy w swych listach, podaniach, sprawozdaniach czy te testa-
mentach pisz o swych yciowych pora kach, jednak e — wskutek tego, e
zawsze zwracaj si do jakich wy szych anonimowych instancji — z góry
uniemo liwiaj jakiekolwiek porozumienie. W ten sposób w swych utworach
stworzy Burger skrajnie pesymistyczny obraz niekonwencjonalnie ukszta-
towanej jednostki w naszym znormalizowanym wiecie, przy czym — jak
ju wspomniano — obraz ten wynika w du ej mierze z jego wasnych prze-
y , szczególnie w dzieci stwie, które niejednokrotnie stawao si tematem
jego utworów.
Jako nadzwyczaj wra liwe dziecko, Hermann Burger czu si odtr cony
przez sw surow i nieokazuj c uczu matk , która poddawaa go szcze-
gólnemu rygoryzmowi moralnemu i ró nym karom fizycznym i psychicz-
nym. Powouj c si na prace szwajcarskiej psycholog Alice Miller, w od-
niesieniu do dzieci stwa Burgera jego biografowie8 u ywaj wr cz poj cia

5
Hermann Burger, „Prestidigitator, Diabelli”, w: ten e, Diabelli i inne pisma do dyrekcji,
prze. Jacek Buras (Gda sk: sowo/obraz terytoria, 2006), 41–141.
6
Por. Hermann Burger, „Die allmähliche Verfertigung der Idee beim Schreiben. Frankfurter
Poetik-Vorlesung“, w: ten e, Werke in acht Bänden, red. Simon Zumsteg, t. 8 (München: Nagel
& Kimche, 2014), 109–111.
7
Ludwig Wittgenstein, Tractatus logico-philosophicus, prze. i wst pem opatrzy Bogusaw
Wolniewicz (Warszawa: PWN, 1997), 83.
8
Wielu literaturoznawców i pisarzy podj o prób analizy dzieci stwa i ycia Hermanna
Burgera, najwa niejsze prace biograficzne to m. in. ksi ki Moniki Großpietsch Zwischen Arena
 NIEMONO YCIA: TRACTATUS LOGICO-SUICIDALIS HERMANNA BURGERA 165

tzw. „czarnej pedagogiki”, polegaj cej na irracjonalnie-autorytarnym

procesie wychowawczym, który wyra a si m.in. w emocjonalnym
zakamaniu, w wykorzystywaniu wadzy rodzicielskiej, w bezsensownym
karaniu za czynnoci, których dziecko nie odbiera jako negatywne, i
szczególnie w stosowaniu kar, polegaj cych na braku okazywania dziecku
zainteresowania, mioci, czuoci i akceptacji. U Burgera doprowadzio to
do ró nych chorób psychosomatycznych oraz psychozy maniakalno-
depresyjnej, w której po fazach euforii, przejawiaj cej si m.in. nadmiernym
wydawaniem pieni dzy oraz nadzwyczajn produktywnoci literack ,
nast poway ka dorazowo coraz ci sze stany depresyjne. To z kolei
doprowadzio do uzale nienia od leków oraz koniecznoci poddania si
psychoterapii, która jednak nie przynosia oczekiwanych rezultatów.
Tragiczne konsekwencje swych traumatycznych prze y w dzieci stwie
autor opisa szczególnie dosadnie w opowiadaniu Diabelli, Prestidigitator,
w którym tytuowa posta — wyjaniaj c przyczyny swego „kuglarskiego
kryzysu” i „wirtuozerskiego doka”9 — skar y si na niezwykle bolesny
deficyt matczynej mioci, gdy zamiast kochaj c matk los obdarzy go
„maco[ch ], zatrudnion[ ] wszak po to, eby mnie wychowa , a nie eby
kocha ” 10. Temu bolesnemu deficytowi matki powi ci Burger równie sw
synn powie Die Künstliche Mutter [Sztuczna matka], która wród
krytyków literackich wywoaa niema konsternacj . W tym
‘obrazoburczym pandemonium seksu i mierci’ — jak nierzadko okrelano
t powie –, b d cym równoczenie satyr na stosunki akademickie
i niekompetencj lekarzy, dominuj cym tematem jest wanie kompleks
matki wyst puj cy u bohatera powieci, germanisty i glacjologa Wolframa
Schöllköpfa. Szczególnie w tej powieci widoczne staje si , e Burger
traktowa swe pisarstwo nie tylko jako form terapii, lecz wr cz jako
najwa niejsz form swojej egzystencji. Zarówno poprzez swe utwory, jak
i za porednictwem prasy próbowa wielokrotnie zwróci uwag opinii
publicznej na sw wasn zagro on egzystencj . Gdy wi c w 1988 roku
jego ona wniosa pozew o rozwód i gdy wkrótce potem rozsta si ze swym
dotychczasowym wieloletnim wydawnictwem Fischera, przechodz c do Suhr-

