HOOFDSTUK I

D e I øndpoo gdsportr etten

Het prille begin van onzeWesterse cultuur in Indië ligt vroeg in de r7e eeuw. Spoedig
to.hì, de eeiste'schipvaart' \¡/aren schilders, onder wie portretschilders, uitgezwermd
brood
op avontuur, of op *inr, uit door hun penseel, dat in het vaderland niet steeds
opl..,..rd., en in het jonge Batavia ontstaat dan in het Kasteel, misschien niet opzette-
"..n"
[jk, misschien door lrnd.,roogdsbeeltenis, die er .bleef hangen, door een tweede,
land-
die er voor werd acþtergelaten, h.t begin van een Poftrettenverzameling. Deze
voogdelijke galerij gro.iá. regelmatig, "n de enige bestaande afbeelding van de
raad-

t dri Hoge Regering in het Kasteel van Batavia uit het midden der r8e eeuw toont
^1, van ongelijke
reeds vierent.intig porlr.,r.n aan de wanden' Het werd een verzameling
kwaliteit .n k1rnrt*larde, echter van historisch en kunsthistorisch belang' want van
Compagnie-
verscheidene landvoogden is geen andere beeltenis bekend en van sommige
schilders maakt het eiige aaiwijsbare werk deel uit van deze galerij. Z;4kriigt er haar
uniek karakter door en een bijzondere waarde'
Na de afbraak in rgog van het oude bolwerk in de benedenstad werden de portretten
u/aren
gehangen in Gaanderijenburg op Molenvliet, waar de gouvernementsbureaus
die met financiële steun van de regering
!.rr"rãgd, daarna in dã societeit De Harmonie,
i", g.ñorr*d en door haar gebruikt werd voor officiële ontvangsten en feesten.zIn de
landioogdswoning een paar huizen verder op Rijswijk was er geen plaats voor'
D" po"rtretten ãer hndvoogden hebben de Nederlands-Indische regering in de r9e
..u* i..1 zorgeî gegeven. D1t begon toen de bouw van het paleis op het Waterloo-
plein - oorrprãnkiijl bestemd voãr de gouverneur-generaal, doch nooit door
hem

t.*oo.rd - )i" voltãoiing naderde en betrokken zou worden door de departementen

toen
van algemeen bestuur. Oã Commissaris-Generaal Du Bus de Gisignies benoemde
.en .J-*issiera d;. 'een generale opname van alle schilderstukken en kunstvoorwerPen I Pietel van Oolt, Goenoeng P:rngerlngo, Prelnger

2
moest uitvoeren' en advies uitbrengen over de restauratie. Zij bestond uit de heren R.
Scott, J. A. Bik enJ. Tromp. Robert Scott was in r814 havenmeesterYân Semarang, ging
in rgzå naar Batavia en bouwde daar de huizen in gang Scott en gang Batoe+ (Konings-
plein); J. A. Bik was ongetwijfeld niet J. A. doch Adrianus Johannus Bik, die in r8r5
'kunr,,eekenaar' met Prof. Reinwardt naar Indië ging en in ú47 in Nederland
"1,
terugkeerde;s J. Tromp v/as de hoofclingenieur van de'Waterstaat en 's Lands gebou-
wat restâureren betreft
-.r,]D", de Commissie niet vakkundig was is duidelijk; dat zrl jaren
zelfs geheel in duister rastteo bleek bij de grote restauratie_in de 19z5-'26. Uit het
,"ppo"r, der Commissiez blijkt, dat van de schilderijen, die de generale opname had opge-
l.rrård, waarbij zeventien schilderstukken uit de Weeskamer, alleen de schilderijen,
,die ons toescúenen waardig te zljn te worden aangehouden' zouden worden schoon-
gemaakt. Een schilder of een restaurateur wordt niet genoemd en de veronderstelling
ligt ,roor d,e hand, dat inheemse en/of Chinese werklieden van Tromp's departement
hi vuil verwijderden... èn de oude vernissen...èn op vele plaatsen de verfhuid! Tien
jaar later *.rd d. heer Tromp opnieuw ongerust over de schilderijen, ongetwijfeld met
r.d.n, en wederom in 1852. Ziihebben een zwaar lot gehad'
Na de dubieuze behandeling in r8z8 werden de landvoogdsportretten gehangen in
cle vergaderzaalvan deRaadvanlndie in het Gouvernementshuis
(het'Witte Huis')
h"i Waterlooplein. Toen de Raad een kleine eeuw later naar het paleis van de
"rn
legercomm"nd"ni in het Hertogspark verhuisde, betrok departementspersoneel de
gíote zaal. Er waren in de r9e ãeuw ve"l portretten bijgekomen en de verzameling
f,urr- achter kasten en lessenaars lelijk in de verdrukking. Tenslotte werd zij over-
gebracht naar het oude Gouvernementshotel (Paleis Rijswijk) en naar het Paleis
Buiten-
"zorg.
tlrt merendeel moet toen reeds in slechte toestand zijn geweest' Toen ik de
schi"lderijen ín rgz5 voor het eerst zag) hadden de uitgezakte doeken scheuren en gaten,
in dat
waren då pa.relen door insecten aangetast en de vernissen blind geworden. Juist
ja"r kwam een Nederlandse restaurateur voor familiebezoek naar Batavia, voorzien van
..n -"r-. aanbeveling van majoor van Erp, kenner en hersteller van Boroboedoer.
Gouverneur-Generaal ño.k g"f onmiddellijk toestemming tot restauratie van de gehele
inte-
verzameling: de grote en Je kleine landvoogdsportretten' de landschappen en
rieurs (in P"aleis I(oningsplein), de grote portretten ten voeten uit en de kleine
por-
tretten der oranjelro.ri* çin de dii. paieizen en in de Volksraad) en de complete
en ik
galerij van kleine copieën oiì Boit.nrorg.t T*." jaten werkten de heer J' Koene
ãrn dl schild.erijen, h¡ de restauratie en ik aan de registratie van wat werd aaîge-
"*n
vangen, uitgevLerd eL afgeleverd, van wat als later toevoegsel verdween en van
u/at
,on1", to.h Ãg d, waardãvol onder overschilderingen te voorschijn kwam.
Het werd

3
 en vaak ver- teruggestuurd. Dr. Thomassen à Thuessink van der Hoop, secretaris van het Bata-
alle werkzaamheden, tevens van veel' dat verricht
een proces-verbaal van met viaasch Genootschap werd naar de Kempetai in het gebouw van de Rechtshogeschool
bij vorige resrauraties. uit.raárd kwam uit deze nauv¡e aanraking geroepen en moest bij de geopende kisten uitsluitsel geven over de inhoud, hetgeen
voort' dus een tt.ll:jl'" O'
knoeid was
verwaarloosde ãb3tttt" een studie van de portretten natuurlijk alleen de conservator der verzameling, Jan Frank, kon doen. Deze werd er
deze hun bestuursperiode en
compagnie,s.r.hiJ;'ï;;;;; ;*k d';
1""ä"""*o::Ï' voor uit een interneringskamp gehaald. In 1945 zijn een aantal portretten beschadigd,
der
portretten en copieën' van de lotgevallen
;;; d. schilders der gescheurd en door vocht aangetast met gebroken lijsten teruggevonden in een goedang
van hun karakter,
verzameling. . r r:^L* :- , van de Kodakfilmmaatschappij in de Sluisbrugstraat in Weltevreden.
Nad"erestauratiewerdendeschilderÛ.nilgoifrr.ctrlindepaleizenenindeVolks-
Gouverneut-Genetaal De Graef
,ol
i"ndrrr.rr"m.linfi.hilí.rij.rr'.
raad gehangen als Mr'
grote belangstelling.'Jo' ¿" portretten als zijn ambtsvoorganger
toonde een even
waardoor de collectie een eigen
het consefv"årsth"p
Fock had. ged"aan. Hij herstelde geregeld doch niet dikwijls was
kreeg en een plaats in de regeringr"i;nrk. wä1
status dã ochtenduren opengesteld'
het paleis Rijswijk åo, d. bezichtigin;;õ9;ïettenin om de openstelling telken-
Veel bezoek kwam er niet. er
bl..Ègt"t *i¿¿a te vinden
in een paleis' dat in
*ri.rr go'.ndi.n r-,"¿ rt., tåtàropen van bezoekers
male beken¿,. orineenaangrenzende
gebruik.Vras-.onr.,.,,,i.svand.el^ndvoogdind.g,ot.zaa]grote bezwaren' want er
de"n¡sw¡kzijde -
ontvangkamer, logés in de kamers.aan hing Indië's besturend
overal i"^a.-gtÉl¡" t" k'mã"
\rraren zeer veeld;;;;.r en
aan de wand. Natuurlijk h"d;; pLí,,antt pers de landvoogdsgalerij bekeken'
verleden
.,rot,ooi¿ *ä, .n a. p*ittt"1 hun spijkers hingen' Zoveel mo-
zodrade restaurari. "+ bezoekers: Professor Huizinga'
gelrjk ging ik., t..n -.t Nederlan¿r.'oiUt'i"nlandse
C.K.Elout_de3-starcorrespondentvanhet,A.lgemeenHandelsblad_,w'C.van
p. A. Regnault, M. André Honnorat' sena-
hoofdredaå;;;"r, de ¡avabode,
Meurs, bezocht
reur, roen deze voor zijn scheppi"g
át ôite Univeîsitaire in Parijs ook Indië
hield'
en in Batavi" rroo, fr., d"t"ui"*r.¡,
õ.nooi"t"p en de Kunstkring ãen voordracht een
voor
Enkele malen zljn enigeportretten
,,itg.l..nd ,an de Bataviasche Kunstkring
grote zaal van het
grore tentoorir,"lling.", .r a.? p"*.nd¡ d.Sratie van de
van de
zeer;"d;;. handelsconferentie van Ned'-Indiêmet
Kunstkringgebouw tijdens de "hit'g *toen van een portret van
beåltenis van Co.n
ter rechterzijde
Japan in tg3...pe z¡dí datvan Jacques Specx' grondlegger
en on-
H.M. Koningin Wiil;i;it", ter linker
van veel Japanners
handel måt ¡'p'n' De aanwezigheid
derhouder van 's Compagnies in die
lange tijd dooi geheel Indië' was
niet alleen ¿.-.oni.rËntietafel, d";h ;tät
""., ooit'c
maanden beklemmender dan conservatorschap
nam de schilderJan Frank het
In 1939 bij -U;;;;;r.t r,"., Holland Tjarda van starken-
mij over en drie jaar later pakte n+"n lastvan deiandvoogd
van
die vervoerd werdeñ n'"i ttn
suikerfabriek
borgh sr^.t oo*Jr;J;;r;;*,."
ir r.irl*
werden gevonden en naar Batavia
in Klatten in oost Java, waar zîj doorde Japanners
J

4
 zijnen in A.gra gearresteerd uit hoofde van repressaille' .In 16z3 was hij echter v¡eer op
HOOFDSTUK 2 vrije voeten en vertrok naar Batavia. Hij is dan opperkoopman (Daghregister des Cas-
teels ró24-'zgr 3g)rvertrekt weer naar Suratte en brengt geschenken over van de rege-
ring in Batavia,o.a.een casuaris aan de vorst van Camboya. Vapoer stond in hoge gunst

Scltild,ers en rcþ,ena,ørs in d.e zepentiende eeu,w aan het hof ook om zijn schilderkunst en waarschijnlijk zijn twee koppen van een man
en vrouw in een medaillon (t$ cm) zonder nadere aanduiding in een brief van Vapoer
'Wollebrand
aan Geleynssen de Jonge directeur in Perzië in ú25 ontvangen, van zijn
tekenpen (stukken V/. Geleynssen de Jonge No. 3J, Alg.R.Arch.). Vapoer overleed te
Suratte in 1633. rJit zijn nalatenschap werd voor een waarde van f zo.ooo aan juwelen
en diamanten aangehaald en bij de Raad van Justitie te Batavia verbeurd verklaard als
voortspruitende uit particuliere handel.+
Jøn Lacasz. pan Hasselt, Hendrick Boadeøi.jn pan Lockhorst (in ú44 hofschilder) en
Phili.ps Angel (in 165r uit Leiden naar Perzië) werden alle drie zeer gewaardeerd door
Landsarchief worden veel portretten
en
In testamenten en boedelinventarissen in 's een aanduiding van de Shah Abbas. De twee laatsten leerden de vorst tekenen. Van Hasselt stond om zijn
een schildersnaam, soms
zeer veelschilderijen genoemd, nooit diensten aan de Compagnie ook in de gunst van de XVII, die hem ín 16z5-'26 bij een
,het .rr"d., met een gerafelde kraag...'; een enkele
voorgestelde... p-or,r., y* 1]r, kort verblijf in Nederland, waarheen de schilder,A.bbas' gezant Mousa Beg vergezelde,
g"ril"¿ was gemaakt'i ondtr al deze schilderijen is
maal bleek, dat een;;t"* i" vân een gouden keten met penning ter waarde vanf z.4oo vereerden en hem/4.ooo schon-
g'oæ gotdgtcomponeerde famüiegroep
stellig Compagnier*.'k geweest, wantde kleur en strelend ken 'tot een erkentenisse'. Hij wordt in verschillende bronnen portretschilder ge-
C**;;, ;:;;kend e1 g.d.tJ.rd rã64 of"'65, mooi van
Jacob Janssen noemd, was in úzg ín Batavia doch liet geen aanwijsbaar werk na.s
en zijn ijdelheid, thans in het Rijksmuseum'
voor de zelfbewusre éoïp"gni.sdieiaar wor- Hendrick Boadewi.jn pan Lockborsl was in 164r in de rang van onderkoopman in Indië
moer navolging h.bb.n gå,,ita.t en bestellingenuitgelokt' In reisbeschrijvingen
"g.no..d en eveneenrln dt Compagniescorrespondentie' Soms gekomen. Hij werd ín ú44 aan Shah Âbbas II als schilder afgestaan en de brieven uit
den echter wel schilder, Perzië aan Gouverneur-Generaal en Raden van dat jaar tot t647 lichten over hem in.
zwierven zi1 opeigen inítiatief naar het oosten
tn bt"ikttn dan niet steeds Batavia'
waren zij Vøn Lockborsl is voor drie jaar in dienst genomen tegen een tractementvanf 4.ooo. 'Een
soms kwamen zij uit in dienst der
compagnie met gage el kostgeld'z vaak
treffelijke gage', zegt Carcl Constant, de directeur in Perzië. Maar Z.M. en de rijks-
in perzië en Hindostan bij de vorsten uríi"
trtk tn ãanzien en dan ook bij de Hoge
Compag- genoten zijn dan ook zeer ingenomen met Van Lockhorst's conterfeitsels. Een brief van
in A.msterdam''ü¡ant zij konden voor de
Regering in Batavia.n d"'H"r.n XVII werden daar- de schilder door hem ondertekend ligt in de papieren W. Geleynssen de Jonge.6 Deze
onderhouden en koopman-schilders
nie voordelige relaties aanknopen en al voor de is van 1645 toen Van Lockhorst nog geen reden tot klachten had gegeven. In ró47 was
)iiltnveel schilders geweest en alleen
om gaarne als hofschild.r afgÅta ^n. n, genoemd'r die er wel en de commissarissen der V.O.C., Nicolaas Verburch en W'illem Busting,
hen *å¿tn echter slechts in de literatuur
r7e eeuw is de lijst lang; velen van schrijven 4 mei uit Ispahan, dat de schilder 'zich zelf niet gouverneren kan en door een
en weinig werk is er van hen over' luxurieus, ongebonden leven de Compagnie veel schande heeft aangedaan'. Zijheb-
eeuw vat ik in Bijlage I en II :'T.n en
ga met
De meeste schilders uit de I\e en r8e ben hem moeten vervangen en aan de dienst van de Shah onttrokken. Een jaar later is
,D. Landsverzameling schilderijen' j" overzicht slechts kort in op
verwijzing nr"r {t Hendrick Boudewijn in Batavia. Het portretschilderen zalhij er niet hebben nagelaten.
de schild.err, di. dã* f.rronrli" of
nrg.t",.1 *.tk in de Compagniesadministratie of
Hij kan vóór zijn vertrek naar Perzië het portret van Antonio van Diemen (landvoogd
*""i¡f. gestalte
haar samenleving
kr.i.rr, of in verband kunnen worden gebracht met van 1636-'45) hebben geschilderd en na zijn terugkeer dat yan Cornelis van der Lijn
de landvoogdsportretten' , a-,--^^^^i^. Lii -,,^,Lr (landvoogd van 1645-'5o).
zrrno*r. inp-or, *^rreeds in rór5 in dienst der compagnie; hrj werkte enige
Hend.rick Ook nbúps Angel kon zich in Perzië niet gouverneren. Hij is niet de enige schilder van
., oieter Gilles van Ravesteyn op en werd in t6zz'met
de
jaren in Suratte,
"agä.
v
6
 Over deze Compagnieschilder bestaat een uitgebreide literatuur, die voor een deel door
in dit overzicht thuis hoort werd omstreeks rór8 in
deze naam. De Philips Angel, die later onderzoek is achterhaald.s Is de Indisch-Perzische schilder ,A.ngel inderdaad por-
familie inleiden enínZeeland-geboren'
Leiden in het grote gezinvanJasper.,{.ngel-met tretschilder geweest ? Dan kan hij het goede, niet gemerkte portret van de Gouverneur-
rO¡g l-eidãn Not. C. D. van Grotelande'
wordt schilder genoemd
Hij alesteert ,9 ¡oii Generaal Carel Reyniersz (r65o-'sl) hebbengeschilderd.
A. Raven, was in ró45 hoofdman,vân het st'-
in een acte van 2g oct. r644LeídenNot. Tezelfcler tijd dat Philips,{ngel met Cunaeus in Perzië aankwam met eindbestem-
Oud-Holland, r9z8)' en onderneemt dat
Lucasgilde (Gerechtsboek ieiden, bij Bredius, ming Ispahan, kwam Isaac Koedijck met vrouw en kinderen te Suratte, eveneens vanuit
de reis naar Indië in dienst van de Oost-
jaar met ,¡n t uirrrro,r* Jacomijntje äe Smeth ver- Batavia. Hij werd in róró o1'r7 geboren en overleed in Amsterdam in ró67 of 'ó8. Ook
handelinge van't schilderen geheelicken
Ind,ische co*prgni.. tri: rr*n ¿"r,'1ü. hij echter over hem bestaat een uitvoerige literatuur. Htj w'as een begaaftl volgeling van Gerrit
r9z8). Daarop komt
laten,(Ger..htrbo.k i.i¿.r,, bij Bredius, oud-Hiland, in Dou, signeerde zrln werk in deze stijl niet en deze schilderijen, waaronder'de Voetope-
in Indië of in Perzië'i.r"g. fl re+O *^,
h¡ i., C"|t op Ceylon, doch in 165r is hij weer
gaat ratie'e, stonden dan ook lange jaren op nâam van andere Hollandse binnenhuisschilders.
Batavia. Hijis dan kffi"t, *ordr
lid vån de RaaivanJustitie van het Kasteel en Hij was in Nederland tevens koopman, kwam in moeilijkheden en ook hem bracht Indië
opïSsepternb.rrr*a^r1^^rmethetgezantschapcunaeusinderangvanopperkoop- uitkomst. Ook de Groot-Mogol Shah Jehan wenste een hoßchilder en Koedijck werd
in Isp"-han te worden' d'i' tweede ínPerzië'z
man naâr Perziërbestemd om opperhoofd dat hij er voor aangewezen door de XVII, dus in Amsterdam. Leupe evenwel zegt, dat Koedijck
Daar compromitteerde hij zich zo
openlijk ln., d"."t'boden particuliere handel'
in ró5r bij Res. van 4 augustus in Batavia in Compagniesdienst werd aangenomen voor
v.iantwoording. Maar h¡ kt .g d: lTt in
Perzië
naar Baravia werd reruggeroepen rer het hof te Agra. Maar de directeur Gerardo Pelgrom maakte bezwaren. De Groot-Mogol
andermaal dt Compagnie een schilder voor zijn
te blijven, want Shah ¡É6"s II vroeg ""n bij de was geen liefhebber van de schilderkunst en Amsterdam slecht ingelicht. Toen stuurde
verantwoording naar Èatavia of de dienst
hof enCunaeus lietAngel de keus: ter Nog Batavia Koedijck naar Ahmadabath om er "s Compagnies negotie waar te nemen'
en aanvaafdde in t69 zrin nieuwe functie'
Shah. Angel koos tensíotte de Shah, handel (steeds Leupe). In ú54 werd hij opperkoopman en drie jaar later keurden de Bewind-
het hof' De onverant$¡oårde particuliere
geen drie jrr, ..ht.r-Ut..iAnga aan hebbers in de Algemeene Brief aan Gouverneur-Generaal en Raden van ró april ú57
de schilder werd in 165ó toch genoodzaakt
bleef de Heren in Batavia d*ris zittenen wachtte de aanstelling a[ als zijnde deze opperkoopman - die intussen reeds rù¡âarnemend direc-
proces w€gens particuliere handel hem
naar Batavia terug te keren, waar een betrekkingen teur in Suratte was geworden -'niet in de negotie, maar in de schilderkunst gestileerd'.
en tenslotre cã*ftgtiesdànst. H¡ vervutde nog stedelijke Hij moest worden ontslagen, doch mocht zich in Batavia of elders neerzetten en schil-
"r,rråg'J
.wâs o.a. vijf jaar lang secretaris van sthtpt""n'
In deze functie verduisterde
in Batavia, deren! Maar Koedijck wenste geen vrijburger-schilder te zijn en vertrok 14 december
hü 6 à 7.ooo ,ijkrJrrt¿Ër, .r, .,I"rd zr
oktober 16ór 'in gijseling gesett' (Daghregister
1658 naar Holland als Commandeur der retourvloot, tevens gequalificeerd om als Com-
verkocht, terugzenden naar Holland dreig-
Casteel). Angel -.rJ"rarf" genrziinboedel missaris de visite aan Kaap de Goede Hoop te doen (Res. ó dec. ró58, Pers I 's Lds.
de, doch had geen voortgang' Arch.Bat.), gewantrouwd door de Bewindhebbers, tot het laatst toe erkend door de
,s testamenten van Philips Angel: een aßchrift
Landsarchief in Batavia bewaart trñ/ee Outer- Hoge Regering in Batavia.
Leiden van 15 december 1643 Not' Kaerl
van de laatste *il..t Jacomijntje in Een merkwaardíg voorbeeld van de politiek in Batavia, van dit geval dwars tegen
mântest.reg.t655|5pfol.¡6(zijoverleedopdeuitreis)enhettestamentmetzijn test' reg' Amsterdam in. Intussen blijft de vraagt hoe was Koedijck met zijn gezin in Indië ge-
tweede vrouw fuf"t-itït" ¿.t Sta,
Batavia 27 maaft 166r Not' A' Huysman'
Ook komen
noá,,,, Angel zich geboortig uit Leiden'
?

