Podrcznik Metodyczny

Hanna Ciecierska
Maria Dynowska
Podręcznik metodyczny
Biologiczne
metody
oceny stanu
środowiska
Tom 2.
Ekosystemy
wodne
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską w ramach
Europejskiego Funduszu Społecznego
CZŁOWIEK – NAJLEPSZA INWESTYCJA!
Podręcznik metodyczny „Biologiczne metody oceny stanu środowiska.

Tom II. Ekosystemy wodne” został przygotowany i wydany w ramach
projektu pt. „Wzmocnienie potencjału dydaktycznego UWM w Olsztynie”
współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki i realizowanego przez
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie.
Publikacja bezpłatna
UNIWERSYTET WARMIŃSKO-MAZURSKI
W OLSZTYNIE
Biologiczne metody
oceny stanu środowiska
Tom II
Ekosystemy wodne
Podręcznik metodyczny
Redakcja
Hanna Ciecierska
Maria Dynowska
Olsztyn 2013
Recenzent podręcznika
prof. dr hab. Ryszard Gołdyn
Redakcja
dr hab. Hanna Ciecierska prof. UWM
prof. dr hab. Maria Dynowska
Projekt okładki
Krystyna Kuszewska
Autorzy fotografii na okładce

Eugeniusz Biesiadka, Hanna Ciecierska, Maria Dynowska, Piotr Dynowski, Dorota Górniak
Wydano na zlecenie Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego

w Olsztynie
© Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, 2013
ISBN 978-83-62860-19-7
Wydanie I
Wydawca
Wydawnictwo Mantis, Olsztyn
Druk
Zakład poligraficzny Gutgraf, Olsztyn
Spis treści
I. Klasyfikacje jakości wód powierzchniowych (Hanna Ciecierska, Maria Dynowska) ...... 9
Wprowadzenie ..................................................................................................................... 11
1. Klasyfikacje przed wprowadzeniem Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW) .................. 12
2. Ramowa Dyrektywa Wodna ............................................................................................ 13
2.1. Geneza podejścia ...................................................................................................... 13
2.2. Założenia i cele RDW .............................................................................................. 13
2.3. Opracowywanie wskaźników oceny jakości ekologicznej ....................................... 15
2.3.1. Reakcje presji (antropopresji) ........................................................................ 15
2.3.2. Wskaźniki jakościowe i ilościowe ................................................................ 16
2.4. Typologia wód .......................................................................................................... 18
2.4.1. Strategie konstruowania typologii wód ......................................................... 18
2.4.2. Typologia abiotyczna wód płynących w Polsce ............................................ 18
2.4.3. Typologia abiotyczna jezior w Polsce ............................................................ 19
2.5. Wyznaczania warunków referencyjnych dla poszczególnych grup biologicznych .... 21
2.5.1. Ustalanie granic klas stanu ekologicznego .................................................... 22
2.6. Stan wdrażania biologicznych metod oceny stanu ekologicznego wód powierzch-
niowych w Polsce ..................................................................................................... 23
2.7. Europejska interkalibracja metod ............................................................................. 25
2.8. Zintegrowana ocena stanu ekologicznego ................................................................ 26
2.9. Szacowanie ryzyka błędnej klasyfikacji ................................................................... 28
3. Stan ekologiczny rzek i jezior w Polsce badanych w świetle założeń RDW .................. 31
Literatura ............................................................................................................................. 32
II. Ocena stanu ekologicznego jezior z wykorzystaniem fitoplanktonu
(Andrzej Hutorowicz) ......................................................................................................... 38
Wprowadzenie ..................................................................................................................... 38
1. Metoda PMPL ................................................................................................................. 41
1.1. Badania terenowe ..................................................................................................... 41
1.2. Badania laboratoryjne ............................................................................................... 42
1.2.1. Skalowanie mikroskopów i pomiary .............................................................. 43
1.2.2. Analiza ilościowa ........................................................................................... 44
1.2.3. Szacowanie biomasy ...................................................................................... 47
1.3. Polski multimetriks fitoplanktonowy (PMPL) ...................................................... 48
1.3.1. Metriks „Chlorofil a” ..................................................................................... 49
1.3.2. Metriks „Biomasa ogólna” ............................................................................. 50
1.3.3. Metriks „Biomasa sinic” ................................................................................ 50
1.3.4. PMPL ............................................................................................................. 51
1.3.5. Podsumowanie ............................................................................................... 53
Literatura ............................................................................................................................. 55
III. Ocena stanu ekologicznego rzek i jezior na podstawie fitobentosu okrzemkowego
(Joanna Ruszczyńska, Joanna Picińska-Fałtynowicz) ..................................................... 59
Wprowadzenie ..................................................................................................................... 59
1. Ocena stanu ekologicznego rzek na podstawie fitobentosu okrzemkowego ................... 61
1.1. Pobór prób fitobentosu okrzemkowego .................................................................... 61
1.1.1. Niezbędny sprzęt terenowy ............................................................................ 61
1.1.2. Termin poboru prób ........................................................................................ 61
1.1.3. Wybór stanowiska badawczego i metody poboru prób .................................. 62
1.2. Przygotowanie prób okrzemek do analiz ................................................................. 63
1.2.1. Metoda oczyszczania okrzemek .................................................................... 64
1.2.2. Wykonanie preparatów trwałych ................................................................... 64
1.3. Analiza mikroskopowa ............................................................................................. 65
1.4. Ocena stanu ekologicznego rzek na podstawie multimetrycznego Indeksu
Okrzemkowego (IO) ................................................................................................. 66
1.4.1. Typy potoków i rzek w Polsce na podstawie których opracowano klasy-
fikację okrzemkową ....................................................................................... 66
1.4.2. Opracowanie wyników – Indeks Okrzemkowy (IO) ..................................... 67
1.4.3. Granice klas stanu ekologicznego dla poszczeólnych typów rzek ................. 69
2. Ocena stanu ekologicznego jezior na podstawie fitobentosu okrzemkowego ................ 69
2.1. Przygotowanie badań terenowych ............................................................................ 69
2.1.1. Termin poboru prób ........................................................................................ 69
2.1.2. Stanowisko badawcze i metody poboru prób ................................................ 70
2.2. Przygotowanie i analiza materiału okrzemkowego .................................................. 70
2.3. Ocena stanu ekologicznego jezior na podstawie multimetrycznego Indeksu
Okrzemkowego dla Jezior (IOJ) ............................................................................... 70
2.3.1. Granice klas stanu ekologicznego dla wszystkich typów jezior .................... 72
Literatura ............................................................................................................................. 72
IV. Makrofitowa Metoda Oceny Rzek (Krzysztof Szoszkiewicz) ........................................ 81
Wprowadzenie ..................................................................................................................... 81
1. Makrofitowa Metoda Oceny Rzek – wytyczne metody ................................................ 82
1.1. Przygotowanie badań terenowych ............................................................................ 83
1.1.1. Wybór stanowiska badawczego na potrzeby monitoringu ............................. 83
1.1.2. Długość odcinka badawczego ........................................................................ 84
1.1.3. Dokumentacja lokalizacji stanowiska ............................................................ 85
1.1.4. Okres badań badań makrofitów ..................................................................... 85
1.1.5. Potrzeby personalne związane z badaniami ................................................... 85
1.1.6. Warunki utrudniające badania makrofitów .................................................... 85
1.1.7. Sprzęt niezbędny w badaniach ...................................................................... 88
1.1.8. Aspekty bezpieczeństwa prac terenowych .................................................... 90
1.2. Badania terenowe .................................................................................................... 90
1.3. Badania laboratoryjne/studyjne .................................................................................93
1.4. Opracowanie wyników ............................................................................................. 94
1.4.1. Obliczenie indeksu oceny MIR ..................................................................... 96
1.4.2. Ocena stanu ekologicznego ........................................................................... 96
2. Monitoring makrofitowy rzek w Polsce .......................................................................... 96
Literatura ............................................................................................................................. 98
V. Makrofitowa metoda oceny stanu ekologicznego jezior (Hanna Ciecierska,
Agnieszka Kolada, Joanna Ruszczyńska) ........................................................................ 106
Wprowadzenie ................................................................................................................... 106
1. Geneza polskiej metody oceny jezior w oparciu o roślinność ...................................... 107
2. Metoda oceny stanu ekologicznego jezior na podstawie makrofitów ........................... 110
2.1. Przygotowanie badań terenowych .......................................................................... 111
2.1.1. Sprzęt terenowy ............................................................................................ 111
2.1.2. Obliczanie minimalnej liczby transektów .................................................... 112
2.1.3. Planowanie rozmieszczenia transektów ....................................................... 113
2.1.4. Termin i częstotliwość badań makrofitów w jeziorach ................................ 114
2.2. Badanie roślinności ................................................................................................. 114
2.2.1. Badania terenowe ......................................................................................... 114
2.2.2. Badania laboratoryjne .................................................................................. 116
2.3. Wyliczanie wskaźników metody Rejewskiego ....................................................... 116
2.3.1. Wskaźniki zróżnicowania fitocenotycznego H i Hmax .................................. 117
2.3.2. Wskaźnik zasiedlenia Z ............................................................................... 118
2.3.3. Wskaźnik oceny stanu ekologicznego jezior ESMI ..................................... 119
2.4. Klasyfikacja jezior na podstawie wskaźnika ESMI ............................................... 120
2.5. Interpretacja wyników oceny ................................................................................. 121
3. Monitoring makrofitowy jezior w Polsce ...................................................................... 124
Literatura ........................................................................................................................... 125
VI. Ocena stanu troficznego wód jeziornych na podstawie zooplanktonu
(Jolanta Ejsmont-Karabin) .............................................................................................. 129
Wprowadzenie ................................................................................................................... 129
1. Metody ........................................................................................................................... 130
1.1. Badania terenowe ................................................................................................... 130
1.1.1. Pobór materiału ............................................................................................ 130
1.2. Badania w laboratorium ......................................................................................... 131
1.3. Opracowanie wyników – wrotki ............................................................................ 132
1.3.1. Podręczny mini-przewodnik do oznaczania wskaźnikowych gatunków
Rotifera ze wskazówkami ułatwiającymi to oznaczanie ............................. 135
1.4. Opracowanie wyników – Crustacea ....................................................................... 139
1.4.1. Podręczny mini-atlas wskaźnikowych gatunków Crustacea ....................... 141
2. Przykład analizy stanu trofii Jeziora Mikołajskiego dokonanej przy pomocy wskaź-
ników wrotkowych i skorupiakowych ........................................................................... 144
3. Gatunki charakterystyczne dla skrajnych stanów trofii ................................................. 147
Literatura ........................................................................................................................... 148
VII. Ocena stanu ekologicznego rzek na podstawie makrozoobentosu
(Maria Cichocka) ........................................................................................................... 150
Wprowadzenie ................................................................................................................... 150
1. Indeksy biotyczne z udziałem makrozoobentosu stosowane w ocenie jakości wód
płynących ....................................................................................................................... 152
2. Indeksy biotyczne z udziałem makrozoobentosu stosowane w Polsce ......................... 156
2.1. Metoda I – Polski Indeks Biotyczny (BMWP-PL) ................................................. 157
2.1.1. Przygotowanie badań terenowych ................................................................ 157
2.1.3. Badania laboratoryjne/studyjne .................................................................... 162
2.2. Metoda II – Multimetriks MBI (Multimetrics Biotic Index) .................................. 166
2.2.1. Przygotowanie do badań terenowych ........................................................... 166
2.2.3. Badania laboratoryjne/studyjne .................................................................... 166
Literatura ........................................................................................................................... 169
VIII. Ocena stanu ekologicznego jezior na podstawie makrozoobentosu
(Maria Cichocka) .............................................................................................................. 179
Wprowadzenie ................................................................................................................... 179
1. Indeksy biotyczne z udziałem makrozoobentosu stosowane w ocenie jakości jezior
........................................................................................................................................ 184
2. Metoda I – Analiza jakościowa i ilościowa zoobentosu – w ocenie stanu ekologicz-
nego jezior ..................................................................................................................... 187
2.1. Założenia ogólne .................................................................................................... 187
2.4. Badania laboratoryjne/studyjne .............................................................................. 189
2.5. Opracowanie wyników ........................................................................................... 190
3. Metoda II – Indeks biotyczny MBI_CPET (Multimetrics Biotic Index Chironomid
Pupal Exuvial Technique) .............................................................................................. 191
3.3. Badania laboratoryjne/studyjne .............................................................................. 191
3.4. Ocena stanu ekologicznego jeziora z wykorzystaniem metody MBI_CPET ......... 194
Literatura ........................................................................................................................... 195
IX. Metody oceny stanu środowiska rzek w oparciu o ichtiofaunę (Paweł Prus,
Mikołaj Adamczyk, Paweł Buras, Wiesław Wiśniewolski) ............................................ 199
Wprowadzenie ................................................................................................................... 199
1. Metoda EFI+ i IBI ......................................................................................................... 203
1.1. Przygotowanie badań terenowych ......................................................................... 203
1.2. Badania terenowe .................................................................................................. 205
1.3. Badania laboratoryjne/studyjne – metoda EFI+ ................................................... 207
1.4. Badania laboratoryjne/studyjne – metoda IBI ...................................................... 214
1.5. Opracowanie wyników – metoda EFI+ ................................................................. 221
1.5.1. Parametry jakościowe zastosowane w metodzie EFI+ ................................ 224
1.5.2. Parametry ilościowe zastosowane w metodzie EFI+ ................................... 224
1.5.3. Ocena stanu/potencjału ekologicznego rzeki w oparciu o wskaźnik EFI+ ... 226
1.6. Opracowanie wyników – metoda IBI .................................................................... 228
1.6.1. Parametry jakościowe zastosowane w metodzie .......................................... 229
1.6.2. Parametry ilościowe zastosowane w metodzie ............................................ 230
1.6.3. Ocena środowiska z wykorzystaniem wskaźnika IBI .................................. 230
Literatura ........................................................................................................................... 234
X. Ocena stanu ekologicznego jezior z wykorzystaniem ichtiofauny
(Jolanta Szlachciak) ........................................................................................................ 237
Wprowadzenie ................................................................................................................... 237
1. Metoda – Jeziorowy Indeks Rybny (LFI) ..................................................................... 245
1.3. Badania laboratoryjne ............................................................................................ 250
1.3.1. Parametry jakościowe zastosowane w metodzie .......................................... 250
1.3.2. Parametry ilościowe zastosowane w metodzie ............................................ 252
1.4. Opracowanie wyników ........................................................................................... 253
1.4.1. Ocena środowiska z wykorzystaniem ichtiofauny ....................................... 254
1.4.2. Przykłady zastosowania metody .................................................................. 255
Literatura ........................................................................................................................... 255
XI. Mikrobiologiczne badania jakości wód (Dorota Górniak, Aleksander Świątecki) ... 259
Wprowadzenie ................................................................................................................... 259
1. Pobór i transport próbek wody do badań mikrobiologicznych ..................................... 261
2. Metodyka badań hydromikrobiologicznych .................................................................. 261
2.1. Bezpośrednie liczenie bakterii na filtrach membranowych .................................... 261
2.1.1. Przygotowanie odczynników i roztworów ................................................... 262
2.1.2. Barwienie ..................................................................................................... 262
2.1.3. Filtracja próbek ............................................................................................ 262
2.1.4. Liczenie wybarwionych bakterii .................................................................. 262
2.2. Metody pośredniego oznaczania liczebności bakterii ............................................ 264
2.3. Analizy sanitarno-bakteriologiczne wody .............................................................. 267
2.3.1 Oznaczanie ilościowe E. coli i bakterii grupy coli ........................................ 267
2.3.1.1. Metoda filtrów membranowych ....................................................... 267
2.3.1.2. Metoda probówkowa ........................................................................ 268
2.3.1.3. Testy bakteriofagowe ....................................................................... 271
2.3.2. Oznaczanie ilościowe paciorkowców kałowych .......................................... 272
2.3.2.1. Oznaczanie ilościowe enterokoków metodą filtrów membrano-
wych ................................................................................................. 273
2.3.2.2. Oznaczanie enterokoków metodą npl ............................................ 277
2.4. Badania molekularne .............................................................................................. 274
2.4.1. Oznaczanie bioróżnorodności mikrobiocenoz techniką pcr-dgge ......... 274
2.4.1.1. Elektroforeza żelowa w gradiencie denaturującym DGGE ............. 275
2.4.2. Identyfikacja bakterii metodą hybrydyzacji in situ z zastosowaniem oligo-
nukleotydowych sond molekularnych znakowanych fluoroforowo – FISH
(Fluorescence In Situ Hybridization) ............................................................ 277
2.4.2.1. Wykonanie analizy techniką fish ................................................... 277
2.4.2.2. Filtracja próbki wody ....................................................................... 278
2.4.2.3. Hybrydyzacja na filtrach membranowych ....................................... 279
2.4.2.4. Barwienie skrawków fluorochromem DAPI ................................... 281
2.4.2.5. Przygotowanie preparatów ............................................................... 282
2.4.2.6. Analiza mikroskopowa ..................................................................... 282
Literatura ........................................................................................................................... 282
XII. Mikrogrzyby o potencjalnych właściwościach bioindykacyjnych
(Maria Dynowska, Anna Biedunkiewicz) ......................................................................... 284
Wprowadzenie ................................................................................................................... 284
1. Grzyby środowisk wodnych .......................................................................................... 285
1.1. Drożdże i grzyby drożdżopodobne (= drożdżaki) .................................................. 287
2. Przygotowanie badań terenowych ................................................................................. 292
3. Badania terenowe – wybór stanowisk / punktów badawczych ..................................... 293
4. Badania laboratoryjne – diagnostyka mykologiczna ..................................................... 296
5. Identyfikacja grzybów z grupy proponowanych biomarkerów ..................................... 301
5.1. Candida albicans (Robin) Berkhout (1923) ........................................................... 301
5.2. Trichosporon cutaneum (de Beurmann, Gougerot & Vaucher) Ota (1926) = Tri-
chosporon beigelii Vuilliemin (1902) ................................................................... 301
5.3. Meyerozyma guilliermondii (Wickerham) Kurtzman & M. Suzuki (2010) – tele-
omorfa / Candida guilliermondii (Castellani) Langeron & Guerra – anamorfa .... 302
5.4. Issatchenkia orientalis Kudryavtsev (1960) – teleomorfa / Candida krusei (Ca-
stellani) Berkhout – anamorfa ................................................................................ 302
5.5. Candida tropicalis (Castellani, 1910) Berkhout, 1923 ........................................... 303
5.6. Candida parapsilosis Langeron et Talice, 1959 ..................................................... 303
6. Podsumowanie ............................................................................................................... 303
Literatura ........................................................................................................................... 310
I. Klasyfikacje jakości wód powierzchniowych
Hanna Ciecierska, Maria Dynowska2
Wprowadzenie
Człowiek od zarania swego istnienia wykorzystywał brzegi wód jako miejsca zamieszka-
nia, między innymi ze względu na: bezpieczeństwo, źródło pożywienia oraz zasoby wody
niezbędnej do codziennego funkcjonowania. Z czasem, jednak wzrost demograficzny i nad-
mierne oraz niespójne z naturą korzystanie z tych zasobów spowodowało pogorszenie się
ich jakości. Zatem konieczne stało się dokonywanie oceny ekosystemów wodnych celem
zapewnienia jak najlepszej jakości wód na potrzeby ludzkie oraz zachowania co najmniej
dobrego stanu ekologicznego.
Już pod koniec XIX wieku jako biologiczna metoda oceny rzek powstał system sapro-
bów (Kolkwitz, Marsson 1909). Na podstawie występowania wybranych organizmów
z różnych grup taksonomicznych (pijawek, stawonogów, wirków, owadów, mięczaków
oraz bakterii i grzybów), wykazujących różną tolerancję na zanieczyszczenia wyróżniono
w rzekach kilka stref: oligosaprobową – strefę wody czystej, mezosaprobową – nieznacz-
nie zanieczyszczoną oraz polisaprobową – najbardziej zanieczyszczoną. Do każdej z nich
przyporządkowano taksony wskaźnikowe. System saprobowy przez wielu badaczy w róż-
nych krajach był modyfikowany i dostosowywany do lokalnych (krajowych) warunków
środowiskowych (przegląd tych modyfikacji oraz zastosowanie sytemu dokonała w tym
podręczniku Cichocka 2013a – str. 150).
Jedną z pierwszych klasyfikacji jezior był podział oparty na kryteriach środowiskowych
(głównie troficznych): zawartości tlenu, zasobności w substancje biogeniczne i inne (Thie-
nenman 1932). Na ich podstawie wyróżniono: jeziora harmonijne (z mniej więcej równo-
miernym występowaniem parametrów środowiskowych) oligo-, eutroficzne oraz nieharmo-
nijne (jeden z parametrów środowiska występuje w nadmiarze) – dystroficzne, alkalitroficz-
ne i saprotroficzne (ostatni typ zaproponował Olszewski 1971). Parametrami tej klasyfikacji
były głównie cechy abiotyczne: morfologia jezior, barwa wody, przeźroczystość, parametry
chemiczne (głównie stężenia fosforu i azotu), stan rozwoju. Do cech biologicznych, przyję-
tych opisowo można w powyższej typologii zaliczyć: stopień rozwoju mikrobioty, obecność
planktonu, ze szczególnym uwzględnieniem sinic oraz faunę denną z udziałem wybranych
taksonów i uwzględnieniem ich ilościowości.

Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody, Wydział Biologii i Biotechnologii, Uniwersytet Warmińsko-Mazur-
ski, Pl. Łódzki 1, 10-719 Olsztyn; e-mail: makrof@uwm.edu.pl
2
Katedra Mykologii, Wydział Biologii i Biotechnologii, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, ul. Oczapow-
skiego 1A, 10-719 Olsztyn; e-mail: maria.dynowska@uwm.edu.pl
11
Wiele krajów Europy przyjęło również schemat klasyfikacyjny oparty o klasyczną ter-
minologię troficzną z uwzględnieniem jednak liczbowych wartości wybranych parametrów
jakości wód (OECD 1982). W klasyfikacji tej jako element biologiczny uwzględniono tylko
glony w postaci biomasy i koncentracji chlorofilu a.
Należy podkreślić, że pojęcia „trofia” można używać jedynie w sensie ogólnym. In-
tensywność produkcji czy też procesy spowodowane życiową działalnością organizmów
zależą od ciągłego dopływu substancji biogenicznych (fosfor, azot, dwutlenek węgla i inne),
a nie od zawartości tych substancji stwierdzanych analitycznie (Starmach i in. 1978).
1. Klasyfikacje przed wprowadzeniem Ramowej Dyrektywy Wodnej

(RDW)
W większości krajów, włącznie z Polską klasyfikacje jakości wód wprowadzane do badań
rozporządzeniami bazowały do niedawna głównie na parametrach fizyczno-chemicznych
oraz morfologicznych akwenów i ich zlewni. W latach 1970–2004 wprowadzono w Pol-
sce trzy- klasowy (I–III) system klasyfikacji czystości wód powierzchniowych. Dla jezior
opracowano tzw. System Oceny Jakości Jezior (SOJJ – Kudelska i in. 1981, 1983, 1994;
wdrożony do rutynowego monitoringu w Polsce Rozporządzeniem Ministra Środowiska
1991). System ten umożliwiał zarówno klasyfikacje stanu czystości wód, jak i ocenę po-
datności jezior na degradację. System SOJJ, jako parametry oceny stanu wód, uwzględniał
głównie wskaźniki fizyczno-chemiczne wód, np.: tlenowe, różne związki fosforu i azotu,
przewodnictwo elektrolityczne czy widzialność krążka Secchigo (SD). Do kryteriów biolo-
gicznych można było zaliczyć jedynie: koncentrację chlorofilu a, miano coli typu kałowe-
go (najgorszy wynik) oraz suchą masę sestonu. Prowadzono również terenowe obserwacje
biologiczne, dotyczące występowania śnięcia ryb, bądź masowej śmiertelności innych or-
ganizmów wodnych, które wykluczało jezioro poza klasą, bez względu na wartości innych
wskaźników.
W latach 80. ubiegłego stulecia opracowano również w Polsce system dla potrzeb tzw.
Minitoringu Ekologicznego Jezior (MEJ – Hillbricht-Ilkowska, Kajak 1986; system nie
został wdrożony do rutynowych badań). Zgodnie z tym systemem wprowadzono trzy klasy
troficzne (I–III, jako stopnie eutrofizacji), dwóch typów jezior – głębsze stratyfikowane
(dimiktyczne) oraz płytkie, niestratyfikowane (polimiktyczne) – dla których podstawowym
kryterium klasyfikacji było stężenie fosforu całkowitego (TP) w warstwie powierzchnio-
wej, w okresie stagnacji letniej. Oprócz innych parametrów troficznych: widzialności krąż-
ka Secchiego (SD), stężeń chlorofilu a i azotu całkowitego (TN) oraz stosunku wagowego
TN:TP uwzględniono również: obfitość (biomasę) oraz struktury zespołów (skład) fito-,
zooplanktonu i zoobentosu.
Jeśli nawet biologiczne elementy pojawiały się we wcześniejszych metodach oceny
wód, to miały one charakter opisowy i pomocniczy w stosunku do analiz fizyczno-chemicz-
nych. Chociaż naukowe metody oceny jakości wód z wykorzystaniem organizmów, mają
długą tradycję, w rutynowym monitoringu środowiska wodnego były wykorzystywane spo-
radycznie. Najstarsze badania związane z zastosowaniem organizmów wodnych do oceny
wód dotyczą głównie rzek (Kolkwitz, Marsson 1909; Friedrich, Lacombe 1992; ÖNORM
1995; Kudelska, Soszka 1996; Dawson i in. 1999; Szoszkiewicz 2004).
12
W jeziorach, ze względu na heterogeniczność środowiska (Edwards 1997) oraz mniej-
sze znaczenie gospodarcze w porównaniu z rzekami – biologiczna ocena wód przedstawiała
się bardzo skromnie. Niektórzy twierdzili, że ustalenie ilościowych, biologicznych wskaź-
ników jakości wód jeziornych, opartych na strukturze zespołów organizmów, jest trudne,
o ile w ogóle możliwe (Kajak 1983; Nixon i in. 1996; Soszka 2002).
Koncepcja ekologicznego podejścia do oceny wód i odniesienia jej do tzw. warunków
referencyjnych, zainicjowana w Stanach Zjednoczonych pod koniec lat 80. jako Reference
Conditions Approach (RCA) była inspiracją opracowania w Europie założeń, które legły
u podstaw wdrożenia Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW, Directive 2000) (Wrigh i in.
1998, 2000).
2. Ramowa Dyrektywa Wodna

2.1. Geneza podejścia
Nowe podejście do oceny ekosystemów wodnych w Europie zainicjowano w Wielkiej Bry-
tanii, kiedy to zespół z River Laboratory of the Istitute of Freshwater Ecology (IFE), zajmu-
jący się makrobezkręgowcami bentosowymi w rzekach doszedł do wniosku, że prowadzone
dotychczas badania mają głównie statystyczny, inwentaryzacyjny charakter, a zmiany jeśli są
rejestrowane to w zbyt krótkim przedziale czasu. Zaproponowali podejście, które odzwier-
ciedlałoby stopień odchylenia od stanu wyjściowego, oczekiwanego w stanie braku lub jedy-
nie przy minimalnej presji człowieka. Na podstawie danych ze stanowisk niepoddanych pre-
sji – referencyjnych, opracowany został model predykcyjny, umożliwiający przewidywanie
składu zespołu makrobezkręgowców bentosowych w rzekach o danych uwarunkowaniach
środowiskowych (RIVPACS; Wright i in. 1984; Wright 1995). Za stan referencyjny bada-
cze uznali stan wyjściowy do oceny kondycji ekosystemu, rozumiany jako stan zdrowego
ekosystemu, niezaburzonego na skutek działalności człowieka, o nieprzekształconej struk-
turze i prawidłowym funkcjonowaniu zasiedlających go zespołów organizmów wodnych.
Odniesienie oceny do stanu referencyjnego, różnego dla różnych typów ekosystemów – nie
było dotychczas stosowane. Wszystkie ekosystemy traktowane były według tych samych
kryteriów, nie umożliwiało to więc indywidualnego podejścia do rzek i jezior o różnych uwa-
runkowaniach naturalnych i różnym potencjale biologicznym (Soszka 2002).
2.2. Założenia i cele Ramowej Dyrektywy Wodnej

Preambuła RDW brzmi – „...woda nie jest produktem handlowym takim jak każdy inny,
ale raczej dziedziczonym dobrem, które musi być chronione, bronione i traktowane
jako takie...”
Nowe podejście do oceny wód, zostało oparte na funkcjonowaniu ekosystemów, z po-
łożeniem głównego nacisku na wykorzystanie organizmów i legło u podstaw opracowania
RDW przez parlament europejski.
Główne cele RDW:
• ochrona wszystkich wód, powierzchniowych oraz podziemnych w aspekcie całościo-
wym,
13
• osiągnięcie dobrego stanu wód do roku 2015 (obecnie przesunięte do 2027 r.)
• zintegrowane gospodarowanie wodami w oparciu o obszary dorzeczy,
• łączne podejście dotyczące regulacji emisji i standardów jakościowych wody oraz
stopniowe eliminowanie substancji szczególnie niebezpiecznych,
• instrumenty ekonomiczne: analiza ekonomiczna oraz zwrot kosztów za usługi
wodne w celu zrównoważonego użytkowania wody,
• zaangażowanie społeczeństwa oraz użytkowników wody (www.bgw.gov.pl/wfd).
Ze względu na charakter niniejszego podręcznika treści w nim zawarte będą dotyczy-
ły głównie biologicznych metod oceny stanu ekologicznego ekosystemów wodnych opra-
cowanych zgodnie z wytycznymi RDW. Autorzy szczegółowo przedstawili metody oceny
oparte na: fitoplanktonie jezior (Hutorowicz 2013, str. 38), fitobentosie rzek i jezior (Rusz-
czyńska, Picińska-Fałtynowicz 2013, str. 59), makrofitach rzek (Soszkiewicz 3013, str. 81),
makrofitach jezior (Ciecierska i in. 2013, str. 106), zoobentosie rzek (Cichocka 2013a, str.
150), zoobentosie jezior (Cichocka 2013b, str. 179) oraz ichtiofaunie rzek (Prus i in. 2013,
str. 199) i ichtiofaunie jezior (Szlachciak 2013, str. 237). W podręczniku zamieszczono
również inne metody oceny jakości wód, które nie zostały przez RDW przewidziane, opar-
te na: zooplanktonie (Ejsmont-Karabin 2013, str. 129) oraz mikroorganizmach takich jak:
bakterie (Górniak, Świątecki 2013, str. 259) czy grzyby (Dynowska, Biedunkiewicz 2013,
str. 284). Z jednej strony metody te mają długą tradycję zastosowania nie tylko w Polsce,
a z drugiej – uzupełniają metody zaproponowane przez RDW. Pozwolą czytelnikom (głów-
nie studentom różnych kierunków przyrodniczych: biologii, ochrony środowiska i innych)
prześledzić poszczególne ogniwa łańcucha troficznego ekosystemów wodnych, gdyż w
podręczniku zamieszczono metody oparte na grupach: producentów (fitoplanktonie, fito-
bentosie oraz makrofitach), konsumentów (zooplanktonie, ichtiofaunie) oraz destruentów
(bakterie i grzyby).
Większość miejsca w tym podręczniku zajmują metody wypracowany w Polsce, w ra-
mach wdrażania RDW, dlatego w dalszej części rozdziału skupimy się na podstawowych
zaleceniach wypracowywania biologicznych metod oceny stanu ekologicznego oraz na sta-
nie ich wdrożenia zgodnie z wytycznymi i harmonogramem RDW.
Podstawowe etapy/zalecenia dotyczące opracowywania metod polegały na:
• opracowaniu wskaźników (metriksów) oceny stanu ekologicznego: w tym wskaźników
składu taksonomicznego i obfitości, wyznaczanych dla każdej grupy organizmów osob-
no;
• ustaleniu grup ekosystemów o zbliżonych uwarunkowaniach naturalnych – typologia
wód;
• ustaleniu warunków referencyjnych specyficznych dla każdego typu wód;
• ustaleniu zależności pomiędzy różnymi elementami biologicznymi i nasileniem presji
(antropopresji) w różnych typach wód;
• ustaleniu granic klas stanu ekologicznego dla wartości wskaźników biologicznych, na
podstawie zależności między presją i oddziaływaniem;
• dokonaniu paneuropejskiej interkalibracji metod;
• oszacowaniu ryzyka błędnej klasyfikacji.
14
2.3. Opracowywanie wskaźników oceny jakości ekologicznej
Zasadniczą zmianą w stosunku do wcześniejszego podejścia o oceny jakości wód, jaką za-
proponowano w ramach wdrażania RDW we wszystkich europejskich krajach członkow-
skich, jest przejście do oceny opartej na organizmach żywych. Wytypowano następujące
grupy organizmów (Directive 2000):
• fitoplankton,
• fitobentos z makrofitami (przy czym najczęściej poszczególne kraje rozdzieliły te dwie
grupy, opracowując metody dla każdej niezależnie),
• zoobentos,
• ichtiofauna.
Parametry fizyczno-chemiczne i hydromorfologiczne mają obecnie charakter pomocni-
czy. W różnych krajach zaawansowanie opracowania metod z wykorzystaniem poszczegól-
nych grup organizmów jest różne. W jednym z pierwszych opracowań syntetycznych stanu
wdrażania RDW w Europie autorzy podają, że jak dotąd najwięcej metod opracowano wy-
korzystując makrobezkręgowce (27% wszystkich metod) oraz fitoplankton (21%) (Rys. 1a;
Birk i in. 2012).
Zgodnie z zaleceniami, na podstawie każdej z tych grup organizmów należało opraco-
wać klasyfikację oceny wód, wyróżniając na podstawie wartości liczbowych tzw. Wskaź-
nik Jakości Ekologicznej (WJE), którego zakres zmienności zawiera się w granicach war-
tości od 1 do 0 (1 – stan bardzo dobry, 0 – zły stan ekologiczny) i wyznacza pięć klas stanu
ekologicznego dla kategorii wód: jeziora, rzeki, wody przybrzeżne i wody morskie przy-
brzeżne oraz pięć klas potencjału ekologicznego dla kategorii: zbiorniki silnie zmienione
i zbiorniki sztuczne (Tab. 1).
Tabela 1. Grupy stanu ekologicznego (oznaczenia barwne zgodne z Rozporządzeniem Ministra Środowiska
2011 oraz europejskimi ustaleniami)
Symbole
Klasy stanu ekologicznego WJE* Klasy potencjału ekologicznego
klas
1 bardzo dobry = wysoki 1,00–0,800 maksymalny
2 dobry 0,800–0,600 dobry
3 umiarkowany 0,600–0,400 umiarkowany
4 słaby 0,400–0,200 niski
5 zły 0,200– 0,000 zły
*Wskaźnik Jakości Ekologicznej
2.3.1. Rodzaje presji (antropopresji)

Autorzy dyrektywy przedstawili nowe podejście do jakości wód w kwestii uwzględniania,
podczas konstrukcji metod biologicznych, tylko rozmiarów zmian spowodowanych przez
człowieka. Ocena wód ma odzwierciedlać wyłącznie przekształcenia antropogeniczne, nie
zaś te, które są efektem naturalnych przemian ekosystemów wodnych. Zaproponowano od-
dzielenie dwóch procesów: zmian antropogenicznych, wywołujących proces synantropiza-
cji, od zmian naturalnych określających procesy sukcesji.
15
Elementy biologiczne Rodzaje presji
Roślinność
naczyniowa
8%
Makroglony
9% Inny typ
presji
13%
Makrobezkręgowce
27% Makrofity Eutrofizacja/
Hydrologia/
11% Zanieczyszczenia
Morfologia
27% organiczne
Fitobentos 56%
Fitoplankton 10%
21% Ryby
14%
Ogólna
A degradacja B
4%
Rys. 1. Udział poszczególnych grup organizmów (a) oraz rodzajów presji (antropopresji) (b) opracowane
w Europie w ramach wdrażania RDW (wg Birk i in. 2012)
Do najczęściej wykorzystywanych procesów przekształceń antropogenicznych w biolo-

gicznej ocenie wód w Europie, należy proces eutrofizacji lub poziom zanieczyszczeń orga-
nicznych (ponad 50% wszystkich metod) (Rys. 1b). Do innych procesów, wywołanych an-
tropopresją, należą zmiany: hydromorfologiczne (szczególnie w rzekach), ogólna degradacja
oraz inne typy, jak np. zmiany poziomu wód w zbiornikach zaporowych czy jeziorach oraz
zakwaszenie (Birk i in. 2012; Lyche-Solheim i in. 2008, 2013). Niektórzy podkreślają zna-
czenie zakwaszenia w konstruowaniu metod na podstawie tego procesu (Brucet i in. 2013).
2.3.2. Wskaźniki jakościowe i ilościowe

W różnych krajach europejskich przyjęto bardzo różne poziomy taksonomii organizmów,
które wykorzystano do konstruowania klasyfikacji oceny stanu ekologicznego. Najwięcej
Poziom oznaczeń taksonomicznych Kategorie wskaźników

Brak danych Obce% Indywidualne warunki
taksonomicznych Zbiorowiska
1% Abiotyczne 2% 2%
9% 0%
Rodzaj
4%
Rodzina Bogactwo Cechy

11% ekologiczne
6%
17%
Klasa/Gromada
6%
Wrażliwość
Gatunek Obfitość 26%
74% 37%
A B Zróżnicowanie
5%
Rys. 2. Poziom oznaczeń taksonomicznych poszczególnych grup organizmów (a) oraz kategorie wskaźni-
ków (b) opracowanych w Europie w ramach wdrażania RDW (wg Birk i in. 2012, zmienione)
16
jednak metod oparto na poziomie gatunkowym (ponad 70% wszystkich metod), jak podają
między innymi Birk i in. (2012) (Rys. 2a).
Wskaźniki Jakości Ekologicznej powinny opisywać ekologiczne i funkcjonale zależ-
ności ekosystemów wodnych, a także zgodnie z zaleceniami RDW, powinny uwzględniać
strukturalne (jakościowe) i ilościowe cechy organizmów. Z tego powodu wiele wskaźników
WJE ma konstrukcje multimetriksów, w skład których wchodzą łącznie wskaźniki jakościo-
we i ilościowe.
Do najczęściej stosowanych wskaźników jakościowych należy uwzględnianie taksonów
wrażliwych i tolerancyjnych, które jednocześnie mają przypisane liczbowe wagi, odpo-
wiadające natężeniu odpowiedniej antropopresji, według której konstruowana była metoda
(najczęściej testowano eutrofizację) oraz wskaźniki obfitości. Autorzy wykazują, że takso-
ny te w przypadku wszystkich typów wód w Europie stanowią około 26% (Birk i in. 2012 –
Rys. 2b; Brucet i in. 2013 – Rys. 3). Obecność gatunków obcych jest również uwzględniana
w wielu metodach, stanowiąc we wszystkich metodach zaledwie 2%, natomiast w jeziorach
około 10% metod opartych na rybach je uwzględnia.
Wskaźniki bogactwa dotyczą również najczęściej bogactwa gatunkowego, natomiast
różnorodność opisuje się za pomocą wskaźników bioróżnorodności do których należą:
wskaźnik Schannona-Weavera (H), Simpsona (D) oraz wskaźnik równocenności Pielou (J’)
(Wenikajtys 2005; Birk i in. 2012; Lyche-Solheim i in. 2013).
Opis wszystkich wskaźników stosowanych we wszystkich typach wód w europejskich
metodach znajduje się na stronie projektu WISER (Birk i in. 2010).
Zastosowanie odpowiednich wskaźników jakościowych i ilościowych, z uzasadnieniem
ich wyboru, przedstawione zostały również w większości poszczególnych rozdziałów tema-
tycznych tego podręcznika.
Rys. 3. Typy wskaźników różnych grup organizmów zastosowanych do konstrukcji metod oceny stanu
ekologicznego w jeziorach (wg Brucet i in. 2013)
17
2.4. Typologia wód
Dokonanie typologizacji wód jest jednym z wymogów RDW. Polega ona na ustaleniu grup
ekosystemów o zbliżonych uwarunkowaniach naturalnych. Podstawowym powodem wy-
różniania tych naturalnych typów wód była potrzeba znalezienia warunków referencyjnych
(naturalnych warunków wzorcowych), które w dalszej części konstruowania metod oceny
były nieodzowne. Były one naturalnym tłem, od którego odchylenia stały się miarą antro-
pogenicznych zmian – miarą wyznaczenia zakresów klas oceny stanu ekologicznego wód
powierzchniowych.
Zgodnie z ustaleniami RDW w pierwszej kolejności, wyróżniono kategorie wód dzie-
ląc ekosystemy wód powierzchniowych na: jeziora, rzeki, wody przybrzeżne, wody mor-
skie przybrzeżne, zbiorniki silnie zmienione i zbiorniki sztuczne (np. zbiorniki zaporowe).
Następnym krokiem było wyróżnienie dla tych kategorii typów abiotycznych (typologia
abiotyczna oparta na parametrach niebiologicznych) oraz typów biotycznych (typologia
biotyczna oparta na parametrach biologicznych).
Aktualnie w Polsce w ramach kategorii wód: rzeki, jeziora, wody przejściowe i wody
przybrzeżne wyznaczono różne typy tych wód. I tak w ramach kategorii: rzeki – 26 typów,
jeziora – 13 typów, wody przejściowe – 5 typów, wody przybrzeżne – 3 typy abiotyczne.
2.4.1. Strategie konstruowania typologii wód

Każdy kraj mógł w dowolnej kolejności opracowywać typologie wód wymienionych wyżej
kategorii, dokonując wyboru na dwa sposoby:
I. stosując podejście a priori (top-down), polegające na utworzeniu typologii wód po-
wierzchniowych na podstawie parametrów abiotycznych zbiorników wodnych i weryfikacji
za pomocą uzyskanych wyników badań biologicznych;
II. stosując podejście a posteriori (bottom-up), polegające na tworzeniu systemu typolo-
gicznego wód na podstawie ich zróżnicowania biologicznego, a następnie jego porównanie ze
zróżnicowaniem warunków geomorfologicznych (Directive 2000; Kolada, Soszka 2004).
Polska, jak zresztą większość państw europejskich zastosowała podejście a priori,
zatem jako pierwsze powstały typologie oparte na parametrach abiotycznych – geomorfo-
logicznych wód powierzchniowych, które były następnie weryfikowane z użyciem para-
metrów biologicznych.
2.4.2. Typologia abiotyczna wód płynących w Polsce

Ze względu na to, że w niniejszym podręczniku znajdują się rozdziały dotyczące biologicz-
nych metod, opracowanych głównie dla kategorii wód: rzeki i jeziora, dlatego w dalszej
części przedstawiono poszczególne typy abiotyczne tylko dla tych kategorii.
Do opracowania typologii abiotycznej rzek (>10 km2 powierzchni zlewni) w Polsce
przyjęto następujące cechy:
Kryteria typologii rzek:
Wysokość (m n.p.m.) – górski > 800
– wyżynny 200–800
– nizinny < 200
18
Wielkość zlewni (km2) – mały 10–100
– średni 100–1 000
– duży 1 000–10 000
– bardzo duży > 10 000
Geologia – wapienny
– krzemianowy
– organiczny
Tabela 2. Typologia abiotyczna cieków Polski (wg Maciejewski i in. 2004; zmienione za Szoszkiewicz i in.
2010b)
Typ Nazwa i charakterystyka Wielkość zlewni

Cieki górskie
1 Potoki górskie tatrzańskie na skałach krzemianowych 10–100 km2
2 Potoki górskie tatrzańskie 10–100 km2
3 Potoki górskie sudeckie 10–100 km2
Cieki wyżynne
4 Potoki wyżynne krzemianowe sudeckie z substratem gruboziarnistym 10–100 km2
5 Potoki wyżynne krzemianowe sudeckie z substratem drobnoziarnistym 10–100 km2
6 Potoki wyżynne węglanowe z substratem drobnoziarnistym 10–100 km2
7 Potoki wyżynne węglanowe z substratem gruboziarnistym 10–100 km2
8 Strumienie wyżynne krzemianowe sudeckie 100–1 000 km2
9 Strumienie wyżynne węglanowe sudeckie 100–1 000 km2
10 Rzeki wyżynne sudeckie 1 000–10 000 km2
11 Potoki wyżynne krzemianowe karpackie 10–100 km2
12 Potoki wyżynne fliszowe karpackie 10–100 km2
13 Strumienie wyżynne krzemianowe karpackie 100–1 000 km2
14 Strumienie wyżynne fliszowe karpackie 100–1 000 km2
15 Rzeki wyżynne karpackie 1 000–10 000 km2
Cieki nizinne
16 Potoki nizinne lessowo-gliniaste 10–100 km2
17 Potoki nizinne piaszczyste 10–100 km2
18 Potoki nizinne żwirowe 10–100 km2
19 Średnie i duże rzeki nizinne piaszczysto-gliniaste 100–10 000 km2
20 Średnie i duże rzeki nizinne żwirowe 100–10 000 km2
21 Duże rzeki nizinne >10 000 km2
22 Odcinki przyujściowe cieków pod wpływem wód słonych
Cieki niezależne od wysokości n.p.m.
23 Potoki organiczne 10–100 km2
24 Rzeki organiczne 100–10 000 km2
25 Cieki łączące jeziora
26 Cieki deltowe Żuław Wiślanych
19
Łącznie wyróżniono w Polsce 26 typów abiotycznych rzek (Maciejewski i in. 2004;
Tab. 2; Błachuta i in. 2006). Dla wyróżnienia ekoregionów zastosowano w tej klasyfikacji
podział Illiesa (1978) rekomendowany przez RDW oraz Kondrackiego (1994).
2.4.3. Typologia abiotyczna jezior w Polsce

Typologię abiotyczną jezior opracowano na bazie JEZIORA liczącej 1 036 jezior >50 ha
powierzchni znajdującej się w Instytucie Ochrony Środowiska w Warszawie, a jako cechy
wyróżniające przyjęto:
Kryteria typologii jezior:
Region – Niż Środkowopolski
– Niziny Wschodniobałtycko-Białoruskie
Subregion – utwory młodoglacjalne
– Równiny Poleskie
Geologia – zawartość wapnia: niska < 25mgCa/l
wysoka > 25mgCa/l
Współczynnik Schindlera – podatność na degradacje: WS < 2,0
WS > 2,0
Mikasja – mieszanie wód: stratyfikowane
niestratyfikowane
Do podziału fizyczno-geograficznego naszego kraju wybrano podział Kondrackiego

(1994), a nie zalecany przez RDW podział Europy przez Illiesa (1978), ponieważ ten ostat-
ni nie pokrywa się z właściwymi jednostkami naturalnego krajobrazu w Polsce.
Tabela 3. Typologia abiotyczna jezior Polski (wg Kolada i in. 2004, 2005)
Geologia Współczynnik
Lp. Typ Region Subregion Miksja*
(wapń) Schindlera (WS)
1 1a - s
Ca<25mg/l
2 1b - ns
3 2a s
WS<2
4 2b Niż Środkowopolski ns
5 3a s
Jeziora na utworach WS>2
6 3b młodoglacjalnych ns
7 4 - -
8 5a Ca>25mg/l s
WS<2
9 5b ns
10 6a Niziny s
Wschodniobałtycko- WS>2
11 6b Białoruskie ns
12 7a - s
Jeziora na Polesiu
13 7b - ns
*s – jeziora stratyfikowane, ns – jeziora niestrtyfikowane (polimiktyczne)
20
Na podstawie tych kryteriów w Polsce wyróżniono 13 typów abiotycznych jezior,
w tym jeziora przymorskie (Kolada i in. 2004, 2005; Tab. 3).
Ze względu na niewielką liczbę jezior w bazie danych JEZIORA zaliczanych do tzw. or-
ganicznych (otoczonych płem sfagnowym) – nie uwzględniono ich w typologii abiotycznej,
wyłączając je tym samym z monitoringu krajowego w Polsce.
Badania europejskie i polskie wskazują, że różnorodność zespołów organizmów jest
zazwyczaj mniejsza niż zróżnicowanie uwarunkowań środowiskowych wód powierzchnio-
wych (Kolada i in. 2004; Szoszkiewicz i in. 2006). Dokonując zatem weryfikacji biologicz-
nej uzyskuje się znacznie mniej typów, dla których należy opracować klasyfikacje oceny.
Z praktyk europejskich wynika, że najczęściej z kilkunastu typologii abiotycznych wyróż-
nionych w każdym kraju, po weryfikacji grupami biologicznymi konstruuje się zaledwie
4–5 odrębnych klasyfikacji wód powierzchniowych.
2.5. Wyznaczanie warunków referencyjnych dla poszczególnych grup biologicznych

Określenie warunków referencyjnych (naturalnych, wzorcowych warunków odniesienia)
jest nieodzowną czynnością przy wyznaczaniu granic klas stanu ekologicznego wskaźnika
WJE dla każdej grupy biologicznej, ponieważ każda klasa określająca stan ekologiczny jest
odchyleniem od warunków najlepszych (zdrowych ekosystemów) (Directive 2000). Warto-
ści WJE wyznacza się z reguły:
obserwowana wartość parametru

WJE = [1 – 0]
referencyjna wartość parametru
Stan ekologiczny = odchylenie od stanu naturalnego (referencyjnego) wyrażone w pię-

ciu klasach:
Bardzo dobry (= wysoki) – brak lub bardzo niewielkie odchylenie od stanu naturalnego;
Dobry – niewielkie odchylenie od stanu naturalnego;
Umiarkowany – umiarkowany poziom zakłócenia antropogenicznego;
Słaby – znaczne odchylenie od stanu naturalnego;
Zły – poważne zmiany w stosunku do stanu naturalnego.
Warunki referencyjne = stan odniesienia = stan naturalny lub zbliżony do naturalnego,
odpowiadający bardzo niskiej antropopresji.
Warunki referencyjne ustalane są dla wszystkich grup biologicznych w odniesieniu
do każdego typu wód (Directive 2000). Wartości WJE dla różnych wskaźników/parame-
trów w obrębie jednej grupy biologicznej można uśredniać. O stanie ekologicznym decydu-
je ten element biologiczny, dla którego wartość WJE jest najniższa (zasada one out all out
– najgorszy wyznacza).
W różny sposób można wyznaczać warunki referencyjne: poprzez poszukiwanie najlep-
szych stanowisk spośród istniejących obecnie (o naturalnej mało zmienionej antropogenicz-
nie zlewni), wykorzystać dane historyczne czy badania paleolimnologiczne (Bennion, Bat-
tarbee 2007; Bennion i in. 2011a,b), stosować modelowanie lub opierając się na opiniach
ekspertów (Hering i in. 2010). Brucet i in. (2013) podaje np., że w jeziorach najczęściej
21
korzystano z istniejących naturalnych miejsc lub wspomagano się danymi historycznymi
– w przypadku metod fitoplanktonowych (prawie 70% metod), makrofitowych i fitoben-
tosowych (ponad 40%). Istotny był również parametr mętności w przypadku makrofitów
i fitobentosu ( Rys. 4).
Rys. 4. Sposoby ustalania warunków referencyjnych jezior poszczególnych grup biologicznych (wg Bru-
cet i in. 2013)
2.5.1. Ustalanie granic klas stanu ekologicznego

Podstawową czynnością przy konstruowaniu metod jest określenie zakresu wartości wskaź-
ników oceny (WJE) kolejnych klas klasyfikacji stanu ekologicznego. Jest to związane
z głównym celem wprowadzenia RDW, jakim jest osiągnięcie we wszystkich krajach człon-
kowskich UE, do 2015 roku, przynajmniej dobrego stanu wszystkich typów wód (Direc-
tive 2000). Zasadnicze znaczenie ma granica pomiędzy stanem dobrym i umiarkowanym,
ponieważ nieosiągnięcie co najmniej dobrego stanu będzie skutkowało karami, które ponie-
sie państwo. Na biologach spoczęły odpowiedzialne decyzje właściwego wyznaczenia tych
granic, tak aby zakresy wskaźników oceny odpowiadały właściwym uwarunkowaniom eko-
logicznym naszych ekosystemów wodnych i mogły je właściwie chronić, a w razie potrzeby
przedsięwziąć stosowne kroki naprawcze. Złe ustalenie tych zakresów (nie odzwierciedlają-
ce istniejących warunków jakości wód) będzie skutkowało albo przeoczeniem pogarszają-
cego się stanu, albo nadmiernymi kosztami przeznaczonymi na naprawę tego stanu.
Głównym parametrem weryfikującym wartości graniczne wskaźników oceny, w przy-
padku kalibrowania metod pod względem eutrofizacji są stężenia fosforu (TP), głównego
czynnika limitującego wzrost żyzności wód.
Do metod ustalania granic klas stanu ekologicznego najczęściej stosowane są: 1) me-
tody statystyczne – 45% wszystkich metod biologicznych; 2) ekologiczne przesłanki (np.
obecność lub brak taksonów o nieokreślonej wartości indykacyjnej, czy rozwój całych stref
np. makrofitów z grupy ramienic oraz sinic w przypadku fitoplanktonu – 37% metod) oraz
22
3) metody oparte na opiniach ekspertów (18%). W przypadku poszczególnych kategorii
wód i grup biologicznych udział wymienionych metod jest różny (Birk i in. 2012). Według
zestawienia Birka i in. (2012) najwięcej ekologicznych cech posłużyło do wyznaczenia
wartości granicznych w przypadku fitoplanktonu (81%) i makrofitów (60%) w jeziorach
oraz bezkręgowców w wodach przybrzeżnych (61%) (Rys. 5).
Fitoplankton
Wody przybrzeżne Makroglony i okrytozalążkowe
Bezkregowce bentosowe
Fitoplankton
Makroglony i okrytozalążkowe
Wody zmienione
Ryby
Fitoplankton
Fitobentos
Rzeki Makrofity
Ryby
Fitoplankton
Fitobentos
Jeziora Makrofity
Ryby
0% 20% 40% 60% 80% 100%
Rys. 5. Metody ustalania granic grup stanu ekologicznego (1–5) poszczególnych elementów biologicznych
w różnych typach abiotycznych wód – stosowanych w metodach oceny jakości wód w Europie: EKOL
– ekologia, EKSP – ekspert, STAT – statystyka (wg Birk i in. 2012)
Brucet i in. (2013) podają również, że w wielu przypadkach korzystano z metod łączo-
nych, stosując jednocześnie dwie a nawet trzy metody ustalania granic wskaźników oceny.
W przypadku fitoplanktonu łączone metody były wykorzystane w ponad połowie metod
opracowywanych w Europie, a przy wykorzystaniu makrofitów i ryb w około 10%.
2.6. Stan wdrożenia biologicznych metod oceny stanu ekologicznego wód

powierzchniowych w Polsce
Na dzień dzisiejszy w Polsce z wykorzystaniem poszczególnych grup biologicznych opra-
cowano następujące metody oceny stanu i potencjału ekologicznego oraz przygotowano
następujące klucze do identyfikacji gatunków (Soszka 2011; Soszka i in. 2013; opracowania
GIOŚ – podane dalej):
• Fitoplankton – opracowany w tym podręczniku przez Hutorowicza (2013, str. 38)
– metody poboru i oznaczania biomasy w jeziorach (Hutorowicz 2004, 2005);
– metody oceny i klasyfikacji wód na podstawie chlorofilu a w jeziorach (Soszka i in.
2006);
23
– metodę PMPL (Phytoplankton Multimetric for Polish), wykorzystująca obok koncen-
tracji chlorofilu a, biomasę ogólną fitoplanktonu i biomasę sinic z okresu letniego
w jeziorach (Hutorowicz, Pasztaleniec 2009, 2011);
– klucz do identyfikacji glonów planktonowych rzek i jezior (Picińska-Fałtynowicz,
Błachuta 2012).
• Fitobentos – opracowany przez Ruszczyńską, Picińska-Fałtynowicz (2013, str. 59)
– Indeks Okrzemkowy dla jezior (IOJ) (Picińska-Fałtynowicz, Błachuta 2008);
– od 2008 roku index IOJ został wdrożony do rutynowych badań w Polsce Rozporządze-
niem Ministra Środowiska (2008);
– wytyczne metodyczne do przeprowadzenia oceny stanu ekologicznego rzek i jezior
oraz potencjału ekologicznego sztucznych i silnie zmienionych wód płynących (Piciń-
ska-Fałtynowicz, Błachuta 2010);
– klucz do oznaczania okrzemek w fitobentosie (Bąk i in. 2012).
• Makrofity – opracowane przez Szoszkiewicza (2013, rzeki, str. 81) i Ciecierską i in.
(2013, jeziora, str. 106)
– Makrofitową Metodę Oceny Rzek (MMOR) z indeksem oceny – Makrofitowym
Wskaźnikiem Rzecznym (MIR) (Szoszkiewicz i in. 2006; 2010a);
– wytyczne metodyczne do stosowania metody MMOR (Szoszkiewicz i in. 2010b);
– Makrofitową metodę oceny jezior (metoda Rejewskiego) ze wskaźnikiem oceny (Eco-
logical State Macrophyte Index – ESMI) (Ciecierska i in. 2006; Ciecierska, 2008;
Ciecierska, Kolada 2013);
– wytyczne metodyczne do stosowania metody Rejewskiego (Kolada, Ciecierska 2009);
– od 2008 wskaźnik makrofitowy rzek i jezior został wdrożony do rutynowych badań
w Polsce Rozporządzeniem Ministra Środowiska (2008);
– klucze do oznaczania ramienic (Pełechaty, Pukacz 2008), makrofitów (Szoszkiewicz
i in. 2008) oraz mchów i wątrobowców (Jusik 2012).
• Makrozoobents – omówione przez Cichocką (2013a, rzeki, str. 150, 2013b, jeziora, str.
179)
– Polski Indeks Biotyczny – wskaźnik oceny (BMWP-PL) (Kownacki, Soszka 2004),
pozytywnie przetestowany w skali europejskiej, nie został wdrożony do rutynowych
badań monitoringowych rzek w Polsce;
– metody poboru prób, standardów laboratoryjnych i formularze terenowe (Bis 2006a,
b, c; Bis, Wenikajtys 2006);
– przewodnik metodyczny do badań zoobentosu w rzekach (Bis 2009, oraz Bis, Mikulec
2013 – nie wykorzystany w tej pracy);
– multimetriks oceny rzek ICMI (Intercalibration Common Metrics Index) (Bis 2012);
– multimetriks oceny jezior (Macroinvertebrate Index – LMI) (Soszka, Koprowska
2012, za Soszka i in. 2013), który jest obecnie testowany;
– Klucz do oznaczania makrobezkręgowców bentosowych (Tończyk, Siciński 2013).
• Ichtiofauna – opracowane przez Prusa i in. (2013, rzeki, str. 199) oraz Szlachciak
(2013, jeziora, str. 237);
– przetestowano w rzekach Europejski Indeks Rybny (EFI+) (Wiśniewolski i in. 2006);
– badania ichtiofauny w latach 2010–2012 dla potrzeb oceny stanu ekologicznego wód
wraz z udziałem w europejskim ćwiczeniu interkalibracyjnym (Wiśniewolski 2011,
2012);
24
– przewodnik metodyczny do monitoringu ichtiofauny w rzekach (Prus, Wiśniewolski
2013);
– metoda LFI (Lake Fish Index) – w opracowaniu (Białokoz i in. 2008).
2.7. Europejska interkalibracja metod

Ważnym przedsięwzięciem przewidzianym przez harmonogram RDW, była europejska
interkalibracja (porównanie) metod opartych na wszystkich wybranych do oceny grupach
biologicznych (fitoplankton, fitobentos, makrofity, makrozoobentos oraz ryby). Porównanie
to miało na celu nie tyle ujednolicenie metod oceny ale, przede wszystkim, zapewnienie
porównywalności wyników, ich zharmonizowanie w całej Europie. RDW narzuca wymóg
przeprowadzenia międzynarodowej interkalibracji metod biologicznych. Nie jest to łatwe
ze względu na brak opracowania wielu metod, zbyt skąpe bazy danych w wielu krajach,
niespójne interpretacje norm (definicji) klas stanu ekologicznego (szczególnie dobrego)
oraz ambicjonalne podejście różnych państw do problemów podejmowanych w RDW (np.
Poikane i in. 2011; Birk i in. 2013; Lyche-Solheim i in. 2013).
W latach 2003–2006 oraz 2007–2011 odbyły się dwie rundy ćwiczenia interkalibracyj-
nego. Eksperci ze wszystkich krajów UE pracowali w 70 zespołach obejmujących różne
regiony geograficzne i poszczególne grupy biologiczne. Przeanalizowano łącznie 300 me-
tod biologicznych z 27 krajów. Każdy zespół wypracował własny sposób interkalibracji
w zależności od zróżnicowania metod i dostępności danych; był to proces bardzo skompli-
kowany (Birk i in. 2013).
Ostatecznym wynikiem interkalibracji miało być ustalenie ujednoliconych wartości licz-
bowych Wskaźnika Jakości Ekologicznej (WJE) dla wód powierzchniowych reprezentują-
cych stan ekologiczny na granicy bardzo dobry/dobry oraz dobry/umiarkowany (Soszka,
Kolada 2006).
Ograniczeniem w procesie interkalibracji była dostępność danych biologicznych oraz
stopień zaawansowania metod oceny. W czasie trwania interkalibracji powstawały liczne
koncepcje podejścia i realizacji tego procesu. Wśród wielu podejść, w zależności od poda-
nych wyżej cech można było zastosować trzy odrębne opcje interkalibracyjne:
I. kraje w obrębie grupy kalibracyjnej stosują te same metody;
II. zastosowanie wspólnego kumulatywnego wskaźnika (multimetriksa) opracowanego na
potrzeby ćwiczenia;
III. zastosowanie różnych metod krajowych na tych samych stanowiskach interkalibracyj-
nych.
Jak można było oczekiwać pierwszą opcję mogło zastosować bardzo niewiele krajów, ze
względu na stosowanie tej samej metody badawczej. Było to bardzo trudne, gdyż zgodnie
z zaleceniami RDW poszczególne kraje mogły opracowywać własne metody oceny, szcze-
gólnie te, które wynikały z ich tradycji narodowych.
Przykładem zastosowania drugiej opcji była interkalibarcja metod opartych na makrofi-
tach w jeziorach, gdzie opracowano własny multimetriks interkalibracyjny LM-ICM (Lake
Macrophyte Intercalibration Common Metric) testowany stężeniami fosforu (Birk i in.
2013; Lyche-Solheim i in. 2013).
25
Więcej niż połowa (59%) przypadków interkalibracji nie została rozstrzygnięta, najwię-
cej porównań zakończono w jeziorach, a najmniej dotyczyło wód przybrzeżnych i przej-
ściowych (Poikane i in. 2011; Birk i in. 2013; Rys. 6).
Rys. 6. Aktualny stan zaawansowania ćwiczenia interkalibracyjnego narodowych metod oceny w oparciu
o grupy biologiczne każdych kategorii wód (ciemne – interkalibracja zakończona, jasne – interkalibracja
nierozstrzygnięta) (wg Birk i in. 2013)
2.8. Zintegrowana ocena stanu ekologicznego

Obecnie oceny jakości wód dokonuje się przy użyciu pięciu niezależnych metod opartych
na wybranych grupach organizmów dla każdego typu wód i otrzymuje się pięć klas oceny
stanu ekologicznego w danym ekosystemie lub w jego części (rzeki) (Tab. 1). Dlatego też
wspomagając się jeszcze wynikami oceny na podstawie parametrów fizyczno-chemicznych
i hydromorfologicznych należy dokonać zintegrowanej oceny stanu wód.
Takiej zintegrowanej oceny dokonano po raz pierwszy w Polsce w ramach polsko-nor-
weskiego projektu deWELopment (2008–11). W zlewni rzeki Wel, we wszystkich ciekach
i jeziorach, przeprowadzono badania oceny ich stanu ekologicznego metodami opracowa-
nymi w Polsce (makrofity rzek i jezior, chlorofil a dla jezior – Rozporządzenie Ministra
Środowiska 2008) lub opracowywanymi (pozostałe) wraz z analizami fizyczno-chemiczny-
mi wód oraz hydromorfologią (Soszka 2011). Wyniki oceny zintegrowanej interpretowano
zgodnie z zasadą przyjętą przez RDW – o ocenie końcowej decyduje wartość tej grupy
biologicznej lub tych parametrów fizyczno-chemicznych, których ocena była najgorsza
– one out all out (Tab. 4) (Moe, Lyche-Solheim 2011). Tylko w przypadku jednej rzeki (Ru-
mienica), o zaliczeniu jej do stanu umiarkowanego, zadecydowały parametry fizyczno-che-
miczne. W pozostałych przypadkach (również jezior) stan ekologiczny był wyznaczony na
26
Tabela 4. Ocena stanu ekologicznego jednolitych części wód powierzchniowych zlewni rzeki Wel zgodnie
zasadą OOAO. Stan ekologiczny: 1 – bardzo dobry, 2 – dobry, 3 – umiarkowany, 4 – słaby, 5 – zły; nd – nie
dotyczy, bd – brak danych (wg Moe, Lyche-Solheim 2011; projekt deWELopment)
Parametry hydromorfologiczne
Parametry fizyczno chemiczne
Typy wód
Nazwy typów wód
Ocena ostateczna
Makrozoobentos
Fitoplankton
Ichtiofauna
Fitobentos
Makrofity
Wel do J. Dąbrowa W. 2 1 1 nd 2 2 2
Mała Wkra 2 1 2 3 2 4 3
Wel od J. Dąbrowa M. do J. Rumian 1 2 2 2 2 1 2
Rumienica 2 2 2 2 3 4 3
Wel od J. Rumian do J. Grądy 1 3 2 3 bd 2 3
Płośniczanka 3 2 2 5 3 5 5
Wel od J. Grądy do dpł. spod Miłostajek 1 1 2 3 2 2 3
nie dotyczy
Wel od dpł. spod Miłostajek do J. Lidzbarskiego 2 2 2 2 2 1 2

rzeki
Dopływ spod Mroczna 1 2 2 4 2 5 4

Dopływ z J. Kiełpińskiego 2 2 2 2 2 3 2
Wel od J. Lidzbarskiego do Starego Koryta i Bałwanki 2 2 2 2 2 1 2
Katlewka 3 2 2 5 3 1 5
Stare Koryto i Bałwanka 2 3 2 4 2 4 4
Struga 2 2 2 2 3 4 2
Prątnica 2 2 2 2 2 3 2
Wel od Starego Koryta i Bałwanki do Drwęcy nd 2 2 2 2 1 2
Dąbrowa Wielka 3 2 1 3 2 2 2 3
Dąbrowa Mała 4 1 2 4 2 2 2 4
Rumian 4 2 3 4 2 2 2 4
Kiełpińskie 1 2 3 3 2 2 2 3
Lidzbarskie 4 2 3 4 3 3 2 4
jeziora
Tarczyńskie 4 3 3 5 2 3 2 5
Grądy 4 2 3 5 2 3 2 5
Hartowieckie 3 2 3 4 2 2 2 4
Zarybinek 4 3 3 3 2 2 2 4
Zwiniarz 5 1 3 4 2 3 2 5
27
podstawie najgorszego wyniku grupy biologicznej (Tab. 4). Parametry hydromorfologicz-
ne w takich sytuacjach nie miały charakteru decydującego, służyły raczej do uzasadnienia
otrzymanego wyniku.
2.9. Szacowanie ryzyka błędnej klasyfikacji

Aby dobrze wykonać plany gospodarowania wodami w zlewniach (jeden z zasadniczych
celów wprowadzenia RDW) należy objąć je szacowaniem ryzyka błędnej klasyfikacji. Je-
śli ekosystem lub jego część zaliczy się do lepszego stanu ekologicznego, niż ten na który
zasługuje, wówczas degradacja stanu może pozostać niewykryta. Jeśli natomiast jednolitą
część wód nieprawidłowo zaliczy się do gorszego stanu – może to prowadzić do nieuzasad-
nionych inwestycji w działania naprawcze (Moe, Lyche-Solheim 2011).
Ostateczna klasyfikacja oceny ma wiele różnych faz, w których występują źródła nie-
pewności – dlatego zagadnienie szacowania ryzyka błędnej klasyfikacji ma charakter kom-
pleksowy. Najpierw w projekcie deWELopment dokonano szacowania niepewności wy-
ników uzyskanych przy zastosowaniu poszczególnych grup biologicznych. Na różnych
etapach wykonywania badań można te niepewności określać. Wynik może być obarczony
błędem z różnych powodów obiektywnych i subiektywnych: złej pory badań czy miejsca
poboru, mało reprezentatywnej liczby próbek, innych oznaczeń czy niedokładności odczytu
mierzonych wartości, itp.
W przypadku badania makrofitów w jeziorach dokonano szacowania ryzyka błędnej
klasyfikacji z wykorzystaniem wartości wskaźnika oceny ESMI (Makrofitowego Wskaźni-
ka Stanu Ekologicznego, który został omówiony w rozdziale makrofity jezior Ciecierska
i in. 2013; str. 106), uzyskanego na podstawie badań wykonanych przez kilku niezależnych
badaczy (2–3) (Kolada i in. 2011, 2013) (Tab. 5).
Wartości odchylenia, w 10 jeziorach zlewni rzeki Wel wartości wskaźnika ESMI dla róż-
nych badaczy wahały się od 0,023 (Dąbrowa Mała) do 0,081 (Wlecz). Analiza niepewności
przy wykorzystaniu oprogramowania STARBUGS wykazała, że ryzyko błędnej klasyfika-
cji jezior waha się od 0,5% (Neliwa) do 40% (Lidzbarskie) (Tab. 5). Udowodniono, że opra-
cowany model błędu klasyfikacji wartości wskaźnika ESMI wskazuje, że przy wartościach
zbliżonych do wartości granicznych klas ryzyko błędnej klasyfikacji wynosi 45–50%. Naj-
niższe ryzyko błędnej klasyfikacji uzyskano przy wartościach wskaźnika ESMI położonych
w środku zakresu klas stanu ekologicznego (Rys. 7; Kolada i in. 2011).
W podobny sposób dokonano oceny niepewności otrzymania właściwej klasyfikacji
przy wykorzystaniu wszystkich grup biologicznych, a następnie zbadano kwestię, w jaki
sposób niepewność związana ze wszystkimi grupami wpływa na całościową klasyfikację
i ryzyko błędnej klasyfikacji, gdy oceny cząstkowe są integrowane w różny sposób.
Wielu podważa przyjętą zasadę zintegrowanej oceny „OOAO” (one out all out), jako
niesprawiedliwą (np. Hering i in. 2010), dlatego RDW dopuszcza możliwość skorygowania
tej zasady. W tym celu opracowano kilka scenariuszy innego podejścia do oceny całościo-
wej. W projekcie deWELopment przyjęto cztery główne:
• Sc1: „OOAO” – o ocenie decyduje wynik najgorszy;
• Sc2: „OOAO z wykluczeniem” – z oceny odrzucony jest wynik najbardziej niepewny
(nie najgorszy);
28
Tabela 5. Analiza prawdopodobieństwa błędnej klasyfikacji jezior zlewni rzeki Wel z wykorzystaniem war-
tości wskaźnika ESMI uzyskanych na podstawie badań wykonanych przez niezależnych badaczy w 2009 r.:
B1, B2, B3 – niezależny badacz; BD – bardzo dobry, D – dobry, U – umiarkowany, S – słaby, Z – zły stan
ekologiczny (Kolada i in. 2011; projekt deWELopment)
Prawdopodobieństwo klasyfikacji do stanu

ESMI odch. Błąd
Jeziora ekologicznego (%)
stand. (%)
B1 B2 B3 BD D U S Z
Neliwa 0,797 0,675 - 0,086 99,5 0,5 0 0 0 0,5
Wlecz 0,696 0,811 - 0,081 70,7 29,3 0 0 0 29,3
Dabrowa Duża 0,708 - - - 76,5 23,5 0 0 0 23,5
Dąbrowa Mała 0,516 0,549 - 0,023 0,1 62,2 37,7 0 0 37,8
Hartowieckie 0,481 0,53 - 0,035 0 30,2 69,7 0,1 0 30,3
Kiełpińskie 0,425 0,471 0,5 0,038 0 4 91,6 4,4 0 8,4
Rumian 0,415 0,383 0,338 0,039 0 2,7 89,9 7,4 0 10,1
Zarybinek 0,381 0,317 - 0,045 0 0,6 79,5 19,9 0 20,5
Grądy 0,371 0,32 0,354 0,026 0 0,2 74,7 25,1 0 25,3
Tarczyńskie 0,36 0,263 - 0,069 0 0,2 68,3 31,5 0 31,7
Lidzbarskie 0,352 0,285 - 0,047 0 0,1 59,5 40,4 0 40,5
Zwiniarz 0,28 - - - 0 0 11,9 86,9 1,2 13,1
Rys. 7. Schemat oceny ryzyka błędnej klasyfikacji jezior zlewni rzeki Wel z wykorzystaniem makrofitów,
wyliczony na podstawie błędu badacza: BD – bardzo dobry, D – dobry, U – umiarkowany, S – słaby, Z – zły
stan ekologiczny (wg Kolada i in. 2011; projekt deWELopment)
• Sc3: „średnia arytmetyczna” – ocena zintegrowana jest wypadkową wszystkich wyni-

ków dokonanych w oparciu o grupy biologiczne;
• Sc4: „średnia ważona” – najbardziej niepewny (nie najgorszy) wynik grupy biologicznej
dostaje niższą wagę niż pozostałe (Moe, Lyche Solheim 2011).
29
Tabela 6. Klasyfikacja rzek i jezior zlewni rzeki Wel na podstawie symulacji modelowych. Klasa stanu
ekologicznego podana dla każdej grupy biologicznej i dla czterech testowanych scenariuszy integracji wy-
ników cząstkowych: Sc1 – „OOAO”; Sc2 – „wykluczenie + OOAO”; Sc3 – „”średnia”; Sc4 – „średnia
ważona”. Klasyfikacja na podstawie symulacji nie uwzględnia ichtiofauny i parametrów wspierających.
Grupy biologiczne: FP – fitoplankton, FB – fitobentos, MF – makrofity, MB – makrobezkręgowce (Moe,
Lyche Solheim 2011; projekt deWELopment)
Klasa stanu ekologicznego

Rzeki Grupy biologiczne Scenariusze
FP FB MF MB Sc1 Sc2 Sc3 Sc4
Dopływ spod Mroczna nd 1 2 2 2 2 2 2
Płocicznak nd 3 2 2 3 2 2 2
Mała Wkra nd 2 1 2 2 2 2 2
Struga nd 2 2 2 2 2 2 2
Prątnica nd 2 2 2 2 2 2 2
Katlewka nd 2 3 2 3 3 2 2
Wel 1 nd 2 2 1 2 2 2 2
Rumienica nd 2 2 2 2 2 2 2
Dopływ z J. Kiełpińskiego nd 2 2 2 2 2 2 2
Wel 14-15 nd 2 3 2 3 3 2 2
Wel 7 nd 1 1 2 2 2 1 1
Wel 9 nd 2 2 2 2 2 2 2
Wel 4 nd 1 2 2 2 2 2 2
Wel 10-11 nd 1 2 2 2 2 2 2
Wel 6 nd 1 3 2 3 3 2 2
Klasa stanu ekologicznego
Jeziora Grupy biologiczne Scenariusze
FP FB MF MB Sc1 Sc2 Sc3 Sc4
Dąbrowa Wielka 3 2 2 3 3 3 3 2
Rumian 4 2 3 4 4 4 3 3
Grądy 4 2 4 5 5 4 4 4
Lidzbarskie 4 2 4 4 4 4 4 3
Kiełpińskie 1 2 3 3 3 3 2 2
Zarybinek 4 3 4 4 4 4 4 4
Tarczyńskie 5 3 4 5 5 5 4 4
Hartowieckie 3 2 3 4 4 3 3 3
Zwiniarz 5 1 4 4 5 5 4 3
Dąbrowa Mała 4 1 3 4 4 4 3 3
30
Zastosowanie tych scenariuszy do klasyfikacji oceny stanu ekologicznego badanych
ekosystemów wodnych zlewni rzeki Wel wykazały między innymi, że (Tab. 6):
• Różne zasady integracji metriksów mogą prowadzić do odmiennej „prawidłowej” klasy-
fikacji;
• Zastosowanie zasady „OOAO” na ogół prowadzi do błędnej klasyfikacji, zaliczenia do
gorszego stanu;
• Niekoniecznie zmniejszy ryzyko błędnej klasyfikacji obniżenie wagi grupy ekologicznej
obarczonej największą niepewnością. Metoda ta może doprowadzić do uzyskania lep-
szego, gorszego lub takiego samego stanu;
• Niekoniecznie zmniejszy ryzyko błędnej klasyfikacji wykluczenie grupy biologicznej
obarczonej największą niepewnością przed zastosowaniem zasady „OOAO”.Wyklucze-
nie tej grupy może doprowadzić do zaliczenia wód do lepszego lub takiego samego
stanu, ale nie do gorszego (Moe, Lyche-Solheim 2011).
Przez 3 lata (do 2012 roku), 25 europejskich instytucji badawczych reprezentujących 16
krajów, w ramach wdrażania RDW w Europie prowadziło prace w ramach projektu WISER
(Water Bodies in Europe – integrative systems to assess ecological status and recovery;
www.wiser.eu). Głównym celem tego projektu było opracowanie narzędzi do zintegrowanej
oceny stanu (głównie jezior, wód przybrzeżnych i przejściowych), szacowanie niepewności
oceny, a tym samym wypracowanie metod ułatwiających zarządzanie zasobami wodami.
Efektem tego projektu jest 31 artykułów opublikowanych w Hydrobiologii (marzec 2013,
t. 704, nr 1), które odnoszą się do wszystkich problemów omawianych w tym rozdziale,
a które ze względu na objętość nie zostały zamieszczone w literaturze.
Na wielu stronach internetowych znajdują się informacje na temat celów i sposobów
wdrażania kolejnych etapów RDW w Polsce i Europie (np. ec.europa.eu/environment/wa-
ter/water-framework/; www.environment-agency.gov.uk/research/planning/33362.aspx;
www.eea.europa.eu/themes/water/interactive/water-live-maps/wfd; http://www.rdw.org.pl/;
http://www.kzgw.gov.pl/Ramowa-Dyrektywa-Wodna-Plany-gospodarowania-wodami.html
i wiele innych).
3. Stan ekologiczny rzek i jezior w Polsce badanych w świetle założeń RDW

Badania monitoringowe w Polsce z zastosowaniem biologicznych metod oceny stanu eko-
logicznego prowadzone są od 2007 roku. Stan opracowania metod przedstawiono w pod-
rozdziale 3.6. Pierwsze zintegrowane wyniki tej oceny wskazują, że w przypadku rzek tylko
19,1 % (w latach 2007–09) zostało zaklasyfikowanych do klas (b. dobrego i dobrego stanu
ekologicznego) spełniających najważniejsze wymagania RDW – osiągnięcia do 2015 roku
co najmniej stanu dobrego, natomiast w przypadku jezior (badania z lat 2009–11) wymóg
ten spełnia 40–50% zbiorników. Najwięcej odcinków rzek w przedstawionym okresie ba-
dań zaklasyfikowano w Polsce do umiarkowanego stanu, zaś jeziora do dobrego stanu eko-
logicznego (Rys. 8).
31
100% 100%
90%
80% 80%
70% zły zły
60% słaby 60% słaby
50% umiarkowany umiarkowany
40% dobry 40%
bardzo dobry
dobry
30%
bardzo dobry
20% 20%
10%
0% 0%
2007-2009 A 2009 2010 2011 B
Rys. 8. Wyniki oceny stanu ekologicznego rzek (a) i jezior (b) badanych w Polsce w latach 2007–2011
(a – wg Stan czystości rzek …2010 oraz b – wg Soszka i in. 2013)
Literatura:
Bąk M., Witkowski A., Żelazna-Wieczorek J., Wojtal A.Z., Szczepocka E., Szulc K., Szulc B. 2012.
Klucz do oznaczania okrzemek w fitobentosie na potrzeby oceny stanu ekologicznego wód powierzch-
niowych w Polsce. Bibl. Monitor. Środow. Warszawa.
Bennion H., Battarbee R.W. 2007. The European Union Water Framework Directive: opportunities for
paleolimnology. Journal of Paleolimnology, 38: 285-295.
Bennion H., Battarbee R.W., Sayer C.D., Simpson G.L., Davidson T.A. 2011a. Defining reference con-
ditions and restoration targets for lake ecosystems using paleolimnology: a synthesis. Journal of Paleo-
limnology, 45: 533-544.
Bennion, H., Simpson G.L., Anderson N.J., Dong X., Hobaeck A., Guilizzoni P., Marchetto, A., Sayer
C.D., Thies H., Tolotti M. 2011b. Defining ecological and chemical reference conditions and restora-
tion targets for nine European lakes. Journal of Paleolimnology, 45: 415-427.
Białokoz W., Chybowski Ł., Zdanowski B., Wołos A. 2008. Opracowanie i przetestowanie dla warunków
polskich metody oceny stanu ekologicznego jezior w oparciu o badania ryb. Materiały IRS i GIOS
(maszynopis).
Birk S., Strackbein J., Hering D. 2010. WISER methods database. Version: March 2011. Dostępne: http://
www.wiser.eu/results/method-database/.
Birk S., Bonneb W., Borjac A., Brucetb S., Courratd A., Poikaneb S., Soliminie A., van de Bundb W.,
Zampoukasb N., Heringa D. 2012. Three hundred ways to assess Europe’s surface waters: An almost
complete overview of biological methods to implement the Water Framework Directive, Ecological
Indicators, 18: 31-41.
Birk S., Willby N.J., Kelly M.G., Bonne W., Borja A., Poikane S., van de Bund W. 2013. Intercalibrating
classifications of ecological status: Europe’s quest for common management objectives for aquatic
ecosystems. Science of the Total Environment, Elsevier, 454–455: 490–499.
Bis B. 2006a. Metodyka poboru prób zespołów fauny dennej w małych i średniej wielkości rzekach dla
celów monitoringu ekologicznego zgodnego z założeniami RDW. Główny Inspektorat Ochrony Śro-
dowiska (maszynopis).
Bis B. 2006b. Metodyka standardowych procedur laboratoryjnych dla prób makrobezkręgowców wodnych
dla celów monitoringu ekologicznego zgodnego z założeniami RDW. Główny Inspektorat Ochrony
Środowiska (maszynopis).
Bis B. 2006c. Protokół terenowy do poboru prób makrobezkręgowców wodnych dla celów monitoringu
ekologicznego zgodnego z założeniami Ramowej Dyrektywy Wodnej. Główny Inspektorat Ochrony
Środowiska (maszynopis).
32
Bis B., Wenikajtys M. 2006. Metodyka poboru prób zespołów fauny dennej w warunkach trudnodostęp-
nych i dużych rzekach dla celów monitoringu ekologicznego zgodnego z założeniami RDW. Główny
Inspektorat Ochrony Środowiska (maszynopis).
Bis B. 2009. Przewodnik metodyczny do przeprowadzenie oceny stanu ekologicznego i klasyfikacji rzek
zgodny z wytycznymi przewodnika REFCOND opracowanego w ramach wspólnej strategii wdrożenia
RDW (maszynopis).
Bis B. (red.) 2012. Przewodnik do oceny stanu ekologicznego rzek na podstawie makrobezkręgowców
bentosowych. Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, Warszawa (maszynopis).
Bis B., Mikulec A. (red.) 2013. Przewodnik do oceny stanu ekologicznego rzek na podstawie makrobezkre-
gowców bentosowych. Inspekcja Ochrony Środowiska, Bibl. Minitor. Środow., Warszawa.
Błachuta J., Czoch K., Kulesza K., Picińska-Fałtynowicz J. 2006. Typologia rzek i strumieni Polski. I
Ogólnopolska Konferencja Naukowa “Wdrażanie Ramowej Dyrektywy Wodnej: Ocena stanu ekolo-
gicznego wód w Polsce”, Łódź, 7–9.12.2005, Materiały konferencyjne: 5–7.
Brucet S., Poikane S., Lychne-Solheim A., Birk S. 2013. Biological assessment of European lakes: ecolo-
gical rationale and human impacts. Freshwater Biology, DOI: 101111/fwb. 12111.
Cichocka M. 2013a. Ocena stanu ekologicznego rzek na podstawie makrozoobentosu. [w:] Ciecierska H.,
Dynowska M. (red.). Biologiczne metody oceny stanu środowiska. T.II. Ekosystemy wodne. Podręcz-
nik metodyczny. Wyd. Mantis, Olsztyn: 150–178.
Cichocka M. 2013b. Ocena stanu ekologicznego jezior na podstawie makrozoobentosu. [w:] Ciecierska H.,
Ciecierska H., Kolada A., Soszka H., Golub M. 2006. Opracowanie podstaw metodycznych dla mnito-
ringu biologicznego wód powierzchniowych w zakresie makrofitów i pilotowe ich zastosowanie dla
części wód reprezentujące wybrane kategorie i typy. Etap II. Opracowanie metodyki badań terenowych
makrofitów na potrzeby rutynowego monitoringu wód oraz metoda oceny i klasyfikacji stanu eko-
logicznego wód na podstawie makrofitów. T. II. jeziora. Instytut Ochrony Środowiska, Uniwersytet
Warmińsko-Mazurski, Warszawa – Olsztyn. (maszynopis).
Ciecierska H., Kolada A., Ruszczyńska J. 2013. Ocena stanu ekologicznego jezior z wykorzystaniem ma-
krofitów. [w:] Ciecierska H., Dynowska M. (red.). Biologiczne metody oceny stanu środowiska. T.II.
Ekosystemy wodne. Podręcznik metodyczny. Wyd. Mantis, Olsztyn: 106–128.
Dawson F., H., Newman J.,R., Gravelle M., J., Rouen K., J., Henville P. 1999. Assessment of the trophic
status of rivers using macrophytes. Evaluation of the mean trophic rank, Environment Agency, UK.
deWELopment 2008-2011. Scientific basis for integrated assessment of rivers and lakes to suport River
Basin Management Plans. Instytut Ochrony Środowiska (IOŚ) w Warszawie (koordynator), Uniwer-
sytet Przyrodniczy (UP) w Poznaniu, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski (UWM) w Olsztynie, Instytut
Meteorologii i Gospodarki Wodnej (IMGW) we Wrocławiu, Instytut Rybactwa Śródlądowego (IRŚ) w
Olsztynie oraz Instytut Badania Wód (NIVA) w Oslo. Projekt finansowany z Ministerstwa Środowiska
(PNRF-220-AI-1/07).
Directive 2000/60/EC of the European Parliament and Council of 23 Oct. 2000. Establishing a Framework
for Community Action in the Field of Water Policy. OJECL. 327/1 z 22.12.2000.
Dynowska M., Biedunkiewicz A. 2013. Mikrogrzyby o potencjalnych właściwościach bioindykacyjnych.
[w:] Ciecierska H., Dynowska M. (red.). Biologiczne metody oceny stanu środowiska. T.II. Ekosyste-
my wodne. Podręcznik metodyczny. Wyd. Mantis, Olsztyn: 284–311.
Edwards W. 1997. Introduction. W: Freshwater guality: defining indefinable? Boon P., J., Howell D.,
L.(red.). Scotish Natural Heritage, The Stationery Office, Edinburgh: 134-143.
Ejsmont-Karabin J. 2013. Ocena stanu troficznego wód jeziornych na podstawie zooplanktonu. [w:] Cie-
cierska H., Dynowska M. (red.). Biologiczne metody oceny stanu środowiska. T.II. Ekosystemy wod-
ne. Podręcznik metodyczny. Wyd. Mantis, Olsztyn: 129–149.
Friedrich G., Lacombe J. 1992. Őkologische Bewertung von Fliessgewässern. Gustaw Fischer, Stuttgart,
New York .
33
Górniak D., Świątecki A. 2013. Mikrobiologiczne badania jakości wód. [w:] Ciecierska H., Dynowska M.
(red.). Biologiczne metody oceny stanu środowiska. T.II. Ekosystemy wodne. Podręcznik metodyczny.
Wyd. Mantis, Olsztyn: 259–283.
Hering D., Borja A., Carstensen J., Carvalho L., Elliott M., Feld Ch.K., Heiskanen A-S., Johnson R.K.,
Moe J., Pont D., Lyche Solheim A., van de Bund W. 2010. The European Water Framework Directive
at the age of 10: A critical review of the achievements with recommendations for the future, Science of
the Total Environmental, 407, 19: 4007–4019.
Hillbricht-Ilkowska A., Kajak Z. 1986. Parametry i wskaźniki przydatne do kontroli zmian funkcjonal-
nych i srukturalnych w ekosystemach jeziornych ulegających procesowi eutrofizacji [w:] Hillbricht-
Ilkowska A. (eds.), Monitoring ekosystemów jeziornych, Ossolineum, Wrocław: 23–46.
Hutorowicz A. 2004. Metoda poboru prób i analiza ilościowo-jakościowa fitoplanktonu w jeziorach. Praca
wykonana na zlecenie Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska (maszynopis).
Hutorowicz A. 2005. Opracowanie standardowych objętości komórek do szacowania biomasy wybranych
taksonów glonów planktonowych wraz z określeniem sposobu pomiaru i szacowania. Praca wykonana
na zlecenie Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska (maszynopis).
Hutorowicz A. 2103. Założenia do metody oceny stanu ekologicznego jezior na podstawie fitoplanktonu.
[w:] Ciecierska H., Dynowska M. (red.). Biologiczne metody oceny stanu środowiska. T.II. Ekosyste-
my wodne. Podręcznik metodyczny. Wyd. Mantis, Olsztyn: 38–58.
Hutorowicz A. Pasztaleniec A. 2009. Opracowanie metodyki oceny stanu ekologicznego jezior w oparciu
o fitoplankton. Praca wykonana na zlecenie Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska (maszynopis).
Hutorowicz A, Pasztaleniec A. 2011. Procedura oceny stanu ekologicznego jezior w oparciu o multi-
metriks fitoplanktonowy. Praca wykonana na zlecenie Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska
(maszynopis).
Ilies J. 1978. Limnofauna Europaea. Gustav Fischer Verlag, Stuttgard, New York, Swets & Zeitlinger B.V.
Amsterdam.
Jusik S. 2012. Klucz do oznaczania mchów i wątrobowców wodnych dla potrzeb oceny stanu ekologiczne-
go wód powierzchniowych w Polsce. Bibl. Monit. Środow., Główny Inspektorat Ochrony Środowiska.
Warszawa.
Kajak Z. 1983. Ecological characteristics of lakes in north-eastern Poland versus their trophic gradient.
XII. Dependence of chosen indices of structure and functioning of ecosystems on trophic status and
mictic type of 42 lakes. Ekol. Pol. 31: 495–530.
Kolada A., Soszka H. 2004. Podejście krajów europejskich do typologii rzek i jezior w świetle zapisów
Ramowej Dyrektywy Wodnej, Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych, 27: 13–28.
Kolada A. Ciecierska H. 2009. Wytyczne do prowadzenia badań terenowych oraz do sposobu zestawiania
i przetwarzania danych o makrofitach w jeziorach. IOŚ-UWM (maszynopis).
Kolada A., Soszka H., Cydzik D., Gołub M. 2004. Abiotic typology of Polish lakes, [in:] Galler et al.
(eds.), 11th Magdeburg seminar on water in Central and Eastern Europe: assessment, protection, mana-
gment, 18-22.08, Umweltforschungszentrum Leipzig-Halle, 18: 106–107.
Kolada A., Soszka H., Cydzik D., Gołub M. 2005. Typologia abiotyczna jezior Polski zgodna z wyma-
ganiami Ramowej Dyrektywy Wodnej. [w:] Jankowski A., T., Rzętała M. (red.) Jeziora i sztuczne
zbiorniki wodne – procesy przyrodnicze oraz znaczenie społeczno-gospodarcze. Uniwersytet Śląski,
Wydział Nauk o Ziemi, Sosnowiec: 87–95.
Kolada A. Ciecierska H., Ruszczyńska J., Mjelde M., Dziedzic J., Dynowski P., Jasnorzewski A. 2011.
Makrofity. Jeziora. Ocena stanu ekologicznego rzek i jezior w zlewni rzeki Wel na podstwie elementów
biologicznych oraz elementów hydromorfologicznych. [w:] Soszka H., (red.). Ocena stanu ekologicz-
nego wód zlewni rzeki Wel, Inst. Rybactw. Śród., Olsztyn: 169–185.
Kolada A. Ciecierska H., Ruszczyńska J., Dynowski P. 2013. Sampling techniques and inter-surveyor
varibility as sources of uncertainty in Polish macrophyte metrics for lake ecological status assessment.
Hydrobiologia. Springer. DOI 10.1007/s10750-013-1591-9.
Kolkwitz R., Marson M. 1909. Ökologie der tierischen saprobien. Beitrage zur lehre von biologischen
Gewasserbeurteilung. Int. Rev. Ges. Hydrobiol. Hydrogr., 2: 126–152.
Kondracki J., 1994. Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno-geograficzne. PWN. Warszawa.
34
Kownacki A., Soszka H. 2004. Wytyczne do oceny stanu rzek na podstawie makrobezkregowców oraz do
pobierania prób makrobezkręgowców w jeziorach. IOŚ, Warszawa.
Kudelska D., Cydzik D., Soszka H. 1981. Propozycje oceny jakości jezior. Wiad. Ekol., 27: 149–173.
Kudelska D., Cydzik D., Soszka H. 1983. System oceny jakości jezior. Instytut Kształtowania Środowiska,
Warszawa.
Kudelska D., Cydzik D., Soszka H. 1994. Wytyczne monitoringu podstawowego jezior – wydanie drugie
uzupełnione. Biblioteka Monitoringu Środowiska, PIOŚ, Warszawa.
Kudelska D., Soszka H. 1996. Użytkowa i ekologiczna ocena oraz klasyfikacja wód – praktyka państw
Europejskich. Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych, 9: 75–91.
Kudelska D., Soszka H., Cydzik D. 1997. Ekosystemowe podejście do oceny jakości jezior w Polsce.
Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych, 11: 85–92.
Lyche-Solheim A., Rokolainen S., Moe J., Carvalho L.,Phillips G., Ptacnik R., Penning E., Toth L.G.,
O’Toole C., Schartau A-K., Hesthagen L. 2008. Ecological threshold responses in European lakes and
their applicability for the Water Framework Directive (WFD) implementation: synthesis of lakes results
from the REBECCA project. Aquat. Ecol. Springer, 42: 317–334.
Lyche-Solheim A., Feld Ch.K., BBirk S., Philips G., Carvalho L., Morabito G., Mischke U., Willby N.,
Sřndergaard M., Hellsten S., Kolada A., Mjelde M., Böhmer J., Miler O., Pusch M.T., Argillier
Ch., Jeppesen E., Lauridson T.L., Poikane S. 2013. Ecological status assessment of European lakes: a
comparison of metriks for phytoplankton, macrophytes, benthic invertebrates and fish. Hydrobiologia.
704: 57–74.
Maciejewski M., Barszczyńska M., Cydzik D., Czoch K., Długosz M., Golub M., Gajewski L., Gajewski
Ł., Herbich P., Kałas M., Kamińska M., Kazimierski B., Kolada A., Krzymiński W., Kruk-Dowgiałło
L., Kubacka D., Kulesza K., Łasut E., Niemkiewicz E., Opioła R., Osowiecki A., Rataj C., Sadurski
A., Skrzypczyk L., Słota H., Soszka H., Staśkiewicz A., Walczykiewicz T. 2004. Typologia wód po-
wierzchniowych i wyznaczenie części wód powierzchniowych i podziemnych zgodnie z wymogami
RDW 2000/60/WE. Warszawa (maszynopis).
Moe J., Lyche-Solheim A. 2011. Zintegrowana ocean stanu ekologicznego i szacowanie ryzyka błędnej
klasyfikacji. [w:] Soszka H. (red.). Ocena stanu ekologicznego wód zlewni rzeki Wel, Inst. Rybactw.
Śród., Olsztyn: 267–290.
Nixon S.C., Mainstone C.P., Iversen T.M., Kristensen P., Jeppesen E., Friberg N., Papathanassiou E., Jen-
sen A., Pedersen F. 1996. The harmonised monitoring and classification of ecological quality of surface
waters in the European Union. European Commission Directorate General XI, Rep. No 08942.
OECD 1982. Eutrophication of waters monitoring assessment and control. Final report. OECD Cooperative
Programme on Monitoring of Inland Waters. OECD, Paris.
Olszewski P. 1971. Trofia i saprobia. Zeszyty Nauk. WSR, Olsztyn. C, Suppl. 3: 5–14.
ÖNORM 1995. Richtlinien für die ökologische Untersuchung und Bewertung von Fliessgewässern.
ÖNORM M 6232.
Pełechaty M., Pukacz A. 2008. Klucz do oznaczania gatunków ramienic (Characeae) w rzekach i jezio-
rach. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa.
Picińska-Fałtynowicz J., Błachuta J. 2008. Ocena stanu ekologicznego rzek polskich w oparciu o fito-
bentos okrzemkowy [w:] Dubicki A. (red.): Meteorologia, hydrologia, ochrona środowiska – kierunki
badan i problemy. IMGW, Warszawa: 373–378.
Picińska-Fałtynowicz, J., Błachuta, J. 2010. Wytyczne metodyczne do przeprowadzenia oceny stanu
ekologicznego jednolitych części wód rzek i jezior oraz potencjału ekologicznego sztucznych i silnie
zmienionych jednolitych części wód płynących Polski na podstawie badań fitobentosu. Zlec. GIOŚ nr
22/2008/F z dnia 19.09.2008. IMGW, O/Wrocław, 1–79.
Picińska-Fałtynowicz, Błachuta J. 2012. Klucz do identyfikacji organizmów fitoplanktonowych z rzek
i jezior dla celów badań monitoringowych części wód powierzchniowych w Polsce. Bibl. Monit. Śro-
dow., Inspekcja Ochrony Środowiska, Warszawa.
Poikane S., van den Berg M., Hellsen S., de Hoyos C., Ortiz-Casas J., Pall K., Portielje R., Phillips G.,
Lyche Solheim A., Tierney D., Wolfram G., van de Bund W. 2011. Lake ecological assessment system
35
and intercalibration for the European Water Framework Directive: aims, achievements and further chal-
lenges. Procedia Environmental Sciences, Elsevier, 9: 153–168.
Prus P., Wiśniewolski W. (red.) 2013. Monitoring ichtiofauny w rzekach. Przewodnik metodyczny. Żabie-
niec/Olsztyn (maszynopis).
Prus P. Adamczyk M., Buras P., Wiśniewolski W. 2013. Metody oceny stanu środowiska rzek w oparciu
o ichtiofaunę. [w:] Ciecierska H., Dynowska M. (red.). Biologiczne metody oceny stanu środowiska.
T.II. Ekosystemy wodne. Podręcznik metodyczny. Wyd. Mantis, Olsztyn: 199–236.
Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 5 listopada
1991 r. w sprawie klasyfikacji wód oraz warunków, jakim powinny odpowiadać ścieki wprowadzane
do wód lub do ziemi: Dz.U. z 1991 r. Nr 116, poz. 503.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2009 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu
jednolitych części wód powierzchniowych, Dziennik Ustaw Nr 162, Poz. 1008.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 15 listopada 2011 roku w sprawie form i sposobu przepro-
wadzania monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych, Dziennik Ustaw Nr
258, Poz. 1550.
Ruszczyńska J., Picińska-Fałtynowicz J. 2013. Ocena stanu ekologicznego rzek i jezior na podstawie
fitobentosu okrzemkowego [w:] Ciecierska H., Dynowska M. (red.). Biologiczne metody oceny stanu
środowiska. T.II. Ekosystemy wodne. Podręcznik metodyczny. Wyd. Mantis, Olsztyn: 59–80.
Szlachciak J. 2013. Ocena stanu ekologicznego jezior z wykorzystaniem ichtiofauny. [w:] Ciecierska H.,
Soszka H. 2002. Ocena i klasyfikacja wód powierzchniowych – ewolucja podejścia do zagadnienia. Ochro-
na Środowiska i Zasobów Naturalnych, Warszawa, 23/24: 33–41.
Soszka H. (red.) 2011. Ocena stanu ekologicznego wód zlewni rzeki Wel, Inst. Rybactw. Śród., Olsztyn.
Soszka H., Kolada A. 2006. Interkalibracja zgodna z Ramową Dyrektywą Wodną – porównywalność wy-
ników oceny jakości wody w skali europejskiej. Ministerstwo Środowiska, Phare, Warszawa.
Soszka H., Kolada A., Pasztalenic A. 2013. Ocena jezior polskich według Dyrektywy Wodnej. VIII Kon-
ferencja Naukowo-Techniczna „Ochrona i rekultywacja jezior”, 6–8 czerwca, Toruń, Przysiek (prezen-
tacja).
Stan czystości rzek na podstawie wyników badań państwowego monitoringu środowiska w latach 2007–
2009. 2010. Inspektorat Ochrony Środowiska, Bibl. Monit. Środow., Warszawa.
Starmach K., Wróbel S., Pasternak K. 1978. Hydrobiologia. Limnologia. PWN, Warszawa.
Szoszkiewicz K. 2004. Vegetation as an indicator of trophic status of running waters based on rivers of Gre-
at Britan and Northern Irland, Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu, Rozprawy Nauk., Zesz. 349.
Szoszkiewicz K. 2013. Makrofitowa Metoda Oceny Rzek. [w:] Ciecierska H., Dynowska M. (red.). Biolo-
giczne metody oceny stanu środowiska. T.II. Ekosystemy wodne. Podręcznik metodyczny. Wyd. Man-
tis, Olsztyn: 81–105.
Szoszkiewicz K., Zbierska J., Jusik S., Zgoła T. 2006. Opracowanie podstaw metodycznych dla mnitoringu
biologicznego wód powierzchniowych w zakresie makrofitów i pilotowe ich zastosowanie dla części
wód reprezentujące wybrane kategorie i typy. Etap II. Opracowanie metodyki badań terenowych ma-
krofitów na potrzeby rutynowego monitoringu wód oraz metoda oceny i klasyfikacji stanu ekologicz-
nego wód na podstawie makrofitów. T. I. Rzeki. Akademia Rolnicza w Poznaniu, Warszawa – Poznań
– Olsztyn (maszynopis).
Szoszkiewicz K., Jusik S., Zgoła T. 2008. Klucz do oznaczania makrofitów dla potrzeb oceny stanu ekolo-
gicznego wód powierzchniowych w Polsce. Bibl. Monit. Środow., Główny Inspektorat Ochrony Śro-
dowiska, Warszawa.
Szoszkiewicz K., Jusik Sz., Lawniczak A., Zgoła T. 2010a. Macrophyte development in unimpacted low-
land rivers in Poland. Hydrobiologia, 656: 117–131.
Szoszkiewicz K., Zbierska J., Jusik S., Zgoła T. 2010b. Makrofitowa Metoda Oceny Rzek. Podręcznik
metodyczny do oceny i klasyfikacji stanu ekologicznego wód płynących w oparciu o rośliny wodne.
Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.
36
Tończyk G., Siciński J. (red.) 2013. Klucz do oznaczania makrobezkręgowców bentosowych dla potrzeb
oceny stanu ekologicznego wód powierzchniowych. Inspekcja Ochrony Środowiska, Bibl. Minitor.
Środow., Warszawa.
Thenemann A. 1932. Limnologie. Handwörterb. Naturwiss., 6: 434–475.
Wenikajtys M. 2005. Przegląd niemieckich rojektów badawczych związanych z wdrażaniem krajowego
systemu ocen dla makrozoobentosu wód płynących według wymagań według Ramowej Dyrektywy
Wodnej. Materiały Konferencyjne. I Ogólnopolska Konferencja Nauk.,”ECOSTATUS”., „Wdrażanie
Ramowej Dyrektywy Wodnej: Ocena stanu ekologicznego wód w Polsce”. 7–9.12., Łódź: 50–51.
Wiśniewolski W., Błachuta J., Borzęcka I., Buras P., Dębowski P., Jelonek M., Klich M., Kukuła K.,
Prus P., Przybylski M., Radtke G., Szlakowski J., Witkowski A., Żurek R. 2006. Przetestowanie
Europejskiego Indeksu Rybnego dla potrzeb oceny stanu ekologicznego rzek Polski. IRS, Olsztyn (ma-
szynopis).
Wiśniewolski W. 2011 (red.). Badania ichtiofauny w latach 2010–2012 dla potrzeb oceny stanu ekologicz-
nego wód wraz z udziałem w europejskim ćwiczeniu interkalibracyjnym – rzeki. Etap I. Żabieniec/Ol-
sztyn (maszynopis).
Wiśniewolski W. 2012 (red.). Badania ichtiofauny w latach 2010–2012 dla potrzeb oceny stanu ekologicz-
nego wód wraz z udziałem w europejskim ćwiczeniu interkalibracyjnym – rzeki. Etap III. Żabieniec/
Olsztyn (maszynopis).
Wright J.F. 1995. Development and use of a system for predicting macroinvertebrates in flowing waters.
Aust. J. Ecol., 20: 181–197.
Wrigh J.F., Furse M.T., Moss D. 1998. River classification using invertebrates: RIVPACS application.
Aquatic Conserv.: Mar. Freshw. Ecosyst., 8: 617–631.
Wright J.F., Moss D., Armitage P.D., Furse M.T. 1984. Preliminary classification of running-water sites in
Great Britain based on macroinvertebrate species and the prediction of community type using environ-
mental data. Freshw. Biol., 14: 221–256.
Wrigh J.F., Sutcliffe D.W., Furse M.T. 2000. Assessing the biological quality of freshwaters: RIVPACS
and similar techniques. Freshwater Biological Association, Ambleside.
37
II. Ocena stanu ekologicznego jezior z wykorzystaniem
fitoplanktonu
Andrzej Hutorowicz
Wprowadzenie
Ramowa Dyrektywa Wodna (RDW; Directive 2000) zobowiązała państwa członkowskie
do stworzenia narzędzi umożliwiających określenie obecnego stanu wód powierzchnio-
wych na podstawie różnych elementów biologicznych, w tym fitoplanktonu. Podstawą tego
jest udokumentowana w licznych opracowaniach naukowych możliwość dokonywania oce-
ny różnych cech środowiska wodnego na podstawie glonów, w tym temperatury, prędkości
prądu, światła, zasolenia, odczynu wody, trofii, zanieczyszczeń, poziomu O2 oraz zawarto-
ści wapnia (Kawecka, Eloranta 1994). Załącznik V. RDW określa, że klasyfikacja stanu
ekologicznego jezior na podstawie fitoplanktonu powinna opierać się na ocenie tzw. ele-
mentów jakości, jakimi są skład, liczebność i biomasa. W stanie bardzo dobrym elementy te
mają odpowiadać całkowicie niezakłóconym warunkom. Średnia biomasa musi być zgodna
ze specyficznymi warunkami fizyczno-chemicznymi oraz ich nie zmieniać, a szczególnie
– przejrzystości. Dyrektywa dopuszcza jednak możliwość pojawiania się w takich wodach
zakwitów z „częstotliwością i intensywnością zgodną ze specyficznymi dla danego typu
warunkami fizyczno-chemicznymi”. W stanie dobrym elementy jakości mają odpowiadać
warunkom nieznacznie zmienionym. Biomasa nie powinna wskazywać na „przyspieszony
wzrost glonów w wyniku niepożądanych zakłóceń w odniesieniu do równowagi organi-
zmów”, choć możliwy jest „niewielki wzrost częstotliwości i intensywności zakwitów spe-
cyficznych dla danego typu wód”. W stanie umiarkowanym RDW dopuszcza występowanie
tego typu zakłóceń. Załącznik V wskazuje nawet, że mogą być one „znaczne” i wywoływać
„zakłócenia wartości innych biologicznych i fizyczno-chemicznych elementów jakości”.
Dopuszczalne jest nawet występowanie „stałego zakwitu w czasie miesięcy letnich”.
Współcześnie w wielu krajach Europy utworzono narodowe metody oceny stanu eko-
logicznego, zgodne z wymogami RDW. Wśród nich wymienić można niemiecki multime-
triks fitoplanktonowy (Phyto-Seen-Index – PSI; Mischke i in. 2008), indeks Q (Padisak i in.
2006), indeks troficzny (Trophic Index – TI; Ptacnik i in. 2009) oraz polski multimetriks
fitoplanktonowy (PMPL; Hutorowicz, Pasztaleniec 2009, 2011). Ponadto opracowywane
i testowane są inne metriksy pozwalające ocenić stopień eutrofizacji, w tym m.in. metriks:
Chlorophyll a, Phytoplankton Trophic Index, Functional Traits Index, Evenness, Cyano
bloom intensity – Cyanobacteria biovolume (Lyche-Solheim i in. 2013). Nadal poszukiwa-
ne są także kryteria stanu referencyjnego (średnia, minimalna i maksymalna biomasa fito-