und Totenacker (1994) i szwajcarskiej pisarki Claudii Storz Burgers Kindheiten. Eine Annähe-
rung an Hermann Burger (1996) oraz analizy Christiana Schöna Hermann Burger: Schreiben als
Therapie (1997) i Tobiasa Warnecke Literarische Gestaltung affektiver Störungen im Werk von
Hermann Burger (2007). Na uwag zasuguje tak e esej Petera André Blocha Hermann Burger:
Familie und/oder Künstlertum (2010).
9
Burger, „Prestidigitator, Diabelli”, 42.
10
Tam e, 72.
166 DOROTA SONICKA

kampa, zadba o odpowiednie nagonienie tych zdarze , zatrudniaj c nawet

specjalist do spraw reklamy. Dlatego te wszelkie jego wysiki traktowane
byy przez krytyk literack jako nadzwyczaj niesmaczne chwyty rekla-
mowe. Szczególny niesmak i wiele gosów krytycznych wywoaa jednak
publikacja utworu Tractatus logico-suicidalis, nosz cego podtytu O samo-
bójstwie. Wi kszo krytyków potraktowaa go jako oburzaj cy szanta
moralny autora, zapowiadaj cego wszem i wobec swe samobójstwo.
Utwór ten zawiera na pocz tku do zaskakuj c i groteskow opowie
o tym, jak grupa mieszka ców pewnej górskiej miejscowoci, do której cz -
sto przyje d aj mieszczuchy, by w gecie samobójczym rzuci si w prze-
pa , poszukuje kolejnego turysty, który po niezwykle obfitej i wyszukanej
kolacji nie wróci na noc do pokoju hotelowego. Wszystko wskazuje na
samobójstwo, tym bardziej e w jego pokoju znaleziono r kopis zatytu-
owany Tractatus logico-suicidalis, prezentuj cy samobójcze myli jego
autora. Oprócz Traktatu w pokoju znajduj si tak e inne manuskrypty,
m.in. powieci Schilten i Die Künstliche Mutter czy te opowiada Blanken-
burg i Diabelli, przy czym w tym ostatnim — o zgrozo! — autor opisa
sztuczk iluzjonisty, inscenizuj cego przed publicznoci wasne samo-
bójstwo. „Sztab kryzysowy”11, poszukuj cy potencjalnego samobójcy, do-
ciera ponadto do informacji uzasadniaj cych jego czyn: opucili go „ ona
i dziecko” (s. 162), utraci posad redaktora kulturalnego w „Aargauer Tag-
blatt”, od lat cierpi na depresj endogenn , na impotencj , a tak e z powodu
rozpadu przyjani. W tej wst pnej cz ci Traktatu wszystko wskazuje wi c
na to, e owym potencjalnym samobójc jest sam Hermann Burger, który
publicznie podaje przyczyny swej decyzji. Rankiem grupa poszukiwawcza
odnajduje jednak niedoszego samobójc w restauracji przy niadaniu, gdzie
okazuje si , e sp dzi upojn noc w pokoju kelnerki. Zostaje starannie
wylegitymowany wanie jako pisarz Hermann Burger wraz z podaniem
wszelkich danych z jego paszportu. Odnaleziony pisarz ko czy tymczasem
pisa wst p do swego najnowszego tekstu zatytuowanego „Biae pieko”
(s. 166), w którym — podaj c si za adepta najwy szej sztuki magii, pra-
cuj cego pod artystycznym pseudonimem „Amandus Conte Castello Ferrari”
(s. 166) — wyznaje, e po przejciu czerwonego, czarnego i biaego pieka
spisa poni ej swe spostrze enia, ujawniaj c tajniki swej wasnej egzystencji.

11
Hermann Burger, „Tractatus logico-suicidalis”, w: ten e, Werke in acht Bänden, red.
Simon Zumsteg, t. 8 (München: Nagel & Kimche, 2014), 159. Przy kolejnych cytatach z tego
utworu podaj w nawiasie w przypadku wst pu numer strony, natomiast przy sentencjach ich ko-
lejny numer; wszystkie przekady cytatów pochodz ode mnie — D.S.
 NIEMONO YCIA: TRACTATUS LOGICO-SUICIDALIS HERMANNA BURGERA 167