ú5gl6zfol. 16r. In dit laatste testament in'sLands- Uit de na-Indische periode toen de koopman-schilder in Haarlem woonde, is het
een inventaris van zïpbezíttingen
van rr juli 16ó4 Ñ".t 1 H"ysman lerust grote doek 98 x r8z cm. gem. en ged. ú62 (Manin, Oud-Holland r9o9) in het Bis-
stuks
rrrn ui"een kosthuis', doch hierin worden 9
archief. Het is..n ã*g.r. inveîtaris grootvader schoppelijk Museum te Haarlem. Het stelt Tobias en de Engel met vis en hond voor
,schilderijen rr"rr rr"rrlËllende conterfeitsels' van hem, zijn gestorven vrouw'
en betekent een algehele ommezwaai in Koedijck's stijl.
schildergereedschap'
en kinderen genoemd' maar geen Ook Koedijck kan medegewerkt hebben aan de landvoogdelijke galerij, en ook met
Het Museum Bredius bezit een mooi en
i"tig stilleven met brood' kan' ham' kreeften het portret van Reyniersz (ró5o-'53) niet op grond van het werk uit de Leidse school
perzische anjer geborduírd, gem. en ged. P. A'ngel r654of '56'
en een kleed met de
9
8
 De naam Coeman is verbonden aan het portret in de landvoogdelijke galerij van Mr.
grote figuurstuk met de niet mooi' doch
van Dou, d.och uitsluitend met het oog op het
Joan Maetsuycker (1653-'78) door een r7e eeuwse gravure met het merk: J. Coeman
duidelijk gevormde koppen uit ziin Haarlemse tijd' pinxit H. Bary sculp., die ondanks uitvoerige achtergrond en toegevoegde rechterhand
terug' Hij was een be-
Kort voor Koedijck jing andil'es Beeckntan naär Nederland op het grote portret teruggaat. V/el is door een signatuur gemerkt de grote familie-
schaars zijn, doch die een groot mooi
kwaam schilder over wie d.e inlichtin geî zeer groep in het Rijksmuseum, J. Coeman fec. Batta a ú64(of ú65).tz
schilderij van het Kasteel van BatavilL.t de
vismarkt en de grote rivier op.de voor-
De groep zou Pieter Cnoll, sedert róó3 eerste opperkoopman van het Kasteel kunnen
van volkstypen, die het schilderij be-
grond heeft nagelaten met een verscheidenheid voorstellen metzijnvrouw Cornelia van Nieuwenrode, geboren inJapan en waarschijn-
een volkenkundige getuigenis maken' Be-
halve tot een topografisch document ook tot lijk een dochter van Cornelis van Neyenrode (die twee dochters had bij Japanse vrou-
door de landpoort en oler de brug het
halve de landvoogd met gevolg, die in de verte
gãt"rri" in, is er nog 7ßer veel dit schilderij (r r I x r 54 cm) wen), twee van zijn negen kinderen en twee slaven. De meisjes zouden Catharina van
Kasteel uitrijdt de stad 9n 1653 en Hester van 1659 kunnen zijn.rt ZijztJnbeiden allerliefst, een houding vol gratie,
vergaderzaalín het O'I'Huis
te zíenen de XVII U¡ vri" het boven d. schJorsteen in hun gelijke haartooi om de fijne kopjes, en om de ouders en de meisjes heen allerlei, dat van
uitbeelding aan van hun
in Amsterdrm hingJo hadd.en ef een uitermate illustratieve weelde spreekt: parelen, gouden knopen, een kostbaar kistje, mooie stoffen en kant, een
bevolkingsgroepen van Indië'
voornaamste vestiging en tevens van de verschillende gespreide waaier, twee schoothondjes. Er zijn vele tintelende fijne kleurtoetsjes in de
huizenbouw, zelîs van de jongste
van inheems spel ån'g.*oonten, klederdrachten, jonge gezichten, de sieraden, de hondjes. De compositie is evenwichtig en het koloriet be-
Beeckman fecit' op het bootje rechts
Compagnieskrijgsgescñiedenis. Het is gemerkt'4.. koorlijk en mooi gesloten, samengaand met de compositie in alle onderdelen, in goede ver-
beneden. n"nr.lf,l. ,tok, -r"rr.hijnliji een
herhaling door Beeckman zelf' bezit het
houding in het vierkant. JacobJanssen Coeman was een bekwaam schilder en hij heeft
Kon. Instituut voor de Tropen te Amsterdam'
Het hãeft geheel dezelfde ordonnantie'
ongetwijfeld veel geschilderd in Batavia. Ik zou op zijn naam willen zetten de ongesig-
en in de figuren vân mens en dier' Dit stem-
doch verscl-rilt met het eerstä in onderdelen neerde portretten van Elizabeth (1663 aet 3) en Joanna van Riebeeck (1663 aet rå),
versie, waaraan de schilder een
pelt het minder tot een copie en meer tot een tweede dochtertjes vanJoan, eveneens in het Rijksmuseum, die stijlkenmerken van de familie-
jonge copie van_het stuk in het Rijksmuseum
nieuw en levendig g.n*gËn vond. Een groep bezitten - zwak gevormde handen, kokervormige opslagen aan de mouwen - en
De A'msterdamse kunsthande-
hing in het Museurí rr"n-h.. Bataviaascú Gãnooir.h"p' eenzelfde paarlmoerachtige glans in de kleur.I+ Zij zijn 83 xrr8 cm groot, op doek
laar Goedhart heeft werk van Beeckman in
bezit gehad en dus verhandeld 'Hiiizegtvan
geschilderd.
hem: 'bekend te Deventer ong' 165r, schilder
ian stadsgezichten en buitenlandsche
Indië bereisd''" (Wurzbach I' p' ó8) en Joan van Riebeeck was in t66z van uit de Kaap de Goede Hoop in Malacca aangeko-
voorstelling en. Zeerrr.rd"i.trtãlijk. Heeft ook menrs en bleef er gouverneur tot róó5. Coeman moet dus in het jaar waarin hij in
(Thieme-Bãcker III, p. os) gtvtt beide dit
jaartal:1 dt stad Deventer'
Batavia aankwam, in Malacca zijn geweest. Joan ging als weduwnaar naar Batavia en
Çoemønwâs van Amsterdam ïaar hij
in 1656 poorter werd' Hij vertrok
Jøcob Janssen
de Kamer Amsterdam en hertrour¡de een jaar later met Maria Isaäcs Scipio van Alkmaar en hun portretten, olie-
in 1663 krrnkb.r*k., p., 'Rijnland' naar Inãië voor verf op doek ór x 9r cm, zijn eveneens in het Rijksmuseum en behoren met de por-
"1, Bataviase kerkeraad genoemd' Hij
wordt in hetzelfde ¡"", ,rog in de boeken van de der- tretten der twee kinderen tot de schenking van Jhr. Mt.J. H. F. K. van Swinderen
kerker.aad 9 mrt' ú76) enhad toen.bijna
overleed *rrrr.fr¡nú¡f. U.gít ú76(Yerg. (rS8a). Ik vind in beide stukken, maar vooral in het portret van Mariar6 - een geestig
ook getroost' De resoluties van de
tien jaar in Batavia kr"nk".., b.zo.Ètt eí misschien ge- portret - duidelijk de plastische formulering van Coeman en wil daarom ook deze schil-
kerkeraad berichten over hem ambtelijk,
zijn testamenten - hÜ i: drie maal getrouwd
derijen aan hem toeschrijven, maar of de persoonsaanduiding juist is ? Bloys van Tres-
laat vermoeden dat Coeman' behalve
weest - doen At rrt .t¡t en geen drtirb.r.h.id.n goed long Prins voert er tegen aan, dat het wapen in de rechterbovenhoek op het vrouwen-
een niet onbemiddeld man' ook nog een
een onbesproken Compagniesdienaar en portret het wapen der familie Van der Maere is.r.7 Daar de portretten onmiskenbaar
wordt een boedelinventaris bij verschei-
schilder was. In de twee Bataviase testamenten pendanten zrln zou, indien Prins gelijk heeft, ook de identificatie van het mannenpor-
kostbare inlichtingen kunnen geven'
den niet nodig geacht. Helaas, want zii hadden tret niet juist zijn.
doop van Rembrandt suythofl
op ,z oktobe.ozii, co.man geruig.'gewe.st bij d: Jacob Coeman zal als schilder geen eenzaam bestaan hebben gehad in Batavia. Hij
eãn dopeling van illustre aßtamming'
zoon van Corn.lir'í* n¡n.n Cãrn.l"it S-"uythofl
II
IO
Over deze Compagnieschilder bestaat een uitgebreide literatuur, die voor een deel door
later onderzoek is achterhaald.s Is de Indisch-Perzische schilder Angel inderdaad por-
tretschilder geweest? Dan kan hij het goede, niet gemerkte portret van de Gouverneur-
Generaal Carel Reyniersz (165o-'53) hebben geschilderd.
Tezelfder tijd dat Philips ,Angel met Cunaeus in Perzië aankwam met eindbestem-
ming Ispahan, kwam ßatic Koedijck met vrouw en kinderen te Suratte, eveneens vanuit
Batavia. Hij werd in 1616 oî'r7 geboren en overleed in Amsterdam in róó7 of 'ó8. Ook
over hem bestaat een uitvoerige literatuur. Htj was een begaaftl volgeling van Gerrit
Dou, signeerde zrjn werk in deze stijl niet en deze schilderijen, waaronder'de Voetope-
ratie'e, stonden dan ook lange jaren op naam van andere Hollandse binnenhuisschilders.
Hij was in Nederland tevens koopman, kwam in moeilijkheden en ook hem bracht Indië
uitkomst. Ook de Groot-Mogol Shah Jehan wenste een hoßchilder en Koedijck werd
er voor aangev/ezen door de XVII, dus in Amsterdam. Leupe evenwel zegtrdatKoedijck
in ró5r bij Res. van 4âugustus in Batavia in Compagniesdienst werd aangenomen voor
het hof te Agra. Maar de directeur Gerardo Pelgrom maakte bezwaren. De Groot-Mogol
v¡as geen liefhebber van de schilderkunst en Amsterdam slecht ingelicht. Toen stuurde
Batavia Koedijck naar Ahmadabath om er "s Compagnies negotie waar te nemen'
(steeds Leupe). In 1654 werd hij opperkoopman en drie jaar later keurden de Bewind-
hebbers in de Algemeene Brief aan Gouverneur-Generaal en Raden van ró april ú57
de aanstellingaf, als zijnde deze opperkoopman - die intussen reeds \¡/aarnemend direc-
teur in Suratte was geworden -'niet in de negotie, maar in de schilderkunst gestileerd'.
Hij moest worden ontslagen, doch mocht zích in Batavia of elders neerzetten en schil-
deren! Maar Koedijck wenste geen vrijburger-schilder te zijn en vertrok 14 december
ró58 naar Holland als Commandeur der retourvloot, tevens gequalificeerd om als Com-
missaris de visite aan Kaap de Goede Hoop te doen (Res. ó dec. ró58, Pers I 's Lds.
,{rch.Bat.), gerilantrouwd door de Bewindhebbers, tot het laatst toe erkend door de
Hoge Regering in Batavia.
Een merkwaardig voorbeeld van de politiek in Batavia, van dit geval dwars tegen
Amsterdam in. Intussen blijft de vraag: hoe was Koedijck metzrln gezínin Indië ge-
komen?
Uit de na-Indische periode toen de koopman-schilder in Haarlem woonde, is het
grote doek 98 x r82 cm. gem. en ged. ú62 (Martin, Oud-Holland r9o9) in het Bis-
schoppelijk Museum te Haarlem. Het stelt Tobias en de Engel met vis en hond voor
en betekent een algehele ommezwaai in Koedijck's stijl.
Ook Koedijck kan medegewerkt hebben aan de landvoogdelijke galerij, en ook met
het portret van Reyniersz (165o-'53) niet op grond van het werk uit de Leidse school

9
 De naam Coeman is verbonden aan het portret in de landvoogdelijke galerij van Mr.
figuurstuk met de niet mooi' doch
van Dou, doch uitsluitend met het oog op het grote
Joan Maetsuycker (1653-'78) door een r7e eeuwse gravure met het merk: J. Coeman
duidelijk gevormde koppen uit z\n Haarlemse tijd' pinxit H. Bary sculp., die ondanks uitvoerige achtergrond en toegevoegde rechterhand
Hij was een be-
Kort voor Koedijck i íng Znd}Us Beeckmøn naar Nederland terug' op het grote portret teruggaat. Wel is door een signatuur gemerkt de grote familie-
zijn, doch die een groot mooi
kwaam schilder o,r., *"i" ã. ir,li.h,in gen zeer schaars groep in het Rijksmuseum, J. Coeman fec. Batta a ú64(of róó5).tz
en de grote rivier op.de voor-
schilderij van het Kasteel van Batavial.t d. vismarkt De groep zou Pieter Cnoll, sedert róó3 eerste opperkoopman van het Kasteel kunnen
volkstypen, die het schilderij be-
grond hå.ft nag"lâren met een verscheidenheid van voorstellen metzijnyrouw Cornelia van Nieuwenrode, geboren inJapan en waarschijn-
volkenkundige getuigenis maken' Be-
halve tot een topografisch document ook tot een lijk een dochter van Cornelis van Neyenrode (die twee dochters had bij Japanse vrou-
de landpoort en oler de brug het
halve de landvoogd met gevolg, die in de verte door
gãtavia in, is er nogzeü veel9n dit schilderij (rrr x r54 cm) wen), tv¡ee van zrln negen kinderen en tv/ee slaven. De meisjes zouden Catharina van
Kasteel uitrijdt de stad
tzaúín het O'I'Huis 1653 en Hester van 1659 kunnen zryn.rt Ztlzijn beiden allerließt, een houding vol gratie,
te zienen de XVII bf *i" het boven de s.hJorsteen in hun vergade gelijke haartooi om de fijne kopjes, en om de ouders en de meisjes heen allerlei, dat van
uitbeelding aan van hun
in Amsterdam hing,ro hadden er een uitermate illustratieve weelde spreekt: parelen, gouden knopen, een kostbaar kistje, mooie stoffen en kant, een
Indië'
voornaamste vestiging en tevens van de verschillende bevolkingsgroepen van
-.., "g.n jongste gespreide waaier, twee schoothondjes. Er zijn vele tintelende fijne kleurtoetsjes in de
van inheems spel oonten, klederdrachten, huizenbouw, zelß van de
jonge gezichten, de sieraden, de hondjes. De compositie is evenwichtig en het koloriet be-
Beeckman fecit'op het bootje rechts
Compagnieskrijgsgescñiedenis. Het is gemerkt'4. koorlijk en mooi gesloten, samengâand met de compositie in alle onderdelen, in goede ver-
door Beeckman zelf' bezit het
beneden. Eenzelftle stuk, waarschijnlijk een herhaling houding in het vierkant. JacobJanssen Coeman was een bekwaam schilder en hij heeft
heeft geheel óezellde ordonnantie'
Kon. Instituut voor de Tropen te Amsterdam' Het ongetwijfeld veel geschilderd in Batavia. Ik zou op zijn naam willen zetten de ongesig-
doch verschilt met het eersti in onderdelen en
in de figuren van mens en dier' Dit stem-
versie, waaraan de schilder een neerde portretten van Elizabeth (1663 aet 3) en Joanna van Riebeeck (1663 aet rå),
pelt het minder tot een copie en meer tot een tweede dochtertjes vanJoan, eveneens in het Rijksmuseum, die stijlkenmerken van de familie-
van het stuk in het Rijksmuseum
nieuw en levend,ig g.no.gËn vond. Een jonge copie groep bezitten - zwak gevormde handen, kokervormige opslagen aan de mouwen - en
De Amsterdamse kunsthande-
hing in het Museurã rrrn"h., Bataviaascú Gãnooir.h"p. eenzelfcle paarlmoerachtige glans in de kleur.I+ Zij zijn 83 xrr8 cm groot, op doek
en dus verhandeld 'Hlizegtvan
laar Goedhart heeft werk van Beeckman inbezitgehad geschilderd.
hem: 'bekend te Deventer ong. ró5r, schildet *n
stadsgezichten en buitenlandsche
bereisd'" (Wurzbach I' p' ó8) en Joan van Riebeeck was in t66z van uit de Kaap de Goede Hoop in Malacca aangeko-
voorstelling en. Zeerrr.rd"i.nrtãlijk. Heeft ook Indië menl5 en bleef er gouverneur tot 1665. Coeman moet dus in het jaar waarin hij in
jaartal e1 de stad Deventer'
(Thieme-Bãcker III, p. O5) g..,r.n beide dit Batavia aankwam, in Malacca zijn geweest. Joan ging als weduwnaar naar Batavia en
Coenønwas van Amsterdam ïaar hij in 1656
poortef werd' Hij vertrok
Jøcob Jønssen
Amsterdam en hertrouwde een jaar later met Maria Isaäcs Scipio van ,{lkmaar en hun portretten, olie-
in ró63 krrnkb.zo¡eker per'Rijnland'naar Indië voor de Kamer genoemd' Hij verf op doek ór x 9r cm, zijn eveneens in het Rijksmuseum en behoren met de por-
"1, kerkeraad
wordt in hetz.lfcle i^ , nogin de toeken van de Bataviase tretten der twee kinderen tot de schenking van Jhr. Mr.J. H. F. K. van Swinderen
overleed *"".s.hijnlijk begi; ú76(Yerg. kerkeraad 9
mrt' ú76) enhad toen.bijna der-
ook getroost' De resoluties van de (r88a). Ik vind in beide stukken, maar vooral in het portret van Marial6 - een geestig
tien jaar in Batavia kr"nk".n bezoci,t eí misschien portret - duidelijk de plastische formulering van Coeman en wil daarom ook deze schil-
testamenten - hij is drie maal getrouwd ge-
kerkeraad berichten o*, h.. ambtelijk, zijn derijen aan hem toeschrijven, maar of de persoonsaanduiding juist is? Bloys van Tres-
laat vermoeden dat Coeman' behalve
weest - doen dit zakelijk en geen d"z.r b.s.heiden long Prins voert er tegen aan, dat het wapen in de rechterbovenhoek op het vrouwen-
een onbesproken Compagniesdienaar en een
niet onbemiddeld man' ook nog een goed
een boedelinventaris bij verschei-
portret het wapen der familie Van der Maere is.r,7 Daar de portretten onmiskenbaar
sc¡ilder was. In de twee Èataviase testamenten wordt pendanten zrln zou, indien Prins gelijk heeft, ook de identificatie van het mannenpor-
kostbare inlichtingen kunnen geven'
den niet nodig geacht. Helaas, want zii hadden tret niet juist zijn.
van Rembrandt suythofr
op ,z oktober lozs is coeman g.t,rig. g.*eest bij de doop
van illustre afstamming' Jacob Coeman zal als schilder geen eenzaam bestaan hebben gehad in Batavia. Hij
zoon'oancorn.lir"í"r Rijn en cãtn.lit 5uythofl een dopeling
II
IO
 jaren was'.en acten wijzen uit' dat hij in uit 168r van Johann Otto Hellwig, doch alleen in de gravure van J. A. Boener (Prenten-
vond er Philips Angel, die toen al in zijn arme kabinet Berlijn).2' Het is mogelijk, dat hij het originele portret van Speelman heeft ge-
nauwe relatie stond met Cornelis Suythoff,
,ítk, zalhl Gerrit van Goor gekend
1618 in Bentheim schilderd en dat van dit portret een copie gemaakt werd door Marten Palin 'conter-
hebben enJoan Ni."rr"E, dereizíget-schild"r-compagniesdienaar,in feyter'.22 A. D. de Vries Azn. heeft zich in 'Rembrandt's dochter Cornelia van Rijn en
geboren. De laatste víng zrjn larigdurige reizen
in Ji"ntt der O'I' Compagnie aan in
in het ambachtskwartier van Ba- haar echtgenoot Cornelis Suythoff'zr uitvoerig bezíg gehouden met Suythoff doch
ró4o en woonde u^n roäl-ilo boIt.n d*ienstverband geeft geen bijzonderheden over zijn kunstenaarschap.
en volkenkundig en voor Bâtâvia topo-
tavia. In zijn met *";i ;;ken, doch land- Gerri.t pan Goor van Amsterdam kwam uit in Compagniesdienst en wordt bij zijn on-
verluchte 'Zee- en Lantreizen"re
grafisch zelfs onjuis," å fantastischera gravures dertrouu/ metzijn tweede vrouw Martha Benoist van Vlissingen 4 aug.ló74 burger-
centfum, van ambacht en kunst' waar hij
spreekt hij met grote ,ü/aardering over dil schilder genoemd (B.S.Bat. 55, z8o). Hij komt in ró83 in de boeken van de Weeskamer
Batavià' Ongeveer te zelfder tijd woonde
werkte aan de aftekening en b.sclrijrring van voor en heeft in 1685 een saldo van 9oo rds. staan bij de Compagnie. Meer is niet bekend
in 1616'20 Behalve
in de hoofdstad ¡øcob ítenda*, grl. w"aarschijnlijk in.Enkhuizen aan de Spinhuis- over deze Compagnieschilder. Maar hij liet twee gedateerde en gemerkte werken na:
r,"n het Weeshuis
krankbezoek , *r, h¡ u^n ,øA7i7z binnenv"ä.i een miniatuur op porcelein van Cornelis Speelman (in ry32 brj Jhr. Speelman in Zand-
stv' (De Haan, I, 316)' Hij kende
gracht regen ..n ,n"änd*edde van_r6 rds. en 40 voort) en een porret van Johannes Camphuysza van 1685 in de rrerzameling van het
portret,. dat gegrz'veerd- werd door
Nieuhof .n Co.*"n, *"n, deze schilde rde zijn Kasteel, thans in het Rijksmuseum. Te oordelen naar deze beeltenis moet Gerrit van
Compagnie' (tg3g',P' 4S).deze gravure
Spanier. E. du Perron neemt in'De Muze vanJan Goor een bekwaam schilder zijn geweest. Hij zal ongetwijfeld in Batavia veel portretten
op als gegraveerd ;;; ..n portret_doo, 'Kão,,,".,'.
ñ. b..ltenis heeft de voordracht
hebben geschilderd. Het portret van Camphuys is zeer eenvoudig met een van licht
van her portrer M;;;roy.k r en ik twijfel er niet aan of Coeman was de schilder'
doordrenkt incarnaat. Een boeiend motief is de bef van point de rose, die beeldende
Steendam overleed vóór septembet ún
(Du Perron' p. +5)'
schaduwen draagt inzijn bezonken grqzen.
graveerde Jaar enkele portretten' (Over hem
Joa.nnes Jonghkwam.riitr¿idd.1b**î
d.e
Camphuys had grote belangstelling voor het botanisch onderzoek van Rampbius op
,De Landsv erzamelhngschilderijen' .n d. á"", opg.geven literatuur') In 1684 was hij
fo11.1portret van de op rr januari Ambon en redde de resultaten vân diens arbeid door het'Cruydtboeck', tekst en teke-
in Batavia. Hij sneed ä ir,...r kåp.r.r, plaat grool ningen te laten copiëren op Batavia vooÍ ze in t6gz per 'Waterland' naar de XVII wer-
Speelman' Aftlrukken van dit
van dat jaar in Batavia orrerl.dån hnà',.oofd Cornelis den verzonden, en met dit schip ten onder gingen. Rumphius had zijn planten zelf
gegrâveerde portretten (o'a' door J'
porrrer, dat waarscft¡rf¡f. n1a1 geslhilderãe en getekend tot hü blind werd. Toen werkten voor hem eveneens inzwartof wit of in
in Amsterdam en het
Blooteling) werd samengesteld, bezit het Rijksprentenkabinet kleuren zijn zoon Paalas ,4agustas -als wetenschappelijk tekenaar, mij dunkt het minst
signeerde
parapattan wezengesticht in Batavia. o. kop.r.n plT.t - in particulietbezit-
gedisciplineerd -, Pbili.p nan Elck in een geheel eigen stijl van klare plastiek en forse
Fãciebat et Sculpsit et Excudit Batavia
de graveur voluit: Í;ann., d" Jongh ad Vivum conceptie, Pieter de Rulter en Js. Hogeboom, beíden met uitstekend werk van keurige
verrassende techniek, naar ik meen voor Ba-
168+,. Een verrassende signatuur en een preciesheid. Van de Bataviase copiisten waren Corwlis Aúransen en Fred. Wilbelru verre
plaat van kunsthistorische betekenis'
tavia tot op heden uniek, een gegraveerde koperen hun minderen.2s Van Eyck was als scheepsjongen uitgekomen, de Ruyter was soldaat.
Men vraag t zíchaf: Wat kan er ,"n
'lr.rg.r.n cultuur onder de Compagnie nog niet te
voorschijn komen!
getrouwd met cornelia van Rijn'
ook Çorneli,s sulthof,,in mei :167o ín A'msterdam
is pãrtretschilder gerweest in Batavia'
dochter van Rembrandt en Hendrickje Stoffels,
-,{'msterdam, 5 okt' ró7o) als
Z.owelin hun mutueel testament (Not. Jacobus Heilerus
schilder genoemd' eveneens in
in de aantekening van de ondertròuw *otdt Suythoff
een overschrijvingsacte van 168r in Batavia'
Hij sterft tien jaar later in deze stad' Cor-
zoontje Rembrandt"innocent'met
nelia en haar kinå.ren - onder wie het innocente
Van Suythoffis een portret bekend
zulk een afstamming - waren toen reeds overleden'
r3
f2