Zakład Hydrobiologii, Instytut Rybactwa Śródlądowego im. Stanisława Sakowicza, ul. Oczapow-
skiego 10, 10-719 Olsztyn
38
planktonu, koncentracja chlorofilu a), charakterystyka czynników presji (średnia, minimalna
i maksymalna koncentracja fosforu ogólnego oraz azotu ogólnego) oraz różnych wskaźni-
ków jakościowych i ilościowych (skumulowana liczba gatunków – cumulative number of
taxa) dla jezior położonych w różnych regionach geograficznych (Järvinen i in. 2013).
Niemiecka metoda PSI oparta jest na szeregu wskaźników cząstkowych:
1/ Metriks „Biomasa“, który jest wyliczany, jako średnia arytmetyczna, z następujących
wskaźników:
– średnia sezonowa „biomasa ogólna glonów”,
– średnia sezonowa koncentracja chlorofilu a,
– maksymalna w sezonie koncentracja chlorofilu a.
2/ Metriks „Klasy glonów”, który jest wyliczany jako średnia arytmetyczna ze wska-
zanych dla poszczególnych typów jezior (alpejskie, „podalpejskie”, nizinne; stratyfikowa-
ne, polimiktyczne; o różnej głębokości i powierzchni zlewni w odniesieniu do objętości
misy jeziornej), różnych wskaźników oceniających biomasę i udział procentowy charakte-
rystycznych grup taksonomicznych w biomasie ogólnej glonów planktonowych. Przyjęto
następujące charakterystyki:
– biomasa ogólna sinic,
– biomasa zielenic,
– biomasa zielenic i biomasa kryptofitów,
– biomasa dinofitów i biomasa sinic,
– udział procentowy dinofitów w biomasie ogólnej glonów,
– udział procentowy złotowiciowców w biomasie ogólnej glonów.
3/ Metriks troficzny (Phytoplankton-Taxa-Seen-Index (PTSI), który opiera się o nadane
poszczególnym taksonom wskaźnikowym tzw. wartości troficzne, charakterystyczne dla
poszczególnych typów jezior (alpejskie oraz podalpejskie, nizinne stratyfikowane, nizinne
polimiktyczne).
Multimetriks PSI może przyjmować wartości, podobnie jak wszystkie trzy metriksy
cząstkowe, w zakresie 0,5–5,5. W odstępach równych jedności wskazują one na kolejne
klasy stanu ekologicznego (Tab. 1). Znormalizowana wartość PSI według równania:
EQR = -0,2 x PSI + 1,1
tworzy tzw. EQR (ecological quality ratio), który zmienia się w zakresie od 1 do 0, a co 0,2
stanowi granice klas stanu.
Tabela 1. Zakresy wartości PSI (Phyto-Seen-Index) dla poszczególnych klas stanu ekologicznego jezior
zgodnych z RDW (oznaczenia barwne zgodne z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z 2011 r.)
Stan ekologiczny PSI
BD (bardzo dobry) 0,5–1,5
D (dobry) 1,51–2,5
U (umiarkowany) 2,51–3,5
S (słaby) 3,51–4,5
Z (zły) 4,51–5,5

W języku polskim używany jest termin „współczynnik jakości ekologicznej” (WJE)
39
Opracowany przez Padisák i in. (2006) indeks zbiorowisk fitoplanktonowych Q opie-
ra się na koncepcji grup funkcjonalnych Colina Reynoldsa (Reynolds i in. 2002). Jest on
sumą iloczynów względnego udziału pi biomasy danej grupy funkcyjnej i wartości stałej
F charakterystycznej dla danej grupy funkcjonalnej (jednej z 32 na 33 wyróżnione przez
Reynolds i in. 2002 oraz Padisák i in. 2003) oraz danego typu zbiornika (ogółem określono
259 wartości stałej F). Indeks Q jest wyrażony następującym wzorem:
n
Q = ∑ pi F
i =1
gdzie:
pi=ni /N
ni – biomasa i-tej grupy funkcjonalnej,
N – całkowita biomasa fitoplanktonu.
Indeks zbiorowisk fitoplanktonowych Q przyjmuje wartości w zakresie 5–0, z wartościa-
mi progowymi poszczególnych klas stanu co 1 (Tab. 2).
Tabela 2. Zakresy wartości zbiorowisk fitoplanktonowych Q dla poszczególnych klas stanu ekologicznego
jezior zgodnych z RDW (oznaczenia barwne zgodne z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z 2011 r.)
Stan ekologiczny Indeks zbiorowisk fitoplanktonowych Q
BD (bardzo dobry) 4–5
D (dobry) 3–4
U (umiarkowany) 2–3
S (słaby) 1–2
Z (zły) 0–1
Opracowany dla jezior Norwegii indeks troficzny (TI) opiera się na optimum troficznym
gatunków występujących w próbach oraz udziału ich biomasy w biomasie ogólnej fito-
planktonu (Ptacnik i in. 2009). Optima poszczególnych gatunków i ich troficzne wskaźniki
zostały wyznaczone na podstawie danych ilościowych fitoplanktonu z ponad 2 000 prób
zebranych w ponad 400 jeziorach Norwegii oraz logarytmu naturalnego stężenia fosforu
całkowitego (TP) w wodzie tych jezior. Optimum troficzne gatunków zostało obliczone
jako średnia ważona stężenia TP z wszystkich stanowisk, w których zanotowano obecność
danego taksonu. Jako waga został użyty pierwiastek kwadratowy udziału biomasy danego
gatunku w biomasie ogólnej. Indeks troficzny może być obliczany jednocześnie na pozio-
mie gatunków oraz rodzajów, przy czym autorzy dopuścili także użycie dwóch grup niezi-
dentyfikowanych taksonów:
– małe glony niezidentyfikowane o wymiarach 2–4 µm,
– niezidentyfikowanych złotowiciowców, charakterystycznych dla jezior oligotroficznych,
w podziale na dwie klasy wielkości <7 µm i ≥7 µm.
W odróżnieniu od dwóch wyżej omawianych metriksów TI nie ma wyznaczonych prze-
działów klas stanu. Indeks ten umożliwia natomiast uszeregowanie jezior zgodnie z narasta-
jącą wartością TI, a więc od najgorzej do najlepiej ocenianego stanu ekologicznego.
40
1. Metoda PMPL
1.1. Badania terenowe
Badania terenowe prowadzone na łodzi powinny być rozpoczynane od wykonania podsta-
wowych pomiarów fizycznych wskaźników jakości wody, a więc profilu termiczno-tleno-
wego, widzialności krążka Secchiego, odczynu wody, a także w miarę możliwości innych
wielkości fizycznych i chemicznych (np. przewodność elektrolityczna, itp.). Pomiary tem-
peratury i zawartości tlenu rozpuszczonego najlepiej prowadzić co 1 m głębokości do dna
zbiornika. Dane te należy zanotować w karcie pracy w terenie (Załącznik Nr 1).
W czasie badań terenowych należy pobierać dwa rodzaje prób fitoplanktonu. Próby
wody do badań ilościowych fitoplanktonu powinny być pobierane czerpaczem (np. Ruttne-
ra, Patalasa, „Toń“). Wodę należy czerpać najlepiej na stanowisku w najgłębszym miejscu
jeziora lub na wcześniej wytypowanych stanowiskach. Wiosną i jesienią, w okresie wy-
raźnej homotermii, wodę należy pobierać co 1 metr głębokości z warstwy do głębokości
5 m. Latem, w jeziorach o wyraźnej stratyfikacji termicznej, wodę należy pobierać co 1
m w całej miąższości epilimnionu, a w jeziorach polimiktycznych, podobnie jak wiosną
i jesienią, do głębokości 5 m. Wodę należy każdorazowo zlewać w równej objętości (ok.
1 litra) do pojemnika (wiadra) o odpowiedniej objętości. Następnie należy ją bardzo do-
kładnie wymieszać i pobrać próbkę napełniając butelkę wykonaną z ciemnego, brązowego
szkła o pojemności 150–200 ml. Należy pamiętać, aby butelka była napełniona co najwyżej
do wysokości około 1 cm poniżej wlotu, tak aby można było dodać środek utrwalający i
bez problemu zakorkować butelkę. Pozostawienie pustej przestrzeni ułatwia też później-
sze dokładne wymieszanie próby przed analizą mikroskopową. Próbkę należy natychmiast
utrwalić poprzez dodanie 1 cm3 płynu Lugola lub zbuforowanego płynu Lugola (recepturę
podaje Tab. 4), co umożliwi przeprowadzenie analiz z zastosowaniem techniki sedymenta-
cji (Utermöhl 1958).
Tabela 4. Receptura płynu Lugola i zbuforowanego płynu Lugola (wg Utermöhla 1958)
Płyn Lugola Zbuforowany płyn Lugola
20 g KJ 10 g KJ
10 g J2 5 g J2
20 ml kwasu octowego 5 g CH3COONa
200 ml wody destylowanej 70 ml wody destylowanej
Próba powinna być dokładnie opisana na etykiecie poprzez podanie miejsca (nazwa je-
ziora, numer stanowiska, warstwa wody z jakiej pobrano próbę) oraz daty poboru.
Do badań jakościowych należy pobrać próbę mezo- i mikroplanktonu cedząc wodę
z jeziora przy pomocy siatki planktonowej o średnicy oczek co najwyżej 55–60 µm (nr 25).
Próby nanno- i ultraplanktonu można uzyskać pobierając 1–2 litry wody oraz utrwalając bez
cedzenia przez siatki planktonowe (w laboratorium należy taką próbę poddać sedymentacji
w cylindrach i usunąć wodę znad osadu przy pomocy lewara).
Próbę jakościową o ile jest to możliwe najlepiej poddać analizie mikroskopowej w sta-
nie żywym (w okresie kilku godzin od pobrania). Niezwykle ułatwia to, a często wręcz

Rozdziały 1.1 i 1.2 opracowano na podstawie opracowania Starmacha (1963), Kaweckiej, Eloranty
(1994) oraz Hutorowicza (2004)
41
umożliwia, identyfikację wielu gatunków. Pod wpływem płynu konserwującego zmienia się
bowiem zabarwienie komórek oraz często rozpadają się kolonie glonów.
Jeśli nie ma możliwości przeglądania prób jakościowych w stanie żywym, należy je
konserwować, używając płynu o składzie:
50 ml 95% alkoholu etylowego
10 ml zobojętnionej formaliny
5 ml kwasu octowego lodowatego
35 ml wody destylowanej.
Najlepszym rozwiązaniem jest natychmiastowe rozdzielenie próby na dwie części,
z których jedna jest konserwowana, druga pozostawiona do analiz w stanie żywym.
Próby wody przewidziane do spektrofotometrycznej analizy zawartości chlorofilu a
należy pobrać w objętości od 0,5 do 2, maksymalnie 5 litrów, z tego samego pojemnika
napełnionego wodą jeziorną w czasie zbierania próby ilościowej fitoplanktonu. Zalecana
objętość wody zależy od zagęszczenia glonów (biomasy ogólnej fitoplanktonu). W tere-
nie można ją w przybliżeniu szacować na podstawie widzialności krążka Secchiego (SD).
W uproszczeniu można przyjąć, że wystarczy pobrać tyle wody ile wynosi widzialność SD,
np. gdy SD ≤ 0,5 m wystarczy pobrać 0,5 litra wody, gdy SD ≈ 2 m – 2 litry, itp. Wodą nale-
ży napełnić pojemnik plastikowy, pozostawiając wolną przestrzeń z powietrzem i możliwie
szybko przewieźć do laboratorium w celu przefiltrowania.
1.2. Badania laboratoryjne

Badania laboratoryjne fitoplanktonu obejmują przeprowadzenie oznaczenia składu takso-
nomicznego fitoplanktonu oraz oszacowanie biomasy glonów. Oznaczenia taksonomiczne
wykonywane są na podstawie prób jakościowych przy pomocy klasycznego mikroskopu.
Małe rozmiary większości glonów planktonowych powodują, że obserwacje mikroskopowe
powinny być prowadzone przy powiększeniu od 100x do 1 500x. Jak wspomniano wyżej
wskazane jest badanie (oznaczanie) wielu gatunków glonów w stanie żywym (wyjątek sta-
nowią okrzemki). Próbę żywą można przechowywać w lodówce maksymalnie przez 2 dni.
Ze względu na olbrzymie bogactwo gatunkowe i różnorodność grup systematycznych
podczas identyfikacji taksonomicznej glonów wykorzystuje się różne klucze i przewodni-
ki, z reguły poświęcone jednostkom taksonomicznym w randze gromady lub rzędu. Przy
oznaczaniu sinic przydatne są klucze Komárka (1996, 1999) i polskojęzyczny Starmacha
(1966). Do oznaczania złotowiciowców zalecany jest klucz Starmacha (1980) oraz now-
sza, wersja tego opracowania wydana w serii Süβwasserflora von Mitteleuropa (Starmach
1985). Do oznaczania okrzemek powszechnie używane są klucze Krammera, Lange-Ber-
talota (1997a, b i c; 1991) wydane w tej samej serii. Bruzdnice można oznaczać przy po-
mocy klucza Starmacha (1974) z serii Flora słodkowodna Polski oraz klucza Popovskýego,
Pfiestera (1990) z serii Süβwasserflora von Mitteleuropa, a do oznaczania euglenin - Star-
macha (1983), zielenic kokalnych – Komárka, Fotta (1983) z serii Die Binnengewässer.
Bardzo pomocne są opracowania, które opisują często występujące gatunki z wielu grup
systematycznych (np. Hindák i in. 1975, 1978; Starmach 1989).
42
1.2.1. Skalowanie mikroskopów i pomiary
Poprawne oznaczanie oraz liczenie glonów możliwe jest po wyskalowaniu liniowego
(Rys. 1) i siatkowego mikrometru okularowego (Rys. 2), które trzeba przeprowadzić od-
dzielnie dla każdego obiektywu (10x, 20x, 40x). Można je wykonać jedynie przy pomocy
liniowego mikrometru przedmiotowego. Odległość pomiędzy dwoma najbliżej położonymi
siebie kreskami mikrometru przedmiotowego wynosi 10 µm. Skalowanie rozpoczyna się
od ustawienia dobrej ostrości widzenia podziałki mikrometru przedmiotowego, a następnie
odpowiednio przesuwa się tym mikrometrem tak aby „zgrać” ze sobą kreski obu mikrome-
trów. Następnie zlicza się kreski mikrometru okularowego pomiędzy dwiema dokładnie
pokrywającymi się z możliwie najbardziej oddalonymi od siebie dwiema kreskami mikro-
metru przedmiotowego. Skalowanie mikrometru okularowego dla obiektywu o większym
powiększeniu (40x, 100x) możliwe będzie praktycznie wobec zaledwie kilku dość „szero-
kich” kresek mikrometru przedmiotowego (efekt powiększenia). Dlatego w celu zmniej-
szenia niedokładności najlepiej jest przyjąć zawsze ten sam skraj kreski mikrometru przed-
miotowego, np. ustawić kreski mikrometru okularowego dokładnie nad lewym skrajem obu
kresek wyznaczających określoną odległość na mikrometrze przedmiotowym (Rys. 1).
Wartość mikrometryczną (WM) oblicza się według wzoru:
np x op
WM =
no
gdzie:
WM – wartość mikrometryczna
np – liczba kresek mikrometru przedmiotowego
op – odstęp między kreskami mikrometru przedmiotowego = 10 μm
no – liczba kresek mikrometru okularowego, które dokładnie pokrywają się z przyjętymi do
wyznaczenia np kreskami mikrometru przedmiotowego
Rys. 1. Podziałka liniowego mikrometru okularowego i mikrometru podstawowego w obiektywie 40x.

Strzałki wskazują przykładowy sposób prowadzenia skalowania mikrometru okularowego (opis w tekście)
43
Przykład. Na Rys. 1. np = 8, no = 90, wobec tego:
8 x 10 μm
WM40 = = 0,8888(8) μm
90
Iloczyn WM40 i liczby kresek mikrometru okularowego „obejmujących” mierzony obiekt
(np. komórkę) jest wielkością mierzoną wyrażoną w mikrometrach.
Identycznie skaluje się siatkę mikrometryczną, jednak nie wobec kresek mikrometru
okularowego a kwadratów siatki. Pole każdego kwadratu to druga potęga iloczynu liczby
kresek skali przedmiotowej np oraz liczby op = 10 μm.
Rys. 2. Siatkowy mikrometr okularowy
1.2.2. Analiza ilościowa

Badania ilościowe fitoplanktonu obejmują dwa zasadnicze etapy: liczenie glonów plankto-
nowych w określonej objętości wody oraz szacowanie ich biomasy. Zagęszczenie glonów,
ze względu na olbrzymią różnorodność kształtów i form życiowych (pojedyncze komórki,
cenobia, nici) określa się poprzez policzenie tzw. „jednostek liczonych” (JL). Taką jednost-
ką może być pojedyncza komórka, cenobium (2-, 4- 8- lub 16-komórkowe), kolonia (naj-
częściej przyjmuje się część kolonii o powierzchni jednego pola widzenia) lub nić (z reguły
przyjmuje się odcinek nici o długości 100 µm).
Liczenie fitoplanktonu prowadzi się przy pomocy mikroskopu odwróconego, w którym
obiektyw umieszczony jest pod stolikiem przedmiotowym, zaś nad stolikiem znajduje się
źródło światła i kondensor. Do liczenia używa się najczęściej standardowych komór sedy-
mentacyjnych o objętości 5, 10 i 20 ml (Rys. 3). Poza komorami o dnie trwale połączonym
z cylindrem używa się także komór o większej objętości (50 i 100 ml), w których cylinder
jest przesuwany (Rys. 4). W większości polskich jezior wystarcza objętość próby, jaką można
poddać sedymentacji w standardowych komorach. Komory o cylindrze przesuwnym używa
się do sedymentacji i liczenia fitoplanktonu z jezior o czystej wodzie (oligotroficznych).
Okulary mikroskopu odwróconego powinny zapewniać co najmniej dziesięciokrotne po-
większenie. W jednym z nich powinna być umieszczona płytka z mikrometrem siatkowym
44
(Rys. 2), który może być przyjęty jako pole widzenia podczas liczenia glonów. Mikroskop
powinien mieć także przynajmniej trzy obiektywy planapochromatyczne o powiększeniu
10-, 20- i 40-krotnym. W dodatkowym wyposażeniu powinien być także okular miarowy.
Rys. 3. Standardowa komora sedymentacyjna o pojemności 20 ml do liczenia fitoplanktonu w mikroskopie

odwróconym (Fot. A. Hutorowicz)
Rys. 4. Komora osadowa do liczenia glonów z przesuwnym cylindrem
45
Liczenie glonów można prowadzić wzdłuż pasów równoległych, pasów biegnących po
średnicy koła, jakim jest dno komory planktonowej, lub w losowo rozrzuconych polach wi-
dzenia. Podpróbę fitoplanktonu do sedymentacji w komorze planktonowej należy starannie
przygotować. Wybrać komorę o odpowiedniej objętości pamiętając, że w hipertroficznych
i eutroficznych jeziorach zagęszczenie glonów w fitoplanktonie jest bardzo duże, a więc do
liczenia wystarcza mała objętość wody (najczęściej do 5 mililitrów próby), natomiast w je-
ziorach o czystej wodzie zagęszczenie jest małe i należy używać komór o znacznie większej
objętości (do kilkudziesięciu mililitrów). Przed nalaniem próby należy bardzo dokładnie
oczyścić dno komory, a próbę fitoplanktonu bardzo dokładnie wymieszać. Wodę z butel-
ki należy pobierać pipetą miarową. Komorę ostrożnie napełnić, przykryć i pozostawić do
sedymentacji. Czas sedymentacji zależy od objętości (a właściwie od wysokości) komory.
Przyjmuje się, że słup wody (próby) o wysokości 1 cm wymaga osadzania przez co najmniej
1 godzinę.
Przed nalaniem próby do komór sedymentacyjnych z ruchomym cylindrem (Rys. 4) na
dolną część cylindra należy najpierw nałożyć cienką warstwę tłuszczu rozpuszczalnego
w wodzie i umieścić go centrycznie nad komorą. Po okresie sedymentacji cylinder nale-
ży ostrożnie przesunąć na płytkę pomocniczą zamykając jednocześnie komorę specjalną
płytką. Podczas przesuwania brzeg cylindra ani na chwilę nie może znaleźć się poza płytką
komory lub płytką pomocniczą. Spowodowałoby to wylanie się zawartości cylindra i znisz-
czenie próby.
Podczas liczenia zawsze pomija się w każdym polu widzenia wszystkie JL, które leżą
na dwóch wybranych brzegach pola widzenia, np. lewej i dolnej linii bocznej siatki mikro-
metru okularowego. Liczy się natomiast wszystkie JL na dwóch przeciwległych brzegach
pola widzenia, także gdy większa część danej jednostki znajduje się poza kwadratem.
Fitoplankton liczy się zawsze pod różnymi powiększeniami. Drobne taksony liczy się
pod dużym powiększeniem (obiektyw 40x), najlepiej w dwóch prostopadle ułożonych do
siebie pasach biegnących wzdłuż przekątnej dna komory. Duże formy glonów (kolonie,
nici, duże komórki bruzdnic, które zajmują więcej niż 1/4 pola widzenia, a szczególnie
więcej niż jedno pole) należy liczyć pod małym powiększeniem (obiektyw 10x lub 20x)
na większej powierzchni, największe formy zaś na całym dnie komory. Podczas liczenia
należy pamiętać, że glony prawie nigdy nie osiadają równomiernie na całym dnie. Licznie
reprezentowane gatunki dobrze jest liczyć osobno. Duże kolonie glonów np. z rodzaju
Microcystis lub Fragilaria oraz duże okazy innych glonów np. Ceratium liczy się pod ma-
łym powiększeniem (obiektyw 10x lub 20x), tak aby liczba policzonych okazów nie była
mniejsza od 20 sztuk każdego liczonego taksonu. Gatunki o dużej zmienności wymiarów
komórek, a więc o bardzo zmiennej objętości, wskazane jest liczyć w klasach wielkości.
W protokole końcowym mogą być one ujęte łącznie. Drobne centryczne okrzemki z ro-
dzajów: Cyclotella, Cyclostephanos i Stephanodiscus liczy się łącznie. Liczebność tych
taksonów można ustalić na podstawie udziału procentowego w preparacie trwałym po
spaleniu treści komórkowej okrzemek w próbie niecedzonej przez siatkę planktonową
(materiał sedymentowany) oglądanej w mikroskopie zwykłym pod maksymalnym po-
większeniem.
Przyjmuje się, że dobre przybliżenie liczebności fitoplanktonu uzyskuje się, gdy zostanie
policzone co najmniej 400 obiektów (JL). Szacuje się, że maksymalny błąd osiąga wtedy
±10% liczby 400. Prawdziwa liczba JL w analizowanej (liczonej) objętości próby zawiera
46
się więc w przedziale 360–440 sztuk z prawdopodobieństwem 95%. W celu zmniejszenia
błędu liczenie glonów zawsze prowadzi się w dwóch powtórzeniach, natomiast gdy uzyska-
ne wyniki są znacząco różne uzupełnia się je o kolejne powtórzenie.
Liczebność każdego taksonu (Li) wylicza się ze wzoru:
ni x P x 1000
Li [szt./dm-3] =
P x Ppr
gdzie:
Li – liczebność i-tego taksonu
ni – liczba policzonych JL i-tego taksonu
P – powierzchnia całkowita dna komory (mm2)
V – objętość przeglądanej próby (ml)
Ppr – powierzchnia pola, na którym zostały policzone jednostki (mm2)
Powierzchnię, na której liczone były glony, oblicza się w zależności od przyjętego spo-
sobu liczenia. Powierzchnię pasa (w µm2), który na dnie komory wyznaczała siatka mikro-
metryczna przedstawiona na Rys. 3, oblicza się mnożąc długość średnicy komory (otrzymu-
je się ją poprzez zliczenie kwadratów siatki wzdłuż średnicy i pomnożenie tej liczby przez
długość boku kwadratu siatki mikrometrycznej wyrażonej w µm).
Objętość przeglądanej próby (Vpr), gdy przeglądane jest całe dno komory, równa jest
objętości próby nalanej do komory sedymentacyjnej (V), natomiast gdy liczenie prowadzi
się na powierzchni kilku- kilkunastu pasów, równa jest objętości wody nad tymi pasami.
Wylicza się ją z równania:
Ppr
Vpr = x V
P
gdzie:
Vpr – objętość przeglądanej próby (nad liczonymi pasami)
Ppr – pole powierzchni liczonego pasa (iloczyn szerokości pasa i średnicy komory)
P – powierzchnia dna komory
V – objętość próby nalanej do komory
1.2.3. Szacowanie biomasy

Jeżeli biomasę fitoplanktonu oblicza się na podstawie założenia, że gęstość komórek glo-
nów swobodnie unoszących się w wodzie, jest równa 1,0), to biomasa glonów równa jest
ich objętości. Objętość JL (komórek, cenobium, nici, itp.) oblicza się na podstawie objętości
brył geometrycznych, do których porównuje się kształt tych JL. Odpowiednie wskazówki
zawarte są opracowaniach Plińskiego i in. 1984; Starmacha 1989; Kaweckiej, Eloranty
1994; Hutorowicza 2006. Biomasę fitoplanktonu otrzymuje się poprzez dodanie bioma-
sy poszczególnych taksonów, którą wylicza się poprzez pomnożenie średniej objętości JLi

W niektórych opracowaniach przyjmuje się także, że gęstość komórek glonów wynosi 1,05, a gęstość
komórek sinic – 0,95.
47
i;liczebności i-tego taksonu, według wzoru:
n
Oi x Li
BM = ∑ 1000000
i=1
gdzie:
BM – biomasa fitoplanktonu [µg / l]
Oi – średnia objętość JLi i-tego taksonu [µm3 = µg]
Li – liczba JLi i-tego taksonu [szt. / ml]
n – liczba taksonów
Końcowe zestawienie (protokół) analizy ilościowej i jakościowej powinien zawierać ze-

stawienie taksonów oraz dane o liczebności i biomasie glonów w wodzie jeziora (Tab. 5).
Tabela 5. Przykładowy protokół końcowy analizy ilościowej fitoplanktonu jeziornego
Nazwa jeziora ……………………………………………………………… Kod jeziora ……………..
Data poboru ……………………………………… Stanowisko ………………………………………....
Liczebność
Biomasa taksonu
Grupa taksonomiczna Nazwa taksonu taksonu
[szt/l] [mg/l]
Objaśnienia:
Kod jeziora – Kod według „Raportu dla Obszaru Dorzecza Odry z realizacji art. 5 i 6, zał. II, III, IV Ramo-
wej Dyrektywy Wodnej 2000/60/WE” (2005) lub „Raportu dla Obszaru Dorzecza Wisły z realizacji art. 5
i 6, zał. II, III, IV Ramowej Dyrektywy Wodnej 2000/60/WE” (2005); Stanowisko – oznaczenie stanowiska
poboru prób; Grupa taksonomiczna – przynależność taksonu do gromady (nazwa gromady, np. dla sinic
– Cyanobacteria, itp.)
Współcześnie alternatywnym rozwiązaniem opisanych wyżej klasycznych metod skalo-

wania i mierzenia oraz liczenia glonów w komorach, mogą być komputerowe systemy ana-
lizy obrazu. Sposób kalibrowania (skalowania) obrazu opisany jest w instrukcjach obsługi
tych systemów. Ogólna zasada liczenia jest identyczna – liczenie w pasach (seria kolejnych
zdjęć z dna komory liczącej, wyznaczenie powierzchni liczonej i objętości próby, w której
zliczono glony).
1.3. Polski multimetriks fitoplanktonowy (PMPL)

Multimetriks PMPL to wskaźnik oparty na ocenie trzech biologicznych elementów iloś-
ciowych: biomasy fitoplanktonu, koncentracji chlorofilu oraz biomasy sinic. Trzeci z wy-
mienionych elementów w jeziorach głębokich w metriksie cząstkowym uwzględnia także
element oceny jakościowej – w jeziorach stratyfikowanych szacowany jest udział biomasy
sinic w biomasie ogólnej fitoplanktonu, który jest wykorzystywany jako waga w ocenie
końcowej tego metriksu. Szczegółowe wymagania odnośnie sposobu poboru prób i ich opra-
cowania opisane zostały powyżej. Metoda wymaga co najmniej czterokrotnego w sezonie
48
wegetacyjnym poboru prób fitoplanktonu oraz prób wody do oznaczenia koncentracji chlo-
rofilu: jednokrotnie wiosną (marzec-kwiecień), dwukrotnie latem (czerwiec-pierwsza poło-
wa września), jednokrotnie jesienią (październik). Szczególne wymagania dotyczą zakresu
danych niezbędnych do wyliczenia metriksu „Biomasa sinic”. W jeziorach stratyfikowa-
nych niezbędne jest zebranie w okresie od 15 lipca do 15 września i opracowanie danych dla
co najmniej 1 próby fitoplanktonu, natomiast w jeziorach polimiktycznych – co najmniej
dwóch prób w okresie od 4 czerwca do 30 września.
PMPL (Hutorowicz, Pasztaleniec 2009, 2011, 2013, Phillips i in. 2011) tworzą trzy
wskaźniki cząstkowe: metriks „Chlorofil a”, metriks „Biomasa ogólna” i metriks „Biomasa
sinic”.
1.3.1. Metriks „Chlorofil a”

Metriks „Chlorofil a” (YChl-a) wyliczany jest na podstawie średniej sezonowej koncentracji
chlorofilu a przy pomocy kilku równań, które są odpowiednie dla różnych grup abiotycz-
nych jezior (Tab. 6)
Tabela 6. Równania do obliczania wartości metriksu „Chlorofil a” (YChl-a) dla poszczególnych typów abio-
tycznych jezior
Typ miksji jezior VQ Równania do obliczenia wartości metriksu YChl-a
<2 YChl-a = -3,2698 + 2,6081 ln (Chl-a)

stratyfikowane
>2 YChl-a = -1,8555 + 0,0369 Chl-a + 1,3293 ln (Chl-a)
<2 YChl-a = -1,1252 + 0,0649 Chl-a + 0,6414 ln (Chl-a)
polimiktyczne
>2 YChl-a = -0,3334 + 0,2147 Chl-a -0,0357 Chl-a x ln (Chl-a)
gdzie:
Chl-a – średnia koncentracja chlorofilu a w epilimnionie (stagnacja) lub w warstwie od 0 do 5 m głęboko-
ści w sezonie badawczym (marzec/kwiecień-październik, minimalnie trzy terminy, wiosną, wczes-
nym latem i latem);
VQ – współczynnik Schindlera – stosunek sumy powierzchni jeziora i jego zlewni do objętości.
Przykład 1:
– jezioro o wyraźnej stratyfikacji w okresie lata i współczynniku Schindlera >2;
– średnie stężenie chlorofilu a w sezonie wegetacyjnym w warstwie epilimnionu
wynosi 12,5 mg dm-3 (27,1 mg dm-3 w kwietniu, 2,6 mg dm-3 w czerwcu, 12,6 mg
dm-3 w sierpniu oraz 7,5 mg dm-3 w październiku);
– wartość metriksu „Chlorofil a” wynosi:

YChl-a = -1,8555 + 0,0369 x 12,5 + 1,3293 x ln (12,5) = 1,9632 ≈ 1,96
Jeżeli wyliczona wartość metriksu „Chlorofil a” (YChl-a) jest mniejsza od 0, to w dalszych

obliczeniach przyjmuje się 0, natomiast jeżeli jest większa od 5 – to przyjmuje się 5.
49
1.3.2. Metriks „Biomasa ogólna”
Metriks „Biomasa ogólna” oparty jest na średniej sezonowej biomasie ogólnej fitoplankto-
nu, wyliczonej na podstawie prób pobieranych równolegle z wodą do badań koncentracji
chlorofilu a, a więc w tych samych terminach i tej samej głębokości. Wyliczany jest na pod-
stawie kilku równań, które są odpowiednie dla różnych grup abiotycznych jezior (Tab. 8).
Tabela 7. Równania do obliczania wartości metriksu „Biomasa ogólna” (YBm) dla poszczególnych typów
abiotycznych jezior
Równania do obliczenia wartości metriksu „Biomasa
Typ miksji jezior VQ
ogólna”(YBm)
<2 YBm = 1,2900 ln (Bm) + 0,8727
stratyfikowane
>2 YBm = 1,0325 ln (Bm) + 0,8135
<2 YBm = 1,0720 ln (Bm) + 0,3778
polimiktyczne
>2 YBm = 0,9880 ln (Bm) + 0,3616
gdzie:
Bm – średnia biomasa ogólna fitoplanktonu w epilimnionie (stagnacja) lub w warstwie od 0 do 5 m głę-
bokości w sezonie badawczym (marzec/kwiecień-październik, minimalnie trzy terminy, wiosną,
wczesnym latem i latem);
Jeżeli wyliczona wartość metriksu „Biomasa ogólna” (YBm) jest mniejsza od 0, to w dal-
szych obliczeniach przyjmuje się 0, natomiast jeżeli jest większa od 5 – to przyjmuje się 5.
Przykład 2:
– średnia biomasa ogólna fitoplanktonu w sezonie wegetacyjnym w warstwie
epilimnionu wynosi 6,4 mg dm-3 (15 mg dm-3 w kwietniu, 0,9 mg dm-3 w czerwcu,
6,8 mg dm-3 w sierpniu i 3,0 mg dm-3 w październiku);
– wartość metriksu „Biomasa ogólna” wynosi:

YBm = 1,0325 ln (6,4) + 0,8135 = 2,7301 ≈ 2,73
1.3.3. Metriks „Biomasa sinic”

Metriks „Biomasa sinic” oparty jest na średniej biomasie sinic i udziale tej biomasy
w biomasie ogólnej glonów planktonowych w jeziorach stratyfikowanych od 15 lipca do
15 września. Minimalnie można przeprowadzić tylko jeden pobór prób w tym okresie.
W jeziorach polimiktycznych badania należy prowadzić od 4 czerwca do końca września,
przy czym muszą one obejmować minimalnie dwa terminy z tego okresu.
50
Tabela 8. Równania do obliczania wartości metriksu „Biomasa ogólna” (YBm) dla poszczególnych typów
abiotycznych jezior
Typ miksji jezior VQ Równania do obliczenia wartości metriksu „Biomasa sinic”(YCy)
BCY
BCY + BCY x
Bph
<2 YCY = 1,4113 x ln + 1,8112
2
stratyfikowane
BCY
BCY + BCY x
Bph
>2 YCY = 1,0898 x ln + 1,2835
2
polimiktyczne YCY = 1,1072 x ln BCY + 1,0803

gdzie:
BCY – średnia biomasa ogólna sinic w epilimnionie (stagnacja) lub w warstwie od 0 do 5 m głębokości, od
15 lipca do 15 września w jeziorach stratyfikowanych oraz od 4 czerwca do 30 września w jeziorach
polimiktycznych;
BPH – średnia biomasa fitoplanktonu w epilimnionie (stagnacja) lub w warstwie od 0 do 5 m głębokości
w okresie stagnacji w jeziorze (15 lipiec – 15 wrzesień)
Przykład 3:
– średnia biomasa ogólna fitoplanktonu od 15 lipca do 15 września w warstwie
epilimnionu wynosi 6,8 mg dm-3 (z przykładu 2: jeden pobór prób był wykonany
w tym okresie – 6,8 mg dm-3 w sierpniu);
– średnia biomasa sinic w okresie od 15 lipca do 15 września w warstwie epilimnionu
wynosi 5,6 mg dm-3 (jeden pobór prób w sierpniu);
– wartość metriksu „Biomasa sinic” wynosi:

5,6
5,6 + 5,6 x
6,8
YCY = 1,0898 x ln + 1,2835 = 3,060303 ≈ 3,06
2
1.3.4. PMPL
Integrację wskazań metriksów cząstkowych (wartość PMPL) w jeziorach stratyfikowanych,
przynajmniej do czasu wypracowania innych metod, prowadzi się poprzez wyliczenie śred-
niej arytmetycznej z wartości rzeczywistych metriksów cząstkowych, według wzoru:
Metriks „Chlorofil” + Metrix „Biomasa ogólna” + Metriks „Biomasa sinic”
PMPL =
3
51
natomiast w jeziorach niestratyfikowanych wprowadzono wagę 0,5 dla metriksu „Biomasa
sinic” (Hutorowicz, Pasztaleniec 2013), w związku z tym właściwy wzór przyjmuje postać:
Metriks „Chlorofil” + Metrix „Biomasa ogólna” + 0,5 x Metriks „Biomasa sinic”
PMPL =
2,5
Wartości PMPL oraz metriksów cząstkowych zawierają się w granicach 0–5. Wartości
graniczne dla kolejnych klas stanu ekologicznego jezior oraz odpowiadające im wartości
tzw. współczynników jakości ekologicznej (WJE) podane są w tabeli 9. Pojęcie współczyn-
ników jakości ekologicznej wprowadził załącznik V do RDW, według którego „przedsta-
wiają [one] zależności między wartościami zaobserwowanych parametrów biologicznych
dla danej części wód powierzchniowych i wartościami tych parametrów w warunkach re-
ferencyjnych przyjętych dla tej części wód. Współczynnik wyrażony jest wartością liczbową
w zakresie od zera do jedności, przy czym bardzo dobry stan ekologiczny wyrażany jest
przez wartości bliskie jedności, a zły stan ekologiczny przez wartości bliskie zeru”.
Tabela 9. Zakresy wartości PMPL oraz WJE dla poszczególnych klas stanu ekologicznego jezior zgodnych
z RDW (oznaczenia barwne zgodne z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z 2011 r.)
Stan ekologiczny PMPL WJE

Bardzo dobry 0,0–1,0 1,0–0,8
Dobry 1,01–2,0 0,8–0,6
Umiarkowany 2,01–3,0 0,6–0,4
Słaby 3,01–4,0 0,4–0,2
Zły 4,01–5,0 0,2–0,0
Przykład 4:
– wartości metriksów cząstkowych:
Metriks „Chlorofil” = 1,96
Metriks „Biomasa ogólna” = 2,73
Metriks „Biomasa sinic” = 3,06
– wartość mltimetriksu PMPL wynosi:

Metriks „Chlorofil” + Metrix „Biomasa ogólna” + Metriks „Biomasa sinic”
PMPL =
3
= 2,583333 ≈ 2,58
Wyliczona wartość PMPL mieści się w przedziale przyjętym jako charakterystyczny
dla stanu „Umiarkowany” (Tab. 9).
Wyliczenie wartości metriksów składowych i multimetriksu PMPL możliwe jest za po-

mocą specjalnego oprogramowania o nazwie PMPL. Umożliwia on wyliczenie wskaźników

Program PMPL, autorstwa Pawła Karabina, będzie udostępniany jednostkom dydaktycznym uczelni
przez Instytut Ochrony Środowiska-PIB w Warszawie na podstawie licencji. Kontakt: Zakład Metod Oce-
ny i Monitoringu Wód.
52
składowych oraz wartości PMPL na podstawie danych o biomasie poszczególnych taksonów
z pojedynczych prób oraz koncentracji chlorofilu w wodzie w poszczególnych terminach
badań terenowych. Przygotowanie danych do obliczeń ułatwia umiejscowiona w programie
instrukcja oraz funkcja generowania przykładowego pliku wsadowego. W raporcie wyjścio-
wym zawarte są w zestawieniu tabelarycznym następujące dane: nazwa jeziora, kod jeziora,
rok oceny, wartość multimetriksu PMPL, słowna ocena stanu ekologicznego, wartości po-
szczególnych metriksów cząstkowych, średnie roczne wartości biomasy ogólnej, biomasy
ogólnej fitoplanktonu w lecie oraz biomasy sinic latem i średniej rocznej.
Metoda PMPL została już wdrożona do rutynowych badań środowiska w Polsce pro-
wadzonych w ramach Państwowego Monitoringu. W 2012 roku przeszła też pozytywnie
procedurę interkalibracji w międzynarodowym ćwiczeniu interkalibracyjnym (Decyzja
Komisji z 20 września 2013…). Porównywano wartości graniczne WJE dla stanu bardzo
dobry/dobry oraz dobry/umiarkowany dla poszczególnych typów jezior w poszczególnych
regionach geograficznych. W zaleceniach (ujętych ostatecznie w cytowanej wyżej Decy-
zji KE) proponowano zmianę wartości granicznych WJE dla poszczególnych typów jezior,
w celu ujednolicenia oceny stanu ekologicznego jezior. W przypadku ocen na podstawie
fitoplanktonu zostały utrzymane wartości WJE 0,8 i 0,6 jako graniczne dla odpowiednio
stanu bardzo dobrego i dobrego. Obowiązują one w Belgii (Flandrii), Niemczech, Danii,
Estonii, Irlandii, Holandii, Polsce i w Wielkiej Brytanii.
1.3.5. Podsumowanie
Konstrukcja multimetriksu PMPL zakłada, że integracja wskazań metriksów cząstkowych
dokonywana jest na podstawie wyliczonych wartości, a nie na podstawie wskazanych klas ja-
kości. Eliminuje to przedwczesne „zaokrąglanie” ocen cząstkowych. Zgodnie z tabelą 9 stan
ekologiczny określa bowiem przedział, a nie konkretna liczba. To założenie potwierdzają też,
niestety nieliczne, badania związane z oceną niepewności towarzyszącej formułowaniu oce-
ny stanu ekologicznego w jeziorach (Hutorowicz i in. 2011; Kolada i in. 2011). Wskazują
one, że ryzyko błędnej klasyfikacji jezior przy pomocy wskaźników opartych na fitoplank-
tonie (PMPL) oraz makrofitach (ESMI) w przypadku, gdy wartości tych multimetriksów
zbliżają się do wartości granicznych może wynosić nawet 41–45%. Niepewność ta maleje do
kilku procent gdy wartości multumetriksów są zbliżone do połowy zakresu charakterystycz-
nego dla danej klasy (dla ESMI jest to 8%, dla PMPL wykazano 3%).
Zasadą, a nie wyjątkiem, jest też bardzo odmienna ocena stanu ekologicznego doko-
nywana na podstawie różnych elementów biologicznych. Dotyczy to zarówno metriksów
składających się na PMPL, jak i innych metod oceny na podstawie różnych elementów
biologicznych. W tabeli 10 przedstawiono przykładowe wyniki obliczeń metriksów two-
rzących PMPL wykonanych na podstawie danych zebranych w 2009 roku w 10 jeziorach
zlewni rzeki Wel (Hutorowicz i in. 2011) oraz jeziora Dejguny z 2006 roku (Napiórkowska,
Hutorowicz 2014). Już nawet tych 11 przykładów wystarcza do stwierdzenia, że wartości
metriksów składowych PMPL mogą się znacznie różnić między sobą (np. aż o 1,51, jak
w Jeziorze Kiełpińskim, czyli o ponad półtora razy więcej niż zakres przedziału zarezer-
wowanego dla jednej klasy jakości). Natomiast rozpiętość oceny może osiągać nawet dwie
klasy jakości, tak jak to obrazuje przykład jeziora Dejguny. W Tabeli 10 podano również
53
przykład oceny dokonanej na zalecanej przez RDW zasadzie OOAO (one out all out),
według której o ostatecznej ocenie decyduje ocena najgorsza. Aż w czterech przypadkach
ocena taka byłaby odmienna od przyjętej w PMPL metody uśredniania wyników metrik-
sów składowych. W interpretacji wskazań metriksów składowych PMPL w zasadzie po-
winno uwzględniać się wnioski płynące z próby oszacowania błędu oznaczeń koncentracji
chlorofilu a, biomasy ogólnej fitoplanktonu i biomasy sinic, która została przeprowadzona
przy okazji realizacji projektu „Rozwój i walidacja metod oceny zintegrowanej oceny sta-
nu ekologicznego rzek i jezior na potrzeby planów gospodarowania wodami w dorzeczu”
(DeWELopment), realizowanego dzięki dofinansowaniu z Polsko-Norweskiego Funduszu
Badań Naukowych na jeziorach zlewni rzeki Wel przez międzynarodowe konsorcjum na-
ukowe (Hutorowicz i in. 2011). Wskazała ona, że błąd względny oznaczeń koncentracji
chlorofilu może wahać się w zakresie od 2% do !4%, błąd względny oszacowania biomasy
fitoplanktonu metodą pomiaru objętości komórek – od 12% do ponad 24%, a błąd oszaco-
wania biomasy sinic od ponad 20% do prawie 26%. Niestety w tych badaniach możliwe
było uwzględnienie zaledwie 27 wyników i dlatego na tej podstawie nie ma możliwości
ustalenia odpowiednich wag w równaniach uśredniających wyniki metriksów cząstkowych
PMPL. Podkreślić jednak należy, że w raporcie końcowym z ćwiczenia interkalibracyjnego
wskazano, iż metoda PMPL jest jedną z lepiej odpowiadających na pojawianie się zakwitów
wody wywołanych przez sinice (Intercalibration Report, Milestone 6. EC, JRC, 2011).
Tabela 10. Przykładowe wartości metriksów „Chlorofil a” (MCh), „Biomasa ogólna” (Bm), „Biomasa
sinic” (MSn), PMPL ocena według zasady OOAO w 10 jeziorach zlewni rzeki Wel w 2009 roku oraz
w jeziorze Dejguny w 2006 roku (według Hutorowicz 2013, zmienione). Oznaczenia barwne zgodne
z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z 2011 r.
Jezioro MCh MBm MSn PMPL OOAO

Kiełpińskie 0,93 1,67 0,18 0,93 Dobry
Staryfi-kowane
Dejguny 1,21 2,02 0,79 1,34 Umiarkowany

Dąbrowa Wielka 3,33 3,27 2,32 2,97 Słaby
Lidzbarskie 3,60 3,65 2,62 3,29 Słaby
Dąbrowa Mała 2,78 3,18 3,17 3,04 Słaby
Rumian 3,56 3,47 3,60 3,54 Słaby
Hartowieckie 2,27 2,88 2,94 2,70 Umiarkowany
Niestratyfi-
Zarybinek 2,77 3,01 3,33 3,04 Słaby

kowane
Grądy 3,67 3,38 3,41 3,49 Słaby

Tarczyńskie 3,62 4,49 3,67 3,59 Zły
Zwiniarz 4,05 3,63 4,60 4,09 Zły
Metoda oceny stanu ekologicznego jezior na podstawie fitoplanktonu (PMPL) jest sto-
sowana w Polsce od 2009 roku. W 2011 roku zmodyfikowano równanie i zasady obli-
czania metriksu „Biomasa sinic” w jeziorach polimiktycznych. Zamieszczone na stronach
internetowych WIOŚ starsze raporty o stanie środowiska jezior zawierają wyliczenia rea-
lizowane na podstawie pierwotnego, już nieobowiązującego równania tego metriksu. Sto-
sując tę metodę należy bezwzględnie pamiętać, że podstawą do jej stworzenia były dane
z Państwowego Monitoringu uzyskane w latach 2005–2008, które zebrano w czasie badań
prowadzonych na jeziorach ujętych w polskiej typologii abiotycznej (Kolada i in. 2005),
54
a więc zbiornikach harmonicznego szeregu rozwoju o powierzchni zwierciadła wody więk-
szej niż 50 ha. Trzeba więc przyjąć, że wskazania płynące z PMPL powinny być w zasa-
dzie ograniczone do tej grupy jezior. Ponadto w dotychczasowych badaniach wykazano, że
wartości PMPL po przeliczeniu na WJE dobrze odpowiadają na zmiany koncentracji azotu
całkowitego, fosforu całkowitego i widzialności krążka Secchiego (Hutorowicz, Paszta-
leniec 2013), a więc te elementy fizyczno-chemiczne, które są tradycyjnymi wskaźnikami
stopnia zeutrofizowania jezior. Dlatego stosowanie metody PMPL do oceny presji innych
czynników antropogenicznych na nasze jeziora nie może być nawet zalecane.
Literatura
Decyzja Komisji z dnia 20 września 2013 r. ustanawiająca, na podstawie dyrektywy 2000/60/WE Parlamen-
tu Europejskiego i Rady, wartości liczbowe do celów klasyfikacji w systemach monitorowania państw
członkowskich będące wynikiem ćwiczenia interkalibracyjnego, i uchylająca decyzję 2008/915/WE,
Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej L 266/1 z 8.10.2013.
Hindák F. Cyrus Z., Marvan P., Javornický P., Komárek J., Ettl H., Rosa K., Sládečková A., Popovský
J., Punčochářová M., Lhotský O. 1978. Sladkovodnĕ riasy. Slovenské pedagogické nakladatel’stvo,
Bratislava.
Hindák F. Komárek J., Marvan P., Růžička J. 1975. Kl’úč na určovanie výtrusných rastlin. I. diel. Riasy.
Slovenské pedagogické nakladatel’stvo, Bratislava.
Hutorowicz A. 2004. Metoda poboru prób i analiza ilościowo-jakościowa fitoplanktonu w jeziorach.
GIOŚ, Olsztyn (maszynopis).
Hutorowicz A. 2006. Opracowania standardowych objętości komórek do szacowania biomasy wybranych
taksonów glonów planktonowych wraz z określeniem sposobu pomiarów i szacowania – Olsztyn, s. 41
(maszynopis). http://www.gios.gov.pl/zalaczniki/artykuly/oprac_stan_kom.doc
Hutorowicz A., Pasztaleniec A. 2011. Procedura oceny stanu ekologicznego jezior w oparciu o multime-
triks fitoplanktonowy Phytoplankton Metric for Polish Lakes – PMPL. GIOŚ, Warszawa – Olsztyn
(maszynopis).
Hutorowicz A. 2013. Ocena stanu ekologicznego jezior na podstawie elementów biologicznych (głów-
nie fitoplanktonu) w świetle postanowień Ramowej Dyrektywy Wodnej Unii Europejskiej. [w:] M.
Mickiewicz (red.). Zrównoważone korzystanie z zasobów rybackich na tle ich stanu w 2012 roku.
Wydawnictwo IRS, Olsztyn, s. 127–146.
Hutorowicz A., Napiórkowska-Krzebietke A., Pasztaleniec A., Hutorowicz J., Lyche Solheim A., Skjel-
bred B. 2011. Fitoplankton. [w:] H. Soszka (red.). Ocena stanu ekologicznego wód zlewni rzeki Wel,
Wydawnictwo IRS, Olsztyn, s. 143–168.
Hutorowicz A., Pasztaleniec A. 2009. Opracowanie metodyki oceny stanu ekologicznego jezior w oparciu
o fitoplankton. Instytut Rybactwa Śródlądowego – Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa – Olsztyn,
s. 22 (maszynopis).
Hutorowicz A., Pasztaleniec A. 2013. PMPL: Phytoplankton Metric of ecological status assessment for
Polish Lakes. Polish Journal of Ecology (w druku).
Intercalibration Report, Milestone 6. EC, JRC, 2011. Final results of intercalibration of CBGIG phyto-
plankton methods for assessing ecological status of Central and Baltic European lakes. https://circabc.
europa.eu/w/browse/c48010c0-863b-49e6-8f1a-22da029cd93b
Järvinen M., Drakare S., Free G., Lyche-Solheim A., Phillips G., Skjelbred B., Mischke U., Ott I.,
Poikane S., Sřndergaard M., Pasztaleniec A., Van Wichelen J., Portielje R. 2013. Ecological status
assessment of European lakes: a comparison of metrics for phytoplankton, macrophytes, benthic inver-
tebrates and Fish. Hydrobiologia 704: 97–113.
55
Kawecka B., Eloranta P. V. 1994. Zarys ekologii glonów wód słodkich i środowisk lądowych. PWN.
Warszawa.
Kolada A, Soszka H., Cydzik D., Gołub M. 2005. Abiotic typology of Polish lakes. Limnologica 35:
145–150.
Kolada, A., Ciecierska H., Ruszczyńska J., Mjelde M., Dziedzic J., Dynowskie P., Jasnorzewski A. 2011.
Makrofity. [w:] H. Soszka (red.). Ocena stanu ekologicznego wód zlewni rzeki Wel. Wydawnictwo
IRS, Olsztyn, 169–185.
Komárek J. 1996. Kl’úč k určováí vodních kvĕtú sinic v České Republice. [w:] B. Maršálek, V. Keršner,
P. Marvan (red.). Vodní kvĕty sinic. Nadatio flos-aquae, Brno.
Komárek J. 1999. Cynaoprokaryota. 1. Teil: Chroococcales. [w:] H. Ettl, G. Gärtner., H. Heynig, D. Mol-
lenhauer (red.). Süβwasserflora von Mitteleuropa. Gustav Fisher, Jena – Stuttgart – Lübeck – Ulm.
Komárek J., Fott B. 1983. Das Phytoplankton des Süβwassers. 7. teil, 1. Hälfte. Chlorophyceae (Grün-
algen). Ordnung: Chlorococcales. [w:] H.-J. Elster, W. Ohle Die Binnengewässer. Schweizerbart’sche
Verlagsbuchhandlung, Stuttgart.
Krammer K., Lange-Bertalot H. 1991. Bacillariophyceae. 4. Teil: Achnanthaceae, Kritische Ergänzun-
gen zu navicula (Lineolatae) und Gomphonema Gesamtliteraturverzeichnis Teil 1–4. [w:] H. Ettl, G.
Gärtner., H. Heynig, D. Mollenhauer (red.). Süβwasserflora von Mitteleuropa. Gustav Fisher Verlag
Stuttgart, Gustav Fisher Verlag Jena.
Krammer K., Lange-Bertalot H. 1997. Bacillariophyceae. 2. Teil: Bacillariaceae, Epithemiaceae, Surirel-
laceae. [w:] H. Ettl, G. Gärtner., H. Heynig, D. Mollenhauer (red.). Süβwasserflora von Mitteleuro-
pa. Gustav Fisher Verlag, Stuttgart – New Jork.
Krammer K., Lange-Bertalot H. 1997. Bacillariophyceae. 1. Teil.: Naviculaceae. [w:] H. Ettl, G. Gärt-
ner., H. Heynig, D. Mollenhauer (red.). Süβwasserflora von Mitteleuropa. Gustav Fisher, Jena – Stutt-
gart – Lübeck – Ulm.
Krammer K., Lange-Bertalot H. 1997.Bacillariophyceae. 3. Teil: Centrales, Fragilariaceae, Eunotiaceae.
[w:] H. Ettl, G. Gärtner., H. Heynig, D. Mollenhauer (red.). Süβwasserflora von Mitteleuropa. Gu-
stav Fisher Verlag Stuttgart, Gustav Fisher Verlag Jena.
Lyche-Solheim A., Feld C. K., Birk S. Phillips G., Carvalho L., Morabito G., Mischke U. Willby N.,
Sřndergaard M., Hellsten S., Kolada A., Mjelde M., Böhmer J., Miler O., Pusch M. T., Argillier
C., Jeppesen E., Lauridsen T. L., Poikane S. 2013. Ecological status assessment of European lakes:
a comparison of metrics for phytoplankton, macrophytes, benthic invertebrates and Fish. Hydrobiolo-
gia, 704: 57–74.
Mischke U., Riedmüller U., Hoehn E., Schönfelder I., Nixdorf B. 2008. Description of the German sy-
stem for phytoplankton-based assessment of lakes for implementation of the EU Water Framework
Directive (WFD), [w:] Mischke U. Nixdorf B. (red.). Bewertung von Seen mittels Phytoplankton zur
Umsetzung der EU-Wasserrahmenrichtlinie, Gewässerreport (Nr 10), BTU Cottbus, Fakultät Umwel-
tWissenschaften und Verfahrenstechnik Eigenverlag, (Opracowanie), ISBN 978-3-940471-06-2, Aktu-
elle Reihe 2/2008: 117–146.
Napiórkowska-Krzebietke A., Hutorowicz A. 2014. Phytoplankton in ecological status assessment of a
vendace-type lake (Lake Dejguny, north-eastern Poland). Arch. Pol. Fish. 22(1).
Padisák J., Borics G., Grigorszky I., Soróczki-Pintér E. 2006. Use of phytoplankton assemblages for
monitoring ecological status of lakes within the Water Framework Directive: the assemblage index.
Hydrobiologia 553: 1–14.
Padisák, J., Borics G., Fehér G., Grigorszky I., Oddal I., Schmidt A., Zámbóné-Doma Z. 2003. Dominant
species and frequency of equilibrium phases in late summer phytoplankton assemblages in Hungarian
small shallow lakes. Hydrobiologia 502: 157–168.
Phillips G., Mischke U, Van Wichlen J., Sřndergaard M., Maileht K., Ott I., Laplace-Treyture C.,
Free G., Portielje R., Pasztaleniec A. 2011. Phytoplankton classification systems of Member States.
Appendix VI of Central Baltic Phytoplankton Draft report. Version 16 December 2011.
https://circabc.europa.eu/w/browse/c48010c0-863b-49e6-8f1a-22da029cd93b
56
Pliński M., Picińska J., Targoński L. 1984. Metody analizy fitoplanktonu moskiego z wykorzystaniem
maszyn liczących. Zesz. Nauk. Wydz. Biol. i Nauk o Ziemi. Oceanografia 10: 129–155.
Popovský J., Pfiester L. A. 1990. Dinopheceae (Dinoflagelida). [w:] H. Ettl, G. Gärtner., H. Heynig, D.
Mollenhauer (red.). Süβwasserflora von Mitteleuropa. Gustav Fisher Verlag Stuttgart, Gustav Fisher
Verlag Jena.
Ptacnik R., Solimini A. G., Brettum P. 2009. Performance of a new phytoplankton composition metric
along a eutrophication gradient in Nordic lakes. Hydrobiologia 633: 75–82.
Raport dla Obszaru Dorzecza Odry z realizacji art. 5 i 6, zał. II, III, IV Ramowej Dyrektywy Wodnej
2000/60/WE. 2005. Ministerstwo Środowiska, s.: 291 (maszynopis).
Raport dla Obszaru Dorzecza Wisły z realizacji art. 5 i 6, zał. II, III, IV Ramowej Dyrektywy Wodnej
2000/60/WE. 2005. Ministerstwo Środowiska, s. 389 (maszynopis).
Reynolds C. S., Huszar V., Kruk K., Naselli-Flores L., Melo S. 2002. Towards classification of the fre-
shwater phytoplankton. Journal of Plankton Research 24: 417–428.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 listopada 2011 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu
jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji prioryte-
towych, Dz.U. No. 257, poz. 1545.
Starmach K. 1963. Rośliny słodkowodne. K. Starmach (red.) Flora słodkowodna Polski. PWN, Warszawa
– Kraków.
Starmach K. 1966. Cyanoprokaryota – sinice. Glaucophyta – galukofity. [w:] K. Starmach (red.). Flora
słodkowodna Polski. PWN, Warszawa.
Starmach K. 1974. Cryptophyceae – kryptofity. Dinophyceaea – dinofity. Raphidophyceae – rafidofity.
[w:] K. Starmach, J. Siemińska (red.). Flora słodkowodna Polski. PWN, Warszawa – Kraków.
Starmach K. 1980. Chrysophyceae – złotowiciowce (oraz zooflagelata wolnożyjące). [w:] K. Starmach,
J. Siemińska (red.). Flora słodkowodna Polski. PWN, Warszawa – Kraków.
Starmach K. 1983. Euglenophyta – eugleniny. [w:] K. Starmach, J. Siemińska (red.). Flora słodkowodna
Polski. PWN, Warszawa – Kraków.
Starmach K. 1985. Chrysophyceae und Haptophyceae. [w:] H. Ettl, G. Gärtner., H. Heynig, D. Mollen-
hauer (red.). Süβwasserflora von Mitteleuropa. Gustav Fisher Verlag, Jena.
Starmach K. 1989. Plankton roślinny wód słodkich. PWN, Warszawa.
Utermöhl H. 1958. Zur Vervollkommung der quantitativen Phytoplankton-Methodik. Mitt. internat. Vere-
in. Limnol. 9: 1–38.
57
Załącznik nr 1. Wzór karty pracy w terenie podczas badań fitoplanktonu
Nazwa jeziora:
Data poboru próby:
Stanowisko:
Widzialność krążka Secchiego [m]:
Koncentracja O2
Głębokość [m] Temperatura wody [oC] Odczyn wody
[mg dm-3]
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
….
58
III. Ocena stanu ekologicznego rzek i jezior na podstawie
fitobentosu okrzemkowego
Joanna Ruszczyńska , Joanna Picińska-Fałtynowicz
Wprowadzenie
Ramowa Dyrektywa Wodna (Directive 2000) wskazuje grupy organizmów (tzw. elementy
biologiczne), które muszą być obowiązkowo uwzględnione przy klasyfikacji stanu ekolo-
gicznego wód powierzchniowych w ciekach naturalnych i jeziorach. Jednym z tych elemen-
tów jest fitobentos. Doświadczenia wielu badaczy wskazują, iż dominującą pod względem
liczby gatunków grupą organizmów wchodzących w skład fitobentosu są okrzemki (klasa:
Bacillariophyceae). Okrzemki to fotoautotroficzne organizmy, mikroskopijnej wielkości
o charakterystycznej budowie komórek, żyjące pojedynczo lub tworzące rozmaite kolonie
(nici, gwiazdki, wstęgi). Występują powszechnie w przyrodzie, tworząc bogate w gatunki
zbiorowiska. W rzekach i jeziorach rozwijają się najczęściej na dnie i w strefie przydennej.
W zależności od rodzaju podłoża, na którym występują, Round (1981) wyróżnił: epiliton
– zbiorowiska okrzemek rozwijające się na podłożu skalnym, epipelon – na powierzchni
piasku, mułu, epifiton – na roślinności wodnej (makrofitach) oraz epiksylon – na martwym
drewnie. Ściany komórkowe okrzemek wysycone są w warstwie zewnętrznej krzemionką
i mają postać pancerzyka. Pancerzyk ten składa się z dwóch przesuwalnych części, jak
w pudełku złożonym z wieczka i denka. Dolna, mniejsza część pudełka czyli denko (hy-
potheca), jest nakryta wieczkiem (epitheca). Denko i wieczko noszą nazwę skorupek (val-
va). Ponadto w skorupce okrzemek wyróżnia się wiele elementów apikalnych i transapikal-
nych, których rozmieszczenie jest specyficzne dla poszczególnych taksonów i stanowi ich
cechę diagnostyczną. Pancerzyki krzemionkowe tych organizmów są odporne na działanie
wielu czynników środowiskowych, dzięki czemu zachowują się w osadach dennych, długo
po obumarciu organizmów. Na ich podstawie możliwe jest odtworzenie historii zbiornika
(paleoekologia). Większość okrzemek występuje w zbiornikach wodnych lub w miejscach
wilgotnych, dobrze naświetlonych. Liczne gatunki wykazują preferencje wobec określo-
nych warunków środowiska, co pozwala wykorzystać je jako wskaźniki biologiczne. Co
więcej, organizmy te ze względu na krótki cykl życiowy dość szybko reagują na zmiany
warunków troficznych oraz zanieczyszczenie środowiska materią organiczną i zasolenie
(Lange-Bertalot 1979; Denys 1991; Kawecka, Eloranta 1994). W rzekach zwykle skład

Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody, Wydział Biologii i Biotechnologii, Uniwersytet Warmińsko-Ma-
zurski w Olsztynie, Pl. Łódzki 1, 10-727 Olsztyn; e-mail: joanna.ruszczynska@uwm.edu.pl

Zakład Ekologii, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – Państwowy Instytut Badawczy, Oddział we
Wrocławiu, ul. Parkowa 30, 51-616 Wrocław; e-mail: joanna.faltynowicz@imgw.pl
59
gatunkowy i liczebność poszczególnych gatunków w zbiorowiskach okrzemek odzwier-
ciedlają stan siedliska, w którym występują. Wielu badaczy wyróżniało grupy gatunków
okrzemek wrażliwych, tolerancyjnych i odpornych na zanieczyszczenia organiczne (Lan-
ge-Bertalot 1979; Schaumburg i in. 2005a). Również w jeziorach, zbiorowiska okrzemek
epifitycznych występujące głównie w strefie litoralu podlegają podobnym presjom, jednak
większość badaczy opisuje w swoich pracach dynamikę zmian fitobentosu okrzemkowego
wywołaną presją antropogeniczną wód typu eutrofizacji i zakwaszeniem (Eloranta 1988;
Hofmann 1994; Lange-Bertalot i Metzeltin 1996; Blanco i in. 2004; Ciutti i in. 2006a).
Fitobentos okrzemkowy uznano za jeden z lepszych wskaźników stanu jakości wód i zaczę-
to wykorzystywać do oceny stopnia przekształceń wywołanych działalnością człowieka.
Pierwsze metody oceny jakości wód płynących na podstawie fitobentosu okrzemkowe-
go w Europie powstały w latach 70. ubiegłego wieku. Polegały one głównie na określeniu
procentowego udziału taksonów wrażliwych, tolerancyjnych i odpornych na zanieczyszcze-
nia w zbiorowisku. Prekursorami zastosowania takiego podejścia były m.in. Francja (Coste,
Leynaud 1974), Belgia (Descy 1976a, b) i Niemcy (Lange-Bertalot 1979). Nieco inne
metody opierały się na obliczeniu wskaźników okrzemkowych według równania ważone-
go Zelinki, Marvana (1961), gdzie gatunkom o właściwościach indykacyjnych przypisana
została określona wartość optimum ich występowania i wartość wagowa czyli tzw. poziom
tolerancji na warunki środowiska. Takie ujęcie zapoczątkowało precyzyjniejsze metody
oceny jakości wód rzek, wycechowane pod kątem poziomu użyźnienia oraz zanieczyszcze-
nia związkami organicznymi (SI – Saprobienindex, Rott i in. 1997, TI – Trophieindex, Rott
i in. 1999). Obecnie w krajach Unii Europejskiej stosuje się różne podejścia do sposobu
oceny i klasyfikacji wód płynących na podstawie fitobentosu okrzemkowego. W Austrii
na przykład przyjęto multimetriks wyliczany na podstawie wskaźnika trofii TI, saprobii SI
oraz udziału gatunków referencyjnych w stosunku do wszystkich występujących taksonów.
W Niemczech podobnie z tym, że metoda dodatkowo uwzględnia typologię abiotyczną rzek
(Schaumburg i in. 2005a). Z kolei w Wielkiej Brytanii i Irlandii stosuje się uaktualniony
wskaźnik TDI (Trophic Diatom Index) (Kelly i in. 2006b, c). W Polsce, do oceny jako-
ści wód płynących zastosowano wskaźniki TI, SI i średnia z TI_SI (Picińska-Fałtynowicz
2006). Ponadto indeks okrzemkowy (IO) opisujący bogactwo gatunkowe tych organizmów
w rzekach Polski w 2011 roku, obok wskaźników opartych na makrofitach i fitoplankto-
nie, zgłoszono do porównań i harmonizacji w ramach Paneuropejskiego Ćwiczenia Inter-
kalibracyjnego (Central/Baltic GIG Phytobenthos Intercalibration Exercise, Kelly i in.
2006a).
W przypadku jezior badania nad przydatnością okrzemek do oceny stanu jakości wód
nie mają tak długiej tradycji jak badania w rzekach. Jako pierwsi metodę opartą na fitoben-
tosie okrzemkowym opracowali badacze niemieccy (Hofmann 1994). Również oni zapro-
ponowali wskaźnik trofii, który obecnie jest obowiązujący w badaniach monitoringowych
jezior niemieckich (Hofmann 1999; Schaumburg i in. 2005b). Przydatność tego wskaźnika
testowano również w innych krajach europejskich, kalibrując go do warunków lokalnych
(Ciutti i in. 2006b).
Na obecnym etapie wdrażania Ramowej Dyrektywy Wodnej, 25 państw Unii Europej-
skiej deklaruje posiadanie metod oceny jakości rzek na podstawie fitobentosu okrzemko-
wego, natomiast 7 państw posiada metody oceny jezior z wykorzystaniem tego elementu
biologicznego (Birk i in. 2010). W Polsce również wypracowano metody oceny rzek i jezior
60
(Picińska-Fałtynowicz i in. 2006; Błachuta, Picińska-Fałtynowicz 2010; Picińska-Fałty-
nowicz, Błachuta 2010). Metody te zostały już wdrożone i są wykorzystywane w rutyno-
wym monitoringu wód powierzchniowych w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska.
Niniejszy rozdział zawiera przede wszystkim szczegółowe wytyczne do prowadzenia badań
terenowych, opracowywania wyników i dokonania oceny i klasyfikacji stanu ekologicznego
wód powierzchniowych na podstawie multimetrycznego wskaźnika opartego na fitobentosie
okrzemkowym.
1. Ocena stanu ekologicznego rzek na podstawie fitobentosu

okrzemkowego
1.1. Pobór prób fitobentosu okrzemkowego
Pobór prób fitobentosu w terenie jest pierwszym i niezwykle ważnym etapem w procesie
badawczym. Jakość zebranego materiału ma decydujący wpływ na wynik końcowy czyli
wartość indeksu okrzemkowego i ocenę stanu ekologicznego badanego cieku lub jeziora.
1.1.1. Niezbędny sprzęt terenowy

Przed przystąpieniem do badań terenowych należy wyposażyć się w niezbędny sprzęt. Po-
trzebne będą przede wszystkim:
– mapy topograficzne terenu badań, najlepiej w skali 1:25 000 lub 1:50 000 (przed wyjaz-
dem w teren warto zapoznać się z materiałami dostępnymi na stronie internetowej:www.
geoportal.gov.pl,
– spodniobuty lub kalosze,
– linka asekuracyjna odpowiedniej długości (20–30 m),
– instrukcja poboru prób wraz z protokołami terenowymi w odpowiedniej liczbie do po-
miaru parametrów polowych (Załącznik Nr 1, 2),
– przybory do pisania (najlepiej ołówek automatyczny- nie rozmazuje się gdy pada deszcz)
oraz flamastry (mazaki) wodoodporne do podpisywania pojemników z próbami,
– kalka techniczna do etykietowania prób,
– pojemniki na próby o pojemności 20–25 ml lub większe, najlepiej z szerokim wlotem
(tyle ile prób zaplanowano plus dwa lub trzy dodatkowe),
– przybory niezbędne do poboru prób z różnych podłoży: mały nożyk lub scyzoryk, szpa-
tułka, łyżeczka, szczoteczka do zębów,
– substancja utrwalająca próbki (płyn Lugola),
– aparat fotograficzny w celu sporządzenia dokumentacji stanowiska poboru.
1.1.2. Termin poboru prób

Termin poboru prób fitobentosu okrzemkowego, tak jak i innych elementów biologicznych,
powinien przypadać na optimum rozwoju i występowania tych organizmów. W rzekach,
najlepszy czas to koniec okresu niskiego stanu wody, kiedy to panują w miarę stabilne wa-
runki hydrologiczne. W ciekach górskich, podgórskich i wyżynnych, najbardziej korzystny
61
jest okres przed topnieniem śniegu i lodu, zazwyczaj przypadający na schyłek zimy (luty
– początek marca) lub wczesna wiosna (marzec – kwiecień); w ciekach nizinnych zaleca się
pobór jesienią (wrzesień, październik). W tym czasie zbiorowiska okrzemek są zazwyczaj
dobrze rozwinięte i widoczne gołym okiem na powierzchni kamieni jako brązowo-rdzawy
nalot. Planując termin poboru prób, należy pamiętać o uwzględnieniu warunków meteoro-
logicznych panujących w danym roku (mogą one przyspieszyć lub opóźnić termin pobo-
ru). Zasady poboru prób okrzemek z rzek i strumieni szczegółowo określa norma PN-EN
13946:2006.
1.1.3. Wybór stanowiska badawczego i metody poboru prób

Stanowiskiem badawczym, na którym dokonuje się poboru prób fitobentosu jest odcinek
cieku nie krótszy niż 10 m, o cechach charakterystycznych dla danego typu abiotycznego.
Podłoże, z którego pobiera się próbę musi być trwale zanurzone w wodzie, należy unikać
miejsc o zbyt szybkim lub zbyt wolnym przepływie i miejsc zacienionych. Zaleca się po-
bieranie okrzemek z naturalnego twardego podłoża – kamieni (epiliton). Średniej wielko-
ści kamienie tzw. otoczaki to najlepszy materiał. Reprezentatywna dla danego stanowiska
(rzeki) próba powinna być tzw. próbą łączoną, co oznacza, że materiał należy zebrać z co
najmniej 5–10 otoczaków trwale zanurzonych w wodzie i rozmieszczonych w mniej więcej
równych odstępach, łącznie z powierzchni ok. 10 cm2. W sytuacji, gdy brak średniej wielko-
ści kamieni, materiał może być zebrany z większych lub mniejszych kamyków, z takiej sa-
mej powierzchni. W przypadku makroskopowych skupień, materiał zbiera się zeskrobując
z kamieni nożykiem bądź ostrą szpatułką. W przypadku, gdy na powierzchni kamieni jest
wyczuwalny śliski nalot (pod opuszkami palców), lepiej jest użyć twardej szczoteczki
do zębów – wyszorować powierzchnię, a następnie wypłukać szczoteczkę w wodzie
w odpowiednio szerokim pojemniku; przy tym sposobie zbioru obowiązuje zasada: do każ-
dej próby musi być użyta odrębna szczoteczka. Zebrany materiał należy utrwalić płynem
Lugola dodając kilka kropli do uzyskania koloru jasnej herbaty. Kiedy pobiera się wiele prób
z różnych stanowisk tego samego dnia, szpatułka lub nożyk za każdym razem muszą być
starannie umyte. W sytuacji, gdy brak jest tzw. podłoża twardego, natomiast występują ma-
krofity, należy zebrać z nich próbę złożoną również z 5–10 podpróbek, wycinając odpo-
wiednie fragmenty roślin, trwale zanurzone w wodzie (epifiton). W przypadku braku roślin,
można wziąć próbę z drewna zanurzonego w wodzie (epiksylon). Dotyczy to zwłaszcza
rzek organicznych i piaszczystych.
W tym miejscu należy również pamiętać o starannym, trwałym opisaniu pojemników
z próbami (można również włożyć opisaną etykietę z kalki technicznej do wnętrza pojem-
nika). Etykieta powinna zawierać takie informacje jak: nazwa rzeki, nazwa stanowiska, kod
punktu, data poboru i typ zbiorowiska.
Przykład:
nazwa rzeki: Drzewiczka
stanowisko: Wólka Magierowska
kod punktu: PL01S0701_1098
data poboru: 05.09.2013
typ zbiorowiska: epiliton
62
Niezbędne jest również wypełnienie protokołu terenowego oraz wykonanie dokumenta-
cji fotograficznej stanowiska badawczego. Dzięki temu możliwe będzie monitorowanie raz
wytypowanego stanowiska w każdym cyklu badawczym.
Wraz z poborem prób fitobentosu okrzemkowego, na stanowisku dokonuje się pomia-
rów zawartości tlenu rozpuszczonego w wodzie, przewodności elektrolitycznej oraz pobiera
się wodę do dalszych analiz laboratoryjnych: oznaczenia azotu ogólnego (TN), fosforu ogól-
nego (TP), ogólnego węgla organicznego (OWO) oraz twardości ogólnej.
Podczas poboru prób należy również pamiętać o zasadach bezpieczeństwa. W badaniach
powinny uczestniczyć zawsze dwie osoby; jedna osoba pobiera próbki, druga asekuruje ją,
stojąc w bezpiecznym miejscu i w miarę możliwości wypełnia protokół terenowy i sporzą-
dza dokumentację fotograficzną stanowiska (pokrój rzeki na stanowisku, rodzaj dna, itp.).
1.2. Przygotowanie prób okrzemek do analiz

Po powrocie z terenu, pobrane próby fitobentosu okrzemkowego należy przejrzeć pod
mikroskopem. To pozwoli na wstępną ocenę jakości zebranego materiału. W przypadku,
gdy próby zawierają małą ilość okrzemek, pancerzyki są pozbawione treści komórkowej
(co oznacza, że są martwe) lub pokruszone, a próba jest mocno zanieczyszczona detrytu-
sem, pobór należy bezwzględnie powtórzyć, ponieważ ocena jakości wody na jej podstawie
nie będzie wiarygodna (Rys. 1, 2).
Rys. 1. Próba właściwie pobrana, z dużą ilością okrzemek (Fot. J. Picińska-Fałtynowicz)
Rys. 2. Próba zła, z małą ilością okrzemek, zanieczyszczona materią organiczną

(Fot. J. Picińska-Fałtynowicz)
63
Po wstępnym przejrzeniu prób okrzemek, a przed przystąpieniem do właściwego etapu
ich oczyszczania, zalecane jest wyeliminowanie z nich jak największej ilości piasku, żwiru
i detrytusu, zanieczyszczającego materiał. W tym celu należy kilkakrotnie przepłukać próbę
wodą, a następnie ją zagęścić. Takie pierwsze czyszczenie sprawi, że w kolejnym etapie,
działanie silnych utleniaczy, których zadaniem jest strawienie treści komórkowej okrzemek
w sposób umożliwiający ich poprawną identyfikację, będzie przebiegało sprawniej.
1.2.1. Metoda oczyszczania okrzemek

Oczyszczenie okrzemek polegające na usunięciu z ich komórek całej treści, tak aby wi-
doczna była rzeźba pancerzyka, to kolejny etap przygotowania prób do analiz. W tym celu
osad powstały w wyniku wcześniejszego zagęszczenia próby przelewa się do odpowiednio
zaetykietowanej kolby stożkowej. Następnie zakwasza się próbę w kolbie, stosując kilka
kropli 1. normalnego HCl na 5 ml próby. Po upływie kilkunastu minut, dodaje się do każdej
z nich po 15 ml nadtlenku wodoru, zamyka się je korkiem wykonanym z waty lub przy-
krywa folią aluminiową i pozostawia na parapecie okiennym, w nasłonecznionym miejscu,
na co najmniej dwie doby. Kolejnym krokiem jest ogrzewanie próby na płycie grzejnej lub
w łaźni wodnej pod wyciągiem w temperaturze 90–95°C, aż do momentu całkowitego utle-
nienia materii organicznej (zwykle trwa to około 1 do 3 godzin, osad na dnie kolby powinien
zmienić kolor na biały). Zaleca się zachowanie szczególnych środków ostrożności podczas
ogrzewania prób, ponieważ zachodzące podczas prażenia reakcje chemiczne mają charakter
burzliwy. Po zakończeniu ogrzewania, w celu zakwaszenia środowiska reakcji, dodaje się
kilka kropli kwasu chlorowodorowego. Próby pozostawia się pod wyciągiem do całkowite-
go ostygnięcia. Po ostygnięciu zawartość kolb można przenieść do probówek wirówkowych
i odwirować w wirówce laboratoryjnej nastawiając czas wirowania na 5 minut i prędkość
1 500 obrotów/minutę albo przelać do probówek o stożkowym dnie i pozostawić do odsta-
nia na 24 godziny. Po tym czasie zlewa się wodę znad osadu i zalewa osad wodą destylo-
waną powtarzając czynność kilka razy, aż do uzyskania odczynu pH powyżej 5,0. Odczyn
sprawdza się wkładając papierek lakmusowy do probówki. Wypłukany materiał okrzem-
kowy, oczyszczony we właściwy sposób ma kolor biały i w takiej postaci nadaje się już do
wykonania trwałych preparatów. Można go również skutecznie przechowywać przez długi
okres. W tym celu osad przenosi się do czystych, zaetykietowanych fiolek lub probówek
stożkowych, dolewa niewielką ilość wody destylowanej oraz utrwalacza (4% formalina,
etanol), który będzie zapobiegał rozwojowi grzybów i bakterii, zatyka szczelnym korkiem,
i w takiej postaci materiał pozostawia się w chłodzie i ciemności.
Należy pamiętać, że przy oczyszczaniu większej ilości prób, do każdej z nich używa się
odrębnych zlewek, kolb stożkowych, probówek i pipet jednorazowych („pasterówek”), aby
w trakcie pracy nie mieszać i zanieczyszczać materiału. Więcej informacji na temat metod
oczyszczania materiału okrzemkowego można znaleźć w normie PN-EN 13946:2006.
1.2.2. Wykonanie preparatów trwałych

Podstawą analizy mikroskopowej materiału okrzemkowego są preparaty trwałe. Wykonuje
się je z uzyskanego osadu, który należy lekko rozcieńczyć wodą destylowaną. Czystą pipetą
64
Pasteura pobiera się następnie kroplę zawiesiny i umieszcza na czystym szkiełku nakryw-
kowym. Szkiełko to pozostawia się w ciepłym miejscu do odparowania tak, aby z materiału
powstała na jego powierzchni cienka biała warstwa. Innym sposobem odparowania wody
jest podgrzanie szkiełka na płycie grzejnej lub wysuszenie w cieplarce.
Kolejnym etapem jest przygotowanie szkiełka podstawowego. Szkiełko to, o grubości ok.
1 mm należy odpowiednio zaetykietować uwzględniając takie informacje, jak nazwa rzeki,
stanowisko, kod punku, data zbioru i typ zbiorowiska. Na środek szkiełka nakłada się kroplę
ośrodka zamykającego (żywica Naphrax®), a następnie wysuszone szkiełko nakrywkowe
z materiałem okrzemkowym. Tak przygotowane preparaty podgrzewa się do temperatury
80oC, aby żywica wypełniła pancerzyki okrzemek. Czynności, o których mowa należy
wykonywać pod wyciągiem ze względu na drażniący i toksyczny charakter niektórych
substancji.
Dobrze wykonany preparat okrzemkowy nie zawiera pęcherzy powietrza ani ubyt-
ków żywicy zwłaszcza przy krawędziach szkiełka, ma równomiernie rozłożone okrywy
okrzemek, okrywy te są dobrze oczyszczone, nie występują w nich zanieczyszczenia or-
ganiczne ani treść komórkowa. Trwałość tych preparatów jest nieograniczona. Stanowią
one cenne źródło informacji i materiał do porównań zmian jakie zachodzą na danym
stanowisku badawczym.
1.3. Analiza mikroskopowa

Zasady analizy mikroskopowej trwałych preparatów fitobentosu okrzemkowego poda-
je norma PN-EN 14407:2007. Analiza polega na oznaczeniu składu taksonomicznego
fitobentosu okrzemkowego poprzez prawidłowe rozpoznanie cech budowy pancerzy-
ka okrzemek, zmierzenie średnicy, długości i szerokości komórek okrzemek oraz zmie-
rzenie elementów ornamentacji okryw. W celu poprawnej identyfikacji taksonów, zale-
ca się wykorzystanie mikroskopu optycznego (do obserwacji w świetle przechodzącym
i z kontrastem fazy), który wyposażony jest w obiektywy o powiększeniu odpowiednio
10x, 40x i 100x (obiektyw immersyjny). Okulary mikroskopu natomiast powinny zapewnić
co najmniej 10-krotne powiększenie. W jednym z nich zaleca się dodatkowo umiesz-
czenie płytki z mikrometrem. Niezbędny jest również zestaw komputerowy z kamerą
i oprogramowaniem do analizy obrazu np. NIS-Elements. Zasadę skalowania mikroskopu
i sposób prowadzenia pomiarów z wykorzystaniem wspomnianego oprogramowania przed-
stawia rozdział Hutorowicza w tej monografii.
Taksony okrzemek oznacza się w oparciu o różne, powszechnie dostępne klucze
i przewodniki (Krammer, Lange-Bertalot 1986, 1991a, 1991b, 1997; Krammer 2000;
Lange-Bertalot 2001; Krammer 2003; Bąk i in. 2012). Bardzo ważne jest, aby ilościowy
udział gatunków tych organizmów był reprezentatywny dla zbiorowiska fitobentosu na sta-
nowisku badawczym. Dlatego należy przeliczyć 300–500 okryw (połówek ścian komórko-
wych) w preparacie z danej próby, identyfikując występujące w nim okrzemki wskaźnikowe
do odpowiedniego poziomu (gatunku, podgatunku, odmiany lub formy). Liczenie należy
prowadzić w sposób uporządkowany, czyli wzdłuż kolejno przeglądanych, równoległych
pasów preparatu. Jeśli przejrzenie jednego pasa nie dało wymaganej liczby okryw, należy
przejść do kolejnego, ale aby uniknąć ewentualnego liczenia tych samych okryw, przesunąć
obiektyw o więcej niż jeden skok (szerokość pola widzenia). Zlicza się wyłącznie całe,
65
nieuszkodzone okrywy, przeglądając preparat z użyciem obiektywu immersyjnego (100x)
czyli przy powiększeniu 1 000–1 500x.
Kolejnym etapem analizy jest określenie liczebności względnej poszczególnych takso-
nów wskaźnikowych w próbie jako ich udział procentowy według wzoru:
Li = liczba okryw taksonui/liczba wszystkich zliczonych okryw (±500)
gdzie: Li – względna liczebność i-tego taksonu
Należy pamiętać, aby każda analizowana próba była w jakiś sposób udokumentowa-
na, najlepiej wpisana w formularzu do rejestracji wyników, którego wzór znajduje się
w Załączniku nr 3. Wpisuje się do niego wszystkie taksony wskaźnikowe dla badanego typu
rzeki. Zastosowanie takiego formularza wyników umożliwi późniejszą ewentualną weryfi-
kację błędnie oznaczonych gatunków okrzemek. Mogą one również posłużyć jako źródło
przy tworzeniu bazy danych fitobentosu okrzemkowego charakterystycznego dla określo-
nych typów cieków.
1.4. Ocena stanu ekologicznego rzek na podstawie multimetrycznego Indeksu

Okrzemkowego (IO)
1.4.1. Typy potoków i rzek w Polsce na podstawie których opracowano klasyfikację
okrzemkową
Abiotyczne typy polskich naturalnych wód płynących zostały zaklasyfikowane do grup
okrzemkowych, dla których wyróżniono specyficzne taksony referencyjne fitobentosu.
Grupa I – POTOKI GÓRSKIE
– Typ 1. Potok tatrzański krzemianowy
– Typ 2. Potok tatrzański węglanowy
– Typ 3. Potok sudecki
Grupa II – WYŻYNNE POTOKI WĘGLANOWE
– Typ 6. Potok wyżynny węglanowy z substratem drobnoziarnistym
– Typ 7. Potok wyżynny węglanowy z substratem gruboziarnistym
– Typ 12. Potok fliszowy
Grupa III – WYŻYNNE POTOKI KRZEMIANOWE
– Typ 4. Potok wyżynny krzemianowy z substratem gruboziarnistym
– Typ 5. Potok wyżynny krzemianowy z substratem drobnoziarnistym
Grupa IV – WYŻYNNE RZEKI WĘGLANOWE
– Typ 9. Mała rzeka wyżynna węglanowa
– Typ 14. Mała rzeka fliszowa
– Typ 15. Średnia rzeka wyżynna – wschodnia
Grupa V – WYŻYNNE RZEKI KRZEMIANOWE
– Typ 8. Mała rzeka wyżynna krzemianowa
– Typ 10. Średnia rzeka wyżynna – zachodnia
66
Grupa VI – NIZINNE POTOKI I MAŁE RZEKI
– Typ 16. Potok nizinny lessowy lub gliniasty
– Typ 17. Potok nizinny piaszczysty
– Typ 18. Potok nizinny żwirowy
– Typ 23. Potok organiczny
– Typ 26. Rzeka w dolinie wielkiej rzeki
Grupa VII – RZEKI NIZINNE
– Typ 19. Rzeka nizinna piaszczysto-gliniasta
– Typ 20. Rzeka nizinna żwirowa
– Typ 24. Rzeka w dolinie zatorfionej
– Typ 25. Rzeka łącząca jeziora
Charakterystykę poszczególnych typów potoków i rzek polskich można znaleźć w pub-

likacji Błachuty i in. 2010.
1.4.2. Opracowanie wyników – Indeks Okrzemkowy (IO)

Oceny stanu ekologicznego rzek w Polsce dokonuje się w oparciu o wartości multime-
trycznego Indeksu Okrzemkowego (IO) (Picińska-Fałtynowicz, Błachuta 2010), który
w 2007 roku został wdrożony do rutynowych badań małych i średnich cieków wodnych,
prowadzonych w ramach Państwowego Monitoringu. Indeks Okrzemkowy (IO) jest śred-
nią arytmetyczną trzech modułów: trofii, saprobii i obfitości gatunków referencyjnych.
Modułem trofii, określającym poziom żyzności wód jest wskaźnik TI (Rott i in. 1999,
zmodyfikowany), modułem saprobii, określającym poziom zanieczyszczenia organicz-
nego jest wskaźnik SI (Rott i in. 1997, zmodyfikowany), a stopień odchylenia badanego
zbiorowiska od zbiorowiska referencyjnego określa moduł gatunków referencyjnych GR
(wg Schaumburga i in., zmodyfikowany).
Wskaźnik trofii TI przyjmuje wartości od 0 (najkorzystniejsza) do 4 (najmniej korzystna)
i wyliczany jest zgodnie z formułą:
TI = Σ(T x wTi x Li)/ΣwTi x Li
gdzie: Ti – wartość wrażliwości na stan troficzny i-tego taksonu;

wTi – wartość wagowa (zakres tolerancji) i-tego taksonu;
Li – względna obfitość i-tego taksonu (liczba osobników i-tego taksonu podzielona
przez liczbę wszystkich zliczonych osobników).
Wskaźnik SI z kolei wykazuje zmienność w przedziale od 1 (najkorzystniejszy) do 4

(najmniej korzystny):
SI = Σ(Si x wSi x Li)/ΣwSi x Li
gdzie: Si – wartość wrażliwości i-tego taksonu na zanieczyszczenia organiczne;

wSi – wartość wagowa (zakres tolerancji) i-tego taksonu;
Li – względna obfitość i-tego taksonu.
67
Przykładowe wartości wrażliwości taksonów na stan troficzny (Ti) oraz ich wartości
wagowe (zakresy tolerancji) (wTi), a także wartości wrażliwości taksonów na zanieczysz-
czenia organiczne (Si) i ich wartości wagowe (zakresy tolerancji) (wSi) przedstawiono
w Załączniku nr 4.
Wskaźnik obfitości gatunków referencyjnych GR zmienia się od 0 (brak gatunków refe-
rencyjnych w zbiorowisku) do 1 (wszystkie gatunki w zbiorowisku mają charakter referen-
cyjny). Wszystkim gatunkom referencyjnym przypisano wartość 1, a wartość GR jest sumą
liczebności względnych gatunków referencyjnych:
GR = ΣtRi
gdzie: tRi – względna obfitość i-tego taksonu referencyjnego (liczba osobników i-tego takso-
nu referencyjnego podzielona przez liczbę wszystkich zliczonych osobników).
Indeks IO jest średnią arytmetyczną z tych trzech indeksów. Takie połączenie wskaźni-
ków cząstkowych w multimetriks wymagało sprowadzenia ich do identycznych przedzia-
łów zmienności. W tym celu wyliczono znormalizowane TI i SI w postaci ZTI i ZSI metodą
podaną przez Schaumburga i in. 2005a:
ZTI = 1– (TI x 0,25)
gdzie: ZTI – znormalizowana wartość wskaźnika trofii;

TI – wskaźnik trofii określający wrażliwość i-tego taksonu na stan troficzny.
ZSI = 1– ((SI – 1) x 0,33)
gdzie: ZSI – znormalizowana wartość wskaźnika saprobii;

SI – wskaźnik saprobii określający wrażliwość i-tego taksonu na poziom zanieczysz-
czenia organicznego.
Dzięki temu uzyskano zmienność wartości ZTI i ZSI w przedziale od 1 (najkorzystniejszy)

do 0 (najmniej korzystny). Po sprowadzeniu wszystkich wskaźników do właściwego prze-
działu możliwe jest wyliczenie indeksu okrzemkowego (IO):
IO = (ZTI + ZSI + GR)/3
gdzie: ZTI – znormalizowana wartość wskaźnika trofii;

ZSI – znormalizowana wartość wskaźnika saprobii;
GR – wskaźnik obfitości gatunków referencyjnych.
Wartość wskaźnika IO, zgodnie z założeniami Ramowej Dyrektywy Wodnej zmienia się
w przedziale od 1 (bardzo dobry stan ekologiczny) do 0 (zły stan ekologiczny).
Multimetryczny indeks okrzemkowy dla rzek IO został porównany z metodami innych
krajów członkowskich UE w ramach II fazy ćwiczenia interkalibracyjnego i przeszedł po-
zytywnie weryfikację.
68
1.4.3. Granice klas stanu ekologicznego dla poszczególnych typów rzek
Wartości graniczne multimetrycznego wskaźnika okrzemkowego (IO) dla poszczególnych
klas stanu ekologicznego ustalone zostały na podstawie bazy danych wyników uzyskanych
dla rzek w Polsce, zgodnie z wytycznymi UE. Granice ustalono dla czterech grup typów
rzek:
Grupa A – cieki górskie o zlewni > 800 m n.p.m. (typ 1, 2, 3)
Grupa B – cieki wyżynne (4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 12, 14, 15)
Grupa C – małe cieki nizinne (typ 16, 17, 18, 23, 26)
Grupa D – większe cieki nizinne (typ 19, 20, 24, 25)
Granice klas stanu ekologicznego dla poszczególnych grup typów rzek, przyjęte zgodnie
z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. przedstawia Tabela 1.
Tabela 1. Granice klas stanu ekologicznego ustalone na podstawie wartości indeksu okrzemkowego (IO)
dla poszczególnych grup typów rzek
Typy naturalnych wód płynących

Stan ekologiczny
1, 2, 3 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 12, 14, 15 16, 17, 18, 23 19, 20, 24, 25
Bardzo dobry > 0,75 > 0,70 > 0,70 > 0,65
Dobry 0,55 0,50 0,50 0, 45
Umiarkowany 0,35 0,30 0,30 0,25
Słaby 0,15 0,15 0,10 0,10
Zły < 0,15 < 0,15 < 0,10 < 0,10
2. Ocena stanu ekologicznego jezior na podstawie fitobentosu

okrzemkowego
Fitobentos okrzemkowy jako jeden z elementów biologicznych, rekomendowanych do ba-
dań monitoringowych jezior, to zbiorowisko organizmów epifitycznych, które występuje na
podwodnych częściach makrofitów, żyjących w strefie litoralu.
2.1. Przygotowanie badań terenowych

Pobór prób fitobentosu okrzemkowego z jezior wymaga takich samych przygotowań,
jak pobór materiału z wód płynących. Niezbędny sprzęt do badań opisano szczegółowo
w podrozdziale 1.1.1.
2.1.1. Termin poboru prób

W przypadku wód stojących jakimi są jeziora pobór prób fitobentosu zaleca się raz w roku,
w okresie późnego lata – wczesnej jesieni (tj. od sierpnia do połowy października). Na okres
ten przypada optimum rozwoju epifitycznych zbiorowisk okrzemek.
69
2.1.2. Stanowisko badawcze i metody poboru prób
Właściwie wybrane stanowisko badawcze powinno znajdować się w strefie litoralu jeziora,
w miejscu możliwie osłoniętym od wiatru, porośniętym roślinnością wodną.
Próby pobiera się z części roślin zanurzonych (epifiton) na głębokości co najmniej 30 cm
pod powierzchnią wody. Większość polskich jezior ma dobrze rozwinięte makrofity, często
w postaci szuwaru; w tym przypadku należy zebrać epifiton z roślin rosnących wzdłuż
krawędzi szuwaru od strony otwartej toni wodnej. Brązowy nalot znajdujący się
na powierzchni roślin zeskrobuje się ostrym nożykiem lub wycina się fragmenty roślin
i przenosi do odpowiednio zaetykietowanego pojemnika. Następnie próby utrwala się doda-
jąc kilka kropli płynu Lugola. Należy również pamiętać o pomiarze podstawowych parame-
trów fizyczno - chemicznych na stanowisku badawczym i wypełnieniu protokołu terenowe-
go, którego wzór znajduje się w załączniku 2.
Przy poborze prób okrzemek z jezior obowiązują takie same zasady jak w rzekach, czyli
jedna próba z danego stanowiska badawczego jest próbą złożoną z co najmniej 5–6 (10)
podpróbek zebranych z różnych roślin. Więcej szczegółów na temat poboru prób z jezior
można znaleźć w normie PN-EN ISO 5667-4: 2003.
2.2. Przygotowanie i analiza materiału okrzemkowego

Procedura przygotowania prób fitobentosu z jezior do analiz, polegająca na oczyszczeniu
materiału i sporządzeniu preparatów trwałych, a także analiza mikroskopowa są dokładnie
takie same jak w przypadku rzek.
2.3. Ocena stanu ekologicznego jezior na podstawie multimetrycznego Indeksu

Okrzemkowego dla Jezior (IOJ)
Zbiorowiska fitobentosu okrzemkowego w jeziorach są indykatorami poziomu żyzności
wód oraz stopnia odchylenia od stanu referencyjnego obserwowanego w naturalnych,
niezakłóconych warunkach. Multimetryczny Indeks Okrzemkowy dla Jezior Polski (IOJ)
(Picińska-Fałtynowicz, Błachuta 2010) składa się z dwóch modułów cząstkowych:
wskaźnika trofii (TJ) oraz modułu gatunków referencyjnych (GRJ). Moduł GRJ uwzględnia
taksony referencyjne oddzielnie dla zbiorników miękko-wodnych, twardo-wodnych oraz
łącznie dla wszystkich typów jezior. Wartości wrażliwości okrzemek wskaźnikowych na
stan troficzny jezior przyjęto według indeksu opracowanego dla niemieckich jezior nizin-
nych TNORD (Schaumburg i in. 2007, wg Schoenfelder i in. npbl.) i są one inne niż wartości
przypisane tym samym gatunkom w rzekach. Natomiast wartości wagowe nadano opierając
się na wynikach z jezior polskich z lat 2008–2009, zgromadzonych w bazie danych.
Wskaźnik trofii TJ wyliczany jest zgodnie z formułą:
TJ = Σ(TJi x wTJi x Li)/ΣwTJi x Li
gdzie: TJi – wartość wrażliwości na stan troficzny i-tego taksonu;

wTJi – wartość wagowa (zakres tolerancji) i-tego taksonu;
70
Li – względna obfitość i-tego taksonu (liczba osobników i-tego taksonu podzielona
przez liczbę wszystkich zliczonych osobników).
Przyjmuje on wartości w przedziale od 0 (najkorzystniejsza) do 10 (najmniej korzystna).
Stopień odchylenie badanego zbiorowiska okrzemek od zbiorowiska w warunkach refe-

rencyjnych wyliczany jest z modułu gatunków referencyjnych GRJ według równania:
GRJ = ΣtRi
gdzie: tRi – względna obfitość i-tego taksonu referencyjnego (liczba osobników i-tego tak-
sonu referencyjnego podzielona przez liczbę wszystkich zliczonych osobni-
ków).
Przykładowe taksony referencyjne okrzemek dla różnych typów jezior podano w załącz-
niku nr 5.
Wskaźnik GRJ zmienia się w przedziale od 1 (kiedy wszystkie taksony w próbie są
wskaźnikowe) do 0 (brak gatunków referencyjnych w próbie).
Podobnie jak w rzekach, z racji tego, że omawiane wskaźniki mają różne przedziały
zmienności, połączenie ich w jeden multimetryczny indeks wymagało sprowadzenia ich do
wspólnego przedziału. W tym celu wyliczono znormalizowany wskaźnik ZTJ:
ZTJ = 1– (TJ x 0,1)
gdzie: ZTJ – znormalizowana wartość wskaźnika trofii;

TJ – wartość indeksu TJ.
W takiej postaci wartość ZTJ zmienia się od 1 (najkorzystniejsza) do 0 (najmniej korzystna).