Tym, co nast puje poni ej, jest zbiór — jak formuuje to we wst pie sam
autor — „1046 mortologizmów” (s. 162), a wi c ró nych sentencji i afo-
ryzmów na temat mierci, samobójstwa, choroby i depresji, dla których
punktem wyjcia staje si zdanie: „Gegeben ist der Tod, bitte finden Sie die
Lebensursache heraus” — „Faktem jest mier , prosz znale przyczyn
ycia”. Ju na pierwszy rzut oka Traktat jawi si jako parodia synnego
dziea Ludwiga Wittgensteina, co podkrela nie tylko tytu, ale tak e struk-
tura utworu oraz jego zamierzenie ukonstytuowania nowej dziedziny nauki
nazwanej „totologi ” (nr 4). Wychodz c od tezy Wittgensteina: „wiat jest
wszystkim, co jest faktem” 12, autor Traktatu logico-suicidalis stwierdza
totologicznie: „mier jest wszystkim, co jest mierci ” (nr 76). Równo-
czenie w przekornym nawi zaniu do ostatniego zdania traktatu Wittgen-
steina: „O czym nie mo na mówi , o tym trzeba milcze ” 13 podejmuje prób
wykroczenia poza granice tego, co wyra alne, tzn. prób wykroczenia poza
granic dowiadczenia mierci.
Traktat Burgera nie jest jednak dzieem filozoficznym, lecz raczej swoi-
st podró poprzez literackie, filozoficzne i naukowe rozwa ania na temat
mierci i samobójstwa, tak e na temat funkcji literatury, jest bowiem przede
wszystkim zbiorem mniej lub bardziej widocznych cytatów, aluzji i nawi -
za intertekstualnych do prac caego szeregu mylicieli, filozofów i pisarzy,
którzy pisali o mierci i samobójstwie i z których wielu samobójstwo po-
penio lub zmaro w modym wieku. Obok Wittgensteina znajdujemy tu
wi c odniesienia do Platona, Epikura, Kanta, Feuerbacha, Schopenhauera,
Nietzschego, Kierkegaarda, Freuda, Sartre’a czy Alberta Camus, ale tak e
do Goethego, Schillera, Novalisa, Büchnera, Heinego, Trakla, Benna, Tho-
masa Bernharda, Ingeborg Bachmann, Adolfa Muschga czy te Fritza Zorna
i jego synnej powieci o umieraniu Mars. Autor Traktatu nawi zuje ponadto
wielokrotnie do znanych iluzjonistów, szczególnie do ‘Wielkiego Hou-
diniego’, opisuj c ich ró ne sztuczki i ich mier . Istotn rol odgrywaj
równie odniesienia do mierci Franza Kafki, któr autor interpretuje jako
swoist form samobójstwa, oraz do rozwa a Emila Ciorana, pisz cego po
francusku rumu skiego filozofa i eseisty, którego przesi kni te pesymizmem
pisma i aforyzmy ukazuj bezsens istnienia i balansowanie na kraw dzi
mi dzy yciem i samobójstwem. Najwa niejszym odniesieniem intertek-
stualnym, wr cz foli do Traktatu Burgera, jest jednak niew tpliwie synny

12
Wittgenstein, Tractatus logico-philosophicus, 5.
13
Tam e, 83.
168 DOROTA SONICKA

i szeroko dyskutowany esej Jeana Améry’ego Podnie na siebie rk

(1976), z którego zreszt pochodzi doskonaa wi kszo odniesie inter-
tekstualnych wykorzystywanych przez szwajcarskiego pisarza.14
W eseju tym, w przejmuj cych rozwa aniach o zbli aniu si do kresu
ycia, Améry stara si przywróci godno decyduj cym si na jego
zako czenie. W odpowiedzi na odwieczne pytanie: czy warto y ? prze-
prowadza dyskurs peen nami tnoci, a zarazem dyskrecji i poszanowania
wolnoci osobistej. Posuguj c si ró nymi kategoriami filozoficznymi,
przekada je na j zyk eseju, uatwiaj c w ten sposób czytelnikowi pod anie
za swym wywodem i pozwalaj c zrozumie sw nieatw przecie , bo trudn
do zaakceptowania, myl. Opisuje samobójstwo jako ten moment ycia,
w którym czowiek najsilniej dowiadcza swej miertelnoci. Przy tym nie
chodzi tu o abstrakcyjne poj cie mierci, o wiedz , e kiedy wszyscy
musimy umrze , lecz o mier konkretn , o dowiadczenie graniczne, czyli
waciwie ju nie-dowiadczanie. Najwa niejszym zamierzeniem eseju Amé-
ry’ego jest idea tolerancji, próba poredniczenia mi dzy prze yciem subiek-
tywnym i ogl dem intersubiektywnym. Améry nie opisuje zatem samo-
bójców z ich wasnej perspektywy ani te z pozycji obiektywnego obser-
watora, lecz stara si niejako zaj pozycj porodku, uatwiaj c zro-
zumienie obydwu punktów widzenia. Jego wywód sformuowany jest w spo-
sób jasny, przyst pny i precyzyjny, jest równoczenie bardzo poetycki, peen
przenoni, umo liwiaj cych czytelnikowi lepsze wczucie si w psychik ,
w egzystencjalne dylematy i cierpienia samobójców. W efekcie esej Amé-
ry’ego jest niezwykym filozoficznym traktatem o czowieku znajduj cym
si na granicy ycia i mierci, o historii jego wyobcowania, o jego nie-
nawici, któr wzbudza w nim coraz bardziej obce mu spoecze stwo. I jest
przede wszystkim apelem o prawo do wolnoci osobistej, przekraczaj cej