I
 portretten van Mr. Johan Willem Parker en van zijn echtgenote, signeerde en dateerde
HOOFDSTUK 3 ze 1746 (Rijksmuseum Cat. r9zr, Nos. r7oó en r7oj). Na tegenslag in fortuin vertrok
hij naar Oost-Indië en overleed aldaar. IHij zou door deze data in aanmerking kunnen
komen voor de goede beeltenis van G. G. Mossel (r75o-'ór), doch het ,{msterdamse

Scbilders en tuþ,enøørs in d,e øchttiend¿ eeuw werk is er te zwak en te banaal voor.

Vóór Rheen had Hendrik pan den Bo¡ch waarschijnlijk lange jaren in Batavia geschil-
derd, want hij maakte portretten van vier landvoogden, de grootste oogst doch niet
de beste werken, gedurende landvoogdelijke ambtsperioden van r7o3L35.r Van Swoll,
Swaardecroon, Durven en Van Cloon poseerden voor hem. IHij zette hen tegen een-
zelfde achtergrond in starre houding, nadrukkelijk van trekken en waarschijnlijk wel
goed van gelijkenis in een gladde gelikte factuur. In de Fichescoll. 's Lds.Arch. komt
een Hendrik van den Bosch voor op rr september r7r4(B.S. Bat. 19) en op 14 januari

in Batavia gewerkt' r7z5 (ibid. z5).

In de rge eeuw is er door slechts enige schilders van betekenis Toch moeten er nog andere lang niet onbekwame schilders in Batavia hebben ge-
Corneli¡ de Brulnde reiziger-schilder-tekenaar
bezocht Batavia in t7o6'was enige maan-
werkt. De portretten van ,{braham van Riebeeck (r7o9-'r3),Johannes Thedens (tZ+t-
in het Kasteel en schilderde een
den de gâst van Gorrt.rí.rrr-Generaal Joan van Hoorn '43) Mossel (r75o-'Or) getuigen ervan. Ze zijn helaas niet gesigneerd. Met
die hij "n Jacob
.ooi pitret van deze landvoogd voor de raadzaalrr voorts Indische vruchten' deze drie landvoogdsportretten gaat de waardemeter, die de ruadzaalportretten voor
mee naar Holland
n^"iinkort verblijf in Batavia, Jat hij wegens ziekte -:.:!.1fu*ken, de Westerse schilderkunst in Indië waren, echter wederom omhoog.
willem van outhoorn' die nog
n..n. rr¡ zette ook een portret op',r"r, d. ãudJandvoogd De r8e eeuw leverde tekenaars op, doch niet in zuiver artistieke zin.Het waren o.m.
in Batavia woonde, do.h kon'ian de afbeeldinge des ouden generals niets anders ten
He1dt, Racb en Rei.mer en met hen ontstaat een grote productie van topografisch werk,
van dezen Heer' ten
einde brengen dan de tronie ten deele om de onpasselijkheid een land- en volkenkundige documentatie van het Kasteel, van Batavia, van forten en
deele... orri"nd.r. beletselen'. Misschien nam de
Bruyn ook deze oPzet mee naar Ne-
landhuizen in de ommelanden. ,{.braham van Riebeeck was reeds als directeur-generaal
reisbeschrij víngrz doch geen enkele
derland. Hij noemt beide portretten in zijn tweede met zijn belangwekkende en uitputtende landverkenningen in de Preanger begonnen.
schilder uit Batavia. Hij zette deze voort als landvoogd tot voor hem in letterlijke zin de dood er op volgde.
portre¡gchilder uitHeeren-
Stellig was Theod.orus Justi,nus Rbeen,behangsel-, historie-¡n Hij nam op zijn tochten een landmeter en een tekenaar mee,'Monsieurr[. pan der Scbee',
.,r..r, .J' kundig *.rkär. Hij leerde het vak in .A.msterdam, schilderde in Den Haag'
en maakte zelf ook wel eens een schetsje.+
Indië (Kramm' V' p' 1367)'
vertrok met zijn gezin als onã.rkoopman en essâyeur naar Belangrijk niet als artiest doch wel om het beeldend topografisch werk, dat hij heeft
en Persona-
In ry37*ordih¡1n Batavia tweede in de Essaywinkel (Naamboekje ry37 nagelaten, is Jobann Wolf gøng Hefit uit Walachije, bouwmeester en landmeter. Hij was
in de Binnen Portugesche Kerk' Hij
lia 's Lds..Arch.Bat.), e nín q45wordt hij begraven in ry34 in Colombo, maakte er veel tekeningen en ontmoette er de onderkoopman-
beeltenis van.-Adriaan
merkte .n dat..rdã ín ry|7'ã.r, krr"kieriJi.k voorgedragen schilder-tekenaar A.rent Jansen. In r77 werd hij door Valckenier tot bouwmeester en
en schilderde met hetzelftle psy-
Valckenier, de landvoogd van ongunstige reputatie' tekenaar der Compagnie aangesteld. Deze landvoogd had grote belangstelling voor
Patras, beide in het Rijksmuseum'
chologisch inzicht het iortret van"de r".ht.ã.dige 'aftekeningen' en bezat - zegt Heydt - zelf een grote veÍzameling tekeningen. Heydt
Patras een slappe uitbeelding'
Het portfet van Valckenier werd een goed stuk, Jat van was voortdurend voor Valckenier aan het werk en de landvoogd controleerde nauw-
een andere Haagse schilder Jacob
Toen Rheen in de Essaywinkel kwam ín ry37 werd keurig, de tekening in de hand en ter plaatse.
geboren in tTtz' werd
Jøn Nøchen¡Ø
meester in 't St. Lucasgilde. Hij was in Den Haag
en historie- Aan deze werkzaamheid danken wij de overzichtelijke afbeeldingen van raadzaalrs
i..rling van Mattheus Terwesten en schildeide in diens manier portretten grote zaal, binnenplaats en de andere eveneens unieke tProspekte'. Uniek, \¡¡ant andere
schilderde er de zwakke
stukken (wurzbach, [, p. zr3). Hij ging later naar -amsterdam,
I5
t_4
 het speelhuisje kennen wij niet' Rach, het hoofcl der artillerie en jarenlang de documentator met in O.L inkt gewassen
afbeeldingen van de zalen en de binnenplaats m:t en getekende afbeeldingen van Batavia en de buitenkantoren. Rach werd in rTzo in
uiteraard de tekeningen' maar
Heydt"r.patrieerde reeds in r74r. Valckenier behield Kopenhagen geboren en overleed in 1783 in Batavia. Ook hij had een zwerversnatuur
vele aantekeningen en stelde
Heydt nam copieën van zijn arbeid mee-en waarschijnlijk zoals De Bruyn, doch zonder intellectuele prikkel; ook hij kreeg een opleiding tot schil-
beschrijvingen van
,* )t1n'schaupîatz' uit samen met saaie kopergravures en levendige der, doch stellig níet zo solide en langdurig. Htj reisde en schilderde in Rusland, Zwe-
urt dit boek voor zijn Oud-
het leven in Batavia. De Haan putte met geest en verve den, Lapland, trouwde in Holland en u¡as in 1755 lid van het St. Lucasgilde in Haarlem.
tekeningen en de copieën gebleven
Batavia. Het is niet bekend waar deoompr*k.l¡ke Misschien is hij ook in Londenlr geweest. In 166z vertrok hij voor de Compagnie naar
z\n'6 I r rr^r^l-^.' Indië, bleef en tekende veertien dagen aan de Kaap en kwam 4 november van hetzelfde
als opvolger van Valckenier rn
Gustaaf Willem baron van Imhoffkwam in mei ry43 jaar reeds in Batavia aan, waar hij waarschrlnhlk onmiddellijk begon met het schilderen
de zeemacht der Compagnie'
Indië terug. Hij had grote plannen o.a. de verbetering van van de decoraties aan het feestgebouw, dat al kant en klaar stond op de weg van Jacatra
officieren'z Van Imhoff richtte
die wel nJg ,tl.d, fo.d i..rrolk had, doch onkundige voor de'voorstelling' van G. G. van der Parratrz
op voor z4-leerlingen' Deze
onmiddellijk in nataîia aan de Kali Besar een marineschool Rach was als bombardier voor de artillerie uitgevaren en werd als schilder'gebruyckt'.
school heeft van ry143,-'Ssbestaan en de z4 plaatsen
zijn voortdurend bezet geweest'8
notulen en resoluties Ik meen dan ook, dat het feestgetimmerte van Van der Parra eigenlijk op Rach stond
Tot haar staf behoorde een tekenmeester. Ziln naam wordt in de te wachten, dat de schilder zelß voor deze bestemming was uitgezonden en dat zijn
Paulus Paulusz, die wekelijks
niet genoem¿, *irr.tln *r, het de baas-kaart.nmaker aanstelling bij de artillerie op een gage van f 4 gebruikt werd om zijn reis naar Batavia
en daarvoor/ 24per maand ontving
de vier uur tekenles op het lesrooster vermeld, gaf
administratief te vergemakkelijken. Rach zelf heeft zeker alleen aan gewin door penseel
en kostgeld. Aan de leerlingen
.was
een reis in d. tndistht wateren tussen het tweede
dan volop gelegenheid omkusten en tekenstift gedacht, allerminst aan de merkwaardige toekomst die hem wachtte bij
en derde van de rri., ,todi.;ír.n opg.l. gd.Zijhadden
een journaal overleggen. Dit teke-
de artillerie. Hrij zou namelijk al tekenende promotie maken en van r77g tot zijn dood
en forten te tekenen en moesten áeze tekening.n .n
af het schipo zoy n^ de sluiting majoor-hoofcl-van dit wapen zijn!
nen van kusten en forten op landverkenningà en van
doorgaan ook door glld opge- Rach tekende in zijn eerste tijd van 176z-'64o.a. in Batavia luchtige en geestige vig-
van de Marineschool niet opho,rd.n en in de r9e eeuw
uit het leger' Het Ned' netten voor de gekleurde kaarten van Batavia en de buitenposten door de majoor der
leide zeeofficieren uit Holland en door tekenaars voortkomend artillerie von Luepken.I3 De copie No. zLaB en de copie LaD dragen vignetten met
gewassen pentekeningen van
Historisch Scheepvaartmuseum in A.msterdam bezit drie charmante details, die hij signeerde.r+
de verrichtingen van het Nederlands eskader van
van Braam voor Malakka in 1784'
to
en nog drie schilderijen I"n dezelfcle
Als vaandrig heeft hij getekend, geschilderd en gereisd en zijn beste tekeningen ge-
wâarvan een gesigneerd door J. H. Hoogerheyden'
dttt expeditie de stervende maakt, is hij geworden de betrouwbare topografische documentator van Batavia en de
voorstelling en door dezeffidå hand' De staåt kwam -ãt kantoren der Compagnie, schepper van een eenzijdig æuvre met telkenmale verr¿ssen-
in Batavia nog man-
co-p"gniJte hulp. Toch waren er onder haar hoge ambtenaren de picturale kwaliteiten in de levendige groepering en een in toonwaarden knap afge-
nen, die zich geroepen voelden om als eersten in hei
wijde Oosten - dat even goed door
Bataviaasch stemd verschiet tussen bomen en huizen door tot de gezichtseinder. Het Bataviaasch
ffi"nd, nrínkrijt, Portugal als door Nederland weri geexploiteerd - het
Genootschap bezat meer dan tweehonderd tekeningen) waarvan een groot deel is ge-
Geãootschap voor Kunsten en'Wetenschappen
op te richten'
groot publiceerd in 'Oud-Batavia' en in de Jubileumuitgave'. Ook het Rijksmuseum bezit
Zij dedeidat in ry78 envingen d."r-id. een wetenschappelijke arbeid van tekeningen van hem en de Stichting,{tlas van Stolk te Rotterdam heeft een zeer mooie
onbevangenheid tegen-
formaat aan ten b"t. '\r"n land en volk, uiteraard in volmaakte collectie.
over de moeilijkhe¿n, die elke wegbereider ontmoet.
Het is merkwaardig' dat zelfs
in Indië.de nadering van een nieuw De tekeningen, die op Rach's naam staan zijn ongelijk van waarde. Zijn productie
een uitgeput, .orr,,ft li.hr"rn als dã Compagnie was groot en hij liet zich helpen door leerlingen en copiisten, o.w. Laurent Lusson,
wereldbestel heeft gårroeld.n aan dezedr"ng tot
vernieuwing geen weerstand kon bie-
Baptiste Richard Molitor, adj. landmeter, en Henry Rolland de Verberie, schilder
den. misschien vnl. van wapens. Er zwierven toen veel Fransen door de wereld en in Indië
ook Johannes
uiteraard werden alle Bataviase notabelen lid van het Genootschap'
r7
ró
vinden wij nog de Franse schilders Piron en Ely. Piron
k1d¡ miniatuurportretten van HOOFDSTUK 4