Dzięki temu, możliwe jest wyliczenie multimetrycznego wskaźnika okrzemkowego (IOJ)
o zakresie wartości od 1 (bardzo dobry stan ekologiczny) do 0 (zły stan ekologiczny), który
jest średnią ważoną z dwóch powyższych wskaźników:
IOJ = 0,6 x ZTJ + 0,4 x GRJ
gdzie: ZTJ – znormalizowana wartość wskaźnika trofii;

GRJ – wskaźnik obfitości gatunków referencyjnych.
Przydatność wskaźników trofii (TJ), wskaźnika obfitości gatunków referencyjnych (GRJ)

oraz wskaźnika oceny jakości jezior na podstawie okrzemek (IOJ), tak jak w przypadku rzek
również była testowana. Testowano je w gradiencie przewodności elektrolitycznej, stężenia
fosforu ogólnego (TP) i fosforanów (P-PO4) oraz azotu ogólnego (TN) i azotanów (N-NO3).
Uzyskane wyniki świadczyły o wysokiej korelacji wartości indeksów ze stężeniem nutrien-
tów. Od 2008 roku indeks okrzemkowy IOJ zawarty jest w Rozporządzeniu Ministra Środo-
wiska w sprawie sposobu klasyfikacji jednolitych części wód i na jego podstawie dokonuje
się oceny stanu ekologicznego jezior. Ponadto metoda IOJ została zgłoszona do drugiej
71
rundy Paneuropejskiego Ćwiczenia Interkalibracyjnego (Central/Baltic GIG Phytobenthos
Intercalibration Exercise), które przeszła pomyślnie.
Tabela. 2. Granice klas stanu ekologicznego dla jezior polskich w oparciu o indeks okrzemkowy IOJ
Stan ekologiczny Wartości IOJ
Bardzo dobry > 0,80
Dobry 0,60
Umiarkowany 0,40
Słaby 0,15
Zły < 0,15
2.3.1. Granice klas stanu ekologicznego dla wszystkich typów jezior

Na podstawie bazy danych wyników z jezior polskich, uzyskanych w latach 2008–2009,
ustalono wartości graniczne dla poszczególnych klas stanu ekologicznego, zgodnie
z wytycznymi UE. Granice klas stanu ekologicznego dla wszystkich typów jezior zamiesz-
czono w tabeli 2.
Literatura
Bąk M., Witkowski A., Żelazna-Wieczorek J., Wojtal A.Z., Szczepocka E., Szulc K., Szulc B. 2012.
Klucz do oznaczania okrzemek w fitobentosie na potrzeby oceny stanu ekologicznego wód powierzch-
niowych w Polsce. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa.
Birk, S., Strackbein, J., Hering, D. 2010. WISER methods database. Version: May 2010. Dostępne w:
http://www.wiser.eu/programme-and-results/dataandguidelines/methoddatabase/
Blanco S., Ector L., Becares E. 2004. Epiphytic diatoms as water indicators in Spanish shallow lakes. Vie
Milieu 54, 2–3: 71–79.
Błachuta J., Picińska-Fałtynowicz J. 2010. Wytyczne metodyczne do przeprowadzenia monitoringu i oce-
ny potencjału ekologicznego zbiorników zaporowych w Polsce. Zlec. GIOŚ 44/2008/F z 28.11.2008.
Ciutti F., Beltrami M.E., Cappeletti C., Corradini F. 2006a. Littoral diatoms and trophy state of three
subalpine lakes (Trento, Italy). [w:] Acs E., Kiss T., Padisak J. i Szabo E. (red.). 6th International Sym-
posium: Use of Algae for Monitoring Rivers, Hungary 2006. Program, Abstracts & Extended Abstracts.
Hungarian Algological Society, Göd, Hungary.
Ciutti F., Beltrami M. E., Cappeletti C., Della Bella V., Mancini L. 2006b. Use of diatoms to evaluate
water quality in Italy: towards implemetation of the European Water Framework Directive. [w:] Acs
E., Kiss T., Padisak J., Szabo E. (red.). 6th International Symposium: Use of Algae for Monitoring Ri-
vers, Hungary 2006. Program, Abstracts & Extended Abstracts. Hungarian Algological Society, Göd,
Hungary.
Coste M., Leynaud G.1974. Etudes sur la mise au point d`une methodologie biologique de determination de
la qualite des eaux en milieu fluvial. Rapport C.T.G.R.E.F. ce financiere de bassin Seine-Normandie.
Denys L. 1991. A check-list of the diatoms in the Holocene deposits of the Western Belgian costal plain
with a survey of their apparent ecological requirements. I – Introduction, ecological code and complete
list. Professional paper. Ministere des Affaires Economiques – Service Geologique de Belgique.
72
Descy J.P. 1976a. Utilisation des algues benthiques comme indicateurs biologiques de la qualite des eaux
courantes. [w:] Pesson P. (red.). La Pollution des Eaux Continentales. Gauthiers–Villars: 149–172.
Descy J.P. 1976b. Etude quantitative du peuplement algal benthique en vue de l’etablissement d’une metho-
dologie d’estimation biologique de la qualite des eaux courantes. Application au cours belge de la Meuse
et de la Sambre. Recherche et Technique au Service de l’Environment. CEBEDOC, Liege: 159–206.
Eloranta P.V. 1988. Periphytic diatoms as indicators of lake acidity. Verh. Intern. Verein. Limnol. 23:
470–473.
Hofmann G. 1994. Aufwuchs-Diatomeen in Seen und ihre Eignung als Indikatoren der Trophie. Bibliotheca
Diatomologica 30: 1–241.
Hofmann G. 1999. Trophiebewertung von Seen anhand von Aufwuchsdiatomeen. [w:] Tümpling W., Frie-
drich G. (red.). Biologische Gewässeruntersuchung 2: 319–333.
Kawecka B., Eloranta P.V. 1994. Zarys ekologii glonów wód słodkich i środowisk lądowych. Wydawni-
ctwo Naukowe PWN, Warszawa.
Kelly M.G., Bennett C., Coste M., Delmas F., Denys L., Ector L., Fauville C., Ferreol M., Golub M.,
Kahlert M., Lucey L., Ni Chathain B., Pardo I., Pfister P., Picinska-Faltynowicz J., Schranz Ch.,
Schaumburg J., Tison J., van Dam H., Vilbaste S. 2006a. Central/Baltic GIG Phytobenthos Intercali-
bration Exercise. Draft final report.
Kelly M.G., Rippey B., King L., Ni Chathain B., McQuillan C., Poole M. 2006b. Use of phytobenhos for
evaluating ecological status in Ireland. Report. to North–South Shared Aquatic Resource (NSShARe)
project.
Kelly M.G., Juggins S., Bennion H., Burgess A., Yallop M., Hirst H., King L., Jamieson J., Guthrie, R.,
Rippey B. 2006c. Use of diatoms for evaluating ecological status in UK freshwaters. Draft final report
to Environment Agency.
Krammer K. 2000. The genus Pinnularia. Diatoms of Europe. Vol. 1. Ed. By H. Lange- Bertalot. A.R.G.
Gantner Verlag K. G. Florida.
Krammer K. 2002. Cymbella. Diatoms of Europe. Vol. 3. Ed. By H. Lange-Bertalot. A.R.G. Gantner Verlag
K. G. Florida.
Krammer K. 2003. Cymbopleura, Delicata, Navicymbula, Gomphocymbellopsis, Afrocymbella. Diatoms
of Europe. Vol. 4. Ed. By H. Lange-Bertalot. A.R.G. Gantner Verlag K. G. Florida.
Krammer K., Lange-Bertalot H. 1986. Süβwasserflora von Mitteleuropa. Bacillariophyceae 2/1: Navicu-
laceae. Gustav Fischer Verlag, Jena.
Krammer K., Lange-Bertalot H. 1991a. Süβwasserflora von Mitteleuropa. Bacillariophyceae 2/3: Centra-
les, Fragilariaceae, Eunotiaceae. Gustav Fischer Verlag, Jena.
Krammer K., Lange-Bertalot H. 1991b. Süβwasserflora von Mitteleuropa. Bacillariophyceae 2/4: Ach-
nanthaceae. Kritische Ergänzungen zu Navicula (Lineolatae) und Gomphonema. Gustav Fischer Ver-
lag, Jena.
Krammer K., Lange-Bertalot H. 1997. Süβwasserflora von Mitteleuropa. Bacillariophyceae 2/2: Bacilla-
riaceae, Epithemiaceae, Surirellaceae. Gustav Fischer Verlag, Stuttgart – Jena.
Lange-Bertalot H. 1979. Pollution tolerance of diatoms as a criterion for water quality estimation. Nova
Hedwigia Beih. 64: 285–305.
Lange-Bertalot H., Metzeltin D. 1996. Oligotrophie-Indikatore. 800 Taxa repräsentativ für drei diverse
Seen-Typen. Kalkreich – Oligodystroph – Schwach gepuffertes Weichwasser. Iconographia Diatomo-
logica 2: 1–390.
Lange-Bertalot H. 2001. Navicula sensu stricto. 10 Genera separated from Navicula sensu lato. Frustulia.
Diatoms of Europe. Vol. 2. Ed. By H. Lange-Bertalot. A.R.G. Gantner Verlag K. G. Florida.
Picińska-Fałtynowicz J. 2006. Epilithic diatom communities and their indicative value of streams of Sude-
ty Mts. (SW Poland). [w:] Acs E., Kiss T., Padisak J., Szabo E. (red.). 6th International Symposium: Use
of Algae for Monitoring Rivers, Hungary 2006. Program, Abstracts & Extended Abstracts. Hungarian
Algological Society, Göd, Hungary: 109–113.
Picińska-Fałtynowicz J., Błachuta J., Kotowicz J., Mazurek M., Rawa W. 2006. Wybór jednolitych czę-
73
ści wód rzecznych i jeziornych do oceny stanu ekologicznego na podstawie fitobentosu wraz z reko-
mendacją metodyki poboru i analizy prób. IMGW, Wrocław.
Picińska-Fałtynowicz J., Błachuta J. 2010. Wytyczne metodyczne do przeprowadzenia oceny stanu eko-
logicznego jednolitych części wód rzek i jezior oraz potencjału ekologicznego sztucznych i silnie zmie-
nionych jednolitych części wód płynących Polski na podstawie badań fitobentosu. Zlecenie GIOŚ,
umowa nr 22/2008/F z dnia 19.09.2008 r. IMGW, O/Wrocław.
PN-EN 13946. 2006. Jakość wody. Wytyczne do rutynowego pobierania próbek oraz wstępnego przygoto-
wania do analiz okrzemek bentosowych z rzek.
PN-EN 14407. 2007. Jakość wody. Wytyczne dotyczące identyfikacji, oznaczania ilościowego i interpreta-
cji wyników badania próbek okrzemek bentosowych z wód płynących.
PN-EN ISO 5667-4. 2003. Jakość wody. Pobieranie próbek. Część 4: Wytyczne dotyczące pobierania pró-
bek z jezior naturalnych i sztucznych zbiorników zaporowych.
Rott E., Hofmann G., Pall K., Pfister P., Pipp E. 1997. Indikationslisten für Aufwuchsalgen. Teil 1: Sapro-
bielle Indikation. Bundesministerium für Land- und Forstwirtschaft. Wien.
Rott E., Pfister P., van Dam H., Pipp E., Pall K., Binder N., Ortler K. 1999. Indikationslisten für Auf-
wuchsalgen in österreichschen Flieβgewässern. Teil 2: Trophieidikation sowie geochemische Präfe-
renz, taxonomische und toxikologische Anmerkungen. Bundesministerium für Land- und Forstwir-
tschaft. Wien.
Round F.E. 1981. The ecology of algae. Cambridge University Press, Cambridge.
Schaumburg J., Schmedtje U., Schranz Ch., Köpf B., Schneider S., Meilinger P., Hofmann G., Gutowski
A., Foerster J. 2005a. Instruction Protocol for the ecological Assessment of Running Waters for Im-
plementation of the EU Water Framework Directive: Macrophytes and Phytobenthos. Bavarian Water
Management Agency. München.
Schaumburg J., Schmedtje U., Schranz Ch., Köpf B., Schneider S., Stelzer D., Hofmann G, 2005b. Instru-
ction Protokol for the ecological Assessment of Lakes for Implementation of the EU Water Framework
Directive: Macrophytes and Phytobenthos. Bavarian Water Management Agency. München.
Schaumburg J., Schranz Ch., Stelzer D., Hofmann G. 2007. Action Instruction for the ecological Eva-
luation of Lakes for Implementation of the EU Water Framework Directive: Macrophytes and Phyto-
benthos. Bavarian Water Management Agency. München.
Zelinka M., Marvan P, 1961. Zur Prazisierung der biologischen Klassifikation des Reinheit fliessender
Gewässer. Arch. Hydrobiol. 57: 389–407.
Strony www:
www.geoportal.gov.pl
74
Załącznik nr 1. Wzór protokołu terenowego – RZEKI
Kod JCW: Kod punktu:

Nazwa rzeki:
Data:
Stanowisko:
Typ cieku
Powierzchnia (km ) 2
Odległość od źródła (km)

Długość geograficzna
Szerokość geograficzna
Wysokość (m n.p.m.)
Pokrój doliny i koryta
Kształt doliny: Szer. terasy zalewowej
V-kształtna Średnia szer. koryta (m)
U-kształtna Średnia głębokość, z której
terasa zalewowa pobrano próbę (m)
Użytkowanie terenu w dolinie (%)
Las liściasty
Las iglasty
Las mieszany
Wody stojące
Obszary podmokłe
Łąki
Pastwiska
Grunty orne
Tereny zabudowane
Aglomeracja miejska
Obszary przemysłowe
RAZEM 100%
Morfologia cieku
Forma koryta
Meandrujące Roztokowe
Kręte Rozgałęzione
Proste (naturalne) Proste (sztuczne)
Stan wody w dniu poboru
niski średni wysoki
75
Zacienienie w południe (%)
0 20 40 60 80 100
Średnia szerokość zadrzewień na brzegach (m)

Brzeg prawy Brzeg lewy
Oddziaływania antropogeniczne na stanowisku
Umocnienie brzegów i dna
Rodzaj umocnienia Brzeg lewy Dno Brzeg prawy
Betonowe bez szczelin
Betonowe ze szczelinami
Drewniane
Kamienie bez szczelin
Kamienie ze szczelinami
Brak umocnień
Zanieczyszczenia na stanowisku
Czynnik tak nie Czynnik tak nie
Powłoki bakteryjne na dnie:
Źródła punktowe liczne
nieliczne
Parametry fizyczno-chemiczne:
Pomiary terenowe Po analizach w laboratorium
Temperatura wody [C°] TOC [mg C/dm3] TN [mg/dm3]
Przewodnictwo [µS/cm] DOC [mg C/dm3] Azotany [mg/dm3]
pH TP [mg/dm ] 3
SiO2 [mg/dm3]
Fosforany [mg/ Twardość ogólna
Tlen [mg O2/dm3]
dm3] [mg CaCO3/dm3]
Siedliska mineralne (%)
Megalital > 40 cm %
Makrolita l > 20–40 cm
Mezolital > 6–20 cm
Mikrolital > 2–6 cm
Alkal > 2 mm – 2 cm
Psammal > 0,006–2 mm
Argyllal < 0,006 mm
RAZEM
Rodzaj zbiorowiska
Epiliton Epiksylon Epipelon Epifiton
Źródło: Przewodnik metodyczny „Zasady poboru prób fitobentosu okrzemkowego z rzek i jezior, wersja
2008”.
76
Załącznik nr 2. Wzór protokołu terenowego – JEZIORA
Kod JCW: Kod punktu:

Nazwa jeziora:
Opracował(a), data:
Stanowisko:
Typ jeziora
Powierzchnia (km ) 2
Powierzchnia zlewni (km2)

Długość geograficzna
Szerokość geograficzna
Wysokość (m n.p.m.)
Użytkowanie terenu zlewni (%)
Las liściasty
Las iglasty
Las mieszany
Wody stojące
Obszary podmokłe
Łąki
Pastwiska
Grunty orne
Tereny zabudowane
Aglomeracja miejska
Obszary przemysłowe
RAZEM 100 %
Zanieczyszczenia na stanowisku
Czynnik tak nie Czynnik tak nie
Powłoki bakteryjne na dnie:
Źródła punktowe liczne
nieliczne
Parametry fizyczno-chemiczne:
Pomiary w terenie Wyniki analiz laboratoryjnych
Temperatura wody [C°] TOC [mg C/dm3] TN [mg/dm3]
Azotany [mg/
Przewodnictwo [µs/cm] DOC [mg C/dm3]
dm3]
pH TP [mg/dm3] SiO2 [mg/dm3]
Twardość ogólna
Tlen [mg O2/dm3] Fosforany [mg/dm3]
[mg CaCO3/dm3]
2008”.
77
Załącznik nr 3. Wzór formularza rejestracji wyników
Data poboru
Nazwa
próby
Stanowisko
Typ zbiorowiska
badawcze
Kod punktu Uwagi
Nazwa taksonu Liczba okryw
2008”.
78
Załącznik nr 4. Przykłady wybranych taksonów okrzemek wskaźnikowych dla indeksu trofii (TI – wartość
wrażliwości taksonu, wTI – wartość wagowa taksonu) i saprobii (SI – wartość wrażliwości taksonu, wSI
– wartość wagowa taksonu) w rzekach oraz taksonów referencyjnych dla rzek krzemianowych (K), węgla-
nowych (W) oraz grup rzek okrzemkowych (I–VII)
Nazwa gatunku TI wTI SI wSI K W I II III IV V VI VII

Achnanthes helvetica 0,6 3 1,0 5 1
Achnanthes lauenburgiana 1,8 3 1,9 4 1 1 1 1
Achnanthes pusilla 0,6 3 1,0 5 1
Amphora ovalis 3,3 2 1,5 2 1
Aulacoseira italica 1,4 2
Caloneis obtusa 0,6 2 1,0 5 1 1
Cocconeis pediculus 2,6 2 2,0 3 1
Cocconeis placentula var. placentula 2,6 2 1,8 2 1 1 1 1 1 1
Cymatopleura solea 3,1 3 2,1 3 1
Cymbella affinis 0,7 4 1,2 4 1
Cymbella helvetica var. helvetica 1,4 2 1,1 4 1
Cymbella lanceolata 1,6 4 1
Diatoma vulgaris 2,1 4 1
Fragilaria arcus 1,0 3 1,5 2 1 1
Fragilaria capucina var. capucina 1,8 2 1 1 1 1
Gomphonema olivaceum var. olivaceum 2,9 1 2,1 4 1 1 1 1
Meridion circulare var. circulare 2,5 2 1,9 3 1 1 1 1 1 1
Navicula cincta 3,4 2 2,6 2
Navicula cryptocephala 3,5 4 2,5 2 1 1 1 1
Nitzschia acicularis 3,6 5 2,5 2
Pinnularia borealis 1,9 1 1,4 3 1 1
Stauroneis thermicola 1,4 3 1 1
Tabellaria fenestrata 1,4 3 1 1
Tabellaria flocculosa 0,8 2 1,1 4 1 1
79
Załącznik nr 5. Przykłady wybranych taksonów okrzemek wskaźnikowych dla indeksu trofii (TJ – war-
tość wrażliwości taksonu, wTJ – wartość wagowa taksonu) w jeziorach oraz taksonów referencyjnych dla
wszystkich typów jezior (O), jezior miękko-wodnych (MW), jezior twardo-wodnych (TW)
Nazwa gatunku TJ wTJ O MW TW

Achnanthes helvetica 0,48 3 1
Achnanthes lauenburgiana 4,23 2
Achnanthes pusilla 0,75 3 1
Amphora ovalis 3,26 1
Amphora thumensis 0,38 3 1
Caloneis obtusa 0,38 3 1
Cocconeis pediculus 4,33 3
Cocconeis placentula var. placentula 3,45 2
Cymatopleura solea 4,08 3
Cymbella affinis 1,09 3 1
Cymbella helvetica var. helvetica 0,50 2 1
Cymbella lanceolata 3,60 2
Diatoma vulgaris 5,61 3
Eunotia implicata 1,11 3 1
Fragilaria bidens 6,87 1
Fragilaria capucina var. capucina 3,79 3
Gomphonema olivaceum var. olivaceum 4,30 2
Meridion circulare var. circulare 4,92 1
Navicula cincta 2,20 3
Navicula cryptocephala 3,00 3
Nitzschia acicularis 5,83 3
Pinnularia borealis 2,95 1
Stauroneis smithii 3,04 2
Tabellaria fenestrata 1
Tabellaria flocculosa 1,13 3 1
80
IV. Makrofitowa Metoda Oceny Rzek
Krzysztof Szoszkiewicz
Wprowadzenie
Makrofity pozwalają na określenie stopnia degradacji wód płynących, przede wszystkim
pod względem ich żyzności (trofii). Stężenia biogenów w wodach rzecznych zmieniają się
w czasie i w przestrzeni. Fluktuacje te są następstwem oddziaływania wielu czynników;
m.in.: zmian wielkości dostaw zanieczyszczeń, zmian natężenia przepływu wody w rzece,
pór roku, warunków meteorologicznych oraz różnej zdolności rzek do samooczyszczania.
Metody fizyczne i chemiczne (instrumentalne) oceny jakości wód pozwalają na określe-
nie ładunku zanieczyszczeń jedynie w momencie badania czy też poboru próby, natomiast
techniki biologiczne odzwierciedlają jakość wody w dłuższym okresie i okazują się czę-
sto bardzo przydatne do określania ekologicznego stanu jakości rzek. Organizmy wodne
w sposób ciągły poddane są presji środowiska, dzięki czemu znając ich wrażliwość na dane
zanieczyszczenia możemy, po jednorazowym przeprowadzeniu badań w terenie, poznać
średni poziom zanieczyszczeń w całym okresie wegetacyjnym.
Metody oceny rzek oparte na makrofitach rozwijane były w różnych krajach Europy.
W Wielkiej Brytanii, szczególnie szeroko rozpowszechniony jest system Mean Trophic
Rank (MTR), który opracowany został przez Nigela Holmesa (Holmes i in. 1999). W sy-
stemie MTR uwzględnia się 128 gatunków, wśród których są głównie rośliny wyższe oraz
w mniejszym zakresie mszaki i glony makroskopowe. Każdemu gatunkowi przypisano licz-
bę wartości wskaźnikowej. System MTR został przygotowany pod koniec ubiegłego wie-
ku i znalazł szerokie zastosowanie przy wdrażaniu dyrektyw środowiskowych w Wielkiej
Brytanii, a także wykorzystywany jest w wielu innych krajach Europejskich (m.in. w Pol-
sce, Czechach, Hiszpanii, Czechach i na Łotwie). Metoda MTR od wielu lat stosowana jest
w Polsce w ramach badań naukowych. Od roku 2008 monitoring makrofitowy w Wielkiej
Brytanii wykorzystuje się system River Nutrient Macrophyte Index (Willby i in. 2008).
W Niemczech, opracowano metodę, pozwalającą na ocenę stopnia ogólnej degradacji
rzek, która nie ograniczała się do aspektu eutrofizacji. W roku 2004 zaproponowany został
system Reference Index (RI) (Schaumburg i in. 2004). Metoda ta jest obecnie wykorzy-
stywana w systemie monitoringu rzek w Niemczech do oceny stanu ekologicznego wód
płynących na potrzeby Ramowej Dyrektywy Wodnej. Badania rzek w metodzie RI obej-
mują całą grupę organizmów fitobentosu i makrofitów jako jeden z czterech biologicznych
elementów oceny stanu ekosystemu fluwialnego. Z tego powodu wykorzystuje się łącznie
3 niezależne moduły, związane z różnymi grupami roślin: makrofity, okrzemki i fitobentos

Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska, Wydział Melioracji i Inżynierii Środowiska, Uniwersytet Przy-
rodniczy, ul. Piątkowska 94C, 60-649 Poznań; e-mail: kszoszk@up.poznan.pl
81
bez okrzemek. W przypadku modułu makrofitowego wykorzystuje się grupę 208 taksonów
wskaźnikowych. Rejestruje się głównie rośliny naczyniowe, a także mchy i ramienice.
Badania prowadzone we Francji pozwoliły opracować metodę IBMR (Haury i in.
2006), w której poszczególnym bioindykatorom przypisane są dwie liczby wskaźnikowe.
Jedna wskazuje na średnie natężenie trofii środowiska, w którym dany takson występuje.
Druga liczba wskaźnikowa jest miarą tolerancji ekologicznej gatunku (od steno- do eury-
topowości). System wykorzystuje 208 gatunków makrofitów, w tym 108 gatunków roślin
okrytonasiennych, 3 gatunki paprotników, 52 mszaków, 2 porostów i 45 glonów. System
IBMR jest ceniony przez wielu naukowców różnych krajów europejskich ze względu na
długą listę gatunków wskaźnikowych jak i system wag, który sprawia, że gatunki wraż-
liwsze mogą mieć większy wpływ na końcowy wynik niż rośliny bardziej tolerancyjne
ekologicznie.
Do oceny stanu ekologicznego rzek w Skandynawii wykorzystuje się oryginalną
metodę opracowaną w Danii (Baattrup-Pedersen i in. 2001). Opiera się ona na indek-
sach bioróżnorodności: liczbie gatunków oraz wskaźnikach Shannona-Weavera i rów-
nomierności. Występowanie poszczególnych gatunków makrofitów, wraz z określeniem
pokrycia, opisywane jest dla kwadratów o boku 0,25 x 0,25 m. W każdym kwadracie
jest rejestrowana obecność wszystkich gatunków mszaków i roślin naczyniowych, wraz
z określeniem ich ilościowości w 5. stopniowej skali. Metoda jest bardzo pracochłonna
i czasochłonna.
Polska metoda makrofitowa dla rzek opisana w niniejszym rozdziale w dużym stopniu
opiera się na systemie angielskim Mean Trophic Rank – MTR oraz francuskim – Indice
Biologique Macrophytique en Rivičre – IBMR. Metody te były od wielu lat stosowane
w Polsce w ramach badań naukowych.
1. Makrofitowa Metoda Oceny Rzek – wytyczne metody

Makrofitowa Metoda Oceny Rzek (MMOR) opracowana została w roku 2006 a jej dokład-
ny opis został przedstawiony w roku 2010 w formie podręcznika z płytą CD (Szoszkiewicz
i in. 2010). Metoda opiera się na ilościowej i jakościowej ocenie roślin wodnych i szuwaro-
wych występujących na wyznaczonym odcinku badawczym rzeki. W oparciu o badania bota-
niczne oblicza się wskaźnik liczbowy – Makrofitowy Indeks Rzeczny (MIR), który pozwala
na ocenę stanu ekologicznego zgodnie z wymaganiami Ramowej Dyrektywy Wodnej.
Makrofitowa Metoda Oceny Rzek może być stosowana we wszystkich typach rzek
w Polsce. Można ją stosować w naturalnych ciekach jak i w przypadku silnie zmienionych
częściach wód. Metoda nadaje się również do oceny całkowicie sztucznych cieków, ta-
kich jak kanały i większe rowy. Badania najdogodniej prowadzi się w mniejszych ciekach,
w których brodząc w rzece można dotrzeć do wszystkich roślin rosnących w korycie, ale
metoda może być także stosowana w największych rzekach. Zarówno procedury terenowe,
jak i ogólne zasady klasyfikacji w oparciu o indeks MIR, są identyczne dla wszystkich ty-
pów rzek występujących w Polsce.
82
1.1.1. Wybór stanowiska badawczego na potrzeby monitoringu
Badania monitoringowe na potrzeby Ramowej Dyrektywy Wodnej mają na celu ocenę stanu
ekologicznego dłuższych odcinków rzek zwanych Jednolitymi Częściami Wód (JCW). Od-
cinki takie mają zwykle długość wielu kilometrów i wybierając odcinek do badań musimy
się kierować szeregiem kryteriów. Po pierwsze musi to być odcinek reprezentatywny dla
całej JCW. Dodatkowo, stanowisko musi być dostępne dla badających, w takim stopniu aby
można było przeprowadzić dogodnie obserwacje roślin rozwijających się w korycie. Tylko
wtedy badania terenowe pozwolą na uzyskanie dokładnych wyników. Zbyt grząski substrat
dna czy zbyt duża głębokość mogą w dużym stopniu utrudnić szczegółową penetrację kory-
ta rzecznego i dodatkowo stwarzać zagrożenie dla prowadzących badania. Zdarza się też, że
zbyt strome lub grząskie brzegi całkowicie uniemożliwiają dostęp do rzeki. Niekiedy dostęp
do rzeki może być niemożliwy ze względu na opłotowania, które tworzy się wokół różnego
typu obiektów przemysłowych, magazynów czy prywatnych posesji. Wybór stanowiska ba-
dawczego musi być więc dopasowany do spotkanych w terenie warunków.
Sprawne przeprowadzenie badań w terenie wymaga uprzedniego rozpoznania danych
kartograficznych. Pomocne są w tym zarówno mapy topograficzne jak i różnego typu prze-
glądarki internetowe, jak Google Earth, Google Maps, Geoportal lub Zumi. Źródła interneto-
we oprócz klasycznych map posiadają opcję zdjęć satelitarnych oraz różnego rodzaju infor-
macje geograficzne i turystyczne, ułatwiające poruszanie się po terenie. Na etapie rozpozna-
nia kartograficznego, przygotowujący się do wyjazdu powinni zwrócić uwagę na możliwości
dojazdu do rzeki, rozpoznać użytkowanie terenu, oszacować usytuowanie obiektów istotnie
wpływających na stan wód, takich jak źródła zanieczyszczeń punktowych, aglomeracje oraz
jeziora i stawy rybne. Odpowiednie przygotowanie się do wyjazdu ułatwi wybranie punk-
tu badawczego stosunkowo dostępnego, jak i charakteryzującego się reprezentatywnością
w stosunku do całej JCW. Przed wyjazdem należy wybrać optymalny odcinek badawczy
oraz jeden lub dwa alternatywne, gdy w terenie okaże się, że z jakiegoś powodu stanowisko
będzie niedostępne lub nieodpowiednie do badań. Proponowany odcinek rzeki musi być dość
długi – przynajmniej około kilometra, tak aby w terenie można było wybrać dobrze dostępny
i odpowiednio bogaty w gatunki odcinek badawczy o długości 100 m.
Na etapie wyjazdu terenowego należy liczyć się z koniecznością lustracji rzeki na dy-
stansie co najmniej kilkuset metrów, a w przypadku słabego rozwoju roślin nawet kilku
kilometrów. Podstawowym kryterium doboru stanowiska jest obfitość i różnorodność
roślin wodnych – należy wybrać miejsce gdzie rośliny wodne są najsilniej rozwinięte
i zróżnicowane. Rozwój makrofitów w biegu rzeki jest bardzo nierównomierny i natural-
nym zjawiskiem jest przeplatanie się odcinków obficie porośniętych, ze słabiej pokrytymi
roślinnością, czy niekiedy całkowicie jej pozbawionych. Należy jednak pamiętać, że na
dystansie około kilometra, prawie w każdej rzece można znaleźć odcinek o dobrze wy-
kształconych makrofitach.
Na precyzyjność oceny rzeki w oparciu o makrofity wpływa nie tylko stopień pokrycia
koryta roślinami ale także ich różnorodność. Rozwój poszczególnych gatunków uwarun-
kowany jest specyficznymi warunkami siedliskowymi, toteż największa bioróżnorodność
występuje w zróżnicowanych warunkach. Odcinek na którym będą przeprowadzone badania
powinien być więc możliwie urozmaicony z ekologicznego punktu widzenia. Wybierając
83
położenie odcinka badawczego w terenie, należy więc zwrócić uwagę na możliwe zróżni-
cowanie prędkości przepływu, zacienienia i rodzaju materiału koryta. Korzystne jest gdy
w obrębie odcinka badawczego występują różne sposoby użytkowania terenu sąsiadującego
(np. las/łąka/grunty orne/teren zabudowany).
Wyznaczając położenie odcinka badawczego, należy pamiętać o zachowaniu dystansu
względem różnego rodzaju konstrukcji inżynieryjnych, jak mosty, jazy, progi i inne.
Podłoże, na którym rozwijają się rośliny w takich miejscach jest silnie zmienione i skła-
da się z materiałów budowlanych lub innych umocnień pochodzenia antropogenicznego.
Warunki hydrologiczne są tam często odmienne, ze względu na towarzyszące pracom in-
żynierskim pogłębianie i profilowanie koryta oraz przewężenia nurtu. Dodatkowo wzrost
roślin w okolicy budowli jest cyklicznie zaburzany w związku z realizowanymi pracami
konserwacyjnymi. Jeśli badana rzeka (oceniana Jednolita Część Wód) ma naturalny cha-
rakter i nie jest silnie przekształconym ciekiem, reprezentatywne stanowisko badawcze nie
powinno być usytuowane w miejscu oddziaływania budowli inżynieryjnych. Dystans od
posadowionych konstrukcji inżynieryjnych powinien być odpowiednio duży w zależności
od wielkości budowli, przy czym nie powinien być nigdy mniejszy niż 100 m od mostu
i 300 m od budowli piętrzących.
Przy wyznaczaniu odcinka badawczego w rzekach należy zwrócić uwagę na jego usy-
tuowanie względem zbiorników wód stojących. Ocena rzek na wypływach z jezior i sta-
wów jest nieodpowiednia, gdyż panujące tam warunki abiotyczne i biologiczne odpowia-
dają warunkom występującym w wodach stojących. Badany odcinek powinien być usytu-
owany przynajmniej w odległości 1 km od wypływu ze zbiornika. Wybór odpowiedniego
stanowiska badawczego zajmuje najczęściej więcej czasu (zarówno w części studyjnej,
jak i w terenie) niż samo przeprowadzenie badań na tym stanowisku.
1.1.2. Długość odcinka badawczego

Długość odcinka badawczego powinna wynosić 100 metrów. Badania wykazały, że dla wy-
stępujących w Polsce typów rzek, taki dystans zapewnia wystarczającą liczbę gatunków
wskaźnikowych, aby ocena stanu ekologicznego była precyzyjna. Jeśli roślinność jest sła-
bo rozwinięta i uboga w gatunki należy prowadzić badania na dłuższych odcinkach (do
500 m). W sytuacji gdy występują trudności z wyznaczeniem odcinka o długości 100 m
(np. gdy brzegi są bardzo strome a koryto jest grząskie), można prowadzić badania na krót-
szym dystansie (jednak powyżej 50 m), szczególnie gdy roślinność jest dobrze rozwinięta.
Prowadzenie badań na odcinku o długości innej niż standardowe 100 m, należy wykazać
w formularzu terenowym.
Przyjmuje się, że precyzyjne badania wymagają występowania przynajmniej osiem
gatunków wskaźnikowych. Liczba bioindykatorów może być mniejsza, jeśli są to w więk-
szości gatunki stenobiotyczne, czyli najczulsze bioindykatory. Są to roślinny, których waga
wartości wskaźnikowych (W) wynosi 2 lub 3. Jeśli nie można wyznaczyć odcinka rzeczne-
go z dostateczną liczbą gatunków, to nie można realizować badań makrofitowych i do oceny
stanu ekologicznego należy zastosować inną grupę organizmów.
84
1.1.3. Dokumentacja lokalizacji stanowiska
Wybrane w terenie stanowisko oznacza się na mapie kartograficznej lub innych materiałach
które wykorzystywano w terenie (np. wydruki rzutów z przeglądarek internetowych Google
Earth, Google Maps, Geoportal lub Zumi lub w formie elektronicznej). Dodatkowo należy
dokonać pomiaru współrzędnych GPS. W celu zapewnienia maksymalnej precyzji, pomiar
powinien być wykonywany w miejscu nieosłoniętym koronami drzew. Należy zaznaczyć
położenie punktu wykonywania pomiaru GPS na szkicu sytuacyjnym odcinka badawczego
w formularzu terenowym.
1.1.4. Okres badań badań makrofitów

Badania makrofitów prowadzi się w terminie ich odpowiednio zaawansowanego rozwoju,
który jest optymalny w lipcu i sierpniu. Dopuszczalne jest wydłużenie okresu badań od
połowy czerwca do połowy września. W przypadku zaistniałych wątpliwości, np. związa-
nych z małą liczbą zidentyfikowanych gatunków lub niemożliwością identyfikacji roślin
z powodu niekorzystnego rozwoju fenotypowego, można powtórzyć badania w innym ter-
minie. Gatunki, których rozpoznanie może być trudne na początku sezonu wegetacyjnego
to, np. rzęśle lub jaskry wodne (włosieniczniki). Od połowy lipca mogą być problemy
z identyfikacją turzyc, gdyż po przekwitnięciu brak jest organów generatywnych znacznie
ułatwiających ich rozróżnienie. Ponadto u wielu krasnorostów (m.in. Audouinella, Batra-
chospermum, Lemanea) optimum rozwoju plech przypada na zimny okres roku (od jesieni
do wiosny) i prowadząc badania w środku lata można nie stwierdzić ich występowania,
podczas gdy wiosną i jesienią mogą występować licznie. W przypadku rzek,w których
dominują gatunki trudne do identyfikacji lub występują wymienione powyżej rodzaje kras-
norostów, należałoby zaplanować dwa terminy badań – jeden na początku wegetacji i drugi
w późniejszej fazie wegetacji.
1.1.5. Potrzeby personalne związane z badaniami

Badania terenowe powinny być wykonywane co najmniej w dwuosobowym zespole (Rys.
1). Konieczność wykonywania prac terenowych w zespole spowodowana jest przede
wszystkim względami bezpieczeństwa. Praca zespołowa bardzo usprawnia badania tere-
nowe, szczególnie w warunkach, gdy jedna osoba brodzi w rzece. Osoba pozostająca na
brzegu asekuruje osobę brodzącą w wodzie oraz ją wspomaga, m.in. wypełniając formularz
terenowy, szkicując plan sytuacyjny, dokonując pomiaru GPS, wykonując konserwację glo-
nów, przygotowując makrofity do zielnikowania, wykonując fotografie, itp.
1.1.6. Warunki utrudniające badania makrofitów

Badania makrofitów, w różnych okolicznościach mogą być znacznie utrudnione, a czasem
nawet niemożliwe do realizacji. Utrudnienia mogą być spowodowane głównie niesprzyja-
jącymi warunkami pogodowo-hydrologicznymi, niedostępnością terenu czy zniszczeniem
roślin przez człowieka. Jeśli utrudnienia te stwarzają zagrożenie dla wykonujących badania
85
Rys. 1. Badania makrofitowe w rzekach najlepiej prowadzić w zespołach dwuosobowych, gdzie jedna oso-
ba prowadzi obserwacje brodząc w rzece a druga ją asekuruje z brzegu (Fot. K. Szoszkiewicz)
lub gdy uzyskane wyniki mogą być nieprecyzyjne, należy przełożyć badania na inny termin.
W niektórych sytuacjach rozwiązaniem może być przesunięcie stanowiska badawczego na
inny odcinek rzeki. Główne przyczyny mogące uniemożliwić badania makrofitów w rze-
kach wymieniono poniżej:
• Opady deszczu w znacznym stopniu utrudniają prowadzenie badań. Po pierwsze po-
falowana i zmącona woda negatywnie wpływa na przezroczystość wody i widoczność ro-
ślin zanurzonych. Co więcej utrudnione jest wykonywanie fotografii i prowadzenie notatek.
W miarę możliwości, powinno się przesunąć termin badań na okres bezdeszczowy.
• Wysoki poziom wody zdarzaja się po obfitych i długotrwałych opadach. Warunki
takie mogą utrudnić poruszanie się w korycie, a nawet dostęp do rzeki. Dodatkowo, opa-
dy powodują zmniejszenie się przezroczystości wody, wynikające ze wzrostu mętności lub
silnej turbulencji. Jeśli stwierdzimy epizodyczny wysoki stan wód należy przesunąć termin
badań o kilka dni lub tygodni, aż woda opadnie. W przypadku zniszczeń spowodowanych
katastrofalnymi stanami i powodziami, należy poczekać na odbudowanie się roślinności
przez okres co najmniej miesiąca.
• Niedostateczne warunki świetlne uniemożliwiają prowadzenie badań wieczorową
porą, szczególnie w zacienionym terenie lub w głębokiej wodzie. Należy pamiętać, że wa-
runki świetlne w wodzie są gorsze niż w powierzchni. Niedostateczne oświetlenie utrudnia
szczególnie badania makrofitów zanurzonych i łatwo można przeoczyć drobne rośliny roz-
wijające się na dnie. Zbyt słabe oświetlenie powinno być powodem przesunięcia badań na
inny termin.
86
• Wycinanie i niszczenie roślin wodnych jest wynikiem działalności człowieka zwią-
zanej z regulacją rzek, odmulaniem, wykaszaniem dna, hakowaniem roślinności, wyka-
szaniem skarp i brzegów koryta lub działalnością rekreacyjną (stanowiska wędkarskie,
kąpieliska). Proces odtwarzania się roślinności, po przeprowadzeniu prac regulacyjnych
i odmulania, może trwać nawet kilka lat. W takiej sytuacji należy wybrać inny odcinek rzeki
do badań. Łagodniejsza ingerencja, jak np. wykaszanie, powoduje stosunkowo krótkotrwałe
zmiany w roślinności, uniemożliwiające badania przez okres kilku tygodni.
• Trudny dostęp do stanowiska może bardzo utrudnić realizację badań lub je całko-
wicie uniemożliwić. Przyczyną może być np. zabagnienie, bardzo gęste zakrzaczenia lub
stromy brzeg. Takie okoliczności wymagają wybrania innego odcinka rzeki do badań.
• Brak pozwolenia właściciela terenu. Jest to sytuacja bardzo rzadka, gdyż dostęp do
rzeki w pasie przybrzeżnym jest prawnie gwarantowany. Niekiedy jednak może być prob-
lem z dotarciem do stanowiska, gdy przyległy teren jest większą posiadłością zabezpieczo-
ną przed wejściem osób postronnych.
• Duża głębokość wody. W takim przypadku należy badania wykonać z brzegu rzeki,
nie brodząc w niej (Rys. 2).
Rys. 2. Jeśli rzeka jest zbyt głęboka aby w niej brodzić badania można wykonać z brzegu
(Fot. K. Szoszkiewicz)
87
1.1.7. Sprzęt niezbędny w badaniach
Spodniobuty lub wodery umożliwiają poruszanie się w korycie rzecznym i pozwalają na
dogodne prowadzenie obserwacji roślin i pobieranie prób z koryta rzeki. Kalosze sięga-
jące do kolan, mają zastosowanie jedynie w wyjątkowo płytkich ciekach, czyli w prak-
tyce bardzo rzadko.
Sprzęt BHP – wg instrukcji BHP właściwej dla jednostki wykonującej badania. Pod-
czas przeprowadzania badań w korycie rzecznym należy zachować szczególne środki
ostrożności. Badania powinny być realizowane przez co najmniej dwuosobowe zespoły
badawcze. Osoba wykonująca badania w nurcie rzeki powinna być nieustannie aseku-
rowana przez współpracownika z brzegu. W razie występowania rwącego przepływu
osoba pracująca w wodzie powinna być dodatkowo zabezpieczona liną. Należy unikać
brodzenia w rzekach o niewidocznym dnie, szczególnie charakteryzujących się okreso-
wymi wezbraniami.
Kamizelki ratunkowe stanowią obowiązkowe wyposażenie prowadzących badania w rze-
kach, jak i innych typach wód.
Telefony komórkowe – osoby wykonujące badania powinny być zaopatrzone w telefony
komórkowe umożliwiające, w razie wystąpienia sytuacji kryzysowych, kontakt z właś-
ciwymi służbami.
Odbiornik GPS – pozwala na ustalenie współrzędnych stanowiska badawczego. W terenie
optymalny jest model o kieszonkowych wymiarach, wodoszczelny, przystosowany do
pracy w różnych warunkach pogodowych.
Mapy – w skali 1:50 000 lub dokładniejsze, umożliwiające dotarcie do stanowiska oraz
odczytanie użytkowania terenu. Wiele przydatnych informacji geograficznych na temat
planowanego miejsca badań można znaleźć na stronie internetowej www.geoportal.gov.
pl;
Protokół terenowy – pamiętać o zabraniu dodatkowych kilku egzemplarzy na wypadek
zniszczenia lub zamoczenia (patrz załączniki).
Podkładka do notatek – jeśli jest to możliwe można użyć podkładki z wodoszczelną osło-
ną lub dużą, jasną, plastikową torbą (dla ochrony formularza i umożliwienia pisania
podczas opadów atmosferycznych).
Ołówek z gumką lub ewentualnie długopis – ołówek jest bardziej praktyczny, ponieważ
nanoszenie zmian w razie pomyłki jest łatwiejsze. Ołówek pozwala na prowadzenie no-
tatek na zawilgoconym papierze, co jest niemożliwe w przypadku długopisu.
Grabki teleskopowe oraz wieloramienna kotwica są pomocne przy wyławianiu roślin
z głębszych miejsc, w których brodzenie jest niemożliwe i/lub niebezpieczne. Korzysta-
nie z grabek jest efektywne, gdy osadzone są na odpowiednio długim stylisku. Szcze-
gólnie przydatne są teleskopowe styliska oferowane w sklepach wędkarskich, które po
rozłożeniu mają co najmniej 3m.
Tyczka geodezyjna – pomocna przy przemieszczaniu się w rzece, powinna być zaopatrzo-
na w podziałkę do pomiaru głębokości wody.
Okulary polaryzacyjne eliminują refleksy świetlne powstałe po odbiciu się promieni sło-
necznych od powierzchni wody i pozwalają obserwować środowisko podwodne bez
drażniących oczu odblasków, ze zwiększonym kontrastem i podkreślonymi wyraźnymi
kolorami.
88
Torby foliowe, najlepiej z zamknięciem strunowym w różnych wielkościach.
Koperty papierowe do zbierania prób mszaków. Przed włożeniem roślin do koperty nale-
ży je najpierw w miarę możliwości przepłukać z zanieczyszczeń (cząsteczki podłoża,
bezkręgowce wodne) i osuszyć. Nie należy zbierać zbyt dużej ilości materiału do jednej
koperty, ponieważ może to spowodować jej zniszczenie.
Zakręcane fiolki do zbierania prób glonów w celu ich późniejszego oznaczenia (opcjonal-
nie substancja konserwująca do glonów).
Przenośna chłodziarka do transportu prób roślin z terenu do laboratorium. W chwili obec-
nej dostępne są różne typy chłodziarek, jednak najlepiej sprawdzają się urządzenia za-
opatrzone w radiator chłodzony wentylatorem elektrycznym, które można podłączyć do
samochodowego gniazda elektrycznego.
Instrukcja badań terenowych – konieczne szczególnie w przypadku początkujących
badaczy.
Klucze botaniczne – podczas badań terenowych najlepiej sprawdzają się klucze botaniczne
opierające się na cechach łatwych do zidentyfikowania gołym okiem bądź z wykorzy-
staniem lupy.
Aparat fotograficzny – powinien być zaopatrzony w filtr polaryzacyjny, który eliminuje
odblaski światła od powierzchni wody, zwiększa kontrast i podkreśla kolory. Bardzo
praktyczne są aparaty wodoszczelne, które umożliwiają wykonywanie zdjęć pod wodą.
Dostępne są również torby do wykonywania zdjęć podwodnych dla aparatów fotogra-
ficznych do tego nie przystosowanych. Wykonywanie zdjęć podwodnych wymaga sil-
nej lampy błyskowej (przenikanie
światła w toni wodnej jest silnie
ograniczone). W celu wykonania
zdjęć detali badanych roślin należy
wykorzystywać obiektywy makro
umożliwiające wykonywanie zdjęć
z małej odległości (poniżej 25 cm).
Ręczna lupa (x10) – do obserwacji
drobnych detali przy identyfikacji
gatunków, szczególnie mszaków
i glonów.
Skrzynka „oglądowa” do obserwacji
podwodnych. Skrzynki takie skła-
dają się z plastikowego tubusu oraz
szklanej szyby na jednym końcu.
Po zanurzeniu skrzynki przez szy-
bę można obserwować rośliny pod
powierzchnią wody nawet w miej-
scach silnie wzburzonych (Rys. 3).
Skrzynka oglądowa ma szerokie
zastosowanie w wodach płynących
i jest bardzo przydatna w realizacji
metody MMOR Rys. 3. Skrzynka oglądowa do obserwacji podwodnych
(Fot. K.Szoszkiewicz)
89
Spośród innych elementów wyposażenia, które może być przydatne opcjonalnie w nie-
których okolicznościach można wymienić rękawice gumowe, taśmę miarową, laserowy
miernik odległości oraz słupki do oznakowania początku i końca odcinka badawczego oraz
przydatne podczas pobierania prób roślin charakteryzujących się ostrymi brzegami liści (tu-
rzyce) lub podczas badania silnie zanieczyszczonych cieków.
1.1.8. Aspekty bezpieczeństwa prac terenowych

Koniecznym jest, aby badania terenowe prowadzić z zachowaniem warunków BHP. Przed
przystąpieniem do badań należy określić występujące ryzyko, zarówno związane z reali-
zowanymi badaniami, jak i z dojściem do stanowiska badawczego. W szczególności nale-
ży zwrócić uwagę na: stabilność podłoża, stromość brzegu, obecność ludzi (oddalenie od
osiedli ludzkich), zagrożenie ze strony zwierząt domowych i hodowlanych oraz inne.
Nie należy rozpoczynać badań jeśli jest to związane z narażaniem się na istotne nie-
bezpieczeństwo. W przypadku stwierdzenia zagrożenia w trakcie realizacji badań, należy
przerwać pracę.

Wykonując badania w terenie, oceniany odcinek rzeki należy spenetrować dwukrotnie,
przechodząc cały dystans w dwóch kierunkach (Rys. 4). Pozwala to na dokładniejsze obser-
wacje roślinności rozwijającej się w korycie.
Najkorzystniejsze jest wykonanie badań brodząc w korycie rzeki. Przemieszczać nale-
ży się kursem zygzakowatym, obejmując obserwacjami całą szerokość cieku. Makrofity
Rys. 4. Schemat badań makrofitowych w terenie (Fot. K. Pietruczuk)
90
zanurzone pod wodą zazwyczaj najkorzystniej widać idąc w górę cieku (nie ogranicza się
widoczności zmąconymi osadami dennymi). Drugie przejście dystansu odcinka badawczego
sugeruje się wykonać w odwrotnym kierunku, nawet częściowo brzegiem, gdy woda ulega
zmąceniu, gdyż odmienna perspektywa obserwacji pozwala na dostrzeżenie dodatkowych
elementów znajdujących się pod wodą. Do obserwacji podwodnych należy wykorzystać
skrzynkę oglądową lub inne porównywalne narzędzie.
W przypadku rzek głębokich brodzenie nie jest możliwe na całej szerokości rzeki. Pe-
netracja rzek może być też niemożliwa w przypadku cieków o bardzo grząskim i niestabil-
nym podłożu. W takiej sytuacji badania należy prowadzić z łodzi lub z brzegu.
Użycie łodzi, kajaku lub pontonu jest możliwe w rzekach o spokojnym nurcie, od-
powiednio głębokich i pozbawionych przeszkód w postaci powalonych drzew. Z reguły
badania prowadzone z łodzi są bardziej czasochłonne.
Badania makrofitowe metodą MMOR można realizować z brzegu, bez penetrowania
całej szerokości koryta. Należy wtedy brodzić skrajem rzeki, a rozwijające się głębiej rośli-
ny należy wyławiać za pomocą sprzętu do wyławiania roślin (wieloramiennej kotwicy, gra-
bek teleskopowych, itp.). Realizując badania z brzegu optymalnym rozwiązaniem jest prze-
prowadzanie badań po obu stronach cieku. W takiej sytuacji, przy wykorzystaniu sprzętu do
wyławiania roślin, możliwe jest często dokładne zbadanie roślinności na całej powierzchni
koryta. W dużych i szerokich rzekach, gdzie przeprawienie się na drugi brzeg wymaga
korzystania z odległego o wiele kilometrów mostu, lub gdy prowadzenie badań po jednej
stronie jest niemożliwe ze względu na niedostępność terenu badania można prowadzić tyl-
ko z jednego brzegu. W takim wariancie badania można wykonywać wtedy, gdy można
spenetrować powierzchnię o wielkości co najmniej 500 m2, czyli przy odcinku o długości
100 m przybrzeżny pas badawczy musi mieć szerokość powyżej 5 m.
Podstawowym elementem prac w terenie jest wypełnienie protokołu terenowego. Wzór
protokołu jest zamieszczony na końcu niniejszego rozdziału. Aktualny formularz jest za-
wsze dostępny na stronie internetowej MMOR. Opracowano dwie wersje protokołu: dla
rzek nizinnych (Załącznik nr 1, 3) oraz rzek wyżynnych i górskich (Załącznik nr 2, 3).
Różnią się one wykazem gatunków.
Formularz protokołu składa się z dwóch stron: pierwsza dotyczy części botanicznej
(Nr 1, 2) a odwrotna strona przeznaczona jest do zebrania różnych danych siedliskowych
(Nr 3), naszkicowania planu sytuacyjnego oraz sporządzenia wykazu zebranych na sta-
nowisku prób do oznaczenia w laboratorium.
Część pierwsza formularza terenowego przeznaczona jest do wykazania taksonów ros-
nących w wodzie wraz z podaniem ich ilościowości. Lista roślin zawarta na formularzu
terenowym stanowi jedynie podstawowy zestaw najczęściej występujących gatunków. Są
wśród nich gatunki nie posiadające wartości wskaźnikowej ale bardzo często spotykane.
Taka skrócona lista jest łatwiejsza do wypełniania w terenie a brakujące na niej taksony to
rzadziej spotykane rośliny, które jeśli zostaną zidentyfikowane to należy je dopisać w pu-
stych polach w sekcji „Inne gatunki”.
Przed opuszczeniem stanowiska badawczego należy sprawdzić kompletność wypeł-
nionego formularza. Niedopuszczalne jest odtwarzanie informacji po powrocie z terenu
ze względu na duże ryzyko popełnienia błędu. Jedyne dopuszczalne zmiany w formula-
rzu, które mogą być wprowadzone po powrocie dotyczą makrofitów, których identyfika-
cja odbywała się w laboratorium (m.in. glonów makroskopowych, mchów, wątrobowców,
91
rdestnic, jaskrów wodnych, turzyc, rzęśli, ramienic) ale ich udział w pokryciu musi być
określony już w terenie.
Oznaczanie gatunków należy wykonać na miejscu w terenie. W razie potrzeby po-
biera się próby roślin trudnych do identyfikacji, które oznacza się później w laboratorium.
W przypadku roślin chronionych, np. większości jaskrów wodnych (włosieniczników), nie
należy zbierać roślin w terenie, lecz wykonać dokładne fotografie, umożliwiające póź-
niejszą identyfikację. Do najtrudniejszych w identyfikacji grup makrofitów, które zaleca
się zbierać w terenie w celu ich późniejszej weryfikacji w laboratorium, należą przede
wszystkim: sity, rdestnice wąskolistne, rzęśle, mchy, wątrobowce i glony makroskopowe.
Mchy, wątrobowce i ramienice można z powodzeniem wysuszyć i oznaczać nawet wiele
tygodni lub miesięcy później po uprzednim namoczeniu w wodzie. Chociaż w przypad-
ku wątrobowców zaleca się oznaczanie w stanie świeżym, gdyż tylko wtedy ciała olei-
ste w cytoplazmie komórek nie są zdeformowane. Rośliny naczyniowe i glony najłatwiej
identyfikować w stanie świeżym.
W przypadku części mszaków konieczne jest wykonanie preparatów mikroskopowych
w laboratorium z przekrojów poprzecznych łodyg i listków o grubości maksymalnie 2–3
komórek. Przekroje ogląda się zazwyczaj w powiększeniu 100–150x.
Podczas badań terenowych rejestruje się pokrycie wszystkich występujących makro-
fitów, w tym: roślin naczyniowych, mchów, wątrobowców i glonów makroskopowych.
Uwzględnia się wszystkie rośliny rosnące na stałe w wodzie (przynajmniej przez 90% okre-
su wegetacji ich miejsce zakorzenienia znajduje się pod wodą).
Należy pamiętać, że na standardowym formularzu terenowych wydrukowany jest je-
dynie podstawowy zestaw najczęściej występujących gatunków. Prowadząc badania iden-
tyfikujemy wszystkie taksony rosnące w wodzie i te których nie znaleziono na formularzu
należy dopisać w pustych polach w sekcji „Inne gatunki”.
Dla każdego z gatunków określa się stopień pokrycia dna 100 m odcinka rzeki, według
dziewięciostopniowej skali (Tab. 1).
Na formularzu terenowym przedstawiamy odręczny szkic odcinka badawczego. Za-
znaczamy na nim punkty orientacyjne pozwalające na odszukanie odcinka w terenie przez
zespół wykonujący ponowne badania (np. w ramach badań sprawdzające w ramach audytu).
Punkty odniesienia to np. droga, budowle
wodne, głazy, kępy krzewów, powalo- Tabela 1. Skala ilościowości do oceny pokrycia roślin
ne drzewa, linia lasu, itp. Na szkicu za- Procentowy udział
Współczynnik pokrycia
znacza się także stanowiska makrofitów w pokryciu
ważnych z punktu widzenia oceny stanu 1 <0,1%
ekologicznego (np. mszaków, rdestnic), 2 0,1–1%
które nie powinny być przeoczone przy
3 1–2,5%
ponownym badaniu. Należy zaznaczyć
też kierunek przepływu wody. 4 2,5–5%
Badania terenowe muszą być uzu- 5 5–10%
pełnione dokumentacją fotograficzną. 6 10–25%
Przynajmniej jedno ze zdjęć powinno
7 25–50%
przedstawić ogólny charakter odcinka
badawczego. Jeśli stanowisko jest zróżni- 8 50–75%
cowane to należy wykonać więcej zdjęć. 9 75–100%
92
Dodatkowo należy sfotografować gatunki, co do których identyfikacji mamy wątpliwości
oraz te, których rozwój w danych warunkach jest nietypowy lub/i zaskakujący.
1.3. Badania laboratoryjne/studyjne

Wszystkie rośliny naczyniowe identyfikuje się do gatunku, natomiast wszystkie glony ma-
kroskopowe oraz większość wątrobowców i mchów do rodzaju. Identyfikację makrofitów
można oprzeć na przygotowanych przez twórców metody publikacjach: Klucz do oznacza-
nia makrofitów dla potrzeb oceny stanu ekologicznego wód powierzchniowych w Polsce
(Szoszkiewicz i in. 2008) oraz Klucz do oznaczania mchów i wątrobowców wodnych dla
potrzeb oceny stanu ekologicznego wód powierzchniowych w Polsce (Jusik 2012). Wydaw-
nictwa te zostały przygotowane w formie drukowanej (rozpowszechniane przez Główny
Inspektorat Ochrony Środowiska) oraz elektronicznej w formacie pdf (rozpowszechniane
na stronie Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska oraz Katedry Ekologii i Ochrony
Środowiska Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu. Ponadto można skorzystać z innych
istniejących kluczy botanicznych.
Najdokładniejsza identyfikacja makrofitów może być wykonana w stanie świeżym,
a rośliny wodne, szczególnie zanurzone, bardzo szybko więdną i ulegają destrukcji. Na za-
chowanie świeżego pokroju pozwala przechowywanie roślin bez wody w zamkniętych tor-
bach foliowych (najlepiej w torbach ze szczelnym zamknięciem strunowym), gdzie rośliny
mogą przetrwać w bardzo dobrym stanie przez co najmniej 3 dni w temperaturze pokojo-
wej. Umieszczenie torby w lodówce, w temperaturze 4oC, przedłuża możliwość przechowy-
wania prób do około tygodnia.
Dłuższe przechowywanie roślin wymaga ich zielnikowania ale identyfikacja takso-
nomiczna w tej formie jest zwykle trudniejsza, a w przypadku niektórych gatunków nie-
możliwa. Zbiór zielnikowy pozwala na weryfikację identyfikacji różnych rzadszych i trud-
niejszych gatunków, wykonywaną okresowo przy okazji spotkań z taksonomami wyspe-
cjalizowanymi w poszczególnych grupach systematycznych roślin. Zebrane rośliny należy
odpowiednio sprasowane suszyć i oznakować etykietą oraz sporządzić listę ich kluczowych
cech identyfikacyjnych.
W przypadku roślin wodnych szerokie zastosowanie ma dokumentacja fotograficzna.
Ze względu na szybki proces zmiany pokroju roślin po wyjęciu z wody wiele istotnych
dla identyfikacji cech jest niewidocznych po kilku dniach po zebraniu nawet w przypadku
prawidłowego ich zielnikowania. Dokumentacja w formie fotografii cyfrowych pozwala na
rzetelną identyfikację roślin w dowolnym terminie po zakończeniu prac terenowych.
W przypadku mchów i wątrobowców przechowywanie i zielnikowanie nie sprawia-
ją kłopotów. Rośliny te nie niszczą się przy zebraniu i łatwo się zasuszają, zachowując
wiernie niemal wszystkie cechy diagnostyczne i taksonomiczne. Wysuszone mszaki przed
rozpoczęciem ich identyfikacji należy nawilżyć mocząc je w ciepłej wodzie przez 20–30
minut. W ten sposób można dokonywać precyzyjnej identyfikacji po upływie wielu mie-
sięcy, czy nawet lat. Próbki mszaków przechowujemy wysuszone w papierowych koper-
tach zielnikowych.
Glony makroskopowe zbiera się do pojemników z wodą z zapewnieniem przestrzeni
powietrza ponad wodą. Po powrocie do laboratorium próby należy umieścić w lodówce.
Kilka kropel etanolu wydłuża możliwość przechowywania, ale może utrudnić identyfikację
93
niektórych gatunków poprzez wypłukanie chlorofilu. Nie należy używać formaliny. Można
natomiast używać płynu Lugola.
Ramienice mogą być przetrzymywane w 4% roztworze formaliny lub wysuszone.
W przypadku okazów kleistych wysuszający arkusz powinien być przykryty z kawałkiem
woskowanego papieru lub polietylenem, tak aby okaz nie przylepił się do wysuszającego
papieru gazetowego.
Laboratorium biologiczne na potrzeby realizacji metody MMOR powinno być wyposa-
żone w sprzęt niezbędny w identyfikacji roślin zebranych w terenie lub uprzednio zielniko-
wanych. W skład niezbędnego wyposażenia laboratorium biologicznego powinny wejść:
Lupa ręczna (powiększenie 10-krotne) do dokładniejszej obserwacji podstawowych cech
anatomicznych roślin naczyniowych oraz mszaków, bardzo łatwa do zastosowania także
bezpośrednio w terenie, np. jako ułatwienie identyfikacji rdestnic wąskolistnych.
Mikroskop stereoskopowy (płynne powiększenie od 5 do 75-krotne) z oświetleniem
przechodzącym i odbitym, najlepiej światłowodowym lub diodowym, nie podgrzewa-
jącym obserwowanego materiału roślinnego. Niezbędnym wyposażeniem mikroskopu
jest kamera cyfrowa umożliwiająca dokumentowanie oznaczanych okazów oraz wyko-
nywanie pomiarów wielkości organów. Okulary szerokokątne zapewniają największy
komfort pracy. Mikroskop stereoskopowy umożliwia wygodną obserwację wielu cech
anatomicznych zarówno roślin naczyniowych, mchów, wątrobowców, jak i glonów ma-
kroskopowych, np. układ nerwów w liściach rdestnic, oskrzydlenie owoców szczawi,
budowę plew i plewek traw, budowę listków mchów i wątrobowców, w tym żebra oraz
sposób rozgałęzienia plech glonów makroskopowych.
Mikroskop świetlny (powiększenie od 40 do 1 000-krotne) wraz z kamerą cyfrową do ob-
serwacji budowy komórkowej oraz przekrojów glonów makroskopowych i mszaków.
Instrumenty do preparowania roślin: szkiełka podstawowe i nakrywkowe, tace do prepa-
racji, igły preparacyjne proste i zakrzywione, zestaw pęset, skalpele do preparacji orga-
nów, wykonywania przekrojów łodyg i liści.
Zlewki do zwilżania zasuszonych okazów zielnikowych: mszaków, ramienic, rzadziej in-
nych glonów makroskopowych i rdestnic wąskolistnych.
Rozcieńczony kwas solny do rozpuszczania inkrustacji ramienic oraz niektórych roślin
naczyniowych.
Roztwór rozmiękczający Pohla do rozmiękczania na zimno okazów zielnikowych roślin
naczyniowych. Roztwór ten nie odbarwia materiału roślinnego i nie plami zielnika.
Materiały do zielnikowania roślin: papier, taśma klejąca, etykiety, papier gazetowy.
Lodówka umożliwiająca dłuższe przechowywanie makrofitów zebranych w terenie.
1.4. Opracowanie wyników

Makrofitowa Metoda Oceny Rzek wykorzystuje właściwości indykacyjne makrofitów, któ-
rych występowanie pozwala obliczyć Makrofitowy Indeks Rzeczny (MIR) wskazujący
na stopień degradacji rzek. Poszczególnym gatunkom roślin wodnych przypisane są dwie
liczby wskaźnikowe. Pierwsza liczba, to tzw. liczba wartości wskaźnikowej – L wskazuje
na średni poziom trofii środowiska, w którym dany takson występuje. Wskaźnik L przyjmu-
je wartości w granicach od 1 dla zaawansowanej eutrofii do 10 dla oligotrofii. Druga liczba
wskaźnikowa, to tzw. współczynnik wagowy – W. Jest on miarą tolerancji ekologicznej
94
Tabela 2. Lista gatunków wskaźnikowych wykorzystywanych do obliczenia indeksu MIR w układzie
systematycznym i przypisane im wartości L i W
MIR MIR MIR
Gatunek Gatunek Gatunek
L W L W L W
GLONY Thelypteris palustris 6 1 Alopecurus geniculatus 4 1
Audouinella sp. 6 1 DWULIŚCIENNE Alisma plantago-aquatica 4 2
Batrachospermum sp. 6 2 Berula erecta 4 2 Butomus umbellatus 5 2
Chara sp. 6 2 Callitriche cophocarpa 5 2 Calla palustris 6 2
Cladophora sp. 1 2 Callitriche hamulata 9 3 Carex acuta 5 1
Enteromorpha sp. 1 2 Callitriche palustris 6 1 Carex acutiformis 4 1
Hildenbrandia rivularis 6 1 Caltha palustris 6 1 Carex paniculata 5 1
Hydrurus sp. 9 2 Ceratophyllum demersum 2 3 Carex riparia 4 2
Lemanea sp. 9 2 Ceratophyllum submersum 2 3 Carex rostrata 6 3
Lyngbya sp. 6 2 Cicuta virosa 6 2 Carex vesicaria 6 2
Mougeotia sp. 3 1 Hippuris vulgaris 4 1 Catabrosa aquatica 5 1
Oedogonium sp. 2 1 Hottonia palustris 6 2 Eleocharis palustris 6 2
Phormidium sp. 7 2 Hydrocotyle vulgaris 5 1 Elodea canadensis 5 2
Rhizoclonium sp. 1 1 Lysimachia thyrsiflora 7 3 Glyceria fluitans 5 2
Spirogyra sp. 4 1 Lysimachia vulgaris 4 1 Glyceria maxima 3 1
Stigeoclonium sp. 1 1 Mentha aquatica 5 1 Glyceria plicata 5 1
Ulothrix sp. 4 1 Menyanthes trifoliata 9 3 Hydrocharis morsus-ranae 6 2
Vaucheria sp. 2 1 Montia fontana 8 1 Iris pseudacorus 6 2
WĄTROBOWCE Myosotis palustris 4 1 Juncus bulbosus 10 1
Chiloscyphus sp. 8 2 Myriophyllum alterniflorum 8 1 Lemna gibba 1 3
Conocephalum conicum 7 1 Myriophyllum spicatum 3 2 Lemna minor 2 2
Jungermannia atrovirens 8 2 Myriophyllum verticillatum 5 2 Lemna trisulca 4 2
Marsupella sp. 10 3 Nasturtium officinale 5 2 Phalaris arundinacea 2 1
Nardia sp. 10 3 Nuphar lutea 4 2 Potamogeton acutifolius 6 1
Pellia sp. 7 2 Nymphaea alba 6 2 Potamogeton alpinus 7 2
Porella cordeana 6 1 Oenanthe aquatica 5 1 Potamogeton berchtoldii 5 2
Riccardia sp. 7 2 Peucedanum palustre 5 2 Potamogeton compressus 4 2
Riccia fluitans 5 1 Polygonum amphibium 4 1 Potamogeton crispus 4 2
Scapania sp. 9 3 Polygonum hydropiper 3 1 Potamogeton friesii 3 2
MCHY Polygonum persicaria 2 2 Potamogeton gramineus 7 1
Blindia acuta 10 3 Potentilla palustris 9 1 Potamogeton lucens 4 3
Brachythecium mildeanum 3 2 Ranunculus aquatilis 5 3 Potamogeton natans 4 1
Brachythecium rivulare 8 2 Ranunculus circinatus 5 2 Potamogeton nodosus 3 2
Bryum sp. 6 1 Ranunculus flammula 7 2 Potamogeton obtusifolius 5 2
Calliergonella cuspidata 8 2 Ranunculus fluitans 7 2 Potamogeton pectinatus 1 1
Cordiophorus sp. 10 2 Ranunculus lingua 8 2 Potamogeton perfoliatus 4 2
Cratoneuron sp. 8 2 Ranunculus peltatus 4 3 Potamogeton praelongus 6 3
Dichodontium sp. 9 2 Ranunculus sceleratus 2 1 Potamogeton pusillus 4 2
Dicranella palustris 10 2 Ranunculus trichophyllus 6 2 Potamogeton trichoides 2 2
Fissidens sp. 7 2 Rorippa amphibia 3 1 Sagittaria sagittifolia 4 2
Fontinalis antipyretica 6 2 Rumex hydrolapathum 4 1 Scirpus lacustris 4 2
Hygroamblystegium sp. 5 2 Scrophularia umbrosa 4 1 Scirpus maritimus 3 1
Hygrohypnum sp. 9 2 Sium latifolium 7 1 Scirpus sylvaticus 5 2
Leptodictyum riparium 1 1 Stachys palustris 2 1 Sparganium angustifolium 9 1
Philonotis sp. 9 2 Utricularia vulgaris 5 1 Sparganium emersum 4 2
Platyhypnidium riparioides 5 1 Veronica anagallis-aquat. 4 2 Sparganium erectum 3 1
Schistidium sp. 8 2 Veronica beccabunga 4 1 Sparganium minimum 7 1
Sciuro-hypnum plumosum 9 3 Veronica catenata 5 1 Spirodela polyrhiza 2 2
Sphagnum sp. 10 2 Veronica scutellata 7 1 Stratiotes aloides 6 2
Thamnium alopecurum 7 1 Viola palustris 9 1 Typha angustifolia 3 2
PAPROTNIKI JEDNOLIŚCIENNE Typha latifolia 2 2
Equisetum fluviatile 6 2 Acorus calamus 2 3 Wolffia arhiza 3 1
Equisetum palustre 5 2 Alisma lanceolatum 4 2 Zannichellia palustris 2 1
95
gatunku (od steno- do eurytopowości). Współczynnik wagowy W przyjmuje wartości od 1
dla gatunków eurytopowych (czyli roślin o szerokiej skali ekologicznej i przez to o słabej
wartości wskaźnikowej) do 3 dla stenotopowych (czyli roślin o wąskiej skali ekologicznej
i przez to o dużej wartości wskaźnikowej).
Makrofitowy Indeks Rzeczny wykorzystuje 153 taksony makrofitów, w tym 103 rośliny
nasienne, 3 paprotniki, 20 mchów, 10 wątrobowców oraz 17 glonów. Pełna lista bioindy-
katorów wraz z przypisanymi im wartościami L i W podana została w postaci tabelarycznej
(Tab. 2).
1.4.1. Obliczenie indeksu oceny MIR

Dokonana w terenie ocena botaniczna pozwala na obliczenie Makrofitowego Indeksu
Rzecznego. Ten liczbowy wskaźnik obliczany jest zgodnie z poniższą formułą:
∑(Li x Wi x Pi)
MIR = x 10
∑(Wi x Pi)
gdzie: MIR – Makrofitowy Indeks Rzeczny;

Li – liczba wartości wskaźnikowej dla stwierdzonego gatunku i;
Wi– współczynnik wagowy dla gatunku i;
Pi – współczynnik pokrycia dla gatunku i, według 9-cio stopniowej skali.
Wskaźnik MIR może przyjmować wartości od 10 (najbardziej zdegradowane) do 100

(najmniej zdegradowane). W przypadku rzek nizinnych najwyższe wartości MIR nie prze-
kraczają 60.
Obliczanie indeksu MIR można dogodnie prowadzić na komputerze wykorzystując
standardowe arkusze kalkulacyjne. Indeks można też obliczyć w internecie w trybie on-
line z wykorzystaniem modułu udostępnionego na stronie internetowej Katedry Ekologii
i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu.
1.4.2. Ocena stanu ekologicznego

Ramowa Dyrektywa Wodna wprowadziła system pięciu klas stanu ekologicznego wód po-
wierzchniowych odpowiadający stanowi: bardzo dobremu, dobremu, umiarkowanemu, sła-
bemu i złemu. Wartości graniczne indeksu MIR dla 5 klas stanu ekologicznego dla każdego
typu makrofitowego rzek podano poniżej (Tab. 3). Klasyfikacja badanego odcinka rzecz-
nego sprowadza się do dopasowania obliczonej wartości indeksu MIR do odpowiedniego
przedziału wartości granicznych przypisanych odpowiedniemu typowi rzecznemu.
2. Monitoring makrofitowy rzek w Polsce

Od roku 2007 metoda MMOR stosowana jest w ramach Monitoringu Państwowego reali-
zowanego przez wszystkie oddziały i delegatury Wojewódzkich Inspektoratów Ochrony
96
Środowiska na terenie całego kraju. Personel wykonujący badania, przeszedł cykl szkoleń,
obejmujący zarówno umiejętność identyfikacji makrofitów, jak i stosowanie metody MMOR
w terenie. Program szkoleniowy organizowany jest od strony merytorycznej przez Katedrę
Tab. 3. Wartości wskaźnika MIR dla typów makrofitowych rzek nizinnych Polski
Stan ekologiczny
Typ
Typ makrofitowy
wys. bardzo
dobry umiarkowany słaby zły
dobry
cieki wyżynne i górskie (> 200 m n.p.m.)
M-I Potoki alpejskie ≥ 65,6 (65,6–50,7> (50,7-38,8> (38,8-24,0> < 24,0
M-II Rzeki krzemianowe ≥ 61,8 (61,8-48,1> (48,1-37,0> (37,0-23,3> < 23,3
M-III Rzeki węglanowe ≥ 55,4 (55,4-42,0> (42,0-31,4> (31,4-18,0> < 18,0
Potoki wyżynne
M-IV o charakterze ≥ 48,3 (48,3-37,7> (37,7-27,0> (27,0-16,4> < 16,4
nizinnym
Duże rzeki ≥ 46,5
M-V (46,5-37,8> (37,8-29,0> (29,0-20,3> < 20,3
wyżynne
M-VI Rzeki piaszczyste ≥ 46,8 (46,8-36,6> (36,6-26,4> (26,4-16,1> < 16,1

cieki nizinne (< 200 m n.p.m.)
Rzeki kamienisto- ≥ 47,1

M-VII (47,1-36,8> (36,8-26,5> (26,5-16,2> < 16,2
żwirowe
M-VIII Rzeki organiczne ≥ 44,5 (44,5-35,0> (35,0-25,4> (25,4-15,8> < 15,8
M-IX Duże rzeki nizinne ≥ 44,7 (44,7-36,5> (36,5-28,2> (28,2-20,0> < 20,0
Ekologii i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu. Szkolenia odby-

wają się w systemie dwustopniowym. Kurs podstawowy trwa 4 dni i kończy się egzaminem
akredytacyjnym. Kurs drugiego stopnia jest 2-dniowy a w jego programie jest rozpozna-
wanie najtrudniejszych grup makrofitów oraz konsultacje metodyczne i taksonomiczne.
Uczestnicy tych kursów mają możliwość przywiezienia własnego materiału botanicznego
i przedstawienia ich specjalistom. Pracownie biologiczna WIOŚ obecnie dysponują bardzo
dobrym wyposażeniem pozwalającym na prawidłową realizację monitoringu makrofitowego
w terenie a na etapie badań kameralnych pracownicy dysponują m.in. szerokim wyborem
mikroskopów, książkowych i elektronicznych kluczy do identyfikacji gatunków.
Należy nadmienić, że w programie szkoleniowym w zakresie metody MMOR mogą
uczestniczyć nie tylko specjaliści realizujący Monitoring Państwowy. Program szkoleń
97
pozwala na odpowiednie przygotowanie się specjalistom prowadzącym oceny środowiskowe,
w tym sporządzającym raporty wpływu inwestycji na środowisko zgodnie z wymaganiami
Ramowej Dyrektywy Wodnej. Wszystkie narzędzia wspomagające metodę są udostępnione
na stronie Katedry Ekologii i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu,
w tym film szkoleniowy, klucze do oznaczania makrofitów, protokoły terenowe i aplikacja do
obliczania wskaźnika MIR.
Ocena stanu ekologicznego rzek w oparciu o makrofityrealizowanego w Polsce od roku
2007 rokuwykazała duże zróżnicowanie jakości rzek i indeks MIR określający stan ekolo-
giczny w oparciu o makrofity wystąpił w pełnym zróżnicowanie swojego gradientu - badane
rzeki zostały zaklasyfikowane do stanu ekologicznego od złego do bardzo dobrego. Prze-
badane stanowiska charakteryzowały się wysoką różnorodnością gatunkową w odniesieniu
do roślin wskaźnikowych wykorzystywanych do obliczania indeksu MIR. Najczęściej na
badanych stanowiskach badawczych oznaczano od 11 do 15 gatunków wskaźnikowych.
Stwierdzona liczba gatunków roślin może zostać uznana za wystarczająco dużą do realizacji
monitoringu opartego na tej grupie organizmów. Podkreślić trzeba, że jedynie kilka odcin-
ków rzek w skali całej Polski wykazywało brak makrofitów wskaźnikowych. Stwierdzono
występowanie różnych grup funkcyjnych i ekologicznych makrofitów, co jest sprzyjającym
elementem badań bioindykacyjnych.
Literatura
Baattrup-Pedersen A., Andersson B., Brandrud T.E., Karttunen K., Riis T., Toivonen H. 2001. Macro-
phytes. [w:] Skriver J. (red). Biological monitoring in Nordic rivers and lakes. National Environmental
Research Institute, Denmark. Temanord, 513: 53–60.
Haury J., Peltre M.-C., Tremolieres M., Barbe J., Thiebaut G., Bernez I., Daniel H., Chatenet P., Haan-
Archipof G., Muller S., Dutartre A., Laplace-Treyture C., Cazaubon A. & Lambert-Servien E. 2006.
A new method to assess water trophy and organic pollution – the Macrophyte Biological Index for Rivers
(IBMR): its application to different types of river and pollution. Hydrobiologia, 570: 153–158.
Holmes N.T.H., Newman J.R., Chadd S., Rouen K.J., Saint L., Dawson F.H. 1999. Mean Trophic Rank.
A user’s manual. R&D Technical Report E38, Environment Agency, Bristol.
go wód powierzchniowych w Polsce. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Główny Inspektorat Ochro-
ny Środowiska. Warszawa.
Schaumburg J., Schranz C., Foerster J., Gutowski A., Hofmann G., Meilinger P., Schneider S., Schmed-
tje U. 2004. Ecological classification of macrophytes and phytobenthos for rivers in Germany accor-
ding to the Water Framework Directive. Limnologica, 34: 283–301.
gicznego wód powierzchniowych w Polsce. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Główny Inspektorat
Ochrony Środowiska,Warszawa.
Szoszkiewicz K., Zbierska J., Jusik S., Zgoła T. 2010. Makrofitowa Metoda Oceny Rzek. Podręcznik me-
todyczny do oceny i klasyfikacji stanu ekologicznego wód płynących w oparciu o rośliny wodne. Bo-
gucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.
Willby N., Pitt J.-A., Philipps G. 2008. Development of a system for the classification of lakes and rivers
in the UK using aquatic macrophytes. Part II, Rivers. University of Stirling, Stirling.
98
Załącznik nr 1. Wzór pierwszej strony protokołu terenowego do badań rzek nizinnych
100
Makrofitowa Metoda Oceny Rzek – wersja 2014 (rzeki nizinne)
Województwo ...................................................... Rzeka ............................................................. Stanowisko .........................................
Data ........................................ Godzina ....................................... Nazwisko ............................................................. GPS .....................
(Wyznacz pokrycie wg 9-stopniowej skali podanej poniżej)
Gatunek Pokrycie Gatunek Pokrycie Gatunek Pokrycie

GLONY Eleocharis palustris Sagittaria sagittifolia
Cladophora sp. Elodea canadensis Scirpus lacustris
Enteromorpha sp. Epilobium hirsutum Scirpus sylvaticus
Hildenbrandia rivularis Epilobium palustre Scrophularia umbrosa
Ulothrix sp. Eupatorium cannabinum Scutellaria galericulata
Vaucheria sp. Galium palustre Sium latifolium
WĄTROBOWCE Glyceria fluitans Solanum dulcamara
Conocephalum conicum Glyceria maxima Sparganium emersum
Marchantia polymorpha Hydrocharis morsus-ranae Sparganium erectum
Pellia sp. Irispseudacorus Spirodela polyrhiza
MCHY Lemnagibba Stachys palustris
Brachythecium rivulare Lemna minor Stratiotes aloides
Cratoneuron filicinum Lemnatrisulca Typha angustifolia
Fontinalis antipyretica Lycopuseuropaeus Typha latifolia
Hygroamblystegium sp. Lysimachia nummularia Veronica anagallis-aquatica
Leptodictyum riparium Lysimachia vulgaris Veronica beccabunga
Plagiomnium undulatum Lythrum salicaria INNE GATUNKI
Platyhypnidium riparioides Mentha aquatica
Rhizomnium punctatum Myosotis palustris
PAPROTNIKI Myosoton aquaticum
Equisetum fluviatile Myriophyllum spicatum
Equisetum palustre Nasturtium officinale
Thelypteris palustris Nuphar lutea
DWU- I JEDNOLIŚCIENNE Oenanthe aquatica
Acorus calamus Peucedanum palustre
Agrostis stolonifera Phalaris arundinacea
Alisma plantago-aquatica Phragmites australis
Alopecurus geniculatus Poa palustris
Berula erecta Polygonum amphibium
Bidens cernua Polygonum hydropiper
Bidens frondosa Polygonum persicaria
Bidens tripartita Potamogeton alpinus
Butomus umbellatus Potamogeton crispus
Callitriche sp. Potamogeton lucens
Caltha palustris Potamogeton natans
Calystegia sepium Potamogeton nodosus
Cardamine amara Potamogeton pectinatus % SKALA POKRYCIE (m2)
Carex acuta Potamogeton perfoliatus <0,1 1
Carex acutiformis Ranunculus circinatus 0,1-1 2
Carex paniculata Ranunculus fluitans 1-2,5 3
Carex riparia Ranunculus lingua 2,5-5 4
Carex rostrata Ranunculus repens 5-10 5
Carex vesicaria Ranunculus sceleratus 10-25 6
Ceratophyllum demersum Ranunculus trichophyllus 25-50 7
Ceratophyllum submersum Rorippa amphibia 50-75 8
Cicutavirosa Rumex hydrolapathum >75 9
101
Załącznik nr 2. Wzór pierwszej strony protokołu terenowego do badań rzek wyżynnych i górskich
102
Makrofitowa Metoda Oceny Rzek – wersja 2014 (rzeki wyżynne i górskie)
Województwo ...................................................... Rzeka ............................................................. Stanowisko .........................................
Data ........................................ Godzina ....................................... Nazwisko ............................................................. GPS .....................
(Wyznacz pokrycie wg 9-stopniowej skali podanej poniżej)
Gatunek Pokrycie Gatunek Pokrycie Gatunek Pokrycie

GLONY Hygrohypnum ochraceum Ranunculus repens
Audouinella sp. Hypnum sp. Ranunculus aquatilis
Batrachospermum sp. Leptodictyum riparium Ranunculus fluitans
Cladophora sp. Palustriella communata Ranunculus peltatus
Hydrurus sp. Philonotis sp. Ranunculus trichophyllus
Lemanea sp. Plagiomnium affine Scirpus sylvaticus
Lyngbya sp. Plagiomnium undulatum Scrophularia umbrosa
Phormidium sp. Platyhypnidium riparioides Sparganium emersum
Spirogyra sp. Polytrichum sp. Sparganium erectum
Stigeoclonium sp. Rhizomnium punctatum Veronica anagallis-aquatica
Ulothrix sp. Schistidium apocarpum Veronica beccabunga
Vaucheria sp. Sciuro-hypnum plumosum INNE GATUNKI
WĄTROBOWCE Sphagnum sp.
Chiloscyphus sp. Thamnium alopecurum
Conocephalum conicum PAPROTNIKI
Jungermannia atrovirens Equisetum fluviatile
Marchantia polymorpha Equisetum palustre
Marsupella sp. DWU- I JEDNOLIŚCIENNE
Nardia sp. Agrostis stolonifera
Pellia sp. Berula erecta
Porella cordeana Callitriche hamulata
Riccardia sp. Callitriche sp.
Scapania sp. Cardamine amara
Solenostoma sp. Elodea canadensis
MCHY Epilobium hirsutum
Andreaea sp. Epilobium parviflorum
Blindiaacuta Epilobium roseum
Brachythecium mildeanum Galium palustre
Brachythecium rivulare Glyceria fluitans
Bryum sp. Lemna minor
Campylopus sp. Lycopus europaeus
Cordiophorus sp. Mentha aquatica % SKALA POKRYCIE (m2)
Cratoneuron filicinum Mimulus guttatus <0,1 1
Dichodontium pellucidum Montia fontana 0,1-1 2
Fissidens sp. Myosoton aquaticum 1-2,5 3
Fontinalis antipyretica Myosotis palustris 2,5-5 4
Fontinaliss quamosa Nasturtium officinale 5-10 5
Hookeria lucens Petasites hybridus 10-25 6
Hygroamblystegium sp. Phalaris arundinacea 25-50 7
Hygrohypnum duriusculum Poa palustris 50-75 8
Hygrohypnum luridum Polygonum hydropiper >75 9
103
Załącznik nr 3. Wzór drugiej strony protokołu terenowego dla badań wszystkich typów rzek
104
Rzeka................................... Stanowisko................................. Data ...................... Nazwisko....................................................................
Czynniki utrudniające badania:

Woda zmącona (widoczność 1–2m) ......................................... %, silnie wzburzona (widoczność <1m) ........................................... %
Podkreślić jeśli występuje: deszcz, słabe oświetlenie, inne (jakie?): .............................................................................................
A. Szerokość rzeki (m): C. Substrat dna (mm): D. Modyfikacje koryta:

<1................................... % Wychodnie skalne ......................... % Brak......................................... %
1-5.................................. % Głazy, kamienie (>64) .................. % Profilowanie............................ %
5-10................................ % Kamyki, żwir (2-64) ..................... % Umocnienie............................. %
10-20.............................. % Piasek (0,06-2) .............................. % Budowle piętrzące................... %
>20................................. % Muł ................................................ % Inne (objaśnić).........................
Glina, ił ......................................... % ................................................. %
B. Głębokość rzeki (m): Torf, mursz .................................... %
<0,25.............................. % Sztuczne podłoże ........................... % E. Zacienienie (%):
0,25-0,5......................... % Pokrycie mułem innego Brak (~0)................................ %
0,5-1 .............................. % substratu ......................................... % Częściowe (<50).................... %
>1 ................................... % Gęste (>50)............................. %
Plan sytuacyjny:
Zaznacz 100 m odcinek badanej rzeki z okolicznymi terenami. Zaznacz miejsca pozwalające na zidentyfikowanie stanowiska np.:
budowle, drogę, dopływy, dochodzące rowy/dreny, zadrzewienia.
Fotografie:
Oznaczenia ..................................................................................................................................................................................................
Zebrany materiał roślinny: Liczba prób Kody użyty do oznaczania prób

Mchy i wątrobowce ............................. ....................................................................
Glony ............................. ....................................................................
Inne ............................. ....................................................................
105
V. Ocena stanu ekologicznego jezior z wykorzystaniem
makrofitów
Hanna Ciecierska1, Agnieszka Kolada2, Joanna Ruszczyńska
Wprowadzenie
Rutynowy monitoring środowiska wodnego z wykorzystaniem makrofitów, do chwili wej-
ścia w życie zapisów Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW; Directive 2000), w zasadzie
w całej Europie był słabo rozwinięty (Knoben i in. 1995). Niektóre państwa członkowskie,
w ramach projektów naukowych, prowadziły badania roślinności ekosystemów jeziornych,
najczęściej jednak głównie w sposób wyrywkowy, na wybranych obiektach. W Danii ta-
kie badania prowadzono na 27 jeziorach (Baattrup–Pedersen i in. 2001), w Estonii liczne
prace dotyczyůy zmian makrofitów dwóch zbiorników: Peipsi i Vőrtsjärv (Nőges, Nőges
2003; Mäemets, Freiberg 2004; Mäemets 2005). Często obiektem badań była roślinność
jednego, wybranego jeziora, jak choćby zbiornika Valuwemeer w Holandii (van den Berg
i in. 1998, 1999, 2001) czy Jeziora Mikołajskiego w Polsce (Ozimek, Kowalczewski 1984;
Pieczyńska i in. 1988). Tego typu badania prowadzone stosunkowo prostymi metodami
miały na celu przede wszystkim przedstawienie wieloletnich zmian makrofitów. Niemiej
jednak, w większości krajów europejskich prace, których tematem były makrofity, nie wy-
kraczały poza projekty naukowe. Dopiero ustalenia Unii Europejskiej, zawarte w RDW,
postawiły wszystkie państwa członkowskie przed obowiązkiem opracowania i wdrożenia
monitoringowych programów badania i oceny jakości wód powierzchniowych na podsta-
wie elementów biologicznych, w tym makrofitów. Opracowanie metody oceny i klasyfika-
cji wód na podstawie makrofitów obejmuje przede wszystkim metody badania roślinności
wodnej w terenie oraz zaproponowanie wskaźników jakościowych, ilościowych i wskaź-
ników oceny, które by tę roślinność właściwy sposób opisywały i ewaluowały. Pomocne
w tym przypadku okazały się doświadczenia z badań makrofitów prowadzonych w Polsce
w ramach projektów naukowych, a także doświadczenie innych krajów, np. Niemiec, gdzie
prace nad roślinnością wodną mają szczególnie długą tradycję. Właśnie w Niemczech opra-
cowano pierwszą europejską metodę oceny stanu ekologicznego z wykorzystaniem makro-
fitów zgodnie z wymogami RDW (Schaumburg i in. 2004). W wielu krajach europejskich
w badaniach makrofitów wykorzystywane były znane od lat techniki badań terenowych
dotyczące całego obszaru jeziora jak: spisy florystyczne (Wielka Brytania – Palmer 1989;
Palmer in. 1992; Mewam 1987), badania fitosocjologiczne (Niemcy – Wilmanns 1984;

Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody, Wydział Biologii i Biotechnologii, Uniwersytet Warmińsko-Ma-
zurski, Pl. Łódzki 1, 10-719 Olsztyn; e-mail: makrof@uwm.edu.pl; joanna.ruszczynska@uwm.edu.pl
2
Zakład Metod Oceny i Monitoringu Wód, Instytut Ochrony Środowiska-Państwowy Instytut Badawczy,
ul. Kolektorska 4, 01-692 Warszawa; e-mail: akolada@ios.edu.pl
106
Dierschke 1994; Polska – Gołdyn 1975, 1983; Tomaszewicz 1979; Podbielkowski, Toma-
szewicz 1996; Matuszkiewicz 2002 i wielu innych), badania synfitosocjologiczne (sigma-
asocjacji, fitokompleksów krajobrazowych: Francja – Géhu 1976, 1977; Niemcy – Tüxen
1979; Polska – Tomaszewicz, Kłosowski 1985), mapowanie litoralu (Finlandia – Vaarama
1938; Polska – Rejewski 1981; Ciecierska 2003, 2004a, 2004b; Belgia – Schneiders i in.
2004, Leyssen i in. 2005; Holandia – Vlek 2006 i inni), wykorzystanie zdjęć lotniczych
(Finlandia i Dania – Baattrup-Pedersen i in. 2001, Leka i in. 2002, Valta-Hulkkonen
i in. 2003, Kanninen i in. 2003, Leka 2005) czy metoda transektów dotycząca wybranych,
reprezentatywnych miejsc w jeziorze. Badanie makrofitów na transektach jest zalecane
przez standardy europejskie CEN (CEN/TC 230 2002, 2003) i technika ta stała się punk-
tem wyjścia do opracowania wielu nowych, zgodnych z RDW, metod. Sposoby zbierania
danych o roślinności z transektów są bardzo różne w różnych krajach Europy, a różnice
dotyczą szerokości transektów (od 1 m do 30 m), obszarów, na których wykonywane są
badania (powierzchnie, interwały głębokościowe czy objętościowe) oraz stosowanych
skal pomiaru ilościowego (skale opisowe, skala DAFOR, Brauna-Blanquta czy DO-
MIN). Przeglądu metod terenowych badań makrofitów, stosowanych w krajach UE, do-
konały również Kolada, Ciecierska (2008). Obecnie 18 państw UE deklaruje posiadanie
opracowanych metod makrofitowych zgodnych z założeniami RDW ( Birk i in. 2010).
W niniejszym rozdziale podręcznika zostaną przedstawione wytyczne do prowadzenia
badań terenowych, opracowywania wyników i dokonania oceny i klasyfikacji stanu ekolo-
gicznego jezior w oparciu o makrofity zgodnie z polską metodą Rejewskiego wykorzystu-
jącą wskaźnik ESMI (Ecological State Macrophyte Index). Metoda ta została opracowana
zgodnie z wymogami RDW (Ciecierska i in. 2006; Ciecierska 2008; Ciecierska, Kolada
2013) i została wdrożona do rutynowych badań monitoringowych w Polsce Rozporządze-
niem Ministra Środowiska z 2008 roku wraz z jego kolejnymi nowelizacjami.
1. Geneza polskiej metody oceny jezior w oparciu o roślinność

Podstawą nowego systemu oceny jakości wód, zgodnie z zapisami RDW (Directive 2000),
było zastosowanie metod opartych na organizmach wodnych, przy czym każdy kraj człon-
kowski UE mógł wykorzystać metody własne, o ile takie istniały, lub przystosować do
własnych warunków metody z innych krajów. Do oceny stanu ekologicznego jezior w Pol-
sce zastosowano oryginalną metodę polską, która wymagała jednak pewnych modyfikacji
w celu dostosowania do wymogów RDW.
Pod koniec lat 70. XX w., na podstawie badań roślinności jezior rejonu Laski w Borach
Tucholskich, Rejewski (1981) zaproponował metodę oceny ekosystemów jeziornych, opartą
na strukturalno-przestrzennych układach roślinności całego litoralu, uwzględniającą przede
wszystkim zależności ekologiczne makrofitów. Jego autorska metoda o ponad 20 lat wyprze-
dziła koncepcje, które legły u podstaw opracowania przez Parlament Europejski nowoczesnej
strategii oceny jakości wód, ujętej w postaci RDW. Autor już wówczas zaproponował eko-
systemowe podejście do oceny stanu wód, traktując badania parametrów fizyczno-chemicz-
nych jako pomocnicze. Oddzielił on naturalny proces sukcesji jezior od antropogenicznego
procesu synantropizacji, konstruując dla tych dwóch procesów dwie odrębne klasyfikacje.
107
Klasyfikacje te zostały oparte zasadniczo na dwóch wskaźnikach: wskaźniku zróżnicowania
fitocenotycznego H (wyliczanego ze wzoru Shannona-Wienera 1949):
ni ni
H= ∑ N
x N
ln
gdzie: H – wskaźnik zróżnicowania fitocenotycznego;

ni – udział procentowy powierzchni zbiorowiska roślinnego w całkowitej powierzch-
ni fitolitoralu;
N – całkowita powierzchnia fitolitoralu (100%)
oraz wskaźniku zasiedlenia Z:
N
Z=
P – izob.2,5
gdzie: Z – wskaźnik zasiedlenia;