14
Szczegóowego porównania utworu Burgera z esejem Jeana Améry’ego dokona Markus
Kleinert w swej rozprawie Suiziddiskurs bei Jean Améry und Hermann Burger: Zu Jean Amérys
„Hand an sich legen“ und Hermann Burgers „Tractatus logico-suicidalis“ (Stuttgart: Ibidem,
2000). Wskazuj c na znaczenie fikcjonalnego wst pu do utworu Burgera, który w pierwotnym
manuskrypcie nosi jeszcze tytu „Fahndungsnacht in Göschenen” (tam e, 60; ‘Nocna akcja
poszukiwawcza w Göschenen’), podkrela Kleinert cakowicie odmienne zamierzenia obydwu
autorów: podczas gdy Améry poszukiwa u czytelnika zrozumienia swych racji, Burger stworzy
tekst, który z zao enia uniemo liwia jak kolwiek komunikacj (por. tam e, 102). Koncentruj c
si na tej — jak najbardziej susznej — tezie oraz na porównaniu ‘mortologizmów’ Burgera
z tezami eseju Améry’ego, Kleinert nie uwzgl dni jednak w wystarczaj cym stopniu wyj tko-
woci sytuacji narracyjnej w utworze Burgera oraz przede wszystkim szczególnego zwi zku
Traktatu z wczeniejszym opowiadaniem pisarza Prestidigitator, Diabelli.
 NIEMONO YCIA: TRACTATUS LOGICO-SUICIDALIS HERMANNA BURGERA 169

wszelkie granice — o prawo do wolnoci decydowania o wasnej mierci.

Améry stanowczo dystansuje si od negatywnego poj cia, jakim jest samo-
bójstwo (Selbstmord), opowiadaj c si za u ywaniem okrele takich, jak
‘wolna mier ’ (Freitod) czy te ‘mier z wasnej r ki’ (Hand an sich
legen). Dystansuje si równoczenie od stanowiska psychologów, psy-
chiatrów, socjologów i duchownych, traktuj cych samobójstwo jako cho-
rob , jako akt wymierzony przeciwko spoecze stwu. Tym samym dystan-
suje si od suicydologii, która koncentruje si jedynie na przyczynach samo-
bójstwa i próbach leczenia tzw. zespou presuicydalnego15, nie potrafi c uj
mierci w kategoriach obrony wasnej suwerennoci jednostki. Jak wykazuje
Améry, wszystkie te dziedziny nauki postrzegaj samobójstwo z perspek-
tywy logiki ycia, tymczasem — jak stwierdza — istnieje tak e logika
mierci, podobnie jak istniej pop d do ycia i pop d do mierci. Dlatego te
Améry podkrela, e osoba wybieraj ca mier z wasnej r ki nie jest
zabójc i wcale nie musi by osob szalon lub chor — z myli samo-
bójczych nie mo na nikogo uleczy jak np. z odry. Samobójca jest po prostu
czowiekiem wolnym, decyduj cym o sobie bez ogranicze . Jest osob od-
czuwaj c przesyt ycia, wr cz wstr t do ycia i dlatego wanie pragnie
z niego zrezygnowa , a rezygnacja ta i decyzja o wasnej mierci jest naj-
wa niejszym przywilejem czowiecze stwa.
W swym Traktacie Burger penymi garciami czerpie z eseju Améry’ego,
który okrela jako prac na wskro totologiczn . Nie troszczy si jednak
specjalnie o jego faktyczny wydwi k i cz sto z premedytacj zmienia zna-
czenie jego wywodu, prezentuj c w sposób nader apodyktyczny i zupenie
przeciwstawny do wywa onego dyskursu Améry’ego stanowisko cakowicie
subiektywne. Istotn wskazówk odnonie do tego, e Burger w pewnym
sensie przeciwstawia swój Traktat esejowi Améry’ego, jest podtytu jego
utworu „O samobójstwie”, gdy tymczasem Améry ju w podtytule swego
eseju pisze o „wolnej mierci”. Mimo to Burger wykorzystuje ró ne re-
fleksje, sformuowania i metafory Améry’ego, lecz nie po to, by je dysku-
towa , by je potwierdza lub negowa , lecz przede wszystkim, by uwietni
swój wasny wywód, co zreszt wród krytyków literackich wywoao zde-
cydowane protesty. Sformuowania Améry’ego staj si tak e nierzadko
katalizatorem dalszych przemyle twórcy Traktatu, ró nych wariacji na
dany temat, lub te s  czone z cytatami z innych tekstów, przez co po-

15
Termin wprowadzony przez austriackiego psychologa Erwina Ringela, autorytet w suicy-
dologii i twórc licznych prac na temat samobójstwa.
170 DOROTA SONICKA