was in Indië gekomen evenals de

Engelhardrs en zÙn vrouw hebben geschilderd. Hij
schilder Ely met een wetenschappeüJke expeditie door
delranse regering uitgezonden
p.rour. op i. ,por.n en verbleefvan r7g4-'gs in Batavia' bij de aanpang yøn d.e
om de beroemde zeevaarder 1," Scltilders en teþenøa,rr
piron toont zich een goed tekenaar van kìttti.k vorming en picturale allure in.Labillar-
,,{.tlas pou, ,.ríi, à la relation du voyage à la recherche de la Pérouse'' Zijn onder' %egentìend.e eeuw
dière
*.rp.r, *rrän zowel bloemen en planten ålJattdtchappen en voor landschapschilderen
beslag op
f.gi. N.a.rburgh, de commissriir-g.n.r"alín ryg3 in Batavia aangekomen, voor
hä. piron w.rd1.gen een beloning van roo rds. per tnaand door hem âangenomen en
in Buitenzorg
het uitbeelden van de mooiste punten van Java en van landhuizen
omgeving.r6 Piron was een roerþ personage, in 't
land gekomen op een schip met een
.,rrn ãnig resultaat van de overeenkomst is niets Aan het eind van de r8e eeuw begint de toeloop van tekenaars-schilders naar Indië
gir;.nd.irevolutionaire bemannitg; van uit een woelige wereld, in de r9e eeuw neemt deze toeloop sterk toe door het snelle
bekend.
grote portretten' In de minra- vervoer der stoomschepen. Tevens ontstaat er levendigheid in de artistieke productie
ookJoseph Gillis schilderde in Bataviatl miniaturen en
een gesigneerd miniatuur oP door de groeiende belangstelling in de inheemse mens enzijndagelijks leven, omgeving
tur.nvårzameling van H.M. de Koningin ziin van hem. en arbeid, voor de Hindoemonumenten, ook voor het landschap. Belangstelling voor
portretje van de land-
ivoor van de landvoogd van or.erstrrt.n .n ..n ongesigneerd de antiquiteiten op Java had reeds Van Imhoff bij zln reis over Java getoond QTaa).
bezit een miniatuur van Van
voogd Wiese. Ook het Kon. Instituut voor de Tropen Hem waren hierin voorafgegaan een tachtig jaren eerder Rijklof van Goens, de onder-
konstig pepoincteerd op Bata-
Overstraten op porcelein 'door den heer Joseph Gillis koopman en fiskaal C. A. Lons (1733), de fiskaal van Semarang J. G. Loten (tl+o),
in de landvoogde-
via'. En danzljner de twee grote portrettån van deze landvoogden Sterrenberg (rl++), gevolgd door François van Boeckholtz, de eerste opnemer van
van Gillis''a
lijke galerij, niet gemerkt, dãch onmiskenbaar van de hand Prambanan (tzgo).t Geregelde voortgang ontstond echter niet voor de r9e eeuw in-
voor Indië en Batavia
stellig van evenve.l beiang als Rach is Carl Friedrich Reimerre luidde met de archeologische arbeid van Hermanus Christiaan Cornelius. Hij werd in
gesreest. Hij was afkomstig"van Koningsbergen, ky"T
in r7ó8 als soldaat naar Indië
der fortificatiën en wa- Amsterdam geboren in ry74 en overleed aldaar in r833. In rTgr kwam hij als cadet in
en overleed in ryg6. Hrj rãs toen luitenant-kolonel, directeur
tekeningen van forten' rappor- Indische militaire dienst op,f So 's maands en hij was in r8r9luit.-kolonel en directeur
terwerken. Hij liet..., gro,. nalatenschap van kaarten,
over de slechte hygiënische toe- van de Militaire School in Semarang.2 Als luit.-ingenieur deed Cornelius in 18o6 en'o7
ten, nota's .n"*rr|"g.n na2o voor een deel handelend
nieuwe kazernes gebouwd' gedurende de bouw van het nieuwe fort op Klatten metzijn begaafde adjunct, de vaan-
standen in Batavia. õnd., zijn leiding wâren achter Rijswijk
tekeningen van hem o'a' drigJ. W. B.'Wardenaar opnemingen en maakte hij tekeningen van beelden, opstanden
HetRijksprentenkabinetinîmsterJambezitdriegekleurde en plattegronden van tempels in de omtrek van Prambanan, Ja, zoowaaî (ook) recon-
'De audiëntie van de ambassadeur van Candia'
(tZl')'" Reimer is een werker geu¡eest
structieteekeningen'.r Nicolaas Engelhard, de gouverneur vanJava's Oostkust had hem
die stellig een diepere studie verdient' deze opdrachten gegeven.a In r8r4 stuurde Raffies Corneliuss naar Boroboedoer. Raffies
had haast. Het korte Engelse tussenbestuur lþ af en'The History ofJava'moest wor-
den voltooid. In dit werk, dat in r8r7 in twee delen met afbeeldingen in lithografie in
Londen uitkwam, zijn tekeningen van Cornelius opgenomen, niet gesigneerd. Raffies
verbindt tweemaal in een noot aan een tekening Cornelius'naam, verhaspeld tot Mr.
Cornelis.6 Daarmee houdt de erkenning rran Cornelius op, doch niet het gebruik van
zrjn tekeningen.z

r9
rB
 had Cornelius geen die in staat was landschappen als geheel, als compleet beeld waar te nemen en op een
Als betrouwbaar opnemer en tekenaâr van Hindoemonumenten
deed verdienstelijk begrensd vlak, het papier, weer te geven, voorts grote figuren zo plastisch tegen deze
goede naam bÜ flzerman,Van Erpr Krom, V/. F' Stutterheim' 'Hij
Ik vermeld dit ongunstig delicate achtergronden te plaatsen dat zijzeer nadrukkelijk de hoofdzaak werden. Zou-
werk, doch fantaseerde,'t g..n niemand wist'(Krom, p. 389)'
het uiteraard den wij als scheppe r van dezefiguren mogen zien William Daniell, van wie Rafles in de
oord..l der geleerden, do.L distantieer er mij iegelijk van,'want mij gaat
picturale objecten, niet uitgave van r8r7 I, p.X zegt'...many of the designs (are) from the pencil of Mr.
uitsluitend om de kunstzinnige weergave van de gebouwen als
'v¡âarvan de beoordeling William Daniell, who has devoted his undivided attention in forming a proper con-
om de correcte wetenschappãt¡t-"r.t-t.ologische uitbeelding'
geschreven' ception of his subject and spared neither time nor exertion in the execution'? Deze
niet in mijn vermog.n ligiå.t'waarvoor deze regelen niet werden ,
litho's op, inheemse figuren, lovende woorden zijn herhaald (I, p. xii) in de uitgave van 'The History' die de weduwe
Raffies n"m i., ,itr Uoãt den opmerkelijke gekleurde
II' Zii staan in volken- van Raffies in r83o uitgaf in twee delen en een platenalbum, dat toen wel werd ont-
ruim opgezet ovef h.t g.h.l. blad, negen in deel I, een in deel
ornamentale details in v/orpen, doch pas veertien jaar later verscheenlo met uiteraard de tien grote figuren -
kundige opzet.r, typirãh. uitmonsterlng met mooi uitgelegde
Ziizijn sierlijk, soms te sier- zowel volkenkundig als picturaal van betekenis -, de gegraveerde vignetten van
de kleding regen..ri".ht.rgrond van landschap en dessa., J.
Zij staan in krach- Walker(r8ri), J. Mitan (rs15) en J. Swaine, en in het eerste deel tekst vier grote land-
lijk zelfs, î""Idoo, dan aan áe karakteristiek te kort wordt gedaan'
rijstschuren, karren' buffels schappen, die de kenmerken dragen van de landschappen achter de figuren. In deze
tige kleuren tegen gloene bossen en bergen, wachthuisjes en
en klapperbomen - deze jongere uitgave zrln de kleuren der tien figuren nog zeeÍ fris, enkele onderdelen, een
en landbouw..rktuig.n, huizen met aidak op palen, pisang-
van bladeren' Er boven riem, een plooi, de greep vân een kris krachtig met het penseel aangezet. Hierdoor ont-
mer op alle prenten ãen gelijke verwaaide en gerafelde kroon
stond verfijning in de plastische werkin g. Deze verfijning is er ook in de luchten door
..n hog. hemel van bhÑ en wit en grijs; bergen in het verschiet' 1g'et zln
landschap-
daarna wer- het meer kleur opbrengen door de steendrukker. Ook de kleine en de grote Prambanan-
p.n ,rlãt in waterver f opgezet over de tr"edte en hoogte van het vlak; tempeltekeningen van Cornelius zijn opgenomen rzoalsin de eerste uitgave door dezelÊ
gouache uitgevoerde figuren er
den de nier geaquar.["årã. doch in opake kleur, als in
tekeningen de lithograaf als de landschapachtergronden en ook hier voorzien van dezelfde illustra-
krachtig.., ãrr.rï..rsend ingeze t.Indezetechniek lijken de oorspronkelijke
tieve kleine figuurtjes, staande, hurkende, zittende. Dezelfde lithografische stenen zijn
te zijn uitgevoerd.
bekwame lithograaf en blijkbaar gebruikt.
Over de uitgave van Rafles met de medewerking van deze
over de vele tekeningen en uitgaven in Indië gemaakt in
de r9e eeuw verschenen twee
koloniale tentoonstel- Het Rijksmuseum voor Volkenkunde in Leiden bewaart tegenwoordig de grote ver-
belangrijke publicaíies nl. de catalogu, ,r"., een Nederlandse
leiding zamelingtekeningenJavaanse Oudheden - r93 bladen, vroeger in het Rijksmuseum rran
ling,in 1883 in Amsterdama gehoudãn met medewerking van velen enonder Oudheden aldaar - v¡aaraan Stutterheim zijn dissertatie wijdde.Ir Her is werk van
.,r"í-r. veth, de geleerde ¿í. in lyrische verrukking over Java kon schrijven en dit
¡. velerlei tekenpen en penseel. Er zijn veel opstandtekeningen en plattegronden bij van
tekenaars in Oost en West
land nooit heeft beÃcht; voorts een studie over rge eeuwse
met Cornelius bezig' Hij Cornelius enzï1n twee helpers, gedrieën ondertekend, een zelfs met een uitvoerig op-
door H. F. C. ten Kate.s Uiteraard houdt Ten Kate zich ook
Ten Kate ziet er gekleurde schrift in een mooi en uitvoerig geornamenteerde rand gevat, nog geheel laat r8e-eeuws
schrijft hem zeiß J. ti.n gfote volkenkundige figuren toe'
de ingenieur Cornelius be- van stijl (Boroboedoer No. 84/88 en 98). Ook de tekening van de kleine Prambanan-
kopergravures in. Het is ãatuurlijk niet verwonãerlijk' dat
de twee Prambanantem- tempel, die Rafles gebruikte, ligt in de verzameling in inkt gewassen mer een tooi van
hri.,.. f,btt.gronden en rechtlijnige opstanden in vrijere oPzet
Boven- struiken en jonge bomen in groene waterverf. Deze tekening zonder achtergrond is
p.l, .n zelfs-het perspectivir.i, gãg.rr.n Diëngtempeltje zou hebben getekend' gesloten als een vignet en geen der andere tekeningen is zo speels in kleur grrrt.
Maar aan het op-
dien kunnen deze door d" ongãnoemde lithograaf ziin aangekleed' De rapporten en tekeningen van Cornelius over de Prambanangroep zijn verspreid
corfect
zetten van de tien volkenkottdig. figuren met de landschapsachtergronden over volkenkunde in Leiden, het Algemeen Rijks ,{rchief Den Haagr2 en het India
meegewerkt, bestuurd
v/aargenomen in het land zelfl moet áen andere hand hebben office in Londen. De Leidse tekeningen zijn copieën (Krom in Bijdragen
dooreen positieve artistieke aanleg dievan de ingenieur
cornelius toch niet kan worden T5).Ik vraag
in de prille I9e eeuw gerü/eest mij af of de originelen in Londen worden bewaard.
verwacht. Deze onbekende is misschien de eerste tekenaar
.

21
I 20

I
 van de kleine ruïne in 't
groen. Bik zou beide tekeningen hebben kunnen maken.a
HOOFDSTUI( J Een langdurige reis naar het Oosten van de Archipel, waarop.,4.. J. Bik en Payen hem
vergezelden, sloot Reinwardt's verblijf in Indie af.s De gebroeders Bik bleven en deden
nog enige reizen in opdracht van het Gouvernement. J. Th. Bik ging niet meer naar
De Commissie Reinwørd,t en ltøar tuþ,enøars Nederland terug. Hij tekende nog veel, trad in's lands dienst en kwam later als groot-
grondbezitter tot welstand..4..J. Bik maakte in opdracht van de Landvoogd Van der
Capellen in ú24 een reis naar de eilanden in 't Oosten van de Archipel en van de teke-
ningen daar gemaakt kwam een deel door vererving in 'tbezít van een neef Mr. A.J. E.
,A.(rnold) Bik te's-Gravenhage, die de beschrijving van deze reis met een aantal teke-
ningen uitgaf.6 De krachtig gespierde mansfiguren in dit boek zijn geheel academisch
opgezet volgens de orthodoxe methode van onze voorvaderen. Men meent de anato-
misch verantwoorde figuren van een naaktmodelklas te zien. De profieltekening der
koppen is pittig, de geaquarelleerde landschappen zijn zwak. Van beide Bikken zijn
In r8r5 vertrokken de Commissarissen-Generaal Van der Capellen, Elout en Buyskes behalve in de mappen Javaanse Oudheden in Volkenkunde ook tekeningen in het
naar Indie om weder van het land bezit te nemen voor het Koninkrijk.
Met hen reisde
Amsterdam' Hij Rijksherbarium te Leiden en in het Rijksprentenkabinet te Amsterdam.
mee C. G. C. Reinwardt, hoogleraar aan het Athenaeum Illustre van A. J. Bik keerde pas in ß47 ín Nederland terug na vanaf r8z8 in dienst van het Gou-
was benoemd
,tot directeur tãt d. Zaken van Kunsten en Wetenschappen' en door
het bevrijde vernement te zijn geweest als baljuw van Batavia en assistent-resident der Ommelan-
Willeml,onze eerste koning-die zwaafte tillen kreeg aan land en volk van den, lid van de Raad vanJustitie en omgaand rechter. In 1839 werd hij ridder in de orde
onderzoek in de krach-
Nederland - belast met de tevordering van het wetenschappelijk van de Nederlandse Leeuw ('Dagverhaal', X en XI). Hij bracht zijn portret mee ge-
naam
tige opdracht: 'om het heugelijk tijdstip der herleving van den Nederlandschen schilderd door Ernest Hardouin in r84zrz vestigde zich in Amsterdam, kocht 'de Brees-
merkwaardig te maken'.t aap' en overleed in r87r in Brussel. Hij was baljuw van Batavia, toen hij in r83o het
Indië, eind
Reinwardt nam al dadelijk de tekenaar Á. J. Bi'k (r7go-r872) mee naar busteportret van Dipo Negoro tekende in potlood, vlak van voren gezien, somber van
oktober r8r5, bleef z.s m"ãnd.n aan De Kaap, waar Bik tekende en kreeg
in 1816 in
Pqen (1792-1853) uit uitdrukking (Rijksprentenkabinet Amsterdam). Het ligt in een rood album afkomstig
Baravia l. ilti. Bik ("'.796-.'375) uit Holland en in r8r7 '4. A. J. van J. Th. Bik en bevat werk van de beide broers, 4 onbetekenende hertentekeningen
was schilder'
Brussel io.g.rro.gi. ó. g.brá.ders Bik waren 'kunstteekenaars', Payen in kleur van .1. Møurevert, die korte tijd werkte voor de Natuurkundige Commissie,
,A.lle drie reisden en tekende n zii opJava en in 't Oosten Yan
de Archipel planten' bo-
ook tekeningen welke in Indië kwam na Reinwardt's missie, en een mooie'Nautilus minor' in kleur door
men, inheemse figuren en landschappen. Op naam van de Bikken staan Carolas Wi.lhelmas obl.8
van Hindoemonumenten en beelden. Antoine .áagaste Pø1en, die als schilder-tekenaar werd toegevoegd aan Rein-
enige autori- Jott/t
Toen Reinwardt in Indie zijn werk aanving vond hij daar Cornelius als wardt in r8r7, was Brussel geboren en oyerleed in Doornik, waar hij sedert 1838 als
in
wend-
teit in de kennis der Hindoemonumenten. Hij had als zodaniggezag' Reinwardt directeur de Kunstacademie bestuurde en er ook les gaf. Hij was leerling van Henri van
de zich dan ook tot Cornelius en diens opdrachtgever Nicolaas
Engelhard om aßchriften
Assche en een bekwaam schilder, tevens een uitstekend tekenaar. Hij werkte jaren lang
en duplicaten van tekeningenz en toen hij in rSzz naar Nederland
terugkeerde nam hij
in Indië aan zijn volkenkundige opdracht, die hij als kunstenaar opvatte en ten uitvoer
deze åuplicaten en het wãrk van ziin eigen helpers mee. Daaronder
waren een in 't
ge- bracht en ging in r8z9 met een grote oogst aan tekeningen en studies in olieverf -
groen gizette tekening-copie van de kleine PrambananruTne en een sepiatekening vooral kleurstudies - naar het Verenigd Koninkrijk terug. \Millem I gaf hem toestem-
ä.rkt ãn gedateeta¡. itr.-nik f. Singa-Sarie r8zz,¡ die de tempelruine weergeeft onder ming om tekeningen en studies bij zich te houden en er schilderijen mee te componeren.
op de
hoog dun omloverd geboomte, bergen ver er achter en om de bouwval heen Deze waren aanvankelijk bestemd voor een Indische galerij in Den Haag, die echter niet
"n
groía ,tet zulke slechiweergegeYen afgevallen bouwstenen als er liggen om de voet
23
a1
 waar HOOFDSTUK 6
rot stand kwam. Thans hangen zij in het Museum voor Volkenkunde in Leiden,s
ook de honderden tekeningen worden bewaard'
Deze schilderijen, ver rr* h.t land van herkomst der tekeningen en
kleurstudies ge-
landschap-
maakt, werden geen geinspireerd werk, doch wel het eerste grote en-goede De grote wetenscba,p?eQke aitgøven
plaats' kleur en lícht. Ziin
fa¡f.. cuvre iã o[.i.rf over Indië, een documentatie van Payen telkens spontâan tot
ir"ígd. om de boeiende arbeid in het Indische land brengt
helderheid' en
uitinlg op 't mome nt zelf ín ziln tekeningen, die- met teerheid en grote
mooi licht en donker in de atmos feer zrlnlezet, die soms teder en vol
gratie, andermaal
met inkt' met
groots van concep tie ziinen van een brede structuuf. Hij wast en tekent
krijt en met waterver[ tt".R een karakteristieke horizontale arcering en geeft ziin
lover met beeldende
boomkruinen een even karakteristieke welving in de massa van het
a.'De Rampbi.a'
verscheidenheid in tint en kleur.
Carl Ludwig Blume, in 1796 in Brunswijk geboren, was als jong geneeskundige naar
In een klein schetsboek'calpin ,{.'liggen mooie potloodtekeningen en enkele inkt-
tekeningen b.v. de zr* gord"lBuitenwachtstraat' en de uitmuntende'Mont
Tompa- Java gegaan. Hrj deed er botanisch onderzoek, stelde botanische collecties samen en
van volgde Reinwardt op als directeur van de Plantentuin. Reeds in r8zó ging hij om ge-
lian'. EJn ander schetsbãek'Calpin B bevat een kleine, schetsmatige afbeelding
Bik à Sontje r8r9'' zondheidsredenen uit Indië weg. Hij nam botanische collecties en tekeningen (o.a. van
de schilder zelf metgeestig profi.i'dessiné d'après nature par I'amiJ.
ge- de gebroeders Bik) meer en werd in r8z8 directeur van 's Rijksherbarium in dat jaar
In hetzelfde schetsboeÈ ùjn in potlood en waterverf huishoudelijke voorwerpen
van werktui- in Brussel opgericht en in r83o naar Leiden overgebracht. Hij kon zich toen wijden aan
tekend, potten en kommen \ran btoin inheems aardewerk en onderdelen
die van de uitgave van 'Flora Javae', die in Brussel verscheen in r8a8 in drie delen met vele
g.n, ká*ig werk van een ijverige leerling. Men denkt hier aan Raden saleh,
gelithografeerde bloemen en planten en een landschap van Payen op steen gebracht
ñ"y.n l.s f,r..g vanaf r8zó en mee op reis mocht. Op een der bladen rechts beneden
door Simenau; voorts aan de samenstelling van zijn magistrale'Rumphia', die in vier
'Sarib Saleh'(Raden Saleh Sarief (Sarib!) Bastaman)'
zijn grote getekende delen van 1835-'48 in Leiden uitkwam en dus voltooid was tien jaren vóór'Reinwardt's
Wanneer Payen zijn grote schilLrijen in Indië had gemaakt en
zou hij voor Batavia reis', doch na de'Verhandelingen' van de Natuurkundige Commissie. Dit laatste boek
landschappen van zo forse structuur er bekend waren geworden,
(tþg-'44, drie delen) verscheen eveneens in Leiden. Het is even magistraal als de
."n op.nËrring hebben kunnen zijn, voor velen een prikkel en een voorbeeld. Later
de 'Rumphia' 'Rumphia' en was voor mijn onderwerp, de rge-eeuwse tekenaars in Indië en de ont-
dienden de litho's naar ziinwerk in de grote wetenschâppelijke uitgave
(LM' R' Ver Huell, wikkeling van het landschap, eveneens vân grote waarde doordat vele van de tekenin-
wel eens als studieblad voor amateurs zãah de ernstig werkende
Tauters, de Belgische gen door Reinwardt, Blume en de Natuurkundige Commissie naar Nederland meege-
marineofficier, en de luitenant bij het Indische leger Le Clercq'
Hij {eed het op bracht, behouden bleven en in Leiden en elders worden bewaard. Blume nam veel
lithograaf van naam, heeft veel werk van Payen op steen gebracht'
mooie, grote tekeningen van bomen in landschap op van Payen om hun wetenschappe-
*..i.p.nd., sprankelende wijze in Blume's'Rumphia' met behoud van karakter en lijk belang en met hun latijnse namen uiteraard onder de vele botanische tekeningen
voordracht van het werk van Hij deed dit eveneens met het solide en
"iinlandgnoot. van zijn eigen hand en-merkwaardig-een'storm opZee' Raden Saleh pinx, met tw'ee
bekwame tekenwerk van Bh:me zelfl'
grote areca palmbomen op de voorgrond. Misschien is dit echter een navolging van een
litho ofeen schilderij van Payen(Itr afb. rzr).
Blume nam ook voor- en achterzijde van het Paleis te Buitenzorg op. Dit paleis was
hem uiteraard goed bekend ï¡ant de Plantentuin werd op de paleisgronden aangelegd
en begon feitelijk al bij de achterzijde. Blume tekende zelf de achtergevel, de vijver, de