P – powierzchnia jeziora (ha);
izob.2,5 – powierzchnia jeziora ograniczona izobatą 2,5 (ha)
We wskaźniku H za cechę ilościową autor przyjął powierzchnię zajmowaną przez po-

szczególne zbiorowiska roślinne (nie gatunki – ujęcie syntaksonomiczne). Wartość wskaź-
nika H uzależniona jest od liczby zbiorowisk roślinnych w fitolitoralu oraz ich wzajemnego
stosunku ilościowego. W warunkach braku czynników ograniczających możliwości roz-
woju szaty roślinnej jezior (brak lub bardzo mała antropopresja), udział poszczególnych
zbiorowisk roślinnych w fitolitoralu jest zrównoważony, a współczynnik H osiąga wysokie
wartości. W sytuacji zachwiania równowagi fitocenotycznej, np. na skutek presji, układy
roślinne wykazują tendencje do upraszczania się, niektóre zbiorowiska wycofują się, inne
zaczynają dominować, a wartość H spada.
Ponieważ wartości wskaźnika H przyjmują niskie wartości zarówno w jeziorach
będących w początkowej fazie sukcesji (jeziora oligotroficzne szeregu harmonijnego),
jak i w zbiornikach znajdujączch się w stanie politrofii (hipertrofii) szeregu dysharmo-
nijnego (Rys. 1), sam wskaźnik H, jako jedyny, nie może służyć do oceny kierunkowych
przekształceń ekosystemu.
Z tego powodu Rejewski zaproponował włączenie do oceny drugiego indeksu – wskaźni-
ka zasiedlenia Z, który określa stosunek całkowitej powierzchni pokrytej roślinnością (N) do
powierzchni fitolitoralu do głębokości 2,5 m (powierzchnia jeziora, gdzie woda jest płytsza
niż 2,5 m). Stosowana we wskaźniku Z stała potencjalna wielkość fitolitoralu, ograniczona
izobatą 2,5 m (obliczana na podstawie danych batymetrycznych) została przyjęta na podsta-
wie badań Olszewskiego (1971), który obliczył, że średnia miąższość warstwy trofogenicznej
niżowych jezior Polski, wynosząca około 2,0 m, jest skorelowana z głębokością zasiedlenia
roślinności do 2,5 m. Tomaszewicz (1989) podaje, że zbiorowiska makrofitów w jeziorach
eutroficznych zasiedlają dno najczęściej do głębokości 3,0 m lub głębiej. Ponieważ jednak na
mapach batymetrycznych najczęściej podawana jest powierzchnia jeziora ograniczona izobatą
2,5 m, w celu ułatwienia obliczeń ta właśnie wielkość została zaproponowana w indeksie.
108
W odróżnieniu od wartości wskaźnika H, w jeziorach oligotroficznych wskaźnik zasied-
lenia Z przyjmuje wartości najwyższe. W jeziorach charakteryzujących się dużą przeźroczy-
stością roślinność rozwija się na dużych głębokościach, znacznie przekraczających 2,5 m,
dlatego wskaźnik zasiedlenia może osiągać w nich wysoką wartość, czasem wielokrotnie
wyższą od jedności. Teoretycznie, jeziora eutroficzne powinny wykazywać wartość wskaź-
nika zbliżoną do jedności (głębokość kolonizacji około 2,5 m), natomiast jeziora skrajnie
politroficzne – mniejsze od jedności (Rejewski 1981). Ze wzrostem żyzności wód jeziora,
fitolitoral ulega zmniejszaniu (cofa się), a wartości wskaźnika Z maleją, zarówno na etapie
rozwoju jeziora harmonijnego, jak i dysharmonijnego (Rys. 1).
Na etapie rozwoju harmonijnego jeziora oba wskaźniki (H i Z) są wzajemnie skorelowane
ujemnie, natomiast na etapie rozwoju dysharmonijnego – dodatnio. Rysunek 1 ilustruje hi-
potetyczne (teoretyczne) aspekty korelacji, zachodzących pomiędzy wskaźnikami pod wpły-
wem eutrofizacji. Jakkolwiek eutrofizacja spontaniczna jest procesem naturalnym, to jednak
na skutek działalności człowieka proces ten ulega przyspieszeniu (przyspieszona eutrofizacja
antropogeniczna). Teoretyczny przebieg krzywych dla wartości H i Z powinien mieć kształt
esowaty (Rys. 1; część wykresu opisująca etap rozwoju harmonijnego, od oligotrofie do eu-
trofii, bez etapu politrofii), charakterystyczny dla biocenoz ewoluujących w środowisku o
określonym oporze ekologicznym (środowisku naturalnym). W warunkach naturalnych eko-
systemy dążą do największego uorganizowania ekologicznego, które osiągają na poziomie
eutrofii. Ustabilizowanie się obu wskaźników na odpowiednim poziomie wartości (poziom
eutrofii, jako stan klimaksowy – stabilny, zrównoważony dla jezior naszej szerokości geo-
graficznej) wskazywałby na zakończenie procesu rozwojowego i wytworzenie optymalnej
dla układu struktury fitocenotycznej, zharmonizowanej z wydolnością siedliska (Rejewski
1981). W przypadku jezior podlegających antropopresji jest to jednak założenie wyłącznie
teoretyczne. Ze względu na allogeniczny (zewnętrzny) charakter ich przekształceń, wody
niektórych jezior ulegają dalszej eutrofizacji, osiągając stan ogromnego przeżyźnienia,
a wartości wskaźnika H zmniejszają się (część wykresu opisująca przekształcenia rozwoju
dysharmonijnego). W stanie politrofii oba wskaźniki przyjmują niskie wartości.
H
Wartości wskaźników
Sukcesja allogeniczna
O M E P
rozwój harmonijny dysharmonijny
Rys. 1. Rozkład wartości wskaźnika zróżnicowania fitocenotycznego H i wskaźnika zasiedlenia Z w eko-
systemach jeziornych,
Rys.podlegających sukcesjiwskaźnika
1. Rozkład wartości allogenicznej (eutrofizacja:fitocenotycznego
zróżnicowania O – oligo-, M – mezo-,
H E – eu-,
P – politrofia) (wg iRwskaźnika
ejewski 1981, zmienione)
zasiedlenia Z w ekosystemach jeziornych, podlegających
sukcesji allogenicznej (eutrofizacja: O – oligo-, M – mezo-, E – eu-, P –
politrofia) (REJEWSKI 1981, zmienione)
109
Wzajemnie skorelowane wskaźniki H i Z tworzą układ współrzędnych, wyznaczający
pozycję roślinności zbiorników w toku sukcesji allogenicznej (eutrofizacji), rozumianej za-
równo jako naturalny proces sukcesji, jak i proces synantropizacji wywołany działalnością
człowieka (Rejewski 1981).
Do oceny stopnia synantropizacji roślinności jezior, obok wskaźników H i Z, Rejewski
(1981) wprowadził wskaźnik maksymalnego zróżnicowania fitocenotycznego Hmax:
Hmax = lnS
gdzie: Hmax – maksymalny wskaźnik zróżnicowania fitocenotycznego;

S – liczba zbiorowisk.
a miarą przekształceń antropogenicznych roślinności jeziora w metodzie Rejewskiego jest

iloraz synantropizacji (IS), obliczany ze wzoru:
H
1–
Hmax
IS =
Z
Rejewski (1981) zaproponował dwie odrębne klasyfikacje ekosystemów jeziornych na
podstawie roślinności: jedną będącą miarą naturalnego zaawansowania rozwojowego ro-
ślinności w procesie sukcesji i określającą wiek ekologiczny jeziora (klasyfikacja na podsta-
wie iloczynu H i Z), drugą obrazującą stopień antropogenicznych przekształceń roślinności
w procesie synantropizacji (klasyfikacja na podstawie IS). Autor podkreślał jednocześnie,
że zaawansowanie zmian roślinności jezior, uwzględnione w obu klasyfikacjach, jest nie-
zależne, ponieważ naturalnie rozwijający się ekosystem na każdym etapie naturalnego roz-
woju może być poddany działaniu antropopresji. Autor uwzględniał już wtedy określanie
naturalnych warunków wyjściowych, startowych (w RDW nazwanych referencyjnymi) dla
wyznaczenia klas antropogenicznych przekształceń jezior.
Ponieważ głównym celem zgodnych z RDW klasyfikacji wód jest ocena antropopresji,
jako podstawa dalszych prac nad zgodną z RDW metodą oceny stanu ekologicznego jezior
Polski została wykorzystana część metody, obejmująca ocenę synantropizacji (dalej zwana
metodą Rejewskiego lub metodą ESMI).
2. Metoda oceny stanu ekologicznego jezior na podstawie makrofitów

Metoda oceny stanu ekologicznego jezior na podstawie makrofitów na potrzeby rutyno-
wego monitoringu wód w Polsce, została opracowana w latach 2005–2006 na zlecenie
Ministra Środowiska i sfinansowana ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Śro-
dowiska i Gospodarki Wodnej. Metodyka obejmuje: metodę przeprowadzenia badań ro-
ślinności w terenie wraz z etapem przygotowawczym, metodę wyliczania wskaźników
makrofitowych do oceny stanu ekologicznego jezior (H, Hmax, Z, J, ESMI), metodę klasy-
fikacji jezior należących do wyróżnionych typów abiotycznych oraz sposób interpretacji
uzyskanych wyników.
110
2.1.1. Sprzęt terenowy
Przed wyjazdem w teren należy:
– przygotować różnego typu mapy: topograficzne, batymetryczne, satelitarne (również
bazy geoportali), dotyczące badanego jeziora;
– wyznaczyć na mapach miejsce najbardziej dogodne do zejścia do wody, zwodowania
łodzi, pontonu lub innej jednostki pływającej (czy roweru wodnego);
– zebrać dostępne dane, dotyczące charakterystyki zlewni badanego jeziora (zagospodaro-
wanie i użytkowanie, hydrografia, morfologia, itp.);
– zgromadzić podstawowy sprzęt terenowy (Rys. 2):
– kotwiczkę, grabie lub inny chwytacz do wyławiania roślin – metalowy, ciężki, o sto-
sunkowo gęstym drucianym splocie, z przymocowaną wyskalowaną (co 0,5 m) linką
długości co najmniej 8–10 m;
– echosondę/głębokościomierz oraz GPS;
– taśmę mierniczą do wyznaczania szerokości i długości transektu;
– tyczki do wyznaczania szerokości transektu oraz badania substratu dna;
– protokoły w odpowiedniej liczbie (z uwzględnieniem kilku kopii zapasowych) w formie
papierowej lub elektronicznej (palmtop, notebook, dyktafon i inne) (Załącznik Nr 1);
– krążek Secchiego do pomiaru widzialności (w najgłębszym miejscu jeziora – na tzw.
głęboczku);
– suszarki botaniczne z gazetami lub bibułą do zbierania trudnych do oznaczenia takso-
nów, które wymagają oznaczenia w laboratorium (szczególnie ramienice i rdestnice).
W jako dodatkowy sprzęt, ułatwiający prowadzenie badań i ich dokumentowanie, moż-
na zaopatrzyć się również w okulary polaryzacyjne, klucze botaniczne, ręczną lupę (x10)
lub inne szkło powiększające, batyskop do obserwacji roślinności podwodnej (skrzynkę
oglądową – Rys. 3, str. 89 w poprzednim rozdziale) oraz aparat fotograficzny, najlepiej
wodoszczelny z filtrem polaryzacyjnym i zapasem różnych obiektywów (szczególnie
makro). Bardzo przydatnym sprzętem w terenie są również wiadro, plastikowe pojem-
niki oraz ścierki lub ręczniki z grubego materiału, dobrze wchłaniające wodę, gdyby ta,
z różnych powodów, dostanie się do łódki.
Przed wyjazdem w teren należy również przygotować odpowiednią odzież terenową
(sztormiaki, spodniobuty, wodery lub gumowce, odzież oddychającą itd.) oraz zatroszczyć
o bezpieczeństwo (BHP), poprzez sprawdzenie stanu sprzętu pływającego czy zaopatrzenie
się w kamizelki ratunkowe (kapoki) dla każdej osoby (minimum dwie, ponieważ badania
w terenowe powinny przeprowadzać co najmniej dwie osoby na łodzi). Należy bezwzględ-
nie pamiętać, że w razie gwałtownego deszczu, a szczególnie burzy, należy bezzwłocznie
przybić do brzegu, wysiąść z łodzi, zabezpieczyć sprzęt na łodzi i schronić się w bezpieczne
miejsce (nie pod wysokie drzewa).
111
Rys. 2. Podstawowe wyposażenie łodzi do badań terenowych makrofitów jezior: 1 – protokół terenowy
z podkładką do notatek oraz długopis (ołówek z gumką) na sznurku, 2 – GPS, 3 – kotwiczka, 4 – krążek
Secchiego, 5 – torba botaniczna (suszarka), 6 – echosonda, 7 – kamizelka ratunkowa (dla wszystkich osób
na łodzi) oraz sprzęt umożliwiający pływanie (silnik elektryczny na jeziorach podlegajacych ochronie
i objetych strefą ciszy, akumulator, koniecznie wiosła) (Fot. H. Ciecierska)
2.1.2. Obliczanie minimalnej liczby transektów

Przed wyjazdem w teren należy wyliczyć minimalną liczbę transektów, na których będą
prowadzone badania makrofitów oraz zaprojektować na mapie batymetrycznej ich poten-
cjalne rozmieszczenie. Rozmieszczenie transektów zawsze powinno zostać zweryfikowane
w terenie.
Minimalna liczba transektów uzależniona jest od wielkości jeziora i stopnia rozwinię-
cia linii brzegowej. Wyliczana jest ze wzoru Jensena (Jensen 1977; Keskitalo, Salonen
1994):
• jeziora o powierzchni <0,2 km2 (20 ha)
L
MLT =
√ xP
ᴫ
• jeziora o powierzchni ≥ 0,2 km2 (20 ha)

Tmin P – Pmin L
MLT = + x
2 P √ᴫxP
112
gdzie: MLT – minimalna wymagana liczba transektów (w zaokrągleniu do jedności);
L – długość linii brzegowej w km;
P – powierzchnia jeziora w km2;
Tmin – najmniejsza liczba transektów wymagana dla jeziora w danej klasie wielkości;
Pmin – dolna granica wielkości jezior w danej klasie wielkości, np. w klasie III dolna
granica wynosi 0,20 km2, w VIII klasie – 6,40 km2 (Tab. 1).
Tabela 1. Klasy wielkości jezior określające liczbę transektów do badania roślinności: P – powierzchnia
jeziora, Tmin – minimalna liczba transektów w każdej klasie wielkości
Klasa wielkości P (km2) Tmin
I–II <0,20 2
III 0,20–0,39 2
IV 0,40–0,79 4
V 0,80–1,59 6
VI 1,60–3,19 8
VII 3,20–6,39 10
VIII 6,40–12,79 12
IX 12,80–25,59 14
X 25,60–51,19 16
XI 51,20–102,39 18
Liczba transektów, na których przeprowadza się badania makrofitów w celu oceny stanu
ekologicznego jezior, bez względu na wartość wyliczoną ze wzoru, nie może być mniejsza
niż 6. Wyliczona liczba transektów jest wartością minimalną i zmniejszenie jej jest możliwe
tylko i wyłącznie w ściśle uzasadnionych przypadkach, jak np. trudne warunki pracy (np. fa-
lowanie na dużych, płytkich jeziorach). W bardzo dużych jeziorach, o powierzchni >500 ha,
można ograniczyć liczbę transektów, wykonując badania na co drugim lub co trzecim transek-
cie (jednak na nie mniej niż 30). Także w silnie zdegradowanych zbiornikach, gdzie roślinność
zanurzona nie występuje, a jedynymi makrofitami są zbiorowiska szuwarowe, jeżeli na pierw-
szych 3–4 transektach występuje jedynie szuwar, to zasadne jest wykonywanie dalej badań na
co drugim lub nawet co trzecim transekcie. Sytuacja taka nie zwalnia jednak od obowiązku
spenetrowania fitolitoralu na całej długości linii brzegowej, szczególnie w przypadku zmie-
niającej się morfologii (np. pojawienie się zatoki) lub różnej formy antropopresji. Dokładny
opis wytycznych znajduje się również w opracowaniu Kolada, Ciecierska (2009).
2.1.3. Planowanie rozmieszczenia transektów

Przed rozpoczęciem prac terenowych należy na planie batymetrycznym wstępnie zapro-
jektować rozmieszczenie transektów wokół jeziora, wspomagając się: planami zagospoda-
rowania terenu zlewni, mapami hydrograficznymi, topograficznymi i innymi materiałami,
które umożliwiają rozpoznanie charakterystyki jeziora i jego zlewni. Nadrzędną zasadą
przy planowaniu lokalizacji transektów jest ich reprezentatywność dla całego jeziora.
113
Lokalizację transektów należy zaprojektować tak, aby uchwycić możliwie pełne spektrum
różnorodności roślinności jeziora, biorąc po uwagę zróżnicowanie:
– morfometryczne jeziora (wykształcenie litoralu: nachylenie stoków, występowanie za-
tok, wypłyceń, wysp, itp.);
– sposobów użytkowania jeziora (plaże, kąpieliska, pomosty, mariny, itp.);
– sposobu zagospodarowania terenów strefy przybrzeżnej (lasy, pola uprawne, łąki, ośrod-
ki rekreacyjne, zabudowa mieszkaniowa i gospodarcza, itp.) (Kolada, Ciecierska 2009).
Transekty powinny być rozmieszczone: stosunkowo równomiernie wokół całego jeziora,
z uwzględnieniem zmian użytkowania terenów przybrzeżnych (formacje roślinne i rodzaj
antropopresji), zmian ukształtowania misy jeziornej oraz warunków hydrologicznych (np.
zatoki, wypłycenia, okolice odpływu i istotnych dopływów, ale nie w ich świetle), przy
czym wszystkie cechy zróżnicowania jeziora i jego otoczenia należy uwzględnić, projektu-
jąc liczbę transektów proporcjonalnie, w odpowiednim stosunku ilościowym, w zależności
od natężenia występowania danej charakterystyki. W sytuacji małego znaczenie danej cechy
dla ogólnego funkcjonowania jeziora (np. mała pojedyncza plaża), cechy tej nie uwzględ-
nienia się w ogóle.
2.1.4. Termin i częstotliwość badań makrofitów w jeziorach

Badanie makrofitów przeprowadza się w szczycie sezonu wegetacyjnego, najlepiej w lip-
cu lub w pierwszej połowie sierpnia, kiedy występuje maksymalne pokrycie roślinności,
a kwiaty i owoce są dobrze wykształcone. Zasadniczo, badania makrofitów powinny być
prowadzone nie wcześniej niż od połowy czerwca i nie później niż do połowy września.
Poza tymi terminami roślinność jest albo zbyt słabo rozwinięta albo już obumiera i bada-
nia mogą być niereprezentatywne – wartości wskaźników jakościowych, ilościowych oraz
wskaźniki oceny przyjmują niższe wartości, a ocena stanu może być zaniżona.
2.2. Badanie roślinności

2.2.1. Badania terenowe
Lokalizacja transektów, wcześniej zaprojektowana na planach batymetrycznych, zarówno
pod względem liczby, jak i usytuowania, powinna być weryfikowana w trakcie badań te-
renowych, ponieważ realizacja nadrzędnego celu czyli uchwycenia pełnego zróżnicowania
roślinności w zbiorniku, niekiedy wymaga przesunięcia transektu w inne miejsce niż teore-
tycznie zaplanowano.
Transekt obejmuje wycinek litoralu, wyznaczony prostopadle do linii brzegowej jezio-
ra o szerokości co najmniej 30 m i długości odpowiadającej całej strefie zarastania
(kolonizacji), od brzegu jeziora do maksymalnej głębokości występowania roślinno-
ści (w głębokich jeziorach transekty są najczęściej krótsze niż w zbiornikach płytkich).
Podczas badania roślinności w obrębie transektu uwzględniane są wszystkie grupy eko-
logiczne makrofitów:
− ramienice (charofity) i mchy;
− inna roślinność zanurzona naczyniowa (elodeidy);
114
− roślinność o liściach pływających (nimfeidy);
− roślinność wynurzona (helofity = szuwar właściwy i szuwar turzycowy).
W wielu krajach europejskich badaniami obejmuje się wyłącznie hydrofity (trzy pierw-
sze grupy wymienione wyżej), bez uwzględnienia helofitów.
Badanie makrofitów w obrębie transektu obejmuje (Rys. 3; Załącznik Nr 1):
• identyfikację wszystkich zbiorowisk roślinnych (nie gatunków) zgodnie z powszechnie
przyjętą zasadą dominacji gatunków, przy czym za zbiorowisko przyjmuje się skupienie
roślin danego gatunku, zajmujące powierzchnię ≥1 m2, o gęstości pokrycia ≥25% po-
wierzchni (zatem pojedyncze osobniki danego gatunku, rozmieszczone bardzo rzadko
i nie tworzące skupień, nie są zbiorowiskiem);
• określenie ilościowości zidentyfikowanych zbiorowisk przy zastosowaniu 7-stopniowej
skali Brauna-Blanqueta (1964) (Tab. 2) w stosunku do powierzchni pokrytej roślin-
nością na transekcie (inaczej niż w metodzie badania makrofitów w rzekach, gdzie sza-
cowanie pokrycia przez poszczególne taksony dokonuje się w stosunku do powierzchni
całego transektu, a nie tylko części pokrytej roślinnością);
• oszacowanie stopnia pokrycia całego transektu roślinnością (%);
• dokonanie pomiaru maksymalnej głębokości występowania roślinności, przy czym w
przypadku jezior bardzo płytkich lub ich wypłyconych części (np. zatoka lub przestrzeń
od brzegu do wyspy), pokrytych roślinnością od brzegu do brzegu, nie określa się mak-
symalnej głębokości występowania roślinności, a badania wykonuje się na dwóch tran-
sektach: jeden od brzegu do środka odległości pomiędzy brzegami i drugi od środka do
Podczas wykonywania
przeciwległego badań nie
brzegu, stosując należy pomijać
wszystkie transektów,
wymienione na których
wyżej pomiaryniebez określania
głębokości maksymalnej.
stwierdzono roślinności (np. z powodu występowania plaży, silnego zacienienia przez
30 m
zbiorowiska roślinne
maksymalna
Dane gromadzone na każdym transekcie: głębokość kolonizacji
- maksymalna głębokość kolonizacji (m);
- pokrycie dna roślinnością (%);
- lista wszystkich zbiorowisk występujących w obrębie transektu;
- udział powierzchni każdego zbiorowiska w 7-stopniowej skali Brauna-Blanqueta
Rys. 3. Schemat transektu do wykonywania badań roślinności w fitolitoralu jezior
Rys. 3. Schemat transektu do wykonywania badań roślinności w fitolitoralu jezior

115
drzewa, mechanicznego wykaszania, wyginięcia makrofitów z powodu złej jakości wody,
etc.) chyba, że jest to sytuacja bardzo wyjątkowa i transekt „pusty” jest niereprezentatywny
dla jeziora. Generalnie, brak roślinności, czy to zanurzonej, czy wynurzonej jest bardzo
Podczas wykonywania badań nie należy pomijać transektów, na których nie stwierdzono
roślinności (np. z powodu występowania plaży, silnego zacienienia przez drzewa, mecha-
nicznego wykaszania, wyginięcia makrofitów z powodu złej jakości wody, itp.) chyba, że
jest to sytuacja bardzo wyjątkowa i transekt „pusty” jest niereprezentatywny dla jeziora. Ge-
neralnie, brak roślinności, czy to zanurzonej, czy wynurzonej jest bardzo ważną informacją
diagnostyczną przy ocenie jeziora.
Tabela 2. Skala Brauna-Blanqueta zmodyfikowana w Metodzie Rejewskiego (ujęcie synfitosocjologiczne
– sigma-zdjęcie – I, II kolumna) oraz średnie pokrycie zbiorowisk, odpowiadające skali B-B, wyliczone na
podstawie danych rzeczywistych (wartość empiryczna – III kolumna) (Ciecierska 2008)
Udział zbiorowiska w całkowitej

Skala Brauna-Blanqueta
powierzchni zajętej przez Średnie pokrycie (%)
(B-B)
roślinność (%)
5 100–75 86
4 75–50 61
3 50–25 34
2 25–5 15
1 5–1 3
+ 1–0,1 0,5
2.2.2. Badania laboratoryjne

Badania laboratoryjne w przypadku makrofitów jezior dotyczą głównie oznaczania takso-
nów trudnych w rozpoznawaniu, które nie zostały zidentyfikowane w terenie. Dokładne
procedury postępowania przy oznaczaniu gatunków makrofitów przedstawił w podrozdzia-
le 1.2. i 1.3. Szoszkiewicz (2013, str. 90 i 93). Zalecane klucze do oznaczania: ramienic
– Pełechaty, Pukacz (2008); innych roślin, głównie naczyniowych – Szoszkiewicz i in.
(2008); Kłosowski, Kłosowski (2007); Jusik (2012), a także wszystkie inne dostępne pod-
ręczniki i przewodniki do oznaczania roślin, które uwzględniają gatunki roślin wodnych
i szuwarowych.
2.3. Wyliczanie wskaźników metody Rejewskiego

Aby wyliczyć wartości wskaźników jakościowych, ilościowych oraz wartość multimetriksa
ESMI i dokonać klasyfikacji stanu ekologicznego jeziora Metodą Rejewskiego, należy dane
(oceny) jednostkowe, zebrane na poziomie transektów, uśrednić w celu uzyskania danych
o roślinności w skali całego jeziora. Dokładny opis pierwotnej metody Rejewskiego wraz
z jego genezą został już przedstawiony w rozdziale 1., ale dla ułatwienia wyliczania kolej-
nych wskaźników niektóre z nich zostaną przywołane jeszcze raz.
116
2.3.1. Wskaźniki zróżnicowania fitocenotycznego H i Hmax
Jako miarę rzeczywistego składu taksonomicznego (syntaksonomicznego) w metodzie pol-
skiej przyjęto wskaźnik zróżnicowania fitocenotycznego (H), wyliczany ze wzoru Shan-
nona-Wienera, gdzie cechą ilościową są powierzchnie poszczególnych zbiorowisk roślin-
nych, według wzoru:
ni ni
H= ∑ N
x ln
N
gdzie: H – wskaźnik zróżnicowania fitocenotycznego;
ni – powierzchnia danego zbiorowiska roślinnego, wyrażona w procentach ogólnej
powierzchni fitolitoralu;
N – całkowita powierzchnia fitolitoralu (100%).
Miarą teoretycznego zróżnicowania fitocenotycznego jest w metodzie wartość maksy-
malnego zróżnicowania fitocenotycznego (Hmax).
Hmax = lnS
gdzie: Hmax – współczynnik teoretycznego maksymalnego zróżnicowania fitocenotycznego;

S – liczba zbiorowisk tworzących fitolitoral.
Stosunek tych dwóch wskaźników rozumiany jest jako miara strukturalnych uproszczeń
roślinności pod wpływem antropopresji i znany jest jako wskaźnik równocenności Pielou
J, (Pielou 1966):
H
J=
Hmax
Aby wyliczyć wartości wskaźnika H należy określić:
− pełny skład syntaksonomiczny roślinności jeziora (czyli zestawić wszystkie zbioro-
wiska roślinne, występujące na poszczególnych transektach w pełną listę zbiorowisk,
które tworzą cały fitolitoral jeziora);
− średnie pokrycie każdego zbiorowiska roślinnego (n) w obrębie fitolitoralu; warto-
ści te stanowią średnią arytmetyczną pokrycia każdego zbiorowiska na poszczególnych
transektach, po przeliczeniu stopni skali Brauna-Blanqueta na średnie pokrywanie pro-
centowe. W tym celu stopnie skali Brauna-Blanqueta przypisane roślinnym zbiorowi-
skom roślinnym na poszczególnych transektach należy zamienić na średnie procentowe
pokrywanie, według wartości w Tabeli 2, kolumna III).
Suma średniego pokrycia wszystkich zbiorowisk, zarówno na poszczególnych transek-
tach, jak i w obrębie całego fitolitoralu, powinna być zbliżona do 100 ± 5%. Jeżeli średnie
pokrycie wynosi poniżej 100% wówczas oznacza to, że pokrywanie zostało niedoszacowa-
ne w terenie (zaniżone), jeżeli powyżej 100% to przeszacowane (zawyżone).
W ten sposób otrzymuje się średnie pokrycie procentowe każdego zbiorowiska w obrębie
fitolitoralu (wielkość względna). Jednakże do wyliczenia multimetrikasa ESMI potrzebne są
wartości rzeczywistego pokrycia poszczególnych zbiorowisk (ni) wyrażone w jednostkach
117
bezwzględnych (m2 lub ha). Powierzchnie bezwzględne poszczególnych zbiorowisk ob-
liczane są na podstawie ich udziału procentowego w stosunku do powierzchni całkowitej
pokrytej roślinnością. Powierzchnia całkowita fitolitoralu (N) obliczana jest na podstawie
uśrednionej ze wszystkich transektów maksymalnej głębokości kolonizacji roślinności oraz
uśrednionego procentowego pokrycie dna roślinnością na wszystkich transektach, według
procedury opisanej poniżej.
Przykład:
– zbiorowisko Potametum pectinati występowało na 9 spośród 15 wykonanych
transektach w jeziorze i przyjmowało wartości pokrycia według skali B-B:
na dwóch transektach 4 2 x 61 = 122

na dwóch transektach 3 2 x 34 = 68
na czterech transektach 1 4 x 3 = 12
na jednym transekcie + 1 x 0,5 = 0,5
W sumie: 202,5
– średni udział powierzchni zajmowanej przez zbiorowisko Potametum pectinati

w całym jeziorze wynosi:
ni = 202,5 : 15 transektów = 13,5 %
Wskaźnikiem jakościowym (strukturalnym) obok indeksów zróżnicowania fitoceno-

tycznego (H, Hmax) w metodzie Rejewskiego jest również liczba zbiorowisk roślinnych zi-
dentyfikowanych w fitolitoralu jeziora (S).
2.3.2. Wskaźnik zasiedlenia Z

Miarą ilościową w makrofitowej metodzie Rejewskiego jest wartość wskaźnika zasied-
lenia (Z), który wyraża stosunek powierzchni rzeczywiście zajmowanej przez makrofity
(powierzchni fitolitoralu) do powierzchni potencjalnie dostępnej dla roślinności, czyli po-
wierzchni litoralu ograniczonej izobatą 2,5 m (obszar jeziora, gdzie woda jest płytsza niż
2,5 m). Wskaźnik zasiedlenia wyliczany jest według formuły:
N
Z=
P – izob.2,5
gdzie: Z – wskaźnik zasiedlenia;

N – całkowita powierzchnia fitolitoralu (ha);
P – powierzchnia jeziora;
izob.2,5 – powierzchnia jeziora ograniczona izobatą 2,5 m (z karty morfometrycznej)
(ha)
Wskaźnik zasiedlenia przyjmuje tym wyższe wartości, im większa jest maksymalna głę-
bokość występowania roślinności.
118
Aby wyliczyć wartości wskaźnika Z należy uzyskać:
− średni zasięg (głębokość) występowania roślinności (Cmax) w całym jeziorze, który
jest arytmetyczną średnią maksymalnej głębokości zasiedlenia wyliczoną ze wszystkich
transektów, w których wyznaczono Cmax (najczęściej ze wszystkich);
− średnie procentowe pokrycie fitolitoralu roślinnością, które jest średnią arytmetyczną
pokrycia roślinności na wszystkich transektach.
Oba parametry umożliwiają następnie wyliczenie całkowitej powierzchni zajmowanej
przez roślinność, czyli powierzchni fitolitoralu (N). Powierzchnię fitolitoralu wylicza się
w oparciu o dane morfometryczne jeziora, jako iloczyn powierzchni litoralu, ograniczo-
nej izobatą określającą średni dla jeziora zasięg głębokościowy makrofitów oraz średnie-
go procentowego pokrycia roślinności. Jeśli na karcie morfometrycznej nie ma podanej
powierzchni określonej średnim maksymalnym zasięgiem głębokościowym, powierzchnię
tę należy wyliczyć metodą ekstrapolacji, na podstawie wartości powierzchni ograniczonej
następną, podaną w karcie morfometrycznej, izobatą. W przypadku jezior bardzo płytkich,
gdzie całe dno jeziora jest porośnięte makrofitami, powierzchnia fitolitoralu jest równa ilo-
czynowi powierzchni jeziora oraz średniego procentowego pokrycia roślinności.
Przykład:
– średni maksymalny zasięg głębokościowy roślinności wynosi 5,0 m;
– średnie pokrycie fitolitoralu roślinnością wynosi (do 5,0 m głębokości) 60%;
– powierzchnia litoralu ograniczona izobatą 5,0 m (odczytana z karty morfometrycz-
nej) wynosi 12,7 ha,
– całkowita powierzchnia zajmowana przez roślinność, czyli powierzchnia

fitolitoralu wynosi:
N = 12,7 x 0,6 = 7,6 ha
Wskaźnikami obfitości (ilościowymi) oprócz indeksu zasiedlenia (Z) w metodzie Re-

jewskiego są również: powierzchnia fitolitoralu (N), średnia maksymalna głębokość wystę-
powania roślinności w jeziorze (Cmax) oraz powierzchnie zajmowane przez poszczególne
grupy ekologiczne roślinności: charofity, elodeidy, nimfeidy oraz helofity.
2.3.3. Wskaźnik oceny stanu ekologicznego jezior ESMI

Uzyskane wartości wskaźników (H, Hmax, Z i N) są niezbędne do wyliczenia wielowskaź-
nikowego indeksu oceny stanu ekologicznego jezior, wykorzystywanego w rutynowym
monitoringu jezior w Polsce – metody Rejewskiego (nazywaną w niektórych publikacjach
również metodą ESMI). Wszystkie powyższe wskaźniki wchodzą w skład multimetriksa
– makrofitowego indeksu oceny stanu ekologicznego (ESMI) (Ciecierska 2008; Ciecier-
ska, Kolada 2013), który przyjmuje postać:
  HHH  N N 
EsMI
EsMI
= 1=
ESMI =−1
1exp
−– exp
− –− H × xZ×
exp Z×Z
x exp
× exp
exp  P  
 H max
Hmax
max  P P 
119
gdzie: H – współczynnik rzeczywistego zróżnicowania fitocenotycznego;
Hmax – współczynnik teoretycznego maksymalnego zróżnicowania fitocenotycznego;
Z – wskaźnik zasiedlenia;
N – całkowita powierzchnia fitolitoralu (ha);
P – powierzchnia jeziora;
Multimetriks przyjmuje wartości od 0 do 1, gdzie 0 oznacza stan najbardziej zdegrado-

wany, a 1 stan nieprzekształcony, najbardziej zbliżony do naturalnego (referencyjny).
Wyliczenie zarówno wszystkich parametrów wyjściowych (S, N, ni), jak i wskaźników
metody Rejewskiego (H, Hmax, Z, ESMI) jest możliwe do wykonania samodzielnie lub przy
pomocy prostych arkuszy kalkulacyjnych, np. Excel czy Access. Katedra Botaniki i Ochro-
ny Przyrody w Olsztynie dysponuje również programem komputerowym, umożliwiającym
wyliczenie wszystkich wartości wskaźników metody Rejewskiego.
2.4. Klasyfikacja jezior na podstawie wskaźnika ESMI

Klasyfikację stanu ekologicznego na podstawie wskaźnika ESMI opracowano w Polsce,
jak dotąd, dla dwóch typów jezior tzw. szeregu troficznego (o wodach bogatych w wapń):
stratyfikowanych i niestratyfikowanych (Tab. 3, kolumna II).
Weryfikacja typów abiotycznych jezior w Polsce (patrz rozdział 1. Klasyfikacje jako-
ści wód, str. 9) wykazała, że w warunkach niezaburzonych działalnością człowieka dla
wykształcenia się odmiennych układów roślinnych w nizinnych jeziorach polskich o po-
wierzchni >50 ha istotne są następujące parametry typologiczne: geologia zlewni wyrażona
poprzez stężenie wapnia w wodzie oraz typ miksji (stratyfikacja wód). Na podstawie kom-
binacji dwóch klas koncentracji wapnia (<25< mgCa/l) oraz dwóch typów miktycznych:
jeziora stratyfikowane i polimiktyczne (czyli niestratyfikowane), wśród nizinnych jezior
polskich o powierzchni >50 ha wyróżniono cztery podstawowe typy jezior, charakteryzują-
ce się odmiennymi układami roślinności wodnej i szuwarowej w stanie nieprzekształconym
na skutek działalności człowieka (w stanie referencyjnym):
– jeziora o wodach twardych, wysokozasadowych (Ca>25 mg/l, >1,0 meq/l, szeregu tro-
ficznego), stratyfikowane i niestratyfikowane;
– jeziora o wodach miękkich, niskozasadowych (jeziora szeregu oligohumusowego, nale-
żące do tzw. jezior lobeliowych), stratyfikowane i niestratyfikowane;
Dodatkowo, wyróżniono typ jezior przybrzeżnych, obejmujących 9 jezior o powierzchni
>50 ha, podlegających wpływom wód morskich Bałtyku.
Ze względu na dostępność danych w bazie, wykorzystanej do opracowania metody
w roku 2006, klasyfikację na podstawie ESMI wstępnie opracowano tylko dla dwóch pierw-
szych typów jezior. Ze względu na zbyt małą liczbę jezior lobeliowych oraz brak w bazie
jezior przymorskich, klasyfikacji makrofitowej dla tych typów jak dotąd nie opracowano
(Ciecierska i in. 2006; Ciecierska 2008).
Ustalenie granicznych wartości ESMI dla poszczególnych klas stanu ekologicznego do-
konano na podstawie analizy rozkładu wartości wskaźnika w 165 nizinnych jeziorach pol-
skich o wodach wysokozasadowych, osobno stratyfikowanych i polimiktycznych. Wartość
graniczna dla stanów bardzo dobrego i dobrego została ustalona jako 25percentyl wartości
ESMI stwierdzonych w jeziorach nieprzekształconych na skutek działalności człowieka
120
(tzw. referencyjnych), co odpowiadało wartości 0,676 dla jezior stratyfikowanych i 0,679
dla jezior polimiktycznych. Zatem w obu typach jezior za wartość graniczną stanów bardzo
dobrego i dobrego przyjęto 0,680. Pozostałe granice klas zostały ustalone przez podział za-
kresu wartości od 0,680 do minimalnej wartości ESMI stwierdzonej w bazie danych (0,031
dla jezior stratyfikowanych i 0,027 dla niestratyfikowanych) na cztery przedziały według
skali logarytmicznej i zaokrąglenie uzyskanych wartości z dokładnością do 0,010 (Tab. 3).
Tabela 3. Zakresy wartości granicznych poszczególnych klas stanu ekologicznego wskaźnika ESMI dla
jezior nizinnych Polski (oznaczenia barwne zgodne z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z 2011 oraz
europejskimi ustaleniami RDW)
Rozporządzenie Ministra Środowiska (2008) Paneuropejska

Klasy stanu ekologicznego interkalibracja
Jeziora stratyfikowane Jeziora polimiktyczne (2013)
Bardzo dobry (1) 1,000-0,680 1,000–0,680 1,000–0,680

Dobry (2) 0,679–0,340 0,679–0,270 0,680–0,410
Umiarkowany (3) 0,339–0,170 0,269–0,110 0,409–0,205
Słaby (4) 0,169–0,090 0,109–0,050 0,204–0,070
<0,090 <0,050 <0,070
Zły (5)
brak roślinności zanurzonej
Metoda Rejewskiego w latach 2009–2011 została poddana ćwiczeniu interkalibracyjne-

mu, zgodnie z harmonogramem RDW opracowywania i wdrażania metod oceny stanu eko-
logicznego w Europie. Zadaniem tego ćwiczenia było porównanie wyników oceny jakości
wód ekosystemów jeziornych przy zastosowaniu metod oceny, wykorzystywanych w róż-
nych krajach członkowskich (w tym polskiego wskaźnika oceny ESMI) w celu zapewnienia
porównywalności percepcji jakości wód i ich ocen w całej Europie oraz zharmonizowania
europejskich systemów klasyfikacyjnych (Birk i in. 2012). W wyniku ćwiczenia interkali-
bracyjnego, pierwotnie ustalone granice klas stanu ekologicznego na podstawie ESMI zosta-
ły zmodyfikowane poprzez połączenie klasyfikacji dla jezior o wodach wysokozasadowych,
stratyfikowanych i niestratyfikowanych (jedna klasyfikacja dla obu typów) oraz zaostrzenie
wartości granicznych dla stanów dobrego i umiarkowanego, umiarkowanego i słabego oraz
słabego i złego (Tab. 3, kolumna III). Zmodyfikowane wartości graniczne ESMI zostaną
uwzględnione w najbliższej nowelizacji Rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie
sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych.
2.5. Interpretacja wyników oceny

W ocenie stanu ekologicznego jeziora na podstawie makrofitów, poza wartością wskaźnika
ESMI, należy uwzględnić także dodatkowe kryteria, takie jak na przykład występowanie
lub brak pewnych grup roślinności o szczególnej roli indykacyjnej. Przy interpretacji oce-
ny stanu ekologicznego na podstawie wartości liczbowych wskaźnika ESMI pomocne jest
zestawienie roślinności jeziora w formie udziałów powierzchni zajmowanej przez poszcze-
gólne grupy ekologiczne, tj. charofity (łąki ramienicowe), elodeidy (roślinność zanurzona
121
naczyniowa), nimfeidy (roślinność o liściach pływających) oraz helofity (szuwar). Poni-
żej zestawiono średnie wartości udziału powierzchni poszczególnych grup ekologicznych
roślinności w klasach stanu ekologicznego (1–5), opracowane na podstawie danych ze
174 jezior polskich szeregu troficznego, stratyfikowanych i niestratyfikowanych (Rys. 4.)
(Ciecierska 2008).
100%
90%
80%
70%
60% szuwary
50% nimfeidy
40% elodeidy
30%
charofity
20%
10%
0%
1 2 3 4 5 1 2 3 4 5
s ns
Rys. 4. Średnie wartości udziału procentowego powierzchni fitolitoralu, zajmowanej przez grupy
ekologiczne roślinności wodnej i szuwarowej w klasach stanu ekologicznego (1 – bardzo dobry, 2 – dobry,
3 – umiarkowany, 4 – słaby, 5 – zły) w jeziorach polskich szeregu troficznego, stratyfikowanych (s, n=77)
i niestratyfikowanych (ns, n=97); wartości graniczne klas stanu ekologicznego na podstawie ESMI wg
rozporządzenia MŚ z 2008
Bardzo dobry stan ekologiczny w obu typach jezior szeregu troficznego charakteryzuje
często dominacja zbiorowisk ramienic (≥3 w skali Brauna-Blanqueta, tj. ≥25% po-
wierzchni fitolitoralu).
Dobry stan ekologiczny w jeziorach stratyfikowanych charakteryzuje głębokość zasied-
lenia fitolitoralu przez roślinność do około 2,5 m (wartość wskaźnika Z około 1,0),
a w jeziorach polimiktycznych do około 1,8 m (wartości Z około 0,7), przy czym zbio-
rowiska taksonów „negatywnych” Ceratophylletum demersi, C. submersi, Elodeetum
canadensis, Potametum pectinati lub P. friesii zajmują nie więcej niż 75% fitolitoralu
(≤4 w skali Brauna-Blanqueta). Jeżeli wartość ESMI wskazuje na stan dobry, ale udział
łąk ramienicowych w fitolitoralu jest większy niż 20–30%, wówczas uzasadnione jest
podwyższenie klasy do stanu bardzo dobrego; Jeżeli wartość ESMI wskazuje na stan
bardzo dobry lub dobry, ale ponad 75% fitolitoralu zajmują fitocenozy gatunków nega-
tywnych (tj. Ceratophylletum demersi, C. submersi, Elodeetum canadensis, Potametum
pectinati lub P. friesii), wówczas klasę jakości należy obniżyć o jedną.
Umiarkowany stan ekologiczny, ale tylko w jeziorach stratyfikowanych, często charaktery-
zuje duży udział (≥75% fitolitoralu) zbiorowisk Ceratophylletum demersi lub Elodeetum
canadensis (5 w skali Brauna-Blanqueta).
Słaby i zły stan ekologiczny w obu typach jezior szeregu troficznego charakteryzuje brak
lub niewielki udział roślinności zanurzonej w fitolitoralu. Jeżeli w jeziorze w ogóle nie
122
stwierdzono roślinności zanurzonej, a jedynie dobrze rozwinięty szuwar, to, bez wzglę-
du na wartość ESMI, jezioro należy zaklasyfikować do złego stanu ekologicznego. Je-
żeli wartość ESMI wskazuje na stan słaby lub zły (w jeziorze praktycznie brak makro-
fitów), a parametry fizyczno-chemiczne wskazują na dobrą jakość wód (szczególnie,
gdy przejrzystość wody jest wysoka, przekracza wartość rzędu 3,5 m), a w zlewni nie
zidentyfikowano żadnej presji antropogenicznej, należy wówczas uznać, że makrofity
są elementem niewłaściwym do oceny stanu ekologicznego tego ekosystemu. Sytuacje
takie zaobserwowano na przykład w badanych w latach 2005–2006 jeziorach Zmarłe
(SD –Secche Disc=6,5 m, ESMI=0,091), Płaskie (SD=5,0 m, ESMI=0,031) czy Broża-
ne (SD=4,0 m, ESMI=0,102), przy czym stan taki może wynikać ze specyfiki osadów
dennych tych jezior lub nietypowej geologii zlewni (są to jednak jedynie spekulacje
i rzeczywista przyczyna nie została, jak dotychczas, zidentyfikowana).
Poniżej zamieszczono również wykresy pokazujące średnie wartości wskaźników me-
tody Rejewskiego w poszczególnych klasach stanu ekologicznego (1–5), opracowane na
podstawie danych ze 174 jezior polskich szeregu troficznego, stratyfikowanych i niestraty-
fikowanych (Rys. 5).
Średnia; Wąs: Średnia±Błąd std Średnia; Wąs: Średnia±Błąd std

6 6
5 5
4 4
3 3
2 2
1 1
0 0 Cmax
Cmax
SD SD
H H
-1 Z -1 Z
1 2 3 4 5 ESMI 1 2 3 4 5 ESMI
Rys. 5. Średnie wartości wskaźników Metody Rejewskiego: Cmax – maksymalna głębokość występowania
roślinności w jeziorze, H – wskaźnik zróżnicowania fitocenotycznego, Z – wskaźnik zasiedlenia, ESMI
– Makrofitowy Wskaźnik Stanu Ekologicznego oraz widzialności krążka Secchiego (SD), w klasach stanu
ekologicznego (1 – bardzo dobry, 2 – dobry, 3 – umiarkowany, 4 – słaby, 5 – zły) w jeziorach polskich
szeregu troficznego, stratyfikowanych i niestratyfikowanych (wg Ciecierska 2008)
Stosowana obecnie w Polsce metoda oceny i klasyfikacji jezior na podstawie roślinności

wyraża ocenę presji antropogenicznej, jaką jest przyspieszona eutrofizacja wód. Proces
eutrofizacji jest głównym, ale nie jedynym, przejawem antropopresji w polskich jeziorach.
Wiele z nich podlega również np. wtórnej humifikacji poprzez udrażnianie przepływu wody
z torfowisk w ramach tzw. „małej retencji” czy wahaniom poziomu wód, wywołanym prze-
kształceniami hydromorfologicznymi. Do oceny stanu ekologicznego jezior, podlegających
presjom innego typu niż eutrofizacja, metoda ESMI nie powinna być wykorzystywana, gdyż
nie jest ona wrażliwa na te presje.
Podobny problem dotyczy jezior o niekorzystnym dla rozwoju makrofitów ukształto-
waniu misy jeziornej (np. zbyt strome stoki); w takim przypadku ocenę na podstawie ESMI
123
należy potraktować jako orientacyjną, z założeniem, że może ona ulec zmianie, np. po
uwzględnieniu we wzorze ESMI poprawki na ukształtowanie misy jeziornej.
Typy makrofitowe jezior, wyróżnione w klasyfikacji jezior opartej na metodzie Rejewskie-
go, odpowiadają również sigmasocjacjom (fitokompleksom krajobrazowym) w ujęciu Tüxe-
na (1979), typom florystycznym jezior opracowanym dla Polski przez Bernatowicza (1960),
jak i typom chronionych siedlisk sieci Natura 2000 (Herbich 2004) – Ciecierska 2008.
Typ jezior stratyfikowanych:
• Bardzo dobry stan ekologiczny odpowiada: sigmasocjacji Chareto-sigmetum; typo-
wi florystycznemu Chara; siedlisku UE – 3140 (twardowodne oligo- i mezotroficzne
zbiorniki z łąkami ramienic);
• Dobry stan ekologiczny odpowiada: sigmasocjacji Potamogeto Nuphareto-Nymphaee-
tosum – sigmetum (podtyp a, do Z = 1); typowi florystycznemu Potamogeton lucens,
P. perfoliatus, Myriophyllum (podtyp a, gdzie hydrofity zajmują >50% litoralu) i Pota-
mogeton natans; siedlisku UE – 3150 (zbiorniki eutroficzne);
• Umiarkowany stan ekologiczny odpowiada: sigmasocjacji Potamogeto Nuphareto-
Nymphaeetosum-sigmetum (podtyp b, do Z<1); typowi florystycznemu Potamogeton
lucens, P. perfoliatus, Myriophyllum (podtyp b, gdzie hydrofity zajmują <50% litoralu)
i Potamogeton natans;
• Słaby i zły stan ekologiczny odpowiada sigmasocjacji Phragmiteto – sigmetum.
Typ jezior niestratyfikowanych:
• Bardzo dobry stan ekologiczny odpowiada: sigmasocjacji Chareto-sigmetum; typo-
wi florystycznemu Chara; siedlisku UE – 3140 (twardowodne oligo- i mezotroficzne
zbiorniki z łąkami ramienic);
• Dobry stan ekologiczny odpowiada: sigmasocjacji Potamogeto Nuphareto-Nymphaee-
tosum – sigmetum (podtyp a, do Z≥0,7); typowi florystycznemu Potamogeton lucens,
P. perfoliatus, Myriophyllum (podtyp a, gdzie hydrofity zajmują >50% litoralu) i Pota-
mogeton natans; siedlisku UE – 3150 (zbiorniki eutroficzne);
• Umiarkowany stan ekologiczny odpowiada: sigmasocjacji Potamogeto Nuphareto-
Nymphaeetosum-sigmetum (podtyp b, do Z<0,5); typowi florystycznemu Potamogeton
lucens, P. perfoliatus, Myriophyllum (podtyp b, gdzie hydrofity zajmują <50% litoralu)
i Potamogeton natans;
• Słaby i zły stan ekologiczny odpowiada sigmasocjacji Phragmiteto-sigmetum.
Pod określeniem sigmasocjacja Phragmiteto-sigmetum należy rozumieć dominację
wszystkich zbiorowisk szuwarowych (roślinność wynurzona), A nie tylko szuwaru zdomi-
nowanego przez fitocenozy Phragmitetum australis (Ciecierska 2008).
3. Monitoring makrofitowy jezior w Polsce

Badania monitoringowe makrofitów, wykorzystywane do oceny stanu ekologicznego jezior
w Polsce, prowadzone są przez Wojewódzkie Inspektoraty Ochrony Środowiska od 2007
roku. Prekursorem wdrożenia metody makrofitowej w jeziorach był WIOŚ w Szczecinie,
który już od 2002 prowadził badania roślinności pod kątem zaleceń RDW w Polsce (raporty
od 2003; Ciecierska, Żurawska 2004).
124
Od 2007 prowadzone są szkolenia, głównie dla kadry pracowników Wojewódzkich In-
spektoratów Ochrony Środowiska, jak również dla pracowników naukowych uczelni, dok-
torantów, studentów oraz innych osób zainteresowanych, chcących poznać metodę Rejew-
skiego. Szkolenia prowadzone są przez pracowników Katedry Botaniki i Ochrony Przyrody
Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie oraz Instytutu Ochrony Środowiska-
Państwowego Instytutu Badawczego w Warszawie.
Należy podkreślić, że odbywanie szkoleń przez osoby posługujące się metodami biolo-
gicznymi w rutynowych badaniach wód w monitoringu krajowym jest obowiązkiem, nie-
zbędnym dla zapewnienia odpowiedniej jakości badań. Prace te nie mogą być wykonywane
przez osoby nieprzeszkolone, bądź przeszkolone tylko wewnętrznie, przez współpracowni-
ków WIOŚ. Osoby przeszkolone podczas profesjonalnego szkolenia powinny co trzy lata
odnawiać certyfikaty, ponieważ metody oceny jakości wód w miarę pozyskiwania nowych
danych, wiedzy i doświadczenia cały czas ewoluują i podlegają modyfikacjom, chociażby
na drodze ich interkalibracji (problemy te poruszono również w pierwszym rozdziale tego
podręcznika).
Literatura
Baattrup-Pedersen A., Andersson B., Brandrud T.E., Karttunen K., Riis T., Toivonen H. 2001. Mac-
rophytes. [w:] Skriver J. (red.). Biological monitoring in Nordic rivers and lakes. National Environ-
mental Research Institute, Denmark. TemaNord 2001: 513: 53–60.
Bernatowicz St. 1960, Charakterystyka jezior na podstawie roślin naczyniowych, Roczniki Nauk Rol.,
Olsztyn, 77, b, 1: 79–98.
Best E. P. H. 1988. The phytosociological approach to the description and classification of aquatic mac-
rophytic vegetation. [w:] Symoens J. J. (red.). Vegetation of inland waters. Handbook of vegetation
science, Kluwer, 15(1): 155–182.
Birk, S., Strackbein, J., Hering, D. 2010. WISER methods database. Version: May 2010. Available at
http://www.wiser.eu/programme-and-results/dataandguidelines/methoddatabase/
Braun-Blanquet J. 1964. Pflanzensoziologie. Springer, Wien, New York.
CEN 2002. Water quality – Guidance standard for the surveying of aquatic macrophytes in runningwaters.
Rep.CEN/TC230/WG2/TG3:N55, Comité Europeén de Normalisation.
CEN 2003. EN-14184 – Guidance standard for the surveying of macrophytes in lakes. Rep.CEN/TC230/
WG2/TG3:N72, Comité Europeén de Normalisation.
Ciecierska H. 2003. Disturbances in the littoral vegetation of Lake Kołowin (Masurian Landscape Park)
after ecological catastrophe. Ecological Questions, 3: 77–83.
Ciecierska H. 2004a. Ecological State of Reference Lakes of the European Intercalibration Network, Lo-
cated in the Masurian Landscape Park (NE Poland). Limnol. Rev. 4: 45–50.
Ciecierska H. 2004b. Phytocenotic diversity of littoral in lakes of the Masurian Landscape Park – current
state and changes. Teka Kom. Och. Kszt. Środ. Przyr., 1: 32–38.
Ciecierska H., Żurawska J. 2004. Ecological state of shallow lakes in the Pomeranian Lakeland (NW Po-
land). Limnol. Rev., 4: 51–56.
Ciecierska H. 2008. Makrofity jako wskaźniki stanu ekologicznego jezior. Monogr. i Rozprawy, 139,
UWM, Olsztyn.
Ciecierska H., Kolada A., Soszka H., Golub M. 2006. Opracowanie podstaw metodycznych dla mnito-
ringu biologicznego wód powierzchniowych w zakresie makrofitów i pilotowe ich zastosowanie dla
części wód reprezentujące wybrane kategorie i typy. Etap II. Opracowanie metodyki badań terenowych
makrofitów na potrzeby rutynowego monitoringu wód oraz metoda oceny i klasyfikacji stanu eko-
logicznego wód na podstawie makrofitów. T. II. jeziora. Instytut Ochrony Środowiska, Uniwersytet
Warmińsko-Mazurski, Warszawa – Olsztyn (maszynopis).
125
Ciecierska H., Kolada A. 2013. ESMI: the Macrophyte Index for assessing the Ecological Status of lakes.
Environmental Monitoring and Assessment (w druku).
Dierschke H. 1994. Pflanzensoziologie, Grundlagen und Methoden. Ulmer, Stuttgart.
Géhu J. M. 1976. Sur les paysages végétaux ou sigmassciations des prairies salées du Nord-Quest de la
France. Doc. Phytosoc., 15–18: 27–65.
Géhu J. M. 1977. Le concept de sigmassociations et son application a l’etude du pysage vegetal des Falaises
Atlantiques Françaises. Vegetatio, 34: 117–125.
Gołdyn R. 1975. Zbiorowiska roślinne Jeziora Raczyńskiego pod Zaniemyślem. Bad. Fizjogr. nad Pol.
Zach., Ser. B., Botanika, 28: 49–87.
Gołdyn R. 1983. Zbiorowiska roślinności zanurzonej Jeziora Dominickiego i Jeziora Kużnickiego na Poje-
zierzu Wielkopolskim. Bad. Fizjogr. nad Pol. Zach., Ser. B., Botanika, 34: 165–192.
Herbich J. (red.) 2004. Wody słodkie i torfowiska. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000
– podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa.
Jensén S. 1977. Classification of lakes in southern Sweden on the basis of their macrophyte composition by
means of multivariate methods. Vegetatio, 39: 129–146.
go wód powierzchniowych w Polsce. Bibl. Monit. Środow., Główny Inspektorat Ochrony Środowiska.
Warszawa.
Kanninen A., Leka J., Vallinoski V.-M., Ilvonen R. 2003. Aerial photograph interpretation and field sur-
veys of aquatic macrophytes in assessing the ecological status of small boreal lakes – preliminary
results. [w:] . Ruoppa M., Heinonen P., Pilke A., Rekolainen S., Toivonen H., Vuoristo H. (red.). How
to assess and monitor ecological quality in freshwaters. Nordic Council of Ministers. TemaNord 2003:
547: 123–126.
Keskitalo J., Salonen K. 1994. Manual for integrated monitoring. Subprogramme Hydrobiology of Lakes.
National Board of Waters and the Environment, Helsinki, Vesi-Ja Ymparistohallinnon Julkaisuja, Seria
B, 16: 28–30.
Kłosowski St., Kłosowski G. 2007. Rośliny wodne i bagienne. Wydaw. MULTICO. Warszawa.
Knoben R.A. E., Roos C., van Oirschot M. C. M. 1995. Biological Assessment Methods for Watercourses.
UN/ECE Task Force on Monitoring and Assessment 5: 31–50.
Kolada A., Ciecierska H. 2008. Terenowe metody badania makrofitów w jeziorach w świetle monitorin-
gu biologicznego wód zgodnego z ramową Dyrektywą Wodną. Ochr. Środow. i Zasobów Natur., 37:
9–23.
Kolada A. Ciecierska H. 2009. Wytyczne do prowadzenia badań terenowych oraz do sposobu zestawiania
i przetwarzania danych o makrofitach w jeziorach. IOŚ-UWM (maszynopis).
Leka J., Valta-Hulkkonen K., Kanninen A., Airaksinen O. 2002. Aquatic macrophytes in the classifica-
tion of ecological status of boreal lakes: Testing field study methods and aerial photographing as tool
for monitoring. [w:] Ruoppa M., Karttunen K. (red.). Typology and ecological classification of lakes
and rivers. Nordic Council of Ministers. TemaNord 2002: 566: 93–96.
Leka J. 2005. Macrophytes as a tool to assess the ecological status of lakes. [w:] Lääne A., Heinonen P.
(red.). Sampling. Presentations of three training seminars about Quality Assurance (QA), Biological
methods of Water Framework Directive and Waste water sampling techniques. Suomen ympäristöke-
skuksen moniste, 328: 60–64.
Leyssen A., Adriaens P., Denys L., Packet J., Schneiders A., van Looy K., Vanhecke L. 2005. Toepassing
van verschillende biologische beoordelingssystemen op Vlaamse potentiële interkalibratielocaties ove-
reenkomstig de Europese kaderrichtlijn water: partim ‚Macrofyten‘. Rapporten van het instituut voor
natuurbehoud. Instituut voor Natuurbehoud, Brussel.
Mäemets H. 2005. Macrophytes – a tool to clasify the ecological status of lakes. Estonian experience.
[w:] Lääne A., Heinonen P. (red.). Sampling. Presentations of three training seminars about Quality
Assurance (QA), Biological methods of Water Framework Directive and Waste water sampling techni-
ques. Suomen ympäristökeskuksen moniste, 328: 65–69.
126
Mäemets H., Freiberg L. 2004. Characteristics of reeds on Lake Peipsi and the floristic consequences of
their expansion. Limnologica, 34: 83–89.
Matuszkiewicz W. 2002. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, Warszawa.
MEWAM, 1987. Methods for the Use of Aquatic Macrophytes for Assessing Water Quality 1985–86. Her
Majesty’s Stationary Office, London.
Nőges P., Nőges T. 2003. Monitoring of large shallow transboundary Lake Peipsi (Estonia/Russia) and the
indicators and criteria to assess its ecological status. [w:] Ruoppa M., Heinonen P., Pilke A., Rekolai-
nen S., Toivonen H., Vuoristo H. (red.). How to assess and monitor ecological quality in freshwaters.
Nordic Council of Ministers. TemaNord 2003:547: 71–80.
Ozimek T., Kowalczewski A. 1984. Long-term changes of the submerged macrophytes in eutrophic lake
Mikołajskie (North Poland). Aquat. Bot. 19: 1–11.
Olszewski P. 1971. Trofia i saprobia. Zeszyty Nauk. WSR, Olsztyn, C, Suppl. 3: 5–14.
Palmer M.A. 1989. A botanical classification of standing waters in Great Britain and the method of the use
of macrophyte flora in assessing changes in water quality. Research and Survey in Nature Conserva-
tion, No. 19, Nature Conservancy Council, Peterborough.
Palmer M. A., Bell S. L., Butterfield I. A. 1992. A botanical classification of standing waters in Britain:
application for conservation and monitoring. Aquatic Conserv.: Mar. Freshw. Ecosyst. 2: 125–143.
Pełechaty M., Pukacz A. 2008. Klucz do oznaczania gatunków ramienic (Characeae) w rzekach i jezio-
rach. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa.
Pieczyńska E., Ozimek T., Rybak I. 1988. Long-term changes in littoral habitats and communities in Lake
Mikołajskie (Poland). Int. Revueges. Hydrobiol. 73(4): 361–378.
Pilou E. C. 1966. An introduction to mathematical ecology. Wiley, New York.
Podbielkowski Z., Tomaszewicz H. 1996. Zarys hydrobotaniki. PWN, Warszawa.
Rejewski M. 1981. Roślinność jezior rejonu Laski w Borach Tucholskich. Rozprawy UMK, Toruń.
Rozporządzeniem Ministra Środowiska (2008). W sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części
wód powierzchniowych, z dnia 20 sierpnia (Dz.U. z 2008, Nr 162, poz. 1008).
Schaumburg J., Schranz C. H., Hofmann G., Stelzer., Schneider S. 2004. Macrophytes and phytobenthos
as indicators of ecological status in German lakes – a contribution of the implementation of the Water
Framework Directive. Limnologica 34: 302–314.
Schneiders A., Denys L., Jochems H., Vanhecke L., Triest L., Packet J., Knuysen K., Meire P. 2004. On-
twikkelen van een monitoringsysteem en een beoordelingsmethode voor macrofyten in oppervlaktewa-
teren in vlaanderen overeenkomstig de europese kaderrichtlijn water. Rapporten van het instituut voor
natuurbehoud. Instituut voor Natuurbehoud, Brussel.
gicznego wód powierzchniowych w Polsce. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Główny Inspektorat
Ochrony Środowiska, Warszawa.
Szoszkiewicz K. 2013. Makrofitowa Metoda Oceny Rzek. [w:] Ciecierska H., Dynowska M. (red.). Biolo-
giczne metody oceny środowiska, T. II, Ekosystemy wodne. Wydaw. Mantis, Olsztyn: 81–105.
Tomaszewicz H. 1989. Procesy zarastania jezior. [w:] Gutry-Korycka M., Werner-Więckowska. Przewod-
nik do hydrograficznych badań terenowych, PWN, Warszawa: 180–184.
Tomaszewicz H., Kłosowski St. 1985. Roślinność wodna i szuwarowa jezior Pojezierza Sejneńskiego.
Mon. Bot. 67: 69–141.
Tomaszewicz H. 1979. Roślinność wodna i szuwarowa Polski (klasy: Lemnetea, Charetea, Potamogetone-
tea, Phragmitetea) wg stanu zbadania na rok 1975. Wyd. UW, Warszawa.
Tüxen R. 1979. Sigmeten und Geosigmeten, ihre Ordnung und ihre Bedentung fur Wissenschaft, Naturs-
chutz und Plannung. Biogeog., The Haque – Boston – London, 16: 79–92.
Vaarama A. 1938. Wasservegetationstudien am Grossee Kallavesi. Ann Bot Soc Vanamo 13(1):1–314.
Valta-Hulkkonen K., Kanninen A., Ilvonen R., Partanen S. 2003. Remote sensing as a tool in the aquatic
macrophyte monitoring. [w:] Ruoppa M., Heinonen P., Pilke A., Rekolainen S., Toivonen H., Vuoristo
H. (red.). How to assess and monitor ecological quality in freshwaters. Nordic Council of Ministers.
TemaNord 2003:547: 103–107.
Wilmanns O. 1984. Okologische Pflanzensoziologie (red.). Quelle & Meyer, Heidelberg.
127
van den Berg M. S., Coops H., Simons J., de Keizer A. 1998. Competition between Chara aspera and Po-
tamogeton pectinatus as a functions of temperature and light. Aquat. Bot., 60: 241–250.
van den Berg M. S., Scheffer m., van Nes E., Coops H. 1999. Dynamisc and stability of Chara sp. and
Potamogeton pectinatus in a shallow lake changing in eutrophication level. Hydrobiologia, 408/409:
335–342.
van den Berg M. S., Coops H., Simons J. 2001. Propagule bank buildup of Chara aspera and its significan-
ce for colonization of shallow lake. Hydrobiologia, 462: 9–17.
Vlek H. 2006. Dutch aquatic macrophyte sampling approaches. [w:] Gunn I. D. M., Carvalho L., Dudley B.
J., Garcia E., Hellsten S., Hennessy M., Lauridsen T. L., Leka J., Vörös L.,Vlek H. E. (red.). Report on
ALTER-Net Workshop: Assessing Biodiversity Trends in European Lakes. CEH Edinburgh.
128
VI. Ocena stanu troficznego wód jeziornych na podstawie
zooplanktonu
Jolanta Ejsmont-Karabin
Wprowadzenie
Zooplankton, stanowiący pośredni poziom troficzny w sieciach pokarmowych w pelagialu
jeziornym, powinien mieć istotne znaczenie w ocenie warunków troficznych, panujących
w poszczególnych jeziorach. Ze względu na relatywnie szybkie tempo metabolizmu może
on szybko reagować na zmiany w otaczającym go środowisku. Na silniejsze zmiany w za-
sobach pokarmowym, ich obfitości i składzie, drobniejszy zooplankton, zwłaszcza drobne
wrotki, może reagować całkowitą lub częściową wymianą gatunków. Toteż już sam skład
gatunkowy zespołów zooplanktonu bywa używany dla celów oceny statusu troficznego je-
zior (Ejsmont-Karabin 2012; Ejsmont-Karabin, Karabin 2013).
Mimo, iż struktura gatunkowa zespołów zooplanktonu może się znacznie różnić nawet
w;jeziorach o tym samym poziomie trofii, niektóre z gatunków uważa się za charaktery-
styczne dla określonego stanu trofii nie tylko w skali lokalnej, ale również w wielu róż-
nych krajach europejskich, a nawet na różnych kontynentach. Spośród wrotków gatunkami
wskazywanymi jako typowe dla wysokiej trofii (eutrofii) są np. Anuraeopsis fissa (Gosse),
Brachionus angularis Gosse, Filinia longiseta (Ehrenberg), Pompholyx sulcata Hudson
i Trichocerca pusilla (Lauterborn), natomiast za gatunki wskazujące na niską trofię wód
uważa się Synchaeta grandis Zacharias, Ploesoma hudsoni (Imhof) i Collotheca libera (Za-
charias) (Pejler 1965). O ile większość autorów, analizując strukturę gatunkową Rotifera
w jeziorach z różnych krajów (a nawet kontynentów) podaje na ogół te same gatunki, jako
wskazujące na wysoką trofię, to lista gatunków wskaźnikowych niskiej trofii jest w różnych
publikacjach bardzo różna. W badaniach Karabina (1985) zespół charakterystycznych dla
eutrofii gatunków Rotifera był podobny do podawanych przez innych autorów, natomiast
lista gatunków charakterystycznych dla wód mezotroficznych była całkowicie odmienna
i obejmowała takie gatunki, jak Ascomorpha ecaudis Perty, A. ovalis (Bergendal), Conochi-
lus hippocrepis (Schrank), Gastropus stylifer Imhof i Polyarthra major Burckhardt.
Spośród dwóch grup taksonomicznych zooplanktonu, Rotifera i Crustacea, ta pierwsza
wydaje się być wyraźnie przydatniejsza dla celów monitoringu statusu troficznego jezior,
bowiem zagęszczenie i skład gatunkowy zespołu wrotków są kontrolowane przede wszyst-
kim przez zasoby pokarmowe, w mniejszym zaś stopniu przez presję drapieżników lub
konkurencję o pokarm. W przypadku skorupiaków kontrola od wierzchu piramidy troficz-
nej jest bardziej istotna. Toteż zooplankton skorupiakowy reaguje na zmiany trofii wolniej

Zakład Hydrobiologii, Instytut Biologii, Wydział Biologiczno-Chemiczny, Uniwersytet w Białymstoku,
ul. Świerkowa 20B, 15-950 Białystok
129
i słabiej (Ejsmont-Karabin, Karabin 2013). Tym niemniej, kiedy operujemy parametrami
struktury zespołów (liczebność i biomasa ogólna, wartość wzajemnego stosunku liczebno-
ści większych grup taksonomicznych) możemy potwierdzić istnienie wyraźnej zależności
tych parametrów od statusu troficznego jezior (Karabin 1985). Można również w zespołach
skorupiaków wyróżnić grupy gatunków charakterystycznych dla wód o niskiej i wysokiej
trofii. Jako wskaźnikowe dla niskiej trofii podaje się w literaturze Bythotrephes longimanus
(Leydig), Heterocope appendiculata (Sars), Daphnia galeata (Leydig) i D. cristata (Sars),
(Pejler 1965; Hakkari 1972; Berzins, Bertilsson 1989). Do tej listy Karabin (1985) do-
łączył również Daphnia cucullata (Sars), gatunek traktowany przez Pejlera (1965) jako
typowy dla eutrofii. Lista gatunków Crustacea charakterystycznych dla wód eutroficznych
obejmuje, według Karabina (1985): Mesocyclops leuckarti (Claus), Thermocyclops oitho-
noides (Sars), Diaphanosoma brachyurum (Lievin), Chydorus sphaericus (O.F.M.), Bosmi-
na (Eubosmina) coregoni thersites (Poppe), Bosmina longirostris (O.F.M.). Spośród nich
jedynie Chydorus sphaericus jest wymieniany przez innych autorów jako wskaźnikowy dla
wysokiej trofii (m.in. Hakkari 1972, Berzins, Bertilsson 1989).
Mimo udokumentowanej licznymi badaniami, jak też doniesieniami literaturowymi
z wielu krajów świata, wrażliwości zespołów zooplanktonu na zmiany jakości środowiska
wodnego, wśród czynników biologicznych, które uwzględnia przyjęta w 2000 r. Ramo-
wa Dyrektywa Wodna (Directive 2000) nakładająca na Państwa Członkowskie obowią-
zek określania stanu ekologicznego, a więc jakości struktury i funkcjonowania ekosyste-
mu wodnego, nie ma zooplanktonu. To podejście jest ostatnio mocno krytykowane przez
hydrobiologów zaangażowanych w tego rodzaju badania. Analiza zmian zachodzących
w obfitości i strukturze gatunkowej wrotków i skorupiaków w toni jeziornej wskazuje na
przydatność takich wskaźników do oceny stanu jezior. Wskaźniki te stosunkowo szybko
i dokładnie odzwierciedlają zmiany zachodzące w środowisku wodnym, są jednocześnie
łatwe do weryfikacji, proste i tanie.
Badania przeprowadzone na materiale pochodzącym z 73 di- i polimiktycznych jezior
z północno-wschodniej Polski, których zadaniem było przetestowanie znanych z literatury
zooplanktonowych wskaźników trofii, umożliwiły zbudowanie wzorów (równań regresji),
których zastosowanie umożliwia stosunkowo precyzyjne określenie stanu trofii jezior (Ej-
smont-Karabin 2012; Ejsmont-Karabin, Karabin 2013). Równania te są przez autorkę ni-
niejszego rozdziału dokładnie omówione w dalszej części tego rozdziału i rekomendowane
jako prosta i tania metoda określenia stanu trofii jezior, niezależnie od typu ich misji. Należy
jednak wyraźnie zaznaczyć, że wskaźniki te można stosować tylko w przypadku analizy sta-
nu wód pelagialu jezior harmonicznych. To oznacza, że wskaźników tych nie powinno się
stosować dla oceny stanu wód płynących, zbiorników zaporowych i jezior dystroficznych.
1. Metody
1.1.1. Pobór materiału
Największą zaletą proponowanej metody jest niewielka liczba prób potrzebna dla dokona-
nia analizy stanu trofii jeziora. Próby bowiem pobiera się jednokrotnie, w okresie stagnacji
130
letniej, najlepiej na przełomie lipca i sierpnia. Wystarczy jedna próba, jeśli jednak planuje
się wykonanie analiz statystycznych można dokonać poboru 3–5 prób w promieniu około
50 m.
Próby należy pobierać w najgłębszym miejscu jeziora (na tzw. głęboczku), co 1 m głę-
bokości, z warstwy epilimnionu w jeziorach stratyfikowanych termicznie lub od powierzch-
ni do dna w jeziorach polimiktycznych. Miąższość warstwy epilimnionu wyznaczamy na
miejscu przy pomocy sondy termicznej lub termometru umieszczonego w czerpaczu. Do
poboru prób używamy czerpacza o znanej pojemności, zamykanego na określonych głębo-
kościach (np. czerpacza Bernatowicza „Toń” lub firmy Limnos).
Próby pobrane z każdej głębokości przelewamy ostrożnie (tzn. niezbyt gwałtownie), ko-
lejno przez siatkę planktonową i w ten sposób je zagęszczamy otrzymując jedną próbę, tzw.
próbę zlewaną. Do zagęszczenia zooplanktonu wrotkowego stosujemy siatkę planktonową
o oczkach nie większych niż 30 μm w ich naj-
szerszym miejscu. Dotychczas rekomendowano
siatki stożkowe, zakończone małym naczyńkiem
z odpływem (rurką zamykaną metalowym lub
plastikowym zaciskaczem) na końcu. Z mojej
praktyki jednak wiem, że straty w tego typu siat-
kach, jeśli chodzi o zespół wrotków są niemałe,
a ich przyczyną są mikroskopijne uszkodzenia
w siatkach, otworki w szwach siatki i zagłębienia
w załamaniach w miejscach styku siatki z mate-
riałem. Rekomenduję wykonanie siatki zatopio-
nej w wykonanym z plastiku lub pleksiglasu cy-
lindrze (Rys. 1). Przy korzystaniu z takiego typu
siatki należy z wody pobranej co 1 m odlać po
0,5 litra do 5–10-litrowego naczynia, a następnie
całość zebranej w naczyniu wody przelać przez
siatkę. Po zagęszczeniu materiału na siatce nale-
ży odwrócić ją i spłukać zebrany na niej materiał
Rys. 1. Cylinder z siatką do zagęszczania prób
do ok. 100 ml zamykanego szczelnie naczynia. zooplanktonu (Fot. J. Ejsmont-Karabin)
Zooplankton skorupiakowy można zagęszczać
przy użyciu siatki o oczkach do 50 μm. Zagęszczony zooplankton, umieszczony w odpo-
wiednim pojemniku, utrwalamy na miejscu płynem Lugola do uzyskania koloru mocnej
herbaty. W laboratorium dodajemy do próby formaldehyd (2 ml 10% na 100 ml próby).
1.2. Badania w laboratorium

Dalszą analizę materiału zooplanktonowego wykonuje się w laboratorium. Część próby
odpowiednio zagęszczonej drogą lewarowania, przegląda się pod mikroskopem świetlnym.
Zaleca się przejrzenie takiej liczby podpróbek, by całość przejrzanego materiału odpowia-
dała co najmniej 1 litrowi wody jeziornej. W przypadku jezior silnie zeutrofizowanych,
w których liczebność Rotifera lub Crustacea przekracza wartość 1 000 osobników w 1 litrze
wody, dopuszcza się przeglądanie mniejszej części próby.
131
Procedury stosowane przy przeglądaniu prób są różne i zwykle opracowane przez
każdego badacza indywidualnie, w toku jego wieloletniej pracy, a więc dostosowane do
osobowości badacza. Zwykle materiał planktonowy przegląda się po umieszczeniu kropli
zagęszczonej próby o określonej wcześniej objętości na szkiełku podstawowym i przykry-
ciu jej szkiełkiem przykrywkowym. Materiał spod szkiełka nakrywkowego przegląda się
w całości poruszając się na przemian do góry i do dołu szkiełka i przesuwając się stopniowo
w lewą lub prawą stronę szkiełka. Zwykle najtrudniejsze jest w tej procedurze oszacowanie,
ile kropel zmieści się pod szkiełkiem i zapamiętanie, w którą stronę przesuwało się szkieł-
ko. Jeśli mamy ograniczony czas
na opracowanie jednej próby,
proponuję używanie tzw. kamery
do zooplanktonu (Rys. 2). Sama
używam jej od 40 lat i znakomi-
cie oszczędzam dzięki niej czas
tracony na przygotowywanie
kolejnych szkiełek z podpróbka-
mi. Kamera ma 3 ml objętości Rys. 2. Kamera do zliczania zooplanktonu
i rozmiary: długość całkowita (Fot. J. Ejsmont-Karabin)
70 mm, szerokość 40 mm; szerokość ramek 5 mm (a więc światło kamery ma wymiary
60 mm x 30 mm), grubość podstawy 2,8 mm, grubość ramki 1,2 mm. Niestety, nie ma takich
kamer w sprzedaży, toteż trzeba zlecić jej wykonanie szklarzowi.
Do identyfikacji gatunków wrotków można używać polskiego klucza i atlasu (Ejsmont-
Karabin i in. 2004; Radwan i in. 2004). Do identyfikacji skorupiaków polecam klucz Ry-
baka, Błędzkiego (2010). Dla ułatwienia w dalszej części niniejszego rozdziału opisane są
gatunki wskaźnikowe. Pozostałe gatunki należy oznaczać przy pomocy wyżej podanych
kluczy. Oznacza się do gatunku i liczy wszystkie wrotki i skorupiaki znalezione w próbie.
Przy pomocy szkiełka pomiarowego, w trakcie przeglądania prób dokonuje się też pomia-
rów długości ciała skorupiaków (do 30 pomiarów dla każdego stadium i gatunku). Dane
z przeglądu prób można zapisywać używając uniwersalnego protokołu podanego na końcu
rozdziału (Załącznik Nr 1), można też skonstruować swój własny.
1.3. Opracowanie wyników – wrotki

Obliczanie parametrów struktury zespołów Rotifera używanych do oszacowania stanu trofii
jezior:
1. Ogólna liczebność wrotków – jest to liczba wszystkich samic Rotifera (samców zwy-
kle się nie spotyka, a spotkane ignoruje) spotkanych w próbie równoważnej 1 litrowi wody
jeziornej. Liczebność wyrażamy w osobnikach na 1 litr. Uwaga: w obliczeniach tych pomija
się duże drapieżniki z rodzaju Asplanchna (np. Rys. 3).
2. Całkowita biomasa wrotków – jest to świeża masa wszystkich Rotifera (z wyjątkiem ga-
tunków z rodzaju Asplanchna) przeliczona na 1 litr wody jeziornej i wyrażona w miligramach.
Świeżą masę poszczególnych gatunków wrotków wyliczamy stosując standardowe wartości
ciężaru 1 osobnika podane w Tabeli 1. Tabela ta zawiera większość z gatunków, które może-
my spotkać w pelagialu jeziornym latem. Może się jednak zdarzyć, że znajdziemy w próbie
132
gatunki w tej tabeli pominięte. Wówczas danych
o ciężarach tych gatunków poszukajmy w tabelach
opublikowanych w jednym z dwóch źródeł: Ej-
smont-Karabin (1998) i Radwan i in. (2004).
3. Udział bakteriożernych wrotków w liczebno-
ści ogólnej, wyrażony w procentach. Jest to wskaź-
nik często odbiegający wartością od wskaźników
pozostałych, ale warto go obliczyć, bowiem wska-
zuje na znaczenie pętli mikrobiologicznej w cyklu
wewnętrznym biogenów. Lista bakteriożernych
wrotków nie jest zbyt długa, a gatunki z tej listy
można łatwo rozpoznać i oznaczyć. Są to: Anura-
eopsis fissa, Brachionus angularis, Filinia longise-
ta, Keratella cochlearis, Pompholyx sulcata.
4. Udział osobników formy tecta, pozbawio-
nych kolca z tyłu pancerza (Rys. 4) w całej popu-
lacji Keratella cochlearis, czyli w liczebności obu
form. Rys. 3. Asplanchna priodonta w utrwalonej
5. Średni ciężar 1 osobnika w zespole Rotife- próbie (Fot. J. Ejsmont-Karabin)
ra, czyli stosunek całkowitej biomasy zespołu do
jego liczebności, wyrażony w mg świeżej masy na
1 osobnika. Uwaga: w obliczeniach tych pomija się
duże drapieżniki z rodzaju Asplanchna.
6. Procentowy udział gatunków wskaźniko-
wych wysokiej trofii w liczebności całego zespołu
wskaźnikowego. Zespół wskaźnikowy obejmuje
dwie grupy gatunków – wskaźnikowe dla niskiej
trofii, czyli:
Ascomorpha ecaudis (Rys. 5),
Ascomorpha ovalis (Rys. 6),
Conochilus hippocrepis (Rys. 7), Rys. 4. Dwie formy Keratella cochlearis:
tecta (u góry) i typica (u dołu)
Gastropus stylifer (Rys. 8), (Fot. J. Ejsmont-Karabin)
Polyarthra major (Rys. 9),
oraz wskaźnikowe dla wysokiej trofii, czyli:
Anuraeopsis fissa (Rys. 10),
Brachionus angularis (Rys. 11),
Filinia longiseta (Rys.12)
Keratella cochlearis forma tecta (Rys. 4),
Keratella quadrata (Rys. 13),
Pompholyx sulcata (Rys. 14),
Trichocerca pusilla (Rys. 15).
Obliczamy procentowy udział grupy gatunków wskaźnikowych wysokiej trofii w li-
czebności obu wyżej wymienionych grup.
133
Tabela 1. Średnie (standardowe) ciężary osobnicze pospolicie występujących w pelagialu jezior gatunków
wrotków
Biomasa
Gatunki
mg św.m. osobnik-1
Anuraeopsis fissa 0,000056
Ascomorpha ecaudis 0,000393
Ascomorpha ovalis 0,000290
Ascomorpha saltans 0,000200
Brachionus angularis 0,000523
Brachionus calyciflorus 0,002203
Brachionus diversicornis 0,001358
Cephalodella catellina 0,000251
Collotheca libera 0,000039
Collotheca mutabilis 0,000252
Collotheca pelagica 0,000203
Conochilus hippocrepis 0,000676
Conochilus unicornis 0,000521
Euchlanis dilatata 0,001748
Filinia longiseta 0,000499
Filinia terminalis 0,000522
Gastropus stylifer 0,000490
Kellicottia longispina 0,000190
Keratella cochlearis 0,000109
Keratella hiemalis 0,000444
Keratella quadrata 0,000846
Lecane closterocerca 0,000104
Lepadella patella 0,000178
Ploesoma hudsoni 0,009246
Polyarthra euryptera 0,001584
Polyarthra major 0,000997
Polyarthra remata 0,000208
Polyarthra vulgaris 0,000332
Pompholyx sulcata 0,000236
Synchaeta kitina 0,000277
Synchaeta pectinata 0,003550
Synchaeta stylata 0,001344
Trichocerca capucina 0,000757
Trichocerca cylindrica 0,000712
Trichocerca dixon-nuttallii 0,000117
Trichocerca porcellus 0,000337
Trichocerca pusilla 0,000113
Trichocerca rousseleti 0,000120
Trichocerca similis 0,000256
Trichocerca stylata 0,000453
Obliczamy udział % grup gatunków wskaźnikowych wysokiej trofii w liczebności

wszystkich stwierdzonych w próbie gatunków wrotków (Tab. 2).
134
Tabela 2. Równania umożliwiające oszacowanie stanu troficznego jezior niezależnie od typu ich miksji
(WSTROT) na podstawie zagęszczenia i struktury gatunkowej zespołu Rotifera
Współczynnik
Nr Wskaźniki Wzory
determinacji
1 Liczebność wrotków (N, osobn. l-1) R2 = 0,60 WSTROT1 = 5,38 ln(N) + 19,28
2 Biomasa całkowita (B, mg m.m. l )
-1
R = 0,47
2
WSTROT2 = 5,63 ln(B) + 64,47
Udział % bakteriożerców w liczebności
3 R2 = 0,34 WSTROT3 = 0,23 BAK + 44,30
ogólnej (BAK, %)
Udział % formy tecta w populacji
4 R2 = 0,54 WSTROT4 = 0,187 TECTA + 50,38
Keratella cochlearis (TECTA, %)
Stosunek biomasy do liczebności
5 R2 = 0,50 WSTROT5 = 3,85 (B:N)-0,318
(B:N, mg m.m. osobn. –1)
Udział gatunków wskaźnikowych
6 wysokiej trofii w liczebności zespołu R2 = 0,67 WSTROT6 = 0,203 WWT + 40,0
wskaźnikowego (WWT, %)
1.3.1. Podręczny mini-przewodnik do oznaczania wskaźnikowych gatunków Rotifera

ze wskazówkami ułatwiającymi to oznaczanie
Rys. 5. Ascomorpha ecaudis – ciało ma pokryte oskórkiem. Utrwalo-
ny osobnik ma kształt owalny. Cechą charakterystyczną jest obecność
ciemnych dobrze widocznych (zwłaszcza u młodych osobników) gru-
dek nie strawionego pokarmu. Gatunek ten występuje przez cały rok,
jednak tylko w okresie letnim ma wartość diagnostyczną
(Fot. J. Ejsmont-Karabin)
Rys. 6. Ascomorpha ovalis – gatunek podobny do poprzedniego, rów-

nież zawiera 4 grudki nie strawionego pokarmu, jednak ma wyraźnie
widoczny delikatny pancerzyk. Dzięki temu zachowuje swój charak-
terystyczny kształt ciała (Fot. J. Ejsmont-Karabin)
135
Rys. 7. Conochilus hippocrepis – gatunek kolonijny, jednak
w utrwalonych formaliną próbach kolonie rozpadają się i zwy-
kle spotyka się pojedyncze osobniki. Łatwy do odróżnienia od
podobnego doń Conochilus unicornis, bowiem posiada koronę
z dwoma charakterystycznymi czułkami, podczas, gdy u C. uni-
cornis występuje tylko jeden czułek (Fot. J. Ejsmont-Karabin)
Rys. 8. Gastropus stylifer – gatunek bardzo kolorowy, lecz tra-

cący barwy po utrwaleniu; ma bardzo charakterystyczny owalny
kształt, ciało spłaszczone po bokach; na stronie brzusznej moż-
na dostrzec niewielkie wybrzuszenie w miejscu schowanej nogi.
Czasami wystaje na zewnątrz fragment nogi z jednym palcem
Rys. 9. Polyarthra major – gatunek wrotków wyposażonych

w „wiosełka” umiejscowione w czterech węzłach, po trzy
w każdym węźle; gatunek ten trudno odróżnić od pozostałych
gatunków z tego rodzaju, wyraźnie drobniejszych i o węższych
„wiosełkach”. Wiosełka P. major są szersze, z żyłką po środku
i skośnym paskowaniem (Fot. J. Ejsmont-Karabin)
136
Rys. 10. Anuraeopsis fissa – pozbawiony nogi, drobny wrotek
bakteriożerny o wydłużonym pancerzu, zaokrąglonym z przodu,
z wyraźnym wcięciem na środku (Fot. J. Ejsmont-Karabin)
Rys. 11. Brachionus angularis – pospolity wrotek o spłaszczonym

grzbietowo-brzusznie, szerokim i mocnym pancerzu z dwoma nie-
wielkimi wyrostkami na środku przedniej części pancerza. Pancerz
często rzeźbiony w drobne grzebienie i kropki
Rys. 12. Filinia longiseta – gatunek charakteryzujący się obecnością

trzech bardzo długich kolców, z których jeden – kolec tylny – jest
ruchomy (Fot. J. Ejsmont-Karabin)
137
Rys. 13. Keratella quadrata – stosunkowo duży wrotek o prosto-
kątnym, spłaszczonym grzbietowo-brzusznie pancerzu z sześcio-
ma kolcami z przodu i dwoma dłuższymi z tyłu
Rys. 14. Pompholyx sulcata – ciało ma pokryte podzielonym

czterema bruzdami pancerzykiem; jego przedni brzeg od stro-
ny grzbietowej ma trójkątny zaokrąglony wyrostek, od strony
brzusznej wcięcie. Na fotografii samica z przytwierdzonym do
ciała jajem (Fot. J. Ejsmont-Karabin)
Rys. 15. Trichocerca pusilla – drobny wro-

tek o kształcie ciała przypominającym kro-
plę i stosunkowo długim, wygiętym nieco
u podstawy palcu (Fot. J. Ejsmont-Karabin)
138
1.4. Opracowanie wyników – Crustacea
Obliczanie wskaźników opartych na elementach struktury zespołów Crustacea
1. Liczebność skorupiaków – całkowita liczba wszystkich stadiów rozwojowych Cru-
stacea, zarówno widłonogów, jak i wioślarek, spotkanych w próbie równoważnej 1 litrowi
wody jeziornej. Liczebność wyrażamy w osobnikach na 1litr. Uwaga: w obliczeniach tych
pomija się dużą drapieżną wioślarkę Leptodora kindtii.
2. Biomasa ogólna skorupiaków – jest to świeża masa wszystkich stadiów Crustacea
przeliczona na 1 litr wody jeziornej i wyrażona w miligramach. Świeżą masę poszczegól-
nych stadiów rozwojowych i płci każdego gatunku wyliczamy stosując wzory zamieszczo-
ne w Tabeli 3 oraz wyniki pomiarów długości ciała wykonane w trakcie przeglądania prób.
Uwaga: w obliczeniach tych pomija się dużą drapieżną wioślarkę Leptodora kindtii.
3. Udział biomasy Cyclopoida (Rys. 16) w całkowitej biomasie Crustacea – oblicza-
my udział procentowy biomasy wszystkich gatunków i stadiów rozwojowych Cyclopoida
w ogólnej biomasie Crustacea.
4. Stosunek biomasy Cyclopoida do biomasy Cladocera – obliczamy dzieląc całkowitą
biomasę gatunków należących do Cyclopoida (Rys. 16) przez wartość całkowitej biomasy
wszystkich wioślarek (Cladocera). Uwaga: w obliczeniach tych pomija się dużą drapieżną
wioślarkę Leptodora kindtii.
5. Stosunek liczebności Cyclopoida do liczebności Calanoida (Rys. 16) – obliczamy dla
wszystkich stadiów rozwojowych, włączając naupliusy. Uwaga: wskaźnik ten może być
używany wyłącznie w jeziorach stratyfikowanych termicznie, dimiktycznych.
Rys. 16. Schemat pokroju ciała Copepoda ilustrujący podstawowe różnice między Cyclopoida i Calanoida
6. Udział gatunków wskaźnikowych wysokiej trofii w liczebności zespołu wskaźniko-

wego. Zespół wskaźnikowy obejmuje dwie grupy gatunków – wskaźnikowe dla niskiej
trofii, czyli:
Heterocope appendiculata (Rys. 17)
Bosmina (E.) berolinensis (Rys. 18)
Bythotrephes longimanus (Rys. 19)
Daphnia cristata (Rys. 20)
139
Daphnia cucullata (Rys. 21)
Daphnia galeata
oraz wskaźnikowe dla wysokiej trofii, czyli:
Bosmina (E.) coregoni thersites (Rys. 22)
Bosmina longirostris (Rys. 23)
Chydorus sphaericus (Rys. 24)
Diaphanosoma brachyurum (Rys. 25)
Mesocyclops leuckarti,
Thermocyclops oithonoides (Rys. 26)
Obliczamy udział % grupy gatunków wskaźnikowych wysokiej trofii w liczebności
wszystkich stwierdzonych w próbie gatunków skorupiaków.
Tabela 3. Dane do przeliczania biomasy zooplanktonu skorupiakowego ze wzoru W = a x lb), gdzie l to

długość ciała w mm, W = biomasa w mg świeżej masy, a i b = współczynniki z obu kolumn (Balushkina,
Vinberg 1979)
Taksony a b
Daphnia 0,075 2,925
Ceriodaphnia 0,141 2,766
Simocephalus 0,075 3,175
Scapholeberis 0,133 2,630
Moina 0,074 3,050
Chydorus 0,203 2,771
Bosmina 0,176 2,975
Leptodora 0,060 2,850
Polyphemus 0,448 2,686
Bythotrephes 0,077 2,911
Mesocyclops 0,034 2,924
Cyclops 0,039 2,313
Eudiaptomus 0,036 2,738
Wszystkie Sididae 0,068 3,019
Inne Chydoridae 0,140 2,723
Cyclopoida 0,037 2,762
Calanoida 0,037 2,805
Wartości obliczonych wskaźników Crustacea podstawiamy do wzorów podanych w Ta-

beli 4, podobnie jak Rotifera w Tabeli 2.
140
Tabela 4. Równania umożliwiające oszacowanie stanu troficznego jezior niezależnie od ich typu troficzne-
go (WSTCR) na podstawie zagęszczenia i struktury gatunkowej zespołu Crustacea
Współczynnik
L.p. Wskaźnik Wzory
determinacji
1. Liczebność Crustacea (N, osobn. l-1) R = 0,32
2
WSTCR1 = 25,5 N0,142
Biomasa Cyclopoida
2. R2 = 0,37 WSTCR2 = 57,6 B0,081
(B, mg m.m. l-1)
Udział biomasy Cyclopoida w całkowitej
3. R2 = 0,35 WSTCR3 = 40,9 CB0.,097
biomasie Crustacea (CB, %)
Stosunek biomasy Cyclopoida do biomasy
4. R2 = 0,30 WSTCR4 = 58,3 (CY/CL)0,071
Cladocera (CY/CL)
Stosunek liczebności Cyclopoida do
5. liczebności Calanoida (CY/CA) (tylko dla R2 = 0,37 WSTCR7 = 5,08 ln(CY/CA) + 46,6
jezior dimiktycznych)
Udział gatunków wskaźnikowych wysokiej
6. trofii w liczebności zespołu wskaźnikowego R2 = 0,30 WSTCR8 = 43,8 e0,004 (WWT)
(WWT, %)
1.4.1. Podręczny mini-atlas wskaźnikowych gatunków Crustacea

Gatunki wskaźnikowe niskiej trofii:
Rys. 17. Heterocope appendiculata – holoarktyczny gatunek z rodziny

Temoridae; oznacza się ten gatunek korzystając z klucza, na podstawie
budowy egzo- i endopoditów, oraz kształtu płytki genitalnej
(Fot. M. Karpowicz)
Rys. 18. Bosmina (E.) berolinensis – wioślarka o charak-

terystycznym, stosunkowo długim i skierowanym do tyłu,
wyrostku (mukro) w tylnej dolnej części pokryw pancerza
141
Rys. 19. Bythotrephes longimanus – wielkooka wioślarka o bardzo charakterystycznym kształcie ciała,
z długim i ostro zakończonym przydatkiem ogonowym (Fot. J. Ejsmont-Karabin)
Rys. 21. Daphnia cucullata – stosunko-

wo niewielka rozwielitka o przezroczy-
stym, owalnym i spłaszczonym bocznie
pancerzyku. Podlega cyklomorfozie i w
lecie najczęściej ma mniej lub bardziej
Rys. 20. Daphnia cristata – wioślarka o charakterystycznym wydłużony „kaptur”
kształcie głowy (Fot. M. Karpowicz) (Fot. J. Ejsmont-Karabin)
142
Gatunki wskaźnikowe wysokiej trofii:
Rys. 23. Bosmina longirostris – drobna wioślarka

z niewielkim mukro, bardzo pospolita w jeziorach
Rys. 22. Bosmina (E.) coregoni thersites – gatunek

wioślarki charakteryzujący się mniejszym lub więk-
szym „garbem” skierowanym ku tyłowi ciała
Rys. 25. Diaphanosoma brachyurum – niewielka

wioślarka o bardzo charakterystycznym kształcie
ciała (Fot. J. Ejsmont-Karabin)
Rys. 24. Chydorus sphaericus – drobna wioślarka o

charakterystycznym okrągłym kształcie ciała (cza- Rys. 26. Thermocyclops oithonoides – stosunkowo
sami bywa lekko wydłużony) niewielkie, pospolite w pelagialu jeziornym oczliki
(Fot. J. Ejsmont-Karabin) (Fot. J. Ejsmont-Karabin)
143
2. Przykład analizy stanu trofii Jeziora Mikołajskiego dokonanej przy
pomocy wskaźników wrotkowych i skorupiakowych
Poniżej przedstawiono kolejne kroki przy analizie stanu troficznego wybranego jeziora. Do
analizy tej wybrano Jezioro Mikołajskie leżące w środkowej części systemu Wielkich Jezior
Mazurskich. Analizę te wykonujemy na podstawie prób pobranych z epilimnionu jeziora
w okresie stagnacji letniej w 1995 roku.
Część I – analiza na podstawie struktury ilościowej i taksonomicznej zespołu Rotifera:
Krok I – zestawiamy liczebność i biomasę poszczególnych gatunków (Tab. 5), następnie
wartości te sumujemy. Biomasę obliczamy korzystając z tablicy ciężarów osobniczych
(Tab. 1).
Tabela 5. Zestawienie gatunków Rotifera i ich liczebności i biomasy w próbie z epilimnionu Jeziora Miko-
łajskiego z 4 sierpnia 1995 roku
Liczebność Biomasa
Gatunki
osobn. l-1 mg m.m. l-1
Anuraeopsis fissa 9 0,00050
Ascomorpha ovalis 6 0,00174
Ascomorpha saltans 341 0,06820
Brachionus angularis 15 0,00785
Keratella cochlearis typica 326 0,03553
Keratella cochlearis tecta 1 136 0,12382
Polyarthra major 19 0,01894
Polyarthra remata 10 0,00208
Polyarthra vulgaris 92 0,03054
Pompholyx sulcata 134 0,03162
Proalides tentaculatus 20 0,00080
Synchaeta kitina 1 909 0,52879
Trichocerca capucina 5 0,00379
Trichocerca pusilla 192 0,02170
Trichocerca similis 3 219 0,82406
RAZEM 7 433 1,69996
Krok II – korzystając z wzorów podanych w Tabeli 2 obliczamy wartość kolejnych wskaź-

ników (Tab. 6).
Krok III – obliczamy średnią wartość wskaźnika, która to w analizowanym tu przypadku
wynosi 60,7 z odchyleniem standartowym równym 7,3. Stosunkowo wysokie odchylenie
standardowe wynika z niskiej wartości dwóch wskaźników. Wyliczając średnią nie odrzuca-
my jednak żadnych wyników, również tych odbiegających wartością od pozostałych.
Krok IV – sprawdzamy w Tabeli 7 stan trofii, któremu odpowiada obliczona średnia wartość
wrotkowego wskaźnika. Jak wynika z Tabeli 7 Jezioro Mikołajskie w roku 1995 cechowała
wysoka eutrofia.
144
Tabela 6. Wartość poszczególnych wrotkowych wskaźników trofii w Jeziorze Mikołajskim w 1995 roku
Wartość po Wartość
Parametr
przeliczeniu wskaźnika
Liczebność całkowita* 7433 67,2
Biomasa całkowita* 1,69996 67,5
Udział bakteriożerców w liczebności ogólnej** 21,8 49,3
Udział % formy tecta w populacji Keratella
77,7 64,9
cochlearis
Stosunek biomasy do liczebności* 0,000229 55,4
Udział gatunków wskaźnikowych wysokiej trofii w
98,3 60,0
liczebności zespołu wskaźnikowego***
* bez gatunków z rodzaju Asplanchna!