wstaj nowe mo liwoci ich interpretacji, cz sto zupenie sprzeczne z inten-

cjami ich autorów. Wskutek tego w Traktacie Burgera nie dochodzi do dia-
logu ani mi dzy jego utworem i esejem Améry’ego, ani te mi dzy po-
szczególnymi przytaczanymi przeze tekstami. Wskutek tego czytelnik czu
si mo e zawiedziony w swych oczekiwaniach, zachowuj c dystans i wy-
kazuj c sceptycyzm wobec prezentowanych treci.
Tractatus logico-suicidalis Hermanna Burgera jest utworem sprzecznym
wewn trznie, z rozmysem prowokuj cym do ró nych interpretacji. Zamie-
rzeniem autora byo niew tpliwie zatarcie granic mi dzy fikcj a rzeczy-
wistoci , mi dzy tekstem literackim, filozoficznym i pseudonaukowym, co
podkrelaj np. takie elementy, jak formuowanie definicji, podawanie ró-
de cytowa czy te u ycie formy pluralis maiestatis. Pozorna jednak
dyskursywno Traktatu negowana jest równoczenie poprzez nie zawsze
logiczne po czenia poszczególnych sentencji, poprzez ich wzajemne wy-
kluczanie si oraz nierzadko makabryczny humor, z jakim potraktowano
dyskutowan problematyk . Ta wr cz groteskowa prezentacja uniemo liwia
w efekcie identyfikacj czytelnika z pierwszoosobowym narratorem, nie
pozwala mu na podj cie dyskusji z tekstem i na wasne refleksje. Autor
Traktatu przyjmuje tu niejako pozycj apodyktycznego nauczyciela, który
nie dopuszcza gosu sprzeciwu i z góry udziela odpowiedzi na postawione
pytania. Usiuje nieustannie wywoywa u czytelnika sprzeczne reakcje:
prowokowa refleksje, apelowa o wspóczucie16 i równoczenie wywoywa
oburzenie szczególnie prowokuj cymi wypowiedziami. W efekcie czyni nie-
mo liw jak kolwiek komunikacj mi dzy czytelnikiem i tekstem, przez co
apelatywna funkcja tekstu nie mo e by zrealizowana.
Brak identyfikacji czytelnika ze stwierdzeniami narratora Traktatu wy-
nika ponadto w du ej mierze ze wspomnianego ju zatarcia granic mi dzy
fikcj literack a rzeczywistoci , w czym szczególna rola przypada wst p-
nej cz ci utworu, ukazuj cej poszukiwania zaginionego pisarza przez grup
mieszka ców. W oczywisty sposób chodzi tu o fikcj literack , a pojawienie
si w niej postaci o nazwisku Hermann Burger i przypisanie jej cech rze-
czywistego autora tekstu prowadzi do fikcjonalizacji autora i równoczenie
odfikcjonalizowania prezentowanej postaci. Niezwykle wa ne w tej cz ci
Traktatu s równie prezentowane tu dyskusje i komentarze czonków grupy

16
Por. np. nast puj ce sentencje: „519 Jeszcze w swym ‘échec ultime’, przy totalnym upadku
czowiek odczuwa potrzeb bycia zrozumianym. Rozczulaj ce. Upadku nie mo na zrozumie ,
mo na tylko ze zgroz si odwróci . 520 A mimo to niniejszy Tractatus zabiega o absolutnie
ostatnie zrozumienie”.
 NIEMONO YCIA: TRACTATUS LOGICO-SUICIDALIS HERMANNA BURGERA 171

poszukiwawczej, którzy w przeciwie stwie do czytelnika rzeczywistego zna-

j ju tekst zatytuowany Tractatus logico-suicidalis. Dyskusje te ukazuj
mianowicie ró ne mo liwoci recepcji utworu, który czytelnik dopiero
b dzie czyta , a wi c sugeruj mu ju z góry okrelon konkretyzacj . Tak e
ten zabieg autora uniemo liwia zatem podj cie dyskusji z prezentowanymi
‘mortologizmami’, poniewa czytelnik ju z góry wie, jakie s mo liwoci
interpretacji tekstu, jak te , e autorem owych ‘mortologizmów’ jest w rze-
czywistoci fikcyjna posta pisarza opisanego we wst pie. W ten sposób
powstaje efekt dystansu, porównywalny do efektu, jaki np. w Wilku stepo-
wym stworzy Hermann Hesse, umieszczaj c przed zapiskami Harry’ego
Hallera cz  prezentowan jako sowo wst pne od wydawcy. Nadzwyczaj
rozbudowana intertekstualno Traktatu sugeruje zatem, e tekst ten jest
w istocie swoist kontynuacj pewnej tradycji literackiej, a nie opisem
wasnych zmaga autora z myl o samobójstwie.
W zasadniczej cz ci Traktatu mamy do czynienia z ponad tysi cem
„totologizmów, mortologizmów lub suicydalizmów” (nr 768), su cych nie
tyle dyskusji na temat mierci i samobójstwa, ile ukonstytuowaniu dziedziny
nazwanej „totologi ”. Autor Traktatu tworzy j w nawi zaniu do suicydo-
logii, która jednak jako nauka o samobójstwach koncentruje si wedug
niego jedynie na odtwarzaniu przyczynowo-skutkowego a cucha zdarze
prowadz cych do samobójstwa, oraz w nawi zaniu do tanatologii, któr
okrela jako pozorn nauk o mierci. Fenomen mierci bowiem wyjania
wedug niego dopiero totologia, b d ca „nauk i filozofi o totalnej hege-
monii mierci nad yciem” (nr 4). W wyranym nawi zaniu do eseju Jeana
Améry’ego, przejmuj c i rozwijaj c jego terminologi , ale tak e w nawi -
zaniu do Jacques’a Derridy i jego terminologicznych zabaw j zykowych
autor Traktatu wyró nia ró ne typy samobójców (por. nr 89), tzn. planu-
j cego samobójstwo (Suizidär), podejmuj cego nieudan prób samobójcz
(Suizident), rzeczywistego samobójc , którego targni cie si na ycie ko czy
si sukcesem (Suizidant) oraz samobójc totologicznego (totologischer Sui-
zidant, Suizidalist), który uzasadnia swój czyn w sposób naukowy. Do tego
dochodzi wreszcie typ tzw. samobójcy-dziea (Opus-Suizidant), a wi c twór-
cy popeniaj cego samobójstwo lub umieraj cego w modym wieku, przez
co dzieo jego nabiera odpowiedniej rangi, a on sam na wieki pozostaje
w pami ci potomnych. Wedug autora Traktatu takimi „samobójcami-dziea”
byli m.in. Kafka, Schiller, Büchner, Kleist i Trakl, ale b dzie nim tak e on
sam. W kuglarskim pokazie gry j zykowej, ongluj cej poj ciami suicydo-
logii, tanatologii, ontologii, onkologii i totologii, autor dochodzi wreszcie do
172 DOROTA SONICKA