25
24
 litho- Een der eerste bladen van Van Oorts geeft een gedeelte van het verdek van de
plantengroei, de voorzijde is Yân een der Bikken (aangegeven 1.b' door'Bick'), de
Triton rñ/'eer voor de kust van Nieuw-Guinea. Leden van de Commissie en officieren
gr^ fwãs Lauter, .n ãi, werd wederom een van geest sprankelend blad. Links snelt
met sextanten staan aan de verschansing te kijken naar de kust met bergen voor de
iet rijtuig van de gouverneur-generaal met de landvoogd onder een pajongr getrokken
boeg. Het dek is vol bedrijvige en pratende mensen, er liggen touwen, een anker, een
doo, ,ri.ip"rrd.n na"r het brede bordes; rechts op de voorgrond een drietal herten.z
slapende hond; zeílen en masten staan hoog over alles heen. ,4.1s inleiding tot al het
wetenschappelijke ethnografische werk is deze tekening een verrassing.
b. De'Verbandelingen' pan de Natuarkundi,ge Conmi'ssi'e en baar tekenaørst
zicht had de Nederlandse regering het Het Rijksmuseum van Natuurlijke Historie in Leidenbezít een grote oogst aan te-
Reeds met de terugkomst van Reinwarãt in 't
keningen van deze langdurige onderzoekingsreis,e geen complete oogst, want een zeer
project voor de'Nãtuurkundige Commissie voor Nederlandsch Indië'ontworpen.+ -Al
mooie landschaptekening in kleur'de Goenoeng Pangerango' door Van Oort is in het
äinå april rgzo werden pr. ruhl en J. C. van Hasselt benoemd tot lid voor het weten-
Eind Rijksprentenkabinet in Amsterdam. Het is een schoon uitgelegd ver landschap met bo-
schappelijk onderzoek, G. van Raalten tot ontleedkundige en Keultjes tot tekenaar.
men, struiken, mensfiguurtjes en een rivier, die slingerend door het land, wijkt naar
d.c.-b.i kwamen zijín&atavia aan. Z\begonnen hun afmattend werk in Buitenzorg:
t, avonds verwerken en bewerken van wat vefzameld werd' Dr' de berg aan de horizon. Het is een open en klaar landschap, dat vol licht staat en vol
overdag bergtochten,
fijn afgewogen kleur, ook met accenten van kleur, die sterker zijn en toch ingetogen en
Kuhl en de tlkenaar Keultjes overleden reeds het volgend jaarrs doch Va'n Røølten bleek
jaren voort- de tonâliteit stimuleren als bij een zeventiende-eeuws werk. Ook de tweede tekening
het werk van de tekenaar te kunnen overnemen en hij zou dit verscheidene
Bruln', van deze berg (Museum Natuurlijke Historie) is bijzonder mooi. Hier is de Pangerango
zetten tot ook hij bezweek. Intussen was begin r8z4 als tekenaat Jan Cornelis de
halverwege zijn zwaar begroeide flank gegeven. De brede top van de berg stijgt er bo-
kunstschilder in Utrecht, aangesteld. Ook -,4.. J. Bik wordt één keer in de dissertatie
venuit en wijkt en vangt het wisselende licht en de tekenaar geeft dit waarlijk weer.
Veth genoemd.6
Het is een gewassen tekening met yeel verticale penseelstreken en sterke plastiek in de
De Bruyn nam ontslag en in zijn plaats werd eind r8z5 Pi'eter van Oort aangesteld,
boommassa op de berghelling.
die zeer mooi. tekeningen heeft gemaakt tot ook hij het leven liet in Padang in 1834'
Ook in zijn rapporten houdt Van Oort's tekenen niet op. Berghellingen slingeren er
Ook noemt Veth (p. ù) nog Maurevert, van wie vier hertentekeningen in het rode
als De in kruivende arabesken door heen en verlevendigen de mededelingen. Even knap zijn
album van Th. Èik in het Ri;ktpt.nt nkabinet Amsterdam' Hij was evenmin
J. de kleuren en vormen van zrln padden en slangen, en van Van Raalten de inheemse
Bruyn een blijver.
figuren ten voeten uit in fantastische krijgsdos en daverende kleur.
Ñr r...1 tegenslag, ziekteen dood was de Commissie in r8z8 wederom aangevuld en
onder Pieter van Oort was geboren te Harderwijk enoverleedz4september 1834tePadang,
gereed rroor..n onã.rro.k van land en volk van Nieuw-Guinea. Ziizouditdoen
lris. nog geen dertig jaar oud (Veth, p. 76).
iáiaing van Salomon Müller met Z.M.s Korvet Triton en de koloniale schoener
en Van trlon Henri,ci, is de enige die geheel ander werk levert. Hij tekent inheemse mensen van
Twee"wetenschappelijke medewerkers reisden mee en de tekenaars Van Røølten
forse afmetingen in hun dagelijks leven, met kinderen' op de jacht, in een boot, met
oort.DaarVan Raalten in r8z9 aan koorts bezweek, bevat het derde deel der Verhande-
kunde opgezet en feitelijk in klassieke vorm. De mensfiguur vult het gehele blad, het
lingen van hem niet zoveel landschappelijk werk als van Van Oort' Zii tekenden
kust-
landschap is bijzaak. Bos en rivier zijn wel onmisbaar om deze volkenkundige opzet
gríirhr"n, bergen, rivieren, landschappen, steden,-volkstypen. Vo91 het derde deel,
H' A' heen, doch secundair. Von Henrici werkte soms samen met de steentekenaar: 'Henrici
dat handelt over onderzoek over d. [.h.t. archipel' leverden ook luit.-kolonel
de et'W. F. Gordon del."o en de litho laat niet vermoeden wie van hen wellicht steun gaf
von Henrici,, Salomon .fu2ülter en Tsi'ngWa'ng Ke tekeningen' De gebruiksvoorwerpen'
in Holland' of ontving.
versierselen en het vlechtwerk *.rã.r, door ?- C. Bruiningz getekend
zoals Vier tekeningen van Q<_l't. R. Ver Haell zln in dit derde deel opgenomen, gesteen-
Er is ook werk bij van tekenaars, die niet op deze grotereis waren meegegaan'
drukt doorVan Groenewoudrtt gelijk Gordon een kunstenaar in zijnvak. Samen hebben
J. Th. Bik, die een bljzonder
mooie bijdrage leverde met de krater van de Gedeh tezamen
zij het grootste deel der litho's gemaakt.
met de uitmuntendä üthograaf W. j. Gordott en zoals qM. R. Ver Huell,
die in ma-
Ver Huell was geenszins medewerker van de Commissie, wel echter een onvermoeid
rinedienst nooit opgehouden heeft schetsboeken te vullen.
27
z6
I

van Payen's Batoetoelis in de'Rumphia'. Hoe moet hem zelf daarbij de tekening in Arn-
rekenaar van volkenkundig en plaatselijk-historisch werk. Hij leefde van 1787-186o
en
hem van hetzelftle onderwerp zijn tegengevallen. Misschien viel 'weg doen' deze dilet-
was reeds met vijftien jaai in marinedienst. Ongetwijfeld is toen de grote productie
I

tant die begaafcl bleek te zrln te zwaar, in zijn eigen nadeel.

van tekening.n .i begonnen, die lange tijd van evenveel toewijding als grenzelozeijvet
Een medewerker aan de illustraties van de 'Verhandelingen' III met zijn vele land-
èn tobben m.t d, materie blijk zou geven voor hij de moeilijke kunst enigszins onder
schappen bleek Salomon Müller zelf. lHij was vân eenvoudige Duitse afkomst en ging
de knie kreeg. Ver Huell schreef verscheidene boeken, o.a. 'Herinneringen van eene
als preparateurl3 voor de Commissie naar Indië. Van deze bekwame man is niet alleen
reis naar de oost-Indiën', in twee delen (r83ó). In deel II vermeldt hij de schilder
Payen
een groot deel van de teksten afkomstig, doch ook landschaptekeningen in het derde
mer wie hijin r8r8 van uit Buitenzorg Batoetoelis bezocht en van wie hij zegt(p. 4z),
deel (S. Müller et W. van Groenewoud del.) en de zeer goede 'Hertenjacht'(S. Müller
dat payen de planrenruin had aangelegd. Ongetwijfeld hebben de vakman en de dilet-
en W. J. Gordon del.) zijn vanzrlnhand. Gordon werkte metJ. Th. Bik samen in de breed
tant zich toen samen neergezet om de door de'bliksem getroffen waringin met de ba-
ontworpen tekening'Krater Goenoeng Gedeh'.t+
toetoelis aan zijnvoet te tekenen. Payen maakte er een schilderij van en Blume nam de
door Lauters op steen getekende afbeelding op in de 'Rumphia' (tr t'o' P' 176r IS35)'
Ver Huell werd in rSzz onderequipagemeester op de marinewerf te Rotterdam. Hij
zouin r85o als directeur van d"zéwerf gepensioneerd worden. Hiizette toen zijn teke-
nen en aquarelleren in Arnhem voort, waar hij overleed in 186o.12 Ziin tekeningen
ziin
Prins
thans bezit van het Gemeentemuseum in Arnhem en van het Maritiem Museum
rff.o' vele gewassen
Hendrik te Rotterdam. Arnhem heeft de meeste, r78 tekeningen'
in inkt of sepia, breed opgezet werk, maaf groezelig uit het penseel gekomen, zonder
klaarte. Zij iallenr.lr.r, portefeuilles en pas op de laat gedateerde breekt de zon voor
de beschouwer wel eens door. Onder dit werk ligt een schets van de situatie
in Batoe-
toelis, de ontredderde majesteitelijke boom en de steen met het opschrift. De grote
aquarellen in Rorterdamzijn veel beter. Het aquarelleren ging hem beter af dan
het
oårr"n in inkt en sepia. W )iiner ongeveer roo, schepen op de rede en in baaien, forten,
bergen, inlanders .n offici.ren vân de Triton, veel landschap en bos, telkens Ver
Huell
,"1ít k.n"nd afgebeeld, steeds in uniform, soms met zijn steek naast zich op de grond!
Het is een genoegen deze grote aquarellen te zíen, en daaronder de vier die VerHuell
afstond rroo", d.'Verhandelingen'.be [thograaf Van Groenewoud heeft dit werk
blijk-
baar gewaardeerd,want hij respecteerde het bijna in zijn gehele opzet. Het is interessant
hier na te gaan - te kunnen nãg""n - in hoeverre het oorspronkelijke werk ons wordt
,roorg.l.gJin de gelithografeerde uitgave, waarin toch vaak de steentekenaar op zijn
,igrí *í1r, vertollte zoals het hem goed leek. In portefeuille II in Rotterdam ligt de
ãd.
,o,, Batoe Gantong'(Amboina) No. zo, in de'Verhandelingen' door Van
"qîrr.l
Gro.n.worrd plaat zr. Het is een breed opgezet stuk oerwoud met een stroom, die over
trapsgewijs g.l.g.r, rotsblokken naar omlaag stort, een goed gecomponeerde aquarel,
sterklan-kleur in de verschillende tinten groen. Van Groenewoud's correctie bestond
uir meer diepre en meer volume door krachtiger licht. Een der aquarellen (No. A9) in de
Rotterdamse collectie is een copie met kleine veranderingen stellig als studie bedoeld
29
zB
 HOOFDSTUK 8
HOOFDSTUK 7

De rcþ,eningen in bet Rijksmuseum P00r Volþ'enhund'e De Hind,oemonamenten

Het werk van de gebroeders Bik is betrekkelijk ruim vertegenwoordigd

in de mappen In de middenjaren van de r9e eeuw vatten een tekenaar en een schilder het werk van
,Teekening.n .r"n
¡rrraansche oudheden' in het
Rijksmuseum voor volkenkunde in Cornelius weder op. Het wâren Wilsen en Sieburgh.
Leiden en deze en andere tekeningen der Bikken werden door de Vriese
gebruikt in Ínß4zkwam Frans Cørel Wi.lsenruit Hollandse ouders in W'enen geboren (r8r3), naar
,Reinwardt's Reis', door Blume voðr de'Rumphia'en in de'Verhandelingen'. De I eidse Java. Hij overleed in r889 te Semarang. Als derde tekenaar bij de genie kreeg hij in r8a9
mappen bergen meer interessant werk en enkele weinig bekende namen'
b'v' drie te- opdracht om de Hindoemonumenten af te tekenen.I Met zijn assistent de adj. onder-
k.ång.r"r g.ä.rkt Carolusr in fijn, klein schrift' voorts een tekening in
bister van een officier Schönberg Müller bracht hij 088 reliefs van Boroboedoer in tekening op 476
bladen. Dit reusachtige werk kwam maarlangzaam uit de handen van de steendrukkerz
,..rr"i.ni. gelijkenis met her z.g.laataltempeltje te_Blitar'.2 Dit mooie tekeningetje,
een heengaande mansfi- en verscheen in Leeman's'Boroboedoer'in 1873. Ook Wilsen fantaseerde. Hij was ech-
de ruïne in eãn dichte, rn"", to.h helder doorlichte bebossing,
Th. Bik kunnen ùin.Et ligt ook een lotosplant (T. Hooiberg ter een uitstekend tekenaar en voor een leek in de archeologie is het een genoegenzijn
fu.r.r..ht, ,zouzeker'vanJ.
Ll.y .n..n .rrr., ã. bid- en verblijþlåats van Dipo Negoro, gemerkt en geda- werk in de Leidse mappen te bekijken. Wilsen schreef ook en illustreerde zrln werk. Ik
"qorr.l geboren' Hij was zal op zijn landschaptekeningen terugkomen bij de grote niet-wetenschappelijke litho-
ree;d Dekens, 1846. Deze Âdolphe Dekens werd in rSzo in Gent
november r84z vanuit grafische uitgaven van Indisch rge-eeuws werk.
kunstschilder, kwam 6 decembei r84o in Indië en vestigde zich
Soerabaya in semarang (Fam. S. tg4grFichescoll. 's Lds.
Arch. Bat.) In hetzelftle jaar waarin Wilsen in Indië kwam, overleed op middenJava in de pasang-
eiland Java maakte grahan te Radja Galoeh bij Madjalengka Hubertas Ni.colaø Si.ebargb. Hij was geboren in
Van de 'Zeven,.rni.ir van het Oengarangsche gebergte' op het
in ry9g in,A,msterdam en min of meer een man van het vak. Want bevriend met de schil-
I. M. yøn Braan twintig tekeningen in kl.ur, telkens trree op een blad naast elkaar'
"ze.r het qebruikte der Cornelis Kruseman leerde hij in diens atelier met verf en penseel omgaan en wijdde
klein schrift gemeÃt¡. M. vàn Braam fecit.+,4.quarellen zijnhetniet,
kleuren.door ver- hij zich aan zijn geliefkoosde bezigheid, tekenen en schilderen ,op irln eigen manieÍ zon-
medium is niet duidelijk, Lisschien is het gouache, misschien zijn
de
De tekeningen zijn der zich aan de wenken en raadgevingen van zijn vriend en tijdelijk leermeester te sto-
menging met wit ro i.kk.nd en opaak, zelfs gtoezelig geworden.
U"trJt Ët¡t fris en werden waarschijnlijk nooit blootgesteld aan
daglicht. Zii ziin ren.3 Men zou kunnen zeggeni een eigengereid mens, doch misschien is de qualificatie
voor hen, die niet eigenaardig en onafhankelijk en in staat tot toewijding juister.+ Dit toonde hij door uit
zeker niet onbekwaam getekend, doctrdoor de eentonige voordracht
vervelend' pure belangstelling in r83ó naarJava te gaan. De Nederlandse regering - dat wilzeggen
in de eerste plaats in Jívaanse oudheidkunde geinteresseerd zijn, eigenlijk
Het bijwerk - ,truikg.*as en lage plantengroei - is wel eens aardig, doch
meestal stroef Koning Willem I - had belangstelling voor zijn onderneming. Zij verleende hem vrije
,o"1, t.t penseelweri, d", d" op-r.iin lijn van de tempels aankleedt'
Nooit is een tempel overtocht en gaf hem een aanbeveling bij het Indische gourrernement mee. Hierdoor
al het wit en zwatt) verkreeg hij vergunning om in Ned.-Indië wetenschappelijke reízen te ondernemen en
in de ruiÅte van het landschapg ezien,niettemin is dit werk tussen
wel een verrassende ook de'Residentiën Soerakarta en Djokjakarta te bezoeken'.s Hij trok van uit Semarang
de opstanden, de plattegrondåttln d" vele mappen in het Museum
de Vorstenlanden in, bestudeerde de Hindoemonumenten en schiep een Guvre van
afwisseling.

3r
3o
 t-

antiquiteiten HOOFDSTUK g
tientallen schilderijen en tekeningeno met het doel deze indrukwekkende
jaar lang tot zijn klein ver-
bekendheid te geven. Hij deed dìt geheel belangeloos vier
en op papier uit-
mogen w", uitg.put g.l¡t hrlzelf. õe ruines, die hij op Java op doek
b.idd., grrridrt b*oo*-.rk.n weer met een stevige greep; zii staan vierkant op de Van d,e Veld.e, Vøn, Pers en Hard,ouin
gestapelde stenen bruin, kantig met wit aangelijnd en-tot volume
ge-
goede
trr.ht.^.^ídrrde
Uiteraarã w,rlft orr.r"1 de plantengroei groen en overheersend om, boven
en

russen de blokken sreen. Hij geefr goed geschilderde bomen en

luchten, landschaps-
elementen, en r /at kleur van wit, blauw en groen om al dat bruin
heen'
payen ,ool^ngde enige schilder blijven, die het lahdschap, het grote, wijde'buiten',
begrånsd door d"e ,"rd.-.n door hogå hchten, zou weergeven. Het
is eigenlijk zeer
.åk*rrrdig, dat de Hollandse schilders die in de ryeeeuw in Indië werkten, daar geen
kwa-
landschapp.ã-rroortbrrchren, terwijl zij toch uit een land van landschapschilders
licht hen of deden Cbarles William Mereditb pøn de Velde (t8ú-'98) zou dit voortzetten. Hij ging in 1838
men. Weãhield het felle overheerr.ndå, voor hun oogzo ongewone
als adelborst re klasse aan boord vanZ.M. korvet Triton naar Indiëen keerde september
ùj nietanders dan tussen hun dagelijks werk van herbergier, krankbezoeker, cipier of r84r in Nederland terug. In die jaren heeft Van de Velde getekend waar en zoveel hij
kåop-"n de bestellingen uitvoerà ¿i. hun werden opgedragen? Slechts bij.enkele der maar kon. Dit was uiteraard slechts mogelijk langs de weg, die de Triton voer en bij
orr.rg.bl.rr.n stukkeri wordt het buitenleven weergegeven of als onderdeel ingescha- de gelegenheid die hij kreeg tot landverkenning. Een uitvoerige reisbeschrijvingr met
schilderde
t eldiUij de twee schilderijen van,A.ndries Beeckman, die een breed uitspansel
bomen als ach- 5o gelithografeerde tekeningen gaf hij bij Buffa enZonenin Amsterdam uit. Het waren
boven het Kasteel, bij de gro,. familiegroep van coeman,'waar lucht en
eveneens bij meest landschaptekeningen en opnamen van kusten en havens. Voor twee afbeeldingen
tergrond een ruime ptt",t innemen orr., b¡n" de helft van het schilderij,
d. f,ortr.tten der kinder.n Van Riebeeck. Wel aanwezíg) doch geheel ondergeschikt
is - Rijswrjk en de Harmonie - gebruikte hij de schetsen van de luitenant-teÍ-zee re klasse
W. Baron de Constant Rebecque en uit de tekenportefeuille van de luitenant-kolonel
hei landschap in de achtergrond bij enkele r7e-eeuwse landvoogdsportretten: Van van het Kon.Ned.-Ind.Leger Treljard stelde hij de tekening van het fort Rotterdam te
Pa-tras, valckenier en Thedens. De draperie en de zuil of pi-
Goens, Sp.elman, later bij"h.1*
Makassar samen. 'Eerst toen een paar jaar later een nieuwe betrekking mij voortdurend
laster met postâment, de .t het borstkurâs l¡yaren ook voor Indische portretschil- te Batavia vestigde'('Gezigten', reisbeschrijving) kon Van de Velde 'de bovenlanden'
ders echteltefierattributen. Laat in de r8e eeuw evenwel blijkt dan
de Commissaris-
als hij afkomstig uit
bezoeken.
Generaal Nederburgh te zijn geboeid door de Franse schilder Piron
Voor de publicatie van zgn prachtuitgavez had hij de zeer goede steentekenaar Lau-
een land van landschaPschilders
ters, dezelfde die tekeningen en schilderijen van Payen vertolkte voor de 'Rumphia'van
pas van de tekenaars der commissie Reinwardt en van de Natuurkundige commrssre
brachten Blume. Ondanks het stempel van deze bekwame lithograaf, het karakteristieke teken-
zou het landschap in Indië zijn visuele vorm krijgen en door haar uitgaven schrift van Lauters, is in aldeze bladen telkens ook een andere hand zichtbaar,zodat
deze commissies het landschap met nadruk in de belangstelling.
men verv/achten mag dat de verluchting van de'Gezigten'het werk van Van de Velde
bleef ¡ ,A.anvankelijk zou men kunnen menen dat Van de Velde toch niet bij machte zou
zijn geweest om groepen figuren samen te stellen en dat van Lauters en van hem alleen
de expressieve mensfiguren zoudenzijnrinheems en Europeesrvrijstaandof lopendrofin
goed samengestelde groepen, de snelle paarden, de vliegensvlugge lichte rijtuigjes.
Doch Van de Velde schrikte er niet voor terug, al bleef hij uiteraard hierin bijde gerou-
tineerde Lauters achter. Dit bewijzen de grote aquarellen met veel groepen figuren uit