** czyli w analizowanym przypadku gatunków: Anuraeopsis fissa, Brachionus angularis,
Keratella cochlearis i Pompholyx sulcata
*** czyli w analizowanym przypadku udział gatunków wskaźnikowych wysokiej trofii:
Anuraeopsis fissa, Brachionus angularis, Keratella cochlearis tecta, Pompholyx sulcata
i Trichocerca pusilla w liczebności tych gatunków plus gatunków charakterystycznych
dla niskiej trofii: Ascomorpha ovalis i Polyarthra major
Tabela 7. Wykaz stanów trofii jezior odpowiadających wartości wskaźników oszacowanych na podstawie
zagęszczenia i struktury gatunkowej zespołów Rotifera i Crustacea
Zooplanktonowy wskaźnik stanu trofii Stan trofii

Poniżej 35 Oligotrofia
Od 35 do 45 Mezotrofia
Od 45 do 50 Niska mezo-eutrofia
Od 50 do 55 Wysoka mezo-eutrofia
Od 55 do 60 Niska eutrofia
Od 60 do 65 Wysoka eutrofia
Powyżej 65 Politrofia
Część II – analiza na podstawie struktury ilościowej i taksonomicznej zespołu Crustacea:

Krok I – korzystając ze wzorów na obliczanie ciężarów osobniczych (Tab. 3) obliczamy
biomasę skorupiaków, oddzielnie dla każdego gatunku i stadium (Tab. 8).
Krok II – sumujemy wartości liczebności i biomasy dla każdego gatunku oddzielnie (Tab. 9).
Krok III – korzystając ze wzorów podanych w Tabeli 4 obliczamy wartość kolejnych wskaź-
ników (Tab. 10).
Krok IV – obliczamy średnią wartość wskaźnika, która to w naszym przypadku wynosi 60,8
z odchyleniem standartowym równym 4,6. Jak widać, wartość ta jest bardzo zbliżona do tej
uzyskanej na podstawie struktury zespołu Rotifera. Mniejszy jest jednak w tym przypadku
rozrzut poszczególnych wartości wskaźnika, na co wskazuje wyraźnie niższa wartość od-
chylenia standartowego.
Krok V – sprawdzamy w Tabeli 7 stan trofii, któremu odpowiada obliczona średnia wartość
skorupiakowego wskaźnika. Jak wynika z tabeli Jezioro Mikołajskie w roku 1995 cechowała
145
wysoka eutrofia. Tak więc wskaźniki oparte zarówno na strukturze zespołu Rotifera, jak
i Crustacea wykazały ten sam stan trofii jeziora.
Tabela 8. Zestawienie gatunków i stadiów rozwojowych Crustacea, ich liczebności i biomasy w próbie
z epilimnionu Jeziora Mikołajskiego z 4 sierpnia 1995 roku
Gatunek Stadium
CYCLOPOIDA
samice 0,5 0,01209
samce 0,5 0,00813
Mesocyclops crassus
naupliusy 6,5 0,00241
kopepodity 3,0 0,00801
samice 4,5 0,10877
samce 13,0 0,19383
Mesocyclops leuckarti
naupliusy 110,0 0,04070
samice 8,5 0,12130
samce 17,5 0,14508
Thermocyclops oithonoides
naupliusy 164,0 0,06068
CALANOIDA
samice 0,5 0,03657
samce
Eudiaptomus gracilis
naupliusy 2,0 0,00136
samice 4,0 0,23224
samce 5,0 0,23225
Eudiaptomus graciloides
naupliusy 7.0 0,00476
CLADOCERA
dojrzałe 30,5 0,72865
Bosmina (E.) coregoni thersites
młodociane 29,0 0,24186
dojrzałe 6,5 0,03919
Chydorus sphaericus
dojrzałe 23,5 1,01426
Daphnia cucullata
146
Tabela 9. Zsumowane wartości liczebności i biomasy poszczególnych gatunków Crustcaea w próbie z
epilimnionu Jeziora Mikołajskiego z 4 sierpnia 1995 roku
Gatunek
Eudiaptomus gracilis 3,5 0,07210
Eudiaptomus graciloides 18,0 0,53759
Mesocyclops crassus 10,5 0,03064

Mesocyclops leuckarti 185,0 0,81998
Thermocyclops oithonoides 252,0 0,68976
Bosmina(E.) coregoni thersites 59,5 0,97051

Chydorus sphaericus 8,5 0,04925
Daphnia cucullata 66,0 2,84856
RAZEM 603,0 6,01839
Tabela 10. Wartość poszczególnych wrotkowych wskaźników trofii w Jeziorze Mikołajskim w 1995 roku
Wartość po Wartość
Parametr
przeliczeniu wskaźnika
Liczebność całkowita* 603,0 63,3
Biomasa całkowita* 6,01839 66,6
Udział biomasy Cyclopoida w całkowitej biomasie Crustacea** 25,6 56,0
Stosunek biomasy Cyclopoida do biomasy Cladocera* 0,398 54,6
Stosunek liczebności Cyclopoida do liczebności Calanoida *** 20,8 62,0
Udział gatunków wskaźnikowych wysokiej trofii w liczebności
88,4 62,4
zespołu wskaźnikowego****
* bez Leptodora kindtii!
** czyli w analizowanym przypadku gatunków z rodzaju Mesocyclops i Thermocyclops
*** wskaźnik stosowany wyłącznie w jeziorach dimiktycznych; może być zastosowany w przypadku
Jeziora Mikołajskiego, które należy do tego typu miktycznego jezior
**** czyli w analizowanym przypadku udział gatunków wskaźnikowych wysokiej trofii: Bosmina (E.)
coregoni thersites, Chydorus sphaericus, Mesocyclops leuckartii, Thermocyclops oithonoides w li-
czebności tych gatunków plus gatunku charakterystycznego dla niskiej trofii: Daphnia cucullata.
Liczebność tych pierwszych wynosi 505 osobników, natomiast całego zespołu wskaźnikowego – 571
osobników , a więc udział ten wynosi 88,4%.
3. Gatunki charakterystyczne dla skrajnych stanów trofii

Powyższe analizy oparte są na obserwacji zmian w strukturze zespołów Rotifera i Crustacea.
Istnieją jednak gatunki Rotifera, których sama obecność wskazuje na niską lub wysoką tro-
fię zbiornika. Do gatunków charakterystycznych dla niskiej trofii możemy zaliczyć:
Synchaeta grandis Zacharias – jest to duży (400–600 μm) wrotek, spotykany rzadko
w letnim planktonie.
Ploesoma truncatum (Levander) – średnich rozmiarów (130–300 μm) wrotek o grubym,
spłaszczonym bocznie, pancerzu rzeźbionym w podłużne fałdy.
147
Do gatunków wskazujących na wysoką trofię (hypertrofię) jezior należą:
Brachionus diversicornis (Daday) – gatunek wrotków o bardzo charakterystycznym
kształcie pancerza przypominającym kielich; przedni brzeg pancerza z dwoma dłuższymi
bocznymi i dwoma krótkimi środkowymi kolcami; tylny koniec pancerza z dwoma kolcami,
często o różnej długości. Występuje na ogół w niewielkiej liczebności, ale już samo poja-
wienie się tego gatunku oznacza wysoką żyzność zbiornika.
Trichocerca stylata (Gosse) – ciało tego wrotka ma kształt kropli; gatunek ten można
pomylić z T. pusilla, chociaż jest od niego wyraźnie masywniejszy i posiada znacznie krót-
sze palce.
Literatura
B a l u s h k i n a E. V., Vi n b e rg G. G. 1979. Dependences between mass and length of the body of plank-
ton Crustacea. [w:] Vinberg G. G. (red.). General Basics of Research in Aquatic Ecosystems, Nauka,
Leningrad: 169–172.
Berzins B., Bertilsson J. 1989. On limnic micro-crustaceans and trophic degree. Hydrobiologia 185:
95–100.
Ejsmont-Karabin J. 1998. Empirical equations for biomass calculation of planktonic rotifers. Pol. Arch.
Hydrobiol. 45: 513–522.
Ejsmont-Karabin J., Radwan S., Bielańska-Grajner I. 2004. Monogononta – atlas gatunków. 32B. [w:] S.
Radwan (red.). Wrotki (Rotifera), Fauna słodkowodna Polski. 32. Polskie Towarzystwo Hydrobiolo-
giczne, Uniwersytet Łódzki, Oficyna Wydawnicza Tercja, Łódź: 147–448.
Ejsmont-Karabin J. 2012. The usefulness of zooplankton as lake ecosystem indicators: rotifer trophic state
index. Pol. J. Ecol. 60: 339–350.
Ejsmont-Karabin J., Karabin A. 2013. The suitability of zooplankton as lake ecosystem indicators. Cru-
stacean trophic state index. Pol. J. Ecol. 61: 561–573.
Hakkari L. 1972. Zooplankton species as indicators of environment. Aqua Fennica: 46–54.
Karabin A. 1985. Pelagic zooplankton (Rotatoria + Crustacea) variation in the process of lake eutrophica-
tion. I. Structural and quantitative features. Ekol. pol. 33: 567–616.
Pejler B. 1965. Regional-ecological studies of Swedish fresh-water zooplankton, Zoologiska Bidrag., Up-
psala, 36: 407–515.
Radwan S., Bielańska-Grajner I., Ejsmont-Karabin J. 2004. Część ogólna, Monogononta – część sy-
stematyczna. 32A. [w:] S. Radwan (red.), Wrotki (Rotifera), Fauna słodkowodna Polski. 32. Polskie
Towarzystwo Hydrobiologiczne, Uniwersytet Łódzki, Oficyna Wydawnicza Tercja, Łódź: 1–146.
Rybak J. I., Błędzki L. A. 2010. Skorupiaki planktonowe. Klucz do oznaczania, Wydawnictwo Uniwersy-
tetu Warszawskiego, Warszawa.
148
Załącznik nr 1. Wzór protokółu
Jezioro: .................................................. Objętość próby ........................................ litrów

Data: ................................................ Zagęszczono do ............................................ ml
Głębokość: ............................................ Przejrzano .................................................... ml
N B
L.p. Gatunek
osob./l mg/l
RAZEM
149
VII. Ocena stanu ekologicznego rzek na podstawie
makrozoobentosu
Maria Cichocka
Wprowadzenie
Fauna makrozoobentosu w rzekach jest bardzo bogata i zróżnicowana. Odgrywa więc istot-
ną rolę w ekosystemach wód płynących, stanowiąc kluczowe ogniwo w sieci troficznej. Do
makrozoobentosu zaliczane są organizmy występujące na dnie, osiągające rozmiary więk-
sze niż 1 mm. Można je podzielić na dwie podstawowe grupy. Pierwszą stanowią organizmy
ściśle związane ze środowiskiem wodnym i przebywające w nim przez cały okres życia. Za-
licza się do nich: wirki, skąposzczety, pijawki, mięczaki, skorupiaki, chrząszcze i pluskwia-
ki. Druga grupa organizmów, w środowisku wodnym występuje tylko przez część swojego
życia, najczęściej w fazie młodocianej. Są to larwy owadów takich jak: jętki, widelnice,
ważki oraz larwy i poczwarki chruścików i muchówek. Owady te w zbiornikach wodnych
występują głównie wiosną i w pierwszej połowie lata, natomiast w postaci stadiów imagi-
nalnych żyją w środowisku lądowym (Gorzel, Kornijów 2004).
Makrobezkręgowce bentosowe są dobrymi bioindykatorami. Dość szybko reagują na
różne formy antropopresji: zanieczyszczenie wód, zmiany hydrologiczne i geomorfologicz-
ne w zbiornikach wodnych. Gatunki należące do tej grupy hydrobiontów są szeroko roz-
przestrzenione geograficznie i mogą występować stosunkowo licznie. Prowadzą względnie
osiadły tryb życia, a więc mogą odzwierciedlać lokalne warunki środowiska. Ich biologia
jest stosunkowo dobrze poznana. Wiele gatunków charakteryzuje się wąskim zakresem wy-
magań ekologicznych, reagują więc szybko na zmieniające się warunki środowiska. Kolej-
nym ważnym kryterium jest posiadanie długiego cyklu życiowego (roczny lub kilkuletni)
lub krótkiego, kilkunastu pokoleń, następujących jedno po drugim w ciągu roku. Gatunki
te w większości są w miarę łatwe do rozpoznaniu, mają ograniczony poziom zmienności
osobniczej co ułatwia ich identyfikację.
Pewnym utrudnieniem przy wykorzystaniu makrozoobentosu do biomonitoringu wód
jest sezonowość cykli życiowych owadów. Jest to naturalna przyczyna zmieniającej się fau-
ny rzek, dlatego pobór prób powinien przypadać na okres wiosenny i jesienny.
Najwyższą wartość wskaźnikową mają gatunki stenotopowe, o wąskim zakresie tole-
rancji ekologicznej. W środowisku wodnym są to zazwyczaj gatunki reagujące na zmiany
zawartości tlenu w wodzie i różne zanieczyszczenia. Gatunki eurytopowe, charakteryzujące
się szeroką tolerancją ekologiczną wobec czynników środowiskowych, mają więc mniejszą
wartość wskaźnikową.

Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska, Wydział Biologii i Biotechnologii, Uniwersytet Warmińsko-
Mazurski w Olsztynie, Pl. Łódzki 3, 10-727 Olsztyn; e-mail: mcich@uwm.edu.pl
150
Do grupy gatunków o wąskim zakresie tolerancji – stenobiontów należą widelnice
(Plecoptera), wiele gatunków jętek (Ephemeroptera), chruścików (Trichoptera), wodopó-
jek (Hydrachnidia) oraz niektóre gatunki muchówek (Diptera). Natomiast do eurybiontów
można zaliczyć m. in.: ochotkowate (Chironomidae), skąposzczety (Oligochaeta), niektóre
pijawki (Hirudinea), skorupiaki (Crustacea) i mięczaki (Mollusca).
Widelnice (Plecoptera) są dobrymi wskaźnikami jakości wód bieżących. Występują
pospolicie w rzekach, głównie w potokach górskich. Są organizmami zimnolubnymi, reo-
filnymi, o wysokich wymaganiach tlenowych. Mogą znosić niewielkie zanieczyszczenia
pochodzące ze ścieków bytowo-gospodarczych i przemysłowych, takich które zbytnio nie
obniżają zawartości tlenu w wodzie (Turoboyski 1979).
Kolejną grupą organizmów bentosowych o dobrych walorach indykacyjnych są jętki
(Ephemeroptera). Występują one pospolicie w rzekach nizinnych i górskich o zróżnico-
wanej szybkości nurtu, także w wodach stojących. Mogą żyć na spodniej stronie kamieni,
w płytkich miejscach. Występują licznie w strefie oligosaprobowej, ale spotykane są także
w strefie mezosaprobowej, przy pH ok. 7,5. Jętki są wrażliwe na różne zanieczyszczenia
oraz brak tlenu. Wytrzymałe są za to na zmiany temperatury wody (Turoboyski 1979; Wil-
kaniec 2009).
Dobrymi wskaźnikami stanu ekologicznego wód bieżących są również chruściki (Tri-
choptera). Larwy chruścików są licznymi i częstymi elementami makrozoobentosu. Wystę-
pują one głównie w ciekach, znacznie mniej jest ich w wodach stojących. Obecność chruś-
cików uzależniona jest od zróżnicowania podłoża. Liczniej występują na dnie twardym lub
z kłodami i gałęziami, dlatego znacznie mniej ich jest w głębokich rzekach, o niestabilnym
dnie. Występowanie chruścików zależy również od cech chemicznych wody tj. zawartości
tlenu, temperatury, związków toksycznych. Chruściki zasiedlające rzeki mają zazwyczaj
bardzo krótką fazę imaginalną – większą część roku spędzają w wodzie w stadium lar-
walnym lub poczwarki. Występują licznie w wodach czystych i słabo zanieczyszczonych.
Bardzo wrażliwe są na brak tlenu (Czachorowski 2001).
Wodopójki (Hydrachnidia), należące do roztoczy (Acari) mogłyby być dobrymi wskaź-
nikami jakości wód bieżących. Licznie występują w rzekach. Poszczególne gatunki mają
na ogół dość dobrze sprecyzowane preferencje ekologiczne. Unikają wyraźnie wód zanie-
czyszczonych, w pierwszej kolejności zanika element rzeczny: reobionty i reofile. Reagują
zubożeniem gatunkowym i zmianą struktury synekologicznej. Do najbardziej wrażliwych
należą między innymi: Sperchonopsis verrucosa, Sperchon clupeifer, S. papillosus, S. com-
pactilis i gatunki z rodzaju Atractides (Cichocka 1996, 2006). Ich wartość wskaźnikową
podkreśla to, że są wskaźnikami syntetycznymi. Poprzez pasożytnictwo w stadium larwal-
nym, czy drapieżnictwo imagines informują o występowaniu innych grup hydrobiontów.
Nie są one jednak powszechnie stosowanymi wskaźnikami ze względu na trudności w iden-
tyfikacji gatunków.
Muchówki (Diptera) są dobrymi wskaźnikami wód. Niektóre z nich obecne są tylko
w wodach szybko płynących, gdyż wrażliwe są na brak tlenu. Odżywiają się cząstkami de-
trytusu i glonami. Prowadzą osiadły tryb życia, przytwierdzając się tarczą czepną do roślin
wodnych. Większość muchówek należy jednak do gatunków eurytopowych, o szerokim
zakresie tolerancji ekologicznej. Muchówki z rodziny ochotkowatych (Chironomidae) są
szeroko rozpowszechnione, odżywiają się pokarmem roślinnym, zwierzęcym lub detrytu-
sem. Ochotkowate występują w różnych typach wód, w osadach dennych, w peryfitonie,
151
wśród glonów nitkowatych. Niektóre gatunki z tej rodziny żyją w środowisku prawie całko-
wicie pozbawionym tlenu, mogą więc być wskaźnikami złej jakości wód (Kołodziejczyk,
Koperski 2000).
Do eurybiontów należą skąposzczety (Oligochaeta). Odżywiają się głównie detrytusem
lub przepuszczają przez przewód pokarmowy znaczne ilości mułu. Same stanowią pokarm
innych zwierząt wodnych. Skąposzczety występują we wszystkich rodzajach wód, głów-
nie w osadach dennych, również w peryfitonie, wśród roślin, niekiedy w dużych ilościach.
W zbiornikach wodnych żyją zagrzebane w mule lub piasku, na dnie lub pomiędzy roślina-
mi i zwierzętami osiadłymi. Niektóre z nich znoszą środowisko krańcowo zanieczyszczone
i ubogie w tlen (Rybak 2000; Turoboyski 1979).
Pijawki zaliczane są do gatunków eurytopowych. Są formami pasożytniczymi lub dra-
pieżnymi. Występują licznie w najróżnorodniejszych wodach stojących i bieżących. Żyją
pod kamieniami, w kątach liści roślin wodnych i pod liśćmi nymfeidów. Występują również
na muszlach lub wewnątrz opuszczonych muszli ślimaków. Liczne są także w wodach silnie
zanieczyszczonych, w dystroficznych zbiornikach o dużej zawartości związków humuso-
wych. Pijawki są odporne na zmiany temperatury, pH i tlenu. Mogą nawet przetrwać okres
suszy zagrzebane w mule (Kołodziejczyk, Koperski 2000; Rybak 2000).
Skorupiaki (Crustacea) odżywiają się szczątkami roślinnymi i zwierzęcymi, niekiedy
prowadzą drapieżny tryb życia. Skorupiaki występują w różnych środowiskach wodnych,
są charakterystyczne dla wód umiarkowanie zanieczyszczonych. Część skorupiaków prefe-
ruje wody zanieczyszczone (np. ośliczki). Występują w przydennych, mulistych warstwach
wód płynących, najczęściej na butwiejących szczątkach roślinnych, mają małe wymagania
tlenowe (Turoboyski 1970).
Mięczaki (Mollusca) odżywiają się roślinami i detrytusem i zawiesiną unoszoną w wo-
dzie. Mięczaki pospolicie występują w wodach stojących lub płynących o mulistym dnie.
Obecne są one też na kamieniach, zatopionych kłodach drzew, niekiedy na roślinach. Nie-
które gatunki mięczaków są bardzo odporne na zanieczyszczenia wód, zwłaszcza chemicz-
ne, a inne są niezwykle wrażliwe np. małż skójka gruboskorupowa Unio crassus, a spośród
ślimaków przytulik strumieniowy (Ancylus fluviatilis) (Kołodzieczyk, Koperski 2000; Ry-
bak 2000).
1. Indeksy biotyczne z udziałem makrozoobentosu stosowane w ocenie

jakości wód płynących
Najstarszą metodą biologiczną oceny jakości wód rzecznych jest system saprobów. System
ten określa stopień zanieczyszczenia organicznego wody, bazując na tolerancji na zanieczysz-
czenia różnych gatunków wskaźnikowych, pochodzących z wielu grup systematycznych
m. in. bakterii, grzybów, pijawek, stawonogów, wirków, owadów i mięczaków. Pierwszy
system saprobowy został opublikowany przez Kolkwitza, Marssona (1909). Autorzy wy-
dzielili w rzece trzy strefy: polisaprobową – najbardziej zanieczyszczoną, mezosaprobową
– nieznacznie zanieczyszczoną i oligosaprobową – strefę wody czystej. Każda z tych stref
charakteryzowała się występowaniem określonych organizmów wskaźnikowych. System ten
na przestrzeni lat był wielokrotnie zmieniany i poprawiany. Modyfikację tej metody przepro-
wadzili m.in. Pantle, Buck (1955), Hanuška (1956), Zelinka, Marvan (1961) Sladeček
152
(1966, 1985), oraz Friedrich (1990). Poprawki wnoszono do listy gatunków wskaźniko-
wych, przypisanych kolejnym strefom saprobowości. Indeks saprobowości stosowany jest
obecnie w wielu krajach Europy: Austrii, Niemczech, Republice Czech, Słowacji, Słowenii
i Włoszech. Indeksy saprobowości stosowane w różnych krajach różnią się wartościami
saprobowymi. Wartości te poddawane były rewizji ekspertów i analizie statystycznej. Sy-
stem saprobów oparty jest na wynikach badań uzyskanych w zanieczyszczonych rzekach
nizinnych i pokazuje reakcje organizmów na zanieczyszczenia organiczne.
W Europie Zachodniej stosuje się wiele systemów stanowiących modyfikacje indeksu
saprobowego. W Niemczech modyfikacja tego systemu, nosi nazwę „efektywny materiał
organiczny”, w Holandii nazywa się „Index-K” lub „Index Jakości”.
Pod koniec XX wieku do monitoringu rzek wprowadzono indeksy biotyczne. Wiele
z nich opracowano na podstawie zespołów makrofauny bentosowej. W ostatnich latach
wzrosła znacznie rola tej grupy zwierząt w ocenie jakości wód, zarówno w krajach europej-
skich jak i na świecie. Indeksy biotyczne uważa się za bardziej kompleksową ocenę jako-
ści wód. Łączą w sobie cechy systemu saprobowego (zanikanie gatunków wskaźnikowych
wraz ze wzrostem zanieczyszczenia), z cechami różnorodności i reakcji zmian w liczebno-
ści populacji, czy strukturze dominacji, a więc łączą w sobie cechy ilościowe i jakościowe.
Trudno opracować uniwersalne indeksy biotyczne, stosowane do oceny jakości wód
płynących. Wyróżnienie dobrego taksonu wskaźnikowego nie jest proste. Indeksy opraco-
wywane są na podstawie badań w konkretnych warunkach środowiskowych i klimatycz-
nych, przy odmiennym rodzaju zanieczyszczeń. Powinny zawierać taksony występujące
w różnych warunkach środowiskowych. Poza tym wrażliwość organizmu może być zależna
od cyklu życiowego, od czynników stresowych. Pewne gatunki tolerancyjne na zawartość
metali ciężkich, są bardzo wrażliwe na zakwaszenie wody (Czerniawska-Kusza 2011).
Najczęściej stosowane indeksy biotyczne na świecie z wykorzystaniem makrobezkrę-
gowców:
Indeks Biotyczny Rzeki Trent (ang. Trent Biotic Index, TBI) – (Woodiwiss 1964).
Jest pierwszym indeksem biotycznym stosowanym w ocenie jakości rzek. Wykorzysta-
no go w ocenie czystości rzeki Trent w Wielkiej Brytanii w roku 1964. Ocena ta oparta
jest na podstawie liczby taksonów obecnych w próbie i wrażliwości na zanieczyszczenia
poszczególnych taksonów. Im więcej zanieczyszczeń w rzece, tym kolejno zmniejsza się
różnorodność taksonomiczna, zaczynając od redukcji larw widelnic, jętek i chruścików.
Wskaźnik TBI przyjmuje wartość od 0 do 10, nie bierze on jednak pod uwagę liczebności,
co było powodem wielokrotnej krytyki tego indeksu. Modyfikacje tego indeksu polegały
na uwzględnieniu liczebności, rozszerzeniu liczby taksonów wskaźnikowych i rewizji ga-
tunków wskaźnikowych.
Rozszerzony Indeks Biotyczny (ang. Extended Biotic Index, EBI) – (Gheti 1986, 1997).
Powstał na bazie indeksu TBI. Stosuje się go powszechnie we Włoszech, także w innych
krajach europejskich np. w Bośni. W 30 włoskich prowincjach utworzono na jego podsta-
wie mapy jakości wód rzek. Indeks ten jest uzupełnieniem metody fizyczno-chemicznej.
Makrobezkręgowce pobierane są na odcinku 30 m, w trzech przekrojach poprzecznych rze-
ki, po cztery próby. Jako organizmy wskaźnikowe wyróżniono: widelnice, jętki, chruściki,
kiełże z rodziny Gammaridae, ośliczki Asellidae, skąposzczety Oligochaeta i muchówki
z rodziny Chironomidae. Wskaźnik EBI przyjmuje wartości od 1 do 12.
153
Belgijski Indeks Biotyczny (ang. Belgian Biotic Index, BBI) – (De Pauw, Vanhooren
1983). Został opracowany i wprowadzony w Belgii w 1984 roku, przyjęty również w wielu
krajach europejskich (np. w Hiszpanii i Portugalii), także w Kanadzie. Testuje się go rów-
nież w Algierii i Indonezji. W Polsce wykorzystywany był do monitoringu szkolnego. Jest
modyfikacją indeksu TBI, związaną z identyfikacją niektórych organizmów na poziomie
rodzaju lub rodziny. Wartość wskaźnika BBI może wahać się od 0 do 10.
Indeks Duński (Viborga) (ang. Danish Stream Fauna Index, DSFI) – (Andersen i in.
1984). Jest również indeksem zbliżonym do TBI, ale bardziej skomplikowanym gdyż póź-
niej go modyfikowano i doskonalono (Bøgestrand 1999). Stosowany jest w krajach skan-
dynawskich, ale także był propagowany w Polsce w latach 90. Klasyfikuje on czystość wody
do siedmiu rang. Lista bioindykatorów obejmuje zaledwie około 50–60 taksonów. Wśród
makrofauny wyróżnia się grupy „pozytywne” np. Gammarus, Plecoptera, Ephemeroptera,
Trichoptera, Elmis, Limnius, Helodes, Ancylus fluviatilis i „negatywne”, np. Erpobdella,
Helobdella, Asellus, Chironomus, Sialis, Psychodidae, Eristalis, Sphaerium, Limnaea i Oli-
gochaeta. Identyfikacja zwierząt jest na poziomie rodziny i rodzaju. Bierze on pod uwagę
oszacowaną liczebność dla niektórych grup. Indeks DSFI przyjmuje wartości od 0 do 7.
Indeks Jakości Wody Chandlera (ang. Chandler Biotic Score) – (Chendler 1970).
Został opracowany w Szkocji. Indeks bierze pod uwagę względne zagęszczenie organi-
zmów. Określa się go w oparciu o sumę wartości liczbowych, przypisanych poszczególnym
taksonom makrozoobentosu. Wartości te zależą od względnej liczebności taksonu w danym
odcinku rzeki. Charakteryzuje go szeroka „skala wrażliwości” zawarta w przedziale od 0 do
100 .
Sumaryczny Wskaźnik Jakości Wody (ang. Biological Monitoring Working Party,
BMWP) – (Armitage i in. 1983). Stosowany jest w Wielkiej Brytanii. Oparty jest o analizę
występowania 80 taksonów makrobezkręgowców, którym przypisane są punkty od 0 do 10,
w zależności od stopnia wrażliwości na zanieczyszczenia. Wartość tego indeksu zależy od
liczby punktów przypisanych poszczególnych taksonom oraz od wielkości próby, sposobu
pobrania i dokładności poboru próby.
Uśredniony Wskaźnik Jakości Wody (ang. Averge Score Per Takson, ASPT) – (Ar-
mitage i in. 1983). Jest oparty na indeksie BMWP, wskazując średnią liczbę punktów na
takson. Wyliczany jest przez podzielenie sumy wartości BMWP dla poszczególnych rodzin
przez liczbę taksonów (rodzin). Przeznaczony jest dla rzek wyżynnych i nizinnych o zlewni
do 1 000 km2. Zazwyczaj jest częścią składową multimetriksów.
Południowoafrykański System Punktowy (ang. South African Scoring System,
SASS) – (Chutter 1972). Oparty na brytyjskiej metodzie BMWP. Metoda ta była wie-
lokrotnie udoskonalana. W RPA jest stosowana jest kolejna wersja. Główne zmiany tej
metody związane są z technikami poboru oraz analizy prób. Próby pobierane są z różnych
typów dna rzek. Wynik SASS oparty jest na wrażliwości taksonów na zanieczyszczenia
i sumy rodzin w poszczególnych biotopach. Wyniki oblicza się oddzielnie dla każdego
biotopu.
System Przewidywania Jakości Wód (ang. River Invertebrate Prediction Classifica-
tion System, RIVPACS). Opracowany w Anglii dzięki zastosowaniu komputerowego syste-
mu przewidywania jakości wód (Wright i in. 1993, 2000). Jest to metoda porównywania
zebranej fauny bentosowej, do jej struktury jakościowej i ilościowej jaka występowałby
w rzece, gdyby nie była poddana wpływom antropogenicznym. Na innych kontynentach
154
również stosuje się ten system modelowy, w Australii – Australian Invertebrate Prediction
and Classification System (AUSRIVAS), w Ameryce Północnej w Kanadzie – Benthic As-
sessment of Sediment (BEAST). Wskaźnik jakości wody EQI otrzymuje się ze wzoru:
Indeks BMWP uzyskany z monitoringu
EQI =
Indeks BMWP uzyskany z RIVPACS
Dodatkowo do oceny jakości wód w wielu krajach stosuje się tzw. wskaźnik EPT –
(Böhmer i in. 2004). Jest to procentowy udział larw owadów należących do trzech rzędów:
jętek, widelnic i chruścików, a więc taksonów najbardziej wrażliwych na zanieczyszczenia.
Określa on łączną liczbę osobników należących do rodziny tych trzech rzędów owadów
w stosunku do wszystkich osobników odnotowanych w pobranych próbach. Uzyskany wy-
nik powyżej 50% świadczy o dobrej jakości wody. Wynik między 50–25% o umiarkowanej
jakości, a poniżej 25% zazwyczaj o złej jakości wody. Wskaźnik ten jest jednak bardziej
przydatny do oceny rzek górskich i podgórskich. Wskaźnik EPT jest wskaźnikiem wspoma-
gającym i często jest częścią składową różnych multimetriksów:
% EPT – Ephemeroptera (jętki) + Plecoptera (widelnice) + Trichoptera (chruściki)
Oblicza się go z wzoru:
Ʃ wszystkich osobników jętek, widelnic, chruścików
% EPT = x 100
Ʃ wszystkich osobników obecnych w próbach
Stosuje się również wskaźnik EPTTAX, czyli procentowy udział taksonów (w randze ro-
dziny) do wszystkich zebranych taksonów (w randze rodziny). Obliczenia dokonujemy ana-
logicznie:
Ʃ wszystkich taksonów jętek, widelnic, chruścików
% EPTTAX = x 100
Ʃ wszystkich taksonów obecnych w próbach
Podczas analizy porównawczej sześciu indeksów TBI, FBI, BMWP, ASPPT, BBI i EPT
w rzekach Białorusi, gdzie kryterium porównawczym były wskaźniki zmian w indeksach,
w tym samym momencie, dla tego samego stanowiska, w różnych porach roku, zaobserwo-
wano, że indeksy TBI, BMWP i EPT wykazały największą wrażliwość i najbardziej zadowa-
lające odpowiedzi na zmiany w jakości wody (Semechenko, Moroz 2005).
Niemal każdy kraj stosuje własny system oceny klas jakości wód opracowany przez ze-
spól ekspertów, ujednolicony dla kraju. W niektórych krajach stosuje się kilka systemów jed-
nocześnie. Związane jest to z uwzględnieniem specyfiki lokalnych warunków środowiska.
W latach 80. do oceny jakości wód wprowadzono indeksy różnorodności i podobień-
stwa, wykorzystując zasadę redukcji różnorodności w biocenozach pod wpływem zanie-
czyszczeń, a jednocześnie wzrost liczebności gatunków tolerancyjnych. Jednak stosowanie
tych indeksów jest ograniczone ze względu na to, że wartości nie zawsze związane są z po-
ziomem zanieczyszczenia wód. Ważną rolę odgrywa tu zróżnicowanie siedliskowe, czego
dowodem w przypadku makrozoobentosu, może być mniejsze zróżnicowanie gatunkowe
w czystych rzekach nizinnych niż w zanieczyszczonych rzekach górskich. Do najczęściej
stosowanych indeksów różnorodności należą: wskaźniki Shannona-Wienera, Margalefa
i Jaccarda.
155
2. Indeksy biotyczne z udziałem makrozoobentosu stosowane w Polsce
W Polsce testowane były Duński Indeks Biotyczny (DSFI), Belgijski Indeks Biotyczny
(BBI) i Angielski Indeks Biotyczny BMWP/ASPT.
Na bazie Angielskiego Indeksu Biotycznego utworzono Polski Indeks Biotyczny BMWP-
PL (Kownacki, Soszka 2004). W odniesieniu do wersji angielskiego indeksu nastąpiły zmiany
wartości punktów przypisanym niektórym rodzinom. Polski Indeks Biotyczny (BMWP-PL)
był stosowany w badaniach rzek w różnych regionach Polski. Wartości indeksu są skorelo-
wane z parametrami chemicznymi wód, takimi jak zawartość tlenu w wodzie i zanieczysz-
czeń. Czasowo wprowadzono go też do monitoringu rzek prowadzonych przez Inspektoraty
Ochrony Środowiska (Rozporządzenie, 2004). Problemem jednak była tu sprawa obiektyw-
nej oceny, w zastosowaniu go w rzekach o różnej typologii. Uważa się, że indeks ten nie jest
obiektywny dla oceny stanu ekologicznego rzek wolno płynących, zarośniętych makrofitami.
W rzekach takich występuje małe zróżnicowanie gatunkowe jętek, czy chruścików i wynika
to ze specyficznych warunków, a nie z degradacji rzek (Czerniawska-Kusza 2011). Indeks
ten będzie szczegółowiej omówiony w dalszej części rozdziału: Metoda I.
W ostatnich latach w Polsce przeprowadzono kompleksowe badania nad różnymi indek-
sami biotycznymi w zlewni rzeki Wel. W odniesieniu do makrozoobentosu przetestowano
wiele metriksów (Błachuta i in. 2011):
SIM&Z – indeks saprobowy (według Zelinki, Marvana 1961). Przeznaczony do małych
rzek nizinnych o wielkości zlewni do 1 000 km2, poddanych zanieczyszczeniom organicz-
nym.
SIGI – niemiecki indeks saprobowy. Przeznaczony do oceny nizinnych rzek o piaszczy-
stym lub organicznym dnie, o zlewni do 1 000 km2, poddanych zanieczyszczeniom orga-
nicznym i degradacji morfologicznej.
SISLDEčEK – czeski indeks saprobowy. Przeznaczony do rzek wyżynnych, stosowany wie-
lokrotnie w Polsce. Ocenia stan zanieczyszczeń organicznych i degradację morfologiczną.
ASPT-PL – średnia liczba punktów na takson. Oparty na punktach BMWP-PL, ocenia
głównie zanieczyszczenie organiczne.
EPT – indeks Ephemeroptera, Plecoptera, Trichoptera. Podaje występowanie rodzin
wrażliwych na zanieczyszczenia, określa nasilenie wielu presji na rzekę. Przeznaczony do
różnego typu rzek. Można brać pod uwagę tylko taksony EPTTAX w stosunku do całkowitej
liczby taksonów lub łączną liczbę osobników należących do taksonów EPT do wszystkich
zebranych osobników.
sel _EPTD – indeks wybranych wrażliwych taksonów Ephemeroptera, Plecoptera, Tri-
choptera i Diptera. Ocenia degradację hydromorfologiczną.
GOLD – indeks liczebności Gastropoda, Oligochaeta i Diptera. Ocenia równomierność
występowania głównych grup funkcjonalnych.
EPTCBO – indeks wybranych wrażliwych taksonów Ephemeroptera, Coleoptera, Tri-
choptera, Plecoptera, Odonata i Bivalvia. Ocenia degradację hydromorfologiczną.
H – wskaźnik różnorodności gatunkowej Shannona-Wienera. Ocenia wpływy zanie-
czyszczeń organicznych, degradację morfologiczną i ogólną.
J – indeks równomierności (Pielou). Wyrażony stosunkiem obserwowanego indeksu
różnorodności H do maksymalnej teoretycznej wielkości tego indeksu Hmax przy danej licz-
bie taksonów, przeznaczony do dowolnego typu rzek.
156
Podczas prac nad standardową metodą oceny rzek Polski na potrzeby monitoringu roz-
waża się wprowadzenie multimetriksów. Jednym z nich jest multimetriks MMI (Bis 2009
za Błachutą i in. 2011), który jest średnią z sześciu wyżej wymienionych indeksów: Sel
EPTD, ASPT, GOLD, EPT, EPTCBO, H.
W 2011 roku wprowadzono nowy wskaźnik MBI (Multimetrics Biotic Index). Testowany
był na rzekach nizinnych w zlewni rzeki Wel (Błachuta i in. 2011). Dobrze odzwierciedla
presję zanieczyszczeń organicznych, określa stopień saprobii. Multimetriks ten składa się z
czterech metriksów: ZSI, ASPT, J, EPT. Dokładne wyliczenia i zakresy tego multimetriksu
zostaną omówione w dalszej części rozdziału: Metoda II.
Na XXII Zjeździe Hydrobiologów Polski w 2012 roku przedstawiono nowy multimetrkis
ICMI – Intercalibration Comon Metrics Index opracowany przez Bis (2011), rekomendo-
wany, jako obowiązkowy do monitoringu rzek Polski (Panek 2012). Opiera się on na sześ-
ciu metriksach: ASPT, sel_EPTD, GOLD, S, EPT, H. Multimetriks ten zawiera wskaźniki
struktury taksonomicznej i liczebności, różnorodności, równomierności występowania i to-
lerancji. Wylicza się go z wzoru:
ICMI = 0,334 ASPT + 0,266 x log 10 (sel_EPTD +1) x 0,067 x (1 – GOLD) + 167 x
S + 0,083 x liczba rodzin EPT + 0,083 H
Klasyfikacja stanu ekologicznego rzek według tej metody została opublikowana pod koniec
2013 r. Ze względu na terminy wydawnicze, nie została ona przedstawiona w ninijszej pra-
cy. Studentów odsyłam do opracowania autorów metody (Bis, Miculec 2013).
2.1. Metoda I – Polski Indeks Biotyczny (BMWP-PL) (Kownacki, Soszka 2004)

2.1.1. Przygotowanie badań terenowych (Rys. 1.)
• sprzęt do poboru prób: czerpak o prostokątnej obręczy lub siatka Surbera, chwytacz dna
rurowy lub Ekmana
• wodery, lub spodniobuty
• rękawice gumowe
• wiadra i sita do płukania prób
• pojemniki lub woreczki na próby, kosz lub torba do przenoszenia prób
• kartki i ołówek do etykietowania prób, ewentualnie pisaki wodoodporne, podkładka do
pisania
• środek konserwujący i próbówki, fiolki, słoiczki (jeśli na stanowisku wybieramy jakąś
część makrozoobentosu)
• formularz protokołu terenowego
• taśma miernicza, GPS, młynek hydrometryczny – do pomiaru prędkości przepływu
wody
• telefon komórkowy, aparat fotograficzny
• linka taternicza, kamizelka ratunkowa (dla bezpieczeństwa)
• apteczka
Badania terenowe prowadzimy wiosną (maj) w okresie największego zróżnicowania
taksonomicznego i jesienią (wrzesień, październik). Okres lata nie jest zalecany do poboru
157
Rys. 1. Podstawowy sprzęt terenowy do pobierania prób w rzece (Fot. E. Biesiadka)
prób makrozozbentosu, do tego typu badań. O wyborze stanowiska powinny też decydować
względy bezpieczeństwa. Nie powinno się pobierać prób po fali wezbraniowej i powodzi. Ze
względów bezpieczeństwa zawsze powinny pobierać próby przynajmniej dwie osoby. Druga
osoba przepłukuje próby, etykietuje, a w miarę potrzeby asekuruje osobę pobierającą.
Przyrządy do poboru prób w rzekach

Próby ilościowe:
• Siatka Surbera – służy do poboru prób z podłoża gruboziarnistego: kamienie, gruby
żwir. Składa się z dwóch ram, jednej utrzymującej siatkę, a drugiej wyznaczającej po-
wierzchnie pobierania próby. Rama zazwyczaj ma wymiary 30 x 30 cm. Siatka powinna
mieć długość worka ok. 60 cm. Na górnej krawędzi ramy z siatką zamocowany jest
uchwyt na drążek.
• Rurowy chwytacz dna – służy do poboru w drobnoziarnistym podłożu: muł, piasek. Są
to najczęściej plastikowe rury o średnicy od 8 do 15 cm. W dolnej części zaopatrzone są
w metalowy pierścień ułatwiający wycinanie dna.
• Chwytacz dna typu Ekmana (Rys. 8 – w rozdziale VIII) – służy do poboru prób
z podłoża drobnoziarnistego, takich jak muł czy piasek. Jest to metalowa skrzynka
o bokach 15 x 15 cm i wysokości ok. 20–30 cm. Od dołu aparat zamykany jest szczę-
kami uruchamianymi sprężynami. Od góry zamknięty jest metalowymi klapkami zapo-
biegającymi wylewaniu wody i ucieczce fauny w trakcie wyciągania z wody. Skrzynka
158
jest przymocowana do kabłąka, gdzie znajduje się urządzenie spustowe, zwalniające
szczęki. W rzekach może być zamocowany na drągu.
Próby jakościowe:
• Czerpak hydrobiologiczny (siatka ręczna, kasarek) jest przyrządem do pobierania
i przepłukiwania prób. (Rys. 7 – w rozdziale VIII). Składa się z obręczy metalowej, pół-
okrągłej, trójkątnej, prostokątnej o średnicy 20–30 cm. Worek uszyty jest z gazy młyń-
skiej o średnicy oczek ok. 3 mm. Długość worka 40–50 cm. Czerpak umocowany jest na
kiju o długości zależnej od głębokości wody.

Stanowisko badawcze wyznacza się zgodnie z zaleceniami unijnego projektu STAR (AQEM
2002; Bis 2007). Należy wybrać stanowisko o jak najmniejszym stopniu przekształcenia
hydrotechnicznego. Wielkość badanego odcinka (transektu) zależna jest od wielkości zlew-
ni rzeki. W przypadku małej zlewni, do 100 km2 będzie to odcinek od 20 m do 50 m,
a w zlewni dużej 100–1 000 km2 - badamy odcinek rzeki od 50 do 100 m. Metoda poboru
prób MHS (Multihabitat Sampling), czyli metoda reprezentatywnego poboru prób zakłada,
że pobieramy 20 prób cząstkowych z głównych reprezentatywnych siedlisk rzeki, o łącznej
powierzchni 1,25 m2 (Rys. 2). Oszacowanie heterogenności siedlisk, czyli procentowego
udziału substratów organicznych i mineralnych w pokryciu dna koryta rzecznego dokonuje-
my przed przystąpieniem do poboru prób. Zaleca się przejście wzdłuż brzegu na wybranym
makrofity
dno piaszczyste
dno żwirowate
dno muliste
kamienie
pobór prób
Rys. 2. Schemat struktury reprezentatywnych siedlisk z zaznaczeniem przykładowych miejsc do poboru

prób
159
odcinku. Oceny tej dokonujemy na brzegu rzeki, aby nie płoszyć i niszczyć fauny. Wybór
lokalizacji prób powinien być ograniczony do fragmentów stanowiących przynajmniej 5%
pokrycia koryta rzecznego. Liczba prób w reprezentatywnych (powyżej 5% udziału) sied-
liskach powinna być proporcjonalna do występowania tych siedlisk w badanym transekcie.
Potencjalne mikrosiedliska (mikrohabitaty) w rzekach:
Mikrohabitaty mineralne:
• megalital (bloki skalne > 40 cm),
• makrolital (głazy 20–40 cm, z domieszką żwiru),
• mezolital (kamienie 6–20 cm, z domieszką żwiru) (Rys. 3),
• mikrolital (gruby żwir 2–6 cm, z domieszką mniejszych frakcji) (Rys. 4),
• akal (drobnoziarnisty żwir 0,2–2 cm),
• psammal (piasek, muł z pofałdowanym dnem – do 2 mm) (Rys. 5),
• psammopelal (piasek i muł),
• pelal (muł z osadami),
• argyllal (glina, ił),
• technolital (brzegi usypane z kamieni, wybetonowanie).
Mikrohabitaty organiczne:
Rys. 3. Dno piaszczysto-kamieniste Rys. 4. Taśmowate liście strzałki wodnej na dnie

(Fot. M. Cichocka) żwirowato-kamienistym (Fot. M. Cichocka)
Rys. 5. Psammal z makrofitami zanurzonymi Rys. 6. Silnie rozwinięta strefa makrofitów wynu-
(Fot. M. Cichocka) rzonych (Fot. M. Cichocka)
160
• glony,
• makrofity zanurzone, włączając mchy i wątrobowce,
• makrofity wynurzone (Typha, Carex, Phragmites) (Ryc. 6.),
• żywe części korzenie roślinności nadbrzeżnej, np. korzenie drzew,
• xylal (drewno martwe) pnie zwalonych drzew, gałęzie,
• CPOM (grubocząsteczkowa materia organiczna): zmacerowane liście, kora,
• FPOM (drobnocząsteczkowa materia organiczna),
• powłoki grzybowe, bakterie i grzyby na powierzchni skał,
• derbis (rumosz) – złogi ograniczne (szyszki, muszle) naniesione przez fale.
Przed przystąpieniem do badań należy wypełnić protokół terenowy opracowany na pod-
stawie AQEM 2002 i Bis 2007 (Załącznik Nr 1). Protokół terenowy z badań makrofauny
bentosowej zawiera informacje o badanej rzece, stanowisku i siedliskach, w których pobra-
no próby.
Uwagi do protokołu:
Nazwa rzeki powinna być zgodna z nazewnictwem stosowanym w Podziale hydrograficz-
nym Polski opracowanym przez IMGW.
Dorzecze – należy podać zgodnie z podziałem Strahlera, ciąg rzek rozpoczyna się od źród-
łowej rzeki, a kończy na rzece uchodzącej do morza.
Makroregion – Według „Podziału fizjograficznego Polski” (Kondracki 1998).
Ekoregion – według mapy z załącznika XI Ramowej Dyrektywy Wodnej (Illies 1978).
Nazwa stanowiska – nazwa miejscowości lub innego punktu orientacyjnego.
Położenie – uszczegółowienie lokalizacji (dzielnica, las, ulica, itp.).
km bieżący rzeki – z zaznaczeniem czy liczony od źródeł, czy od ujścia.
Typ abiotyczny rzeki – zgodny typologią abiotyczną rzek (26 typów).
Długość i szerokość geograficzna – stopnie, minuty i sekundy według GPS, w środkowym
punkcie badanego odcinka.
Wysokość n.p.m. – z mapy 1: 50 000 ewentualnie ze wskazań GPS.
Odległość od źródeł – z mapy do 1: 50 000.
Szerokość cieku – pomiar w terenie
Charakter koryta rzecznego – mapy i obserwacje w terenie.
Charakterystyka substratu dna – obserwacje w terenie, % pokrycia różnymi frakcjami:
kamienie, żwir, piasek, muł, podłoże organiczne.
Obecność makrofitów i glonów – obserwacje w terenie.
Zacienienie – w skali pięciostopniowej 1 – 0%, 2 – poniżej 25 %, 3 – poniżej 50 %, 4 – po-
niżej 75 %, 5 – poniżej 100 %.
Średni spadek doliny rzecznej – wyliczony na podstawie map.
Powierzchnia zlewni – w km2, zamknięta w przekroju badanego stanowiska, na podstawie
podziału hydrograficznnego Polski opracowanego przez IMGW.
Powierzchniowe utwory geologiczne w zlewni – (zamkniętej w przekroju badanego
stanowiska), udział w % poszczególnych formacji z zaznaczeniem, które przeważają
w sąsiedztwie koryta rzecznego.
Użytkowanie zlewni – na podstawie map, udział % form użytkowania zlewni, zamkniętej
w przekroju badanego stanowiska (lasy, pola uprawne, łąki i pastwiska, nieużytki, wody
powierzchniowe, tereny podmokłe, tereny zurbanizowane).
161
Zagospodarowanie terenów przybrzeżnych – obserwacja w terenie zagospodarowania
obu brzegów rzeki (szerokość pasa zadrzewień, obecność pól, łąki, zabudowy).
Charakterystyka punktowych źródeł zanieczyszczeń powyżej badanego stanowiska
– liczba i charakter punktowych źródeł, które mogą oddziaływać na jakość badanego
odcinka rzeki.
Do protokołu należy dołączyć szkic badanego odcinka rzeki z zaznaczeniem miejsc po-
boru prób (Rys. 2) .
Podczas pobierania prób czerpakiem hydrobiologicznym siatka powinna być umiesz-
czona frontalnie do kierunku przepływu wody. Materiał denny naruszamy na głębokości
od 5 do 20 cm. Materiał drobnoziarnisty (psammal, pelal, FPOM) naruszamy maksymal-
nie na głębokość 5 cm, średnioziarnisty (akal, mikrolital, CPOM) na głębokość 10–15 cm,
a gruboziarnisty (makrolital, korzenie) od 15 do 20 cm. Zanurzone gałęzie i fragmenty kory
drzew opłukujemy w siatce i organizmy przenosimy pincetą do pojemnika. Z większych
kamieni materiał biologiczny można zeskrobać za pomocą miękkiej szczoteczki. Makrofity
również powinny być dokładnie wypłukane, ale można je zabrać wraz z próbą i wypłukać
dopiero w pracowni.
W rzekach małych i łatwo dostępnych próby pobieramy w całym profilu poprzecznym,
a w trudnodostępnych pobieramy 5 prób w nurcie i 15 w strefie przybrzeżnej w substra-
cie mineralnym lub organicznym lub w czterech transektach po 5 prób. Do poboru prób
w głębokich partiach rzek może służyć draga (Rys. 9 – w rozdziale VIII) lub chwytacz dna.
Próby takie można też pobierać z łodzi, zachowując wszelkie zasady bezpieczeństwa.
Próby pobieramy z powierzchni 625 cm2 (łącznie 20 prób z powierzchni 1,25 m2). Nale-
ży szczegółowo opisać każdą z pobranych prób. Wpisujemy datę poboru, nazwisko osoby
pobierającej, nazwę rzeki, nazwę stanowiska, nr próby, rodzaj podłoża (mikrosiedlisko),
przyrząd jakim pobrano próbę. Można także zaznaczyć stan rzeki (wysoki, średni, niski),
głębokość i szybkość prądu.
Poboru prób siatką Surbera dokonujemy ustawiając ją wlotem pod prąd rzeki. Osoba po-
bierająca powinna stać za siatką i z powierzchni ograniczonej ramką i zgarniać substrat do
siatki. Zagarnięty substrat przekładamy do wiadra i dokładnie opłukujemy siatkę. Oczysz-
czone kamienie i żwir odrzuca się, a pozostałą zawartość przekłada się do naczynia lub
woreczka.
Na dnie drobnoziarnistym próby mogą być pobierane chwytaczem rurowym lub chwy-
taczem Ekmana. W przypadku jeśli rzeka jest głęboka, można próby pobierać z łodzi lub
z pomostu. Pobierane prób rurowym chwytaczem dna należy rozpocząć od wbicia chwy-
tacza w dno na gł. ok. 10 cm, a następnie przenieść cały materiał do wiadra i przepłukać
w siatce lub na sicie i dopiero wtedy przenieść do pojemników lub woreczków. Przy użyciu
aparatu rurowego należy pobrać tyle prób, aby łączna powierzchnia wyniosła 675 cm2.
2.1.3. Badania laboratoryjno-studyjne

Pobrane próby do czasu wybierania należy przechowywać w chłodnym miejscu. Po przenie-
sieniu do pracowni, wykładamy zebrany i przepłukany materiał na białe kuwety z czystą wodą
(Rys. 7). Wybieramy bezkręgowce i przenosimy do zaetykietowanych naczyń: próbówek, fio-
lek, słoiczków (w zależności od wielkości materiału). Nie zbieramy wylinek i osobników
162
Rys. 7. Próba z makrobezkręgowcami przed segre- Rys. 8. Stanowisko pracy przy oznaczaniu materiału
gowaniem materiału (Fot. M. Cichocka) (Fot. M. Cichocka)
uszkodzonych, trudnych do identyfikacji. Zebrany materiał konserwujemy w 75 % alkoholu.
Niekiedy do analizy nie wybieramy wszystkich zwierząt, które znalazły się w danej
próbie, a wydzielamy podróbki całego materiału, co znacznie ogranicza nakład pracy
przy badaniach rutynowych. Należy pamiętać o zachowaniu reprezentatywności prób.
Cały pobrany materiał przepłukujemy i równomiernie rozprowadzamy na kuwecie z za-
znaczonymi polami (kwadratami). Z całości wybieramy losowo 5 z 30 pól i to one stano-
wią podróbki do analizy. Jeśli po wybraniu wszystkich bezkręgowców z 5 podpróbek nie
uzyskamy liczby 350 osobników, to należy przebrać więcej pól, aż do uzyskania przynaj-
mniej minimalnej liczby 350 osobników (Bis 2007). Wybrane i zakonserwowane osob-
niki oznaczamy do wymaganych taksonów, korzystając z mikroskopu stereoskopowego
(Rys. 8). W miarę możliwości staramy się oznaczyć do jak najniższego taksonu. Dobrym
i uniwersalnym kluczem jest klucz do oznaczania makrofauny dennej np. Kołodziejczyk,
Koperski (2000). Ponadto zaleca się stosować klucze specjalistyczne do konkretnych grup
taksonomicznych makrofauny.
Opracowanie wyników: Odnotowujemy oznaczone taksony i liczbę osobników każ-
dego taksonu dla pojedynczej próby, wzorując się na sporządzonej do tego celu tabeli
(Tab. 1).
Parametry jakościowe zastosowane w metodzie BMWP-PL

Polski Indeks Biotyczny (BMWP-PL) opracowany został w 2004 roku na bazie Angiel-
skiego Indeksu Biotycznego BMWP (Kownacki, Soszka 2004). Oparty jest on na ozna-
czeniu taksonów do rangi rodziny. Do bioindykacji wyznaczono 86 rodzin należących
do różnych rzędów owadów: widelnic (Plecoptera), jętek (Ephemeroptera), ważek (Od-
onata), pluskwiaków (Heteroptera), chrząszczy (Coleoptera), chruścików (Trichoptera),
wielkoskrzydłych (Megaloptera) oraz skorupiaków (Crustacea), pijawek (Hirudinea), śli-
maków (Gastropoda), małży (Bivalvia) i skąposzczetów (Oligochaeta), jako jeden takson
w randze podgromady. Każda rodzina ma przypisaną liczbę punktów (Tab. 2). Wartość
indeksu BMWP-PL uzyskujemy sumując punkty przypisane poszczególnym rodzinom
(każda rodzina punktowana jest tylko raz). Punkty sumujemy dla każdej z 20 prób od-
163
Tabela 1. Struktura makrozoobentosu w próbie (przykład)
Nr próby: ........................ Data połowu: ........................................... Rzeka: .........................

Stanowisko: ........................ Siedlisko: .......................................... Głębokość: .....................
Imię i nazwisko: ........................................... Kierunek ..................................... grupa ........
Liczba
L.p. Takson wyższy Rodzina Rodzaj, Gatunek Uwagi
osobników
1. Hirudinea Erpobdellidae Erpobdella octoculata 2
2. Crustacea Asellidae Asellus aquaticus 18
3. Crustacea Gammaridae Gammarus roselii 2
4. Heteroptera Aphelocheiridae Aphelocheirus aestivalis 5
5. Trichoptera Hydropsychidae Hydropsychae sp. 4
6. Gastropoda Neritidae Theodoxus fluviatilis 5
7. Gastropoda Viviparidae Viviparus contectus 1
8. Gastropoda Bithynidae Bithynia tentaculata 4
9. Lamellibranchiata Sphaeridae Sphaerium sp. 3
10. Lamellibranchiata Unionidae Unio tumidus 1
∑ =45
dzielnie, następnie wyliczamy średnią wartość. Uzyskaną średnią wartość należy odnieść
do zakresów BMWP-PL dla kategorii stanu ekologicznego rzeki (Tab. 3).
Parametry ilościowe zastosowane w metodzie

Wskaźnik bioróżnorodności (d) wylicza się według zmodyfikowanego wzoru Margalefa.
Wskaźnik ten ocenia całkowitą liczbę osobników i taksonów, nie ocenia równocenności ga-
tunkowej tj. liczebności osobników poszczególnych taksonów. Im wyższa bioróżnorodność
tym wyższa wartość wskaźnika d.
d = (S – 1)/ln N
gdzie: S – liczba taksonów
N – całkowita liczba osobników
Wskaźnik d liczymy dla każdej próby oddzielnie a, następnie wyliczamy średnią war-
tość. Uzyskaną wartość wskaźnika należy porównać z wartościami w 5-cio stopniowej skali
stanu ekologicznego rzeki (Tab. 3).
Ocena stanu ekologicznego rzeki z wykorzystaniem indeksu BMWP-PL

Wyniki z wszystkich 20 prób zestawiamy w tabeli w Wordzie lub arkuszu Excel i do osta-
tecznej oceny wybieramy wartości średnie z 20 prób. Ocenę jakości wód przeprowadza się
w oparciu o dwa kryteria: wartość indeksu BMWP-PL i wartość indeksu bioróżnorodności d.
Jeśli klasy BMWP-PL i klasa d (Tab. 3) są takie same, to ostateczna ocena klasy stanu eko-
logicznego wód jest taka, na jaką wskazują indeksy. Jeżeli te dwie wartości indeksów różnią
się między sobą o jedną klasę, to jako ostateczną wartość indeksu przyjmujemy klasę niższą.
Zgodnie z zasadą promowaną przez Ramową Dyrektywę Wodną „one out all out” („najgor-
szy decyduje”), czyli element najsilniej zmieniony w odniesieniu do stanu referencyjnego
164
Tabela 2. Wykaz taksonów z punktacją w indeksie biotycznym BMWP-PL (Kownacki, Soszka 2004)
Rzędy Rodziny Punkty

Ephemeroptera Ameletidae
Trichoptera Glossosomatidae, Molannidae, Beraeidae, Odontoceridae, Leptoceridae 10
Diptera Blephariceridae, Thaumaleidae
Ephemeroptera Behningiidae
Plecoptera Taeniopterygidae
9
Odonata Cordulegastridae
Trichoptera Goeridae, Lepidostomatidae
Crustacea Astacidae
Ephemeroptera Oligoneuriidae, Heptageniidae (rodzaj Epeorus, Rhithrogena)
Plecoptera Capniidae, Perlidae, Chloroperlidae 8
Trichoptera Philopotamiidae
Diptera Athericidae
Ephemeroptera Siphlonuridae, Leptophlebiidae, Potamanthidae, Ephemerellidae,
Ephemeridae, Caenidae
Plecoptera Perlodidae, Leuctridae
Odonata Calopterygidae, Gomphidae
Trichoptera Rhyacophilidae, Brachycentridae, Sericostomatidae, Limnephilidae 7
Coleoptera Elmidae
Heteroptera Aphelocheiridae
Gastropoda Viviparidae
Bivalvia Unionidae, Dreissenidae
Hirudinea Piscicolidae
Crustacea Gammaridae, Corophilidae
Ephemeroptera Baetidae, Heptageniidae (z wyjątkiem rodzajów Epeorus i Rhitrogena)
Plecoptera Nemouridae
6
Odonata Platycnemididae, Coaenagrionidae
Trichoptera Hydroptilidae, Polycentropodidae, Ecnomidae
Diptera Limoniidae, Simuliidae, Empididae
Gastropoda Neritidae, Bithyniidae
Crustacea Cambaridae
Trichoptera Hydropsychidae, Psychomyidae
Coleoptera Gyrinidae, Dytiscidae, Haliplidae, Hydrophilidae
Heteroptera Mesoveliidae, Veliidae, Nepidae, Naucoridae, Notonectidae, Pleidae, 5
Corixidae
Diptera Tipulidae
Gastropoda Hydrobiidae
Diptera Ceratopogonidae
Gastropoda Valvatidae, Planorbidae 4
Bivalvia Sphaeriidae
Hirudinea Glossiphonidae, Erpobdellidae, Hirudinidae
Crustacea Asellidae
Megaloptera Sialidae 3
Diptera Chironomidae
Gastropoda Ancylidae, Physidae, Lymnaeidae
Oligochaeta Wszystkie rodziny Oligochaeta
2
Diptera Culicidae
Diptera Syrphidae, Psychodidae 1
165
Tabela 3. Klasyfikacja stanu ekologicznego rzek według indeksów biotycznych
Stan ekologiczny rzeki BMWP-PL Indeks bioróżnorodności d MBI
bardzo dobry >100 >5,50 ≥0,70

dobry 70–99 4,00–5,49 < 0,70–≥ 0,50
umiarkowany 40–69 2,5–3,99 < 0,50–≥ 0,30
słaby 10–39 1,00–2,49 < 0,30–≥0,15
zły <10 <1 < 0,15
określa ostateczną klasę jakości. Jeżeli różnica między tymi dwoma wskaźnikami wynosi
dwie klasy to ostatecznie przyjmujemy wartość średnią (Kownacki, Soszka 2004).
2.2. Metoda II – Multimetriks MBI (Multimetrics Biotic Index) (Błachuta i in. 2011)
2.2.1. Przygotowanie do badań terenowych
Podobnie jak w pierwszej metodzie.

Badania prowadzono dwiema metodami:
1. Metoda MHS – omawiana wcześniej (20 podpróbek na stanowisku) próby pobierane
ramą o krawędzi 25 x 25 cm2 i siatką o oczkach 0,5 x 0,5 mm.
2. Metoda norweska NIVA – próby pobiera się ramą o krawędzi 25 x 25 cm2 i siatką
o oczkach 0,25 x 0,25 mm. Jedna próba składa się z 9 podpróbek. Pobór prób polega na
płoszeniu organizmów na odcinku o długości 1 m przed ramą przez 20 sekund. Część
organizmów oznaczonych na żywo na stanowisku, można po ich odnotowaniu wypuś-
cić do wody.
2.2.3. Badania laboratoryjno-studyjne

Z prób pobranych metodą MHS wybieramy wszystkie organizmy. Natomiast w metodzie
NIVA pobrany materiał dzielimy na 8 równych części (podróbki). Z pierwszej części wybie-
rane są, liczone i identyfikowane wszystkie taksony. Z drugiej części wybieramy i liczymy
taksony, dotąd aż suma liczby osobników zliczonych z pierwszej i drugiej części dla da-
nego taksonu przekroczy liczbę 40 osobników, a następnie przeliczamy ich liczbę na całą
pobraną próbę. Z kolejnych dwóch części wybieramy i liczymy te taksony, które w dwóch
poprzednich próbach nie osiągnęły liczby 50 osobników, a po przekroczeniu 50 przeliczamy
na całą pobraną próbę. Z pozostałych czterech części wybieramy i liczymy tylko te taksony,
które w poprzednich liczeniach nie przekroczyły liczby 4 osobników.
Opracowanie wyników: Indeks multimetryczny MBI to średnia ważona z czterech me-
triksów łączących parametry jakościowe i ilościowe:
166
SI – niemiecki indeks saprobowości,
ASPT-PL – średnia liczba punktów BMWP-PL na takson,
J – indeks równomierności (Pielou) – H/Hmax,
EPT – indeks liczebności Ephemeroptera, Plecoptera, Trichoptera (%).
MBI = 0,6 x ZSI + 0,2 x ZASPT + 0,1 x J + 0,1x EPT

gdzie: ZSI = 1 – (SIGI x 0,33) znormalizowana wartość niemieckiego indeksu saprobowego
makrozoobentosu,
SIGI = ∑(si ai gi)/∑(si gi)
SIGI – indeks saprobowy,
si – wartość saprobowa dla każdego gatunku (Tab. 4),
ai – liczba osobników taksonu (lub częstotliwość: 1 – rzadkie, 3 – częsty, 5 – liczny),
gi – wskaźnik wagowy od 1–16 (Tab. 4).
Tabela 4. Współczynniki saprobowości i współczynniki wagowe dla wybranych hydrobiontów (wg

Morpurgio 1996, zmienione)
Współczynnik Współczynnik wagowy

Takson
saprobowości (s) (G)
PORIFERA
Ephydatia fluviatilis (L.) 2,2 8
Spongilla lacustris (L.) 2,2 8
COELENTERATA
Hydra viridissima Pallas 1,3 8
TURBELLARIA
Dendrocoelum lacteum (O.F. M.) 2,2 8
Dugesia gonocepphala (Duges) 1,6 8
Planaria lugubris (O. Schmidt) 2,1 4
Planaria torva (O.F.M.) 2,3 4
Policelis nigra (O.F.M.) 2 8
GASTROPODA
Acroloxus lacustris (L.) 2,2 4
Ancylus fluviatilis O.F.M. 2 4
Anisus contortus L. 2,2 4
Bithynia tentaculata (L.) 2,3 8
Bythynella spp. 1 16
Gyraulus albus (O.F.M.) 2,1 8
167
Takson
Physa fontinalis (L.) 2,4 4
Physa acuta Draparnaud 2,8 4
Potamopyrgus jenkinsi (E.A. Smith) 2,3 4
Radix ovata (Draparnaud) 2,3 4
Theodoxus fluviatilis (L.) 1,7 8
Valvata piscinalis (O.F.M.) 2,1 8
Viviparus viviparus (L.) 2 8
LAMELLIBRANCHIATA
Anodonta cygnaea (L.) 2 8
Dreissena polymorpha (Pallas) 2,2 4
Sphaerium corneum (L.) 2,3 4
Sphaerium rivicola (Lamarck) 2,2 4
Unio crassus Philipsson 1,8 8
Unio pictorum (L.) 2 4
Unio tumidus Philipsson 2 8
OLIGOCHAETA
Limnodrilus spp. 3,3 4
Lumbriculus variegatus (O.F.M.) 3 4
Tubifex spp. 3,5 4
HIRUDINEA
Erpobdella octoculata (L.) 2,7 4
Glossiphonia complanata (L.) 2,2 8
Glossiphonia heteroclita (L.) 2,5 4
Helobdella stagnalis (L.) 2,6 4
CRUSTACEA
Asellus aquaticus (L.) 2,7 4
Gammarus fossarum (Koch) 1,6 8
Gammarus pulex (L.) 2,1 4
Gammarus roeselii Gervais 2 8
Gammarus tigrinus Sexton 2,4 4
168
Takson
INSECTA:
EPHEMEROPTERA
Baëtis fuscatus (L.) 2,1 4
Baëtis muticus (L.) 1,4 4
Baëtis rhodani (Pictet) 2,3 8
Baëtis vernus (Curtis) 2,1 4
Centroptilum luteolum (Müller) 1,9 4
Cleon dipterum (L.) 2,2 8
Ecdyonurus forcipula (Pictet) 1,7 8
Ecdyonurus venosus (F.) 1,7 8
Electrogena lateralis (Curtis) 1,5 4
Epeorus assimilis Eaton 1,4 8
Ephemera danica Müller 1,8 8
Ephemerella ignita (Poda) 1,9 4
Ephemerella major (Klapalek) 1,4 4
Habroleptoides modesta (Hagen) 1,6 4
Heptagenia flava Rostock 2 4
Heptagenia sulphurea (Müller) 2 4
Paraleptophlebia submarginata (Stephens) 1,5 4
Potamanthus luteus (L.) 2,1 8
Rhitrogena semicolorata (Curtis) 1,6 8
ODONATA
Aeschna cyanea (O.F.M.) 2 8
Calopteryx splendens (Harris) 2 8
Calopteryx virgo (L.) 1,9 8
Lestes viridis (Linden) 2,1 8
Onychogomphus forpicatus (L.) 2 8
Platycnemis pennipes (Pallas) 2,1 8
Pyrrhosoma nymphula (Sulzer) 2 8
PLECOPTERA
Amphineura spp. 1,4 8
Chloroperla spp. 1,3 8
Dinocras cephalotes (Curtis) 1,3 4
169
Takson
Leuctra nigra (Olivier) 1,4 4
Perla burmeisteriana Classen 1,6 16
Perla marginata (Panzer) 1,2 8
Perlodes microcephala (Picket) 1,3 8
MEGALOPTERA
Sialis lutaria (L.) 2,3 4
COLEOPTERA
Agabus biguttatus (Olivier) 2,6 8
Anacena globulus (Paykull) 1,9 8
Brychius elevaues (Panzer) 2,1 4
Elmis latreillei Bedel 1,1 16
Elmis maugetti Latreille 1,5 8
Esolus angustatus (P. Müller) 1,2 8
Esollus parellepipedus (P. Müller) 1,6 8
Haliplus laminatus (Schaller) 2,4 8
Helichus substriatus (P. Müller) 2,2 8
Helophorus aquaticus (L.) 2,2 4
Helophorus arvernicus Mulsant 2 8
Hydraena minutissima Stephens 1,5 8
Hydraena nigrita Germar 1,3 8
Hydraena pygmaea Waterhouse 1,4 16
Limnebius truncatellus (Thunberg) 1,5 8
Limnius volckmari (Panzer) 1,6 8
Orectochilus vilosus (P. Müller) 2 4
Oreodytes rivalis (Gyllenhal) 1,7 8
Oulimnius tuberculatus (P. Müller) 1,9 8
Platambus maculatus (L.) 2,3 8
Potamonectes assimilis (Paykull) 2,2 8
Potamonectes depressus (Fabricius) 2,2 8
Riolus cupreus (P. Müller) 1,9 8
Riolus subviolaceus (P. Müller) 1,7 8
Stictotarsus duodecimpustulatus (Fabricius) 2,4 4
170
Takson
TRICHOPTERA
Anabolia nervosa (Curtis) 2 8
Brachycentrus subnubilus Curtis 1,9 4
Cheumatopsyche lepida (Pictet) 2,1 8
Crunoecia irrorata (Curtis) 1,1 16
Ecnomus tenellus (Rambur) 2,2 8
Glossosoma spp. 1,5 8
Goera pilosa (F.) 1,9 4
Hydropsychae siltalai Döhler 1,8 8
Lasiocephala basalis (Kolenati) 1,8 8
Lepidostoma hirtum (F.) 1,8 8
Odontocerum albicorne (Scopoli) 1,4 4
Oligoplectrum maculatum (Fourcroy) 1,7 8
Philopotamus spp. 1,3 8
Plectrocnemia spp. 1,5 4
Polycentropus spp. 2 8
Psychomyia pusilla (F.) 2,1 4
Rhyacophila spp. 2 4
Sericostomatinae 1,5 8
Silo nigricornis (Pictet) 1,5 8
Silo pallipes (F) 1,5 8
DIPTERA
Atherix ibis (F.) 1,7 4
Chironomus plumosus (L.) 3,4 4
Chironomus thummi Kiefer 3,2 4
Eristalini 4 16
Liponeura spp. 1,1 8
Odagmia ornata (Meigen) 2 8
Prosimulium hirtipes (Fries) 1,5 4
Psychoda spp. 3,4 4
171
Przykład s a g axg sxaxg
Ancylus fluviatilis 2,0 10 4 40 80
Gammarus pulex 2,1 100 4 400 840
Baetis rhodani 2,3 20 8 160 368
Hydropsyche siltalai 1,8 5 8 40 200
---------------------
640 1 488
1488
SIGI = 640 = 2,33
ZSI = 1 – (2,33 x 0,33) = 0,23
Wartości indeksu sprobowości odpowiadają określonym strefom saprobowości w rzece

(Tab. 5) co pozwoli nam na dodatkową ocenę stanu rzeki.
Tabela 5. Zakres wartości indeksu saprobowości w poszczególnych strefach saprobowych (Morpurgio

1996)
Indeks Klasa jakości
Strefy saprobowe Zanieczyszczenie wody
saprobowości wody
woda bez zanieczyszczeń
oligosaprobowa 1,0–<1,5 I
organicznych
oligosaprobowa – niski poziom zanieczyszczeń
1,5–<1,8 I–II
β-mezosaprobowa organicznych
umiarkowany poziom
β-mezosaprobowa 1,8–<2,3 II
zanieczyszczeń organicznych
β-mezosaprobowa – krytyczny poziom zanieczyszczeń
2,3–<2,7 II–III
α-mezosaprobowa organicznych
α-mezosaprobowa 2,7–<3,2 III woda zanieczyszczona
α-mezosaprobowa –
3,2–<3,5 III–IV woda bardzo zanieczyszczona
polisaprobowa
woda wyjątkowo silnie
polisaprobowa 3,5–<4,0 IV
zanieczyszczona
ZASPT = ASPT-PL/10 – znormalizowana wartość indeksu ASPT-PL

ASPT_Pl – Punkty przydzielamy według rodzin BMWP-PL (Tab. 2). Po sumowaniu
punktów dzielimy przez liczbę rodzin i aby uzyskać wartość poniżej jedności dzielimy
przez 10.
Przykład BMWP-PL
Ancylus fluviatilis 3
Gammarus pulex 6
Baetis rhodani 6
Hydropsyche siltalai 5
------------------
∑ 20
172
ASPT-PL 20:4 = 5
ZASPT = ASPT-PL/10 = 5:10 = 0,5
Indeksy J i EPT przybierają wartości od 0 do 1 i nie trzeba ich standaryzować.
Wskaźnik EPT określa względną liczebność taksonów należących do jętek, widelnic
i chruścików.
Przykład: EPT – dwa taksony o łącznej liczbie osobników – 25
W próbie: 4 taksony o łącznej liczbie osobników – 135
Wskaźnik EPT – 0,18
Wskaźnik Pielou J charakteryzuje potencjalne zróżnicowanie gatunkowe, równomierność
rozkładu gatunków. Im większa równocenność tym, wskaźnik bliższy jedności.
J = H / Hmax
S
H – wskaźnik różnorodności gatunkowej = – ∑ p lnp

i i
Hmax= ln S
i=1
pi – stosunek liczby osobników danego gatunku do liczby osobników wszystkich gatunków

w próbie, ( pi = ni/N; ni – liczba osobników i-tego gatunku do liczby osobników wszyst-
kich gatunków)
ln pi – logarytm naturalny z pi
S = liczba gatunków (taksonów)
Przykład: takson liczba osobników

Ancylus fluviatilis 10
Gammarus pulex 100
Baetis rhodani 20
Hydropsyche siltalai 5
Razem: 4 135
Wskaźnik ten można wyliczyć w programie Biodiversity.

H = 0,82
Hmax = 1,386
Współczynnik Pielou J = 0,582
Oceny stanu ekologicznego rzeki w oparciu o przedstawiony multimetriks dokonujemy

po podstawieniu wszystkich części składowych do wzoru. Po wyliczeniu powinniśmy uzy-
skać wynik w zakresie od 0 do 1. Wynik porównujemy z ustalonymi granicami klas stanu
ekologicznego dla multimetriksu MBI (Tab. 3).
Przykład:
MBI = 0,6 x 0,23 + 0,2 x 0,5 + 0,1 x 0,582 + 0,1 x 0,18
Wartość MBI = 0,314
Stan ekologiczny: umiarkowany
173
Literatura
Andersen M.M. Riget F.F., Sparthol T.H. 1984. A modification of the Trent Index for use in Denmark.
Water Res. 18: 145–151.
AQEM. 2002. Manual for the application of the AQEM system. A comprehensive method to assess Euro-
paean streams using benthic macroinvertebrates, developed for the purpose of the Water Framework
Directive. Version 1. Contract No: EVk1-CT 1999-00027. www.aqem.de
Armitage P. D., Moss D., Wright J.F., Furse D.M.T. 1983. The performance of a new biological water
quality score system based on macroinvertebrates over a wide range of unpolluted running water sites.
Wat. Res. 17: 333–347.
Bis B. (red.) 2007. Metodyka reprezentatywnego poboru prób siedliskowych (MHS) zespołów fauny den-
nej z różnych typów wód oraz standartowych procedur laboratoryjnych dla celów monitoringu ekolo-
gicznego zgodnego z założeniami Ramowej Dyrektywy Wodnej 2000/60/WE. Opracowanie na zlece-
nie Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska. Wyd. EXALL, Łódź.
Bis B., Mikulec M. (red.) 2013. Przewodnik do oceny stanu ekologicznego rzek na podstawie makrobez-
kręgowców bentosowych Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa.
Błachuta J., Baeken T., Eriksen T.E., Marchlewska-Knych B., Mazurek M. 2011. Makrozoobentos.
[w:] Soszka H. (red.). Wydawnictwo IRS, Olsztyn. Ocena stanu ekologicznego wód zlewni rzeki Wel:
81–98.
Břgestrand J., 1999. Vandlřp og kilder 1998-NOVA 2003. Danmarks Milijounderogelser. Faglig raport
fra DMU nr 292 1999. Danish Environmental Research Instituite i Silkebork, Denmark. www. eu.-
star/pdf. DSFI_ metodology.pdf
Böhmer J., Rawer-Jost C., Zenker A., 2004. Multimetrics assessment of data provided by water managers
from Germany: several different types of stressors with macrozoobenthos communites. [w:] D. Hering,
P.F. M. Verdonschot, O. Moog, L. Sandin (red.). Integrated Assessment of Running Waters, Hydrobio-
logia 516: 215–228.
Chandler J.R. 1970. A biological approach to water quality mamagment. Wat. Pollut. Contr. 69: 415–421.
Chutter F.M. 1972. An empirical biotic index of the quality of water South African streams and rivers.
Wat. Res. 6: 19–30.
Cichocka M. 1996. Wodopójki (Hydracarina) rzeki Pasłęki. Fragm. faun. 39: 179–205.
Cichocka M. 2006. Water mites (Hydrachnidia, Acari) in the running waters of the Masurian Landscape
Park) (NE Poland). Supplementa ad Acta Hydrobiologica 8: 33–53.
Czachorowski S. 2001. Larwy chruścików (Trichoptera) jako wskaźniki w monitoringu wód płynących.
DNO Biuletyn Sekcji Bentologicznej 9: 2–4.
Czerniawska-kusza I. 2011. Fauna denna rzek zlewni Nysy Kłodzkiej i możliwości jej stosowania w ocenie
jakości wód. Studia i Monografie, Uniwersytet Opolski, Opole.
Czerniawska-Kusza, I., Szoszkiewicz K. 2007. Biologiczna i hydromorfologiczna ocena wód płynących
na przykładzie rzeki Mała Panew. Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
w Opolu, Opole.
De Pauw N., Vanhooren G. 1983. Method for biological qualituy assesssment of watercourses in Belgium.
Hydrobiol. 100: 153–168.
Friedrich G.Z. 1990. Eine Revision des Saprobiensystems. Wasser-Abwasserforschung 23: 141–152.
Ghetti P.F. 1986. I macroinvertebrati nell’analisi di gualita dei corsi d’aqua: manual di application. Catedra
di Idrobioologia Trento.
Ghetti P.F., 1997. Indicie Biotico Esteso (IBE). I macroinvertebrati nell controllo della gualita degli
ambienti di acquae correnti. Provincia Autonoma die Trento. Agenzia provincial per la protezione
dell’ambiente. Trento.
Gorzel M., Kornijów R., 2004. Biologiczne metody oceny jakości wód rzecznych. Kosmos. Problemy
Nauk Biologicznych, 53: 183-191.
Hanuška L. 1956. Biologicke metody skumania a hodnotenia vod. Slovenska Akademia Vied, Bratislava.
Ilies J. 1978. Limnofauna Europaea. Gustav Fischer Verlag, Stuttgard, New York, Swets & Zeitlinger B.V.
Amsterdam.
174
Kolkwitz R., Marson M. 1909. Ökologie der tierischen Saprobien. Beitrage zur Lehre von biologischen
Gewasserbeurteilung. Int. Rev. Ges. Hydrobiol. Hydrogr. 2: 126–152.
Kołodziejczyk, A., Koperski P. 2000. Bezkręgowce słodkowodne Polski. Klucz do oznaczania oraz podsta-
wy biologii i ekologii makrofauny. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Kondracki J. 1998. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.
Kownacki A., Soszka H. 2004. Wytyczne do oceny stanu rzek na podstawie makrobezkregowców oraz do
Morpurgo M. 1996. Bioindicatori. Descrizione sintetica del saprobienindex. Biologia Ambientale, 2–3:
16–29.
Panek P. 2012. Biologiczne elementy oceny jakości wód śródlądowych w Państwowym Monitoringu Śro-
dowiska – stan na rok 2012. XXII Zjazd Hydrobiologów Polskich, Kraków, 19–22 września 2012.
piotrpanek.dlf.interi.pl/pms.pdf
Pantle R., Buck H. 1955. Die biologische Überwachung der Gewässer und die Darstellung der Ergebnisse.
Gas und Wasserfach 96: 1–604.
Rybak J.I. 2000. Bezkręgowe zwierzęta słodkowodne. PWN, Warszawa.
Sladeček V. 1966. Water quality system. Verh. Internat. Verein. Limnol. 16: 809–816.
Sladeček V. 1985. Scale of saprofity. Verh. Internat. Verein. Limnol. 22: 2337–2341.
Semenczenko V. P., Moroz M.D. 2005. Comparative Analysis of Biotic Indices in the Monitoring System
of Running Water in Biosferic Reserve. Water Resources 32: 200–203.
Turoboyski L. 1979. Hydrobiologia techniczna. PWN, Warszawa.
Wilkaniec B. (red) 2009. Entomologia ogólna. PWRiL, Poznań.
Woodiwiss F.S. 1964. The biological system of stream classification used by the Trent River Board. Chem.
Ind., London, 11: 443–447.
Wright J.F., Furse M.T., Armitage P.D. 1993. RIVPACS – a technique for evaluating the biological quality
of rivers in the UK. European Water Pollution Control 3: 15–25.
Wright J.F., Sutclife D.W., Furse M.T. 2000. Assessing the biological quality of fresh waters: RIVPACS
and other techniques. Freshwater Biological Association, Ambleside, Cumbria UK. www.aquacom-
mons.org
Zelinka M., Marvan P. 1961. Zur Präsisierung der biologischen Klassifikation der Reinheit fliessender
Gewässer. Arch. Hydrobiol. 57: 389–407.
175
Załącznik nr 1. Protokół terenowy do badań makrozoobentosu w rzekach (Kownacki, Soszka 2004; Bis
2007, zmienione)
PROTOKÓŁ TERENOWY – MAKROZOOBENTOS -RZEKI
Imię nazwisko: Kierunek: Rok: Grupa: Data badań:
Dane o rzece
Nazwa rzeki: Dorzecze (zlewnia Wielkość zlewni: Makroregion: Ekoregion:
nadrzędna):
Hydrologiczny typ strumienia: Typ abiotyczny Średni roczny Rzędowość rzeki (według podziału Strahlera):
permanentny (zgodnie z typologia przepływ
okresowy krajową):
epizodyczny
(m3 s-1):
Opis stanowiska
Miejscowość: Położenie: Odległość od km bieżący rzeki: Wysokość n.p.m.: Szerokość
źródła: geograficzna:
Długość Obecność jezior Typ doliny rzecznej: kanion, V-kształtna, Nachylenie doliny
geograficzna: w górze rzeki: U-kształtna, meandrująca, rzecznej (%):
rozlewisko z szeroką terasą zalewową.
Szerokość cieku Szerokość Głębokość Charakter koryta Forma koryta:

maksymalna: koryta wysokiej koryta rzecznego: meandrująca,
srednia: naturalny, obecność zapór, roztokowa,
wody: rzecznego anastomozująca,
maksymalna: umocnień
sinusoidalna,
średnia:
wyprostowana naturalnie,
wyprostowana sztucznie.
Charakter substratu dna: Zacienienie: Średnia szerokość naturalnej strefy

lital brzeg lewy: brzeg prawy: roślinności krzewiastej:
psammal, pelal, 0–20% 0–20% brzeg lewy:
technolotal, argyllal, 20–40% 20–40% brzeg prawy:
xylal, CPOM. 40–60% 40–60%
60–80% 60–80%
80–100% 80–100%
Obecność makrofitów: skład jakościowy, Obecność glonów: Średnia prędkość Proporcje

pokrycie dna w % przepływu siedlisk:
(ms-1:) lotyczne/lenityczne
w %:
Barwa wody: Odór: Piana: Osady żelaziste: Naturalne zapory na Gałęzie . 10 cm

niebieska, zielona, brak, obecny brak, obecna brak, obecne stanowisku: średnicy:
oliwkowa, szara, brak, pojedyncze, kilka, brak, pojedyncze,
czerwona wiele kilka, wiele
Użytkowanie zlewni
Powierzchnia Powierzchniowe utwory Lasy (%): Łąki i pastwiska (%): Pola uprawne
zlewni geologiczne w zlewni: liściaste (%):
iglaste
(do badanego rzekroju):
mieszane
176
Nieużytki Tereny Tereny Tereny przemysłowe Wody powierzchniowe Tereny
(w %): osiedlowe osiedlowe (%): (%): podmokłe (%):
miejskie (%): wiejskie (%):
Obecność wód stagnujących w rozlewisku doliny rzecznej: Pokrycie brzegu przez roślinność
starorzecza odcięte od koryta nadbrzeżną w %:
starorzecza połączone z korytem brzeg lewy:
zbiorniki trwałe brzeg prawy:
zbiorniki okresowe
brak wód stagnujących
Antropopresja w obrębie stanowiska

Punktowe źródła zanieczyszczeń: Obszarowe źródła zanieczyszczeń: Zrzuty ścieków:
obecne
brak
Wapnowanie: Zakwaszanie: Substancje Obecność śmieci w Symptomy Zapory:

toksyczne: wodzie: eutrofizacji:
obecne obecne obecne obecne obecne obecne
brak brak brak brak brak brak
Inne struktury Modyfikacje brzegów i dna koryta:

zmieniające profil
koryta: Modyfikacje lewy brzeg dno koryta prawy brzeg
jednolity beton bez połączeń
obecne
brak beton z połączeniami
kamienie
drewno
drzewa
plastrony kamienne
inne materiały
bez modyfikacji brzegu i dna
Mikrohabitaty – siedliska
Siedliska mineralne % udziału w Liczba prób Zastoisko/bystrze Głębokość Uwagi dodatkowe
pokryciu dna
megalital
makrolital
mezolital
mikrolital
akal
psammal
psammopelal
pelal
argylal
technolital
glony
177
zanurzone
makrofity
wynurzone
makrofity
rumosz (derbis)
xylal
CPOM
FPOM
powłoki grzybowe
i bakteryjne na
kamieniach
100% 20 20
Uzupełnieniem protokołu jest szkic badanego odcinka rzeki z zaznaczeniem miejsca poboru prób (Rys. 2)
178
VIII. Ocena stanu ekologicznego jezior na podstawie
makrozoobentosu
Maria Cichocka
Wprowadzenie
Problem wskaźników sytuacji troficznej i kondycji biologicznej jezior jest w piśmienni-
ctwie przedmiotowym szeroko dyskutowany. Większość hydrobiologów zetknęła się z tym
problemem w badaniach własnych. Z reguły uzyskuje się jakieś pozytywne wyniki, które
nie zawsze potwierdzają się w kolejnych badaniach. Obecnie trwają dość intensywne ba-
dania makrofauny bentosowej pod kątem ustalenia indeksów biotycznych dla oceny stanu
ekologicznego jezior. Zgodnie z Ramową Dyrektywą Wodną ocena stanu ekologicznego
ekosystemów jeziornych wymaga między innymi oceny na podstawie makrobezkręgowców
bentosowych. Powinny być brane pod uwagę takie kryteria jak skład i liczebność makro-
zoobentosu, różnorodność taksonomiczna, udział taksonów wrażliwych na zakłócenia. Dy-
rektywa nie określa jakie grupy powinny być uwzględniane i do jakiej rangi taksonomicznej
należy oznaczać hydrobionty. Każdy kraj Unii Europejskiej powinien zastosować własne
rozwiązania metodyczne w zakresie poboru prób, poziomu oznaczeń taksonomicznych
i wskaźników określających stan ekologiczny jezior. W interkalibracji metod oceny stanu
ekologicznego jezior na podstawie makrozoobentosu wzięło udział niewiele krajów, gdyż
w większości krajów metody oceny oparte na tej grupie biologicznej są jeszcze w trakcie
opracowania.
Makrobezkręgowce bentosowe są już bardzo szeroko wykorzystywane w ocenie sta-
nu ekologicznego rzek, co było już omówione w rozdziale VII. Przedstawione zostały też
ich walory wskaźnikowe. Zmiany w składzie zbiorowisk bezkręgowców bentosowych od-
zwierciedlają wpływ różnych czynników antropogenicznych oddziałujących na ekosystemy
wodne i pozwalają wykryć zmiany w środowisku wodnym. Reakcja bentosu jeziornego na
czynniki antropogeniczne oddziałujące na jezioro zależy od rodzaju tych czynników i od
strefy jeziornej zasiedlanej przez bentos.
W ocenie stanu ekologicznego jezior na podstawie makrozoobentosu nasuwa się wie-
le problemów związanych ze zmiennością sezonową, z wysokim zróżnicowaniem podłoża
w jeziorach i odmiennością zbiorowisk bentosu w różnych strefach głębokości. W związku
z tym różne są reakcje bentosu na presje oddziałujące na jezioro. Fauna litoralu bardziej
reaguje na zmiany hydromorfologiczne w jeziorze, a fauna profundalu na deficyty tlenowe,

Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska, Wydział Biologii i Biotechnologii, Uniwersytet Warmińsko-
Mazurski, Pl. Łódzki 3, 10-727 Olsztyn; e-mail: mcich@uwm,edu,pl
179
a więc stopień eutrofizacji. Dodatkowo czynnikami zakłócającymi odczyt reakcji na zmiany
są relacje międzypolpulacyjne takie jak konkurencja, czy drapieżnictwo.
Wiadomo z badań, że wysokie wartości wskaźnikowe mogłyby mieć gatunki jeziorne
zaliczane do reliktów polodowcowych. Są to gatunki, które po ustąpieniu lodowca schroniły
się w profundalu głębokich jezior. Obecność w głębokich strefach jezior reliktów, ga-
tunków zimno-stenotermicznych, o wysokich wymaganiach tlenowych, wskazuje na dobre
warunki tlenowe w profundalu jezior. Eutrofizacja jezior powoduje znaczne pogorszenie
warunków tlenowych i tym samym wyginięcie gatunków reliktowych, nazywanych przez
Szlauera, Szlauera (1997) mezotrofobiontami. Autorzy podkreślają ich walory wskaźni-
kowe i sugerują wpisanie reliktowych skorupiaków do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt,
a jeziora mezotroficzne, w których one jeszcze występują otoczyć ochroną rezerwatową.
Jednym z nich jest kiełż Pallaseopsis quadrispinosa (Rys. 1) – wskaźnik oligotrofii i me-
zotrofii, występuje w dużych i głębokich jeziorach, o dobrych warunkach tlenowych. Jest
to gatunek detrytusożerny, zimnolubny, latem występuje na znacznej głębokości. Gatunek
wymierający, notowany w 48 jeziorach w Polsce. Poza Pojezierzem Olsztyńskim i Krainą
Wielkich Jezior Mazurskich stwierdzono obecność tego gatunku w 13 jeziorach Pojezierza
Pomorskiego i 10 Pojezierza Suwalskiego (Żmudziński 1981, 1990).
Drugi gatunek reliktowego kiełża Monoporeia affinis notowany był po raz ostatni
w Polsce w jeziorze Miedwie k. Szczecina. W wyniku katastrofy ekologicznej, która do-
tknęła to jezioro w roku 1977, prawdopodobnie wyginął. Kolejny mezotrofobiont Mysis
relicta – lasonóg jeziorny zamieszkujący głębokie jeziora oligotroficzne i mezotroficzne.
Notowany był także w jeziorze Miedwie przed 1977 r. Występuje w Polsce tylko w trzech
jeziorach: Drawsko, Żerdno i Mamry Północne (Żmudziński 1990). Do wskaźnikowych sko-
rupiaków można też zaliczyć zamieszkującą pelagial drapieżną wioślarkę Bythotrephanes
longimanus, a spośród widłonogów drapieżne oczliki: Eurytemora lacustris, Heterocope
saliens i filtratora Limnocalanus macrurus (Szlauer, Szlauer 1997).
Do oceny trofii jezior próbowano wykorzystać roztocze wodne należące do Hydrachni-
dia. W jeziorach odnotowano 200 gatunków wodopójek. Badania przeprowadzono na po-
nad 100 jeziorach w strefie litoralu, sublitoralu i profundalu. 50 gatunków można zaliczyć
do form specyficznie jeziornych, spośród których wyróżnia się gatunki jeziorne głęboko-
wodne (reliktowe), zamieszkujące tylko strefę profundalu i gatunki jeziorne występujące
na pograniczu litoralu i sublitoralu. Gatunki uznane za wskaźniki oligotrofii i mezotrofii,
według Biesiadki, Kowalika (1991) to wodopójki zamieszkujące głębokie strefy jezior:
Neumania callosa, Atractides lacustris, Huitfeldtria rectipes, Piona paucipora, Axonopsis
serrata, Arrenurus subarcticus, Arrenurus nobilis, Arrenurus coronator, Arrenurus stjoer-
dalensis, Arrenurus biscissus, Polohalacarus alpinus.
Jednym z nich jest Atractides lacustris (Rys. 2), zamieszkujący chłodne wody sublitora-
lu i profundalu jezior o niskiej trofii. Należy do gatunków ginących w Polsce. Występuje na
Pojezierzu Międzychodzko-Sierakowskim i Mazurskim (Biesiadka 2003, Cichocka 2005).
Na Pojezierzu Mazurskim notowany był tylko w kilku jeziorach: Wukśniki, Mokre, Krutyń-
skie, Babięty Wielkie i Serwent.
Biesiadka, Kowalik (1991) wyróżnili także wśród wodopójek wskaźniki umiarkowanej
eutrofii, gatunki jeziorne zamieszkujące dolny litoral i sublitoral. Są to: Frontipoda mu-
sculus, Limnesia polonica, Atractides ovalis, Unionicola minor, Unionicola gracilipalpis,
Unionicola parvipora, Pionacercus uncinatus, Piona stjoerdalensis, Piona rotundoides,
180
Rys. 1. Reliktowy kiełż Pallaseopsis quadrispinosa Rys. 2. Reliktowa wodopójka (Hydrachnidia, Acari)
(Fot. E. Biesiadka) Atractides lacustris
Axonopsis complnata, Forelia spatulifera, Arrenurus securifomis, Arrenurus perforatus.
Liczebność wskaźników mezotrofii wyraźnie maleje w miarę zwiększającej się eutro-
fizacji jezior (Rys. 3). Zmniejsza się też liczebność wskaźników umiarkowanej eutrofii,
a zwiększa się liczebność gatunków eurytopowych.
Ocenę kondycji jezior na podstawie fauny wodopójek można przeprowadzić uwzględ-
niając: wskaźniki różnorodności gatunkowej, zróżnicowanie elementów synekologicz-
nych: stosunek liczebności elementu jeziornego do eurytopowego drobnozbiornikowego
i rozmieszczenie przestrzenne w jeziorze. Generalnie w miarę wzrostu trofii jeziora maleje
różnorodoność gatunkowa, następuje spadek dominacji fauny typowo jeziornej i wzrost
elementów drobnozbiornikowych (Rys. 4). Fauna jezior silnie zeutrofizowanych ma cha-
rakter drobnozbiornikowy (Cichocka 2000, 2005; Cichocka, Biesiadka 1994). Czytelność
wskaźników eutrofizacji może zaburzać w tym przypadku zanikanie drobnych zbiorników,
które powoduje przenikanie drobnozbiornikowej fauny wodopójek do litoralu jezior. Jest to
stosunkowo nowe źródło degradacji fauny litoralu.
W miarę wzrostu trofii zmienia się także rozmieszczenie przestrzenne tych roztoczy
w jeziorze. Wodopójki w jeziorach o niskiej trofii rozmieszczone są w całej misie jeziornej.
100%
90%
80%
70%
60% pozostałe Hydrachnidia
50% indykatory
umiarkowanej eutrofii
40%
indykatory mezotrofii
30%
20%
10%
0%
A B C
Rys. 3. Wskaźniki mezotrofii i umiarkowanej eutrofii z grupy Hydrachnidia w jeziorach o zróżnicowanej
trofii: A – mezotroficzne jezioro Tuczno, B – eutroficzne Jezioro Lednickie, C – eutroficzne jezioro Skanda
181
100%
90%
80%
70%
60% pozostałe Hydrachnidia
50% indykatory
umiarkowanej eutrofii
40%
indykatory mezotrofii
30%
20%
10%
0%
A B C
Rys. 4. Liczebność gatunków jeziornych i drobnozbiornikowych należących do Hydrachnidia (%)

w jeziorach o wzrastającej trofii
W miarę wzrostu głębokości maleje różnorodność i liczebność wodopójek, ale w jeziorach

o dobrej kondycji ekologicznej można je spotkać jeszcze dość licznie na głębokości do 25
m. W miarę pogarszających się warunków tlenowych, następuje przemieszczenie fauny w
kierunku litoralu, a na większych głębokościach obserwuje się spadek liczebności i liczby
gatunków. W jeziorach eutroficznych w profundalu już nie spotykamy żadnych wodopójek,
niekiedy poniżej 4 m głębokości łowi się tylko pojedyncze osobniki.
W przypadku jezior silnie zdegradowanych, struktury gatunkowej wodopójek nie da
się ująć w żadne prawidłowości. Można jedynie stwierdzić, że gatunkiem dominującym
będzie gatunek z grupy wodopójek eurytopowych drobnozbiornikowych. Przekształcenia
faunistyczne są zgodne z teorią, że w jeziorach silnie zeutrofizowanych fauna wodopójek
upodobnia się do fauny drobnych zbiorników wodnych.
Chociaż roztocze wodne charakteryzują się dobrymi walorami wskaźnikowymi, prak-
tycznie nie są wykorzystywane w bioindykacji wód. Wydaje się, że wynika to ze stosunko-
wo słabej znajomości tej grupy i trudności w oznaczaniu gatunków, wymagające specja-
listycznej wiedzy z zakresu morfologii roztoczy. Tylko nieliczne indeksy biotyczne biorą
pod uwagę obecność Hydrachnidia. W indeksie MMIF (Gabriels i in. 2010) przypisuje się
jednakową wartość (TS) dla całej grupy, nie uwzględniając zupełnie gatunków, ani nawet
rodzajów czy rodzin. Być może przygotowanie bardziej przystępnych kluczy do oznaczania
przyczyniłoby się do lepszego poznania tej grupy zwierząt.
Pluskwiaki (Heteroptera) wodne uchodzą za grupę o słabych walorach wskaźnikowych,
ze względu na słaby związek z określonymi własnościami środowiska wodnego. Charak-
teryzują się dużą migracyjnością. Jednak badania wskazują na to, że pewne taksony z tej
grupy, które wykorzystują do oddychania tlen rozpuszczony w wodzie, mogą być czułymi
wskaźnikami kondycji ekologicznej jezior.
Dla jezior czystych i bardzo czystych charakterystyczne jest występowanie wioślaków
z podrodziny Micronectinae (Rys. 5). Występują jako imagines tylko latem, zimują w IV
stadium larwalnym na gł. 3-10 m, a w jeziorach czystych nawet jeszcze głębiej. Larwy od-
182
C
A B
Rys. 5. Wioślaki Corixidae: A – Micronecta sp., B – Cymatia sp., C – Sigara sp.
dychają tlenem rozpuszczonym w wodzie i jest oczywiste, że przetrwanie zimy związane

jest z dobrymi warunkami tlenowymi na tych głębokościach, na których zimują. Są więc
wskaźnikami wysokiej zawartości tlenu w wodzie, tym samym niskiej trofii jeziora.
Dla bioindykacji jezior największe znaczenie mają trzy gatunki. Micronecta poweri zi-
mująca na głębokości 8–10 m, występuje tylko w takich jeziorach, gdzie w strefie głębo-
kości poniżej 8 m panują dobre warunki tlenowe. Micronecta griseola zimuje na głębokości
ok. 5 m, a Micronecta minutissima, na głębokości ok. 3 m. Ten ostatni gatunek spotyka się
jeszcze licznie w jeziorach słabo zeutrofizowanych. Brak pluskwiaków z rodzaju Microne-
cta informuje nas o bardzo wysokiej trofii jeziora.
Badania nad pluskwiakami Micronecta przeprowadzono na 80 jeziorach Pojezierza Ma-
zurskiego (Kurzątkowska 2003): 11 dystroficznych, 22 eutroficznych i 47 słabo zeutrofi-
zowanych. Tylko w 37% badanych jezior zanotowano obecność Micronecta. W jeziorach
zeutrofizowanych występowała tylko Micronecta minutissima. W jeziorach z dobrymi wa-
runkami tlenowymi łowiono M. griseola. Tylko w niewielkiej liczbie jezior odnotowano
M. poweri. W jeziorach o I klasie czystości występowały Micronecta poweri i M. griseola
(Rys. 6), w jeziorach zaliczanych do II klasy czystości występowały trzy gatunki w równej
liczebności, w jeziorach III klasy czystości nie odnotowano ani jednego osobnika M. powe-
ri, a jeziorach IV klasy spotykana była tylko Microneta minutissima. W jeziorach bardzo
zdegradowanych nie odnotowano tych pluskwiaków.
Drugą grupą wskaźnikową w ocenie kondycji ekologicznej jezior, spośród pluskwiaków
mogą być wioślaki z podrodziny Cymatiinae i Corixinae (Rys. 5). Według przeprowadzo-
nych badań (Tab. 1) wzrostowi trofii jezior towarzyszą: spadek liczby gatunków, wzrost li-
czebności pluskwiaków, wzrost udziału liczebności form detrytusożernych i roślinożernych
w stosunku do drapieżnych (Biesiadka, Tabaka 1990). Wioślaki drapieżne (Cymatia coleo-
ptrata) zanikają, bo zmniejszają się zasoby pokarmowe w jeziorze (skorupiaki planktono-
we, larwy owadów). Detrytusożercy (Sigara sp, Corixa sp.) zwiększają liczebność, bo w
litoralu zwiększa się ilość martwych szczątków roślin i zwierząt, stanowiących ich główny
pokarm.
183
100%
100%
90%
90%
80%
80%
70%
70%
60%
60% Micronecta poweri
Micronecta poweri
50%
50% M.griseola
griseola
M.
40%
40% M.minutisssima
M. minutisssima
30%
30%
20%
20%
10%
10%
0%
0%
II IIII III
III IV
IV
Rys. 6. Występowanie gatunków z rodzaju Micronecta w różnych klasach czystości jezior (na podstawie
Kurzątkowskiej 2003)
Tabela 1. Pluskwiaki (Heteroptera) litoralu w jeziorach o wzrastającej trofii (Biesiadka, Tabaka 1990)
Jeziora
Wskaźniki Tyrsko, Długie, Miejskie, Suskie,
Olsztyn Szczytno Szczytno Susz
Liczba gatunków 26 23 16 14
Liczebność gatunków roślinożernych w całości Nepomorpha 26,0 77,2 87,2 99,1
Liczebność Cymatia sp. w całości Nepomorpha (%) 59,6 15,8 0,08 0,02
Stosunek liczebności Sigara striata do S. falleni 7:1 1,7:1 1:1 1:3
Wydaje się, że analizy faunistyczne dotyczące Hydrachnidia, czy pluskwiaków wod-

nych można zastosować do innych grup bezkręgowców wodnych.
1. Indeksy biotyczne z udziałem makrozoobentosu stosowane w ocenie

jakości jezior
Jak już wspomniano niewiele krajów Unii Europejskiej do tej pory wprowadziło własne
metody dotyczące oceny jakości jezior na podstawie makrozoobentosu. Wszystkie dotąd
opracowane wskaźniki polegają na multimetrycznej ocenie. Oceniają głównie stopień eu-
trofizacji i degradacji ogólnej. Niektóre z nich opracowano tylko na podstawie materiału
pobieranego w strefie litoralu.
Average Score Per Takson (ASPT) – (Armitage i in. 1983). W Szwecji stosuje się in-
deks oparty na bezkręgowcach litoralu. W metodzie tej przypisuje się punkty poszczegól-
nym rodzinom. Wskaźnik otrzymujemy po zsumowaniu punktów BMWP i podzieleniu
przez liczbę taksonów. Najczęściej jest częścią składową multimetriksów. Szczegółowo jest
omówiony w rozdziale dotyczącym oceny jakości rzek na podstawie makrozoobentosu.
184
Multimetric Macrioinvertebrates Index Flanders (MMIF) – (Gabriels i in. 2010).
Multimetriks opracowany w Belgii. Jest to metoda oceny degradacji ogólnej jeziora.
Próby pobiera się w sezonie wegetacyjnym metodą „kick sampling” przez okres 5 mi-
nut z transektu 10–20 m. Na większych głębokościach umieszcza się sztuczne podłoża.
Bezkręgowce oznaczane są do rangi rodzaju (Platyhelminthes, Hirudinea, Mollusca, He-
miptera, Megaloptera, Odonata, Ephemeroptera i Plecoptera), bądź rodziny (Polychaeta,
Oligochaeta, Coleoptera, Trichopterta, Diptera i Crustacea. Wodopójki oznaczane są tylko
do rangi Hydrachnidia. Wyróżniono listę taksonów wrażliwych na zanieczyszczenia i to-
lerujących zanieczyszczenia. Przypisano im wartości troficzne od 1 do 10. MMIF składa
się z pięciu indeksów biotycznych: bogactwa taksonomicznego, liczby taksonów należą-
cych do jętek, widelnic i chruścików, inne niż EPT taksony wrażliwe na zanieczyszczenia,
wskaźnika różnorodności taksonomicznej Shannona-Wienera, średniej wartości troficz-
nej dla wszystkich taksonów. Dla każdego typu jeziora i dla każdego indeksu biotyczne-
go opracowano system punktacyjny, na podstawie którego nadawane są rangi od 0 do 4
w zależności od stopnia odchylenia od stanu referencyjnego.
Macrozoobenthos Multimetrics Quality (MMQ) – (Birk i in. 2010). Indeks przyjęty
w Estonii, złożony z pięciu wskaźników. Metodą tą ocenia się degradację ogólną, wyka-
zuje ona związek struktury zoobentosu z eutrofizacją jezior. Próby pobiera się wiosną lub
jesienią w najbardziej reprezentatywnym podłożu, przy użyciu siatki ciągniętej na dłu-
gości ok. 1 m (na powierzchni 1,25 m2). Pobiera się też próby jakościowe ze wszystkich
siedlisk. Większość taksonów oznacza się do gatunku za wyjątkiem Oligochaeta, Chiro-
nomidae, Pisidium i Hydrachnidia. Metriksy brane pod uwagę to: ogólne bogactwo takso-
nów, wskaźnik EPT, indeks różnorodności Shannona-Wienera, wskaźnik ASPT i indeks
acidifikacji.
Ecological Quality Ratio (EQR) – (Birk i in. 2010). Wskaźnik jakości ekologicz-
nej jest stosowany na Litwie. Próby jakościowe pobierane są w litoralu w sezonie we-
getacyjnym we wszystkich rodzajach występującego podłoża. Dodatkowo pobiera się
próbę półilościową na długości 20 m w pasie od brzegu, do głębokości 1 m. Organizmy
zazwyczaj oznacza się do gatunku za wyjątkiem Diptera i Coleoptera. Hydrachnidia są
pomijane. Wskaźniki oceny to: indeks Hill’a – charakteryzujący różnorodność i strukturę
dominacji, wskaźnik ASPT, wskaźnik EPC – liczba taksonów Ephemeroptera, Plecoptera
i Coleoptera, wskaźnik OPC – % osobników Odonata, Plecoptera i Coleoptera do cał-
kowitej liczby osobników. Multimetriks stanowi średnią arytmetyczną poszczególnych
indeksów.
Wskaźnik jakości ekologicznej (WJE=EQR) stosowany w Holandii również opar-
ty jest o próby z litoralu. Próby pobiera się raz w roku wiosną, siatką lub chwytaczem
Ekmana, uwzględniając wszystkie siedliska proporcjonalnie do ich udziału na badanym
stanowisku. Ocenia się względną liczbę gatunków stwierdzonych w próbie, do maksy-
malnej teoretycznej liczby gatunków w stanie referencyjnym, także względne liczebności
dominujących taksonów tolerujących zanieczyszczenia i względne liczebności taksonów
wrażliwych na zanieczyszczenia. Metoda ta została opracowana w celu oceny wpływu
degradacji ogólnej na jeziora (eutrofizacja, przekształcenia hydromorfologiczne, dopływ
materii organicznej).
185
Ocenę stanu ekologicznego dokonuje się według wartości EQR wyliczonej za pomocą
wzoru:
[200 x (KM% / KMmax) + (100 – DN%) + (KM% + DP%)]
EQR =
400
gdzie
KM% – względna liczba typowych gatunków w próbie,
KMmax – najwyższa do osiągnięcia liczba gatunków typowych dla warunków referen-
cyjnych,
% DN – względna liczba dominujących gatunków tolerancyjnych (negatywnych),
% (DP+KM) – suma względnych liczebności dominujących gatunków wrażliwych (pozy-
tywnych) i gatunków typowych.
Lake Acidification Macroinvertebrate Metric (LAMM) – (Mcfarland i in. 2010). In-
deks wprowadzony w Anglii, Szkocji i Walii do oceny zakwaszenia jezior. Próby pobiera się
w litoralu jezior. W analizach uwzględnia się wszystkie grupy zoobentosu. Taksony oznacza
się do rangi gatunku. Zastosowano tu wskaźniki stopnia kwasowości dla poszczególnych
gatunków i wskaźniki wagowe. Wartości wskaźnika LAMM wyznaczają 5 klas jakości je-
zior. Inny jest zakres tego wskaźnika dla jezior dystroficznych o wodzie brunatnej i dla
jezior o wodzie przeźroczystej.
Chironomid Pupal Exuvial Technique (CPET) – (Ruse 2010) opracowany w Wielkiej
Brytanii do oceny stanu ekologicznego jezior. Indeks CPET opiera się na wrażliwości zespo-
łów larw ochotek na eutrofizację. W tej metodzie oznacza się wylinki poczwarek z rodziny
Chironomidae. Wylinki zbiera się czterokrotnie w czasie sezonu wegetacyjnego od kwiet-
nia do października, ze wszystkich występujących siedlisk. Wartość referencyjną indeksu
CPET określa się dla danego jeziora z uwzględnieniem powierzchni jeziora, powierzchni
zlewni jeziora, średniej głębokości jeziora i wymiany wód w ciągu dnia. Każdemu takso-
nowi przypisana jest wartość troficzna. Ocenę stanu ekologicznego uzyskuje się poprzez
porównanie wartości obserwowanej z wartością referencyjną. Indeks ten jest propozycją na
zajęcia ze studentami i zostanie dokładniej omówiony w dalszej części rozdziału.
W niektórych krajach próbowano zastosować indeksy oparte na próbach zoobentoso-
wych, pobranych w litoralu, sublitoralu i profundalu.
Bentic Quality Index (BQI) – (Widerholm 1980, Birk i in. 2010). Indeks stosowany w
Szwecji i Finlandii opiera się na makrobezkręgowcach profundalnych. Wybrano 12 takso-
nów, głównie z rodziny Chironomidae, którym przypisane są rangi odpowiadające toleran-
cji taksonu na niskie stężenia tlenu przy dnie jeziora. Wskaźnik BQI wyliczany jest jako
iloraz sumy rang tolerancyjnych zebranych taksonów, pomnożony przez liczbę osobników
w stosunku do całkowitej liczby osobników. Wartości referencyjne indeksu BQI opracowa-
no na 110 jeziorach referencyjnych.
Benthic Quality Index Exsperts Judgments (BQIEJ) – (Rossaro i in. 2011). Jest zmo-
dyfikowanym indeksem BQI. Służy do całkowitej oceny jakości bentosu. Opracowany we
Włoszech na podstawie badań w różnych typach jezior. Próby pobierano z litoralu, sublito-
ralu i profundalu. Wskaźnik jakości bentosu opiera się na zróżnicowaniu taksonomicznym,
statusie troficznym, liczebności i wskaźniku wagowym. Indeks ten wykazuje korelacje sta-
tusu troficznego (TSI) z presją na środowisko (ENI), a więc jest wskaźnikiem antropogeni-
zacji jezior.
186
W ocenie stanu ekologicznego jezior Polski testowane są możliwości wykorzystania
bentosu litoralnego, sublitoralnego, profundalowego i wylinek poczwarek Chironomidae.
Na XXII zjeździe Hydrobiologów Polskich podano informację, że obligatoryjne wpro-
wadzenie indeksu multimetrycznego do monitoringu jezior Polski nastąpi w 2013 roku.
W indeksie tym uwzględnione będą wszystkie makrobezkręgowce bentosowe występujące
w litoralu (Panek 2012).
2. Metoda I – Analiza jakościowa i ilościowa zoobentosu – w ocenie stanu

ekologicznego jezior
2.1. Założenia ogólne
Jest to propozycja analiz jakościowych, ilościowych, strukturalnych i funkcjonalnych, na
podstawie zebranego makrozoobentosu w litoralu, sublitoralu i profundalu, służących do
oceny kondycji ekologicznej jeziora. Uwzględniono zalecenia Ramowej Dyrektywy Wod-
nej, badania własne i badania innych autorów. Ocena na podstawie tych analiz nie pozwo-
li zaklasyfikować badanego jeziora do konkretnej klasy jakości, ale może dać orientację
w sytuacji ekologicznej jakiej znajduje się jezioro.