poj cia tautologii, stwierdzaj c m.in., e depresja jest „egzystencjalnym

pleonazmem”, poniewa w sposób addytywny skazuje osoby o skonno-
ciach samobójczych „na ponown chorob mierteln ” (nr 62). W rzeczy-
wistoci jednak tautologizm jest w Traktacie dominuj c figur stylistyczn ,
mimo bowiem wielu prób zdefiniowania i dokadnego opisania ró nych
zjawisk, stanów i sytuacji we wci pojawiaj cych si w tekcie Burgera
tautologiach dochodzi do tak absurdalnej sytuacji, e tekst ten ju waciwie
nie odnosi si do rzeczywistoci, nie przekazuje adnych treci, lecz pozo-
staje zamkni t w sobie rzeczywistoci czysto j zykow , której poszcze-
gólne znaki nie wskazuj ju poza siebie, lecz jedynie na siebie same.
Wskutek tego okazuje si wi c, e tematem Traktatu nie s mier i samo-
bójstwo, lecz waciwie staje si on tematem dla siebie samego, podobnie
zreszt jak ró ne mo liwe sposoby jego odczytania.
W Traktacie pojawiaj si cz sto metafory mierci, pochodz ce równie
z j zyka potocznego — typu ‘zasn na wieki’ czy ‘spoczywaj w pokoju’,
blunierczo pisze autor o „Trójcy samobójstwa: umieranie, zabijanie, bycie
zabitym” (nr 167), czego odpowiednikiem ma by totologiczna formua:
„Umieram si ” („Ich sterbe mich”, nr 166). Znaczenie decyduj ce wród
metafor mierci jako dowiadczenia granicznego zyskuje choroba, szcze-
gólnie depresja, która ze wzgl du na brak mo liwoci komunikacji z innymi
 czona jest przez Burgera nierozerwalnie z samobójstwem. Wedug niego
z takiego wyobcowania egzystencjalnego prowadz tylko trzy drogi ku prze-
kroczeniu wszelkich otaczaj cych cierpi cego granic, a mianowicie terapia
poprzez sztuk , poprzez magi lub samobójstwo, przy czym za ka dym
razem niezwykle wa ny jest styl, w jakim si tego dokonuje, albowiem „im
bardziej ryzykownie i w sposób wyrafinowany z ni gramy, tym bardziej
apokaliptyczna wydaje si mier ” (nr 801). W efekcie w Traktacie samo-
bójca ukazany jest jako twórca, magik i artysta, wykonuj cy salto mortale
bez zabezpieczenia (por. nr 133), samobójstwo za jako jego najwspanialszy,
bo jednorazowy wyst p, jako artefakt, najdoskonalsze dzieo sztuki: „373
Gdy zatem prawdziwy artysta popenia samobójstwo, zrozumia, e mier
jako trywialna obraza ycia, szczególnie egzystencji artefaktycznej, zaczyna
go nudzi ”; „634 Naszym zadaniem jest koniecznie: stylistycznie podoa
naszemu odejciu”. Lecz jako artefakt jest samobójstwo równoczenie —
podobnie jak dzieo artysty czy wyst p iluzjonisty — prób zwrócenia uwagi
na siebie samego, wywoania wielkiego poruszenia wród innych: „844 Jak
Narcyz w swym odbiciu, tak samobójca zakochany jest w swym pogrzebie.
Gdy uczestniczy w ostatniej posudze innym, niechybnie napywaj mu zy
 NIEMONO YCIA: TRACTATUS LOGICO-SUICIDALIS HERMANNA BURGERA 173