33
32
het nabije Oosten in Teyler's Museum, die zeer goed ztin èn knap, al missen zii
het
geestige accent van de Belgische lithograaf.
"
ørj t et Indische album echter moet Lauters de jonge tekenaar toch van grote
steun

,ijn i.*..rt. Niet alles is er met overtuiging bepaald en neergezet, soms is een midden- 4f
pí.nït, zwak. Dan zet de ervaren steentekenaal efgens een boom, een muurtje' wat
i"r.nr, een omgevallen stam... en de orde is er en de tekening krijgt zijn plaats in de
stijl van de p.riJde, in de waardering van de tijdgenoot!In de laatste prenten lijkt
echter
Vãn de Velàe's eigen karakteristiek duidelijk zichtbaar in de boomslag, de
grondbewer-
king en de groei van het korte, stugge gras.
H.t pr.ni.nkabinet in Leiden bezit een tekening van Van de Velde, voluit getekend
en gedateerd 3 november 1835. Het is een groep dennen op heuvelachtig_terrein
in
zwlrtkrijt, zz x 27lu cm, een goed werkstuk. De jeugdige tekenaar maakte het tijdens
zijn opleiäing in het Kon. Instituut voor de Marine, dat toen in Medemblik gevestigd
i^r. àtlnleeimeester, de marineschilder P. J. Schotel was blijkbaar trots op deze proeve
van de bekwaamheid van zijn leerling: want hij annoteert de tekening in zijn
hand-
schrift rechts beneden: '72 ã^grn mijn leerling, thans zendeling, bekend door zijn
reis

naar het Heilige Land'. De tãkening *"r dus in het instituut achtergebleven
of bij
deze marine-
Schotel, van r8-3o-t5o eerst onderwijzer, daarna leraar in handtekenen aan
school.
Van de Velde nam om gezondheidsredenen in1844 ontslag bij de Marine, reisde
daarna veel, was inrB48 in"Palestina, in r85ó in Zwitserland, aquarelleerde, tekende'
Kruis'a
gaf nog vele albums uit en deed veel filantropisch werk in en met het Rode
teke-
Er is veel werk van hem in Franse en Engelse collecties, in Teylers' Museum zes
bla-
ningen, in het Leidse Prentenkabinet behãlve de krijttekening nog twee Zwitserse
d.nl en gewassen inkt, deze laatste twee zonder de pittigheid van de krijtteke-
"q,¡rr"l Het
ning, åorbeeld"van aanleg èn van het solide tekenonderwijs van onze voorouders.
Instituut van de Marine w"arschijnlijk door dit tekenonderwijs zijn leerlingen in
l-reeft
hun functie van zeeofficier tor rekenen gebracht (zie bijlage III).
Aansluitend aan Van de Velde, d.och niet met de nadruk op het landschap is het
werk
van Van Pers en Hardouin. Zlj zouden het landschap terugbrengen naar de tweede
van
plaats en het ondergeschikt maken aan wat hun plastisch penseel te vertellen had
à. d.srr, de volkstypen, de bedrijven en straattonelen, de zeden, het inheemse en Euro-
pese huis, het Chinese kamp. Het is de bewegelijke mens ín de roezige stad
tegenover
het statische oerwoud en het eigenmachtig gebergte' .* 1r"
,4. pøn Pers werd..ls ,"pp.uire klasse tijdelijk 'geëmployeerd bij het topografisch
berust
bureau der Genie' te Batavia en van de beschikkingen over hem van 1839-'49 II llnìest Ilarclouin, Dc kong-:r-hi:rr.r spcler

34
een résumé in 's Lands archief (Fam . y. lzg).In juni r84o is hij tekenaar bij de geogfa-
fische afcleling van de Algemene Secretarie.
Ook Van Pers heeft getekend voor de Natuurkundige Commissie. Hij ging mee met
Dr. C. A. L. M. Schwaner (r8r7-'5r) op diens expeditie naar Borneo in r843. Hij wordt
niet genoemd in Veth's dissertatie, doch wel in Schwaner's 'Borneo, beschrijving van
het stroomgebied van den Barito' - een der vroegste uitgaven (t8S¡) van het Kon.
Instituut vãor Taal-, Land- en Volkenkunde - en met hem, eveneens als tekenaar, de
kanonnier der artillerie Ìl¿ inri,cb pon Gafron. Zowel Schwaner zelf als zijn tekenaars maak-
ten land- en volkenkundige tekeningen in potlood en in aquarel - kampementen, typi-
sche dorpsbentengs, nederzettingen, riviergezichten, volkstypen, dikwijls wat eentonig,
doch zeker niet onbekwaam. Van alle drie is werk in het Kon. Instituut' Yan Van Pers vier
figuurtekeningen in potlood en'vraterverf, waarvan drie goed: een Boegineesch hoofcl
.,{. van pers fecit' van scherpe karakterizering, mooi van kleur doch niet voltooid, het-
geen volstrekt niet hindert, dan een Chinees zittend ten voeten uit, met
felle stuurse
Ëop, h.t geheel krachtig in kleur gezet en op de achterzijde gedateerd 'ong. 1844',
en

hel inlandse slavinnetje Balia, potlood met goede details's

Voor Van Pers waren deze objecten misschien studiemodellen, die hij zondet verkor-
ting en van voren gezienweergaf en die hem gelukten. De vele tekeningen voor het
groie album'Nederlandsch-Indische Typen'6 moeten hem zwaarder zijn gevallen. Het
iln straattonelen, bedrijven, groepen arbeiders, mannen en vrouwen, huizen en daken
gå'jd achter elkaar, landschappelijke verten op verschillende plans met veel versnij-
ãing. U., is soms zeer aantri:ekkelijk, dikwijls echter verstard knutselwerk. Zelden
t..it t ¡ de samenva6ende blik die de opzetin het gareel houdt. Het veiligst zijn voor
kolen-
hem fig|ren evenwijdig aan de horizon: de Javaanse prins, de waterdragers' de
brander, de slavinnen, alle zeer goed.
tekst
De uitgave was toevertrouwdãan de lithograaf C. W. Mieling met Nederlandse
van Hagãman en Franse van Van Pers zelf. De lithografieën zijn zger -dggrwerkt'
Het
aand.eljen goede of ten kwade, yan de steentekenaar is mij niet duidehjk geworden.
Mieling ,rrrrf,.r. van de tekeningen voor'Borneo'echrer heldere overzichtelijke illustra-
ties. Van pers heeft voorts aardig. plaatjes gemaakt voor de'Oost-Indische bloempjes',
kindergedichtjes door Johannes van Soest.T
ør z\nin Frankrijk veel kunstenaars geweest die de laam Hardouin droegen, maar
Erne¡t Hardouin., d"ie een aantal jaren in Batavia schilderde, komt niet in de literatuur
voor. Alleen in het archief van de Algemene Secretarie te Buitenzorg vond ik enige in-
lichtingen over hem, voorts een duiãe[jke documentatie van zï1n gaYen in het album
'Java'8"en de mooie tekeningen voor dit werk in de collecties van het Kon. Instituut.

35
 voor de opbouw van de figuur' der andere huizen aan Rijswijk tot het Koningsplein doorliep. Hardouin nam in een
Hardouin is hier de bekwame schilder met begrip
een binnenhuis' een stuk ar- bredeblikhetKoningspleinop, rechts vanafenige huizen ten noorden van het laat r8e-
voor het plaatsen ervan in een samengesteld. o*gtvingr
chitectuur met versnijcling van straat en huizen.
ft¡ kt"t geen haperen' geen tobben in eeuwse huis met verdieping waar in de zoe eeuw het Franse Consulaat is gevestigd ge-

die met vaardigheid en in het goede en weest, tot links de Willemskerk. Langs het groene plein heen loopt de weg naar Ko-
zijn penseelstreek. Hij g.;ft de zuivere. aquarel, ningsplein Ztríd en daar ztet men duidelijk meer witte huizen waarbij dat van de resi-
een voorrec6t en een genoegen om de
veilige tempo moet ;;den uitgelegd. Het is dent tussen zwaar geboomte. Als een tintelende rij witte stippen en streepjes ervoor de
litho,s mer de originele tekeninien in h.t Kon.
Instituut te kunnen vergelijken' Har-
in sterk helder licht' in lage muren en paaltjes van de woningen langs de weg. Nog meer punten van herken-
douin zet zrjninh.*r. typen iihun decoratieve klederdracht
tekeningen in aquarel en evenveel in ning en vergelijking levert het Plein zelf op. Rechts aan de rand staat de tribune van de
geconcentreerde kleur. É¡ ,totta zesentwintig 'Wedloopsocieteit
af voor d. uitgavi 'Java',.dj: O¡ Lemercier
in Parijs werd Bataviasche en de renbaan gaat met een wijde zwaai naar het zuid-
potlood getekende
"igr.,J." hij kan hebben geweten' dat de oosten. De bewoners der witte huizen zullen allen lid zijn geweest en ook wel paard
gedrukt, wellicht ofini,i",i.f van d.e schiider, want hebben gereden vanaf het zadel, in elk geval paard en wagen hebben bezeten. Hun
stonden in hun kunst's Van de zó litho's
Franse steentekenaår, .n drukkers vooraan
nummering op' Twaalf bladen zijn paarden grazen op het veld. Er gaan ook wegen doorheen en er lopen en rijden mensen.
zrjn deeefsre genummerd r-16, daarna houdt de De weg van Noord naar Zuíd loopt van ongeveer de Paleistuin naar het huis van de
verschillende kleurstenen, de andere
gedrukt uitsluitend - dus zuiver technisch - met
bijgewelktt Het picturale effect is dan resident. Het doel van deze verbinding ligt voor de hand. Een weg vanuit de noord-
werden alie met het penseel gecorrigeerd en
kan geven'Io westhoek als een diagonaal over het Koningsplein naar de zuid-oosthoek snijdt dit pad
g-o,, echter nooit grã[, *""tot-deze.behandeling aanleiding en op het snijpunt verheft zich een zeerhoge mast. Het lijkt alsof deze mast een grote
priester in Batavia', een voor-
De technis.h g.li..l zuivere kleurlitho 'Chineesche
raakte er âan - is m'i' ook de mooiste teke- lantaarn draagt onder een korfvormig overdekte uitbouw. Het schilderij is niet gemerkt
beeld van'tintwork'(Pennell) - geen penseel
Vijf litho's dragen een onleesbare hand- of gedateerd, maar er zrln rijtuigen, paarden en mensen, die eigenlijk de signatuur van
ning onder de origineìen in het Kon. Instituut'Ir Hardouin dragen in voordracht en yorm, in hun bezige vâart, in het kantige witte lijn-
grafen'
tekãnin g, *r"rr.h¡nlijk van verschillende litho
grote tekeningen,'De Markt op de tje, dat een figuur rust geeft of in bewegingzet.
De Stichting.Á.ilas"van Stolk' bezit twee *ãoi.
E' Hardouin - vloeiend' licht en Hardouin moet in of voor r84r in Batavia zijn gekomen, want,4.. J. Bik bezat aquarel-
Kali Besar,' nÈ X 4o cm, gesigneerd rechts ondei
gemerkt links beneden' Het len van hem gedateerd, r84r en'46,,enzijnportret door Hardouin in olieverf geschilderd
kleurig-en'het Staihuis rr"In Bà-tavia', n x 46cm, voluit in'4z.Ik zag het in 1933 brj mevrouw Bik-Enger in Den Haagr die ook de aquarellen
kleurige inheemse en Chinese figuren en een
'stadhuis' is een forse opzet in sepia met bezat. Het was wat dik geschilderd, zeer nagedonkerd en gebarsten, karakteristiek van
der vele handelshuizen aan de
rijtuigje met kap op de toorgroni. De'Markt' [..ft...,
bekende groene jalouzieën, d¡ ruile ingang kop, doch geen aantrekkelijk of mooi werk. Voor bestellingen van landvoogdsportretten
kade weer, d. rr.rdi.ping g.Ilor.n met de
eronder met een ;;õ íríg h,rrk.nde of zittend.
Chint"n in drukke beraadslaging - heeft Hardouin blijkbaâr geen kans gehad. De beeltenissen van rge-eeuwse landvoog-
van een breed zonnezeíl' Er zwermen den kwamen na beëindiging der veel kortere ambtsperiode dan onder de Compagnie,
allen uiterarra noi*åt stíart - in de schaduw
Europeanen' er is een '[rrabier'rz Deze uit Nederland en soms moest de regering in Batavia er bij herhaling om vragen. 'Wel
ook Chinezen uit ãrr., ¿. voorgrond, er ziln ook
zijn spontaan uit heeft Hardouin een poging gedaan om de galerij van landvoogdsportretten te mogen
frgureninh.'.ig* typir.h. kí.d.rár".hi, in kl.rrrflitstn "angezet, losgelaten in de restaureren. Hij werd daarin gesteund door de resident van Batavia P. van Rees. In een
het volgezogen, behendig neergetipte watáverþenseel.voortgekomen'
met elkaar aanvingen in vlotte' maar schrijven van 23 juni 1853, 1645 aan de directeur van Producten en Civiele Magazijnen
ijle ruimte, *rrr;t h;tip.l dã, b.*.g.¡¡kheiJ houdt deze een rri/arm pleidooi voor het toevertrouwen van de restauratie, welke toen
Yerantwoolde bouw. zeer urgent was, aan Hardouin die, zo schreef Van Rees, 'als de enige te dezer plaatse
Het is mogelijk, dat Hardouin het grote panorama.'Het Koningsplein' van Batavia
"dit
dan vanuit het noorden en wij kunnen ons daartoe bekwaam kunstenaar bekend staatt.I4 Hardouin u/as zeer arm en had aangebo-
(Weltevreder,; ,.f,iù.rde.r3 Hrj deed den de noodlijdende schilderijen voor/S.ooo-,desnoods voor f 4.5oo te restaureren.
misschien in de koepel aan de rand van
de schilder voorstellen ter hoogte van de koepel,
Rijswijk, welke grote tuin evenals de tuinen J. C. Deeleman, de directeur der Producten en Civiele Magazijnen achtte dit bedrag
de tuin van het Paleis van d.e landvoogd op
37
36
 HOOFDSTUK IO
beschikking
niet te hoog en adviseerde reeds een week later Buitenzorg een gunstige
te nemen. In Buitenzorg echter had men zich intussen
herinnerd, dat Raden Saleh begin
en successen waren bekend
rg5z op Java was terug"gekomen uit Holland. Zijn 91l_eidilg
te kunnen Isid.ore va,n Kinsber gen
.n op ärt ',r.r1.d.n *JJ'd. men de verantwoondelijkheid van de restauratie
baseren. Voor een ambtelijke instantie was het logìsch
èn geruststellend om Saleh als
restaurateur aan te wiizen. Raden Saleh echter was niet
in Batavia gebleven en de re-
een aanvâng
g.ring moest drie jaar wachten voor de 'schilder des Konings' eindelijk
maakte met het zo dringende werk'
aan de algemene secretarls
Intussen berichtte zr april 1854 de resident van Batavia
Hardouin,onlangs te
onder terugaanbieding van de akte van verblijf van ErnestÂlfred
omdat 'genoemd
Batavia overleden, ¿i ¿. uitreiking niet haá kunnen plaatsvinden
heeft verkeerd, dat
p.rroon in zijn leven steeds in zulkã bekrompen omstandigheden In maart 1863 legde Van Pers - toen Oost-Indisch ambtenaar en lid van het Bataviaasch
hijbuitenmagtewashet zegelvanfrroterrãldo.n'.Perrjanuarirs4Swasdezeakte Genootschapr van verlof naar Nederland teruggekeerd - enige bundels en albums met
nooit ,ritg.rãkt onvefmogen om te betalen' Op april volgt
verleend, doch -.g.n, "Z tekeningen over op een vergadering van de directie. Hij beoogde door tussenkomst
dan een voorstel om de ã.g.lr.k ning t. crediteren met/rro voor de gezegelde akte
van het Genootschap wederom als tekenaar van enige wetenschappelijke commissie in
van tijdelijk verblijt die vier jaar had liggen wachten' gouvernementsdienst te worden aangenomen. De directie vindt echter, dat dit niet op
haar weg ligt en dat Van Pers zelf zich tot de regering moet wenden.r
van wie kort geleden
Omstreeks deze jaren heeft er nog een schilder op Java gewerkt, Vond de directie al dat Van Pers zijn eigen carrière maar in handen moest nemen,
drie olieverfschilderijen op een
.\rãiling in Amsteidam werden verkocht.ts Zii zijn alle
tegenover Isidore van Kinsbergen nam zij een andere houding aan. Van Kinsbergen
cm - geschikt voor Hol-
drie van goede kwalíteit Ën g"ngbrreãfmetingen - 42 X i4r5 vras een geniaal werker op velerlei terrein. Ik vond hem in 't archief van de Algemene
onderneming rñ¡eer met
landse krm.rs en geven ttt. ¿tiã de witte gebouwen van een Secretarie, omdat ook hij probeerde de restauratie der landvoogdsportretten in de ja-
driekleur aan een hoge
administrat.urrhrrí, - zuilen en galerijen - .n d. Nederlandse ren vijftig toegev¡ezen te krijgen, en verder telkens in de notulen der vergaderingen
vlaggestok . Er zipbomen .n b.rg.n-en goed geschilderde
luchten' Eén der stukken
van het Bataviaasch Genootschap. Telkens spreken deze notulen uit de midden jaren
Alle drie beelden de suiker-
,t.Jh"t, is gemerki en gedateer d, H.-7. HesslrøørfJava rg49.16 zestigvan zijn intelligente, toegewijde en deskundige arbeid evenals van zijn bezield
geb. rSzo in Dor-
fabriek KJdawongr, Ürj p*ro.roean af, eigendom van Gerrit Lebret, i mprovisatievermo gen als foto graaf der Hindoemonumenten.z
.\rrorrw Antoinetta Wilh. Hesselaar, geb. r8z5 in Pasoeroean'r8 Veer-
drecht en van rijn Isidore van Kinsúergen werd in rSzr in Brugge geboren. Zrln vader was een Amster-
van Frans Lebret'
tien jaren na de äatering van het schilderij kreeg dit echtpaar bezoek damse muziekleraa4 zijn moeder een Française.3 Hrj werd in Parijs opgeleid tot opera-
en over Java een reis-
schilder in Dordrecht en broer van Gerrii, die van zijn reis naar zanger en decoratieschilder en kwam in r85r met een Franse operatroep in Batavia. Hij
beschrijvingre schreef, verlucht met tekeningen Yan zijn hand.
Hij noemt uiteraard
bleef er totzijnoverlijden in r9o5 enzal gewoond hebben in de gang Kinsbergen+ in de
van ziin schoonzuster'
telkens Keãawong, en ook de vlaggestok (p. ró4) en de naam latere Sluisbrugstraat vlak bij Passar Baroe. Hij was een opgewekte, ongetwijfeld sterke
doch hij gesraagt niet van de schilder Hesselaar' jonge man met een gelukkig humeur, bereid om alle werk aan te pakken en toen hij in
Batavia hoorde van de goed bedoelde, doch weifelende pogingen van de regering om de
landvoogdsportretten te laten restaureren trachtte hij de opdracht te verkrijgen. Hij
bekeek de schilderijen, deelde zijn bevindingen aan de heer J. Trompr hooftlingenieur
bij Waterstâat en's Landsgebouwen mee, dacht 8 à ro maanden nodig te hebben voor