Sprzęt terenowy: czerpak hydrobiologiczny (Rys. 7), czerpacz Ekmana (Rys. 8), draga
(Ryc. 9), łódź, wodery, wiadra, pojemniki na próby, alkohol do konserwowania bezkręgow-
ców, kartki i ołówek do etykietowania pojemników, kamizelka ratunkowa, apteczka, apa-
rat fotograficzny, komórka. Przyrządy do pobierania prób zostały szczegółowo omówione
w rozdziale VII.
Metody pobierania prób zoobentosu w jeziorach są propozycją ekspertów (Kownacki,
Soszka 2004), opracowaną zgodnie z dość ogólnymi zaleceniami Ramowej Dyrektywy
Wodnej, która nie precyzuje w jakiej strefie jeziora pobierać próby. Wymienieni wyżej au-
torzy proponują przeprowadzić badania wzdłuż transektu: litoral, sublitoral, profundal.
• litoral – próby półilościowe (czerpak) – 3 próby
• sublitoral – próby ilościowe (chwytacz Ekmana lub rurowy) – 3 próby (chwytaczem
rurowym więcej)
• profundal – próby ilościowe (chwytacz Ekmana lub rurowy) – 3 próby (chwytaczem
rurowym więcej).
Liczba transektów na jeziorze powinna wynosić od 3 do 5, w zależności od stopnia
zróżnicowania siedlisk w jeziorze i zróżnicowania zlewni bezpośredniej. Liczba stanowisk
w transekcie zależy od wielkości i głębokości jeziora.
Termin badań zalecany jest w okresie największego zróżnicowania taksonomicznego
– wiosna i jesień (maj, wrzesień lub październik). W okresie lata następują wyloty imagi-
nes owadów i wyraźnie zmniejsza się ich różnorodność. W jeziorach eutroficznych latem
z powodu deficytów tlenowych w hypolimnionie, również następuje zubożenie fauny. Pró-
by profundalu powinny być pobierane z takiej głębokości, na jakiej stwierdza się obecność
tlenu. W jeziorach płytkich liczba stanowisk ogranicza się tylko do litoralu. Próby w litoralu
187
Ryc. 7. Czerpak hydrobiologiczny
(Fot. Z. Kuczawski) Rys. 8. Czerpacz Ekmana (Fot. Z. Kuczawski)
Rys. 9. Draga (Fot. Z. Kuczawski)

pobieramy zazwyczaj na dnie piaszczystym nieporośniętym, na dnie piaszczystym i muli-
stym porośniętym roślinnością zanurzoną i wynurzoną.

W litoralu próby pobiera się czerpakiem (półilościowe), wzruszając podłoże i poruszając
siatką w wodzie „tam i z powrotem” przez ok. 30 sek. aby chwycić wypłoszone zwierzęta.
Zaleca się pobrać trzy próby z najbardziej charakterystycznych podłoży. W sublitoralu
i profundalu próby trzeba pobierać z łodzi, chwytaczem dna Ekmana lub dragą. Zaleca się
pobranie po trzy próby w sublitoralu i profundalu.
Pobrane próby muszą być przepłukane, przełożone do woreczków, słoików lub na-
czyń plastikowych i odpowiednio zaetykietowane. Dla każdej próby należy podać takie
188
informacje jak: data poboru, nazwa jeziora, podłoże, głębokość poboru próby, metoda po-
boru. Jeśli próba nie będzie przebierana tego samego dnia to należy ja zakonserwować. Do
opracowań należy dołączyć protokół terenowy wypełniony według formularza (Załącznik
nr 1). Integralną częścią protokołu terenowego jest plan batymetryczny jeziora z naniesio-
nymi transektami i stanowiskami poboru prób.
2.4. Badania laboratoryjne/studyjne

Z zebranymi próbami postępujemy podobnie jak opisano w rozdziale VII. Po oznaczeniu
prób wyniki powinny być zestawione w tabeli według wzoru (Tab. 2).
Tabela 2. Struktura makrozoobentosu jeziora w próbie

Jezioro .................................. transekt ................ strefa .......................................................
siedlisko ............................... nr próby ............... data poboru .............................................
Takson Liczebność Dominacja Wrażliwość na Struktura
Punkty BMWP
na m2 w% zanieczyszczenia * troficzna **
b. wrażliwe
D (%):
(%):
wrażliwe
R (%):
Łączna liczba (%):
∑ ∑ ∑
taksonów: m. wrażliwe
DR (%):
(%):
niewrażliwe
W (%):
(%):
* punkty w/g tabeli Kownackiego i Soszki (2004): b. wrażliwe – 10–8 pkt., wrażliwe – 7–6 pkt., mało
wrażliwe – 5–3 pkt., niewrażliwe – 2–1 pkt.
** D – drapieżniki, R – roślinożercy, DR – detrytusofagi, W – wszystkożerne.
Grupa Robocza powołana przez Komisję Europejską w ramach Wspólnej Strategii

Wdrażania Ramowej Dyrektywy Wodnej rekomenduje następujące parametry oceny stanu
ekologicznego jezior: skład taksonomiczny, liczebność, różnorodność gatunkową, stosunek
taksonów wrażliwych na zanieczyszczenia do tolerancyjnych.
189
W analizie zebranych taksonów makrozoobentosu zastosowano następujące wskaźniki:
Parametry strukturalne i różnorodności (jakościowe i ilościowe):
• skład taksonomiczny,
• różnorodność gatunkowa Shannona-Wienera. Parametr ten odzwierciedla statystyczne
korelacje z wskaźnikami zagospodarowania zlewni i eutrofizacji,
• liczba taksonów,
• liczebność taksonów.
Parametry wrażliwości i tolerancji na zmiany środowiskowe:
• BMWP-PL i ASPT (opisane w rozdziale VII),
• stosunek liczby taksonów i łącznej liczebności taksonów wrażliwych na zanieczyszcze-
nia do taksonów tolerancyjnych.
Wrażliwość taksonów można ocenić na podstawie punktów BMWP-PL i wiedzy
o ekologii tych organizmów. Wskaźniki te odzwierciedlają procesy eutrofizacji i udział
terenów rolniczych w zlewni.
Parametry funkcjonalne zespołów bentosowych (Miller i in. 2012):
• stosunek liczby taksonów i liczebności drapieżników do detrytusofagów i roślinożerców.
Parametr ten ocenia zasoby pokarmowe zbiornika, występowanie potencjalnych ofiar,
ilość zdeponowanego na dnie detrytusu, czyli informuje o stopniu eutrofizacji zbiornika.
Ocena stanu ekologicznego jezior
Analizy stanu ekologicznego jezior dokonujemy na podstawie wyżej wymienionych
wskaźników, zestawionych w tabeli. W tabeli wpisujemy średnie wartości na podstawie
trzech prób w każdej strefie jeziora. Jeśli badania prowadzimy na większej liczbie transek-
tów, wtedy tabelę uzupełniamy o dalsze transekty (Tab. 3). Analizę wyliczonych wskaźni-
ków przeprowadzamy w oparciu o wiedzę ekologiczną i literaturę przedmiotową, co po-
zwoli na ocenę jakości jeziora.
Tabela 3. Wskaźniki oceny stanu ekologicznego jezior (W – taksony wrażliwe, T – tolerancyjne, D –
drapieżniki, DR – detrytusofagi i roślinożercy, Tax – liczba taksonów, L – liczebność)
Transekt I Transekt II Transekt III

Wskaźniki litoral sublitoral profundal litoral sublitoral profundal litoral sublitoral profundal
Liczba taksonów
Łączna liczebność
Wskaźnik Shannona-
Wienera
BMWP-PL
ASPT
W/T TAX (%)
W/ T L (%)
D/DR TAX
D/DR L
190
3. Metoda II – Indeks biotyczny MBI_CPET (Multimetrics Biotic Index
Chironomid Pupal Exuvial Technique) – (Golub 2010; Golub i in. 2011)
Czerpak hydrobiologiczny (Rys. 7), wodery, pojemniki na próby, sito, alkohol do kon-
serwowania bezkręgowców, kartki, ołówek do etykietowania pojemników z zebranym
materiałem.

Wylinki poczwarek Chironomidae pobieramy za pomocą czerpaka hydrobiologicznego
o średnicy oczek w siatce 0,2 mm. Próby należy pobrać czterokrotnie w terminie od kwiet-
nia do października ze wszystkich występujących w jeziorze siedlisk. Próby pobieramy
zawsze ze strony nawietrznej jeziora. Pobrane próby należy kilkakrotnie przesiać przez sito,
aby usunąć szczątki roślinne i piasek. Następnie próbę należy przenieść do pojemnika, za-
etykietować i zakonserwować w 96% alkoholu.
3.3. Badania laboratoryjno-studyjne

W laboratorium przeglądamy pod binokularem zakonserwowane próby. Próbę dzielimy na
mniejsze porcje i przenosimy na szalkę Petriego (można próbkę rozcieńczyć wodą). Prze-
glądamy i wybieramy wylinki do momentu zebrania 200 wylinek, które uważa się za od-
powiednią reprezentację taksonów w próbie. Następnie, wylinki należy posortować według
cech morfologicznych i oznaczyć do rangi rodzaju według klucza (Wilson, Ruse 2005).
Każdemu taksonowi przypisana jest wartość troficzna (Tab. 4). Wartości troficzne opraco-
wane są na podstawie wielowymiarowej kanonicznej analizy korespondencji z uwzględ-
nieniem danych biologicznych i środowiskowych (Wilson, Ruse 2005). Wykaz taksonów i
przypisane im wartości troficzne zestawiamy w tabeli.
Tabela 4. Wartości troficzne taksonów Chironomidae stosowane w indeksie CPET (Wilson, Ruse 2005)
Wskaźnik Wskaźnik
Takson Takson
troficzny troficzny
Ablabesmyia longistyla -0,23 Orthocladius frigidus -0,81
Ablabesmyia monilis -0,34 Orthocladius holsatus 0,57
Ablabesmyia phatta 0,66 Orthocladius rubicundus -0,25
Acamptocladius -0,82 Pagastiella orophila -0,66
Acricoptus lucens 1,09 Parachironomus arcuatus 0,57
Apsectrotanypus trifascipennis -1,35 Parachironomus biannulatus 0,96
Arctopelopia -0,71 Parachironomus tenuicaudatus 0,35
Brillia bifida -0,21 Parachironomus (pozostale) 0,37
Bryophaenocladius -0,11 Paracladius conversus 1,18
Chaetocladius -0,62 Paracladopelma camptolabis -0,60
Chironomus dissidens 0,86 Paracladopelma nigritulum -1,08
191
Wskaźnik Wskaźnik
Takson Takson
troficzny troficzny
Chironomus anthracinus 0,06 Parakiefferella coronata -1,10
Chironomus holomelas -0,79 Parakiefferella fennica -1,42
Chironomus piger 0,93 Parakiefferella (pozostałe) -0,56
Chironomus plumosus (grupa) 1,03 Paramerina -0,68
Chironomus (pozostale) 0,65 Parametriocnemus 0,40
Cladopelma 0,22 Paraphaenocladius -0,51
Cladotanytarsus atridorsum 0,46 Parapsectra nana -0,45
Cladotanytarsus lepidocalcar 0,86 Paratanytarsus laccophilus -0,16
Cladotanytarsus (pozostale) 0,06 Paratanytarsus tenellulus 1,01
Cladotanytarsus vanderwulpi -0,84 Paratanytarsus (pozostale) -0,07
Clinotanypus nervosus 0,33 Paratendipes 0,02
Conchapelopia melanops -0,93 Paratrichocladius rufiventris -0,34
Conchapelopia (pozostale) -1,14 Paratrichocladius (pozostale) -0,88
Corynoneura arctica (grupa) -0,48 Phaenopsectra -0,41
Corynoneura fittkaui -0,55 Polypedilum arundineti -0,59
Corynoneura scutellata (grupa) 0,12 Polypedilum nebulosum (grupa) 0,39
Corynoneurella paludosa -0,09 Polypidilum nubens -0,35
Cricotopus (Cricotopus) -0,17 Polypedilum pullum (grupa) -0,25
Cricotopus brevipalpis -0,64 Polypedilum sordens ((grupa) 0,66
Cricotopus sylvestris 0,97 Polypedilum (pozostale) -0,06
Cricotopus (Isocladius) (grupa) -0,11 Potthastia gaedii (grupa) -0,78
Cricotopus bicinctus -0,29 Potthastia longimana (grupa) -0,36
Cricotopus intersectus (grupa) 0,97 Procladius holotanypus 0,29
Cryptochironomus obreptans 0,46 Procladius (Psilotanypus) 0,71
Cryptochironomus redekei 0,65 Procladius crassinervis -0,44
Cryptotendipes 0,19 Prodiamesa olivacea 0,45
Demeijerea rufipes 0,85 Protanypus morio -0,50
Demicryptochironomus -0,29 Psectrocladus (sensu stricto) 0,33
Diamesa -0.30 Psectrocladus barbatipes -0,82
Dicrotendipes nervosus 0,58 Psectrocladus barbimanus 1,20
Dicrotendipes notatus 0,90 Psectrocladus calcaratus -0,80
Dicrotendipes tritomus -0,55 Psectrocladus obvius 0,13
Dicrotendipes (pozostałe) 0,15 Psectrocladus octomaculatus -1,29
Einfeldia pagana 0,49 Psectrocladus platypus -0,68
Endochironomus 0,81 Psectrotanypus varius 1,17
Eukiefferiella claripennis -0,49 Pseudochironomus prasinatus -0,33
Eukiefferiella coerulescens -0,83 Pseudorthocladius -0,63
192
Wskaźnik Wskaźnik
Takson Takson
troficzny troficzny
Eukiefferiella (pozostałe) -0,70 Pseudosmittia -0,75
Georthocladius luteicornis -0,90 Rheocricotopus (Psiolocricotopus) -1,14
Glyptotendipes (sensu sricto) 0,76 Rheocricotopus (sensu stricto) 0,42
Guttipelopia guttipennis 1,01 Rheotanytarsus -0,21
Harnischa 0,34 Sergentia -0,67
Helleniella ornaticollis -0,33 Smittia 0,07
Heterotanytarsus apicalis -0,72 Stempellina almi 0,18
Heterotrissocladius -0,70 Stempellina bausei -0,75
Kiefferulus tendipediformis 0,82 Stempellinella -0,53
Labrundinia longipalpis 0,43 Stenochironomus -0,12
Larsia -0,44 Stictochironomus -0,68
Lauterborniella agrayloides -0,71 Synendotendipes 0,42
Limnophyes -0,17 Synenorthocladius semvirens -0,56
Macropelopia adaucta -0,80 Tanypus punctipennis 1,35
Macropelopia nebulosa -0,72 Tanypus (pozostałe) 0,97
Metrocnemius 0,17 Tanytarsus anderseni 0,31
Microchironomus tener 1,08 Tanytarsus brundini -0,58
Micropsectra atrofasciata -0,13 Tanytarsus buchonius -0,32
Micropsectra fusca -0,33 Tanytarsus chinyensis -0,57
Micropsectra junci -0,07 Tanytarsus ejuncidus (grupa) 0,39
Micropsectra (pozostałe) 0,06 Tanytarsus mendax 0,90
Microtendipes 0,17 Tanytarsus pallidicornis 0,21
Nanocladius balticus -0,59 Tanytarsus sylvaticus 0,88
Nanocladius (pozostałe) 0,30 Thienemanniella -0,25
Neozawrelia longapendiculata -0,96 Thienemannimyia -0,88
Neozawrelia (pozostałe) -0,47 Tribelos intexus 0,16
Nilotanyous dubius -1,39 Trissopelopia longimana -1,17
Nilothauma brayi -0,65 Tvetenia -0,37
Orthocladius (Eudactylocladius) -0,17 Virgatanytarsus -0,67
Orthocladius (Euorthocladius) 0,31 Xenochironomus xenolabis -0,48
Orthocladius (sensu stricto) 0,03 Zalutschhia humphresiae -0,66
Orthocladius consborinus 0,10 Zavrelimyia -1,39
193
Opracowanie wyników: Multimetriks MBI_CPET składa się z dwóch metriksów iloś-
ciowych: indeksu CPET i udziału (%) Chironomini. Indeksy te są skorelowane z zawartoś-
cią chlorofilu a i zawartością fosforu całkowitego w wodzie.
Indeks CPET w warunkach Polski waha się w zakresie od -0,08 do 0,30 i jest silnie sko-
relowany ze wskaźnikami eutrofizacji wód.
2 – (wartość obserwowana + 1)
WJE CPET =
2 – (wartość referencyjna + 1)
Wartość referencyjna indeksu CPET = -1,13 – (0,357 log10 P jez) + (0,455 log10 gł. śr) +
(0,376 log10 W) + (0,364 log10 Pzlew)
P – powierzchnia
W – wymiana wód (dzień)
Wartości troficzne poszczególnych taksonów odczytujemy z tabeli (Tab. 4), sumujemy

je, a następnie dzielimy przez liczebność taksonów, według poniższego wzoru:
Ʃ wartość troficzna taksonów
średnia wartość indeksu CPET =
całkowita liczebność taksonów
Ocenę stanu ekologicznego jeziora według indeksu CPET dokonujemy według klasyfi-
kacji umieszczonej w tabeli (Tab. 5). W warunkach polskich jezior indeks CPET waha się
w dość wąskim zakresie od -0,08 do 0,30.
Metriks % Chironomini określa udział taksonów należących do plemienia Chironomi-
ni, w stosunku do wszystkich Chironomidae. Pełni funkcję korygującą oceny stanu ekolo-
gicznego jezior metodą CPET. Reprezentuje grupy taksonomiczne stosunkowo odporne na
niedobory tlenu w wodzie. Przedstawiciele tego plemienia dominują w jeziorach bardziej
zeutrofizowanych. W jeziorach stratyfikowanych wskaźnik ten wzrasta wraz z nasileniem
trofii wód, w jeziorach niestratyfikowanych zależność ta jest mniej wyraźna. Ogólnie jednak
korelacja ze wskaźnikami eutrofizacji jest nieznacznie silniejsza niż w przypadku indeksu
CPET.
Tabela 5. Klasy jakości jezior na podstawie Indeksu CPET (Ruse 2010)
Indeks CPET Stan ekologiczny jeziora
1,00–0,80 bardzo dobry
0,60–0,79 dobry
0,40–0,59 umiarkowany
0,20–0,39 słaby
0,00–0,19 zły
3.4. Ocena stanu ekologicznego jeziora z wykorzystaniem metody MBI_CPET

Integracja obu metriksów stanowi indeks biotyczny MBI_CPET. Po zintegrowaniu me-
triksy wykazują silniejszą korelację ze stopniem eutrofizacji. Metriksy zostały uśrednio-
ne. Przed połączeniem je znormalizowano, poprzez podzielenie wartości obserwowanej
w jeziorze, przez maksymalną wartość. Wartość każdego metriksa waha się w granicach
od 0 do 1. Średnią arytmetyczną wybrano ze względu na porównywalną siłę korelacji obu
194
indeksów biotycznych. Wartość multimetriksa MBI_CPET odjęto od 1, aby uzyskać skalę
od 0 do 1, gdzie 1 – to bardzo dobry, a 0 – zły stan ekologiczny.
Wartości graniczne klas stanu ekologicznego jezior w Polsce na podstawie indeksu
MBI_CPET są inne dla jezior stratyfikowanych i polimiktycznych (Tab. 6). Metoda ta nie
jest jeszcze powszechnie stosowana w Polsce, dlatego w całościowej ocenie stanu ekolo-
gicznego jezior należy wyniki porównać z wynikami uzyskanymi na podstawie innych
indeksów biotycznych.
Tabela 6. Wartości graniczne klas stanu ekologicznego jezior polskich na podstawie indeksu MBI_CPET
(Golub i in. 2011)
Wartości graniczne
Stan ekologiczny
jeziora stratyfikowane jeziora polimiktyczne
Stan bardzo dobry/dobry 0,92 0,63
Stan dobry/umiarkowany 0,69 0,47
Stan umiarkowany/słaby 0,45 0,32
Stan słaby/zły 0,21 0,16
Literatura
Armitage P. D., Moss D., Wright J. F., Furse D. M. T. 1983. The performance of a new biological water
quaqlity score system based on macroinvertebrates over a wide range of unpolluted running water sites.
Wat. Res. 17: 333–347.
Biesiadka E. 2003. Wodopójki Hydrachnidia Jeziora Tuczno koło Międzychodu. Przegląd przyrodniczy
14: 73–86.
Biesiadka E., Kowalik W. 1991. Water mites (Hydracarina) as indicators of trophy and pollution in lakes.
Modern Acarology, Academia, The Haque, 1: 475–481.
Biesiadka E., Tabaka K. 1990. Badania nad pluskwiakami (Heteroptera) wodnymi jezior szczycieńskich
(woj. olsztyńskie). Fragm. faun. 33: 45–69.
Birk S., Strackbein J., Hering D. 2010. WISER methods database. Version: September 2010. www.http://.
wisser.eu
Cichocka M. 2000. Water mites (Hydracarina) of strongly eutrophic lakes in the Olsztyn lake district.
[w:] Ignatowicz S. (red.). Materiały z XXVI Sympozjum Akarologicznego, Akarologia Polska u pro-
gu nowego tysiąclecia. Kazimierz Dolny 24–26 października 1999. Wydawnictwo SGGW, Warszawa:
70–78.
Cichocka M. 2005. Water mites (Hydrachnidia, Acari) in the lakes of the Masurian Landscape Park, Po-
land. Fragm. faun. 48: 79–95.
Cichocka M., Biesiadka E. 1994. Wodopójki (Hydracarina) jezior mazurskich z Isoetes lacustris. [w:]
Kraska M. (red.). Jeziora lobeliowe. Charakterystyka, funkcjonowanie i ochrona. Idee Ekologiczne 7,
ser. Szkice, Poznań, 5: 75–83.
Gabriels W., Lock. K., De Pauw N., Goethals P. L. M. 2010. Multimetric macroinvertebrate Index flan-
ders (MMIF) for biological assessment of rivers and lakes in Flanders (Belgium). Limnologica 40:
199–207.
Golub M. 2010. Ocena stanu ekologicznego jezior na podstawie makrobezkręgowców bentosowych zgod-
na z wymaganiami Ramowej Dyrektywy Wodnej – Przegląd rozwiązań metodycznych w Europie.
Ochrona środowiska i zasobów naturalnych 45: 30–45.
Golub M., Prus P., Koszałka J. 2011. Makrozoobentos. [w:] Soszka H. (red.). Ocena stanu ekologicznego
wód zlewni rzeki Wel. Wytyczne do zintegrowanej oceny stanu ekologicznego rzek i jezior na potrzeby
planów gospodarowania wodami w dorzeczu. Wydawnictwo IRS, Olsztyn, 203–215.
195
Kownacki A., Soszka H. 2004. Wytyczne do oceny stanu rzek na podstawie makrobezkręgowców oraz do
Kurzątkowska A. 2003. Preference of Micronectidae (Heteroptera, Corixidae) for low trophism lakes: data
from Mazurian Lake District (Northeastern Poland). Journal of the Entomological Reaserch Society,
5: 1–12.
MC Farland B., Carse F. Sandin L. 2010. Littoral macroinvertebrates as indicators of lake acidification
within the UK. Aquatic Conserv. Mar. Freshw. Ecosyst. 20: 105–116.
Miler O., Pusch M., Pilotko F., Solimini A., Mc Goff E., Sandin L., Clarke R. 2012. Assessment of eco-
logical effects of hydromorphological lake shore alterations and water level fluctuations using benthic
macroinvertebrates. WISER Project, Deliverable D3. 3–4.
Panek P. 2012. Biologiczne elementy oceny jakości wód śródlądowych w Państwowym Monitoringu Śro-
dowiska – stan na rok 2012. XXII Zjazd Hydrobiologów Polskich, Kraków, 19–22 września 2012:
poster. piotrpanek.dlf.interi.pl/pms.pdf
Rossaro B., Boggero A., Lods Crozet B., Free G., Lenzioni V., Marziali L. 2011. A comparison of diffe-
rent biotic indices based on benthic macro-invertebrates in Italian lakes. J. Limnol. 70: 109–122.
Ruse L. 2010. Classification of nutrient impact on lakes using the chironomid pupal exuvial technique.
Ecological Indicators 10: 594–601.
Szlauer B., Szlauer L. 1997. Wniosek o objęcie ochroną ginących gatunków skorupiaków, zasiedlających
jeziora mezotroficzne. Prz. zool. 42: 145–147.
Widerholm T. 1980. Use the benthos in lake monitoring. Journal of the Water Pollution Control Federation
52: 537–547.
Wilson R. S., Ruse L. P. 2005. A guide to the identification of genera of chironomid pupal exuviae occurng
in Britan and Ireland and their use in monitoring lotic and lentic freshwaters. Freshwater Biological
Association, Special Publication 13.
Żmudziński L. 1981. Ochrona reliktowej fauny jezior pomorskich i mazurskich. Chrońmy Przyr. Ojcz. 6:
17–22.
Żmudziński L. 1990. Past and recent occurrence of malacostraca glacial relicts in Polish lakes. Ann. Zool.
Fennici 27: 227–230.
196
Załącznik nr 1. Protokół terenowy z badań makrozoobentosu w jeziorach (Kownacki, Soszka 2004,
zmienione)
PROTOKÓŁ TERENOWY – MAKROZOOBENTOS – JEZIORA
Imię i nazwisko Kierunek Rok Grupa Data badań
Dane o jeziorze
Nazwa jeziora: Dorzecze: Region fizyczno-geograficzny (według
Kondrackiego):
Ekoregion: Typ jeziora (zgodnie typologią krajową): Wysokość Długość Szerokość
n.p.m.: geograficzna: geograficzna:
Powierzchnia jeziora Obwód jeziora (w Rozwój linii Objętość wód Głębokość Głębokość średnia
(ha) – P: m) L: brzegowej L/P: (tys. m3): maksymalna (m):
(m):
Zlewnia całkowita
Powierzchnia zlewni Powierzchniowe utwory geologiczne w zlewni Lasy iglaste (%): Lasy liściaste (%):
całkowitej (km2): całkowitej:
Lasy mieszane (%): Łąki i pastwiska Pola uprawne Nieużytki (%): Tereny osiedlowe Tereny osiedlowe
(%): (%): miejskie (%): wiejskie (%):
Wody powierzchniowe (%): Tereny podmokłe Uwagi dodatkowe:

rodzaje: (%):
Zlewnia bezpośrednia
Powierzchnia zlewni Powierzchniowe utwory geologiczne w zlewni Lasy iglaste (%): Lasy liściaste (%):
bezpośredniej: bezpośredniej:
Lasy mieszane (%): Łąki i pastwiska Pola uprawne Nieużytki (%): Tereny osiedlowe Tereny osiedlowe
(%): (%): miejskie(%): wiejskie (%):
Wody powierzchniowe Tereny podmokłe Zagospodarowanie terenów Przekształcenia brzegów: (umocnienia,

(%): (%): przybrzeżnych: zabudowa pomosty):
197
Punktowe źródła zanieczyszczeń: Obszarowe źródła zanieczyszczeń:
Charakterystyka stanowiska (transektu)

Położenie (w stosunku Szerokość Długość Charakterystyka terenu lądowego przy brzegu:
do całego jeziora, geograficzna: geograficzna:
miejscowość):
% udział siedlisk na stanowisku (transekcie)

Dno żwirowato- Dno żwirowate: Dno piaszczyste Dno muliste Makrofity wynurzone
kamieniste: nieporośnięte: nieporośnięte: struktura:
Makrofity zanurzone: Glony CPOM: FPOM: Dno wybetonowane:

struktura:
Informacja o pobranych próbach

Łączna liczba prób:
Liczba prób w poszczególnych siedliskach:
Rodzaj prób (jakościowe, ilościowe):
Rodzaj przyrządu do pobierania prób: Głębokość Wielkość próby (powierzchnia, liczba pojemników):
poboru:
Uwagi:
Do protokołu można dołączyć plan batymetryczny jeziora z naniesionymi transektami i stanowiskami

poboru prób.
198
IX. Metody oceny stanu środowiska rzek w oparciu
o ichtiofaunę
Paweł Prus, Mikołaj Adamczyk1, Paweł Buras1, Wiesław Wiśniewolski1
Wprowadzenie
Ichtiofauna jest jednym z elementów biologicznych uwzględnianych przy ocenie stanu
ekologicznego rzek zgodnie z zapisami Ramowej Dyrektywy Wodnej (EU Water Frame-
work Directive 2000), ustanawiającej ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki
wodnej (tzw. RDW). Ryby są grupą organizmów przydatną do oceny stanu środowiska, ze
względu na takie cechy jak: długi i zróżnicowany cykl życiowy, zasiedlanie różnorodnych
siedlisk rzecznych, zajmowanie wielu poziomów troficznych, przemieszczanie na znaczne
odległości, znaczenie w gospodarce człowieka i inne (Szlakowski i in. 2004; EFI+ Manual
2009; Adamczyk i in. 2013).
Pewnych ograniczeń dostarczają jednak metody pozyskania materiałów ze środowiska.
Prowadzenie badań ichtiofauny, związanych z dokładną oceną zagęszczenia i biomasy, wy-
maga często zastosowania złożonych metod (połowy następcze, zastosowanie siatek odgra-
dzających, itp.), szczególnie w dużych rzekach (Mann, Penczak 1984). Stanowi to problem
w odniesieniu do założeń Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ), który obejmuje
wszystkie jednolite części wód powierzchniowych (JCWP) – czyli oddzielne i znaczące
elementy wód powierzchniowych, zgodnie z RDW. Oznacza to konieczność przeprowadze-
nia oceny dla ponad 4,5 tysiąca JCWP rzek w Polsce w cyklu 6-letnim, co wymaga znacz-
nych nakładów finansowych. Wiąże się to z przyjęciem jednokrotnego elektropołowu jako
standardu w badaniach monitoringowych. Wspomniane wyżej znaczenie ryb jako elementu
gospodarki człowieka związane jest także z ingerencją w skład gatunkowy ichtiofauny, ze
względu na prowadzenie połowów oraz zarybień, co należy uwzględniać przy interpretacji
wyników oceny stanu ekologicznego.
Pojęcie stanu ekologicznego odnosi się do JCWP określonych jako naturalne, natomiast
dla JCWP silnie zmienionych lub sztucznych określa się potencjał ekologiczny, zgodnie
z Ustawą Prawo wodne (Dz.U. 2001, nr 115, poz. 1229 ze zm.) oraz Rozporządzeniem Mi-
nistra Środowiska w sprawie klasyfikacji stanu ekologicznego, potencjału ekologicznego
i stanu chemicznego jednolitych części wód powierzchniowych (Dz.U. 2011, nr 258, poz.
1549). Zgodnie z tym rozporządzeniem bardzo dobry stan określa się jako taki, w którym:
„1) skład gatunkowy i liczebność ryb odpowiadają warunkom niezakłóconym lub są zbliżo-
ne do tych warunków; 2) występują wszystkie specyficzne dla danego typu wód powierzch-
niowych gatunki ryb wrażliwe na zakłócenia; 3) struktura wiekowa populacji ryb wskazuje
na niewielkie zakłócenia wynikające z wpływu działalności człowieka, ale nie wskazuje na

Zakład Rybactwa Rzecznego, Instytut Rybactwa Śródlądowego im. Stanisława Sakowicza, ul. Główna 48,
Żabieniec, 05-500 Piaseczno; e-mail: rzeki@infish.com.pl
199
zaburzenia reprodukcji albo rozwoju żadnego gatunku ryb”. Zdefiniowano również szczegó-
łowo stan dobry i umiarkowany, precyzując dopuszczalny poziom odchyleń wymienionych
parametrów od stanu bardzo dobrego. Wymienione rozporządzenie określa także pojęcie
potencjału ekologicznego, który: „uznaje się za maksymalny, jeżeli wartości biologicznych
elementów jakości odpowiadają wartościom tych elementów jakości określonym dla najbar-
dziej zbliżonego typu wód powierzchniowych, przy warunkach fizycznych wynikających
z charakterystyki sztucznej lub silnie zmienionej jednolitej części wód powierzchniowych”.
W analogiczny sposób zdefiniowane zostały klasy dobrego i umiarkowanego potencjału
ekologicznego.
Wybór odpowiedniej metody oceny stanu lub potencjału ekologicznego jednolitych czę-
ści wód rzek ma kluczowe znaczenie, ponieważ prawidłowe rozgraniczenie między stanem
bardzo dobrym lub dobrym a umiarkowanym, słabym lub złym warunkuje konieczność
podejmowania działań dla poprawy jakości wód (Błachuta i in. 2010).
Metody oceny stanu środowiska z wykorzystaniem zespołów ryb rozwijane są od po-
nad 30 lat. Ze szczególnym powodzeniem wykorzystywane są wskaźniki wielometryczne
(multimetriksy), uwzględniające strukturę biocenozy i biotopu jako integralnej całości. Ideą
działania biotycznych wskaźników jest wrażliwość zespołów ryb na antropogenne zaburze-
nia środowiska. Przejawia się to zmianami takich cech jak np.: tempo wzrostu, rekrutacja,
udział ryb drapieżnych, obfitość ryb. Biologiczne elementy mogą być wtedy traktowane
jako wskaźniki w analizowaniu stopnia zmian w środowisku wodnym.
Pierwsze próby opracowania wskaźnika ichtiologicznego podjęto w USA w latach 80.
ubiegłego wieku, czego efektem było powstanie Wskaźnika Integralności Biotycznej (In-
dex of Biotic Integrity, IBI) (Karr 1981; Karr i in. 1986). Metoda ta uwzględnia 12 me-
tryk (metriksów), zgrupowanych w trzech kategoriach, które charakteryzują biologiczny
i ekologiczny stan zespołów ryb: 1) bogactwo i proporcje gatunkowe, 2) proporcje grup
troficznych, 3) obfitość i zdrowotność zespołów ryb. Tak skonstruowana tabela skatego-
ryzowanych indeksów biologicznych stanowi matrycę IBI. Omawiana metoda pozwala na
dostosowanie kryteriów poszczególnych wskażników do określonego typu abiotycznego
rzeki, lub do pojedynczej zlewni, co daje możliwość precyzyjnej oceny stanu środowiska.
Tworzenie składowych wskaźników IBI związane jest z koniecznością zgromadzenia bar-
dzo szerokiej bazy danych, co w przypadku zastosowania wskaźnika w skali kraju wymaga
znacznego nakładu pracy aby utworzyć stosowne do typów rzek indeksy. Z tego powodu
multiwskaźnik IBI, który znalazł również zastosowanie w warunkach europejskich i w Pol-
sce (Buras i in. 2004; Szlakowski i in. 2004; Buras i in. 2006), stosowany był dotychczas
w odniesieniu do poszczególnych zlewni.
Wskaźnik IBI stanowił podstawę dla rozwijanych w późniejszych latach metod oceny
stanu środowiska, przy czym ich autorzy starali się uzyskać bardziej uniwersalne narzędzie.
W 2004 r. opracowano Europejski Wskaźnik Ichtiologiczny (European Fish Index, EFI),
który w zamierzeniu miał zapewnić standardowe narzędzie wspomagające realizację Ramo-
wej Dyrektywy Wodnej (FAME Consortium 2004; Pont i in. 2006; Schmutz i in. 2007). In-
deksy stosowane do obliczania wskaźnika EFI zgrupowane zostały parami w 5 kategoriach:
1) struktura troficzna: zagęszczenie gatunków odżywiających się bezkręgowcami, zagęsz-
czenie gatunków wszystkożernych; 2) gildie rozrodcze: zagęszczenie gatunków litofilnych,
względna liczebność gatunków litofilnych; 3) siedlisko: liczba gatunków bentonicznych,
liczba gatunków reofilnych; 4) tolerancja zakłóceń: względna liczba gatunków wrażliwych,
200
względna liczba gatunków tolerancyjnych; 5) migracje: liczba gatunków dwuśrodowisko-
wych, liczba gatunków potamodromicznych (FAME Consortium 2004).
Testowanie przydatności wskaźnika EFI wykazało, że koreluje on z parametrami pre-
sji dla typów rzek, które były najliczniej reprezentowane w bazie danych stanowiących
podstawę jego opracowania. Dotyczyło to rzek wyżynnych i górskich oraz małych cieków
nizinnych łowionych metodą brodzenia. Natomiast przydatność metody EFI dla oceny
większych rzek nizinnych, przeważających w centralnej i północnej Polsce, okazała się
ograniczona, ze względu na znaczną rozbieżność wyników uzyskanych przy zastosowaniu
wskaźnika EFI z oceną parametrów presji oraz wynikami wskaźnika IBI (Wiśniewolski
i in. 2006; Prus i in. 2009).
Przy finansowaniu ze środków VI Programu Ramowego UE w latach 2007–2009 pod-
jęto kolejny projekt „Udoskonalenie i rozszerzenie przestrzenne Europejskiego Wskaźni-
ka Ichtiologicznego EFI+” (Improvement and spatial extension of the European Fish In-
dex), który został zrealizowany przez konsorcjum 14 instytucji, z następujących krajów:
Austria (koordynator), Finlandia, Francja, Hiszpania, Niemcy, Polska, Portugalia, Rumu-
nia, Szwajcaria, Szwecja, Węgry, Włochy, i Wielka Brytania, oraz Joint Research Center
(JRC) przy Komisji Europejskiej. Ponadto w projekcie brały udział instytucje z Holandii
i Litwy. W ramach konsorcjum zgromadzono bazę danych obejmującą wyniki odłowów
i informacje o poziomie presji antropogenicznej (Schinegger i in. 2011) dla ponad 14 tysię-
cy stanowisk zlokalizowanych na 2 700 rzekach w 15 krajach europejskich (w tym 919 sta-
nowisk z Polski). Baza ta stanowiła podstawę opracowania Nowego Europejskiego Wskaź-
nika Ichtiologicznego – EFI+ (New European Fish Index – EFI+), który jest dostępny na
stronie internetowej http://efi-plus.boku.ac.at/software/, na serwerze uczelni Universität für
Bodenkultur w Wiedniu.
Od lat 90. ubiegłego wieku, a szczególnie od czasu przyjęcia RDW w 2000 r. prace nad
metodami oceny stanu ekologicznego rzek w oparciu o ichtiofaunę prowadzono równolegle
w wielu krajach europejskich. Zaowocowało to powstaniem szeregu narodowych metod,
które następnie zostały poddane procesowi interkalibracji, zakończonemu w 2011 r. (WFD
Intercalibration 2011). W procesie tym porównywano wyniki oceny uzyskane za pomo-
cą 18 krajowych lub regionalnych metod. Większość z nich oparta jest na modyfikacjach
wskaźnika IBI lub stanowi kombinację szeregu wybranych wskaźników, odnoszących wy-
nik konkretnego połowu monitoringowego do stanu referencyjnego dla danego typu rzeki
(WFD Intercalibration 2011). Stosowane w poszczególnych metodach zestawy wskaźników
odnoszą się do: bogactwa i składu gatunkowego zespołów ryb, udziału gatunków należą-
cych do wybranych grup ekologicznych (rozrodczych, troficznych, siedliskowych), udziału
gatunków wskaźnikowych (o niskiej lub wysokiej tolerancji na degradację środowiska),
udziału gatunków obcych, struktury wiekowej oraz ogólnej liczebności lub biomasy ichtio-
fauny. Przykładowo niemiecki wskaźnik FIBs uwzględnia metryki obejmujące: bogactwo
gatunkowe i obecność gildii siedliskowych, rozrodczych i troficznych, liczebność gatun-
ków przewodnich i gildii, strukturę wiekową (obecność grupy 0+). Metoda ta odnosi się też
do możliwości migracji (ocena ekspercka), indeksów dominacji oraz wskaźnika dla regionu
ichtiologicznego (Dussling i in. 2004). Wskaźnik litewski (LZI) uwzględnia 8 indeksów
związanych z obecnością i zagęszczeniem gatunków: wrażliwych, litofilnych, reofilnych
oraz tolerancyjnych i wszystkożernych. Natomiast metoda szwedzka (VIX) opiera się na 6
metrykach: liczebność łososia atlantyckiego i troci, udział ryb łososiowatych odbywających
201
rozród, udział gatunków tolerancyjnych i wrażliwych, zagęszczenie gatunków litofilnych
i tolerancyjnych.
Krajowe metody oceny stanu środowiska w oparciu o ichtiofaunę zostały poddane inter-
kalibracji z wykorzystaniem indeksów wskaźnika EFI+, jako metody o największym zasię-
gu przestrzennym stosowalności. Zasięg geograficzny wskaźnika EFI+ obejmuje większość
kontynentu europejskiego: od Skandynawii po region śródziemnomorski oraz od Portugalii
po Rumunię (EFI+ Manual 2009).
Ze względów organizacyjnych Polska nie brała aktywnego udziału w procesie inter-
kalibracji wskaźników ichtiologicznych, prowadzonym w latach 2008–2011. Dotychczas
nie została w Polsce określona w drodze stosownego rozporządzenia metoda oceny sta-
nu ekologicznego rzek w oparciu o ichtiofaunę. Z uwagi na to, że Polska była jednym
z państw uczestniczących w projekcie EFI+, wskaźnik ten jest obecnie rekomendowany
do stosowania dla większości typów abiotycznych rzek w naszym kraju (Wiśniewolski
2012; Prus, Wiśniewolski 2013). Pomimo szerokiej możliwości stosowania, metoda ta nie
może być używana do określania stanu ekologicznego niektórych typów rzek. Dotyczy to
rzek należących do wymienionych poniżej typów abiotycznych (Dz.U. 2011, nr 258 poz.
1549): potok lub strumień na obszarze będącym pod wpływem procesów torfotwórczych
(typ 23), mała i średnia rzeka na obszarze będącym pod wpływem procesów torfotwór-
czych (typ 24), ciek łączący jeziora (typ 25), a także starorzeczy (EFI+ Manual 2009). Dla
tych typów rzek wskazane jest stosowanie innej metody oceny stanu ekologicznego, opar-
tej na wskaźniku integralności biotycznej – IBI (Szlakowski i in. 2004; Buras i in. 2006,
Prus i in. 2011; Prus, Wiśniewolski 2013). Udział wymienionych kategorii rzek można
oszacować na 12% spośród 4 518 jednolitych części wód powierzchniowych w Polsce
(Wiśniewolski 2011). Dla oceny wielkich rzek nizinnych (typ 21) wyniki wskaźnika EFI+
należy rozpatrywać ostrożnie (EFI+ Manual 2009). Wobec powyższego proponowane jest
obecnie zastosowanie dla tych rzek odpowiednio zmodyfikowanego wskaźnika IBI, uzu-
pełnionego o indeks oceny gatunków dwuśrodowiskowych, zaczerpnięty z metody EFI+
(Prus, Wiśniewolski 2013).
Przedmiotem niniejszego rozdziału jest przybliżenie zasad funkcjonowania wskaźni-
ków ichtiologicznych (EFI+ i IBI), które przewidziane są do zastosowania dla oceny stanu
ekologicznego rzek w Polsce. Ponieważ informacje dotyczące oryginalnej metody EFI+
i program do obliczania wskaźnika dostępne są jedynie w angielskiej wersji językowej,
dlatego w prezentowanym opracowaniu zamieszczone zostaną tłumaczenia najważniej-
szych terminów oraz objaśnień na język polski. Obecnie, w ramach projektu „Badania ich-
tiofauny w latach 2010–2012 dla potrzeb oceny stanu ekologicznego wód wraz z udziałem
w europejskim ćwiczeniu interkalibracyjnym – rzeki” realizowanego przez konsorcjum
pod kierunkiem Instytutu Rybactwa Śródlądowego im. Stanisława Sakowicza, opraco-
wywana jest wersja programu do obliczania wskaźnika EFI+ dostosowana do warunków
Polski – wskaźnik EFI+_PL. Metoda ta stosowana będzie w Państwowym Monitoringu
Środowiska wraz z modułem IBI_Pl, przystosowanym dla rzek organicznych, międzyje-
ziornych oraz wielkich rzek nizinnych. Dodatkowo do kompleksowej oceny stanu środo-
wiska rzek wykorzystywany będzie zaczerpnięty z metody EFI+ wskaźnik dotyczący wy-
stępowania ryb dwuśrodowiskowych, w modyfikacji dostosowanej do warunków Polski
– IRS_D (Prus, Wiśniewolski 2013).
202
1. Metoda EFI+ i IBI
Założeniem PMŚ jest ocena stanu ekologicznego JCWP rzek w sposób możliwie najpełniej
oddający ich charakterystykę i wewnętrzne zróżnicowanie. Dla oceny parametrów fizyko-
chemicznych punkty poboru prób są z reguły wyznaczane w dolnych odcinkach JCWP,
co pozwala na uchwycenie większości dostających się do wód zanieczyszczeń. Jednak
w odniesieniu do ryb taka lokalizacja stanowisk badawczych jest nieodpowiednia, szcze-
gólnie gdy punkt monitoringowy położony jest w odcinku ujściowym rzeki, co wiąże się
z możliwością migracji ryb. Wybór stanowiska połowowego powinien być poprzedzony
analizą zdjęć satelitarnych (Geoportal) i map topograficznych w celu wytypowania repre-
zentatywnego dla danej JCWP odcinka rzeki, który obejmuje najliczniej występujące typy
siedlisk i odzwierciedla stopień przekształcenia antropogenicznego. Należy zatem unikać
połowów w odcinkach przyujściowych rzek, bezpośrednio poniżej punktowych źródeł za-
nieczyszczeń oraz w odcinkach odbiegających znacznie od charakteru badanej rzeki.
W przypadku wielkich rzek nizinnych (typ 21) oraz rzek o charakterze organicznym (typ
23 i 24) istotną rolę dla funkcjonowania ekosystemów odgrywają siedliska przyrzeczne,
takie jak boczne odnogi i starorzecza otwarte. Wobec powyższego przy wyborze stano-
wiska połowowego należy uwzględnić proporcje tych siedlisk do głównego koryta rzeki
w badanej JCWP i odpowiednio wybrać stanowisko, obejmujące zarówno koryto rzeki, jak
i siedliska przyrzeczne. Wyniki połowu traktuje się następnie jako próbę łączoną.
Należy również uwzględnić możliwość dogodnego dojazdu do stanowiska połowowe-
go, ewentualnego zwodowania łodzi oraz dostępność odpowiedniego miejsca do analizy
połowu przy końcu stanowiska. W przypadku braku dostatecznie dokładnych materiałów
kartograficznych, wskazane jest przeprowadzenie wstępnego rekonesansu w terenie.
Zalecana długość stanowiska połowowego powinna stanowić 10–20-krotność szerokości
rzeki (minimum 100 m). Dla dużych, płytkich rzek (szerokość powyżej 15 m, głębokość do
0,7 m) dopuszcza się także minimalną powierzchnię stanowiska 1 000 m2 przy zachowaniu
reprezentacji występujących w rzece siedlisk (Tab. 1). Dobór długości stanowiska w odnie-
sieniu do szerokości rzeki ma na celu zapewnienie reprezentatywności zebranej próby ryb.
Należy jednak unikać odławiania znacznie dłuższych niż wymagane odcinków rzek, gdyż
może to prowadzić do przeszacowania liczby gatunków reofilnych (EFI+ Manual 2009).
Termin prowadzenia badań powinien przypadać w okresie od sierpnia do listopada. Wią-
że się to z występującymi z reguły w tym okresie niższymi stanami wód, co ułatwia połów.
Termin ten jest również wskazany w podręczniku metody (EFI+ Manual 2009), ponieważ
wskaźnik został opracowany w oparciu o dane z połowów prowadzonych w okresie późne-
go lata i jesieni.
Przed przystąpieniem do badań terenowych należy uzyskać wymagane zgody na odłów
ryb, w tym: pozwolenie od rybackiego użytkownika wód, zgodę właściwego terytorialnie
urzędu marszałkowskiego oraz zezwolenie Ministra Środowiska na odłów gatunków praw-
nie chronionych. W przypadku prowadzenia badań na terenach chronionych: parki narodo-
we, rezerwaty przyrody, obszary Natura 2000 niezbędne jest uzyskanie zezwoleń od dyrek-
cji parku, Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska (GDOŚ) oraz właściwej Regionalnej
Dyrekcji Ochrony Środowiska (RDOŚ). Wymagane pozwolenia należy posiadać podczas
prowadzenia odłowów w celu okazania służbom uprawnionym do kontroli. Po wykonaniu
203
Tabela 1. Kryteria wyboru długości stanowiska i techniki połowu w zależności od charakterystyki rzeki
Minimalna długość/
Lp. Wielkość potoku lub rzeki powierzchnia Technika połowu ryb
stanowiska połowu
elektropołów metodą brodzenia,
1. mały strumień, szerokość <5 m 100 m 1 anoda – na całej szerokości
koryta
2. potok, szerokość 5–15 m 200 m 1 anoda – na całej szerokości
koryta
250 m 2 anody – na całej szerokości
mała rzeka, szerokość 10–25 m, koryta
3.
głębokość wody ≤70 cm elektropołów metodą brodzenia,
500 m lub powierzchnia
1 anoda – na części koryta,
połowu >1 000 m2
jeden brzeg
elektropołów z łodzi, 2 anody
250 m
– na całej szerokości koryta
rzeka, kanał, szerokość <25 m,
4. elektropołów z łodzi, 1 anoda
głębokość wody >70 cm 500 m – przy obydwu
– część szerokości koryta, dwa
brzegach
brzegi
1 000 m – przy jednym
lub proporcjonalnie przy elektropołów z łodzi, 1 lub
duża rzeka, kanał, szerokość >25
5. obydwu brzegach lub 2 anody – część szerokości
m, głębokość wody >70 cm
powierzchnia połowu koryta, jeden/dwa brzegi
>1 000 m2
starorzecze lub boczna odnoga 250 m przy jednym lub
elektropołów z łodzi, 1 lub 2
6. – połów uzupełniający dla rzek proporcjonalnie przy
anody
typu abiotycznego nr 21, 23 i 24 obydwu brzegach
badań należy przedstawić odpowiednie sprawozdania, zgodnie z zawartymi w zezwole-

niach wymaganiami.
Metodą zbioru materiałów przyjętą dla oceny stanu ekologicznego rzek w PMŚ jest
jednokrotny elektropołów powtarzany co 6 lat dla każdej JCWP. Elektropołowy należy pro-
wadzić zgodnie z normą CEN (CEN EN 14011, 2003; PN-EN 14011, 2006), za pomocą
atestowanego agregatu prądotwórczego dwiema podstawowymi metodami: brodzenie oraz
połów z łodzi. Wybór metody połowu podyktowany jest głębokością rzeki – jeżeli na odła-
wianym stanowisku występują odcinki o głębokości większej niż 0,7 m stosuje się połów
z łodzi (Tab. 1). W przypadku występowania na przemian odcinków płytszych i głębszych
niż 0,7 m dopuszcza się metodę mieszaną – połów z łodzi i brodzenie (Rys. 1).
Do połowu metodą brodzenia używa się agregatu plecakowego o mocy do 1,5 kW,
z zastosowaniem prądu dwupołówkowo wyprostowanego o napięciu 220 V i natężeniu 3–
5 A, wyposażonego we włącznik bezpieczeństwa. Ręczną anodę tworzy okrągły kasar ob-
szyty bezwęzłową siatką o oku 5 mm. Katodę stanowi pleciona linka miedziana o długości
około 1 m (długość zmienna w zależności od przewodności wody). Do połowu z łodzi wyko-
rzystuje się agregat stacjonarny o mocy powyżej 1,5 kW, napięciu prądu stałego 150–300 V
204
Rys. 1. Schemat prowadzenia elektropołowów w zależności od głębokości i szerokości rzeki. A – głębokość
powyżej 0,7 m – połów z łodzi; B – głębokość zróżnicowana, część koryta poniżej 0,7 m i szerokość
powyżej 10 m – połów metodą mieszaną, dwie anody; C – głębokość do 0,7 m i szerokość 10–25 m – połów
metodą brodzenia, dwie anody; D – głębokość do 0,7 m i szerokość do 15 m – połów metodą brodzenia,
jedna anoda. Zaznaczono kierunek nurtu (strzałki białe) oraz kierunek przemieszczania się łowiącego
(strzałki czarne)
i natężeniu 3–5 A, wyposażony w jedną lub dwie anody oraz włącznik bezpieczeństwa. Ano-
dy stanowią okrągłe kasary obszyte bezwęzłową siatką o oku 5 mm. Katodę stanowi pleciona
linka miedziana o długości około 2 m. Połów metodą brodzenia prowadzi się w zespole 4
osobowym, a połów z łodzi – w zespole 3 lub 5 osobowym. Zespołem prowadzącym po-
łowy musi kierować osoba posiadająca odpowiednie uprawnienia w zakresie eksploatacji
elektrycznych narzędzi połowu ryb, zgodnie z rozporządzeniem Ministra Rolnictwa z dn.
4 lutego 1980 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy w rybactwie śródlądowym §37
ust. 1 i 3 (Dz.U. 1980, nr 6, poz. 17). Podczas prowadzenia odłowu elektrycznego należy
zachować szczególną ostrożność, a osoba obsługująca włącznik bezpieczeństwa powinna
niezwłocznie przerwać połów w sytuacji zagrożenia. Nie wolno prowadzić elektropołowu
w czasie opadów atmosferycznych.
Niezbędne wyposażenie zespołu połowowego obejmuje oprócz agregatów następują-
cy sprzęt: samochód umożliwiający poruszanie się w terenie, z przyczepą do transportu
łodzi; stabilna i sterowna łódź, wykonana z tworzywa nie przewodzącego prądu, wyposa-
żona w silnik oraz wiosło pychowe; kasary do podbierania ryb obszyte siatką o oku 5 mm,
z drzewcem z materiału nie przewodzącego prądu; pojemniki do przetrzymywania ryb
(wiadra, wanienki itp.); zestaw napowietrzający (butla z tlenem, reduktor, rurki doprowa-
dzające); miarkę do ryb (dokładność 1 mm); przenośną wagę (dokładność 1 g); protokoły
terenowe; urządzenie GPS; dalmierz; oraz odzież ochronną: gumowce, wodery lub spod-
niobuty, sztormiak, rękawice gumowe, kamizelki ratunkowe. Wskazane jest posiadanie
sprzętu umożliwiającego wykonanie pomiarów: temperatury, natlenienia, przewodności
właściwej, pH i prędkości przepływu wody, a także aparatu fotograficznego dla dokumen-
tacji stanowiska.

Wybrane na podstawie materiałów kartograficznych stanowisko należy zweryfikować
w terenie i ewentualnie dokonać jego korekty. Przed rozpoczęciem połowu należy dokonać
205
pomiaru długości stanowiska i szerokości rzeki (średnia z kilku pomiarów), określić głę-
bokość (co warunkuje wybór metody połowu), ustalić współrzędne geograficzne początku
i końca stanowiska oraz ewentualnie wykonać pomiary fizykochemiczne wody. Na każdym
stanowisku należy także przeprowadzić obserwacje rodzaju dominującego substratu denne-
go oraz ukształtowania doliny i koryta rzeki (typ geomorfologiczny, występowanie niziny
zalewowej). Dane te są niezbędne do obliczenia wskaźnika EFI+ (EFI+ Manual, 2009).
Zebrane informacje wprowadza się do odpowiednich pól protokołu terenowego, informacje
opisowe – w polu „Uwagi” (Załącznik nr 1).
Połów metodą brodzenia prowadzi się w zespołach 4 osobowych, w taki sposób, że
jeden z łowiących niesie agregat plecakowy i obsługuje wyłącznik bezpieczeństwa, drugi
obsługuje anodę, trzeci podbiera wypływające do anody ryby kasarem, a czwarty odbiera
złowione ryby i umieszcza je w pojemniku z wodą. Na stanowiskach, gdzie oczekiwana jest
większa liczba ryb, należy zapewnić do pomocy dodatkową osobę, przenoszącą ryby do
większego pojemnika, wyposażonego w system napowietrzania (butla z tlenem), ustawio-
nego w ocienionym miejscu na brzegu. Łowiący przemieszczają się pod prąd rzeki, środ-
kiem – na wąskich ciekach lub skosem od jednego brzegu do drugiego – na rzekach o sze-
rokości 3–4 m (Rys. 1), wybierając ryby z różnych środowisk, z uwzględnieniem kryjówek
pod korzeniami drzew i kamieniami, odcinków o dnie żwirowym (preferowane siedlisko
np. głowacza białopłetwego) oraz odłożonych w zastoiskach nanosów mułu (siedlisko larw
minogów). Osoba operująca kasarem (siatką do podbierania ryb) podejmuje wszystkie ryby,
które znalazły się w polu widzenia. Połów prowadzić należy powoli, często przytrzymując
anodę dłużej w wodzie, w celu wywabienia ryb z ich kryjówek.
Przy połowie z łodzi każdą anodę obsługuje osoba łowiąca i osoba podbierająca ryby,
która umieszcza je w przygotowanych na łodzi wanienkach z wodą. Jedna osoba prowadzi
łódź za pomocą wiosła pychowego lub silnika. Łodzią spływa się z prądem rzeki (Rys. 1),
przy czym osoba sterująca stara się utrzymać możliwie wyrównane i niezbyt szybkie tempo,
odpowiednio przyspieszając lub spowalniając spływ łodzi z prądem rzeki. Ryby łowione są
przede wszystkim w strefie przybrzeżnej jednego lub obu brzegów, a także w płatach roślin-
ności, wypłyceniach i głęboczkach strefy nurtowej. Szczególnie dokładnie obławiać należy
potencjalne kryjówki ryb (zwalone drzewa i gałęzie, nawisy korzeni drzew, głazy, itp.).
Osoby obsługujące anody podprowadzają ryby tak, by znalazły się one w zasięgu kasarów.
Osoby podbierające ryby starają się podjąć wszystkie ryby znajdujące się w zasięgu wzroku
i długości drzewca kasara.
Prace z materiałem biologicznym wykonywane są w warunkach przyżyciowych w tere-
nie. Po zakończeniu połowu próbę ryb umieszcza się natychmiast w wanienkach z natlenia-
ną wodą i dokonuje ich sortowania na gatunki. Osoby prowadzące monitoring ichtiofauny,
które nie posiadają wykształcenia ichtiologicznego powinny być przeszkolone w zakresie
rozpoznawania gatunków ryb. W przypadku wątpliwości, takich jak rozróżnianie młodocia-
nych osobników blisko spokrewnionych gatunków (np. leszcz i krąp) można posłużyć się
kluczami do oznaczania gatunków ryb (Gąsowska 1962; Rolik i Rembiszewski 1987; Bry-
lińska 2000). Następnie ryby są liczone, mierzone (długość całkowita – longitudo totalis,
mierzona od czubka pyska do najdłuższego promienia płetwy ogonowej) z dokładnością do
1 mm i ważone (łącznie dla gatunku) z dokładnością do 1 g. W przypadku znacznej liczby
ryb masowych gatunków dopuszcza się pomiar długości z dokładnością do 0,5 cm w loso-
wo wybranej podpróbie. W tym celu należy zebrać wszystkie odłowione osobniki danego
206
gatunku w jednym pojemniku i losowo pobrać podpróbę (co najmniej 30 ryb, nie mniej niż
10% odłowionych osobników). Pozostałe ryby są jedynie liczone, a wynik pomiarów jest
ekstrapolowany z podpróby. Dane z osobniczych pomiarów długości ryb są wprowadzane do
szczegółowego formularza i mogą być następnie wykorzystane do celów naukowych. Zbior-
czo dane te wprowadza się też do protokołu terenowego dla potrzeb monitoringu (Załącznik
nr 1). Po zakończeniu pomiarów ryby należy niezwłocznie uwolnić do rzeki, z której je od-
łowiono, z wyjątkiem gatunków obcych, wymienionych w Rozporządzeniu Ministra Środo-
wiska z dnia 9 września 2011 r. w sprawie listy roślin i zwierząt gatunków obcych, które
w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą zagrozić gatunkom rodzimym
lub siedliskom przyrodniczym (Dz.U. 2011, nr 210, poz. 1260). Ryb z inwazyjnych gatunków
obcych, do których należą: trawianka (Perccottus glenii), czebaczek amurski (Pseudorasbo-
ra parva), sumik karłowaty (Ameiurus nebulosus), babka bycza (Neogobius melanostomus),
babka szczupła (Neogobius fluviatilis), babka łysa (Neogobius gymnotrachelus) i babka rurko-
nosa (Proterorhinus marmoratus – obecnie opisywana jako Proterorhinus semilunaris) oraz
pirania paku (Piaractus brachypomus) nie wolno wprowadzać ponownie do środowiska.
1.3. Badania laboratoryjno-studyjne – metoda EFI+

Zgromadzone w terenie dane dotyczące struktury gatunkowej i wielkościowej zespołów
ichtiofauny oraz parametrów środowiskowych stanowią część informacji niezbędnej do
oceny stanu ekologicznego z zastosowaniem Europejskiego Wskaźnika Ichtiologicznego
EFI+. Pozostałe parametry niezbędne do obliczenia wskaźnika EFI+ przygotowane są na
podstawie dostępnych danych geograficznych, klimatologicznych i hydrologicznych:
• dane dotyczące stanowisk połowowych: wysokość nad poziomem morza i spadek rzeki
odczytuje się z map topograficznych dostępnych w portalu internetowym www.geoportal.
gov.pl;
• odległość od źródła i powierzchnia zlewni do stanowiska uzyskiwane są z Atlasu Podziału
Hydrograficznego Polski (Czarnecka 2005);
• dane dotyczące średnich temperatur powietrza (rocznej oraz dla stycznia i lipca) charak-
terystycznych dla regionu badań uzyskiwane są z dostępnych źródeł IMGW;
• dane dotyczące charakteru przepływu (w Polsce praktycznie tylko stały) i głównego źród-
ła zasilania wodami przyjmuje się z literatury.
Dane dotyczące: stanowiska i terminu połowu (Tab. 2), metody odłowu (Tab. 3), pa-
rametrów abiotycznych służących ustaleniu oczekiwanych wartości wskaźników (Tab. 4)
oraz liczby złowionych ryb (Tab. 5), wprowadza się do arkusza podstawowego (input1 all
actual variables) w formacie MS Excel. Arkusz ten znajduje się w pliku programu MS Excel
o nazwie EFI+spreadsheet, dostępnym na stronie internetowej pod adresem: http://efi-plus.
boku.ac.at/software/insert_data_file.php. Dane wprowadza się zgodnie z formatami zale-
conymi w podręczniku metody EFI+ (EFI+ Manual, 2009), znajdującym się na tej samej
stronie, z uwzględnieniem modyfikacji związanych ze specyfiką warunków rzek Polski
(Adamczyk i in. 2013). Modyfikacje te dotyczą w szczególności:
• Przypisania całego obszaru Polski do trzech ekoregionów (Karpaty, Równiny Centralne,
Wyżyny Centralne), z wyłączeniem wyróżnionego przez Illiesa (1978) ekoregionu Rów-
niny Wschodnie, którego obszar w Polsce obejmuje prawobrzeżną część zlewni Wisły
207
Tabela 2. Dane charakteryzujące stanowisko i termin połowu
208
Parametr Wartości Uwagi
Kod stanowiska / Site Code Kod nadany stanowisku przez użytkownika Ciąg do 15 znaków, 2 pierwsze litery wielkie
Długość geograficzna / Longitude Wartość w stopniach i dziesiętnych Format liczbowy, odwzorowanie WGS 84
Szerokość geograficzna / Latitude Wartość w stopniach i dziesiętnych Format liczbowy, odwzorowanie WGS 84
Dzień / Day 1 do 31 Format liczbowy
Miesiąc / Month 1 do12 Format liczbowy
Rok / Year Cztery cyfry Format liczbowy
Kraj / Country PL Skrót nazwy kraju
Dla małych rzek transgranicznych nazwa z kraju, w którym
Nazwa rzeki / River Name Krajowa nazwa rzeki
uchodzą
Nawa stanowiska / Site Name Nazwa miejsca połowu Np. nazwa najbliższej miejscowości
Wyskość / Altitude W metrach n.p.m Format liczbowy
The Carpathians, Central Plains, Eastern Plains, Według Illiesa (1978). Wartości: Karpaty, Równiny Centralne,
Ekoregiony / Ecoregions
Central Highlands Równiny Wschodnie, Wyżyny Centralne
Główne dorzecza rzek Polski, z wyjątkiem dorzecza Dniestru i
Baltic Sea (continental coast), Wisla, Odra, Danube,
Dorzecze / River Region Pregoły. Wartości: Morze Bałtyckie (wybrzeże kontynentalne),
Nemunas, Elbe
Wisła, Odra, Dunaj, Niemen, Łaba
Tabela 3. Dane charakteryzujące metodę odłowu

Umiejscowienie stanowiska / Położenie stanowiska w przekroju doliny rzeki. Wartości:
Main channel, Backwaters, Mixed, NoData
Sampling Location Koryto, Starorzecze, Mieszane, Brak danych
Dla opcji Brak danych program podaje tylko wynik liczbowy
Metoda połowu / Method Boat, Wading, Mixed, NoData wskaźnika. Wartości: Łódź, Brodzenie, Mieszany, Brak
danych
Powierzchnia odłowiona / Fished Długość stanowiska × szerokość strefy połowu, format
Powierzchnia w m2
Area liczbowy
Szerokość lustra wody / Wetted Średnia z kilku pomiarów szerokość lustra wody w Pomiar w czasie odłowu, zwykle jesienią, przy niskim stanie
Width metrach wód, format liczbowy
Tabela 4. Parametry abiotyczne służące ustaleniu oczekiwanych wartości wskaźników
Typ śródziemnomorski /
No Dla wszystkich rzek w Polsce wpisujemy: Nie
Mediterranean type
Jezioro powyżej stanowiska / Yes, No, NoData Dotyczy naturalnych jezior o powierzchni ponad 50 ha, mających wpływ na
Natural Lake Upstream skład ichtiofauny na stanowisku (np. termika, reżim przepływu, zawiesina).
Wartości: Tak, Nie, Brak danych
Reżim przepływu / Flow Regime Permanent Naturalny reżim hydrologiczny. W Polsce rzeki objęte monitoringiem posiadają
stały reżim przepływu.
Typ geomorfologiczny / Naturally constraint no mob, Braided, Informacja w 5 kategoriach do wyboru, dane na podstawie obserwacji w terenie
Geomorphology Sinuous, Meand regular, Meand tortous, i map, dla odcinka rzeki obejmującego stanowisko. Wartości: Naturalnie prosta,
NoData Warkoczowa, Sinusoidalna, Meandrująca regularnie, Silnie meandrująca, Brak
danych
Dawna dolina zalewowa / Former Yes, No, NoData Czy występuje lub występowała dolina zalewowa Wartości: Tak, Nie, Brak Da-
Flood Plain nych
Źródło zasilania w wodę / Water Pluvial, Nival, Groundwater W Polsce przeważa typ zasilania deszczowy, lokalnie mogą występować dwa
Source pozostałe. Wartości: Deszczowe, Śniegowe, Wody podziemne
Zlewnia powyżej stanowiska / Powierzchnia zlewni powyżej stanowiska Na podstawie map z Atlasu Hydrologicznego Polski IMGW (Czarnecka 2005),
Upstream Drainage Area w km2 format numeryczny
Odległość od źródła / Distance Odległość stanowiska od najdalszego Mierzona wzdłuż rzeki w oparciu o mapy 1:25 000 lub z Atlasu Hydrologiczne-
From Source źródła rzeki w km go Polski IMGW (Czarnecka 2005), format numeryczny
Spadek rzeki / River Slope Spadek dna rzeki wzdłuż jej biegu w Pierwotny spadek liczony jako różnica wysokości podzielona przez długość cie-
promilach ku, dla odcinka rzeki obejmującego stanowisko, format numeryczny
Średnia roczna temperatura Temperatura w stopniach Celsjusza (°C) Średnia roczna temperatura powietrza z co najmniej ostatnich 10 lat. Dane z
powietrza / Air Temperature Mean najbliższego punktu pomiarowego, format numeryczny
Annual
Średnia temperatura powietrza dla Temperatura w stopniach Celsjusza (°C) Średnia miesięczna temperatura powietrza dla stycznia. Dane z najbliższego
stycznia / Air Temperature Mean punktu pomiarowego, format numeryczny
January
Średnia temperatura powietrza dla Temperatura w stopniach Celsjusza (°C) Średnia miesięczna temperatura powietrza dla lipca. Dane z najbliższego punk-
lipca / Air Temperature Mean July tu pomiarowego, format numeryczny
Pierwotna granulacja substratu / Organic, Silt, Sand, Gravel/Pebble/ Granulacja: Muł/glina: <0,2 mm, Piasek: 0,2-2,0 mm, Żwir/kamienie: 2–200
Former Sediment Size Cobble, Boulder/Rock, NoData mm, Głazy; >200 mm. Wartości: Organiczny, Muł/glina, Piasek, Żwir/kamie-
nie, Głazy, Brak danych
209
Tabela 5. Dane połowowe
210
Nazwa gatunkowa / Species Name Nazwa łacińska gatunku Nazwy według listy dostępnej na stronie: http://efi-plus.boku.ac.at/
software/view_values.php, lub EFI+ Manual 2009, Annex 3
Łączna liczba ryb w połowie / Wszystkie osobniki (łącznie z 0+) Format liczbowy
Total Number Run 1 danego gatunku w jednokrotnym
połowie
Liczba osobnkiów ≤150 mm Liczba osobników o całkowitej Format liczbowy
/Number Below 150 mm długości ≤150 mm
Liczba osobnkiów >150 mm / Liczba osobników o całkowitej Format liczbowy
Number Over 150 mm długości >150 mm
oraz niewielkie dorzecza Niemna i Pregoły. Ze względów praktycznych, związanych
z podobieństwem ichtiofauny (Backiel i in. 2000), należy włączyć ten obszar do ekore-
gionu Równin Centralnych.
• Przypisania niewielkiego obszaru dorzecza Dniestru (w Polsce zlewnia rzek Strwiąż
i Mszanka) do dorzecza Wisły, ze względu na brak dorzecza Dniestru w opcjach wyboru
programu EFI+. Jest to uzasadnione, ze względu na zbliżoną strukturę zespołów ichtio-
fauny tych dorzeczy (Kukuła, Bylak 2010).
Pewien problem przy interpretacji wyników oceny za pomocą wskaźnika EFI+ stanowi
grupa gatunków obcych, których obecność może wpływać na podniesienie wyniku oceny,
ze względu na ich przynależność do gildii uwzględnionych w ocenie. W warunkach Pol-
ski dotyczy to 9 gatunków: pstrąga tęczowego (Oncorhynchus mykiss), pstrąga źródlane-
go (Salvelinus fontinalis), palii alpejskiej (Salvelinus alpinus), pelugi (Coregonus peled)
tołpygi białej (Hypophthalmichthys molitrix) amura (Ctenopharyngodon idella), muławki
bałkańskiej (Umbra krameri), babki byczej (Neogobius melanostomus) i babki rurkonosej
Proterorhinus marmoratus – gatunek właściwie opisany jako Proterorhinus semilunaris,
(patrz Tab. 15). Wyniki odłowów przeprowadzonych w ramach państwowego monitoringu
w latach 2011–2012 na 493 stanowiskach wskazują, że udział gatunków wsiedlonych i in-
wazyjnych, występujących w omawianych wskaźnikach stanowi zaledwie 0,32%, stąd ich
wpływ na wyniki oceny można uznać za nieznaczny.
Ponadto grupa 7 gatunków: boleń (Aspius aspius), ciosa (Pelecus cultratus), rozpiór
(Aramis ballerus), strzebla błotna (Eupallasella perenurus), piskorz (Misgurnus fossilis),
różanka (Rhodeus amarus) i lin (Tinca tinca) nie jest charakterystyczna dla rzek z domi-
nacją ryb łososiowatych (patrz Tab. 15). Gatunki te znalazły się w indeksach dla tego typu
rzek, ponieważ spełniają ogólne kryteria ekologiczne wyróżnionych gildii. Ponieważ gatun-
ki te nie występują licznie w tego rodzaju rzekach, stąd ich wpływ na wynik oceny EFI+
można uznać za nieistotny.
Konieczne jest również wypełnienie dodatkowego arkusza danych dotyczących hi-
storycznego i aktualnego występowania ryb dwuśrodowiskowych, opartego na module
Tabela 6. Informacja o historycznym i współczesnym występowaniu gatunków dwuśrodowiskowych
w Polsce
Nazwa gatunkowa Obecny historycznie Obecny aktualnie

Acipenser sturio /A. oxyrinchus
Alosa alosa
Alosa fallax
Anguilla anguilla
Lampetra fluviatilis
Petromyzon marinus
Tak, Nie, Brak danych Tak, Nie, Brak danych
Osmerus eperlanus
Salmo salar
Salmo trutta trutta
Platichthys flesus
Coregonus spp. diadr. form
Vimba vimba
211
„diadromous” wskaźnika EFI+ (Tab. 6). Lista taksonów uwzględnianych przez oryginalny
program EFI+ obejmuje 17 gatunków, w tym 11 notowanych historycznie w Polsce, przy
czym jesiotr zachodni (Acipenser sturio) i ostronosy (Acipenser oxyrinchus) traktowane
są łącznie jako jeden takson. Dla warunków rzek Polski niezbędne jest uzupełnienie tej
listy o certę (Vimba vimba), która jest gatunkiem dwuśrodowiskowym z rodziny karpio-
watych. Dla każdego gatunku należy zaznaczyć, czy występował on historycznie (przed
znaczącą ingerencją człowieka w ciągłość rzek na danym terenie) w badanej rzece oraz
czy jest notowany obecnie (na podstawie dostępnych informacji, obejmujących połowy do-
świadczalne, gospodarcze i wędkarskie). W arkuszu dodatkowym należy powtórzyć: kod
stanowiska, współrzędne geograficzne oraz datę połowu analogicznie do podstawowego
arkusza danych. Ze względu na niedostosowanie do warunków Polski oryginalnego modułu
„diadromous” wskaźnika EFI+ zaleca się obliczenie wskaźnika dla ryb dwuśrodowisko-
wych (IRS_D) z wykorzystaniem wypełnionego arkusza programu MS Excel. Wynikiem
wskaźnika jest proporcja liczby gatunków dwuśrodowiskowych notowanych aktualnie do
notowanych historycznie na danym stanowisku, w związku z czym przyjmuje on wartości
od 0 do 1.
Obecnie w opracowaniu jest wersja programu – EFI+_PL dostosowana do warunków
Polski, w której przewiduje się usunięcie gatunków wsiedlonych i inwazyjnych oraz nie
należących do charakterystycznych dla rzek z dominacją ryb łososiowatych z odpowied-
nich indeksów. Zabieg ten ma na celu wyeliminowanie ryzyka nieuzasadnionego zawyże-
nia oceny stanu ekologicznego w przypadku liczniejszego występowania wymienionych
gatunków. W programie tym znajdzie się również moduł obliczeniowy IRS_D, pozwalający
na automatyczne obliczenie wskaźnika dla ryb dwuśrodowiskowych na podstawie wypeł-
nionego dodatkowego arkusza danych.
Obliczenie wskaźnika EFI+ wykonywane jest automatycznie (w trybie on-line) przez
program zainstalowany na serwerze Uniwersytetu Rolniczego BOKU w Wiedniu, do któ-
rego wysyłane są dane wyjściowe. Wynik oceny przesyłany jest zwrotnie w pliku o nazwie
newEFI+ output1. Zawiera on między innymi dane stanowiska, przewidywane i obser-
wowane wartości metryk, wskazanie wyboru wskaźnika dla rzek z dominacją ryb łoso-
siowatych lub karpiowatych oraz wartość wskaźnika EFI+ w przedziale od 0 do 1, będą-
cą średnią arytmetyczną z odpowiednich dwóch indeksów (Tab. 7). Przedziały wartości
wskaźnika odpowiadające 1 i 2 klasie ustalono na podstawie rozkładu wartości wskaźnika
dla stanowisk nieprzekształconych, natomiast przedziały wartości dla klas 3, 4 i 5 wyzna-
czono dzieląc proporcjonalnie pozostały zakres wartości wskaźnika poniżej granicy dla
2 klasy (EFI+ Manual 2009). Ze względu na istotne różnice w rozkładzie wartości dla
nieprzekształconych stanowisk z rzek z dominacją ryb łososiowatych (Salmonid) i ryb
karpiowatych (Cyprinid), przyjęto różne przedziały wartości wskaźnika dla określonych
typów rzek. Ponadto istotne różnice występowały w obrębie typu Cyprinid dla stanowisk
łowionych metodą brodzenia i z łodzi, co zostało uwzględnione przez zróżnicowanie za-
kresów wartości wskaźnika dla tych dwóch metod połowu (Tab. 8). Do arkusza wynikowe-
go (Tab. 7) należy wprowadzić dodatkową kolumnę zawierającą wynik wskaźnika IRS_D
dla ryb dwuśrodowiskowych – czyli proporcję gatunków notowanych współcześnie do
występujących historycznie. W przygotowywanym obecnie systemie oceny stanu ekolo-
gicznego rzek w oparciu o ichtiofaunę (Wiśniewolski i in. 2012; Prus, Wiśniewolski 2013)
zalecane jest uwzględnianie wyniku dla ryb dwuśrodowiskowych w ten sposób, że wartość
212
Tabela 7. Objaśnienia wybranych kolumn z pliku z wynikami EFI+ (newEFI+ output1). Oznaczenia indeksów (patrz Tab. 14) zaznaczono wytłuszczonym
drukiem
Symbol kolumny Objaśnienie

Obs.dens.HINTOL.inf.150 Obserwowane zagęszczenie osobników ≤150 mm (l.t.) gatunków nie tolerujących degradacji siedlisk
Obs.dens.O2INTOL Obserwowane zagęszczenie gatunków nie tolerujących deficytów tlenu
Obs.ric.RH.PAR Obserwowane bogactwo (liczba gatunków) ryb wymagających do rozmnażania środowiska lotycznego
Obs.dens.LITH Obserwowane zagęszczenie gatunków wymagających do składania ikry twardego substratu
Exp.dens.HINTOL.inf150 Oczekiwane zagęszczenie osobników ≤150 mm (l.t.) gatunków nie tolerujących degradacji siedlisk
Exp.dens.O2INTOL Oczekiwane zagęszczenie gatunków nie tolerujących deficytów tlenu
Exp.ric.RH.PAR Oczekiwane bogactwo (liczba gatunków) ryb wymagających do rozmnażania środowiska lotycznego
Exp.dens.LITH Oczekiwane zagęszczenie gatunków wymagających do składania ikry twardego substratu
Ids.dens.HINTOL.inf.150 Wynik indeksu – zagęszczenie osobników ≤150 mm (l.t.) gatunków nie tolerujących degradacji siedlisk
Ids.dens.O2INTOL Wynik indeksu – zagęszczenie gatunków nie tolerujących deficytów tlenu
Ids.ric.RH.PAR Wynik indeksu – bogactwo (liczba gatunków) ryb wymagających do rozmnażania środowiska lotycznego
Ids.dens.LITH Wynik indeksu – zagęszczenie gatunków wymagających do składania ikry twardego substratu
Richness Liczba gatunków
Captures Liczba wszystkich złowionych ryb
ST-Species % udział gatunków wrażliwych, charakterystycznych dla rzek z dominacją ryb łososiowatych
River.zone Rzeka charakterystyczna dla ryb łososiowatych lub karpiowatych
Aggregated.score.Salmonid.zone Wynik wskaźnika obliczony jako średnia z indeksów charakterystycznych dla rzek z dominacją ryb łososiowatych
Aggregated.score.Cyprinid.zone Wynik wskaźnika obliczony jako średnia z indeksów charakterystycznych dla rzek z dominacją ryb karpiowatych
FishIndex Wartość wskaźnika EFI+
FishIndex.class Klasa stanu ekologicznego (Tab. 8)
213
Tabela 8. Granice klas stanu ekologicznego dla oceny wskaźników EFI+ i IBI
Wskaźnik EFI+ Wskaźnik EFI+ dla rzek z dominacją Wskaźnik IBI

Klasa stanu dla rzek z dominacją ryb karpiowatych (Cyprinid index) dla rzek typów
ekologicznego ryb łososiowatych abiotycznych
(Salmonid index) Brodzenie Połów z łodzi nr: 21, 23, 24, 25.
Bardzo dobry >0,911–1] >0,939–1] >0,917–1] ≥0,883–1]
Dobry >0,755–0,911] >0,655– 0,939] >0,562–0,917] ≥0,750–0,882]
Umiarkowany >0,503–0,755] >0,437–0,655] >0,375–0,562] ≥0,600–0,749]
Słaby >0,252–0,503] >0,218–0,437] >0,187–0,375] ≥0,400–0,599]
Zły [0–0,252] [0–0,218] [0–0,187] [0–0,399]
Dane abiotyczne: Metriks

1. Charakteryzujące Ni.O2.Intol
Wskaźnik dla rzek
stanowisko i termin połowu (Tab. 8, 15)
typu Salmonid Wartość wskaźnika
(Tab. 3); dla rzek typu Salmonid
– z dominacja ryb
2. Charakteryzujące metodę (Tab. 8)
łososiowatych Metriks
odłowu (Tab. 4);
3. Służące ustaleniu Ni.Hab.Intol.150
oczekiwanych wartości (Tab. 8, 15)
metriksów (Tab. 5).
Moduł obliczeniowy EFI+ Weryfikacja Klasa stanu /
dostępny online na stronie: ekspercka potencjału
http://efi-plus.boku.ac.at/ typu rzeki ekologicznego
software (Tab. 14) według EFI+
Dane połowowe: (Tab. 8, 9)
liczba odłowionych ryb
poszczególnych gatunków Metriks
z podziałem na klasy Ric.RH.Parn
Wskaźnik dla rzek (Tab. 8, 15) Wartość wskaźnika
długości (l.t.) ≤ 150 mm typu Cyprinid dla rzek typu Cyprinid
i > 150 mm (Tab. 6) – z dominacją ryb (Tab. 8)
karpiowatych Metriks
Ni.LITHO
(Tab. 8, 15)
Dane o rybach Moduł obliczeniowy IRS_D

dwuśrodowiskowych: – arkusz MS Excel
historyczne i aktualne obliczający proporcję Końcowa ocena stanu / potencjału
Wartość wskaźnika IRS_D ekologicznego JCWP metodą
występowanie gatunków gatunków występujących – jeśli wynik poniżej 0,5 EFI+ z uwzględnieniem wskaźnika
didromicznych dla odcinka obecnie do notowanych – obniżenie oceny EFI+ IRS_D
rzeki (Tab. 7) historycznie o jedną klasę
Rys. 2. Schemat oceny stanu / potencjału ekologicznago z wykorzystaniem wskaźnika EFI+. Podano
odniesienia do tabel, w których znajdują się szczegółowe informacje dotyczące poszczególnych etapów
kalkulacji wskaźnika
wskaźnika między 1 a 0,5 nie wpływa na ocenę końcową, zaś wartość poniżej 0,5 ozna-
czająca, że współcześnie występuje w rzece mniej niż połowa notowanych historycznie
gatunków diadromicznych, skutkuje obniżeniem oceny końcowej o jedną klasę. Schemat
działania wskaźnika EFI+ (Rys. 2) obrazuje zakres danych wyjściowych, moduły oblicze-
niowe wskaźnika, uzyskiwane wyniki metryk oraz ich syntezę prowadzącą do uzyskania
końcowej oceny stanu lub potencjału ekologicznego.
1.4. Badania laboratoryjno-studyjne – metoda IBI

Metoda IBI dla rzek Polski znajduje się obecnie w trakcie opracowania (Prus, Wiśniewolski
2013), stąd w niniejszym podręczniku zostaną omówione ogólne zasady obliczania wskaź-
nika i jego działania. Podstawą działania IBI jest przyporządkowanie gatunków ryb do od-
powiednich grup ekologicznych, wykorzystywanych następnie we wskaźnikach (Tab. 9).
214
Tabela 9. Podstawowe ekologiczne grupy ryb i minogów występujących w systemach rzek Polski
uwzględnianych we wskaźnikach multimetriksu IBI
Grupy ekologiczne
Pochodzenie
Gatunek
troficzna rozrodcza przepływu siedliskowa gatunku
Eudontomyzon mariae Ff L R B N
Lampetra fluviatilis Ff L R B N
Lampetra planeri Ff L R B N
Pteromyzon marinus Ff L R B N
Acipenser oxyrinchus I L R B N
Acipenser sturio I L R B N
Anguilla anguilla P Spec Lm B N
Coregonus lavaretus Ff PS Lm WC N
Coregonus peled Ff PS Lm WC AI
Corgonus albula Ff F - PS Lm WC N
Hucho hucho P L R WC AI*
Oncorhynchus mykiss I/P L R WC AI
Salmo salar P L R WC N
Salmo trutta fario I/P L R WC N
Salmo trutta trutta P L R WC N
Salvelinus alpinus I/P L R WC AI
Salvelinus fontinalis I/P L R WC AI
Thymallus thymallus I L R WC N
Osmerus eperlanus Ff L-Pe Lm WC N
Esox lucius P F Lm WC N
Abramis ballerus Ff F Lm WC N
Abramis bjoerkna I F-L Lm WC N
Abramis brama O F Lm B N
Abramis sapa I F-L R B N
Alburnoides bipunctatus I L R WC N
Alburnus alburnus I F-L R WC N
Alosa alosa Ff Pe Lm/R WC N
Alosa fallax O Pe Lm/R WC N
Aspius aspius C L R WC N
Barbus barbus I L R B N
Barbus peloponnesius I L R B N
Carassius carassius O F Lm B N
Carassius gibelio O F Lm B A/AI
Chondrostoma nasus H L R B N
Cyprinus carpio I F Lm B AI
Gobio gobio I PS R B N
Gobio kessleri I PS R B N
215
Leucaspius delineatus O F Lm WC N
Leuciscus cephalus P/I L R WC N
Leuciscus idus O F R/Lm WC N
Leuciscus leuciscus I F-L R WC N
Pelecus cultratus I/P Pe R WC N
Phoxinus phoxinus O L R WC N
Pseudorasbora parva I F-L R B A
Rhodeus amarus H OS Lm/R WC N
Romanogobio vladykovi I PS R B N
Rutilus rutilus O F Lm WC N
Scardinius erythrophthalmus H F Lm WC N
Tinca tinca I F Lm B N
Vimba vimba I L R B N
Barbatula barbatula I PS R B N
Cobitis taenia I F R B N
Misgurnus fossilis I F Lm B N
Sabanejewia aurata I F-L R B N
Ameiurus nebulosus I F Lm B A
Silurus glanis C F R B N
Lota lota P/I L-Pe R/Lm B N
Gasterosteus aculeatus I F Lm WC N
Pungitius pungitius I F Lm WC N
Cottus gobio I L R B N
Cottus poecilopus I L R B N
Neogobius fluviatilis I L Lm B A
Neogobius gymnotrachelus I L Lm B A
Neogobius melanostoma I/P L Lm B A
Proterorhinus marmoratus** I L Lm B A
Perccottus glenii I F Lm B A
Gymnocephalus cernuus I F-L Lm WC N
Perca fluviatilis I/P F-L Lm/R WC N
Sander lucioperca P F Lm/R WC N
Ff – filter feeders – odżywiające się przez filtrację;