do oczu: jako przedsmak tego, e jeden wystrza z pistoletu umo liwi mu

wywoanie tak wielkiego alarmu wród blinich”. Tkwi jednak za tym
niezwykle g boki ból egzystencjalny, t sknota za sob samym, za sw
wasn to samoci , o czym wiadcz chocia by cz ste wzmianki o Wil-
liamie E. Robinsonie, jak np.: „714 Tak mo e dziaa tylko prawdziwy arty-
sta: gala po egnalna, gala mierci. Czapki z gów przed Chung Ling Soo!”
Chung Ling Soo (1861–1918), o którym pisa Burger ju w swym opo-
wiadaniu Diabelli, Prestidigitator, by ameryka skim iluzjonist , który
w rzeczywistoci nazywa si William Ellsworth Robinson. Na scenie stwo-
rzy tak przekonuj c kreacj Chi czyka, e dopiero po jego mierci, do
której doszo wskutek wyst pu polegaj cego na apaniu ustami pocisków
wystrzelonych z broni palnej, wyszo na jaw, e nie by Chi czykiem. Jego
tajemnicza mier staa si ródem wielu spekulacji, jednak e Diabelli
przekonany jest, e bya to najdoskonalsza „autodysparycja”, „najzimno-
krwistsze samobójstwo” 17, którego celem byo dostarczenie „miertelnego
dowodu” na to, e Robinson y naprawd . Dzi ki Chung Ling Soo Diabelli
zrozumia, e i on nie ma ju innego wyjcia, gdy stwarzaj c „iluzj za
iluzj ” 18 i przybieraj c coraz to nowe pseudonimy artystyczne, roztrwoni
„swoje wasne ‘ja’”. Tractatus wyranie nawi zuje do tych przemyle
Grazio Diabellego, staj c si ich bolesn konsekwencj .
Mimo tej ekwilibrystycznej stylistyki, uniemo liwiaj cej czytelnikowi
identyfikacj i wspóczucie, Tractatus logico-suicidalis jest wi c jednak
niew tpliwie prób porozumienia si ze wiatem, prób ukazania wasnych
cierpie i dylematów, ukrytych pod paszczykiem sownej bazenady i wi-
sielczego humoru, i to zapewne w momencie, gdy autor planowa ju wasn
mier , przygotowuj c jeszcze jedynie odpowiednio wspaniay ‘wyst p’,
którym mia ‘zej ze sceny’. Po nagonieniu swych problemów osobistych
i publicznej zapowiedzi, e kolejnym jego utworem b dzie tetralogia za-
tytuowana Brenner, co przynajmniej na kilka najbli szych lat powinno byo
wykluczy plany samobójcze, Hermann Burger dokona 28 lutego 1989 r.
swego ostatecznego ‘wyst pu’, za ywaj c nadmiar barbituratów. 8 marca
1989 r., w dniu pogrzebu, w magazynie Der Brückenbauer ukazaa si —
zgodnie z ustaleniami poczynionymi z artyst jeszcze przed jego mierci —
publikacja Yvonne Böhler „Sich selbst wegzaubern” [Wyczarowa wasne
znikni cie] z seri zdj , na których Hermann Burger stopniowo znika ze

17
Burger, „Prestidigitator, Diabelli”, 59 i 61–62.
18
Tam e, 48.
174 DOROTA SONICKA

sceny, a staje si niewidoczny19. Dzie po jego mierci, zgodnie z wcze-

niejszymi zapowiedziami, w ksi garniach ukazaa si jego ostatnia uko -
czona powie Brunsleben jako pierwsza cz  planowanej tetralogii Bren-
ner, któr zadedykowa swym ‘krewnym, przyjacioom, psychoterapeutom
i uczestnikom dziea’ 20. Powie ta opisuje histori upadku szwajcarskiej
dynastii producentów cygar, ale tak e tutaj autor w pewnym sensie zapo-
wiada swe samobójstwo, gdy opisuje przygotowania, jakie ju poczyni,
tzn. m.in. kupi sobie czerwone Ferrari, poniewa w obliczu bliskiej mierci
jakakolwiek oszcz dno nie ma ju sensu. Brunsleben jest powieci
z kluczem, zawieraj c niezliczone aluzje i zagadki literackie oraz odnie-
sienia do osób z najbli szego otoczenia autora. Granica mi dzy nim a stwo-
rzon przeze postaci , mi dzy autobiografi a literatur , zatara si tu ju
niemal bez reszty. Jak wczeniej wi kszo bohaterów jego monomanicznej
prozy Burger doszed w tej powieci do definitywnego kresu, staj c si
ostatnim bohaterem swej wasnej opowieci o niemo noci ycia.