39
38
 Uit zijn request G' G' van 19 juli 1853
aan de trets op aan.Zijn schilderijen en portretten (request aan de G. G. 19 juli 1853) echter
de restauratie en vroeg er13.ooo voor.
waren vergeten. Toch moet er in de lange jaren, die Isidore in Indië doorbracht, een
blijkt, dat Van finrb.tg.tt - die zich dan kunstschilder en lithograaf noemt.-
geâsso-
brengen van een der vroeg- niet onbelangrijke æuvre aan portretten, misschien meer dan aan schilderijen, zijn ont-
cieerd is met de heer Vri Oorp enbezígis 'met het op steen
dat er in Batavia staan. Als bestelling brachten zij gerede inkomsten. Een schilderij getekend (en geda-
lijkste teekeningen vân den tempel'o* Boto Bodoe'; voorts zegth\,
Van Kinsbergen veel gedaan teerd) door hem kwam mij in Indië nooit onder ogen, echter wel een portret in O.I.
veel portretten en schilderstukkån van hem zijn. Oßchoon
een bekende per- inkt en mooi licht blauw gewassen van een bejaarde dame, in mijn herinneringe naar
heeft voor het toneel- en operaieven en in de Bataviase gemeenschap
verdienste in werk schatting 25 x 35 cm groot en gevat in een gouden lijst. Het maakte deel uit van een
soonlijkheid is geweest, vå vele markten thuis,s ligt zïp grootste
maakte hij kleine collectie familieportretten in olieverf en pastel in het bezit van de oud-bestuurs-
*r"rrroo. hij niãt was uitgekomen en niet was opgeleid, de fotografie' Deze ambtenaar H. Th. Kal uit Bandoeng, en dat wij deze portretten konden exposeren op
zich eigen met behulp rr"ri..r, boek, dat hij toevallig in Indië
in handen kreeg. Hij kreeg
in foto te brengen onder super- deJulianatentoonstelling'o bü gelegenheid van het huwelijk van de Prinses met Prins
de opdiacht van de råg.ring om de Hindoemonumenten
glote tevredenheid over Van Kinsber- Bernhard was een der resultaten lran de enquête naar het kunstbezit op Java van de
visie van het Bataviai.h ð.nootschap, dat ziin ('s Bataviasche Kunstkring.
gen's arbeid uitdrukte in de beno.*ing tot Genootschaps photograaph'(Not' Di-
Het waren een levensgroot busteportret in olieverf van de Raad van Indië James du
rectievergadering ro feb. 1865, z6).
nooit falende Puy, geb. Londen tTgzroverleden Mr. Cornelis r88r op'Ma retraite', op de achterzijde
Van ldnsb.rgãn, de autodidact met het grote zelfvertrouwen en de
hij zijn opnamen op grote M. A. in een monogram, er boven r8z7; een kleine beeltenis olieverf op doek van Me-
praktische blik had vele moeilijkheden te overwinnen voof 'W.
vrouw du Puy-van Grol met vijf van haar kinderen, gemerkt en gedateerd Cox
,r"tte collodiumplaren kon -"i..r, die hij uiteraard zelf bereidde en die onmiddellijk r835; een klein portret van drie kinderen Van Grol, van wie de jongste later metJames
ter plaatse *o.rl.n worden ontwikkeld(Van der Hoop, p. :r27)'
Het Diëngplateau waar
van binnen en du Puy trouwde, olieverf op paneel gemerkt en gedateerd C. van Cuylenburgh fec.
hijàzcliché's heeft gemaakt vond hij als één groot moerâs) de tempels
vastgehouden' r8or, voorts twee laat r8e-eeuwse kleine pastels, vermoedelijk de Heer en Mevrouw
van buiten in't water. Aan een touw gebonden, dat door koelies werd
die hij weer tot functione- Vincent-van Grol voorstellend, niet gemerkt.
liep hij in het moerâs rond tot hij een oude waterafvoer vond,
Het ligt wel voor de hand, dat het in O.I. inkt gewassen portret door Van Kinsbergen
,.n br".ht (Not. B. G. rr mei 1865, 6o en ór). Soms duurde het maanden voor "s
Ge-
weersomstandigheden van de oude dame ín deze groep familieportretten du Puy-van Grol Mevrouw James
nootschaps Pho,ogr""ph' droge objecten, droge bodem, gunstige
dan na jaren - waarin Buiten- du Puy voorstelde. Het was een mooi stuk (Cat. No. 76).
en goed licht had Jm zi., *rrÈt. kunnen doen. Wanneer hij
de ver- Aan deze gewassen tekening kan ik thans twee portretten toevoegen, zgrT x 2317
toíg"nBatavia *.1.á, ongeduldig waren geworden - als. gast van de directie
cm, beide gewassen in O.L inkt, gehoogd met wit, aangezet hier en daar met zwart
g"í.ring van ï3 februari rSTz bijwoont en een deel van ziin machtig fotografisch werk krijt, gemerkt en gedateerdVan Kinsbergen 1856.rr Zij stellen voorJean François Riesz,
ãrr.d.gí, komt hem algemene belangstelling en eenparige ingenomenheid tegemoet' landheer op Java, en Emily le Roux, zijn vrouw. De beeltenis van de knappe en zelfbe-
en kunst;
Op t"á, zegt de uoor.lrrrrrligt 'een onschatbare aanwinst voo.wetenschap
door de hand van wuste Jean François is geheel in O.I. inkt gewassen, er is geen kleur, slechts wat zwart
er is een bron van studie g.of.rrb"rrd in voortreffelijke uitvoering
van de directie verklaren, krijt hier en daar. Het uitgespaarde wit van vest en boord kreeg door enkele penseel-
een ervaren kunstenaar'.ó É,.n jaar later zal de vergadering
de 'nauwkeurigheid streken de ronding van het zwaar gebouwde lichaam. Het is een goed gebonden beeld,
dat de fotors van Boroboedoer door van Kinsbergenaanwijzen,,dat
(Not' B'G' een solide werkstuk.
van de teekeningen (van Wilsen) zeeÍ, z'eef veel te wenschen overlaat'
Het vrouwenportretje 12 is de gratie zelflHiet ronde, jonge gezícht heeft grote ogen,
7 okt. ú7,42).2 waar het penseel zuiver en precies lichtjes inzette, een mondje - geheel uit de roman-
deze magistrale
van Kinsbergen's nâam werd in Indië en in Europa bekend door tische periode - als een golvend rozeblad en om de slapen breed en glad en bandeaux
reeks monumentenfotots, die Yàn zo eminent belang waren
voor de studie der Javaanse
joviale doch dwingende het donkere haar, opgebonden met smal fluwelen lint, rechts met wat kant, links met
archeologie; in Indië tevens door de leiding, die hij stellig met
een tros kleine Íozen. Het is een bekoorlijk, romantisch portretje en stellig is de schilder
autoriteiî gaf aanhet Bataviase muziekleven. Men zie er slechts ziin fotografisch por-

4r
40
 der kle-
gerroffcin geweesr door de liefelijkheid van het model, doch ook door de gratie
met
ãing, *"rllran hij de blanke inzetvanhet lijfe uitspaarde in het wit van het papier'
sterîk verdunde inkt tot leven waste' met vol wit omlijnde en hoogde'
Veel van dit bekoorlijke en bekwame werk - gewassen in O.I. inkt en kleur,
stellig
ook wel geaquarelle erd-- zalin Ind-ië verloren zijn gegaan alleen al door de kwetsbaar-
door deJapanse
heid van"het materiaal, door het vochtige klimaat en zeker ook onder en
bezetting.In Nederland echter kunnen misschien nog portretten te voorschijn komen'
werk,
Van Kinibergen's poftretten, een verfijnde kleinkunst ontstaan naast fotografisch
heeft stellig !.l.gån in de schaduw van zijn magistrale Hindoe-Javaanse documentatie
en slechts á.tt pltttt.lijke en tijdelijke bekendheid gehad'
per Âp. Disp. zl maart 1854, I was aan J. van Kinsbergen, kunstschilder en litho-
graaf tebatavia, vergund zich alsnog zonder een acte van verblijf tot ult.
april 1854 te
ãatavia op te houde,r!' - Gelukkig heeft dit verblijf langer geduurd.
42
II
HOOFDSTUI(
fuIidd.en. ne gentiende-eeuvle sclrild.ers en tuhena,a,rs
In 1863 tekenden opJava twee bloemschilderessen en de Dordtse schilder van schapen
en landschap Frans Lebret.
E|iøbetbJohø Stø?ert-Koni.ng(Haarlem r8r6-Rotterdam r888),leerlingvan Mejuffrouw
Barbiers en van Henriette Knip, had slechts haar linkerarm tot haar beschikking. In
het rypisch vrouwelijke tekenen en aquarelleren van bloemen, planten, vruchten, dood
wild bracht zrlhet tot grote hoogte. Haarwerk bleek ookwetenschappelijk verantwoord,
want de hoogleraar Stomp gebruikte de tekeningen, die Elisabeth's erven aan de Hortus
in Amsterdam schonken, bij zijn colleges. De schilderes had gelegenheid te werken in
Santpoort in de kassen van het buiten der familie Van der Hoop; haar vele tentoonstel-
lingen hadden groot succes. In r8ó3 huwde zij met de koopvaardijkapitein Stapert,
maakte haar huwelijksreis naar Indië, bleef er drie en een halve maand en bracht een
zeer mooie productie - in Batavia, Semarang en andere kuststeden gevormd - mee naar
huis.I Het is gaaf werk. Noch het felle licht, noch warmte of vocht van het klimaat
hinderden haar. Zij was geen buitenwerkster, zij plukte haar bloemen in de vroege
frisse ochtend en conterfeitte zeinhet afgeschermde licht rran een koele kamer. Zokon
zij zonder haar eigen kunst te beschadigen de wonderbare gratie van de rode kembang
sepatoe recht doen. Haar bloemen zijn bekoorlijk, niet minder de insecten) torren en
kevers, metvederlichtpenseel in delicate kleur gezet, middelgroot of minuscuul, steeds
getrouw en plastisch vanuit een grote ervaring in drie dimensies yerantwoord, be-
kwaam, zorgvuldtg. Ook de kleinste sprinkhaan op draaddunne, gespannen pootjes is
met fijnheid en preciesheid van kleur op zijn plaats in het vlak gezet.
Haar bloemen zijn transparant geaquarelleerd, de gouden en groene pisangs veel
forser aangepakt; van een grote, opengelegde pompelmoes stâat het rode hart vol sap.
Hoe beschermd deze binnenhuiskunst was blijkt uit enige studies buiten, die Elisabeth
Stapert toch ook ondernam en die geheel mislukten.
43
 Frans'Lebret (r1zo-r9oo) had het - dunkt mlj - veel zwaarder op Java.2 Hij bleef er
ongeveer een jaar, reisde veel en maakte schetsen en studies, aquarelleerde ook wel op
¡ava, doch werkte toch de meeste studies in Dordrecht
uit. Het Gemeentemuseum al-
daar bezítdeze Indische nalatenschap, die van zeer ongelijke w aarde is.Zlin volkstypen -
het straatleven van elke dag boeide ook hem bijzonder - zijn goed gezíen en markant
en met gemak neergezet) alsook zijn krijt- en potloodschetsen van het landschap; de
grote landschapsaquarellen echter blijven ver onder de maat. Het felle overweldigende
licht van de Tropen overviel hem. Hij wist er geen raad mee, in Indië niet en evenmin
later in Holland. Noch in gewassen inkt, noch in aquarel geeft hij de bergbelichting in
die helderheid, waar het oog recht doorheenzíetnaar een hoog, stil, verheven deel van
het landschap, dat heel ver weg ligt, doch merkwaardig dichtbij lijkt, als een mysteri-
euze luchtspiegeling van verschuivende tinten groen en wisselend licht. Zo deed de
jong overleden Pieter van Oort het.
Frans Lebret was tegelijk in Batavia met de bloemschildercs Bertba Hoola
pan Nooten.
Dat zal een vluchtige ontmoeting zijn gev/eest, \¡/ant nog in r8ó3 kwamen haar mooie
tekeningen als 'Fleurs, Fruits et Feuillages choisis, dédiés à S. M. la reine des Pays-
Bas' in Brussel uit in chromolithografieën van de knappe G. Severeyns.
4+
HOOFDSTUK 12
'De Ind,isclte Arcltipel' en zijn med.ewerþ.ers
Het was mogelijk de grote wetenschappelijke werken en de populaire albums over
Indië met de vele afbeeldingen, zonder welke hun waarde niet tot haar recht zou zijn
gekomen, uit te geven met behulp van de lithografie. Geen grafische techniek komt in
haar prenten zo volkomen overeen met de tekening in potlood, inkt of krijt. De blanke
steen is het blad papier, het vette krijt en de inkt - voor vaste samenhang met de steen
samengesteld * vervangen krijt, potlood en pen. Geen techniek is zo zeer geeigend om
eigen tekenschrift en bedoeling van artiest of dilettant getrouwelijk weer te geven.
Waren de Indische tekenaars ook steentekenaars geu¡eest, hoe betrouwbaar in vele op-
zichten zouden de grote uitgaven zijn geweest. Kwam hun werk in Holland in handen
van bekwame lithografen, dan rù¡onnen dilettanten er vaak bij. Hun zwakheden werden
dan rechtgetrokken, doch hun'eigenheid' ging verloren. In het grote plaatwerk'De
Indische Archipel'is niet altijd na te gaân waar dit het geval was, ook niet of het schil-
derijen, aquarellen of tekeningen in krijt of potloodlü'âren, die werden gechromolitho-
grafeerd. In 1865 begon dit spectaculaire plaatwerk te verschijnen. Het geeft'tafereelen
uit de natuur en het volksleven', heeft documentaire waarde, doch is door de kwaliteit
van vele der z4 chromots een grof werk.
Het kwam uit in rz afleveringen elk met 2 chromolithografieën ter lithografie van
C. W. Mieling te's-Gravenhage,later bij Tresling en Co.I in Amsterdam. De maten der
zwateportefeuille zlln 57 x T2 cmen alle chromo's werden van toelichtende tekst voor-
zien. De laatste aflevering verscheen in 1876.
,4.1is dan'Delndische Archipel' geen mooie uitgave, het is wel een typische represen-
tatie van Indische tekenaars en enkele schilders. De medewerkers van dit werk van lange
adem waren Raden Saleh (drie schilderijen),Jht. L. H. W. M. de Stuers (vijf tekeningen),
C. T. Deeleman (twee tekeningen), F. Lebret, A. SalmrJ. C. G. Gramberg en Hardouin
45
elk met een afbeelding, F. Wilsen met zeven tekeningen; voorts drie anonieme bijdra-
gen. Tot deze behoren misschien M. Rochussen en J. D. van Herwerden, wier mede-
werking tot op de laatste omslag wordt aangekondigd.
Yan Rad¿n Søleb zijnongetwijfeld de beste bladen. De uitgave begint met twee knappe
werken (afb. I en tr) van de Javaanse schilder, een'Hertenjagt op Java' vol spanning en
beweging en een 'Boschbrand' van felle dynamiek, beide stukken uit zijn jonge jaren;
de tzeaflevering sluit met zijn'Overstrooming opJava' zonder physieke en psychische
spanning.2
,{.lle chromo's hebben dezelfcle rossige gloed, de meeste zijnmet het penseel aaîgezet
na het afclrukken van de laatste kleursteen. Er zijnveel landschappen van aantrekke-
lijke maar toch te gelijke opzet, het groen van de landen en akkers breed en wijd wijkend
naar de verre bergen, er tussen huizen met wat rood, we gen, paden en veel figuren van
mens en dier, klein en opgenomen in het landschap. Duidelijkis in de eentonigheidvan
dit amateurswerk de hand van de lithograaf te zien, zijn patroon en kleur, de tweede
lrand, die glad streek en recht trok doch niet kende wat hü kreeg Yoorgezet. Wi'hen en
Deelemanontgingen misschien enkele keren deze generulizering. Wilsen was dan ook een
goed tekenaar en van Deelemants 'Karbouwengat' kan men met recht hopen, dat deze
bred. opzetinderdaad van de tekenaar zeff uitgíng.Yan Frans Lebret, de dieren- en land-
schapschilder uit Dordrecht, is de bijdrage in dit album een zeer zwak, eigenlijk een
afstotend werk geworden. C. G. Granberg en ook Jbr. L. H. W. M. de Staers verrassen,
/.
oßchoon de laatste zijn grote inheemse figuren vrij onbeholpen weergeeft. Misschien
maakte de steentekenaar dit nog erger. Deze schaadde waarschrjnlijk de 'Hertenjagt in
den Preanger' van Hardoui.nrwaarin geen enkele karakteristiek van deze schilder meer te
onderkennen valt.¡ Onder de anonieme chromots kunnen Van Herwerden en Rochussen
schuilgaan. Zij kunnen echter ook naar foto's zijn gelithografeerd. Van één uitmuntende
litho'De Landraad', doorÁ.mand in steendruk gebracht, staat dit vast. Hij gebruikte een
foto van een zittingvan de inheemse rechtbank in het bezit van het Kon. Instituut.+
De derde hertenjacht in deze uitgave is eveneens anoniem, gechromolithografeerd door
Tresling, men zou zeggenook gearrangeerd, want waarschijnlijk was hier het uitgangs-
punt de mooie hertenjacht (Borneo) uit de'Verhandelingen'van S. Müller en W. F.
Gordon.
'De Indische Archipel' is geen mooi werk, een echt massaproduct. Wanneer de oor-
spronkelijke bijdragen naast deze glimmende chromo's zouden worden gelegd - ware
di. -og.i¡k - dan zou men ieder het zijne kunnen geven en het goede van het zwakke
scheiden.
Over enigen der medewerkers valt echter veel goeds te zeggen deels door andere
46
uitgaven (Deeleman en Salm), deels door bekend werk zoals de schilderijen van de oud-
resident/. D. pan Herperden. Deze vestigde zich in de jaren vrjftig in Den Haag en weerde
zích daar evenzeer met de pen als met het penseel, met de pen in het 'Dagblad van Zuid-
Holland en 's-Gravenhage's als uiterst conservatief oud-bestuursambtenaar, met het
penseel in z1n woning in het Noordeinde. Daar werkte hij zijn Indische tekeningen uit
tot schilderijen in olieverf.6 Hij deed dit met veel begrip voor de bouw van het land-
schap.
Het Koninklijk Instituut bezit drie bosgezichten van hem van niet te grote afme-
tingen, geschikt voor Hollandse kamers, tevens een schetsboek met zeer kleine teke-
ningen in potlood van planten, pisangbomen en voorwerpen als 't $¡are reeds op
schaal geschetst voor de redelijke afmetingen van de bergen, bossen en kamponghuizen
van toekomstige schilderstukken.
Cbarles Theodore Deelemønrin r8z3 in Amsterdam geboren, studeerde in Delft en werd
ingenieur bij de Waterstaat in Batavia. Hij woonde er bijna veertig jaar. Een jaar voor
hij ontslag nam uit gouvernementsdienst was hij de hooftlingenieur Tromp opgevolgd.
Hij heeft dus wel bemoeienis kunnen hebben met de mishandelde landvoogdsportretten,
doch in deze functie, die maar kort duurde, niet ambtelijk met Raden Saleh, die toen
in het Cheribonse portretten schilderde. De jonge ingenieur associeerde zich met
Etienne Chaulan voor woningbouw in Batavia en omstreken, vestigde er een industrie-
bedrijf en schiep teyens een groot gezín: zes zoons en zes dochters. Ook ontwierp hij
verschillende rijtuigtypen o.a. de bekende 'Deelemannetjes'l Hij was stellig een man
van geest en bekwaamheid èn van initiatief. Hij heeft ook caricaturenT getekend en
stelde in tien tekeningen een levendig topografisch portret van Batavia samen, dat
door G. Kolff in Batavia werd uitgegeven in lithografie van G. J. Bos bij P. V/. M. Trap
te Leiden.s
47
HOOFDSTUK 13
Laat negentiend.e-eeuwse teþ,ena'd,rs en scltilders
I
Behalve de oud-resident van Herwerden legden ook '4. de Grijs, in Padang agent van
de Ned. Handelmaatschapprj, en Á. Salmrkoopman in Soerabaya, later tabaksplanter
in Malang, hun indrukken en hun tekeningen uit Indie in Nederland in olieverf vast.
Twee schilderijen van De Grijs waren in r883 in het bezítvan P. J. Vetl-r, dertig schilde-
rijen van A. Salm in dat jaar bij verschillende eigenaars, twaalf tekeningen van De Grijs
geëtst door C. L. van Kesteren in het werk 'Insulinde'; al deze werken op de Koloniale
en Uitvoerhandel Tentoonstelling in Amsterdam.r
Van vierentwintig schilderijen van Salm maakteJ. C. Greive chromolitho's die in een
plaatwerk 'Java' verschenen in de vroege jaren 'Zo btj Buffa en Zonen te Amsterdam.
lHetzijnkrachtige, kleurrijke prenten geworden alle een beeld gevend van hetJavaanse
landschap zoals het in de r9e eeuw de Hollander aantrok en bekoorde. J. C' Greive was
lithograaf en schilder van knappe stadsgezichten (werk in Nederlandse musea). Ziln
bekwaamheidzalhet werk van Salm ten goede zijn gekomen en ongetwijfeld trof Salm
het met deze vertolker, echter eveneens deze lithograaf met deze schilder. Want uit de
enkele schilderijen - van bescheiden afmeting - die van hem bekendzijn blijkt, dat
Abraham Salm goed en met aandacht en op de vertrouwde wijze een landschap samen-
stelde; de groepen sapies en grobaks met riet voor een suikerfabriek, de inheemse man-
nen, vrouv¡en en kinderen langs de wegen met veel blank onder het goede licht tussen
de verre hemel en de bezige dessa. Vredig en liefelijk deed hij het met op de voorgrond
en ook soms links en rechts v¡at meer kracht in de begroeiing, de repoussoir, die het
lichte landschap zijn romantische nadruk gaf.
Salm leefcle van rSor-'7ó en werkte ruim twintig jaar in Indië. Hij bracht twee maal
geruime tijd in Holland door - twee jaar in Amsterdam, zes jaar in Voorburg - en onge-
twijfeld heeft hij in die jaren behalve geschilderd ook onderricht in landschapschilderen
48
gehad. In Indië tekende hij voortdurend, niet opzettelijk land- en volkenkundig, doch
wel met lieftle wat hij om zich heen zag: de mens, de natuur, de bergen, de rivier. Hij
sloeg de steden, de grote vestigingen van mensen over, reisde over Java, verzamelde
tekeningen van landelijke, doch geografisch verantwoorde delen van Soerabaya en de
Brantas tot
'{.njer en
straat Soenda en schijnt veel in het Buitenzorgse te hebben ver-
toefd (Veth, Cat. Tent. A.'dam, j7-j8).Het is mogelijk dat zln werk, tenminste het
grootste deel, in familiebezit bleef.z De chromo's zijn door Greive in de voorgrond sterk
met het penseel aangezet. Dit verhoogt het plastisch eflect. Misschien is Salm's kleur
beter dan door Greive's kleurdrukken werd weer gegeven.
Yan M. E. ¡{. R. pan den Kerkbof bezit het Tropenmuseum in Amsterdam veertien
kleine landschappen in olieverf, afkomstig uit het Koloniaal Museum in Haarlem waar
zij in 1898 werden opgenomen. Na de opheffing van dit museum gingen de stukken
naar ,A.msterdam. Het is goed werk, waarschijnlijk uit het laatste kwart der r9e eeu\¡¡,
wat vol van compositie, aantrekkelijk van kleur en ruim van toets ondanks de veelheid
der motieven - de schilder legt ons alles voor wat hem in het landschap in verrukking
bracht - en dat ondanks de begrensde afmeting.3 De meeste landschappen schijnen bos
en berg uit het Malangsche \Ã/'eer te geven. Ik weet nietof zijin Holland naar tekeningen
werden geschilderd. Het werk lijkt mij er te spontaan voor.
Jht./. C. Røppørd ís de hekkesluiter bij de grote gelithografeerde uitgaven en hij doet
dit op gracieuze wtlze zonder enige zwaarwichtigheid en vaak met behulp van de foto-
grafre, die toen hij zich aan het uitbeelden van het Indische leven zette, reeds een de
schilder welkom hulpmiddel was.
Jhr.Josias Cornelis Rappard werd geboren in Nijmegen in 1824, als zoonvanAntonlr
expediteur aldaar en Josina Cornelia de Villeneuve.
Hij kwam in r84z als ze luitenant der infanterie in Indië,'waar hij zoals zoveel officie-
ren, ambtenaren en planters veel zou tekenen. Hij trad in r85r in Batavia in het huwelijk
met Cornelia Nicoline Tromp.+ Kolonel Rappard is met zln gezín omstreeks ú7ol'7r
vanuit Indië naar Leiden gekomen en woonde gepensioneerd met zijn vrouw, acht
kinderen en twee dienstboden op Rapenburg 45, hij zelf tot zijn dood in r898.s Hij was
o.a. voorzitter van de Raad van het Invalidenhuis, bestuurslid van het Genootschap
Mathesis, van Ârs Aemula Naturae en voorzitter vân Toonkunst. Daar op het stille
Rapenburg, waar's zomers oude vrouwtjes het gras wiedden tussen de straatstenen en
de stoeppalen en hun kettingen afstand schiepen tussen strâat en huis, heeft Rappard
de laatste grote uitgave over het rge-eeuwse Indië voorbereid. Deze kwam van r88z-
'84 uit ter lithografie A.W. Sijthoffin vier delen:'Batavia'(tekst W.A. van Rees),
'Buitenzorg' r'l^v^' en'De Buitenbezittingen' (tekst M. T. H. PerelaÐ.
49
 tussenvorm, de woning met hoge spitse kap schuin reikend over de witte zuilen der
De aquarellen bleven jarenlang bewaard in een portefeuille met opdruk 'Nederlandsch-
lage galerijen. Hij laat zien hoe wij woonden in de wijde wereld van het Oosten, hoe de
Indië, teekeningen van J. C. Rappard' in Sijthoff's archief. Zii ziin thans bezit van de
inheemsen woondenlo en werkten in de steden, de dessa, de kampong en als bedienden
Stichting 'Cultuurgeschiedenis van de Nederlanders over Zee'.6 Na de tekeningen die
in de bijgebouv/en der Europese huizen. Rappard omvat soms zelfs met picturale kracht
Hardouin voor zijn Java' maakte (Koninklijk Instituut Taal-, Land- enVolkenkunde)
in de bospartijen, met aanvoelen van het trillende witte licht en de vochtige atmosfeer
is dit andermaal."n groep originelen, die mij voor dit overzicht ten dienste stond. Bij
van de volle tropische dag, met aanyaardbare uitbeelding van de menselijke fr.guur, zo-
beide groepen is nog na te gaan wat de lithograaf van de tekeningen maakte, of hij de
lang hij deze klein en illustratief houdt, de Indische wooncultuur van een ruim midden-
,ror- *irt te ondersteunen of deze bedierf, de kleur redelijk benaderde of deze te gron-
gedeelte der r9e eeuw.rl De anonieme lithograaf der firma Sijthofftekende plomp en
de richtte, waar hij het formaat ontzag of dit naar eigen inzicht of om de afmetingen
stevig, trok de omtrekken der figuren recht, veranderde de boomslag geheel en bedierf
van het boek veranderde. Hardouin's werk was in Parijs veilig, Rappard's aquarellen in
de luchten. De litho's - massaproduct - hebben vaak een matte grauwbruine toon,
Leiden niet steeds.
de blauwe luchten der tekeningen kwamen niet tot hun recht. Ongetwijfeld heeft
Deze waterverftekenin gen zijnniet gemerkt of gedateerd, schetsen en studies als uit-
Rappard jarenlang als dilettant geworsteld met de moeilijke materie en de onverbidde-
gangspunt ken ik niet. Zij zijn er stellig geweest. Bij de aquarellen liggen echter vier
lijke eis van het onderwerp. In de aquarellen echter komt hij telkens boven het dilet-
pottoóat.teningen - schetsen van inheemse bedrijvigheid, suikerriet snijden, kooplui
tantisme uit, weet hij de luchten zuíver te houden hoog boven de aarde, laat hij het
iangs d. wegenz. - die als breed vignet werden afgedrukt ín z:wart en wit op de eerste
licht strijken over de bergen, kent hij het geheim van de frjne, grijze, stille toon der
prg*in" .rr"n ãlk deel. Dit geroutineerde potloodwerk is zeker uit Rappard's Leidse tijd
witte muren, die vaak de eigen sfeer was rran de besloten ruimten in de bijgebouwen
io* tr¡ zijn liefhebberij vrijelijk kon uitvieren; ik vermoed, dat ook de aquarellen zo niet (zijn interieur Portugesche Kerk, keuken, provisiekamer, rijstpelmolen). Dat hij voor
alle dan tãch voor het grootste deel in Leiden zijn gemaakt en dat Rappard zich mis-
het station Sintangr het huis van Raden Saleh, de kade van Makassar - een zeer mooie
schien pas op het Leidse Rapenburg tot aquarelleren heeft gezet. Er is jong werk onder,
aquarel - en meer tekeningen, foto's gebruikte, is duidelijk, doch doet niets aan de
jong er.t ,*Ãk, groezelígvan techniek; er zijn echter meer tekeningen rap en luchtig
waarde van het werk af. Ook Breitner, Witsen, Gauguin en anderen maakten opnamen
vanuit de volle penseel in gegroeid zelfvertrouwen oP het papier gezet.
met de camera als basis voor hun schilderijen.
De eenzijdige belangstelling voor land- en volkenkunde was bij de Indische tekenaars
De Nederlanders in Indië kregen met deze grote platenuitgaven door de vlijt en
al lang aan-hei wegebben. Bij Rappard bestaat zijníetmeer. Zijnaandacht bestrijkt een
goede smaak van enkelen onder hen en de ondernemingsgeest van enigen in Nederland,
,r.r"nd"rd. samenievin g. Er ziin Europese vrouwen in de huizen, plomp en vormloos
door de bijstand - vaak de overheersing - van de lithograaf, afbeeldingen in hun bezit
in sarong en kabaja, vol gratie in de japon met vest en paniers of de queue de Paris met
van de gehele Archipel in kleur en in zwart en wit. Ook in Nederland zelf zullen deze
de draperie hoog aan de slanke rok; de mannen dragen hoge hoed en wandelstok, de
uitgaven voor kunstportefeuilles zijn aangekocht. De bladen zullen op kunstbeschou-
strohoãd en het witte pak, ook het voor Indië typische lustre jasje, de witte pantalon
wingen in huiselijke kring door vele handen zijn gegaan, met vreugde herkend en zeer
en de tropenhelm; er wordt gereisd met stoomschepen en in treinen.T Van deze samen-
gewaardeerd. Mooi lithografisch werk is het zelden, gewoonlijk een fabrieksproduct
leving irr beweging wordt Rappard in stad, binnenplaats, ook in de dessa èn in het
met in alle bladen gelijke voordracht en met die typische rosse gloed in de luchten ver-
landsihap de boeiÃde visuele commentâtor. Het is vertellend, geen didactisch werk,
kregen, naar het mij voorkomt, uitsluitend door kleurendruk met kleurstenen van vrij-
niet steeãs met vastheid van volume, vaak met slechts weinig spanning in de contour,
wel gelijke kleurwaarden voor het dorre en voor het groene land, voor bebossing, voor
doch meestal van een bewegelijkheid die bij deze vertellende opzet past' van goede
water en voor luchten, en nooit langs de zuivere, precieze èn precieuze weg van het
soms mooie kleur vooral in de luchten, open, welvend over ruimten heen, blauw of om-
mengen, kleur voor kleur in eigen sterkte en waarde voor elke tekening opnieuw, het
floersd blank. Rappard" geeft de classicistische tropenwoning'8 recht, hoog en blank
opbrengen en aftlrukken ook kleur voor kleur.rz
tegen de groene bo-.n,-d. zuilen met hoofclgestel, de galerijen, de bijgebouwen, het
De schilder Salm, die een uitgave met uitsluitend eigen werk vulde en in Holland
.rf; d. inheemse bouw onder het schuine dak, ook met galerijen en aftlaken op palen,
was, had deze weg kunnen gaan, rilanneer hij deze had gekend en de behoefte er aan
aangepast aan de hitte van de dag, weggeborgen onder het koele loverre eveneens de