P – piscivores – drapieżne;
I – invertivores – odżywiające się fauną bezkręgową;
O – omnivores – wszystkożerne;
H – herbivores – roślinożerne;
L − lithophilous – rozród na substracie żwirowym i kamiennym;
F − fitophilous – rozród na substracie roślinnym;
F-L − fito-lithophilous – rozród na substracie roślinnym miękkim lub stałym;
PS − psammophilous – rozród na substracie piaszczystym;
OS − ostracophilous – rozwój ikry w jamie płaszczowej małży;
L-Pe − litho-pelagiophilous - rozród na kamieniach, ikra unoszona z prądem wody;
Pe – pelagophilous – ikra unoszona z prądem wody;
R – reolimnic – ryby preferujące szybki nurt wody;
216
Lm − limnophilic – ryby występujące w wolno płynących wodach;
Wc – water column – ryby toni wodnej (nektoniczne);
B – benthic – ryby przydenne;
N − native species – gatunki rodzime;
A − aliens – gatunki obce; AI - obce pochodzące z zarybień.
* – gatunek rodzimy w zlewni Dunaju;
** – gatunek opisywany obecnie jako Proterorhinus semilunaris
Metoda IBI stosowana będzie dla 4 typów abiotycznych rzek, t.j.: rzeki organiczne (typ 23
i 24), rzeki międzyjeziorne (typ 25) oraz wielkie rzeki nizinne (typ 21). Dla wymienionych
typów rzek opracowano cząstkowe indeksy wskaźnika IBI (Tab. 10). W przypadku rzek
międzyjeziornych (typ 25) z uwagi na różnice w składzie ichtiofauny należało wyodrębnić
dwa podtypy i sporządzić osobne zestawy wskaźników – matryce (Tab. 10): bez ryb łososio-
watych i z rybami łososiowatymi. Kryterium przynależności danej rzeki do jednego z tych
podtypów jest występowanie ryb łososiowatych w próbie. Również dla typu 21 wyróżniono
dwa podtypy rzek: wielkie rzeki nizinne piaszczyste (poniżej 150 m n.p.m., dno z piasz-
czysto-mulistym substratem) oraz wielkie rzeki nizinne żwirowe (powyżej 150 m n.p.m.
o dnie z przewagą substratu żwirowego) i opracowane osobne wskaźniki (Tab. 10). Typ
abiotyczny badanej rzeki ustala się wykorzystując dane zawarte w charakterystyce JCWP,
w której położone jest stanowisko. Do ustalenia podtypu IBI wykorzystuje się informacje
dotyczące wysokości n.p.m. oraz zebrane w terenie dane o charakterze dna rzeki i obecno-
ści ryb łososiowatych w połowie. Schemat działania wskaźnika IBI (Rys. 3) obrazuje zakres
danych wyjściowych, moduły obliczeniowe wskaźnika, uzyskiwane wyniki indeksów oraz
ich syntezę prowadzącą do uzyskania końcowej oceny stanu lub potencjału ekologicznego.
Metoda IBI wymaga do obliczenia wartości wskaźnika zarówno danych o strukturze
ichtiofauny (bogactwo gatunkowe, udział gatunków, udział grup ekologicznych, zagęszczenie
Określenie typu i podtypu
abiotycznego rzeki na
podstawie klasyfikacji Wybór odpowiedniego
abiotycznej JCWP oraz indeksu IBI dla danego
danych o: typu / podtypu rzeki Wartość wskaźnika IBI
– wysokości n.p.m., w punktach – suma
– rodzaju substratu, punktacji 12 wskaźników
– występowaniu ryb (12–60 pkt.) (Tab. 8)
łososiowatych w odłowie
(Tab. 11) Moduł obliczeniowy IBI: Obliczanie wartości 12
arkusz MS Excel stworzony indeksów dla odpowiedniego Klasa stanu
metriksu IBI: przypisanie Wartość wskaźnika IBI / potencjału
w oparciu o przynależność
1, 3 lub 5 pkt. Każdemu zestandaryzowana do ekologicznego
gatunków ryb do grup (gildii)
przedziału 0–1 (suma pkt. według EFI+
Dane połowowe: treoficznych, siedliskowych, wskaźnikowi (Tab. 11, 17)
IBI / 60 pkt.) (Tab. 9)
liczba odłowionych ryb rozrodczych etc. (Tab. 10) oraz
poszczególnych gatunków wykorzystujący odpowiednie
z podziałem na klasy indeksy IBI (Tab. 11, 17),
długości (l.t.) ≤ 150 mm z uwzględnieniem danych
i > 150 mm (Tab. 2) o powierzchni zlewni powyżej
stanowiska (Rys. 4)
Dane o rybach Moduł obliczeniowy IRS_D:

dwuśrodowiskowych: arkusz MS Excel obliczający Wartość wskaźnika IRS_D – jeżeli wynik
poniżej 0,5 – obniżenie oceny EFI+ o jedną Końcowa ocena stanu /
historyczne i aktualne proporcję gatunków
klasę – tylko dla wielkich rzek nizinnych potencjału ekologicznego JCWP
występowanie gatunków występujących obecnie do
typu 21a i 21b (Tab. 9, 11) metodą EFI+ z uwzględnieniem
diadromicznych – tylko dla notowanych historycznie
wskaźnika IRS_D dla rzek typu
wielkich rzek nizinnych
21a i 21b
typu 21a i 21b (Tab. 7, 11)
Rys. 3. Schemat oceny stanu / potencjału ekologicznago z wykorzystaniem wskaźnika IBI. Podano
odniesienia do tabel i rysunków, w których znajdują się szczegółowe informacje dotyczące poszczególnych
etapów kalkulacji wskaźnika
217
lub biomasa ryb, struktura wiel-
kościowa ryb) i niektórych da-
nych dotyczących abiotycznych
cech rzek (powierzchnia dorze-
cza, wysokość n.p.m., spadek,
rodzaj dominującego substratu
dna rzeki), które są uzyskiwane
z dostępnych źródeł (Czarnecka
2005, Geoportal) oraz w trakcie
prowadzonych elektropołowów.
Uwzględniając abiotyczną spe-
cyfikę różnych typów rzek, pod-
stawą działania IBI jest odpo-
wiednio duża liczba punktów po-
łowowych. Dla każdego z wyżej
wymienionych typów rzek spo-
rządzono wskaźniki dobierane
stosownie do abiotycznej i ich-
tiofaunistycznej specyfiki (Tab.
10). Dane o wielkości dorzecza
były wykorzystane do wykreśle- Rys. 4. Zależność między logarytmem powierzchni dorzecza
nia zależności ze wskaźnikami a liczbą gatunków ryb w zespole. Przykład wyznaczania linii
odnoszącymi się do bogactwa maksymalnego bogactwa gatunkowego (LMBG) dla trzech prze-
gatunkowego oraz obfitości ryb działów punktacji IBI
wyrażonej wielkością odłowu na
jednostkę nakładu (catch per unit effort − CPUE). Na podstawie tych zależności wykreślano
linie maksymalnego bogactwa gatunkowego (Rys. 4) i maksymalnej obfitości ryb, które
następnie służyły wyznaczeniu zakresów granic jakości ekologicznej dla poszczególnych
indeksów. Tak postępowano w przypadku rzek z typów 23, 24 i 25, dla których dysponowa-
no odpowiednią liczbą aktualnych stanowisk monitoringowych. W przypadku wielkich rzek
typu 21 dysponowano niewielką liczbą stanowisk, zatem maksymalne zakresy granic boga-
ctwa gatunkowego i CPUE wyznaczano w oparciu o archiwalne dane uzyskane z odłowów
ryb w Wiśle prowadzonych w latach ubiegłych (Prus, Wiśniewolski 2013).
Każda z części wskaźnika IBI posiada trzy zakresy jakości ekologicznej i oceniana jest
odpowiednio trzypunktową skalą, otrzymując 1, 3 lub 5 punktów (Rys. 4). Suma uzyskanej
punktacji poszczególnych 12 wskaźników daje wynik wskaźnika wielometrycznego (multi-
metriksa IBI) w zakresie od 12 do 60 punktów. Ponieważ większość wskaźników biotycznych
przyjmuje wartości w zakresie od 0 do 1 – wynik standaryzuje się do tego przedziału, dzieląc
przez maksymalną liczbę 60 punktów. Zakresy wartości IBI przypisywane są poszczególnym
klasom stanu ekologicznego według opracowanych w tym celu przedziałów (Tab. 8; Karr
1981; Buras i in. 2004).
Dla ekologicznej oceny dużych rzek, oprócz wskaźnika IBI, obliczany jest wskaźnik
dla ryb dwuśrodowiskowych, wyrażony proporcją gatunków notowanych współcześnie do
występujących historycznie, który zaczerpnięto z metody EFI+ (Tab. 7). Wskaźnik ten trak-
towany jest jako dodatkowy składnik oceny stanu środowiska, a uwzględnianie jego wyniku
218
Tabela 10. Metriksy stosowane do obliczania wskaźnika wielometrycznego IBI. Zaznaczono wpływ zmian wartości indeksów na wartość wskaźnika IBI.
Grupy ekologiczne ryb (patrz Tabela 9)
Typ rzeki
Rzeka między- Rzeka między-
Efekt Wielka rzeka Wielka rzeka Rzeka jeziorna typ jeziorna typ
Wskaźniki
wskaźników typ 21a typ 21b organiczna 25a (bez ryb 25b (z rybami
piaszczysty żwirowy typ 23 i 24 łososiowatych) łososiowatymi)
1. Bogactwo zespołu ryb i proporcje gatunkowe (liczba gatunków lub % udział osobników)
Całkowite bogactwo gatunków > + + + + +

Bogactwo gatunków litofilnych > + +
Bogactwo gatunków toni wody > + + + + +
Bogactwo gatunków strefy przydennej > + + + + +
Bogactwo gatunków typowych dla dużych rzek* > +
Wskaźnik wyrównania gatunkowego E > +
% udział gatunków litofilnych > + +
% udział gatunków wskaźnikowych** > +
% udział szczupaka > + + +
% udział płoci < + + +
% udział gatunków eutrofizujących*** < +
% udział łososiowatych > +
2. Proporcje grup troficznych (% osobników)
% udział drapieżnych > + + + + +
% udział względnie drapieżnych > +
% udział odżywiających się bezkręgowcami > + +
% udział względnie drapieżnych i odżywiających
> + + +
się bezkręgowcami
% udział wszystkożernych < +
219
Tabela 10. cd.
220
% udział wszystkożernych z wykluczeniem płoci < + + + +
3. Obfitość i zdrowotność zespołów ryb
% udział osobników z anomaliami i hybryd < + + + + +
Obfitość ryb wyrażona połowem na jednostkę
> + + + + +
CPUE (liczebność na jednostkę powierzchni)
% udział osobników obcych gatunków < + + + + +
> wzrost wartości wskażnika odpowiada wzrostowi wartości wskaźnika IBI;

< wzrost wartości wskaźnika odpowiada spadkowi wartości Wskaźnika IBI;
* sandacz, boleń, brzana, leszcz, sum;
** szczupak, troć, różanka, wzdręga, certa, świnka, głowacz białopłetwy, minóg rzeczny, minóg ukraiński
*** płoć, ukleja, jaź;
CPUE – catch per unit effort – odłów na jednostkę nakładu połowowego;
w końcowej ocenie proponowane jest w analogiczny sposób, jak opisano wyżej dla wskaź-
nika EFI+. W przypadku rzek międzyjeziornych i organicznych uznano, że rola gatunków
dwuśrodowiskowych jest w tych ekosystemach mniej istotna niż w innych typach rzek,
toteż zrezygnowano z zastosowania omawianego dodatkowego wskaźnika.
Obecnie opracowywany jest program komputerowy, który będzie umożliwiał automa-
tyczne obliczanie wskaźnika IBI_PL w oparciu o odpowiednie dane abiotyczne i wyniki
odłowu ryb.
1.5. Opracowanie wyników – metoda EFI+

Metoda EFI+ jest to wielokryterialny wskaźnik oparty na modelu probabilistycznym, od-
wzorowującym warunki referencyjne z uwzględnieniem typologii wód płynących. Warunki
referencyjne zostały określone na podstawie danych połowowych z nieprzekształconych
stanowisk. Stanowiska referencyjne wytypowano z bazy danych w oparciu o analizę kil-
kudziesięciu czynników presji, które zostały określone przez uczestników projektu dla
badanych rzek. W przypadku braku takich stanowisk dla niektórych typów rzek, w celu
określenia referencyjnych zespołów ryb korzystano z danych historycznych i modelowania.
Zróżnicowanie parametrów abiotycznych, które wykazują istotną korelację ze wskaźnikami
(Tab. 12) skutkowało podziałem zgromadzonych w bazie danych stanowisk na dwie katego-
rie rzek: 1) z dominacją ryb łososiowatych i 2) z dominacją ryb karpiowatych.
Swoisty układ warunków abiotycznych wraz z odpowiednim udziałem gatunków wraż-
liwych, charakterystycznych dla rzek z dominacją ryb łososiowatych – tzw. „ST-species”
(Tab. 13) decyduje o zaklasyfikowaniu stanowiska połowowego przez program EFI+ do
odpowiedniego typu (Tab. 14). Klasyfikacja stanowiska do typu Salmonid przy ponad 80%
udziale złowionych osobników z grupy gatunków wymienionych w Tab. 13 i charaktery-
stycznych dla rzek z przewagą ryb łososiowatych warunkach abiotycznych nie wymaga we-
ryfikacji eksperckiej (Tab. 14). Z kolei właściwa klasyfikacja stanowiska do typu Cyprinid,
występuje przy odpowiednim zestawie warunków abiotycznych i udziale gatunków z grupy
charakterystycznych dla rzek z przewagą ryb łososiowatych (Tab. 12), nie przekraczającym
Tabela 11. Zestawienie parametrów abiotycznych wpływających na wartości wskaźnika EFI+ (EFI+
Manual 2009, zmienione). Rozwinięcie nazw wskaźników z nagłówka patrz Tab. 14
Parametr Salmonid Cyprinid

Ni.O2.Intol Ni.Hab.Intol.150 Ric.RH.Par Ni.LITHO
Spadek rzeki + + + +
Pierwotna granulacja substratu + + + +
Syngeomoph1 (zlewnia powyżej
stanowiska, dawna dolina zalewowa, + +
odległość od źródła)
Syngeomoph2 (typ geomorfologiczny,
+ + +
źródło zasilania w wodę)
Średnia temperatura powietrza dla lipca +
Amplituda średnich temperatur powietrza
+ +
dla stycznia i lipca
221
Tabela 12. Lista występujących w Polsce gatunków wrażliwych, charakterystycznych dla rzek z dominacją
ryb łososiowatych (ST-species), (EFI+ Manual 2009)
Gatunki rodzime Gatunki nierodzime

Alburnoides bipunctatus
Coregonus lavaretus
Cottus gobio
Cottus poecilopus
Eudontomyzon mariae
Hucho hucho*
Lampetra planeri
Salvelinus fontinalis
Phoxinus phoxinus
Salmo salar
Salmo trutta fario
Salmo trutta lacustris
Salmo trutta trutta
Thymallus thymallus
20%. Jeżeli występuje rozbieżność między warunkami abiotycznymi a stwierdzonym

w odłowach składem ichtiofauny, niezbędna jest weryfikacja danych i wybór odpowied-
niego wariantu wskaźnika (Cyprinid lub Salmonid) przez użytkownika (Tab. 13). Oznacza
to, że wskaźnik nie jest narzędziem w pełni automatycznym. Od użytkownika wymagana
jest wiedza specjalistyczna, pozwalająca na weryfikację przypisania stanowiska do jednego
z dwóch typów rzek na podstawie danych o warunkach abiotycznych i stwierdzonego w
połowie składu ichtiofauny, w tym w szczególności procentowego udziału gatunków cha-
rakterystycznych dla rzek z dominacją ryb łososiowatych. Jest to bardzo ważne z uwagi na
przyjęcie innych zestawów metryk oraz przedziałów wartości wskaźnika dla różnego typu
rzek (Tab. 8). Program obliczający wskaźnik EFI+_PL skonstruowany jest w ten sposób, że
jako podstawową traktuje kategorię rzek z dominacją ryb łososiowatych (Salmonid), która
jest proponowana przez wskaźnik w zdecydowanej większości kombinacji warunków abio-
tycznych i proporcji gatunków z grupy ST-Species (Tab. 12). Stąd ryzyko błędnego przy-
pisania stanowiska dotyczy w praktyce przede wszystkim kategorii rzek Salmonid (Tab.
13). Weryfikacja klasyfikacji stanowiska opisanego jako „Salmonid” jest konieczna, jeżeli
udział gatunków wrażliwych, charakterystycznych dla rzek z dominacją ryb łososiowatych
(ST-species) jest mniejszy niż 0,5. W takim przypadku, jeśli spełnione są jednocześnie na-
stępujące warunki: 1) pierwotną granulację substratu określono jako: „Organiczny”, „Muł/
glina” lub „Piasek”; 2) spadek rzeki nie przekracza 2,0‰ – należy zmienić proponowaną
przez program klasyfikację na „Cyprinid”. Jeżeli wprowadzona zostanie zmiana klasyfika-
cji stanowiska, konieczne jest przyporządkowanie przez eksperta odpowiedniej klasy stanu/
potencjału ekologicznego zgodnie z przedziałami podanymi w tabeli 8 i zmiana proponowa-
nej wartości w kolumnie „Klasa stanu ekologicznego” (Rys. 2).
Program EFI+ szacuje różnice pomiędzy zespołem referencyjnym ichtiofauny, a wyni-
kiem połowu w oparciu o odpowiednią parę wskaźników (Tab. 14). Składowe wskaźnika
EFI+ wykazują stosunkowo niską korelację wewnętrzną – współczynnik Pearsona poni-
żej 0,65 (EFI+ Manual 2009). Zwraca jednak uwagę znaczny stopień podobieństwa mię-
dzy zestawami gatunków w poszczególnych parach wskaźników (Bady i in. 2009) (Tab.
15). Dla rzek Polski z dominacją ryb łososiowatych w obu indeksach występuje 53%
wspólnych gatunków, natomiast dla rzek z dominacją ryb karpiowatych udział wspólnych
222
Tabela 13. Zestawienie wariantów wyboru opcji wskaźnika: dla rzek z dominacją ryb łososiowatych (Salmonid) i dla rzek z dominacją ryb karpiowatych
(Cyprinid). Podano % gatunków wrażliwych, charakterystycznych dla rzek z dominacją ryb łososiowatych (ST-species, Tab. 12) (Manual 2009, zmienione).
Udział % gatunków wrażliwych, charakterystycznych dla rzek z dominacją ryb łososiowatych (ST-species)
Wstępna (abiotyczna)
klasyfikacja stanowiska
[0% –20%] [20% –50%] [50% –80%] [80% –100%]
Ryzyko błędnej klasyfika-
Ryzyko błędnej klasyfikacji.
Rzeki o warunkach sprzy- cji. Zalecany wskaźnik Salmonid Poprawna klasyfikacja.
Proponowany wskaźnik Sal-
jających występowaniu ryb Proponowany wskaźnik (użytkownik powinien spraw- Wskaźnik Salmonid po-
monid (użytkownik powinien
łososiowatych Salmonid (użytkownik po- dzić klasyfikację) winien być zastosowany
potwierdzić typ rzeki i wybór
(Salmonid type rivers) winien potwierdzić typ rze-
wskaźnika)
ki i wybór wskaźnika)
Wzrost udziału gatunków Wzrost udziału gatunków wraż- Wysokie ryzyko błędnej
wrażliwych z grupy ST-species liwych z grupy ST-species może klasyfikacji.
Rzeki o warunkach sprzy- Poprawna klasyfikacja.
może wynikać z antropopresji. wynikać z silnej antropopresji. Proponowany wskaźnik
jających występowaniu ryb Wskaźnik Cyprinid powi-
Proponowany wskaźnik Sal- Proponowany wskaźnik Sal- Salmonid (użytkownik po-
karpiowatych nien być zastosowany
monid (użytkownik powinien monid (użytkownik powinien winien potwierdzić typ rze-
(Cyprinid type rivers)
potwierdzić typ rzeki i wybór potwierdzić typ rzeki i wybór ki i wybór wskaźnika)
wskaźnika) wskaźnika)
223
Tabela 14. Indeksy stosowane do obliczenia wskaźnika EFI+ dla rzek z dominacją ryb łososiowatych
(Salmonid) i dla rzek z dominacją ryb karpiowatych (Cyprinid) (Manual 2009, zmienione)
Wariant
Symbol wskaźnika Rozwinięcie nazwy metryki – grupy ekologiczne
wskaźnika
Zagęszczenie (liczba osobn. na 100 m2 w jednokrotnym
dominacją ryb
łososiowatych
Ni.O2.Intol elektropołowie) gatunków nie tolerujących deficytów tlenu

Salmonid
Rzeki z
(wymagania >6 mgO2 dm-3).

Ni.Hab.Intol.150 elektropołowie) osobników mniejszych niż 150 mm (l.t.) gatunków
nie tolerujących degradacji siedlisk.
Bogactwo (liczba gatunków w jednokrotnym elektropołowie)
Rzeki z dominacją ryb
Ric.RH.Par ryb wymagających do rozmnażania środowiska lotycznego

karpiowatych
(reoparycznych).
Cyprinid

elektropołowie) gatunków litofilnych (wymagających do składania
Ni.LITHO
ikry twardego substratu: żwiru, skał, głazów, otoczaków różnej
frakcji). Wylęg tych gatunków wykazuje reakcję stresową na
światło.
dla obu wskaźników gatunków wynosi 57%. Występowanie danego gatunku w obydwu
wskaźnikach dla rzek z dominacją ryb łososiowatych, skutkuje większym wpływem jego
liczebności na uzyskany wynik wskaźnika niż w przypadku gdy gatunek uwzględniony jest
w jednym indeksie. Dla rzek z dominacją ryb karpiowatych występuje jeszcze silniejsza za-
leżność, gdyż jeden z indeksów (Ric.RH.Par) bierze pod uwagę obecność gatunku, a drugi
jego liczebność.
1.5.1. Parametry jakościowe zastosowane w metodzie EFI+

Metriksy wskaźnika EFI+ zostały określone na podstawie funkcjonalnych grup gatunków
(gildii), odwzorowujących główne cechy ekologiczne i biologiczne zespołów ryb (Tab. 14).
Wskaźnik Ric.RH.Par, służący do oceny rzek z dominacją ryb karpiowatych, ma charakter
jakościowy, ponieważ dotyczy bogactwa gatunkowego (liczby gatunków) ryb wymagają-
cych do rozrodu środowiska lotycznego (wartki prąd wody). W warunkach Polski występu-
ją 34 gatunki ryb i minogów o cechach ekologicznych charakterystycznych dla tego wskaź-
nika. Spośród gatunków rodzimych 15 należy do rodziny karpiowatych, 6 – do łososiowa-
tych, 4 – do minogowatych 2 – do jesiotrowatych i 2 do głowaczowatych. W indeksie tym
znajduje się także 5 gatunków wsiedlonych i inwazyjnych (Tab. 15).
1.5.2. Parametry ilościowe zastosowane w metodzie EFI+

Dwa indeksy wskaźnika EFI+ (Ni.O2.Intol, Ni.LITHO) odnoszą się do zagęszczeń osob-
ników (liczba osobników na 100 m2 stanowiska) gatunków wrażliwych na niedobory tlenu
i gatunków litofilnych, mają więc charakter ilościowy. W ichtiofaunie Polski wstępuje 25
gatunków charakterystycznych we wskaźniku Ni.O2.Intol, wykorzystywanym do oceny
rzek z dominacją ryb łososiowatych. Spośród gatunków rodzimych: 10 należy do rodziny
224
Tabela 15. Lista występujących w Polsce gatunków uwzględnionych przez metryki wskaźnika EFI+. Gatunki
wsiedlone i inwazyjne zaznaczono czcionką wytłuszczoną, gatunki nie należące do charakterystycznych
dla rzek z dominacją ryb łososiowatych podkreślono
Indeksy składowe wskażnika EFI+ (patrz Tab. 14)
Ni.O2.Intol Ni.Hab.Intol.150 Ric.RH.Par Ni.LITHO
Alburnoides bipunctatus Abramis ballerus Abramis sapa Abramis ballerus
Aspius aspius Acipenser oxyrinchus Acipenser oxyrinchus Abramis sapa
Barbus cyclolepis Acipenser sturio Acipenser sturio Acipenser oxyrinchus
Barbus peloponnesius Alburnoides bipunctatus Alburnoides bipunctatus Acipenser sturio
Chondrostoma nasus Barbus barbus Alosa alosa Alburnoides bipunctatus
Coregonus lavaretus Barbus cyclolepis Alosa fallax Aspius aspius
Cottus gobio Barbus peloponnesius Aspius aspius Barbatula barbatula
Cottus poecilopus Chondrostoma nasus Barbus barbus Barbus barbus
Eudontomyzon mariae Coregonus lavaretus Barbus cyclolepis Barbus cyclolepis
Gobio gobio Cottus gobio Barbus peloponnesius Barbus peloponnesius
Wskaźnik dla rzek z dominacją ryb łososiowatych (Salmonid Index)
Gobio kesslerii Cottus poecilopus Wskaźnik dla rzek z dominacją ryb karpiowatych (Cyprinid Index) Chondrostoma nasus Chondrostoma nasus
Hucho hucho Eudontomyzon mariae Cottus gobio Coregonus albula
Lampetra planeri Eupallasella perenurus Cottus poecilopus Coregonus lavaretus
Ctenopharyngodon
Lota lota Gobio kesslerii Coregonus peled
idella
Oncorhynchus mykiss Hucho hucho Eudontomyzon mariae Eudontomyzon mariae
Pelecus cultratus Lampetra fluviatilis Gobio gobio Hucho hucho
Phoxinus phoxinus Lampetra planeri Gobio kesslerii Lampetra fluviatilis
Proterorhinus
Misgurnus fossilis Hucho hucho Lampetra planeri
marmoratus
Hypophthalmichthys
Romanogobio vladykovi Phoxinus phoxinus Leuciscus cephalus
molitrix
Proterorhinus
Salmo salar Lampetra fluviatilis Leuciscus leuciscus
marmoratus
Salmo trutta fario Rhodeus amarus Lampetra planeri Lota lota
Neogobius
Salmo trutta lacustris Salmo salar Leuciscus cephalus
melanostomus
Salmo trutta trutta Salmo trutta fario Leuciscus leuciscus Oncorhynchus mykiss
Salvelinus fontinalis Salmo trutta lacustris Oncorhynchus mykiss Osmerus eperlanus
Thymallus thymallus Salmo trutta trutta Petromyzon marinus Petromyzon marinus
Salvelinus fontinalis Romanogobio vladykovi Phoxinus phoxinus
Thymallus thymallus Salmo salar Salmo salar
Tinca tinca Salmo trutta fario Salmo trutta fario
Umbra krameri Salmo trutta lacustris Salmo trutta lacustris
Vimba vimba Salmo trutta trutta Salmo trutta trutta
Salvelinus fontinalis Salvelinus fontinalis
Salvelinus alpinus Thymallus thymallus
Thymallus thymallus Vimba vimba
Vimba vimba
225
karpiowatych, 7 – do łososiowatych, 2 – do minogowatych, 2 do głowaczowatych i 1 do
dorszowatych. W wskaźniku tym znajdują się również 3 gatunki wsiedlone i inwazyjne,
natomiast 2 gatunki spośród rodzimych nie są w warunkach Polski charakterystyczne dla
rzek z dominacją ryb łososiowatych (Tab. 15). Wskaźnik Ni.LITHO służy do oceny rzek
z dominacją ryb karpiowatych. Uwzględnia ona 33 gatunki występujące w Polsce. Spośród
gatunków rodzimych 12 należy do rodziny karpiowatych, 8 – do łososiowatych, 4 do mino-
gowatych, 2 do jesiotrowatych oraz po 1 do: przylgowatych, dorszowatych i stynkowatych.
W indwksie tym znajdują się też 4 gatunki wsiedlone i inwazyjne (Tab. 15). Z kolei indeks
(Ni.Hab.Intol.150) odnosi się do zagęszczenia ryb w klasie długości całkowitej do 150 mm
nie tolerujących degradacji siedlisk, wobec czego łączy ona cechy wskaźnika ilościowego
z informacją o strukturze wielkościowej i pośrednio – wiekowej zespołu ichtiofauny. Jest
on wykorzystywany do oceny rzek z dominacją ryb łososiowatych. Wskaźnik ten obejmuje
30 gatunków występujących w Polsce. Wśród gatunków rodzimych 14 należy do rodziny
karpiowatych, 7 – do łososiowatych, 3 do minogowatych, 2 do jesiotrowatych i 1 do kozo-
watych. We wskażniku tym znajdują się 3 gatunki wsiedlone i inwazyjne, zaś 5 gatunków
spośród rodzimych nie jest charakterystycznym składnikiem ichtiofauny dla rzek z domina-
cją ryb łososiowatych (Tab. 15).
1.5.3. Ocena stanu/potencjału ekologicznego rzeki w oparciu o wskaźnik EFI+

W celu zobrazowania oceny stanu środowiska z zastosowaniem wskaźnika EFI+ wyko-
rzystano stanowiska odłowione w 2009 r. w zlewni rzeki Wel (Prus i in. 2011), dla których
określono stan lub potencjał ekologiczny.
Do typu Cyprinid przypisano stanowiska: Kiełpińska_Struga_1, Wel_Wenecja i Płośni-
czanka_Łąka, które charakteryzowały się warunkami abiotycznymi i strukturą ichtiofauny
odpowiednimi dla rzek z dominacją ryb karpiowatych (Rys. 5). Stanowisko Kiełpińska_Stru-
ga_1 zostało zakwalifikowane do 3 klasy stanu ekologicznego (umiarkowany). W odłowie na
tym stanowisku dominował okoń, subdominantem była koza, występowały także: szczupak,
pstrąg potokowy, głowacz białopłetwy, minóg strumieniowy i cierniczek. O wyniku oceny
tego stanowiska zadecydowała silna dominacja gatunku eurytopowego – okonia. Stanowisko
Płośniczanka_Łąka otrzymało 5 klasę stanu ekologicznego (zły). W odłowie silnie dominował
okoń (87% złowionych ryb), co zadecydowało o niskiej ocenie stanowiska. Niewielki udział
miały: szczupak, śliz i ciernik. Ponieważ JCWP rzeki Wel należy do wód silnie zmienionych,
oceniany jest jej potencjał ekologiczny. Został on określony jako odpowiadający 4 klasie (sła-
by). W odłowie dominowały: różanka i płoć, subdominantem był: kiełb, licznie występowały:
ciernik, koza, okoń, piekielnica, wzdręga. Odnotowano także obecność: szczupaka, krąpia,
jazia, klenia, jelca i uklei. O wyniku oceny zadecydowała silna dominacja (blisko 70%) płoci
i różanki – gatunków nie występujących we wskaźnikach dla rzek typu Cyprinid.
Do typu Salmonid przyporządkowano stanowiska: Wel_Jakubkowo, Kiełpińska_Stru-
ga_2 oraz Katlewska_Struga_2 (Rys. 5). Dla stanowiska w silnie zmienionej JCWP na rzece
Wel określono potencjał ekologiczny w klasie 2 (dobry). W odłowie dominowała piekiel-
nica, subdominantem był kiełb, odnotowano również obecność: jelca, pstrąga potokowe-
go, płoci, klenia, szczupaka, okonia, głowacza białopłetwego oraz jazia. Wysoka wartość
wskaźnika EFI+ podyktowana była 85% udziałem w odłowie ryb gatunków uwzględnia-
nych przez wskaźniki dla rzek typu Salmionid, przy czym aż 65% ryb należało do gatunków
226
Rys. 5. Ocena metodą EFI+ stanu ekologicznego (S) i potencjału ekologicznego (P) wybranych stanowisk
w zlewni rzeki Wel. Zastosowano kod barwny dla klas stanu lub potencjału ekologicznego zgodny
z zapisami RDW
wymienionych w obu wskaźnikach. Dla kolejnych stanowisk określano klasę stanu ekolo-
gicznego. Stanowisko Kiełpińska_Struga_2 zakwalifikowano do klasy 3 (umiarkowany).
W odłowie odnotowano 6 gatunków. Dominował pstrąg potokowy, subdominantami były
okoń i głowacz białopłetwy, występowały również: minóg strumieniowy, szczupak i cierni-
czek. Taki skład ichtiofauny, z 73% udziałem gatunków uwzględnianych przez oba indeksy
dla rzek typu Salmonid, skutkował dość wysoką wartością wskaźnika EFI+, odpowiadającą
górnemu przedziałowi dla 3 klasy stanu ekologicznego (umiarkowany). Na wynik oceny
istotny wpływ miał znaczący udział okonia w połowie. Stanowisko Katlewska_Struga zo-
stało sklasyfikowane w 5 klasie stanu ekologicznego (zły). Wynika to z bardzo ubogiego
składu i niskiej liczebności zespołu ryb: złowiono 3 karasie zwyczajne i 2 cierniki. Przy
takich wynikach połowu ocena stanu ekologicznego wskaźnikiem EFI+ musi być trakto-
wana ostrożnie, gdyż metoda zakłada odłowienie co najmniej 30 osobników ze stanowiska.
O przynależności stanowiska do typu Salmonid zadecydowały w tym przypadku wyłącznie
warunki abiotyczne, w szczególności spadek rzeki wynoszący 4,5‰.
Spośród ryb dwuśrodowiskowych do rzeki Wel wstępowały historycznie z Wisły przez
Drwęcę węgorz i troć wędrowna. Obecnie migracja tych gatunków w górę Drwęcy jest
utrudniona przez istniejące jazy w miejscowości Lubicz, zaś w górę rzeki Wel – przez jazy
w miejscowościach: Bratian, Kaczek, Lorki i Trzcin, jednak piętrzenia te posiadają przynaj-
mniej częściowo sprawne przepławki. Wędrówkę ryb dwuśrodowiskowych uniemożliwia jaz
w miejscowości Kurojady, w km 38 rzeki Wel, z niefunkcjonującą przepławką. Ponieważ ba-
dane stanowiska: Wel_Jakubkowo i Wel_Wenecja zlokalizowane były poniżej km 38 można
przyjąć, że oba historycznie występujące gatunki ryb wędrownych są nadal obecne w bada-
nej rzece, gdyż mają możliwość dotarcia do niej drogą naturalną. Daje to wartość wskaźnika
dla ryb dwuśrodowiskowych równą 1, która nie wpływa na wynik oceny EFI+. W przypadku
stanowisk Kiełpińska_Struga_1 i 2 oraz Katlewska_Struga jedynym gatunkiem wędrownym
227
był historycznie węgorz, wstępujący przez te dopływy rzeki Wel do jezior Kiełpińskiego
i Hartowieckiego. Jego docieranie w sposób naturalny do Kiełpińskiej Strugi jest współ-
cześnie nadal możliwe, gdyż uchodzi ona do rzeki Wel poniżej niedrożnego dla wędrówek
ryb jazu w Kurojadach i nie jest przegrodzona. Skutkuje to analogicznym wynikiem wskaź-
nika dla ryb dwuśrodowiskowych, jak dla rzeki Wel. Również Katlewska Struga uchodzi
do drożnego dla migracji ryb odcinka rzeki Wel, jednak jaz w miejscowości Grodziczno
stanowi barierę migracyjną dla ryb, co skutkuje oceną wskaźnika IRS_D równą 0. Oceny
EFI+ dla tej rzeki nie obniża się jednak, gdyż została ona sklasyfikowana w 5 klasie stanu
ekologicznego. W przypadku rzeki Płośniczanki brak jest informacji o historycznym wystę-
powaniu gatunków dwuśrodowiskowych, toteż wskaźnika IRS_D nie stosuje się.
Ocena wskaźnika EFI+ dla obu typów rzek (Salmonid i Cyrrinid) uzależniona jest od
obecności i udziału w odłowie gatunków o wysokich wymaganiach środowiskowych – ste-
nobiontów, tj. ryb reofilnych i litofilnych, gatunków o wysokich wymaganiach tlenowych
i siedliskowych. Zwiększony udział mniej wymagających gatunków – eurytopowowych,
jak np. płoć czy okoń, nie uwzględnianych w żadnym wskaźniku multimetriksa, skutkuje
obniżeniem oceny stanu środowiska. W przypadku analizowanych stanowisk niską ocenę
(4 i 5 klasa) uzyskały: przekształcony odcinek rzeki Wel (Wel_Wenecja), uregulowana, wy-
prostowana i przegrodzona jazami rzeka Płośniczanka (Płośniczanka_Łąka) oraz niemal
pozbawiona ryb rzeka Katlewska Struga. Naturalny odcinek rzeki Wel (Wel_Jakubkowo)
uzyskał wysoką ocenę EFI+, również w niewielkim stopniu przekształcona rzeka Kieł-
pińska Struga dla dwóch stanowisk uzyskała 3 klasę stanu ekologicznego. Wskazuje to na
adekwatne wyniki oceny wskaźnikiem EFI+ dla stopnia antropogenicznego przekształcenia
omawianych ekosystemów rzecznych.
1.6. Opracowanie wyników – metoda IBI

Multimetriks IBI składa się z 12 wskaźników określających biologiczny stan ichtiofauny,
w oparciu o grupy ekologiczne gatunków ryb (Tab. 9). Wskaźniki te zebrane są w 3 kate-
gorie (Tab. 10):
• Bogactwo zespołu ryb i proporcje gatunkowe;
• Proporcje grup troficznych;
• Obfitość i zdrowotność zespołów ryb.
Wskaźnik IBI jest obliczany dla następujących typów rzek:
• Typ 21a wielkie rzeki nizinne z dnem piaszczystym, zlewnia >10 000 km2;
• Typ 21b wielkie rzeki nizinne z dnem żwirowym – zlewnia >10 000 km2;
• Typ 23 rzeki nizinne organiczne – zlewnia <100 km2;
• Typ 24 rzeki nizinne organiczne – zlewnia 100–10 000 km2;
• Typ 25a rzeki śródjeziorne bez ryb łososiowatych – zlewnia <10 000 km2;
• Typ 25b rzeki śródjeziorne z obecnością ryb łososiowatych – zlewnia <10 000 km2.
Dla wymienionych typów rzek wybrano po 12 specyficznych wskaźników, które przed-
stawiono w 3 kategoriach (Tab. 10). Wyliczone wartości poszczególnych indeksów otrzy-
mują punktację jakości: 5 – stan bardzo dobry (zbliżony do spodziewanych wartości w rze-
ce nieprzekształconej); 3 – stan dostateczny (odbiegający umiarkowanie od spodziewanych
wartości); 1 – stan słaby (mocno odbiegający od spodziewanych wartości). Granice wartości
228
tych wskaźników dla każdej kategorii punktacji, sporządzone na podstawie zbioru danych
monitoringowych z rzek różnych regionów Polski, określone są jako modelowe i stanowią
podstawę działania wskaźnika IBI.
Dla rzek międzyjeziornych i organicznych, typ 23, 24, i 25 o znacznie zróżnicowanej
powierzchni zlewni (zakres od <100 do 10 000 km2), wartości odpowiadające 1, 3 lub 5
punktom dla wartości wskaźników dotyczących bogactwa gatunkowego oraz wielkości od-
łowu na jednostkę nakładu połowowego (CPUE) wyznacza się w funkcji wielkości zlew-
ni. Duża liczba stanowisk połowowych, stanowiących punkty tych zależności, pozwoliła
na ich wykreślenie i wyznaczenie linii maksymalnego bogactwa gatunkowego oraz linii
maksymalnego CPUE. Linie te wykreślane są tak aby 95% danych z analizowanej grupy
stanowisk znalazło się poniżej linii (Rys. 4). Przestrzeń pod linią maksymalnego bogactwa
tworzy powierzchnię trójkąta prostokątnego (100%), która zostaje podzielona na trzy równe
części i każdej z tych części przypisana jest punktacja: powyżej 67% powierzchni danych
– 5 pkt.; od 33–67% powierzchni danych – 3 pkt.; poniżej 33% powierzchni danych – 1 pkt.
(Karr 1981; Karr i in. 1986; Buras i in. 2004). Metoda ta jest obecnie przystosowywana
do wykorzystania w programie komputerowym do obliczania wskaźnika IBI (Prus, Wiś-
niewolski 2013). Dla wielkich rzek nizinnych (typ 21) zastosowano inną metodę, gdyż ze
względu na zbyt małą liczbę danych oraz niewielką zmienność powierzchni dorzecza, nie
było możliwe wykreślenie zależności liczby gatunków od wielkości zlewni. Za podstawę
wyznaczenia punktów ekologicznego stanu badanych stanowisk przyjęto archiwalne dane
ichtiofaunistyczne z Wisły, z badań prowadzonych w latach 1997–2001 na najmniej prze-
kształconych odcinkach rzeki i potraktowano je jako wartości kalibracyjne dla wskaźnika
IBI. Do wyznaczenia wartości i zakresów odpowiadających ocenie 1, 3 lub 5 punktów IBI
dla pozostałych wskaźników, dotyczących m. in. zdrowotności ryb, udziału grup ekologicz-
nych, występowania gatunków charakterystycznych, wskaźnikowych i obcych, wykorzy-
stano dostępne dane literaturowe oraz wyniki ze stanowisk referencyjnych i kalibracyjnych
dla odpowiednich typów rzek.
1.6.1. Parametry jakościowe zastosowane w metodzie

Do kryteriów oceny o charakterze jakościowym zalicza się 5 pierwszych wskaźników wy-
mienionych w grupie „Bogactwo zespołu ryb i proporcje gatunkowe” (Tab. 10). Indeks
„Całkowite bogactwo gatunków” odzwierciedla ogólne zróżnicowanie zespołu ichtiofauny,
kolejne: „Bogactwo gatunków litofilnych”, „Bogactwo gatunków toni wody” i „Bogactwo
gatunków strefy przydennej” odnoszą się do grup ekologicznych związanych z rozrodem
i preferencjami siedliskowymi, zaś kolejny wskaźnik służący do oceny stanu środowiska
wielkich rzek nizinnych piaszczystych, obejmuje bogactwo gatunków typowych dla du-
żych rzek, takich jak: sandacz (Sander lucioperca), boleń (Aspius aspius), brzana (Barbus
barbus), leszcz (Abramis brama) i sum (Silurus glanis). Kolejny wskaźnik jakościowy,
wykorzystywany w metodzie IBI dla wielkich rzek żwirowych, to wyrównanie gatunko-
we Pielou J (Głowaciński 1996). Odzwierciedla on proporcjonalność zespołu ichtiofauny
i wykazuje niższe wartości w przypadku znacznej dominacji pojedynczych gatunków.
229
1.6.2. Parametry ilościowe zastosowane w metodzie
W metodzie IBI wykorzystywany jest szereg kryteriów opartych na proporcjach ilościo-
wych, tzn. udziale osobników należących do poszczególnych gatunków lub grup ekologicz-
nych. Należą do nich następujące wskaźniki z grupy „Bogactwo zespołu ryb i proporcje
gatunkowe” (Tab. 10): % udział gatunków litofilnych (Tab. 9), % udział szczupaka (Esox
lucius), % płoci (Rutilus rutilus), % udział ryb łososiowatych. Dla wielkich rzek nizin-
nych wykorzystywany jest ponadto % udział gatunków wskaźnikowych, do których należą:
szczupak, troć wędrowna (Salmo trutta trutta), różanka (Rhodeus amarus), wzdręga (Scar-
dinius erythrophthalmus), certa (Vimba vimba), świnka (Chondrostoma nasus), głowacz
białopłetwy (Cottus gobio), minóg rzeczny (Lampetra fluviatilis) oraz minóg ukraiński (Eu-
dontomyzon mariae). Z kolei dla wielkich rzek wyżynnych zastosowano indeks oparty o %
udziału gatunków eutrofizujących, do których zaliczono: płoć, ukleję (Alburnus alburnus)
i jazia (Leuciscus idus). Wymienione wskaźniki odzwierciedlają proporcje osobników na-
leżących do poszczególnych grup ekologicznych, czy taksonów o charakterze wskaźniko-
wym w zespole ichtiofauny. Należy zwrócić uwagę, że większy udział niektórych grup czy
gatunków (np. ryb łososiowatych), przekłada się na wzrost wartości wskaźnika, a dla nie-
których indeksów zależność jest odwrotna – np. wzrost udziału gatunków eutrofizujących,
czy udziału płoci powoduje zmniejszenie wartości wskaźnika IBI (Tab. 10).
W kategoriach: „Proporcje grup troficznych” i „Obfitość i zdrowotność zespołów ryb”
oraz „Obecność obcych gatunków” wszystkie wskaźniki multimetriksa IBI mają charakter
ilościowy, gdyż opierają się na proporcjach osobników poszczególnych gatunków lub ich
grup. Druga grupa wskaźników odnosi się do struktury troficznej zespołu ichtiofauny, przy
czym na wzrost wartości IBI dla odpowiednich typów rzek wpływa większy udział gatun-
ków drapieżnych, względnie drapieżnych i odżywiających się bezkręgowcami, zaś zwięk-
szony udział gatunków wszystkożernych przekłada się na obniżenie wartości wskaźnika
(Tab. 10). Ostatnia kategoria wskaźników odnosi się do stanu zdrowotnego populacji ryb,
udziału gatunków obcych (Tab. 9) oraz ogólnej liczebności lub biomasy zespołu ichtiofau-
ny w odniesieniu do jednostki nakładu połowowego (CPUE). W grupie tej jedynie wzrost
wartości CPUE przekłada się na wyższą ocenę wskaźnika IBI, podczas gdy zarówno zwięk-
szenie udziału hybryd i osobników z anomaliami, jak też udziału gatunków obcych skutkuje
obniżeniem wyniku IBI (Tab. 10).
1.6.3. Ocena środowiska z wykorzystaniem wskaźnika IBI

Jako przykład oceny stanu środowiska z wykorzystaniem metody IBI wybrano wielkie rzeki
nizinne piaszczyste, dla których opracowane zostały już szczegółowe kryteria punktacji po-
szczególnych wskaźników (Tab. 16). Dla wyznaczenia wartości punktacji pierwszych czte-
rech indeksów IBI wykorzystano dane kalibracyjne z Wisły (z lat 1997–2001) i przełożono na
zakresy liczby gatunków. W ten sposób wyznaczono zakresy bogactwa gatunkowego wyrażo-
ne liczbą gatunków w kolejnych punktacjach wskaźników: „Całkowite bogactwo gatunków”,
„Bogactwo gatunków toni wody”, „Bogactwo gatunków strefy przydennej” i „Bogactwo ga-
tunków typowych dla wielkich rzek” (Tab. 16). Ostatnie dwa wskaźniki w 1 kategorii, stano-
wią: „Udział % gatunków wskaźnikowych”, czyli takich, których ubytek wskazuje na zmiany
jakości środowiska rzeki oraz „Udział % płoci”. Płoć stanowi dominujący gatunek w wodach
230
nizinnych i jej nadmierna liczebność wynika często z małego udziału lub braku gatunków
drapieżnych. Druga kategoria wskaźników określa proporcje grup troficznych w zespole ryb
(Tab. 16). Zastosowane tu indeksy dotyczą udziału: ryb drapieżnych, grupy gatunków, któ-
rych dominującym pokarmem jest fauna bezkręgowa oraz grupy gatunków wszystkożernych
(patrz Tab. 9). Udział grupy wszystkożernych jest obliczony z wykluczeniem płoci, ponieważ
stanowiła ona kluczowy gatunek umieszczony w pierwszej kategorii wskaźników. Punktację
IBI określono dla tej grupy wskaźników w oparciu o dane literaturowe i stanowiska kali-
bracyjne z Wisły. Trzecia kategoria indeksów odnosi się do stanu zdrowotności i obfitości
zespołu ryb. Przyjęto, że gdy pogarsza się stan środowiska, brakuje siedlisk żerowiskowych
i rozrodczych, wskutek tego w zespole ryb spada stan zdrowotności, pojawiają się hybrydy,
spada obfitość ryb a w miejsce rodzimej ichtiofauny wkraczać mogą gatunki obce. Założenia
te znalazły odzwierciedlenie w doborze wskaźników IBI w tej grupie (Tab. 16), w których
uwzględniono: obfitość ichtiofauny (mierzoną CPUE), udział osobników z anomaliami i hy-
bryd oraz udział osobników gatunków obcych (patrz Tab. 9). Przedziały wartości wskaźni-
ków dla punktacji IBI ustalono tu analogicznie jak dla grupy drugiej.
Prezentowane przykładowe wyniki dla wielkich rzek nizinnych dotyczą stanowisk: Wi-
sła_Ciechocinek, Wisła_Latków, Bug_Szumin, Narew_Nowogród i Narew_Dyszobaba, dla
których obliczono wskaźnik IBI i wskaźnik IRS_D oraz podano ocenę końcową stanu albo
potencjału ekologicznego (Rys. 6). Na stanowisku Wisła_Ciechocinek odłowiono 892 ryby
należące do 16 gatunków. Zdecydowanie dominowała ukleja (58% złowionych osobników),
subdominantem była płoć (16%). Dość licznie występowały jaź i okoń, natomiast gatunki
obce z rodziny babkowatych stanowiły blisko 5%. Znaczny udział płoci i uklei, bardzo
nieliczne występowanie ryb drapieżnych, gatunków wskaźnikowych dla wielkich rzek oraz
Rys. 6. Ocena metodą IBI stanu ekologicznego (S) i potencjału ekologicznego (P) wybranych stanowisk
na wielkich rzekach nizinnych piaszczystych. Zastosowano kod barwny dla klas stanu lub potencjału
ekologicznego zgodny z zapisami RDW. Drugi z pary słupków przedstawia wartość wskaźnika IRS_D
oceniającego występowanie ryb dwuśrodowiskowych: kolor niebieski – wartość ≥ 0,5, brak wpływu na
ocenę końcową, kolor czerwony – wartość < 0,5, ocena końcowa obniżona o 1 klasę. Ocenę końcową stanu
albo potencjału ekologicznego podano w polach nad słupkami
231
Tabela 16. Wskaźnik wielometryczny IBI dla wielkich rzek nizinnych piaszczystych (typ abiotyczny nr
21a, powierzchnia zlewni >10 000 km2, wysokość <150 m n.p.m., dominujący substrat denny: piasek, muł,
glina, ił). Podano zakresy wartości wskaźników, jakim przypisywana jest określona punktacja IBI
Wskaźniki – Typ 21 – wielkie rzeki nizinne Efekt Punkty IBI

piaszczyste wskaźnika 5 3 1
1. Bogactwo zespołu ryb i proporcje gatunkowe (liczba gatunków lub % udział osobników)
Całkowite bogactwo gatunków > >23 11–23 <11
Bogactwo gatunków toni wody > >11 5–11 <5
Bogactwo gatunków strefy przydennej > >10 5–10 <5
Bogactwo gatunków typowych dla dużych rzek* > >3 2–3 <2
% udział gatunków wskaźnikowych** > >30 10–29 <10
% udział płoci < <40 40–65 >65

2. Proporcje grup troficznych (% osobników)
% udział drapieżnych > >20 9–20 <9
% udział odżywiających się bezkręgowcami > >25 10–25 <10
% udział wszystkożernych z wykluczeniem płoci < <15 15–25 >25

3. Obfitość i zdrowotność zespołów ryb
% udział osobników z anomaliami i hybryd < <1 1–5 >5
Obfitość ryb CPUE (osobników 100 m-2) > >100 49–99 0–48
% udział osobników obcych gatunków < <1 1–5 >5
> – wzrost wartości indeksu odpowiada wzrostowi wartości wskaźnika IBI

< – wzrost wartości indeksu odpowiada spadkowi wartości wskaźnika IBI
* – sandacz, boleń, brzana, leszcz, sum
** – szczupak, troć, różanka, wzdręga, certa, świnka, głowacz białopłetwy, minóg rzeczny, minóg ukraiński
liczne występowanie gatunków obcych przyczyniły się do oceny stanowiska w 3 klasie po-
tencjału ekologicznego. Położenie poniżej zapory we Włocławku, w odcinku Wisły o pełnej
drożności do morza, powoduje, że jedynym taksonem spośród notowanych historycznie ryb
dwuśrodowiskowych, którego nie można uznać za występujący obecnie w tym odcinku Wi-
sły jest jesiotr (Acipenser sturio i Acipenser oxyrinchus). Drugi z wymienionych gatunków
znajduje się wprawdzie aktualnie w początkowej fazie restytucji w systemie Wisły, jednak
jeszcze nie powraca do rzeki ze względu na długi cykl życiowy. Skutkowało to wysoką
wartością wskaźnika IRS_D, stąd ocena końcowa jest równa ocenie IBI (Rys. 6). Stanowi-
sko Wisła_Latków położone jest w środkowym biegu Wisły, nieco powyżej ujścia Pilicy.
W odłowie obejmującym 751 ryb należących do 14 gatunków zdecydowanie dominowały
obce gatunki z rodziny babkowatych (30% złowionych ryb). Wśród gatunków rodzimych
dominatem był kleń (25%), subdominantami były kiełb i płoć, a licznie występowały też
232
ukleja i jaź. O dość niskiej ocenie stanowiska (3 klasa stanu ekologicznego) zadecydowała
niewielka liczba gatunków, dominacja babkowatych, znaczny udział płoci i uklei (łącznie
24%) oraz bardzo nieliczne występowanie ryb drapieżnych i gatunków wskaźnikowych dla
wielkich rzek. Wskaźnik IRS_D uzyskał wartość powyżej 0,5, ze względu na częściową
drożność przepławki przy zaporze we Włocławku (będącej jedyną przegrodą na szlaku do
morza) i wobec tego nie wpłynął na obniżenie oceny końcowej stanowiska (Rys. 4). Sta-
nowisko Bug_Szumin, położone jest w dolnym biegu Bugu, powyżej Wyszkowa. W od-
łowie stwierdzono 917 ryb należących do 17 gatunków. Silnie dominowała ukleja (60%
złowionych ryb), subdominantom był krąp (12%), mniej licznie występowały: płoć, kleń,
koza, okoń i jelec. Gatunki obce, reprezentowane przez 2 gatunki z rodziny babkowatych
i trawiankę były niezbyt liczne (2,5%). Ocena stanowiska w 3 klasie wskaźnika IBI spowo-
dowana jest podobnymi proporcjami grup ekologicznych, jak w przypadku stanowiska Wi-
sła_Ciechocinek. Jednak poniżej stanowiska na Bugu znajdują się dwie przegrody migra-
cyjne: we Włocławku i w Dębem, z których druga jest całkowicie nieprzekraczalna dla ryb
wędrownych. Jedynym gatunkiem dwuśrodowiskowym, który można uznać za występujący
obecnie w Bugu jest węgorz, utrzymujący się wyłącznie dzięki zarybieniom. Wobec tego
ocena wskaźnika IRS_D dla omawianego stanowiska jest niska (0,25), co skutkuje obniże-
niem końcowej oceny stanu ekologicznego do 4 klasy (Rys. 6). Na stanowisku Narew_No-
wogród, położonym w środkowym biegu Narwi, poniżej ujścia Pisy, odłowiono 579 ryb
należących do 12 gatunków. Zdecydowanym dominantem był krąp (41% złowionych ryb),
subdominantami były okoń (24%) i płoć (23%), mniej licznie występował szczupak (7%).
Jedynym gatunkiem obcym była babka szczupła, występująca bardzo nielicznie (<1%).
Ocena stanowiska w 3 klasie IBI podyktowana była niewielką liczbą gatunków, dominacją
ryb wszystkożernych oraz niskim udziałem gatunków drapieżnych i wskaźnikowych dla
wielkich rzek. Ze względu na analogicznie jak w Bugu ograniczone warunki migracji ryb
dwuśrodowiskowych i identyczną wartość wskaźnika IRS_D, ocena końcowa omawianego
stanowiska została obniżona do 4 klasy potencjału ekologicznego. Stanowisko Narew_Dy-
szobaba położone jest na Narwi poniżej Ostrołęki. Odłowiono na nim 332 ryby należące do
18 gatunków. Silnie dominowała płoć (46% złowionych ryb), subdominantami były krąp
(17%) i okoń (14%), mniej licznie występowały miętus i jaź. Obce gatunki z rodziny babko-
watych stanowiły ponad 5% liczby ryb. Niska ocena IBI, odpowiadająca 4 klasie stanu eko-
logicznego, wynika tu z niewielkiej liczby złowionych osobników (niska wartość CPUE),
silnej dominacji płoci, niewielkiego udziału gatunków drapieżnych i charakterystycznych
dla wielkich rzek oraz znacznego udziału gatunków obcych. Również w przypadku tego
stanowiska ocena końcowa została obniżona do klasy 5 stanu ekologicznego, ze względu
na niską wartość wskaźnika IRS_D, wynikającą z tych samych przyczyn jak dla stanowiska
na Bugu.
Wyniki oceny stanu środowiska wielkich rzek nizinnych, uzyskane z wykorzystaniem
metody IBI uzupełnionej o wskaźnik dla ryb dwuśrodowiskowych IRS_D, odzwierciedlają
dobrze stopień przekształcenia systemów rzecznych. Metoda IBI, podobnie jak wskaźnik
EFI+, ocenia stan zespołów ichtiofauny odnotowanych w odłowie na badanym stanowisku,
dając obraz zmian zachodzących w skali lokalnej. Ważnym elementem oceny jest tu wskaź-
nik odnoszący się do udziału gatunków obcych, których ekspansja stanowi poważny problem
w przypadku wielkich rzek Polski. Natomiast uzupełniający wskaźnik IRS_D pozwala na
uwzględnienie presji związanej z przerwaniem drożności rzek jako korytarzy migracyjnych
233
ryb dwuśrodowiskowych, co jest szczególnie ważne w odniesieniu do omawianych wiel-
kich rzek nizinnych, będących głównymi szlakami migracji tych gatunków. Wskaźnik ten
może istotnie obniżać ocenę nawet dla rzek w niewielkim stopniu przekształconych, jak
Bug czy Narew, ze względu na ich brak drożności w skali zlewni, zwracając uwagę na pilną
potrzebę wdrożenia kompleksowego planu udrożnienia rzek w skali kraju.
Literatura
Adamczyk M., Prus P., Wiśniewolski W. 2013. Możliwości zastosowania Europejskiego Wskaźnika Ichtio-
logicznego (EFI+) do oceny stanu ekologicznego rzek Polski. Rocz. Nauk. PZW 26: 21–51.
Backiel T., Wiśniewolski W., Borzęcka I., Buras P., Szlakowski J., Woźniewski M. 2000. Fish assembla-
ges in semi-natural and regulated large river streches. Pol. Arch. Hydrobiol. 47,1: 29–44.
Bady P., Pont D., Logez M., Veslot J. 2009. Deliverable 4.1. Report on the modelling of reference con-
ditions and on the sensitivity of candidate metrics to anthropogenic pressures http://efi-plus.boku.ac.at/
downloads/EFI+DeliverablesD4.1andD4.2.pdf
Błachuta J., Rosa J., Wiśniewolski W., Zgrabczyński J., Bartel R., Białokoz W., Borzęcka I., Chybow-
ski Ł., Depowski R., Dębowski P., Domagała J., Drożdzyński K., Hausa P., Kukuła K., Kubacka D.,
Kulesza K., Ligęza J., Ludwiczak M., Pawłowski M., Picińska-Fałtynowicz J., Lisiński K., Witkowski
A., Zgrabczyński D., Zgrabczyńska M. 2010. Ocena potrzeb i priorytetów udrożnienia ciągłości mor-
fologicznej rzek w kontekście osiągnięcia dobrego stanu i potencjału części wód w Polsce. Krajowy
Zarząd Gospodarki Wodnej, Warszawa.
Brylińska M. 2000. Ryby słodkowodne Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Buras P., Wiśniewolski W., Szlakowski J. 2004. Zespoły ryb w systemie Nidy jako kryterium waloryzacji
środowiska rzecznego. [w:] Heese T., Puchalski W. (red.). Bliskie Naturze Kształtowanie Dolin Rzecz-
nych, Monografia. Wyd. Politechniki Koszalińskiej, Koszalin: 227–244.
Buras P., Szlakowski J., Wiśniewolski W. 2006. Zespoły ryb jako element biocenozy w ocenie stopnia
degradacji środowiska rzek. [w:] Lemański J.F., Zabawa S. (red.). Rekultywacja i rewitalizacja terenów
zdegradowanych. Monografia. Futura. Polskie Zrzeszenie Inżynierów i Techników Sanitarnych Od-
dział Wielkopolski w Poznaniu: 157−171.
CEN EN 14011, 2003. 2006. Water Analysis: Fishing with Electricity (EN 14011) for wadable and non-
wadable rivers. European Committee for Standardization (CEN), Bruksela.
Czarnecka H. (red.) 2005. Atlas Podziału Hydrograficznego Polski. Cz. 1. mapy w skali 1:200 000. Cz. 2.
Zastawienie zlewni. IMGW, Warszawa.
Dussling U., Berg R., Klinger H., Wolter C. 2004. Assessing the Ecological Status of River Systems
Using Fish Assemblages. Handbuch Angewartdte Limnologie – 20. Erg. Lfg. 12/04.
Dz.U. 1980 nr 6 poz. 17. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa z dnia 4 lutego 1980 r. w sprawie bezpieczeń-
stwa i higieny pracy w rybactwie śródlądowym.
Dz.U. 2001. nr 115 poz. 1229. Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne, tj. Dz.U. z 2012 r. poz. 145,
951.
Dz.U. 2011 nr 210 poz. 1260. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2011 r. w sprawie
listy roślin i zwierząt gatunków obcych, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego
mogą zagrozić gatunkom rodzimym lub siedliskom przyrodniczym.
Dz.U. 2011. nr 258 poz. 1549. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 listopada 2011 w sprawie
klasyfikacji stanu ekologicznego, potencjału ekologicznego i stanu chemicznego jednolitych części
wód powierzchniowych. http://www.dziennikustaw.gov.pl/
EFI+ Manual. 2009. Manual for the application of the New European Fish Index (EFI+) with Annexes.
http://efi-plus.boku.ac.at/software/documentation.php
EU Water Framework Directive, 2000. Directive of the European Parliment and the Council 2000/60/EC
establishing a framework for community action in the field of water policy. Official Journal of the Euro-
pean Communities 22.12.2000 L 327/1.
234
FAME Consortium, 2004. Manual for the application of the European Fish Index – EFI. A fish-based
method to assess the ecological ststus of European rivers in support of the Water Framework Directive.
Version 1.1. http://fame.boku.ac.at/downloads/manual_ Version_Februar2005.pdf
Gąsowska M. 1962. Krągłouste − Cyclostomi, Ryby − Pisces − Klucze do oznaczania kręgowców Polski,
1, 240 str., 168 rys., 23 mapy.
Głowaciński Z. 1996. Różnorodność gatunkowa − jej interpretacja i obliczanie (red. Andrzejewski R., Wiś-
niewski R. J. Różnorodność biologiczna, pojęcia, oceny, zagadnienia ochrony i kształtowania). Instytut
Ekologii PAN „Człowiek i Środowisko” Oficyna Wydawnicza, Dziekanów Leśny: 57–70.
Illies J. 1978. Limnofauna Europaea. 2. Aufl. G. Fischer-Verlag, Stuttgart.
Karr J. R. 1981. Assessment of biotic integrity using fish communities. Fisheries 6: 21–27.
Karr J. R., Fausch K. D., Angermeier P. L., Yant P. R., Schlosser I. J. 1986. Assessing biological integrity
in running waters: a method and its rationale. Illinois National History Survey Special Publication 5,
Urbana, Illinois, USA.
Kukuła K., Bylak A. 2010. Ichtiofauna górnego Strwiąża i Mszanki. Roczniki Bieszczadzkie, 18: 178–
191.
Mann R. H. K., Penczak T. 1984. The efficiency of a new electrofishing technique in determining fish
numbers in a large river in central Poland. J. Fish Biol. 24: 173–185.
PN-EN 14011. 2006. Jakość wody. Pobieranie próbek ryb z zastosowaniem elektryczności. Polski Komitet
Normalizacyjny (PKN), Warszawa.
Pont D., Hugeney B., Beier U., Goffaux D., Melcher A., Noble R., Rogers C., Roset N., Schmutz S.
2006. Assessing the biotic integrity of rivers at the continental scale: a European approach using fish
assemblages. J. Appl. Ecol. 43: 70–80.
Prus P., Szlakowski J., Buras P., Ligięza J., Wiśniewolski W., Borzęcka I. 2011. Ichtiofauna. [w:] Soszka
H. (red.). Ocena stanu ekologicznego wód zlewni rzeki Wel. Wydawnictwo IRS, Olsztyn.
Prus P., Wiśniewolski W. (red.) 2013. Monitoring ichtiofauny w rzekach. Przewodnik metodyczny. Żabie-
niec/Olsztyn maj 2013.
Prus P., Wiśniewolski W., Szlakowski J., Borzęcka I., Buras P., Błachuta J., Dębowski P., Jelonek M.,
Klich M., Kukuła K., Ligięza J., Przybylski M., Radtke G., Witkowski A., Żurek R. 2009. Roz-
wój ogólnoeuropejskiej metody oceny stanu ekologicznego rzek w oparciu o ichtiofaunę – Europejski
Wskaźniki Ichtiologiczny (EFI+). Nauka, Przyroda, Technologie 3, 3.
Rolik H., Rembiszewski J. M. 1987. Ryby i krągłouste (Pisces et Cyclostomata). Wyd. Polskie Towarzystwo
Hydrobiol. PWN, Warszawa.
Schinegger R., Trautwein C., Melcher A. Schmutz S. 2011. Multiple human pressures and their spatial
patterns in European running waters. Water and Environment Journal. Print ISSN 1747–6585.
Schmutz S., Cowx I.G., Haidvogl G., Pont D. 2007. Fish-based methods for assessing European running
waters: a synthesis. Fisheries Management and Ecology, Vol. 14(6): 369–380.
Szlakowski J., Wiśniewolski W., P. Buras P. 2004. Wskaźnik Integralności Biotycznej (IBI) jako narzędzie
do waloryzacji rzek w oparciu o zespoły ichtiofauny. [w:] Heese T., Puchalski W. (red.). Bliskie Naturze
Kształtowanie Dolin Rzecznych, Monografia. Wyd. Politechniki Koszalińskiej, Koszalin: 245–262.
WFD Intercalibration. 2011. Phase 2: Milestone report – October 2011. European Commission Directora-
te General, JRC Joint Research Centre, Instituteof Environment and Sustainability. JRC Documents.
Wiśniewolski W. (red.) 2011. Badania ichtiofauny w latach 2010–2012 dla potrzeb oceny stanu ekologicz-
nego wód wraz z udziałem w europejskim ćwiczeniu interkalibracyjnym – rzeki. Etap I. Żabieniec/Ol-
sztyn sierpień 2011.
Wiśniewolski W. (red.) 2012. Badania ichtiofauny w latach 2010–2012 dla potrzeb oceny stanu ekologicz-
nego wód wraz z udziałem w europejskim ćwiczeniu interkalibracyjnym – rzeki. Etap III. Żabieniec/
Olsztyn listopad 2012.
Wiśniewolski W., Błachuta J., Borzęcka I., Buras P., Dębowski P., Jelonek M., Klich M., Kukuła K.,
Prus P., Przybylski M., Radtke G., Szlakowski J., Witkowski A., Żurek R. 2006. Przetestowanie Eu-
ropejskiego Indeksu Rybnego dla potrzeb oceny stanu ekologicznego rzek Polski. IRS, Olsztyn.
235
Załącznik Nr 1. Protokół gromadzenia podstawowych danych z monitoringu rzek dla potrzeb oceny ich
stanu ekologicznego na podstawie ichtiofauny
Protokół Nr 1
Zespół badawczy Długość stanowiska (m)
Kod stanowiska Strefa odławiania
Data połowu Szerokość strefy połowu (m)
Godzina Powierzchnia połowu (m2)
Rzeka Sposób połowu
Recypient Typ agregatu
Nazwa stanowiska Moc agregatu (kW)

Długość
Natężenie (A)
geograficzna
Szerokość
Napięcie (V)
geograficzna
Czynniki fizykochemiczne i morfologia rzeki na stanowisku
Średnia głębokość Struktura dna (dominujący
koryta (cm) substrat)
Średnia szerokość
Prędkość przepływu (m s-1)
koryta (m)
Strefa przejściowa Przewodność (µS cm-1)
Umocnienia
Temperatura wody (0C)
brzegów (tak/nie)
Urozmaicenie dna
Bliskie otoczenie
(ocena 1-3-5)
Dane ichtiologiczne
Liczebność (szt.) Liczebność (szt.)
Lp. Gatunek ≤ 150 Masa (g) Lp. Gatunek ≤ 150 Masa (g)
Łącznie Łącznie
mm* mm*
1 11
2 12
3 13
4 14
5 15
6 16
7 17
8 18
9 19
10 20
Uwagi (np. osobniki z anomaliami, hybrydy)
* liczba ryb o długości całkowitej (l.t.) poniżej 150 mm
236
X. Ocena stanu ekologicznego jezior z wykorzystaniem
ichtiofauny
Jolanta Szlachciak
Wprowadzenie
Jednym z elementów biologicznych, wykorzystywanych do oceny stanu ekologicznego je-
zior, zgodnie z Dyrektywą (Directive 2000) jest ichtiofauna. Do interpretacji danych biolo-
gicznych niezbędna jest charakterystyka hydrobiologiczna i fizyko-chemiczna analizowa-
nego środowiska wodnego. Dyrektywa nie określa metod (narzędzi), jakie powinny być sto-
sowane podczas uwzględniania wybranych organizmów żywych przy ocenie jakości wód.
Do ochrony wód jeziorowych należy podchodzić inaczej niż do ochrony rzek. Jeziora
są odmiennymi ekosystemami, ich funkcjonowanie zasadniczo się różni. Są to ekosystemy
prawie zamknięte, w których raz wprowadzone substancje włączają się na stałe w obieg
materii w jeziorze i tylko niewielka ich część może być wyprowadzona poza ekosystem.
Zanieczyszczenia kumulują się głównie w osadach dennych i są z nich stopniowo uwal-
niane, a następnie ponownie włączane do obiegu materii w jeziorze. W wodach płynących
ma miejsce proces samooczyszczania, który polega na rozcieńczeniu zanieczyszczeń, ich
sedymentacji, adsorpcji i biodegradacji.
Jeziora należą do jednych z najważniejszych w przyrodzie ekosystemów słodkowod-
nych. Zajmują obniżenia terenu, dlatego podlegają silnym wpływom obszarów przyległych,
przede wszystkim poprzez dopływy zanieczyszczeń w postaci niewykorzystanych nawo-
zów organicznych i mineralnych, środków ochrony roślin itp. Czynniki te decydują o stanie
jakości jezior, który jest głównie następstwem postępującej eutrofizacji (Lossow 1996, Ka-
jak 2001). Jeziora są stosunkowo nietrwałym elementem krajobrazu, przez co uważa się je
za wskaźnik młodości krajobrazów polodowcowych. Szybkość zanikania jezior wiąże się
z czynnikami takimi jak typ jezior, budowa geologiczna czy też działalność człowieka.
Większość jezior objęta jest procesem powolnego zanikania. W zależności od pierwot-
nej głębokości oraz szybkości zamulania znajdują się w różnych stadiach starzenia. Wy-
różnia się trzy zasadnicze typy: oligotroficzne, eutroficzne, dystroficzne oraz liczne stadia
pośrednie (np. jeziora mezotroficzne). Jeziora oligotroficzne (określane jako skąpożyzne)
są najbardziej zbliżone do stanu pierwotnego. Są to jeziora głębokie, z małą ilością roz-
puszczonych soli mineralnych i dużą przezroczystością, ze słabo rozwiniętą roślinnością
w strefie przybrzeżnej. Wody są dobrze natlenione, a spadek temperatury i dobre naświet-
lenie hypolimnionu powoduje, że maksimum tlenowe występuje na dużych głębokościach.
Przy dnie nasycenie wody tlenem nie spada poniżej 50–60%. Cała wyprodukowana w nich

Katedra Zoologii, Wydział Biologii i Biotechnologii, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, ul. Oczapow-
skiego 5, 10-718 Olsztyn; e-mail: jolasz@uwm.edu.pl
237
materia organiczna podlega procesowi mineralizacji i powraca do obiegu, dlatego występuje
w nich mała ilość osadów. Ichtiofauna w takich jeziorach reprezentowana jest głównie przez
takie gatunki jak sielawa, sieja, stynka, ukleja, okoń, płoć, wzdręga, w strefie przybrzeżnej
w większych ilościach jaź (Rudnicki i in. 1971). Jeziora eutroficzne są stosunkowo płytkie,
charakteryzują się małą przezroczystością wody, dużą ilością rozpuszczonych w wodzie
soli (ich mineralizacja powoduje często zużycie tlenu już w dolnej części epilimnionu),
dużą ilością mułu na dnie, co wiąże się z obecnością tam siarkowodoru i metanu. Zróżni-
cowane warunki tlenowe powodują nierównomierne rozmieszczenie planktonu. Plankton
roślinny jest obfity, najczęściej występuje przy powierzchni, gdzie często tworzy „zakwity”
wody (głównie sinice), dlatego woda często ma odcień zielony lub zielonożółty. Fauna den-
na jest mało zróżnicowana, a z ryb najczęściej występuje leszcz, a ponadto węgorz, płoć,
wzdręga, okoń, lin, szczupak. Strefa przybrzeżna porośnięta jest bujną roślinnością. Jeziora
dystroficzne należą do zamierających zbiorników wodnych. Są to najczęściej jeziora śród-
leśne otoczone bagnami. Należą do jezior płytkich, z mało przezroczystą wodą, dużą zawar-
tością związków humusowych oraz nieliczną roślinnością przybrzeżną. Związki humusowe
nadają wodzie barwę brązowo-żółtą, jej odczyn najczęściej jest kwaśny (pH<7). Zimą po-
ziom tlenu spada do zera. Wśród fauny dennej najczęściej występują larwy ochotkowatych
(Chironomidae), ichtiofaunę reprezentują tylko liny i karasie. Zarastając tworzą torfowiska
wysokie. Stopień eutrofizacji zbiornika wpływa na jakość wody, im ten proces jest bardziej
zaawansowany, tym jezioro w większym stopniu ulega zanieczyszczeniu wewnętrznemu,
a jakość jego wód pogarsza się (Sidoruk, Potasznik 2011). Jeziora mezotroficzne zawierają
średnie ilości związków biogennych. Duża ilość zawiesiny, żywej jak i martwej powoduje
spłycenie warstwy trofogenicznej (warstwy, w której odbywa się produkcja materii orga-
nicznej). Opadające substancje organiczne, ulegając mineralizacji, powodują często gwał-
towne spadki zawartości tlenu. W zależności od stopnia nasycenia hipolimnionu tlenem
wyróżnia się dwa podtypy tych jezior: α-mezotroficzne (powyżej 20%) i β-mezotroficzne
(poniżej 20%). Skład ichtiofauny zależy od podtypu jeziora. W jeziorach α-mezotroficznych
spotyka się głównie sielawę, sieję i stynkę, nieliczne karpiowate (brak lina) i okoniowate,
a w jeziorach β-mezotroficznych zamiennie z sielawą, w dużej ilości może występować
sandacz, ponadto leszcz, płoć, wzdręga i w mniejszych ilościach takie gatunki jak okoń,
szczupak i stynka. Pas roślinności naczyniowej jest jeszcze dość wąski, chociaż już dobrze
rozwinięty (Mikulski 1982). Stopień eutrofizacji zbiornika wpływa na jakość wody, im ten
proces jest bardziej zaawansowany tym jezioro w większym stopniu ulega zanieczyszczeniu
wewnętrznemu, a jakość jego wód pogarsza się.
Warunki termiczne głębokich jezior w Polsce są typowe dla strefy umiarkowanej. Latem
i zimą występuje w nich warstwowy układ temperatur. Jest to epilimnion (warstwa po-
wierzchniowa wody), metalimnion (termoklina lub warstwa skokowa), w której następuje
skokowy spadek temperatury, nawet o 12oC i hipolimnion (warstwa chłodnej wody). Latem
temperatura wód powierzchniowych wynosi od 18–22oC, głębiej od 6–9oC. Głębokość po-
wierzchniowej warstwy wody o wyższych temperaturach (epilimnionu) dochodzi do 4–7 m.
Zimą jeziora zwykle zamarzają na okres 80–110 dni. Grubość lodu wynosi od 30 do 90 cm.
Wiosną i jesienią ma miejsce cyrkulacja wody, tzw. miksja, na skutek ochładzania się po-
wierzchniowych warstw wody oraz dzięki ruchom wody wywołanym siłą wiatru.
Stosunek powierzchni jezior do ogólnej powierzchni analizowanego obszaru wyznacza
miarę jeziorności obszaru (kraju, pojezierza, zlewni, itp.). Wyrażany jest w procentach.
238
Innym wskaźnikiem, stosowanym w limnologii jest gęstość jezior, tzn. liczba jezior przy-
padająca na jednostkę powierzchni. Większość współczesnych jezior występuje na półkuli
północnej, na obszarze Europy i Ameryki Północnej. Są to obszary, które były objęte lądo-
lodem w okresie zlodowaceń plejstoceńskich. Na obszarze Europy wyróżniono siedem stref
jeziorności (bałtycka, brytyjska, alpejska, węgierska, bałkańska, pontyjska i centralna). Pol-
ska wchodzi w skład strefy bałtyckiej. Zalicza się do strefy o niewielkiej jeziorności. Jeziora
o powierzchni powyżej 1 ha stanowią tylko 0,90% powierzchni kraju. Północna część Polski
zaliczana jest do strefy o średniej jeziorności (Choiński 1991, 1995).
Zmiany środowiska jeziornego, zarówno pozytywne, jak i negatywne, mają wpływ na re-
akcje ichtiofauny. Wraz ze zmianami środowiska następuje sukcesja określonych gatunków
i grup gatunków ryb. Spadają odłowy ryb łososiowatych (sieja, sielawa), ryb związanych
z litoralem jezior (szczupak, lin, karaś), dużych sortymentów ryb karpiowatych oraz innych
wrażliwych gatunków, takich jak okoń, ewentualnie wzdręga na rzecz wzrostu udziału ryb
karpiowatych, określanych jako „małe”, głównie drobnego leszcza, płoci czy krąpia oraz
sandacza (w głębokich jeziorach) (Bnińska 1991; Leopold i in. 1986; Wołos i in. 2009).
Struktura ichtiofauny, jej skład gatunkowy są charakterystyczne dla rybackiego typu
jeziora. Klasyfikacja rybacka opiera się na głównych gatunkach ryb żyjących w danym
jeziorze, mimo że nie zawsze są one w danym zbiorniku najliczniejsze. Pokazuje jednak
wyraźny biologiczny wskaźnik specyfiki danego jeziora. Daje to podstawę do wnioskowa-
nia o potencjalnym składzie ichtiofauny. Analizuje również wybrane elementy środowiska,
takie jak morfometria jeziora, rodzaj dna, stopień rozwoju roślinności. Obecnie stosowany
jest opracowany przez Instytut Rybactwa Śródlądowego podział na pięć podstawowych ty-
pów jezior. Są to jeziora sielawowe, leszczowe, sandaczowe, linowo-szczupakowe i kara-
siowe (Szczerbowski 1993). Bywa jednak tak, że po dokonaniu odpowiednich badań dane
jezioro trudno zakwalifikować do jakiegoś jednego konkretnego typu. Dlatego też wprowa-
dzono dodatkowy pośredni podział, np. na jeziora sielawowo-leszczowe i leszczowo-sanda-
czowe. Wymienione typy rybackie opracowano na początku ubiegłego stulecia. Większość
jezior nie podlegała jeszcze wtedy tak silnym wpływom antropogenicznym. Dzięki temu,
mimo upływu lat, mogą być wzorcami dla warunków referencyjnych, czyli takim, którym
powinny odpowiadać jeziora o stanie niezakłóconym lub słabo zakłóconym przez działal-
ność człowieka.
Jeziora sielawowe charakteryzuje znaczna głębokość maksymalna, sięgająca przecięt-
nie ponad 20 m oraz duża przezroczystość wody, która w okresie letnim wynosi od 5 do 8 m.
Epilimnion stanowi w nich warstwa wody o grubości do 5 m, metalimnion przeważnie jest
wąski, a hipolimnion ma stosunkowo wysoką zawartość tlenu. Powierzchnia lustra wody
wynosi od kilkudziesięciu do kilku tysięcy hektarów. Zaliczają się one do jezior oligotro-
ficznych oraz α- i β-mezotroficznych. Mają stosunkowo niską zawartość soli mineralnych,
niską produkcję pierwotną oraz niską temperaturę wody w okresie letnim. Dno jest twarde
i mało zamulone, w partiach przybrzeżnych piaszczyste. Roślinność zanurzona oraz wynu-
rzona występuje tylko w wąskim pasie przybrzeżnym, lecz osiąga dużą głębokość, co jest
spowodowane dużym stopniem nachylenia brzegów zbiornika. Obszary łąk podwodnych
porastają głównie ramienice, mech zdrojek oraz moczarka kanadyjska. W okresie tarła są
one podłożem, na którym ikrę składa dominująca w ichtiofaunie sielawa. Sielawa odbywa
tarło na podłożu piaszczystym, piaszczysto żwirowym lub kamienistym, na głębokości od
2,5 do 10 m. W jeziorach sielawowych żyje także sieja. Jej miejsca tarłowe są położone na
239
głębokości od 6 do 10 m. Wśród jezior sielawowych wyróżniamy trzy podstawowe grupy,
w zależności od zaawansowania w procesie starzenia się:
1. Jeziora o wysokiej naturalnej produkcji rybackiej, opartej o naturalny rozród sielawy.
Są to zbiorniki o powierzchni powyżej 100 ha, traktowane jako „mateczniki”. Połowy po-
winny odbywać się tylko i wyłącznie w celu pozyskania tarlaków i ikry sielawy. Jeziora te
nie wymagają zarybień. Nie powinno się do nich wsiedlać żadnych innych ryb.
2. Jeziora o niższej naturalnej produkcji sielawy, dlatego konieczne są zarybienia siela-
wą. Jest to spowodowane silną presją drapieżników na wylęg i narybek, a także niską ilością
odpowiedniego pokarmu potrzebnego w pierwszych tygodniach życia ryby.
3. Jeziora produkujące sielawę tylko i wyłącznie w oparciu o zarybienia. Zaliczają się
do nich zbiorniki o powierzchni do 100 ha. Charakteryzują się okresowym brakiem tle-
nu w warstwach przydennych wody. Ich dno pokrywa gruba warstwa mułu. Występująca
w nich duża populacja płoci (konkurencja pokarmowa dla sielawy) oraz duża populacja
ryb drapieżnych, wymaga zarybień starszym wiekowo materiałem obsadowym. Jeziora są
zbliżone do typu leszczowego i nie posiadają warunków do odbycia tarła przez sielawę.
Sielawa i sieja jako gatunki o wysokich wymaganiach środowiskowych, stanowią naturalne
bioindykatory aktualnego stanu jakości wody. Ich znaczny udział w połowach wskazuje na
czystość wody w danym jeziorze, czyli niski stopień eutrofizacji.
Jeziora leszczowe to zbiorniki o powierzchni najczęściej powyżej 100 ha i głębokości
od 15 do 20 m. W najgłębszych miejscach dno zwykle pokryte jest niewielką warstwą mułu.
Epilimnion w nich stanowi warstwa od 5 do 6 m. Mimo dość dużej powierzchni i objętości,
przezroczystość wody wynosi maksymalnie 4 m. Występuje w nich wyższy poziom produk-
cji pierwotnej niż w jeziorach sielawowych, co jest skutkiem większej zawartości bioge-
nów. W warstwach przydennych występuje brak tlenu, pojawia się tam siarkowodór. Leszcz
preferuje jeziora, w których rozległe dno leży w zasięgu górnego profundalu, a roślinność
wynurzona i zanurzona tworzy rozległe łąki podwodne, jest bogatsza w gatunki i zajmuje
większą powierzchnię niż w jeziorach sielawowych. W dużym zagęszczeniu występują szu-
wary i oczerety, które chronią brzegi przed rozmywaniem. Roślinność podwodna miękka
(m.in. mech zdrojek i moczarka kanadyjska) oraz będące w okresie tarła w początkowej
fazie wegetacji rośliny wynurzone, stanowią doskonałe podłoże do składania ikry przez
leszcza. Wśród ichtiofauny można znaleźć m. in. takie gatunki jak lin, szczupak, węgorz,
leszcz, płoć, krąp, okoń.
Jeziora sandaczowe charakteryzuje maksymalna głębokość od 6 do 12 m, powierzch-
nia od kilkunastu do kilkudziesięciu hektarów. Dno jest z reguły twarde, jednak miejscami
pokryte mułem. Roślinność wynurzona jest zwykle silnie rozwinięta, dominuje trzcina po-
spolita. Roślinność zanurzona, ze względu na małą przezroczystość wody (1 do 1,5 m), jest
słabo rozwinięta. Na głębokości 5 do 6 m występują deficyty tlenowe. Miejsca tarliskowe
sandacza znajdują się zazwyczaj na głębokości 2 do 4 m. Sandacz do rozrodu potrzebuje
twardego dna żwirowego lub kamienistego. Jeziora sandaczowe charakteryzują się nastę-
pującym składem ichtiofauny: leszcz, lin, sandacz, węgorz, szczupak, krąp, płoć, okoń oraz
inne mniej cenne gatunki ryb. W tych jeziorach wyróżniamy cztery podtypy:
1. Zbiorniki o głębokości 5 do 8 m, z umiarkowanie występującą roślinnością i częstym
brakiem tlenu w warstwie przydennej. Przezroczystość wody to zaledwie 0,4 m. Populacja
sandacza jest duża ze względu na korzystne warunki środowiskowe. W ichtiofaunie domi-
nuje drobna płoć i mały leszcz (pokarm sandacza) oraz węgorz, lin i szczupak.
240
2. Zbiorniki, które pod względem głębokości i przezroczystości wody są bardzo podob-
ne do poprzednich. Różnią się one od nich mniejszym stopniem zarośnięcia roślinnością
podwodną, brzegi są miejscami kamieniste, żwirowe lub piaszczyste. Ichtiofauna charakte-
ryzuje się brakiem lina, wolno przyrastającym leszczem i mniejszą ilością szczupaka.
3. Zbiorniki o małej przezroczystości wody oraz zanikami tlenu przy dnie. Brzeg jest
zazwyczaj mulisty, co utrudnia sandaczowi przystąpienie do tarła. Populacja sandacza jest
nieliczna. Do tego typu zaliczamy jeziora śródleśne, śródpolne, a także przepływowe.
4. Czwarty podtyp stanowią rzadko spotykane jeziora, charakteryzujące się dość dużą
głębokością, od 10 do 30 m. Mają spadziste stoki i nie występuje w nich roślinność podwod-
na. Na głębokości od 6 do 10 m aż do dna występuje siarkowodór. Liczebność sandacza jest
mała i zależna od zarybień.
Jeziora linowo-szczupakowe przypominają stawy karpiowe. Ich maksymalna głębo-
kość dochodzi do 6 m, przeważnie nie przekracza 3 m. Przezroczystość wody dochodzi
najwyżej do 1,5 m, a temperatura wody latem sięga nawet 28oC. W okresie letnim nie wy-
stępuje w nich stratyfikacja termiczna, wskutek czego prawie cała rozłożona materia or-
ganiczna zostaje powtórnie wprowadzona do produkcji pierwotnej. To powoduje bardzo
wysoką produktywność biologiczną. Często występują deficyty tlenowe. Dno jest pokryte
grubą warstwą mułu, porośnięte roślinnością zanurzoną i wynurzoną. Ichtiofaunę tworzy
lin i szczupak oraz karaś, węgorz, płoć, okoń, krąp, wzdręga i sum. Szczupak występuje
w strefie litoralu, przez co jego liczebność uzależniona jest od rzeźby dna i rozwoju linii
brzegowej. Jego występowaniu sprzyja ponadto szeroka strefa przybrzeżna, nierównomier-
ne dno, rozległe zatoki, wyspy oraz silnie rozwinięta linia brzegowa.
Jeziora karasiowe to płytkie zbiorniki od kilku do kilkunastu hektarów powierzchni,
zarośnięte roślinnością wynurzoną, w których często występuje przyducha zimowa. Dno
jest często torfiaste, a brzegi zamulone i porośnięte skrzypem i mchami. Woda ma kwaśny
odczyn, co powoduje, że nie występują w nich gatunki ryb cenne gospodarczo. Jeziora te
reprezentują ostatni okres życia zbiornika wodnego. Karaś jako gatunek dominujący, wystę-
puje tu w formie skarłowaciałej. Często takie jeziora istnieją tylko na mapach, a w rzeczy-
wistości pozostało po nich tylko bagno czy nawet łąka. Do typu karasiowego zaliczane są
też jeziora dystroficzne, w których dominującym gatunkiem jest okoń.
Ramowa Dyrektywa Wodna określa, czym charakteryzuje się ichtiofauna pod względem
składu gatunkowego, liczebności i struktury wiekowej przy określonym stanie ekologicz-
nym wód (Tab. 1).
Monitoring biologiczny definiuje się jako „systematyczne obserwacje reakcji biolo-
gicznych na zmiany w środowisku, w celu wykorzystania tych informacji w programie
kontroli jakości” (Matthews i in. 2000). Stanowi główne narzędzie, które pozwala śle-
dzić funkcjonowanie ekosystemów, zwłaszcza zmian spowodowanych przez cywilizację.
Szczególnie przydatne są badania monitoringowe w oddzieleniu zmian spowodowanych
przez działalność człowieka od tych, które występują naturalnie w przyrodzie (Karr, Chu
1997).
Celem monitoringu jezior jest dostarczenie informacji na potrzeby oceny stanu jezior.
Są one wykorzystywane dla potrzeb krajowych (Ministerstwa Środowiska i innych ośrod-
ków decyzyjnych oraz społeczeństwa) oraz na potrzeby raportowania do Komisji Euro-
pejskiej (w tym poprzez Europejską Agencję Środowiska) według wymagań określonych
prawem krajowym i UE, ze względu na realizację zobowiązań w zakresie monitoringu
241
i oceny stanu wód powierzchniowych (Directive 2000 tzw. Ramowa Dyrektywa Wodna)
przetransponowanych do ustawy Prawo Wodne (Dz.U. z 2005 r. Nr 239 poz.2019 z późn.
zm.).
Wskaźnikami biologicznymi (bioindykatorami) mogą być wszelkie wodne organizmy
roślinne i zwierzęce, których obecność lub brak, a także poziom liczebności w danym bio-
topie, świadczą o określonych właściwościach abiotycznych badanego ekosystemu (Perso-
one, De Pauw 1979; Żmudziński i in. 2002). Ryby są dobrymi indykatorami (Karr 1981).
Ich wysoka przydatność wynika z tego, że:
1) całe swoje życie spędzają w wodzie, a ich rozwój osobniczy trwa wiele lat,
2) poszczególne gatunki wykazują różną tolerancję na zanieczyszczenia oraz
3) są łatwe do pozyskania za pomocą odpowiednich narzędzi, nietrudne do identyfikacji
w terenie.
Zespoły ichtiofauny stanowią cenny element biologicznej oceny stanu i potencjału eko-
logicznego wód, przede wszystkim ze względu na długi cykl życiowy oraz z reguły ich
Tabela 1. Normatywne definicje klasy stanu ekologicznego dla ryb wg dyrektywy (Directive 2000) (ozna-
czenia barwne zgodne z rozporządzeniem ministra środowiska z 2011 r. oraz uzgodnieniami europejskimi)
Status Ichtiofauna
Skład gatunkowy i liczebność ryb odpowiadają całkowicie lub prawie całko-
wicie warunkom niezakłóconym.
Obecne są wszystkie gatunki wrażliwe na dany typ zanieczyszczeń. Struktura
wysoki
wiekowa populacji ryb wykazuje niewielkie oznaki zaburzeń antropogenicz-
nych i nie świadczy o zakłóceniach w reprodukcji lub rozwoju określonych
gatunków.
Występują niewielkie zmiany w składzie gatunkowym i liczebności w porów-
naniu do specyficznych zbiorowisk dla danego typu, które można przypisać
wpływom antropogenicznym na fizyko-chemiczne i hydro-morfologiczne
elementy jakości.
dobry Struktura wiekowa populacji ryb wykazuje oznaki zaburzeń, przypisywane
antropogenicznym oddziaływaniom na fizyczno-chemiczne lub hydro-morfo-
logiczne elementy jakości oraz w niektórych przypadkach są one przejawem
zakłóceń w reprodukcji i rozwoju poszczególnych gatunków do tego stopnia,
że niektóre klasy wiekowe mogą nie występować.
Skład gatunkowy ryb i ich liczebność różni się od specyficznej dla danego
typu wód populacji, co można przypisać antropogenicznym wpływom na fi-
zyko-chemiczne lub hydro-morfologiczne elementy jakości.
umiarkowany
Struktura wiekowa populacji ryb wykazuje poważne oznaki zakłóceń antro-
pogenicznych do tego stopnia, że pewna część gatunków specyficznych dla
danego typu nie występuje lub ich liczebność jest bardzo niska.
Wody wykazują znaczące zmiany w stosunku do jakości biologicznej elemen-
tów dla tego typu wód powierzchniowych, w których odpowiednie zbioro-
słaby wiska ryb różnią się znacznie od tych zazwyczaj związanych z wodami po-
wierzchniowymi, w stosunku do warunków niezakłóconych; są klasyfikowa-
ne jako wody słabej jakości.
Wody wykazują poważne zmiany wartości biologicznych elementów jakości
dla danego typu wód powierzchniowych, w których duża część zbiorowisk
zły
ryb normalnie związanych z tym typem wód powierzchniowych w ramach
niezakłóconych warunków jest nieobecna; klasyfikuje się je jako złe.
242
usytuowanie na wyższych poziomach piramidy troficznej ekosystemów (konsumenci
drugiego i wyższych rzędów). Ważne znaczenie ma też liczba gatunków ryb występują-
cych w wodach Polski (około 90) oraz łatwość dokładnego oznaczania większości z nich,
nawet przez osoby nieposiadające wykształcenia ichtiologicznego. Poszczególne gatunki
zajmują zróżnicowane środowiska i poziomy troficzne, a ich cykle życiowe i wymagania
ekologiczne są dość dobrze poznane (Szlakowski i in. 2004). Żyją niemal we wszystkich
ekosystemach wodnych, gdzie tworzą charakterystyczne dla nich zespoły ichtiofauny.
Mają specyficzne wymagania środowiskowe i są wrażliwe na jego zmiany. Bardzo szybko
sygnalizują wszelkie zakłócenia w biocenozach wodnych. W razie pogarszania się warun-
ków środowiskowych eurytopowe gatunki ryb przejmują rolę ustępujących wrażliwszych
gatunków. Reakcje ichtiofauny na zmiany środowiska są szeroko opisane w literaturze
(Colby i in. 1972; Hartman 1979; Leach i in. 1977; Zdanowski 1993). Badania ichtiolo-
giczne dają szeroką perspektywę zmian zachodzących w środowisku wodnym, a struktura
zespołu ryb jest odbiciem stanu całego ekosystemu. Na podstawie rozpoznanego składu
i struktury ichtiofauny można określić stan ekosystemu i jego odchylenia od stanu nieza-
kłóconego.
Podstawą do wykorzystania ryb jako bioindykatorów jest znajomość gatunków, ich wy-
magań środowiskowych, zakresu tolerancji oraz reakcji na wybrane czynniki stresogenne.
Skład gatunkowy polskiej ichtiofauny jest w miarę jednorodny, znacznie uboższy, jeśli cho-
dzi o liczbę gatunków (brakuje w niej endemitów), w porównaniu z Europą południową
i południowo-wschodnią, Rozmieszczenie ryb w Polsce warunkują różne czynniki, m.in.
geologiczne, historyczne, antropogeniczne a także obecny stan i zmiany warunków środo-
wiska (Błońska 2012).
Lista gatunków, występujących w wodach Polski stale się zmienia. Powodem tego
jest m.in. rewizja gatunków (ryby z rodzajów Cobitis, Barbus, Boroń, Kotusz 2004) oraz
wzrost liczby gatunków obcych dla naszej ichtiofauny (Grabowska i in. 2010). Ich obec-
ność jest dużym zagrożeniem dla różnorodności biologicznej (rozporządzenie Ministra
Środowiska z dnia 5 kwietnia 2010 r. w sprawie „Listy roślin i zwierząt gatunków ob-
cych”, które w przypadku uwolnienia do środowiska mogą zagrozić gatunkom rodzimym
lub siedliskom przyrodniczym”, Dz.U. Nr 210 poz. 1260). Wiele gatunków ryb, zarówno
na świecie, w Europie, jak i w Polsce jest zagrożonych wyginięciem. Według raportu, który
opublikowała Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody i Jej Zasobów – IUCN, w Europie
ponad 1/3 gatunków ryb rzecznych jest zagrożona wyginięciem, 200 gatunków ryb słodko-
wodnych wkrótce może wyginąć, a 12 już wymarło. W wodach słodkich Polski występuje
około 90 gatunków ryb promieniopłetwych Actinopterygii, 45 to gatunki rodzime (Boroń
i in., w druku). Spośród nich, do wyższych kategorii zagrożeń (EXP, EW, CR, EN, VU, NT)
zaliczono 37 gatunków ryb i minogów (Witkowski i in. 2009). Do niezagrożonych zalicza
się tylko 19 gatunków (Błachuta 2000).
Gatunki ryb występujących w Polsce objęte są różnym stopniem ochrony. Podstawę
ochrony stanowi Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 roku
(Dz.U. 2011 Nr 237 poz. 1419). Kwestie związane z połowem, chowem i hodowlą reguluje
Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 12 listopada 2001 r. (Dz.U. nr 138
poz. 1559) oraz z dnia 11 czerwca 2010 r. (Dz.U. nr 216, poz. 1599) zmieniające rozporzą-
dzenie w sprawie połowu ryb oraz warunków chowu, hodowli i połowu innych organizmów
żyjących w wodzie. Wymiary i okresy ochronne dla ryb regulują poszczególne okręgi
243
Polskiego Związku Wędkarskiego (Regulamin Amatorskiego Połowu Ryb). Poza regulacja-
mi zawartymi w prawie krajowym obowiązują umowy międzynarodowe. Do najważniej-
szych, związanych bezpośrednio z ochroną ryb i ich siedlisk można zaliczyć Konwencję Ber-
neńską (Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk
z Załącznikami: II – lista gatunków zwierząt, które powinny być ściśle chronione, III – lista
gatunków zwierząt, których eksploatacja powinna być reglamentowana i kontrolowana),
Konwencję Bońską (Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt) oraz
Dyrektywy Unii Europejskiej o utworzeniu Sieci Natura 2000 (Symonides 2008).
Biologiczne metody pobierania prób powinny być, jeśli to możliwe, zgodne z europej-
skimi standardami, Mierzone parametry powinny być wskaźnikiem składu gatunkowego
i liczebności, a dla ryb powinna być również brana pod uwagę struktura wiekowa. System,
który łączy różnorodność konkretnych grup taksonomicznych w jeden indeks lub punktację,
to system biotyczny. Pierwszą metodą, wykorzystującą zespoły ryb w ocenie stanu ekologicz-
nego wód był wskaźnik integralności biotycznej (Index of Biotic Integrity IBI). Opracowano
go w latach 80. ubiegłego wieku w Ameryce Północnej w celu oceny płytkich strumieni na
środkowym zachodzie USA (Karr 1981; Karr i in. 1986). Został zaplanowany pod kątem
zastosowania go do oceny zmian w zespołach ryb, na podstawie zintegrowanego, wielome-
trycznego podejścia (ang. multimetric approach), czyli kilku indeksów biotycznych, odzwier-
ciedlających różne aspekty zbiorowisk ichtiofauny, a jednocześnie wykazujących kierunko-
we zmiany wraz z nasileniem antropopresji. W oryginalnym wskaźniku IBI uwzględniono 12
cech metrycznych, charakteryzujących zgrupowania ryb, m.in.: skład i bogactwo gatunkowe
ryb, liczebność gatunków wskaźnikowych, strategie rozrodcze, stan zdrowotny i kondycję
ryb. Karr (1981) zalecał stosowanie indeksu w oparciu o dwie podstawowe charakterystyki
zbiorowisk ryb: skład gatunkowy i bogactwo oraz czynniki ekologiczne.
Od tego czasu wielu naukowców w różnych krajach przetestowało i/lub dostosowało
różne jego wersje na całym świecie (przegląd w: Miller i in. 1988; Oberdorff, Hughes,
1992). Opracowano je w celu oceny stanu ekologicznego w jeziorach, rzekach i wodach
przybrzeżnych. Niektóre metody oceny opracowano we współpracy międzynarodowej,
obejmując jeden lub więcej elementów jakości biologicznej (Pont i in. 2006, 2007). Częś-
ciej jednak metody oceny różnią się w poszczególnych państwach członkowskich, np. dla
ichtiofauny jezior Finlandii i Szwecji (Tammi i in. 2006; Holmgren i in. 2007; Rask i in.
2010).
W każdej z wersji lista wskaźników zmieniała się mniej lub bardziej w zależności od
typu regionu i kraju, gdzie indeks został zastosowany. Stosunkowo wyczerpujący wykaz
istniejących indeksów zawiera około 100 różnych wskaźników. Niektóre z nich zawsze po-
jawiały się we wszystkich wersjach (liczba gatunków, odsetek ryb wszystkożernych, obec-
ność uszkodzeń, chorób, itp.), ale większość z nich została dostosowana do cech ichtiofauny
w poszczególnych krajach lub regionach. Mimo ogromnej różnorodności w wybranych me-
trykach, większość opracowanych w różnych krajach indeksów IBI zachowało oryginalną
klasyfikację wskaźników w obrębie 4 głównych kategorii: skład gatunkowy i różnorodność,
układ troficzny, zagęszczenie ryb, reprodukcja i kondycja.
Mimo, że od ratyfikowania RDW upłynęło 12 lat, system szacowania jezior z wykorzy-
staniem ichtiofauny jest wciąż w większości państw Unii Europejskiej w trakcie opracowy-
wania. Pomimo to, rozwinięto wiele różnych wskaźników ryb. We flamandzkich wodach
stojących zaproponowano wielometryczny indeks rybny (Belpaire i in. 2000). Podobny,
244
prosty indeks, oparty na obfitości pojedynczych gatunków oraz znaczeniu chorób ryb, za-
proponowano dla zbiorników Katalonii (Catalan, Ventura 2003). Również w Austrii, Wło-
szech, Francji, Irlandii i Estonii naukowcy zaproponowali indeksy oparte na zbiorowiskach
ryb. Jednak ich wspólną cechą jest ograniczone zastosowanie, z powodu niewystarczającej
liczby jezior dostępnych do szacowania zależności w odpowiedzi na stres antropogeniczny,
jak wymaga tego RDW. Ponadto w wielu przypadkach nie osiągnięto wystarczająco dużego
gradientu fizycznych i biologicznych właściwości jezior (Jackson i in. 2001), a zastoso-
wanie różnych strategii i narzędzi połowu, uniemożliwia wzajemne porównania. Najbar-
dziej solidne z tych metod odnoszą się do naturalnych jezior Europy Północnej, dla których
opracowano metody poboru prób ryb we współpracy krajów skandynawskich i standaryzo-
wano, po przeprowadzeniu analiz przez szwedzkich ekspertów, w Europejskim Komitecie
Normalizacyjnym (CEN 2005a,b). To sprzyjało rozwojowi Nordyckich Indeksów Rybnych
(Nordic Fish Indices), ponadto wielooczkowe zestawy wontonów (CEN 2005b) stały się
w Europie standardowym narzędziem w metodzie szacowania zbiorowisk ryb w jeziorach,
zgodnym z RDW (Argilier i in. 2013).
Również w Polsce, metody biologicznej oceny różnych kategorii wód, zwłaszcza doty-
czących wykorzystania ichtiofauny, są wciąż w opracowaniu, w związku z czym znajdują
się na bardzo różnych etapach zaawansowania: od gotowych systemów, wymagających jesz-
cze testowania czy modyfikacji regionalnych – jak w przypadku Europejskiego Wskaźnika
Ichtiologicznego (EFI) oraz EFI+, do zupełnie początkowych etapów prac, jak np. polski
projekt opracowania wskaźnika oceny stanu ekologicznego jezior na podstawie zespołów
ichtiofauny, przygotowany w Instytucie Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie.
Jeziorowy Indeks Rybny (Lake Fish Indeks, LFI) wykorzystuje dane dotyczące wie-
loletnich odłowów komercyjnych, analizując ich odchylenia od stanów referencyjnych
w odniesieniu do typów rybackich jezior. Mimo, że dobrze ocenia stan ekologiczny jezior,
ma ograniczone zastosowanie. Można go użyć tylko w przypadku jezior, dla których do-
stępne są dane na temat wieloletnich odłowów komercyjnych. Aby oszacować stan ekolo-
giczny jezior, dla których nie ma takich danych, podjęto próbę opracowania nowej metody
zgodnej ze standaryzowaną metodą CEN, a także wskaźnika, który nazwano Jeziorowym
Indeksem Rybnym-N (LFI-N) (Białokoz i in. 2008, maszynopis, do wglądu za zgodą auto-
rów w Bibliotece IRŚ, Olsztyn).
1. Metoda – Jeziorowy Indeks Rybny (LFI)

Zgodnie z wymogami RDW oraz interkalibracji metod oceny jezior w krajach Unii Euro-
pejskiej Jeziorowy Indeks Rybny opiera się o wyniki połowów z użyciem tzw. zestawów
nordyckich, rekomendowanych w normie EN 14757 (CEN 2005b). Proponowana przez
IRS formuła oceny jest nadal formułą otwartą, pozwalającą na uszczegóławianie wyników
oceny jezior wraz z rozbudową bazy danych dotyczącej ichtiofauny. Do opisania metody
wykorzystano dane zawarte w pracy Białokoz, Chybowski (2011) jak również wytyczne
Unii Europejskiej, normę EN 14747 (CEN 2005a, b) oraz informacje zawarte w programie
WISER (www.wiser.eu) „Water Bodies in Europe – integrative systems to assess ecological
status and recovery”.
245
Do odłowu ichtiofauny jezior używane są kalibrowane zestawy wontonów o zróżnicowanej
wielkości oczek tzw. zestawy nordyckie (Nordic Nets), które wg normy EN 14757 składają
się z paneli siatek. Ustawia się je pionowo ponad dnem lub w toni wodnej, na zakotwiczo-
nych nóżkach lub trokach zawieszonych na pływakach. Standardowy zestaw sieci do poło-
wu ryb bentosowych jest wykonany z bezbarwnej nici, ma wymiary 30 m długości i 1,5 m
wysokości. Złożony jest z 12 paneli, każdy o długości 2,5 m, ale o innej wielkości oczek, od
5 do 55 mm między węzłami (Tab. 2). Zróżnicowana wielkość oczek w poszczególnych pa-
nelach umożliwia złowienie ryb zróżnicowanych wielkościowo. Każdy zestaw sieci ma tę
samą kolejność poszczególnych paneli. Jeśli w praktyce okaże się, że niektóre gatunki trud-
no złowić (leszcz, szczupak, lin) za ich pomocą, wówczas można dokonać modyfikacji.
Według standardów RDW, sieci pelagiczne stosowane są tylko w jeziorach głębszych
niż 10 m. Ich liczba zależy od maksymalnej głębokości jeziora. Ustawia się je w najgłęb-
szych partiach jeziora, 1 lub więcej zestawów, w zależności od głębokości jeziora. Każdy
zestaw sieci pelagicznych ma długość 27,5 m i wysokość 6 m, o wielkości oczek, od 6,25 do
55 mm między węzłami. Sieci do poboru prób pelagicznych są podobne do bentosowych,
z tym, że sieć o najmniejszym oczku (5 mm) została wyłączona. Sieci pelagiczne podzie-
lono na połowę (po 3 m) poprzez wprowadzenie nici ciemnego koloru, w celu oddzielenia
połowów poniżej i powyżej głębokości 3 m.
Procedura pobierania prób ichtiofauny oparta jest na losowym pobieraniu warstwowym
(Morgan, Snucins 2005; CEN 2005b). Liczba postawionych nordyckich zestawów wonto-
nów zależy od wielkości i głębokości Tabela 2. Rozmieszczenie wielkości oczek i grubość nici
jeziora oraz precyzji, z jaką chcemy w sieciach bentosowych
oszacować strukturę populacji ryb.
Zgodnie z wymaganiami CEN Sieć nr Wielkość oczka (mm) Średnica nici (mm)
(2005b) jeziora dzieli się na sześć 1 43 0,20
klas wielkości (≤20 ha, 21 do 50 ha, 2 19,5 0,15
51 do 100 ha, 101 do 250 ha, 251 do 3 6,25 0,10
4 10 0,12
1 000 ha i 1 001 do 5 000 ha). Na
5 55 0,25
obszarze Polski przeważają jeziora
6 8 0,10
małe (1–5 ha). Przed wykonaniem
7 12,5 0,12
badań terenowych należy zaplano-
8 24 0,17
wać miejsca i sposób poboru prób. 9 15,5 0,15
W tym celu wykorzystuje się mapy 10 5 0,10
batymetryczne (lub topograficzne, 11 35 0,20
jeśli nie dysponujemy batymetrycz- 12 29 0,17
nymi). Analizowane jezioro dzieli się
na warstwy głębokości (0–2,9 m; 3–5,9 m; 6–11,9 m; 12–19,9 m; 20–34,9 m; 35–49,9 m
i >50 m), losowe próby pobiera się w każdej warstwie. Na mapie batymetrycznej tworzy
się ponumerowaną siatkę o wielkości oczka 250 m x 250 m (dla jezior o powierzchni po-
wyżej 200 ha) lub 100 x 100 m (dla jezior o powierzchni równej lub mniejszej od 200 ha)
oddzielnych, niezachodzących na siebie jednostek poboru prób (Rys. 1). Spośród tych
kwadratów miejsca poboru prób wybierane są losowo, w każdej warstwie głębokości je-
ziora. Ryby nie są rozmieszczone w jeziorze losowo. Rozmieszczenie głębokościowe ryb
246
różni się pomiędzy gatunkami i poszczególnymi stadiami ontogenetycznymi. Na rozmiesz-
czenie poziome może mieć również wpływ różnorodność środowiskowa. Rozmieszczenie
nie jest stałe w ciągu roku, zmienia się w zależności od temperatury i pory roku. Jeżeli przed
poborem prób nie dysponujemy mapą batymetryczną, liczbę i miejsca poboru ichtiofauny
wyznaczamy w terenie.
Według zaleceń (CEN 2005b) co najmniej 4 wontony powinny być ustawione w jezio-
rze. W jeziorach mniejszych od 6 ha i płytszych od 3 m, ta liczba powinna być zredukowana
do dwóch lub trzech. Przykładową, rekomendowaną liczbę wontonów bentosowych podaje
Tabela 3.
Na mapie zaznaczamy miejsca, w których zostaną postawione poszczególne wontony
(Rys. 2). Określamy, która kombinacja wybranych miejsc będzie pobierana w określonym
dniu. Ma to znaczenie w przypadku dużych jezior, kiedy nie jesteśmy w stanie zebrać próby
ze wszystkich wyznaczonych miejsc jednego dnia. Ważne jest, aby miejsca poboru były
różne i nie nachodziły na siebie. W tym celu należy zachować odległość minimum 100 m
pomiędzy sieciami.