BIBLIOGRAFIA

Améry, Jean. O starzeniu si. Podnie na siebie rk, prze. Bogdan Baran. Warszawa:
Czytelnik, 2007.
Bloch, Peter Andre. „Hermann Burger: Familie und/oder Künstlertum”. W Familienbilder als
Zeitbilder. Erzählte Zeitgeschichten bei Schweizer Autoren vom 18. Jh. bis zur
Gegenwart, red. Beatrice Sandberg, 229–251. Berlin: Frank & Timme, 2010.
Burger, Hermann. Diabelli i inne pisma do dyrekcji, prze. Jacek Buras. Gda sk: sowo/obraz
terytoria, 2006.
Burger, Hermann. „Die allmähliche Verfertigung der Idee beim Schreiben. Frankfurter Poetik-
Vorlesung”. W ten e. Werke in acht Bänden, red. Simon Zumsteg, t. 8, 65–153. Mün-
chen: Nagel & Kimche, 2014.
Burger, Hermann. „Tractatus logico-suicidalis”. W ten e. Werke in acht Bänden, red. Simon
Zumsteg, t. 8, 155–330. München: Nagel & Kimche, 2014.
Burger, Hermann. Werke in acht Bänden, red. Simon Zumsteg. München: Nagel & Kimche, 2014.
Großpietsch, Monika. Zwischen Arena und Totenacker. Kunst und Selbstverlust im Leben und
Werk Hermann Burgers. Würzburg: Königshausen & Neumann, 1994.
Hermann Burger — zur zwanzigsten Wiederkehr seines Todestages, red. Magnus Wieland, Simon
Zumsteg. Zürich: Edition Voldemeer, 2010.
Kleinert, Markus. Suiziddiskurs bei Jean Améry und Hermann Burger: Zu Jean Amérys „Hand an
sich legen“ und Hermann Burgers „Tractatus logico-suicidalis“. Stuttgart: Ibidem, 2000.

19
Por. Simon Zumsteg, „Zeittafel zu Burgers Leben und Werk”, w Burger, Werke in acht
Bänden, t. 8, 362.
20
Por. Peter Stocker, „Hermann Burgers ‚échec ultime‘? Nachtrag zu ‚Brunsleben‘ (1989)“,
Schweizer Monatshefte 72 (1992), 2: 151.
 NIEMONO YCIA: TRACTATUS LOGICO-SUICIDALIS HERMANNA BURGERA 175

Salü, Hermann. In memoriam Hermann Burger, red. Markus Bundi, Klaus Isele. Eggingen: Isele,
2009.
Sonicka, Dorota. Den Rhythmus der Zeit einfangen. Erzählexperimente in der Deutschschweizer
Gegenwartsliteratur unter besonderer Berücksichtigung der Werke von Otto F. Walter,
Gerold Späth und Zsuzsanna Gahse. Würzburg: Königshausen & Neumann, 2008.
Stocker, Peter. „Hermann Burgers ‚échec ultime‘? Nachtrag zu ‚Brunsleben‘ (1989)”. Schweizer
Monatshefte 72 (1992), 2: 151.
Storz, Claudia. Burgers Kindheiten. Eine Annäherung an Hermann Burger. Zürich: Nagel
& Kimche, 1996.
Warnecke, Tobias. Literarische Gestaltung affektiver Störungen im Werk von Hermann Burger.
Hamburg: Dr. Kova, 2007.
Wittgenstein, Ludwig. Tractatus logico-philosophicus. Prze. i wst pem opatrzy Bogdan Wol-
niewicz. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997.
Zumsteg, Simon. ‹poeta contra doctus›. Die perverse Poetologie des Schriftstellers Hermann
Burger. Zürich: Edition Voldemeer, 2011.
Zumsteg, Simon. „Zeittafel zu Burgers Leben und Werk”. W Hermann Burger. Werke in acht
Bänden, red. Simon Zumsteg, t. 8, 343–362. München: Nagel & Kimche, 2014.

DIE UNFÄHIGKEIT ZU LEBEN:

HERMANN BURGERS TRACTATUS LOGICO-SUIZIDALIS
Zusammenfassung
Der Beitrag entwirft in Kürze die Poetik Hermann Burgers (1942–1989), eines der origi-
nalsten und kontroversesten Deutschschweizer Schriftsteller, und konzentriert sich auf seinen
vieldiskutierten Tractatus logico-suicidalis (1988), mit dem der Schriftsteller ein Jahr zuvor
seinen Selbstmord angekündigt hat, wodurch er unter Literaturkritikern für die größte Empörung
sorgte. Burgers Tractatus wird insbesondere in Anknüpfung an Jean Amérys Essay Hand an sich
legen analysiert, verwiesen wird jedoch zugleich auf den autobiografischen Hintergrund dieses —
trotz allem — zutiefst existenziellen Werkes.
Zusammengefasst von Dorota Sonicka

Schlüsselbegriffe: Deutschschweizer Gegenwartsliteratur; Hermann Burger; Freitod; autobiogra-

phisches Schreiben.

THE INABILITY TO LIVE:

HERMANN BURGER’S TRACTATUS LOGICO-SUICIDALIS
Summary
This article briefly sketches the literary art of Hermann Burger (1942–1989), one of the most
original and controversial German-Swiss writers. It then goes on to focus on his much-discussed
Tractatus logico-suicidalis (1988) in which, a year in advance, the writer announced his suicide;
this provoked extreme outrage amongst literary critics. Burger’s Tractatus is analysed with par-
ticular reference to Jean Améry’s essay Hand an sich legen but at the same time draws attention
to the autobiographical background to this work which, in spite of everything, is intensely human.
Translated by Malcolm Pender

Key words: German-Swiss literature; Hermann Burger; suicide; autobiography.