5r
5o
had gevoeld. Maar ook hij zal misschien een populaire uitgave bedoeld hebben. Hoe HOOFDSTUK 14

,r.rn;"nd zijnrbij deze chromo's vergeleken, de delicate kleurlitho's van Hardouin, ge-
dr,rkt bij iem.rcier in Parijs, uitgegeven btj K. Fuhri te 's-Gravenhage (ISSS)' Niette-
*in, grot. uitgaven als 'De Indische Archipel' en Java' en de albums Rappard zullen Belnon en Røden Salelt
ong.i*¡f.ld dãwaardering voor het landschap en het leven in Indië hebben bevorderd.

De enige schilders, die na een opleiding in optima forma bij bekende Nederlandse kun-
stenaars en aan de Amsterdamse Academie naar Indië terugkeerden, waren Beynon en
Raden Saleh, tijdgenoten van Hardouin en van Van Kinsbergen. Van een Jan Daniel
Beynon vond ik in 's Landsarchief een inyentaris (Prot. Not. Schellebeek, Batavia aug.
r7gr). Deze Beynon is dan secretaris van de Raad van Justitie. Nog enige malen komt
de naam Beynon in het Archief van de Algemene Secretarie voor.t Jan Dani.elrde schilder
en waarschijnhjk de kleinzoon van de secretaris, was zoon vaîJacob Willem en Joh'
Petronella Hoogveld en werd in r83o in Batavia geboren. Hij had vier broers en vier zus-
ters.2In 1848 gingJan Daniel naar Amsterdam en studeerde er aan de Kon. Academie
onder Cornelis Kruseman en Nicolaas Pieneman. Op rz oktober 1855 keerde hij terug
naar Batavia en kreeg bij Bt. ó december 1855, toen z4 jaar oud, toestemming om zich in
Batavia te vestigen. Hij had een atelier op Molenvliet en een portretje,3 dat ik tachtig
jaar later van een familielid van de schilder kreeg, toont hem daar te midden van itln
werk. Hoewel Beynon een even deugdelijk onderlegd schilder was als Raden Saleh van
portretten,landschappen en figuurstukken in een productieperiode van ongeveer twin-
tig jaar - hij overleed in Batavia zg juli r87T - werkte hij noch met een landvoogdspor-
tret, noch met kleine copieën mee aan de galerij. Raden Saleh was steeds de uitverkorene,
waarschijnlijk zowel uit ambtelijke gemakzucht als uit gebrek aan zekerheid in deze ma-
terie. Precedenten zijn gemakkelijke wegwijzers. Beynon schilderde behalve portret, fi-
guren en landschap, ook stillevens. Dit waren zün vertrouwde onderwerpen, beperkt zo
men wil, zeker niet theatraal, niet uitheems, niet tot de verbeelding sprekend, het resul-
taat van aanleg en regelmatige academische vorming. Er waren portretten van hem in
Batavia en in de Preanger; de Bataviasche Kunstkringverzamelde eens een tiental goede
stukken op een tentoonstelling, het Tropenmuseum bezit van hem portretten en land-

53
52
 museum heeft geruime tijd een groot vruchtenstilleven in bruikleen ge-
tijd blijven om beter rekenen te leren en beter Nederlands, en ook steendrukken. Blj
schappen. Dit
rekest aan de Minister vraagt hij voor dit verblijfeen bijdrage van het Gouvernement.e
had, een weloverwogen compositie van Indische vruchten aan de voet van een boom en
Raden Saleh heeft blijkbaar A.ntoine Payen, zijn oud-leermeester in Indië, om voorspraak
dit schilderij toont hoe oplettend de schilder in Nederland de structuur der grote re-
gevraagd en deze geeft die van harte in een schrijven aan 'Monsieur' dd. 'Bruxelles, le
presentatieve stilleven, uit d" tweede helft der r7e eeuw heeft bestudeerd. Het is voluit
z Décembre rSzg'. Hij heeft'son ancien élève'met genoegen v¡eergezien en beveelt
gesigneerd en gedateerd: J. D. Beynon Batavia ú75.4
" hem warm aan voor een langer verblijf in Nederland. Payen meent, dat de jongen dan
Bi] geleg.nhãid van de Internationale Koloniale en Uitvoerhandel Tentoonstelling in
later een voorbeeld zal kunnen zijn voor zijn compatriotten 'comme Javan instruit'.
rggi in Alsterdam, waar zestien schilderijen van Beynon waren geëxposeerd, bleek
Payen is zelfpas uit Indië terug en benoemd tot tekenleraar in Medemblik'où j'arriverai
zijn werk in het bezit vande oudlandvoogden Loudon en Van Lansberge, van de oud-
avec toute la répugnance que peut m'inspirer ce séjour d'exil'.to De koning beschikt
*irrir,., van Koloniën Alting Mees, van de heren Pryce, Raland, Pels en Specht Gttjp'
gunstigrr en Raden Saleh komt dan in een positie die menig jong schilder hem zal
Eigenlijk is er maar weinig over hem bekend en voor zover ik kan nagaan is er nooit
hebben benijd. Hij werd uitbesteed in Den Haagt kwam onder de goede en persoonlijke
orr.r-h.- of over zijn werk geschreven. Oßchoon Raden Saleh en hij elkaar in Batavia
zorgen van de directeur voor de zaken der O.I. bezittingen J. C. Baudrz en mocht
stellig zullen hebben gekend, zal Beynon toch wel in de schadu'w van zijn evenknie met
twee jaar blijven. Hij kreeg van een onderwijzer les in Nederlands en rekenen, vijf dagen
de exotische onderwerpen hebben geleefcl en een eigen kring van opdrachtgevers en
in de week onderricht van de befaamde portret- en figuurschilder Cornelis Kruseman,
kopers hebben gehad.
en werd'Kind van Staat' met een jaarlijkse toelage van f z.ooo uit de Indische geld-
Raden Saleb Sþrl.ef Bastøman,een Javaan uit de Priajistand, werd ongeveer in r8r4
in
middelen! De jongen maakte goede vorderingen bij Kruseman en overtrof feitelijk de
Semarang g.bor.n en overleed in Buitenzorg in r88o. Hij was ver$¡ant aan de in onge-
verwachtingen. Hij copieerde vaardig Rembrandt en Van Dijck, waarschijnlijk in het
n"d. g.rr"ll.n regent van Sematang Soero Adi Mengollos en kwam reeds op jeugdige
Mauritshuis, dat in rSzr schilderijenmuseum was geworden.I3 In Saleh's Haagse jaren
leeftijã met Nederlanders in aanraking o.m. met de tekenaars van Prof. Reinwardt,
hing de'Anatomische les' van Rembrandt er reeds. Ook gelukten hem eigen composi-
*issihi.n ook wel eens met deze hoogleraar en stichter van de Plantentuin zelf. }Jet
ties en portretten en maakte hij een goede copie van de'Stier van Potter'. Hij heeft het
'Tijdschrift van Nederlandsch-Indië' van r85r (red. V/. R. Baron van Hoêvell) bericht
atelier van Kruseman dan echter reeds verlaten en is in de leer bij de bekende landschap-
or.ãr h.- in een kort artikel, dat hij op jeugdige leeftijd in huis was genomen door de 'Wanneer
schilder Andreas Schelfhout. de heer Baud in r83z naar Indië zal vertrekken
resid.ent van Tjiandjoer R. Baron van der Capellen. Waarschijnlijk was hij toen magang
omdaar gouverneur-generaal ad interim te worden, brengt hij verslagta uit over de jeug-
- leerling schrijver - op het residentiekantoor met een kamer in de bijgebouwen van dige schilder aan de Minister voor de Nationale Nijverheid en de Koloniën en legt hij
de residJnan, áo, orrdãr de bijzondere bescherming van het hooftl van het gewestelijk
de door hem gefiatteerde rekeningen over van de uitgaven door Saleh gedaan. Dan
bestuur.6
blijkt, dat de opvoeding van de jongen binnen redelijke grenzen zal blijven, want Baud
De Belgische tekenaar-schilder A.A.J. Payen, uitgekomen voor de Commissie Rein-
verwacht, dat hij begin januari naar,A.msterdam zal worden gezonden om te leren steen-
wardt, ,.rãrkt. de aanleg voor tekenen van de jongen op, gaf hem tekenles (misschien
h..
zelfs wel mee op z¡n reizen.Ook de Gouverneur-Generaal drukken 'b.v. bij Desguerrois' en daarna nâar Java za| terugkeren met een voorraad
ook schilderles) en n"rn
schilder- en tekenbenodigdheden.
G. A. G. ph. Baron van der Capellen scheen belang te stellen in de Javaanse knaap.
In rgzg werd de inspecteur van Financiën De Linge door de Commissaris-Generaal
Dit zou een normale gangvan zaken zijn geweest. Doch Raden Saleh gaat niet naar
A.msterdam om te leren lithograferen, evenmin in 1835 terug naâr Indië voor een
Du Bus de Gisignie, n"r, Nederland gezonden om de Koning in te lichten over'de gel-
van Nederlandsch Indië'.2 Hij nam 'zekereJavaan, genaamd werkkring op de Algemene Secretarie te Buitenzorg, zoals ook voor hem werd over-
delijke
""ng.1.[.nheden \¡/ogen. Hij heeft het schilderen in het bloed en voert een strijd van jaren met het Gou-
Raãen SalÃ' mee als klerk en om van hem Maleis en Javaans te leren. Voor Raden
Het vernement, een strijd van vragen, van niet antwoorden op voorstellen, van stille weer-
Saleh betekende dit een reis heen en terugr iets van Nederland zien en niets meer.
stand tegen alles wat hem tegen zijn eigen wens naâr Indië zou terugvoeren. Zrlnleven
zou anders uitkomen.s
is dan natuurlijk al geëmancipeerd, hij woont op kamers en heeft een atelier. Hij krijgt
Toen de heer De Linge terug ging naarJava wilde zijnJavaanse klerk graagnog enige

55
54