Rys.1. Przykład ilustrujący podział i oznacze- Rys. 2. Przykład ilustrujący rozmieszczenie zastosowa-
nie małego jeziora (poniżej 200 ha) na odręb- nych wontonów na przykładzie Jeziora Kortowskiego
ne jednostki poboru prób (discrete sampling
units) (na przykładzie Jeziora Kortowskiego)
247
Tabela 3. Rozmieszczenie sieci bentosowych w różnych strefach głębokości w jeziorach o różnej po-
wierzchni i maksymalnej głębokości
Strefa
Pow. jeziora
głębokości Maksymalna głębokość (m)
(ha)
(m)
<3 <6 6–11,9 12–19,9 20–34,9 35–49,9 50–75 > 75
< 20 <3 4 2 2 2 2 2
3–5, 9 2 2 2 2 2
6–11,9 2 2 2 2
12–19,9 2 2 2
20–34,9 2 1
35–49,9 1
Całkowita liczba sieci 4 4 6 8 10 10
21–50 <3 4 2 2 2 2 2
3–5, 9 2 3 2 2 2
6–11,9 2 2 2 3
12–19,9 2 2 3
20–34,9 2 3
35–49,9 2
51–100 <3 4 4 4 4 4 4
3–5, 9 4 4 4 4 4 4
6–11,9 4 2 5 4 5
12–19,9 2 3 2 2
20–34,9 2 2 2
35–49,9 2 2
50–75 2
101–250 <3 4 4 4 4 4 4
3–5, 9 4 4 4 4 4 4
6–11,9 4 4 5 5 3
12–19,9 4 4 3 3
20–34,9 4 3 3
35–49,9 2 2
50–75 2
251–1 000 <3 6 5 5 5 5 5 5
3–5, 9 6 5 5 5 5 5 5
6–11,9 5 5 5 5 5 5
12–19,9 5 5 4 4 4
20–34,9 4 3 4 4
35–49,9 3 3 3
50–75 3 3
Całkowita liczba sieci 12 15 20 24 25 29 29
1 001–5 000 <3 6 5 5 5 5 5 5
3–5, 9 6 5 5 5 5 5 5
248
6–11,9 5 5 6 6 5 5
12–19,9 5 6 4 5 5
20–34,9 6 4 5 5
35–49,9 4 5 5
50–75 3 3
Całkowita liczba sieci 12 15 20 28 28 33 33
Na wyniki połowów ryb prowadzonych przy użyciu sieci pasywnych (biernych) duży
wpływ mają: temperatura wody, długość życia i termin rozrodu poszczególnych gatunków
ryb. W związku z tym czas poboru prób powinien być wybrany w taki sposób, aby każdy
z gatunków nie był reprezentowany ani w nadmiarze ani w niedoborze. Oznacza to, że ten
okres jest różny w różnych regionach i państwach. W północnej Europie pobór prób powi-
nien mieć miejsce pomiędzy15 lipca a 31 sierpnia. Czas stawiania sieci powinien zapewnić
objęcie czasu aktywności dla każdego gatunku ryby. Poza tym powinien być na tyle krót-
ki, aby po złapaniu w sieci ryby nie zostały uszkodzone przez drapieżniki. Standardowy
czas poboru prób to 12 godzin. Można tego dokonać poprzez postawienie sieci pomiędzy
18.00–20.00 oraz podniesienie między 6.00 a 8.00 rano. W jeziorach bardzo produktyw-
nych z nadmierną populacją ryb, czas ten można skrócić.
Jeżeli planujemy badania porównawcze w kolejnych latach, powinniśmy je wykonać
w tym samym czasie i w tych samych miejscach poboru prób.
Przed rozpoczęciem pobierania prób należy zebrać dodatkowe informacje dotyczące je-
ziora i jego otoczenia, mające wpływ na otrzymane wyniki. Są to czynniki fizyczno-geogra-
ficzne, takie jak: wielkość i głębokość jeziora, przeźroczystość wody (widzialność krążka
Secchiego), temperatura wody i warunki pogodowe podczas poboru prób. Należy spraw-
dzić sprzęt i sieci. Na wykonanie połowów należy mieć zgodę właściciela i/lub rybackie-
go użytkownika jeziora. Przed wypłynięciem na jezioro, należy przygotować odpowiednią
ilość formularzy (może to być tabela przygotowana w arkuszu Excel), które trzeba wypełnić
w terenie, zapisując osobno ilość złowionych ryb z każdej sieci, ich długości i masy cia-
ła. Jeśli będziemy pobierać łuski do odczytu wieku, zabieramy ze sobą papierowe koperty
i pęsety.
Należy zaopatrzyć się w łódź rybacką i odpowiednią ilość zestawów wontonów. Przed
wypłynięciem sieci układa się na łodzi, pływakami do rufy. Na łodzi powinno znajdować się
koło ratunkowe i kapoki. Jeżeli łódź wyposażona jest w zaburtowy silnik spalinowy, osoba
ją obsługująca powinna mieć ukończony kurs ster motorzysty żeglugi śródlądowej, który
uprawnia do kierowania łodzią o napędzie mechanicznym (zgodnie z wymaganiami ustawy
o żegludze na śródlądowych drogach wodnych). Wymagana jest odzież chroniąca przez
deszczem i wiatrem oraz długie buty gumowe.

Wontony stawiamy w jeziorze wg wcześniej ustalonego planu. Po dopłynięciu na miejsce
połowu, łódź ustawia się roboczą burtą od strony nawietrznej. Dwie osoby wydają sieć, trze-
cia manewruje łodzią, aby zapewnić prawidłowe ustawienie się zestawu w wodzie. Sprawni
rybacy wykonują tę pracę w zespole dwuosobowym.
249
Po podniesieniu wontonów należy wybrać wszystkie złowione ryby. Na stanowisku poło-
wu należy wstępnie posegregować złowione gatunki i określić liczbę osobników z każdego
z nich, zmierzyć z dokładnością do 1 mm długość całkowitą (longitudo totalis) wszystkich
osobników w celu oszacowania struktury populacji oraz zważyć. Pobiera się łuski lub do-
datkowe struktury do odczytu wieku oraz obliczenia tempa wzrostu. Nie należy wykonywać
tego na łodzi tylko na brzegu lub, jeśli to możliwe, w pomieszczeniu. Należy analizować
osobno ryby z każdego panelu wszystkich zestawów sieci. Jeśli nie ma takiej możliwości
w terenie, pakujemy ryby, osobno z każdego panelu sieci i przewozimy je do laboratorium.
Przed ponownym użyciem sieci należy wyczyścić i wysuszyć.
1.3. Badania laboratoryjne

Do identyfikacji gatunków wykorzystuje się klucze do oznaczania. W przypadku oznacza-
nia ryb, nie ma ich zbyt wiele. Są to zarówno klucze, podręczniki czy różnego rodzaju opra-
cowania: Rolik, Rembiszewski (1987), Brylińska (ed.) (2000), Gerstmeier, Romig (2002),
Makomaska-Juchiewicz, Baran (red.) (2012), Adamski, Bartel, Bereszyński, Kapel, Wit-
kowski (red.). (2004), Głowaciński, Okarma, Pawłowski, Solarz (red.) (2011), Boroń,
Szlachciak., Juchno (w druku). Dla zidentyfikowanych do gatunku ryb określa się przyna-
leżność do rodziny, z rozróżnieniem na gatunki rodzime, obce i chronione.
1.3.1. Parametry jakościowe zastosowane w metodzie

Liczbę osobników każdego gatunku wyraża się jako procent wszystkich ryb złowionych
w badanym jeziorze, przy zastosowaniu wszystkich użytych narzędzi połowu.
Na potrzeby oceny ekologicznej jezior ryby klasyfikuje się pod kątem przynależności do
określonej grupy troficznej oraz ekologicznej grupy rozrodczej.
Wyróżnia się następujące grupy troficzne (Schlosser 1982):
– gatunki odżywiające się bezkręgowcami (invertivorous), ich dieta składa się w ponad
75% z owadów;
– planktonożerne (planktivorous), są to gatunki, których dieta (dorosłych osobników) za-
wiera więcej niż 75% zooplanktonu i/lub fitoplanktonu;
– roślinożerne (herbivorous) odżywiające się roślinnością (np. wzdręga);
– rybożerne (piscivorous), odżywiające się, jako osobniki dorosłe przynajmniej częściowo
rybami (np. szczupak). Drapieżny tryb życia podejmują one w różnym wieku;
– mięsożerne (carnivorous), odżywiające się zarówno bentosem, jak i rybami;
– wszystkożerne (omnivorous), jeżeli materiał roślinny i zwierzęcy stanowi co najmniej
25% diety.
Ekologiczne grupy rozrodcze ryb wyróżniono na podstawie miejsc składania ikry (Ba-
lon 1975). Miejsce składania ikry wiąże się ze specyficznym zachowaniem tarłowym róż-
nych gatunków, przystosowaniami w budowie i właściwościach komórek rozrodczych oraz
określonymi cechami świeżo wylęgłych larw i narybku, umożliwiającymi utrzymanie się
przy życiu i rozwój w różnych warunkach otoczenia. Wśród słodkowodnych gatunków ryb
występujących w Polsce wyróżniamy następujące grupy:
250
– ryby litofilne – składają ikrę w jeziorach przede wszystkim typu oligotroficznego, gdzie
szukają odkrytych miejsc przybrzeżnych, również o piaszczysto-kamienistym podłożu
i bardzo czystej wodzie. Jaja posiadają bardziej lub mniej lepką otoczkę, dzięki temu
ikra przyczepia się do kamieni lub też zostaje pod nie wepchnięta przez prąd wody, co
zapewnia względnie dobrą ochronę przed drapieżnikami. Ikra tych ryb nie może się
rozwijać w jeziorach z bujnie rozwijającą się roślinnością wodną ze względu na panu-
jące tam gorsze warunki tlenowe. Do tej grupy należą m.in. sieja, świnka, piekielnica,
certa;
– ryby fitofilne – ich jaja mają kleistą otoczkę, dzięki czemu ikra może przylepiać się do
roślinności i rozwijać w pewnej odległości od dna, często pod samą powierzchnią wody.
Dzięki temu gatunki ryb z tej grupy są bardziej niezależne od warunków tlenowych panu-
jących w zbiorniku. Ikrę składają na zalanych przez wiosenne wody roślinach łąkowych,
gałęziach, martwych łodygach i korzeniach oraz żywej roślinności wodnej. Należą tu,
m.in. płoć, lin, wzdręga, leszcz, krąp, ukleja, okoń, szczupak;
– grupa psammofilna – ryby z tej grupy składają ikrę na piasek lub żwir oraz podmyte prą-
dem wody drobne korzonki, zwisające nad czystym dnem. Otoczki ich jaj są wyposażone
w lepkie wyrostki, dzięki którym przytwierdzają się mocno do podłoża. Są to m.in. kiełb,
śliz, piskorz;
– gatunki budujące gniazda (ciernik i sandacz);
– grupa ostrakofilna. Jedynym przedstawicielem w polskich wodach jest różanka, której
samica za pomoca wykształconego pokładełka składa ikrę do jamy płaszczowej małży.
Gatunki sklasyfikowano również w zależności od trybu życia i siedliska żerowania jako
pelagiczne (przebywające w toni wodnej, np. sielawa, piekielnica) lub bentosowe (strefy
dennej, np. krąp, śliz, głowacze).
Gatunki podzielono na tolerancyjne lub nietolerancyjne ze względu na wszelkie czyn-
niki stresotwórcze związane z morfologią jeziora (siedlisko), hydrologią lub chemizmem
wody (Karr i in. 1986).
Różnorodność gatunkowa jest podstawową i najczęściej stosowaną miarą bioróżnorod-
ności, często utożsamianą z bogactwem gatunkowym. Bogactwo gatunkowe jest mierzo-
ne liczbą gatunków na określonym obszarze, przy czym nie bierze się pod uwagę różnic
w udziale tych gatunków. Różnorodność gatunkowa natomiast, stanowi miarę rozmaitości
gatunków na danym obszarze, która uwzględnia zarówno liczbę gatunków, jak i tzw. rów-
nocenność (udział gatunku, częstość jego występowania), tj. wpływ wynikający ze sposobu
pobierania próby w terenie, dający obraz równomierności rozmieszczenia gatunków (even-
ness). Różnorodność gatunkowa obszaru zależy także od równomierności rozmieszczenia
gatunku (populacji). Równomierność rozmieszczenia traktuje się jako miarę porównawczą
w odniesieniu do rozmiaru populacji każdego z gatunków obecnych na danym obszarze.
Najprostsze metody oceny bioróżnorodności są związane z poziomem gatunkowym, ponie-
waż zmiany ilościowe i jakościowe stanu gatunków w ekosystemie stanowią najłatwiejszą
i najbardziej czytelną miarę stanu środowiska. W metodzie NORDIC zalecane wskaźniki
bogactwa gatunkowego i proporcjonalnej obfitości to:
1. Wskaźnik zróżnicowania Shannona-Wienera (H). Różnorodność (równomierność)
wzrasta liniowo wraz ze wzrostem wartości indeksu H. Wskaźnik H opiera się na obliczeniu
udziału (proporcji) i-tego gatunku w stosunku do sumy wartości udziałów wszystkich gatun-
ków w zbiorowisku (pi). Udział ten mnoży się przez naturalny logarytm tego udziału (ln pi).
251
Tak uzyskane iloczyny sumuje się dla wszystkich gatunków, a wynik mnoży przez -1, wg
wzoru:
S
H= ∑ (p )(ln p )
i i
i=1
2. Wskaźnik dominacji Bergera – Parkera (d). Wzrostowi wartości d towarzyszy wzrost

różnorodności i redukcja w dominacji najbardziej licznych gatunków w badaniu.
Wskaźniki bioróżnorodności z pojedynczych połowów zestawami nordyckimi porównu-
je się z wartościami empirycznymi, określonymi dla warunków referencyjnych. Otrzymane
wartości pozwalają na określenie różnorodności jako bardzo niska, niska, poniżej średniej,
powyżej średniej i bardzo wysoka.
1.3.2. Parametry ilościowe zastosowane w metodzie

Na podstawie informacji dostępnych w bazie WISER ((Birk i in. 2010) do oceny stanu
ekologicznego jezior na podstawie ichtiofauny (Jeziorowy Indeks Rybny) w Polsce wy-
brano następujące metryki (oznaczenia: L–duże, M–średnie, S–małe, UN–poniżej normy):
płoć M [% całości połowów], płoć S [% całości połowów], razem płoć (M+S) [% całości
połowów], % płoci M w całkowitej ilości płoci [% całości połowów], krąp [% całości po-
łowów], stynka [% całości połowów], ukleja [% całości połowów], chwast ryby [% całości
połowów], całkowity połów [% całości połowów], ryby łososiowate (sieja-sielawa-pelu-
ga) [% całości połowów], Cyprinidae (wszystkie karpiowate+inne+chwast ryby) [% cało-
ści połowów], drapieżniki (sandacz+szczupak+okoń) [% całości połowów], ryby litoralu
(okoń+lin) [% całości połowów], Cyprinidae L (leszcz L + płoć M) [% całości połowów],
Cyprinidae S (leszcz M+S+UN+płoć S+inne+chwast ryby) [% całości połowów].
W celu opisania struktury populacji ryb stosuje się różne kategorie i opisy:
– gatunki 1 grupy (gatunki rodzime ryb),
– gatunki 2 grupy (gatunki obce wpływające na ekologię),
– gatunki ryb łososiowatych,
– gatunki nietolerancyjne,
– gatunki tolerancyjne,
– ryby drapieżne.
Ilość i masa złowionych ryb w dużym stopniu zależy od intensywności połowów czy-
li ilości postawionych wontonów, dlatego lepszym wskaźnikiem biomasy złowionych ryb
jest efektywność tych połowów. Liczbę i masę złowionych ryb przelicza się na jednostki
względne, wyrażone w liczbie i masie ryb przypadającej na 100 m2 postawionych wonto-
nów (NPUE, number per unit effort i WPUE, weight per unit effort).
Bogactwo gatunkowe
Bogactwo gatunkowe liczy się jako całkowitą liczbę gatunków złowionych podczas bada-
nia jeziora. Przedstawia się je w postaci liczby lub procentu całkowitej liczby gatunków
występujących w danym jeziorze (lub jako procent całkowitej liczby gatunków złowio-
nych za pomocą narzędzi połowowych na wszystkich stanowiskach, na których wcześ-
niej nie badano danego jeziora, tzn. dla których nie ma dokładnych danych dotyczących
252
struktury populacji ryb). Oblicza się również udział procentowy poszczególnych gatunków
ryb w ogólnym odłowie.
Zagęszczenie ryb wyrażane jest jako CPUE i BPUE
CPUE (catch per unit effort) = średni połów ryb, zarówno dla wszystkich złowionych
gatunków oraz dla poszczególnych gatunków złowionych podczas połowu, wyrażony
w jednostkach powierzchni użytych narzędzi (szt/m2). Można również zanotować CPUE
dla poszczególnych warstw głębokości, np. CPUE 0–2,9 m, CPUE 3–5,9 m, itd.).
BPUE (biomass per unit effort) = średnia biomasa ryb wyrażona w jednostkach po-
wierzchni narzędzi połowu, liczy się tak jak CPUE.
Oblicza się też ogólną efektywność odłowów (NPUE i WPUE) (liczba i masa złowio-
nych ryb przypadająca na 100 m2 postawionych wontonów).
Udziały wagowe ryb uznaje się za zmienne cząstkowe, mogące opisywać stan ekolo-
giczny badanych jezior.
Rozkład częstości długości, analiza wieku i wzrostu
Rozkład częstości długości (klasy 1 cm długości) powinien być podany dla wszystkich
dominujących gatunków. Średnia długość ciała w danym wieku dla poszczególnych klas
wielkości (L1, L2, L3, itp.) powinna być również obliczona dla gatunków dominujących
w jeziorze.

Przed obliczeniem metryk dla jeziora, należy ustalić, do jakiego typu rybackiego należy
jezioro.
Jeziora charakteryzuje się za pomocą wybranych parametrów środowiska, które są waż-
nymi czynnikami wpływającymi na strukturę zespołów ryb w jeziorach. Należą do nich:
maksymalna głębokość (m), powierzchnia jeziora (km2), wielkość zlewni (km2) i wyso-
kość (m n.p.m.). Mierzy się je w terenie lub odczytuje z map topograficznych albo sza-
cuje z wykorzystaniem Systemu Informacji Geograficznej GIS (Geographic Information
System). Średnie miesięczne temperatury powietrza wykorzystuje się do wyliczenia dwóch
zmiennych. Dodatkowo, określa się geologię podłoża, jako wapienne lub krzemionkowe
(z map geologicznych). Aby spełnić założenia modeli liniowych (normalność, liniowość),
dane dotyczące maksymalnej głębokości, powierzchni jeziora i zlewni trzeba przekształcić
logarytmicznie.
W celu wybrania najlepszych metriksów do oceny stanu jeziora bada się korelacje pomię-
dzy wskaźnikami presji a udziałem poszczególnych gatunków ryb i ich grup funkcjonalnych.
Miarą stopnia zakłócenia środowiska są wskaźniki presji, m.in. stopień przekształcenia zlewni,
zabudowy brzegów, nasilenie presji turystycznej, spływ zanieczyszczeń. Za pośrednie wskaź-
niki presji, które obrazują stan trofii jeziora uważa się m.in. zawartość fosforu, azotu, chlorofi-
lu a, przezroczystość wody, wskaźnik TSI (Trophic State Index) opracowany przez Carlsona
w 1977 roku. Podstawą teoretyczną do utworzenia wskaźnika było założenie, że stan troficzny
może być wyrażony poprzez ilość znajdujących się w danym zbiorników wodnym glonów,
masę glonów można natomiast ocenić za pomocą zawartości chlorofilu a, widzialności krążka
Secchiego oraz całkowitego fosforu. Wskaźnik przyjmuje wartości od 0 do 100, przy czym
wartości poniżej 30 oznaczają oligotrofię, natomiast powyżej 80 hipertrofię.
Każda metryka powinna być analizowana za pomocą regresji wielokrotnej ze zmiennymi
253
środowiskowymi i wskaźnikami presji jako zmiennymi predykcyjnymi, za pomocą anali-
zy krokowej, aby wybrać najlepsze dopasowanie modelu dla każdej metryki, zawierającej
zmniejszony zestaw danych objaśniających. Dla każdej metryki wykonuje się trzy kroki,
aby połączyć je w indeks wielometryczny: zdefiniowanie warunków referencyjnych, pomiar
odchylenia od stanu odniesienia i standaryzacja tego odchylenia od warunków odniesienia.
W celu wyboru najlepszych metriksów bada się korelacje pomiędzy wskaźnikami pre-
sji a udziałem wagowym poszczególnych gatunków oraz badanych grup funkcjonalnych.
W przypadku metriksów, które są istotnie skorelowane ze wskaźnikami presji, liczy się
równania regresji udziałów wagowych z TSI Carlsona (1977).
1.4.1. Ocena środowiska z wykorzystaniem ichtiofauny

Ocena stanu ekologicznego opiera się na teoretycznym modelu „doskonałych” warunków
abiotycznych, określonym indywidualnie dla każdego stanowiska. Wartości charakteryzują-
ce poszczególne parametry, uzyskane na podstawie przeprowadzonych odłowów (wartości
empiryczne) porównuje się z wartościami teoretycznymi.
O końcowej wartości indeksu decyduje stopień rozbieżności pomiędzy wartościami em-
pirycznymi uzyskanymi podczas badań a wartościami teoretycznymi modelu doskonałego,
czyli stopień odkształcenia zespołu ryb od stanu uznawanego za referencyjny dla stanu na-
turalnego.
LFI = [(N1/R)+(N2/R)+….+ (Nn/R)]/n
gdzie:
N1, N2, … Nn – wartości poszczególnych parametrów wybranych do obliczania wskaźnika;
R – całkowita liczba odłowionych osobników;
n – liczba parametrów wybranych do obliczania wskaźnika.
Wartości wskaźnika LFI wahają się od 0 do 1 i pozwalają na klasyfikację jezior do jednej

z 5 grup:
 I grupa bardzo wysokie LFI > 0,93
 II grupa wysokie LFI = 0,93–0,71
 III grupa średnie LFI = 0,70–0,4
 IV grupa niskie LFI = 0,39–0,11
 V grupa bardzo niskie LFI < 0,11
Ocenę punktową LFI-N przedstawia się jako sumę rang znormalizowanych do przedzia-
łu 0,00–1,00 według wzoru:
LFI-N = (S – Smin)/(Smax – Smin),
gdzie:
LFI-N – Jeziorowy Indeks Rybny-N (Lake Fish Index-N);
S – suma rang ocenianych zmiennych dla dowolnego jeziora;
Smin – minimalna możliwa suma rang, równa liczbie ocenianych zmiennych;
Smax – maksymalna możliwa suma rang, zależna od liczby jezior w bazie i równa liczbie
ocenianych jezior pomnożonej przez liczbę ocenianych zmiennych.
254
1.4.2. Przykłady zastosowania metody
Prace nad opracowaniem polskiego indeksu były możliwe dzięki projektowi, realizowane-
mu w ramach Polsko-Norweskiego Funduszu Badań Naukowych, dofinansowanego z jego
środków, na podstawie Umowy PNRF-220-AI-1/07, którego uczestnikiem był m.in. IRŚ.
Celem projektu było przeprowadzenie zintegrowanej oceny stanu ekologicznego cieków
i jezior w wybranej zlewni. Dane, które były podstawą opracowania, zebrano w zlewni ni-
zinnej rzeki Wel. Wybrano 16 jednolitych części wód rzecznych i 10 części jezior (Soszka,
Solheim 2011). Analizowano jeziora: Dąbrowa Wielka, Dąbrowa Mała, Rumian, Grądy,
Hartowieckie, Kiełpińskie, Lidzbarskie, Tarczyńskie, Zarybinek i Zwiniarz. W przeprowa-
dzonych badaniach zastosowano dwa rodzaje wontonów: denne (o wymiarach 1,5 x 30 m,
rozmiar oczek od 5,0 do 55 mm) i pelagiczne (o wymiarach 6,0 x 27,5 m i rozmiarze oczek
od 6,25 do 55,0 mm). Ogółem wykorzystano 288 wontonów dennych i 26 pelagicznych. Ich
ilość została określona zgodnie z optymalnym wariantem normy EN 14757. Oceny stanu
ekologicznego jezior dokonano na podstawie modelowania, dobierając zmienne, które naj-
lepiej reprezentują związki ze wskaźnikami presji. Dla wybranych zmiennych przeprowa-
dzono analizę rang i sum rang. Ocena punktowa (Jeziorowy Indeks Rybny LFI-N) reprezen-
towała sumę rang znormalizowanych (przedział 0,00 do 1,00). Zastosowano dwa warianty
oceny stanu ekologicznego:
– na podstawie udziałów wzdręgi, leszcza i grupy gatunków wrażliwych (LFI-N1);
– na podstawie udziałów okonia i wzdręgi, czyli gatunków najsilniej związanych ze wskaź-
nikami presji (LFI-N2).
Dokonano również oceny na podstawie wskaźników rekomendowanych w projekcie
WISER, ogólną efektywność połowów (Total WPUE) oraz udział ryb wszystkożernych
(Omni WPUE).
Prace wykonane w projekcie deWELopment są pierwszymi w Polsce. Wykonane zostały
na podstawie analiz prób zebranych jedynie z grupy dziesięciu jezior. Wśród analizowanych
jezior nie ma jezior złych, ponieważ żyją w nich oraz zachowują ciągłość rozrodu wszystkie
gatunki ryb, właściwe dla typu. Prace nad ostateczną formułą oceny jezior na podstawie
ichtiofauny muszą być kontynuowane (Białokoz, Chybowski 2011).
Literatura
Adamski P., Bartel R., Bereszyński A., Kapel A., Witkowski Z. (red.) 2004. Gatunki Zwierząt (z wyjąt-
kiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Tom 6.
Ministerstwo Środowiska, Warszawa.
Argilier C., Caussé S., Gevrey M., Pédron S., De Bortoli J., Brucet S., Emmrich M., Jeppesen E.,
Lauridsen T., Mehner T., Olin M., Rask M., Volta P., Winfield I. J., Kelly F, Krause T., Palm A.,
Holmgren K. 2013. Development of a fish-based index to assess the eutrophication status of European
lakes. Hydrobiologia, 704: 193–211.
Balon E. K. 1975. Reproductive guilds of fishes: A proposal and definition. J. Fish. Res. Board Can., 32(6):
821–864.
Belpaire C., Smolders R., Auweele I. V., Ercken D., Bierne J., Van Thuyne G., Ollevier F. 2000. An
Index of Biotic Integrity characterizing fish populations and the ecological quality of Flandria water
bodies. Hydrobiologia, 434: 17–33.
255
Białokoz W., Chybowski Ł., Zdanowski B., Wołos A. 2008. Opracowanie i przetestowanie dla warunków
polskich metody oceny stanu ekologicznego jezior w oparciu o badania ryb. Materiały IRS i GIOS,
(maszynopis).
Białokoz W., Chybowski Ł. 2011. Ichtiofauna. Podstawy oceny stanu ekologicznego jezior na podstawie
ichtiofauny. [w:] H. Soszka (red.). Ocena stanu ekologicznego wód zlewni rzeki Wel. Wyd. IRŚ Ol-
sztyn.
Birk S., Strackbein J., Hering D. 2010. WISER methods database. Version: March 2011. Available at
http://www.wiser.eu/results/method-database/
Błachuta J. 2004. O konieczności odbudowy populacji karpiowatych ryb prądolubnych w dorzeczu górnej
i środkowej Odry. [w:] Jakucewicz H., Wojda R. (red.). Karpiowate ryby reofilne. Wyd. PZW, Warsza-
wa: 33–44.
Błońska D. 2012. Geneza słodkowodnej ichtiofauny Polski. Kosmos. Problemy Nauk Biologicznych,
61(2): 261–270.
Bnińska M. 1991. Fisheries. In: Cyprinid fishes, systematic, biology and exploitation. Chapman, Hall, Fish
and Fisheries, Series 3, London, New York, Tokyo, Melbourne, Madras: 572–589.
Boroń A., Kotusz J. 2004. Nazwy gatunkowe i systematyka ryb i minogów odnotowanych w wodach
śródlądowych Polski. Arch. Pol. Fish. 12: 167–174.
Boroń A., Szlachciak J., Juchno D. (w druku). Fauna Polski – charakterystyka i wykaz gatunków. Tom.
IV. Kręgowce. [w:] W. Bogdanowicz, E. Chudzicka, I. Pilipiuk, E. Skibińska (red.). Wyd. Muzeum
i Instytut Zoologii PAN, Warszawa.
Brylińska M. 2000. Ryby Słodkowodne Polski, PWN, Warszawa.
Carlson R. E. 1977. A trophic state index for lakes. Limnology and Oceanography 22(2): 361–369.
Catalan J., Ventura M. 2003. Desenvulpament d’un index integral de qualitat ecolňgica i regionalitzaciň
ambiental dels sisternes lacustres de catalunya. Centre d’Estudis Avançats (CSIC), Agčncia Catalana de
l’Aigua, Generalitat de catalunya, Departament de Medi Ambient i Habitatge, Blanes.
CEN 2005a. Water quality – Guidance on the scope and selection of fish sampling methods. Document
CEN EN 14962.
CEN. 2005b. Water quality – Sampling of fish with multi-mesh gillnets. European Committee for Standar-
dization, EN 14757, Brussels.
Choiński A. 1991. Katalog jezior Polski – Pojezierze Pomorskie. Wyd. UAM Poznań.
Choiński A. 1995. Zarys limnologii fizycznej Polski. Wyd. UAM Poznań.
Colby P. J., Spangler G. R., Hurley D. A., McCombie A. M. 1972. Effects of eutrophication on salmonid
communities in oligotrophic lakes. J. Fish. Res. Bd. Can. 29: 975–983.
Directive 2000/60/EC of the European Parliament and of the Council: establishing a framework for
Community action in the field of water policy. Official Journal of the European Communities, Lux-
embourg.
Gerstmeier R., Romig T. 2002. Przewodnik. Słodkowodne Ryby Europy. Multico, Warszawa.
Głowaciński Z., Okarma H., Pawłowski J., Solarz W. 2011. Gatunki obce w faunie Polski. I. Przegląd
i ocena stanu. Instytut Ochrony Przyrody PAN. Kraków.
Grabowska J., Witkowski A., Kotusz J. 2010. Alien invasive fish species in Polish waters: an overview.
Arch. Pol. Fish. 12: 21–34.
Hartmann J. 1979. Unterschiedliche Adaptationsfahigkeit der Fosche an Eutrophierung. Schweitz. Z. Hy-
drol. 41, 2: 374–382.
Holmgren K. A., Kinnerbäck, A., Pakkasmaa S., Bergquist B., Beier U. 2007. Bedömningsgrunder för
fiskfaunans status i sjöar. Fiskeriverket Informerar 3: 54.
Jackson D. A., Peres-Neto P. R., Olden J. D. 2001. What controls who is where in freshwater fish com-
munities – the roles of biotic, abiotic, and spatial factors. Canadian Journal of Fisheries and Aquatic
Sciences 58: 157–170.
Kajak Z. 2001. Hydrobiologia-limnologia. Ekosystemy wód śródlądowych. Wydawnictwo Naukowe
PWN. Warszawa.
Karr J. R. 1981. Assessment of biotic integrity using fish communities. Fisheries, 6: 21–27.
Karr J. R., Fausch K. D., Angermeier P. L., Yant P. R. Schlosser I. J. 1986. Assessing biological integrity
256
in running waters: A method and ist rationale, Vol. 5. Illinois Natural History Survey Special Publica-
tions, Urbana, IL: 28.
Karr J. R., Chu E. W. 1997. Biological monitoring and assessment: using multimetric indexes.
Leach J. H., Johnson M. G., Kelso J. R., Hartmann J., Numann W., Entz B. 1977. Responses of percid
fishes and their habitats to eutrophication. J. Fish. Res. Bd. Can., 34: 1964–1971.
Leopold M., Bnińska M., Nowak W. 1986. Commercial fish catches as an index of lake eutrophication.
Arch. Hydrobiol. 106, 4: 513–524.
Lossow K. 1996. Znaczenie jezior w krajobrazie młodoglacjalnym Pojezierza Mazurskiego. Zesz. Probl.
Post. Nauk Rol. 431: 47–59.
Makomaska-Juchiewicz M., Baran P. 2012. Monitoring gatunków zwierząt. Przewodnik metodyczny.
Część III. GIOŚ, Warszawa.
Matthews, R. A., Jr. A. L. Buikema, J. Cairns Jr., J.H. Rodgers Jr. 2000. Biological monitoring. Part
IIA. Receiving system functional methods, relationships and indices. [w:] P. Mulgrew, W. Williams,
J. Mikulski (red.). 1982. Biologia wód śródlądowych. Water Research. 1982, 16: 129–139, PWN
Warszawa.
Miller, D. L., P. M. Leonard, R. M. Hughes, J. R. Karr, P. B. Moyle, L. H. Schrader, B. A. Thompson,
R. A. Daniels, K. D. Fausch, G. A. Fitzhugh, J. R. Gammon, D. B. Halliwell, P. L. Angermeier, Orth
D.J. 1988. Regional applications of an index of biotic integrity for use in water resource management.
Fisheries 13: 12–20.
Morgan G. E., Snucins E. 2005. Manual of instructions. NORDIC Index netting. Ministry of Natural Re-
sources. Canada.
Oberdorf T., Hughes R. M. 1992. Modification of an index of biotic integrity based on fish assemblages to
characterise rivers of the Seine Basin, France. Hydrobiologia 228: 117–130.
Persoone G., De Pauw N., 1979. Systems of Biological Indicators for Water Quality Assessment. [w:] Ra-
vera O. (red.). Biological Aspects of Freshwater Pollution. Commission of the European Communities,
Pergamon Press: 39–75.
Pont D., Hugueny B., Beier U., Goffaux D., Noble R., Rogers C., Roset N., Schmutz S. 2006. Assessing
the biotic integrity of rivers at the continental scale: a European approach. Journal of Applied Ecology
43: 70–80.
Pont D., Hugueny B., Rogers C. 2007. Development of a fish-based index for the assessment of river heal-
th in Europe: the European fish index. Fisheries Management and Ecology 14: 427–440.
Rask M., Olin M., Ruuhijaervi J. 2010. Fish-based assessment of ecological status of Finnish lakes. Fis-
heries Management and Ecology 17: 126–133.
Rolik H., Rembiszewski J. M. 1987. Ryby i krągłouste (Pisces et Cyclostomata). PWN, Warszawa.
Rudnicki A., Waluga J., Waluś T. 1971. Rybactwo jeziorowe. PWRiL Warszawa.
Schlosser I. J. 1982. Fish community structure and function along two habitat gradients in a headwater
stream. Ecological Monographs 52: 394–414.
Sidoruk M., Potasznik A. 2011. Stan trofii jeziora Symsar i możliwości jego poprawy. Inżynieria Ekolo-
giczna 26: 221–229.
Soszka H., Solheim A. L. 2011. Wprowadzenie. [w:] H. Soszka (red.). Ocena stanu ekologicznego wód
zlewni rzeki Wel. Wytyczne do zintegrowanej oceny stanu ekologicznego rzek i jezior na potrzeby
planów gospodarowania wodami w dorzeczu Wyd. IRŚ: 7–9.
Symonides E. 2008. Ochrona przyrody. Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego.
Szczerbowski J. A. 1993. Jeziora. [w:] J. A. Szczerbowski (red.). Rybactwo śródlądowe. Wyd. IRŚ., Ol-
sztyn: 39–50.
Szlakowski J., Wiśniewolski W. P., Buras P. 2004. Wskaźnik Integralności Biotycznej (IBI) jako narzędzie
do waloryzacji rzek w oparciu o zespoły ichtiofauny. [w:] T. Heese (red.). W. Puchalski Bliskie naturze
kształtowanie dolin rzecznych. Wyd. PK, Koszalin: 245–262.
Tammi J., Rask M., Ala-Opas P. 2006. Ecological classification of Finnish lakes using a multimetric fish
index. Verhandlungen Internationale Vereinigung für Theoretische und Angewandte Limnologie 29:
2276–2278.
257
Witkowski A., Kotusz J., Przybylski M. 2009. Stopień zagrożenia słodkowodnej ichtiofauny Polski: Czer-
wona lista minogów i ryb – stan 2009. Chrońmy Przyr. Ojcz. 65(1): 33–52.
Wołos A., Zdanowski B., Wierzchowska M. 2009. Long-term changes in commercial fish catches in Lake
Mamry Północne (northeastern Poland) on the backgroung of physical, chemical and biological data.
Arch. Pol. Fish. 17: 195–210.
Zdanowski B. 1993. Eutrofizacja wód. [w:] J. A. Szczerbowski (red.). Rybactwo śródlądowe, Wyd. IRS,
Olsztyn: 121–134.
Żmudziński L., Kornijów R., Bolałek J., Górniak A., Olańczuk-Neymann K., Pęczalska A. 2002. Słownik
Hydrobiologiczny (ochrona wód, terminy, pojęcia i interpretacje). PWN, Warszawa.
258
XI. Mikrobiologiczne badania jakości wód
Dorota Górniak, Aleksander Świątecki
Wprowadzenie
Narastająca ingerencja człowieka w środowisko naturalne budzi uzasadniony niepokój
o skutki antropopresji w ekosystemach wodnych. Jednym z przejawów tych zagrożeń jest
postępująca eutrofizacja i zanieczyszczenie środowiska, prowadzące do istotnych zmian
w strukturze i funkcjonowaniu ekosystemów. Naruszenie ich homeostazy oraz przekro-
czenie progu zdolności samoregulacyjnych może wywoływać skutki katastrofalne, często
nieodwracalne dla środowisk wodnych. Odpowiednio wczesna i wiarygodna informacja
o zmianach zachodzących w ekosystemach wodnych w wyniku antropopresji, stanowi istot-
ny element kontroli oraz umożliwia podjęcie efektywnych przedsięwzięć w zakresie ich
ochrony.
Wody są naturalnym środowiskiem bytowania drobnoustrojów. Organizmy te występują
zarówno w wodach podziemnych, jak i powierzchniowych, morskich i śródlądowych, a tak-
że w osadach dennych zbiorników. Przyjmując łańcuch zależności troficznych za najistot-
niejszy proces w funkcjonowaniu ekosystemu, bakterie uznaje się za szczególnie dogodny
obiekt w analizie zmian zachodzących w środowiskach wodnych. Ilościowe i jakościowe
zmiany bakterioplanktonu są jednym z nielicznych zjawisk biocenotycznych obserwowa-
nych już we wczesnych stadiach zaburzeń równowagi ekosystemów wodnych. Stosunko-
wo krótki cykl życiowy bakterii stwarza możliwości rozpatrywania tych organizmów jako
bardzo miarodajnych wskaźników przemian zachodzących w tych środowiskach. Według
zgodnej opinii wielu hydrobiologów ocena właściwości bakterioplanktonu może stanowić
istotne kryterium oceny stopnia eutrofizacji czy też degradacji wód śródlądowych. Liczeb-
ność bakterii uznawana jest za dobry wskaźnik zasobności środowiska wodnego w łatwo
przyswajalne źródła materii organicznej.
W badaniach zbiorników wodnych na szczególną uwagę zasługują poszukiwania bak-
terii o znaczeniu sanitarno-epidemiologicznym. Dotychczas izolowano z wód powierzch-
niowych ponad 50 rodzajów patogennych bakterii i grzybów oraz około 100 gatunków wi-
rusów. Używany powszechnie w badaniach sanitarno-epidemiologicznych środowisk wod-
nych system wskaźników mikrobiologicznych stosowany jest już od ponad 100 lat. Bakterie
przyjęte za wskaźnikowe charakteryzują się następującymi parametrami:
a/ powszechnie występują w przewodzie pokarmowym ludzi i stałocieplnych zwierząt;
b/ obecne są w ściekach i wodach zanieczyszczonych zawsze gdy występują tam patogeny;

Katedra Mikrobiologii, Wydział Biologii i Biotechnologii Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, ul. Ocza-
powskiego 1A, 10-977 Olsztyn; e-mail: gorniak@uwm.edu.pl, aswiat@uwm.edu.pl
259
c/ nie występują w wodach nie zanieczyszczonych materiałem kałowym;
d/ liczebność bakterii wskaźnikowych przewyższa liczebność patogenów;
e/ liczebność bakterii wskaźnikowych jest proporcjonalna do poziomu skażenia;
f/ przeżywają dłużej niż patogeny i są odporniejsze na środki dezynfekcyjne;
g/ są przydatne w badaniach sanitarno-bakteriologicznych wszystkich typów wód;
h/ są wykrywane za pomocą prostych i tanich technik laboratoryjnych, z dużą powtarzal-
nością wyników, w stosunkowo krótkim czasie;
i/ posiadają stabilne właściwości morfologiczne i biochemiczne;
j/ nie namnażają się w środowiskach wodnych lub namnażanie jest ograniczone.
Współczesne przepisy wykonawcze większości krajów, w tym również Polski, dotyczące
analiz jakości wody, przewidują badanie w kierunku bakterii grupy coli oraz bakterii grupy
coli typu kałowego (termotolerancyjne), jako podstawowego, a często jedynego parametru
oceny mikrobiologicznej wód powierzchniowych. Rozporządzenie Ministra Środowiska
z 2004 roku określiło zasady klasyfikacji jakości wód, sposoby prowadzenia monitoringu,
interpretacji i prezentacji wyników. Wprowadzono 5 klas jakości wód (Tab.1).
I – wody bardzo dobrej jakości,
II – wody dobrej jakości,
III – wody zadowalającej jakości,
IV – wody niezadowalającej jakości,
V – wody złej jakości.
Tabela 1. Wartości graniczne mikrobiologicznych wskaźników jakości wody w klasach jakości wód po-
wierzchniowych (Rozporządzenie Ministra Środowiska, 2004)
Liczba bakterii grupy coli typu
Klasa jakości wody Liczba bakterii grupy coli
kałowego (termotolerancyjne)
I 20 50
II 200 500
III 2 000 5 000
IV 20 000 50 000
V >20 000 >50 000
Rozporządzenie to zostało zastąpione nowym, w którym nie ma już wskaźników mikro-

biologicznych dla wód powierzchniowych, a występują inne biologiczne wskaźniki. Obec-
nie wskaźniki mikrobiologicznej jakości wód zawarte są w rozporządzaniu dotyczącym
wód w kąpieliskach oraz wód ujmowanych do celów konsumpcyjnych.
W badaniach rutynowych brane są pod uwagę również paciorkowce kałowe (Entero-
coccus) i laseczki Clostridium perfringens jako uzupełniające wskaźniki w ocenie sanitar-
nej wód. Wśród propozycji uznania innych drobnoustrojów za mikrobiologiczne wskaźniki
skażeń środowisk wodnych podnosi się możliwość wykorzystania do badań sanitarnych
wody Pseudomonas aeruginosa, Legionella pneumophila czy też Salmonella enterica. Izo-
lowanie tych drobnoustrojów z wody stanowić może ważną informację o występowaniu
skażeń ściekowych, nawet przy negatywnych wynikach badań w kierunku E. coli.
260
1. Pobór i transport próbek wody do badań mikrobiologicznych
Podstawową zasadą badań mikrobiologicznych jest prawidłowe pobieranie prób. Próbki
wody pobiera się z zachowaniem sterylności do jałowych pojemników. Zasadniczo wodę
z toni pobiera się batometrem, np. Ruttnera czy Patalasa. Próby z brzegu lub nurtu rzeki
pobierane są przy użyciu teleskopowej tyczki, zakończonej jałowym pojemnikiem. Każda
próbka powinna zostać opatrzona etykietą z opisem uwzględniającym: datę, godzinę i miej-
sce poboru próby.
Próbki wód stojących pobiera się w najgłębszym miejscu zbiornika (głęboczek) z głę-
bokości 20–50 cm poniżej zwierciadła wody (próba powierzchniowa), z warstwy skokowej
termokliny (metalimnion) – 5, 10, 15 m, itd. oraz 20–30 cm nad dnem. Próbki wód pły-
nących pobierane są z nurtu na głębokości 20–50 cm poniżej zwierciadła wody zgodnie
z następującą procedurą:
– butelkę zanurzyć skośnie w kierunku prądu i pod wodą obrócić przeciwko prądowi,
– butelkę wyjąć, odlać 1/4 ilości wody i zamknąć korkiem.
Butelki z próbami należy transportować w temperaturze 4oC. Powinny być one dostar-
czone do laboratorium w czasie nie dłuższym niż 4 godz. po pobraniu.
Wybór miejsca pobrania prób do badań mikrobiologicznych w zbiorniku wodnym jest
niezmiernie ważny. Należy przede wszystkim uwzględnić wielkość zbiornika, budowę
brzegów, rozmieszczenie upraw, obecność dopływów i odpływów. Należy zwrócić uwagę
na usytuowanie na brzegach większych osiedli, zakładów przemysłowych, gospodarstw rol-
nych, przystani statków, kąpielisk, miejsc wypasu i pojenia bydła. Liczba stanowisk poboru
prób zależy od wielkości zbiornika i ukształtowania dna. Próby do badań środowiskowych
pobierane są zwykle raz w miesiącu przez cały rok. Próby do analiz sanitarnych pobierane
są w sezonie letnim od 1 kwietnia do 30 września, co dwa tygodnie. W przypadku kąpielisk
śródlądowych badania próbek wody po raz pierwszy w danym roku przeprowadza się 14 dni
przed rozpoczęciem sezonu (Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 8 kwietnia 2011 r.).
2. Metodyka badań hydromikrobiologicznych

Liczebność drobnoustrojów w wodzie oznaczana jest przy wykorzystaniu bezpośrednich
technik mikroskopowych oraz pośrednich metod hodowlanych. W porównaniu z metodami
pośrednimi, metody bezpośrednie dają zwykle wielokrotnie wyższe wartości, co wynika
głównie z ograniczonych możliwości namnażania się bakterii na standardowych pożyw-
kach. Szacuje się, że jedynie 0,1% prokariotów (bakterii i archeonów) można hodować na
pożywkach sztucznych (Staley, Konopka 1985).
2.1. Bezpośrednie liczenie bakterii na filtrach membranowych

W metodzie tej wykorzystywane są poliwęglanowe, czarne filtry nukleoporowe o porach
0,2 µm, przez które filtrowana jest próbka wody. Po barwieniu fluoroforowym, najczęściej
z wykorzystaniem barwnika DAPI (4,6-diamidino 2-fenol indol), bakterie zliczane są w mi-
kroskopie epifluorescencyjnym. Struktura filtrów umożliwia osadzenie na ich powierzchni
większości bakterii występujących w próbce wody (Porter, Feig 1980).
261
2.1.1. Przygotowanie odczynników i roztworów:
1. Stężony roztwór DAPI – 1 000 μg/ml.
Rozpuścić 10 mg DAPI w 10 ml wody destylowanej (przefiltrowanej przez 0,2 μm filtr
membranowy). Stężony roztwór DAPI podzielić na porcje 1 ml. Tak przygotowany roztwór
można przechowywać przez kilka miesięcy w temperaturze -20oC.
2. Roboczy roztwór DAPI – 100 μg/ml.
Jeden mililitr stężonego roztworu DAPI zmieszać z 9 ml wody destylowanej, przefiltro-
wanej przez filtr membranowy 0,2 μm. Odczynnik podzielony na porcje po 1 ml można
przechowywać do 2 tygodni w temperaturze 4oC (nie zamrażać).
2.1.2. Barwienie
1. Do 1 ml badanej próbki dodać 10 μl roboczego roztworu DAPI (stężenie końcowe bar-
wnika w próbie 1 μg/ml), próbkę wymieszać.
2. Barwić przez 10–15 min. w ciemności, w temperaturze pokojowej.
2.1.3. Filtracja próbek

1. Na szklanym spieku o średnicy 25 mm, w aparacie do filtracji umieścić zwilżony wodą
podkładkowy, celulozowy filtr membranowy o porowatości 0,45 μm. Następnie na jego po-
wierzchni delikatnie położyć czarny filtr nukleoporowy (0,2 μm) błyszczącą powierzchnią
do góry (Rys. 1a). Nałożyć lejek aparatu do filtracji i zamknąć go starannie zaciskiem.
2. Przesączyć próbkę wody, stosując podciśnienie nieprzekraczające 0,02 MPa.
3. W celu usunięcia niezwiązanego DAPI przez filtr przefiltrować 1 ml 80% etanolu.
4. Przy włączonej pompie filtr przepłukać 1 mililitrem jałowej, bezcząsteczkowej (przefil-
trowanej przez membranę 0,2 µm) wody destylowanej.
5. Filtr zdjąć z aparatu filtracyjnego i całkowicie wysuszyć (w ciemności).
6. Na szkiełku mikroskopowym umieścić małą kroplę protektanta fluorescencji - Citi-
fluoru, położyć na niej filtr z wybarwionymi bakteriami (błyszczącą stroną do góry). Na
szkiełko nakrywkowe (bez własnej autofluorescencji) nanieść małą kroplę Citifluoru,
a następnie nałożyć je (olejkiem do powierzchni filtra) na preparacie, dokładnie docisnąć
(Rys. 1b).
7. Do czasu analizy mikroskopowej preparaty przechowywać zamrożone w temperaturze
-20oC.
2.1.4. Liczenie wybarwionych bakterii

Preparat oglądać pod immersją (obiektyw 100x) z użyciem olejku immersyjnego o niskiej
autofluorescencji np. Cargille Typ A w mikroskopie epifluorescencyjnym (Rys. 1c). Policzyć
bakterie w 20 polach widzenia stosując system automatycznej analizy obrazu np. MultiScan
(CSS) lub NIS (Nikon) (Rys. 1d). Można również policzyć bakterie manualnie, w 250–300
262
małych kwadracikach widocznych w polu widzenia mikroskopu, przy stosowaniu mikrometru
siatkowego. Policzyć liczbę bakterii stosując wzór:
n x Sf
N=
Sk x V
gdzie:
N – liczba bakterii w ml wody;
n – średnia liczba bakterii policzonych w polu widzenia mikroskopu;
Sf – powierzchnia filtra z osadzonymi bakteriami (powierzchnia filtracyjna – mm2);
Sk – powierzchnia pola widzenia mikroskopu (mm2);
V – objętość próbki wody przesączonej przez filtr (ml).
a b
c d
Rys. 1. Bezpośrednie liczenie bakterii na filtrach membranowych, barwienie DAPI: a – filtrowanie próbki
wody przez filtr membranowy, b – przyklejanie do szkiełka mikroskopowego, c – analiza mikroskopowa,
d – obraz wybarwionych bakterii
263
2.2. Metody pośredniego oznaczania liczebności bakterii
Metody hodowlane umożliwiają oznaczanie liczebności bakterii na podstawie kolonii bak-
teryjnych rozwijających się na pożywkach agarowych. Podstawą tych metod jest założenie,
że jedna kolonia rozwija się z tzw. jednostki tworzącej kolonię – „jtk”. W większości „jtk”
to pojedyncze komórki, ale mogą to być również skupienia, np., dwoinki, paciorkowce,
gronkowce, czy też pakietowce. Rodzaj użytej pożywki, warunki i czas inkubacji mają za-
sadnicze znaczenie dla efektywności prowadzonych oznaczeń. Standardowo wykorzystu-
je się agar odżywczy, który umożliwia wzrost większości bakterii heterotroficznych, poza
drobnoustrojami o minimalnych wymaganiach odżywczych (oligotrofy) i wysokich wyma-
ganiach odżywczych (auksotrofy). Spośród różnych technik posiewu bakterii, najczęściej
stosowany jest: posiew powierzchniowy (do 0,1 ml badanej próbki), posiew wgłębny (do
a b
c d
Rys. 2. Oznaczanie liczby bakterii metodą wysiew powierzchniowego: a/ wylewanie próbki wody na po-
wierzchnię pożywki, b/ rozprowadzanie wody szklaną głaszczką, c,d/ kolnie bakteryjne
264
1 ml badanej próbki) oraz technika filtrów membranowych (powyżej 1 ml badanej próbki).
W zależności od przewidywanej liczby bakterii w próbie wybierana jest odpowiednia tech-
nika posiewu. W przypadku dużych liczebności przygotowuje się dziesięciokrotne rozcień-
czenia badanej próbki wody. W polskich przepisach, metodyka określania ogólnej liczby
kolonii na agarze odżywczym metodą posiewu powierzchniowego i wgłębnego opisana jest
w normie PN-EN ISO 6222:2004.
Wykonanie analiz
Posiew powierzchniowy, metoda tzw. „płytek tartych” wykonywana jest poprzez nanie-
sienie pipetą na powierzchnię agaru odżywczego 0,1 ml próbki wody i jej 10-krotnych roz-
cieńczeń (Rys. 2a), a następnie rozprowadzenia płynu jałową głaszczką (Rys. 2b). Dla bada-
nej próby oraz poszczególnych rozcieńczeń przygotowuje się zazwyczaj trzy powtórzenia
posiewów. Po wchłonięciu wody, płytki odwracane są i inkubowane w cieplarce. Ogólną
liczbę bakterii psychrofilnych określa się na podstawie zliczania kolonii bakteryjnych po
inkubacji płytek w 20±2oC przez 96±4 godz., natomiast ogólną liczbę bakterii mezofilnych
po inkubacji płytek w 36±2oC przez 44±4 godz. (Rys. 2c,d).
Posiew wgłębny, metoda tzw. „płytek lanych” polega na zmieszaniu na płytkach Petriego
1 ml badanej próby i jej 10-krotnych rozcieńczeń z 10 mililitrami płynnego, ostudzonego
do temp. 45oC agaru odżywczego. Po zestaleniu pożywki i jej odwróceniu, hodowle są in-
kubowane w odpowiednich temperaturach, tj. 20oC i 36oC.
Posiew techniką filtrów membranowych stosowany jest głównie przy spodziewanych

małych liczebnościach bakterii w badanych próbach wody. Jałowe filtry nitrocelulozowe, o
wielkości porów 0,45 µm, mają zastosowanie głównie do izolacji z wody bakterii wskaźni-
kowych lub chorobotwórczych.
Procedura wysiewów techniką filtracji membranowej:
1. Za pomocą jałowej, opalonej w płomieniu pęsety, filtr membranowy umieścić na po-
wierzchni filtracyjnej aparatu; kratkowaną stroną do góry (Rys. 3a, 3b);
2. Osadzić lejek aparatu na powierzchni filtra i założyć zacisk;
3. Próbkę wody (od 10 do 100 ml) wlać do lejka (Rys. 3c);
4. Włączyć pompę próżniową i utrzymując podciśnienie 0,02 MPa, przesączyć próbkę
wody przez filtr, a następnie spłukać lejek jałowym płynem do rozcieńczeń;
5. Wyłączyć pompę, zdjąć lejek, a następnie jałową pęsetą przenieść filtr na powierzchnię
pożywki (kratkowaną stroną do góry), nie dopuszczając do powstania pęcherzyków po-
wietrza pomiędzy filtrem a pożywką (Rys. 3d);
6. Płytkę inkubować, dnem do góry, w warunkach przyjętych dla badanej grupy bakterii.
265
a b
c d
Rys. 3. Oznaczanie liczby bakterii metodą filtrów membranowych: a/ jałowy, kratkowany filtr membranowy,
b/ nakładanie sączka na urządzenie filtrujące, c/ filtrowanie próbki wody, d/ wykładanie filtra na pożywkę
Oznaczanie liczby bakterii metodą NPL (Najbardziej Prawdopodobna Liczba) polega

na ustaleniu najwyższego rozcieńczenia badanej próbki, w którym stwierdza się obecność
bakterii. Liczba dodatnich powtórzeń dla danego rozcieńczenia pozwala wyliczyć NPL przy
wykorzystaniu odpowiednich tablic weryfikacyjnych. Wiele firm wprowadziło komercyjne
testy pozwalające na precyzyjne określanie liczby bakterii w próbce wody techniką NPL.
Przykładem jest test SimPlate® firmy IDEXX (USA) oparty na detekcji aktywności enzy-
matycznej zmultiplikowanych mikropróbek wody (Rys. 4a). Enzymatyczny rozkład fluo-
rogennych substratów wywołuje niebieską fluorescencję, co pozwala precyzyjnie ustalić
liczbę bakterii (Rys. 4b). Liczba dodatnich probówek z danego rozcieńczenia wyznacza
NPL w badanej próbce wody. Wartości uzyskiwane tą techniką odpowiadają metodzie po-
siewu wgłębnego.
266
a b
Rys. 4. Oznaczanie liczby bakterii metodą mikro NPL, test SimPlate® firmy IDEXX: a/ wylewanie próbki
wody z pożywką na płytkę, b/ liczba studzienek z wybarwioną na niebiesko pożywką wskazuje na liczbą
bakterii w próbce wody
2.3. Analizy sanitarno-bakteriologiczne wody

2.3.1 Oznaczanie ilościowe E. coli i bakterii grupy coli
Bakterie grupy coli stanowią zespół czterech rodzajów wchodzących w skład rodziny Ente-
robacteriaceae: Escherichia, Klebsiella, Enterobacter oraz Citrobacter. Wspólnymi cecha-
mi tych pałeczek są: Gram-ujemność, zdolność do metabolizowania laktozy w 36oC oraz
brak oksydazy cytochormowej. Bakterie z tej grupy występują powszechnie jako element
mikrobioty przewodu pokarmowego. Niektóre gatunki z rodzajów Escherichia i Klebsiella
fermentują kwaśno i gazowo laktozę w temperaturze 44,5oC. Bakterie te tworzą tzw. ter-
motolerancyjną (kałową) grupę coli. Escherichia coli jest jedyną bakterią, która fermentuje
laktozę w temperaturze 44oC, posiada β-D-glukuronidazę i wytwarza indol. Wykrywanie
bakterii wskaźnikowych najczęściej prowadzone jest metodą filtrów membranowych oraz
metodą probówkową przy wykorzystaniu odpowiednich pożywek wybiórczo różnicują-
cych. Polskie, liczne przepisy normatywne określają metodykę wykonania oznaczeń tych
wskaźników, np. PN-EN ISO 9308-1:2004/AC:2009, PN-EN ISO 9308-3:2002. W ostat-
nich latach opracowano bardzo swoistą i czułą technikę oznaczania w wodzie E. coli za
pomocą testów bakteriofagowych.
2.3.1.1. Metoda filtrów membranowych

W metodzie tej stosuje się zazwyczaj standardowe pożywki: MF Endo do izolacji bakterii
grupy coli oraz FC agar do izolacji bakterii fekalnej grupy coli. Zastosowany w pożywce
Endo siarczyn sodu i fuksyna karbolowa hamują wzrost bakterii Gram dodatnich. Dekarbok-
sylacja laktozy i produkcja aldehydu octowego powoduje uwolnienie fuksyny, która barwi
kolonie laktozo dodatnie na czerwono-wiśniowo. Intensywny rozkład laktozy prowadzony
267
przez E. coli objawia się krystalizacją fuksyny, przez co kolonie przyjmują charakterystycz-
ny metaliczny „fuksynowy” połysk (Rys. 5a). Bakterie rozkładające laktozę na pożywce
FC tworzą kolonie niebiesko-granatowe (Rys. 5b), bakterie laktozo-ujemne tworzą kolonie
biało-szare. W ostatnich latach opracowano szereg pożywek chromogennych umożliwiają-
cych różnicowanie bakterii laktozo-dodatnich na podstawie detekcji enzymów: β-D-galak-
tozydazy i β-D-glukuronidazy. Enzymy te z chromogennych substratów uwalniają barwniki
swoiście barwiące kolonie E. coli i bakterii grupy coli.
Wykonanie oznaczenia
Po przesączeniu odpowiedniej objętości wody (od 1 do 100 ml) filtry membranowe przeno-
si się na powierzchnię odpowiedniej pożywki. Płytki z filtrami inkubowane są w cieplarce
w temperaturach dostosowanych do hodowli określonych grup bakterii: 36±2oC (bakterie
grupy coli) lub 44±0,5oC (bakterie fekalnej grupy coli) przez 21±3 godziny. Po inkuba-
cji, wszystkie kolonie o charakterystycznych cechach uznaje się jako domniemane bakterie
grupy coli lub bakterie fekalnej grupy coli (Rys. 5a, 5b). Dla domniemanych bakterii grupy
coli konieczne jest wykonanie testu wykluczającego obecność oksydazy cytochromowej. W
przypadku domniemanych koloni bakterii fekalnej grupy coli konieczne jest przeprowadze-
nie testu wykluczającego obecność oksydazy cytochromowej, testu na wytwarzanie indolu
oraz testu na obecność β-D-glukuronidazy.
a b
Rys. 5. Oznaczanie liczby bakterii wskaźnikowych metodą filtrów membranowych: a/ bakterie laktozo-do-
datnie, wzrost na pożywce ENDO, b/ wzrost na pożywce mFC
2.3.1.2. Metoda probówkowa

Badaną próbkę wody i jej dziesięciokrotnych rozcieńczeń wprowadza się do płynnej po-
żywki zawierającej substraty reagujące z charakterystycznymi enzymami produkowanymi
przez E. coli oraz bakterie grupy coli. Stosowanie trzech, pięciu lub więcej powtórzeń umoż-
liwia określenie „najbardziej prawdopodobnej liczby” – NPL badanych bakterii wskaźniko-
wych. Współcześnie preferowane są głównie mikrometody z wykorzystaniem substratów
268
chromogennych i fluorogennych. Metoda Colilert® firmy IDEXX umożliwia wykrywanie
E. coli oraz bakterii grupy coli poprzez użycie dwóch substratów: chromogennego ONPG
(orto-nitrofenylo-β-D-galaktopiranozyd) oraz fluorogennego MUG (4-metylo-belliferylo-
β-glukuronianu). Test nie wymaga potwierdzania wyników.
Wykonanie oznaczenia:
Wykrywanie bakterii wskaźnikowych wg metodyki testów Colilert18.
1. Badaną próbkę wody (100 ml) wlać do jałowej buteleczki testowej.
2. Porcję pożywki dodać do próbki i wymieszać do całkowitego rozpuszczenia (Rys. 6a).
3. Próbkę z pożywką wlać do tacki Quanti-Tray® unikając tworzenia pęcherzyków (Rys.
6b).
a b
c d
Rys. 6. Oznaczanie liczby bakterii wskaźnikowych metodą mikro-NPL, Colilert®, a/ dodawanie pożywki do
próbki wody, b/ wlewanie próbki wody do tacki, c/ zamknięte tacki testowe z próbami wody po inkubacji,
d/ odczytanie wyników
269
4. Tackę zamknąć szczelnie przy użyciu zgrzewarki i inkubować w cieplarce 35±0,5oC
przez 18±2 godz. (Rys. 6c).
5. Po inkubacji:
a/ policzyć liczbę dodatnich studzienek – żółte zabarwienie (bakterii grupy coli) (Rys.
6d);
b/ policzyć liczbę dodatnich studzienek fluoryzujących po oświetleniu lampą UV
(γ=365 nm) (E. coli);
c/ wynik odczytać z tablic dołączonych do testu.
Na podstawie tabeli interpretacyjnej (Tab. 2) określić NPL bakterii grupy coli i kałowej
grupy coli.
Tabela 2. Tabela interpretacyjna do metody mikro-NPL, Colilert®
Liczba komórek NPL w 100 ml Górna granica Dolna granica

0 <1 0,0 3,7
1 1,0 0,3 5,6
2 2,0 0,6 7,3
3 3,1 1,1 9,0
4 4,2 1,7 10,7
5 5,3 2,3 12,3
6 6,4 3,0 13,9
7 7,5 3,7 15,5
8 8,7 4,5 17,1
9 9,9 5,3 18,8
10 11,1 6,1 20,5
11 12,4 7,0 22,1
12 13,7 7,9 23,9
13 15,0 8,8 25,7
14 16,4 9,8 27,5
15 17,8 10,8 29,4
16 19,2 11,9 31,3
17 20,7 13,0 33,3
18 22,2 14,1 35,2
19 23,8 15,3 37,3
20 25,4 16,5 39,4
21 27,1 17,7 41,6
22 28,8 19,0 43,9
23 30,6 20,4 46,3
24 32,4 21,8 48,7
25 34,4 23,3 51,2
26 36,4 24,7 53,9
27 38,4 26,4 56,6
28 40,6 28,0 59,5
29 42,9 29,7 62,5
30 45,3 31,5 65,6
31 47,8 33,4 69,0
32 50,4 35,4 72,5
270
Liczba komórek NPL w 100 ml Górna granica Dolna granica
33 53,1 37,5 76,2
34 56,0 39,7 80,1
35 59,1 42,0 84,4
36 62,4 44,6 88,8
37 65,9 47,2 93,7
38 69,7 50,0 99,0
39 73,8 53,1 104,8
40 78,2 56,4 111,2
41 83,1 59,9 118,3
42 88,5 63,9 126,2
43 94,5 68,2 135,4
44 101,3 73,1 146,0
45 109,1 78,6 158,7
46 118,4 85,0 174,5
47 129,8 92,7 195,0
48 144,5 102,3 224,1
49 165,2 115,2 272,2
50 200,5 135,8 387,6
51 >200,5 146,1 nieograniczona
2.3.1.3. Testy bakteriofagowe

W testach tych wykorzystuje się dużą swoistość reakcji bakteriofag – bakteria. W Polsce
opracowana została standardowa metoda wykrywania i ilościowego oznaczania somatycz-
nych colifagów – PN-EN ISO 10705-2:2005. Do wykrywania obecności colifagów wyko-
rzystuje się standaryzowaną zawiesinę Escherichia coli K12.
Wykonanie oznaczenia:
1. W jałowej szalce Petriego zmieszać 5 ml badanej próbki wody z 1 ml zawiesiny E. coli
K12 o gęstości 3x106 kom./ml. (Rys. 7a, 7b).
2. Do szalki dodać 10 ml rozpuszczonego i ochłodzonego do temp. +45OC podłoża agaro-
wo-sojowego (Rys. 7c).
3. Po zestaleniu pożywki, płytki inkubować w temperaturze +370C przez 6 godz.
4. Na podstawie liczby charakterystycznych „łysinek” (liza komórek) utworzonych przez
namnażające się w komórkach bakterii bakteriofagi (Rys. 7d), wyznaczyć prawdopo-
dobną liczbę E. coli w badanej próbce wody w przeliczeniu na 100 ml.
Pozytywny wynik testu jednoznacznie wskazuje na skażenie wody materiałem kałowym
bez konieczności przeprowadzania testów potwierdzających i uzupełniających.
271
a b
c d
Rys. 7. Oznaczanie liczby colifagów: a/ – próbka wody, b/ zawiesina E. coli K12, c/ rozpuszczone podłoże
agarowo-sojowe (450C), d/ „łysinki” w hodowli bakteryjnej
2.3.2. Oznaczanie ilościowe paciorkowców kałowych

Paciorkowce kałowe obejmują stosunkowo dużą, niejednorodną grupę ziarniaków Gram
dodatnich należących do rodzaju Enterococcus. Bakterie z tej grupy charakteryzuje: do-
bry wzrost w temp. 10oC i 45oC, w obecności 40% żółci i azydku sodu oraz zdolność
hydrolizy eskuliny. Drobnoustroje te wchodzą w skład naturalnej mikrobioty ludzi i zwie-
rząt stałocieplnych. W obszernym piśmiennictwie naukowym wskazuje się na możliwość
zastosowania enterokoków w badaniach sanitarno-bakteriologicznych wody jako testu
uzupełniającego. Tego typu oznaczenia pozwalają m.in na przybliżone ustalenie źródła
i charakteru skażenia. Jest to możliwe przy porównaniu wyników ilościowych oznaczeń
bakterii fekalnej grupy coli i paciorkowców kałowych – stosunek FC/FE. Na podstawie
272
wartości tego parametru możliwe jest określenie antropogenicznego lub zoogenicznego
charakteru skażenia kałowego. U zwierząt zagęszczenie paciorkowców kałowych wcho-
dzących w skład mikrobioty jelitowej zazwyczaj znacznie przewyższa zagęszczenie bakte-
rii fekalnej grupy coli. U ludzi stwierdzono odwrotną zależność – przewagę bakterii fekal-
nej grupy coli nad enterokokami. Wyliczony na tej podstawie stosunek FC/FE pozwala na
przybliżone ustalenie charakteru skażenia kałowego:
> 4 – skażenie kałowe pochodzenia ludzkiego;
< 0,7 – skażenie kałowe pochodzenia zwierzęcego;
- 2–4 – skażenie mieszane z przewagą zanieczyszczeń pochodzenia ludzkiego;
- 0,7–1,0 – skażenie mieszane z przewagą zanieczyszczeń zwierzęcych;
- 1,0–2,0 – niepewna interpretacja.
Wykazano wyższą przeżywalność eneterokoków w stosunku do bakterii grupy coli
w;wodzie słonej i chlorowanej, co pozwala na zastosowanie tego wskaźnika przy badaniach
sanitarnych kąpielisk morskich oraz basenów z chemicznie uzdatnianą wodą. Powszechnie
przyjęte jest badanie wody w kierunku paciorkowców kałowych metodą filtrów membrano-
wych oraz metodą probówkową. W Polsce opracowano kilka norm jakości wody określających
procedury wykrywania enterokoków: np. PN-C-04616-8:2008, PN-EN ISO 7899-1:2002.
2.3.2.1. Oznaczanie ilościowe enterokoków metodą filtrów membranowych

Badanie prowadzone jest wg procedury opisanej w punkcie 3.3.1.1. Do izolacji bakterii sto-
suje się standardową pożywkę wybiórczo-różnicującą Slanetza-Bartleya zawierającą azydek
sodu i chlorek tatrazoliowy (TTC). Pożywka jest wysoce selektywna dla enterokoków, ale
wyniki wymagają potwierdzenia odpowiednimi testami. Enterokoki rosną na S-B w postaci
różowych lub czerwonych kolonii (Rys. 8a). W sprzedaży dostępne są również chromogen-
ne pożywki przeznaczone dla tej grupy bakterii oparte na wykrywaniu charakterystycznego
enzymu β-D-glukozydazy, który uwalnia barwnik z chromogennego substratu (BDBBL).
a b
Rys. 8. Oznaczanie enterokoków metodą filtrów membranowych: a/ wzrost na pożywce Slanetza-Bartleya,

b/ wzrost na pożywce chromogennej BDBBL
273
Po inkubacji zlicza się charakterystycznie wybarwione kolonie bakteryjne, które uznawane
są jako domniemane bakterie z rodzaju Enterococcus (Rys. 8b). Badanie potwierdzające
polega na przeniesieniu filtra z wyrośniętymi koloniami na pożywkę z eskuliną. Kolonie
paciorkowców kałowych tworzą charakterystyczne brązowo-czarne strefy w pożywce pod
filtrem.
2.3.2.2. Oznaczanie enterokoków metodą NPL

W badaniach rutynowych zazwyczaj wykorzystuje się zminiaturyzowane zestawy identy-
fikacyjne, umożliwiające wykrywanie etorokoków, np. Enterolert®-E firmy IDEXX. Test
przeprowadzany jest na tackach z wykorzystaniem fluorogennej pożywki, wg metodyki
przedstawionej w pkt. 3.3.1.2. Na podstawie liczby dodatnich probówek interpretuje się
wynik w oparciu o tabelę wzorcową (Tab. 2).
2.4. Badania molekularne

Współczesna wiedza dotycząca różnorodności mikroorganizmów i ich roli w środowi-
skach naturalnych jest ciągle niekompletna. Dotychczas stosowane, klasyczne metody
badań mikrobiologicznych oparte m.in. na mikroskopii i hodowli komórek bakteryjnych
mają ograniczane zastosowanie w identyfikacji i klasyfikacji mikroorganizmów. Klasycz-
ne metody identyfikacji mikroorganizmów oparte jedynie na fenotypowych właściwoś-
ciach morfologicznych, fizjologicznych i biochemicznych są w dużym stopniu ograniczo-
ne. Szacuje się, że jedynie 0,1% prokariotów żyjących w środowiskach naturalnych można
wyizolować w postaci czystych szczepów hodowanych w warunkach laboratoryjnych.
Techniki biologii molekularnej umożliwiają prowadzenie badań nad różnorodnością
mikroorganizmów bez konieczności ich wcześniejszej izolacji na pożywkach. Analizy
prowadzone na poziomie molekularnym umożliwiają grupowanie i klasyfikację mikro-
organizmów na podstawie podobieństwa sekwencyjnie określonych, najczęściej wyso-
ce konserwatywnych fragmentów DNA, obrazujących ich powiązania filogenetyczne.
Szczególnie istotną rolę w tych badaniach odgrywa analiza genów kodujących podjed-
nostkę 16S rRNA. Metody biologii molekularnej znacznie wzbogaciły i poszerzyły wie-
dzę o bioróżnorodności mikroorganizmów występujących w środowiskach naturalnych.
Utworzone w ostatnich latach, obszerne biblioteki rDNA obrazują duże zróżnicowanie
mikroorganizmów i ich filogenetyczne związki. Istotnym elementem współczesnych
badań nad różnorodnością mikroorganizmów jest określenie dynamiki populacyjnej
w ekosystemach będącej konsekwencją oddziaływania czynników antropogenicznych,
np. związanych z zanieczyszczeniem.
2.4.1. Oznaczanie bioróżnorodności mikrobiocenoz techniką PCR-DGGE

Tworzenie profili genetycznych obrazujących strukturę populacyjną w ekosystemach
naturalnych możliwe jest przy zastosowaniu wielu metod biologii molekularnej. W ba-
daniach środowiskowych najczęściej stosowane metody związane są z amplifikacją kon-
serwatywnych fragmentów DNA (geny 16S i 23S rRNA) – PCR-DGGE (Muyzer 1998)
274
oraz techniki hybrydyzacji, w których wykorzystuje się odpowiednio znakowane oligonu-
kleotydowe sondy molekularne – FISH (Pernthaler i in. 2001). Wykorzystanie sekwencji
markerowych stanowiących fragment genów podjednostek rybosomalnych jest podstawą
strategii diagnostycznej określanej terminem – „fingerprinting”.
Reakcja łańcuchowa polimerazy – PCR, jest metodą wykorzystywaną powszechnie
w badaniach materiału genetycznego, głównie DNA. Metoda ta składa się z kilku istot-
nych etapów: a/ przygotowania próbki do analizy, b/ izolacji i oczyszczania materiału
genetycznego, c/ ustalenia i dobrania warunków reakcyjnych, d/ amplifikacji DNA, e/
analizy produktu, najczęściej za pomocą elektroforezy żelowej. Stosując odpowiednio
dobrane parametry reakcji, możliwe jest amplifikowanie określonych fragmentów DNA.
Reakcja prowadzona jest w specjalistycznych urządzeniach – termocyklerach, umożli-
wiających termiczną synchronizację cyklicznego procesu powielania materiału genetycz-
nego. W reakcji PCR szczególnie istotną rolę pełnią precyzyjnie zdefiniowane startery,
które pozwalają na amplifikację określonego fragmentu DNA. W metodzie PCR-DGGE
wykorzystuje się zazwyczaj startery dla określonych fragmentów genu bakteryjnego 16S
rRNA. Efektem przeprowadzenia PCR heterogennej (różnogatunkowej) próbki DNA, jest
heterogenny produkt odpowiadający w dużym stopniu strukturze dominujących taksonów
badanej próby. Ponieważ każdy gatunek ma unikatową sekwencję 16S rDNA, rozdział
elektroforetyczny w gradiencie denaturacyjnym umożliwia zobrazowanie tych różnic.
Widoczne na ścieżce elektroforetycznej prążki odpowiadają poszczególnym gatunkom w
badanym wielogatunkowym zespole drobnoustrojów. Ponieważ możliwe jest nałożenie
się produktów o zbliżonych sekwencjach, konieczne jest prowadzenie dalszych analiz
i reamplifikacja produktów. Prążki odpowiadają nie tyle poszczególnym gatunkom, co
potencjalnym jednostkom taksonomicznym – tzw. OTU (operational taxonomic unit).
Kolejnym etapem badań jest izolowanie wytypowanych prążków z żelu i ich sekwencjo-
nowanie. Umożliwia to ustalenie struktury taksonomicznej gatunków występujących w
badanych środowiskach, jak również prowadzenie analiz filogenetycznych oraz konstru-
owanie sond molekularnych wykorzystywanych m. in. w hybrydyzacji in situ FISH.
2.4.1.1. Elektroforeza żelowa w gradiencie denaturującym DGGE

W klasycznej elektroforezie po powieleniu fragmentów w reakcji PCR migrujące frag-
menty kwasów nukleinowych ulegają rozdziałowi głównie ze względu na swoją wielkość.
Techniki gradientowe pozwalają na wykorzystanie w tym celu gradientu w żelu: che-
micznego – DGGE lub termicznego – TGGE, jako głównego czynnika wpływającego na
rozdział fragmentów DNA. Umożliwia to rozdział cząsteczek DNA o takiej samej długoś-
ci, lecz różnych sekwencjach. Stosunek par GC do AT wyznacza określony chemicznie
(DGGE) lub termicznie (TGGE) punkt denaturacji (topnienia). Migrujące w żelu produk-
ty PCR, przy określonym stężeniu czynnika denaturacyjnego tworzą charakterystyczne
prążki. Produkty o niskim stosunku GC/AT tworzą prążki przy niskim stężeniu czynni-
ka denaturującego. Odpowiednio dobrany gradient denaturujący pozwala na precyzyjnie
rozdzielenie fragmentów różniących się nawet jedną parą nukleotydów. Stąd też ważnym
elementem metody DGGE jest dobrze dopasowany gradient denaturacyjny. Zwykle do-
bieranie odpowiedniego gradientu denaturacyjnego przebiega w sposób doświadczalny.
Stosowana aparatura pozwala na precyzyjną kontrolę przebiegu elektroforezy i zapewnia
275
a b
c d
Rys. 9. Oznaczanie bioróżnorodności mikrobiocenoz techniką PCR-DGGE: a/ amplifikacja DNA w ter-

mocyklerze, b/ elektroforetyczny rozdział produktów PCR w żelu poliakrylamidowym w gradiencie dena-
turującym, c/ analiza żelu w transiluminatorze, d/ wynik rozdziału elektroforetycznego bakterii z różnych
środowisk wodnych - PCR-DGGE (każda ścieżka stanowi odrębną analizowaną próbę wody)
jej powtarzalność. Aparaturę stosowaną w technice PCR-DGGE oraz produkty rozdziału

przedstawia Rysunek 9.
276
2.4.2. Identyfikacja bakterii metodą hybrydyzacji in situ z zastosowaniem
oligonukleotydowych sond molekularnych znakowanych fluoroforowo
– FISH (Fluorescence In Situ Hybridization)
Fluorescencyjna hybrydyzacja in situ (FISH) jest techniką służącą do wykrywania specy-
ficznych sekwencji kwasów nukleinowych. Wykorzystuje zjawisko renaturacji kwasów
nukleinowych tj. łączenia się dwóch jednoniciowych, komplementarnych cząsteczek w
formy dwuniciowe tak zwane hybrydy, w których jedną nić stanowi badany fragment kwa-
su, a drugą sonda molekularna – komplementarna cząsteczka połączona ze znacznikiem
umożliwiającym detekcję sygnału. W badaniach środowisk naturalnych stosowana jest
głównie metoda hybrydyzacji in situ ze znakowanymi fluoroforowo oligonukleotydowy-
mi sondami, specyficznymi dla podjednostki 16S rRNA. Najczęściej stosowane znaczniki
fluorescencyjne sond oligonukleotydowch przedstawia tabela 3. W założeniu metody, pod-
czas hybrydyzacji, każdy rybosom zawarty w komórce bakteryjnej zawierający jedną ko-
pię każdego rRNA (5S, 16S i 23S) znakowany jest przez jedną cząsteczkę sondy moleku-
larnej. Wysoka liczba rybosomów w komórce (od kilku do kilkudziesięciu tysięcy) tworzy
naturalnie wzmocniony sygnał, pochodzący głównie z małych podjednostek rybosomów
zawierających 16S rRNA. Metoda ta pozwala na identyfikację bakterii oraz badanie ich
pochodzenia i pokrewieństwa przy wykorzystaniu sond molekularnych o różnej swoisto-
ści. Metoda FISH nazywana jest „barwieniem filogenetycznym” i może być stosowana
w próbach natywnych bez konieczności hodowli bakterii, jak również izolacji i amplifi-
kacji kwasów nukleinowych metodą PCR. Najnowsze techniki łączące fluorescencyjną
hybrydyzację in situ z innymi metodami badania bakterii np. oceną aktywności enzymów,
pozwalają na szybką diagnostykę i dostarczają istotnych informacji na temat składu gatun-
kowego, aktywności oraz potencjału genetycznego bakterii środowisk naturalnych a także
ich roli w ekosystemach.
Tabela 3. Najczęściej stosowane znaczniki fluorescencyjne sond oligonukleotydowych
Wzbudzenie Emisja
Znacznik fluorescencyjny
(+/- 10nm) (+/- 10nm)
CY3 (cyjanina-3) 512/552 565/615
CY5 (cyjanina-5) 625–650 670
Fluoresceina 490 720
Tetrametylorodamina 534 571
TAMRA (karboksytetrametylorodamina) 542 568
2.4.2.1. Wykonanie analizy techniką FISH

Przygotowanie próbek do analiz techniką FISH jest wieloetapowe i wymaga skrupulatnego
przestrzegania metodyki. Szczególnie istotne jest używanie materiałów i odczynników o
jakości molekularnej, zawsze świeżo przygotowanych. Jakiekolwiek odstępstwa od proce-
dury prowadzą do zaburzenia procesu hybrydyzacji i braku detekcji.
Oligonukleotydowe sondy molekularne są to oligomery o zdefiniowanych (najczęś-
ciej programowanych) sekwencjach, które są komplementarne do sekwencji adresowa-
nej (poszukiwanej). Najczęściej stosowane sondy dla wodnych Procaryota zamieszczono
277
w Tabeli 4. W odpowiednio dobranych warunkach sonda hybrydyzuje jedynie z sekwencją
komplementarną, pomimo obecności w badanym materiale wielu fragmentów o wysokiej
homologii do sekwencji poszukiwanej.
Tabela 4. Najczęściej stosowane sondy dla podstawowych grup Procaryota w wodzie
Specyficzność Komplementarność % Formamidu

Sonda Sekwencja sondy (5’-3’)
sondy w rRNA in situ
Bacteria bez
EUB338 GCTGCCTCCCGTAGGAGT 16S 35
Planctomycetales
ALF968 α-Proteobacteria GGTAAGGTTCTGCGCGTT 16S 35
BET42a β-Proteobacteria GCCTTCCCACTTCGTTT 23S 35
GAM42a γ-Proteobacteria GCCTTCCCACATCGTTT 23S 35
Cytophaga-
CF319a TGGTCCGTGTCTCAGTAC 16S 35
Flavobacterium
HGC69a Actinobacteria TATAGTTACCACCGCCGT 23S 20
ARCH15 Archaea GTGCTCCCCCGCCAATTCCT 16S 0
Nonsensowna
sonda dla
NON338 wykrycia ACTCCTACGGGAGGCAGC 16S 35
niespecyficznego
wiązania
2.4.2.2. Filtracja próbki wody

1. Do filtracji próbek należy używać sterylnych, plastikowych aparatów filtracyjnych typu
Nalgane (Rys. 10a).
2. Na polu filtracyjnym aparatu filtracyjnego umieścić filtr podkładkowy zwilżony jałową
wodą destylowaną (bezcząsteczkową, przefiltrowaną przez filtr membranowy 0,2 µm).
3. Na filtr podkładkowy położyć (unikając tworzenia pęcherzyków powietrza) biały, po-
liwęglanowy filtr (0,2 µm) o średnicy 47 mm (np. Millipore GTTP) „błyszczącą” po-
wierzchnią do góry (Rys. 10b).
4. Połączyć podstawę aparatu z lejkiem filtracyjnym i podłączyć pompę próżniową, mak-
symalne podciśnienie – 0,02 MPa.
5. W zależności od spodziewanej liczby mikroorganizmów przefiltrować od 5 do 10 ml
próby, utrwalonej buforowanym paraformaldehydem – PFA (aa. 4%), utrwalanie 2–24
godz. w 4oC, całkowita objętość próby 100 ml.
6. W celu odpłukania PFA z powierzchni membrany, przefiltrować 10–20 ml jałowej wody
destylowanej (bezcząsteczkowej).
7. Zdjąć filtr membranowy z aparatu filtracyjnego, umieścić go w jałowej szalce Petriego
i pozostawić do całkowitego wyschnięcia.
8. Wysuszone filtry umieszczone w szalkach Petriego można przechowywać zamrożone
w -20oC kilka miesięcy bez obawy uzyskania gorszej jakości sygnału hybrydyzacyjnego.
278
a b
Rys. 10. Materiały do filtracji próbek w technice FISH: a/ aparat filtracyjny typu Nalgane, b/ poliwęglanowie
filtry membranowe
2.4.2.3. Hybrydyzacja na filtrach membranowych

Analizę bioróżnorodności mikrobiocenoz metodą FISH skrótowo przedstawia Rysunek 11.
1. W probówce Eppendorfa o poj. 2 ml przygotować 2 ml buforu hybrydyzacyjnego zgod-
nie z tabelą 5.
2. W probówce Eppendorfa o poj. 0,5 ml przygotować mieszaninę hybrydyzacyjną: 18 μl
buforu hybrydyzacyjnego i 2 μl sondy oligonukleotydowej znakowanej CY3 (50 ng/µl),
równolegle wykonać hybrydyzację z sondą nonsensowną NON338.
3. Probówkę umieścić w łaźni lodowej w ciemności (lub w lodówce).
4. W próbówce Falcon o poj. 50 ml umieścić złożoną serwetką celulozową i nasączyć ją
pozostałym buforem hybrydyzacyjnym.
Tabela. 5. Składniki buforu hybrydyzacyjnego w FISH

Końcowe stężenie w buforze
Składnik Objętość
hybrydyzacyjnym
5M NaCl 360 μl 900 mM
1M Tris/HCl 40 μl 20 mM
35% formamid
700 μl
% zależnie od próby (tabela 4)
H2O dest. (do 2 ml) 900 μl
10% SDS
2 μl 0,01%
(dodać jako ostatni)
279
5. Przy pomocy nożyczek i pęsety z filtra z próbą ostrożnie wyciąć trójkątny skrawek.
6. Opisać skrawek (na krawędzi pozbawionej bakterii) za pomocą ołówka.
7. Przy pomocy pęsety umieścić skrawek na szkiełku podstawowym powierzchnią z bak-
teriami do góry.
8. Używając pipety z jałową końcówką, nanieść na skrawek z bakteriami całość mie-
szaniny hybrydyzacyjnej (20 µl), a następnie umieścić szkiełko w pozycji poziomej
w probówce Falcona z wilgotną komorą, probówkę zamknąć nakrętką.
9. Probówkę Falcona ze szkiełkiem umieścić w inkubatorze w pozycji poziomej.
10. Hybrydyzację prowadzić w temp. 46oC przez 1,5–3 godzin.
11. Przygotować 50 ml buforu płuczącego w probówce Falcona o poj. 50 ml wg składu
podanego w Tabeli 6.
Tabela 6. Składniki buforu płuczącego w FISH

Końcowe stężenie w buforze
Składnik Objętość
płuczącym
5M NaCl
zależnie od % formamidu w buforze 700 μl 900 mM
hybrydyzacyjnym
1M Tris/HCl 1000 μl 20 mM
0,5 M EDTA 500 μl 5 mM
H2O dest.
(do 50 ml) – uzupełnić do podziałki 47,75 ml
na probówce
10% SDS
50 μl 0,01%
(dodać jako ostatni)
12. Probówkę z buforem płuczącym umieścić w łaźni wodnej o temperaturze 48oC.

13. Po zakończonej hybrydyzacji szybkim ruchem przenieść skrawki filtra do probówki
z buforem płuczącym, którą umieścić ponownie w łaźni wodnej o temperaturze 48oC na
15 minut.
14. Przygotować dwie szalki Petriego o średnicy 10 cm, jedną pustą, drugą z wodą destylo-
waną.
15. Po 15 min zawartość probówki Falcona przelać do przygotowanej pustej szalki Petrie-
go.
16. Przy pomocy pęsety przenieść skrawki filtra z buforu do szalki z wodą i płukać przez
kilka sekund.
17. Skrawki wyjąć na bibułę i wysuszyć w temp. pokojowej w ciemności, zwracając uwagę,
aby położyć je powierzchnią z bakteriami do góry.
18. Kilkakrotnie przełożyć skrawki w celu dokładnego ich wysuszenia.
280
a b
c d
Rys. 11. Analiza bioróżnorodności mikrobiocenoz metodą FISH: a/ nanoszenie mieszaniny hybrydyza-
cyjnej na wycinek filtra z osadzonymi bakteriami, b/ hybrydyzacja permeabilizowanych komórek bakterii
z sondami molekularnymi w wilgotnej komorze, c/ analiza mikroskopowa, d/ bakterie wybarwione DAPI
i zhybrydyzowane z sondą GAM42a znakowaną fluoresceiną
2.4.2.4. Barwienie skrawków fluorochromem DAPI

1. Przygotować 3 szalki Petriego: jedną pustą, drugą napełnić 80% EtOH, trzecią – wodą
destylowaną.
2. Wysuszony skrawek z bakteriami umieścić w pustej szklanej szalce Petriego.
3. Przy pomocy pipety z jałową końcówką równomiernie pokryć skrawek 50 μl roztworu
DAPI o stężeniu 1 µg/ml i barwić 3-5 min. w ciemności.
4. Po tym czasie przenieść skrawek na kilka sekund do 80% EtOH w celu wypłukania nie-
związanego DAPI.
281
5. Następnie skrawek spłukać w szalce z wodą destylowaną i wysuszyć na bibule w temp.
pokojowej w ciemności.
2.4.2.5. Przygotowanie preparatów

Suchy filtr przykleić do szkiełka mikroskopowego za pomocą mieszaniny protekcyjnej Citi-
fluor (Citifluor Ltd., UK) i Vecta Shield (Victor Laboratories, USA) w stosunku 4:1, w tym
celu:
1. Na szkiełko mikroskopowe nanieść niewielką kroplę mieszaniny protekcyjnej.
2. Na kropli położyć suchy skrawek filtra powierzchnią z bakteriami do góry.
3. Na szkiełko nakrywkowe (bez autofluorescencji) nanieść niewielką kroplę mieszaniny
protekcyjnej, a następnie odwracając je przykleić do filtra.
4. Skrawki umieścić w pudelku do przechowywania preparatów.
5. Pudełka z preparatami przechowywać w temperaturze -20oC (zamrożone preparaty moż-
na przechowywać przez kilka tygodni bez utraty fluorescencji).
2.4.2.6. Analiza mikroskopowa

Preparaty analizować w mikroskopie fluorescencyjnym przy użyciu filtrów wzbudzających
dla DAPI i indokarbocjaniny (CY3). Biorąc pod uwagę możliwość szybkiego blednięcia
i zanikania sygnału hybrydyzacyjnego („bleaching”) konieczne jest precyzyjne dobranie
warunków oświetlenia ultrafioletowego. Zastosowanie odpowiednich, neutralnych filtrów
tłumiących UV, wydłuża czas detekcji. Dobrym rozwiązaniem jest zastosowanie wspoma-
gania komputerowego analizy obrazu mikroskopowego, co znacznie skraca czas ekspozycji
filtra na światło UV. Odpowiednie programy komputerowe przygotowane przez firmy mi-
kroskopowe pozwalają na szybką analizę preparatów barwionych w technice FISH.
Literatura
Muyzer G. 1998. Structure, function and dynamics of microbial communities: the molecular biological ap-
proach. [w:] G. R. Carvalho (red.). Advances in molecular ecology, IOS Press, Amsterdam: 87–117.
Pernthaler J., Glöckner F., Schönhuber W., Amann R. 2001. Fluorescence in situ hybridization (FISH)
with rRNA-targeted oligonucleotide probes. [w:] J. H. Paul (red.). Methods In Microbiology, Acade-
mic Press, San Diego, 30: 207–226.
PN-C-04616-8:2008. Woda i ścieki – Badania specjalne osadów – Część 8: Oznaczanie aktywności dehy-
drogenaz w osadzie czynnym metodą spektrofotometryczną z chlorkiem trifenylotetrazoliowym.
PN-EN ISO 10705-2:2005. Jakość wody – Wykrywanie i oznaczanie ilościowe bakteriofagów – Część 2:
Oznaczanie ilościowe colifagów somatycznych.
PN-EN ISO 6222:2002. Jakość wody – Oznaczanie żywych organizmów. Określanie ogólnej liczby kolonii
na agarze odżywczym metodą posiewu powierzchniowego lub wgłębnego.
PN-EN ISO 7899-1:2002. Jakość wody – Wykrywanie i oznaczanie ilościowe enterokoków kałowych
– Część 1: Zminiaturyzowana metoda do badania wód powierzchniowych i ścieków (najbardziej praw-
dopodobna liczba bakterii).
PN-EN ISO 7899-2:2004. Jakość wody – Wykrywanie i oznaczanie ilościowe enterokoków kałowych
– Część 2: Metoda filtracji membranowej.
PN-EN ISO 9308-1:2004/AC:2009 Jakość wody – Wykrywanie i oznaczanie ilościowe Escherichia coli
282
i bakterii grupy coli – Część 1: Metoda filtracji membranowej.
PN-EN ISO 9308-3:2002. Jakość wody – Wykrywanie i oznaczanie ilościowe Escherichia coli i bakte-
rii grupy coli – Część 3: Zminiaturyzowana metoda wykrywania i oznaczania E. coli w wodach po-
wierzchniowych i w ściekach (najbardziej prawdopodobna liczba bakterii).
Porter K. G., Feig Y. S. 1980. The use of DAPI for identifying and counting aquatic microflora. Limnol.
Oceanogr. 25: 943–948.
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 8 kwietnia 2011 r. w sprawie prowadzenia nadzoru nad jakością
wody w kąpielisku i miejscu wykorzystywanym do kąpieli. (Dz.U. z dnia 22 kwietnia 2011 r.).
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w prawie klasyfikacji dla prezentowania
stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu inter-
pretacji wyników.
Staley J. T., Konopka A. 1985. Measurement of in situ activities of nonphotosynthetic microorganisms in
aquatic and terrestrial habitats. Annu. Rev. Microbiol. 39: 321–46.
283
XII. Mikrogrzyby o potencjalnych właściwościach
bioindykacyjnych
Maria Dynowska, Anna Biedunkiewicz
Wprowadzenie
W przyrodzie obserwuje się stałe wyczerpywanie zasobów wodnych, szybko postępującą
eutrofizację i degradację wód, szczególnie wód śródlądowych (Dynowska 1995; Biedunkie-
wicz 2007). Skuteczne przeciwdziałanie wszelkim niekorzystnym zjawiskom zachodzącym
w ekosystemach wodnych zwykle rozpoczyna się od poznania mechanizmów, które decy-
dują o przebiegu procesów metabolicznych w tych ekosystemach oraz regulują procesy
związane z produkcją i destrukcją materii organicznej – z samooczyszczeniem się wód.
Zasadniczą rolę w ich przebiegu pełnią bakterie i grzyby związane ze sobą w sposób natu-
ralny, reprezentujący ogniwo destruentów. W zależności od rodzaju i natężenia czynników
środowiskowych oraz tempa przemian zakłócających homeostazę w ekosystemach wod-
nych ich związek może mieć różny charakter. Bardzo często jest to konkurencja, w której
grzyby odgrywają rolę dominującą ze względu na większą niż u bakterii, odporność na
wahania pH, temperatury, ciśnienia, natlenienia, a także różnorodność i koncentrację zanie-
czyszczeń różnego pochodzenia. Grzyby, w porównaniu z bakteriami, są mniej wymagające
troficznie a jednocześnie znoszą wysokie koncentracje materii organicznej. Duża plastycz-
ność środowiskowa grzybów wynika z ich zmiennej natury, a ta z kolei z podstawowej
właściwości fizjologicznej – sposobu odżywiania. Jest to osmotrofia pierwotna polegająca
na wydzielaniu do podłoża egzoenzymów, całkowitym lub częściowym trawieniu substra-
tu, a następnie wchłanianiu produktów rozkładu na drodze osmozy (Dynowska 2008). Ro-
dzaj produkowanego egzoenzymu jest uzależniony od składu podłoża, które grzyb zasiedla
i rodzaju związków chemicznych w środowisku. Grzyby potrafią wyprodukować enzymy
rozkładające nie tylko materię martwą i żywą, ale także produkty syntetyczne, a sygnałem
do produkcji enzymu jest nie tylko pojawienie się nowych substancji w środowisku, ale tak-
że zmiana proporcji składników pokarmowych. Grzyby uruchamiają aparat enzymatyczny
już przy śladowych stężeniach substancji pokarmowych, podczas gdy u konkurencyjnych
destruentów - bakterii wymagane jest minimalne stężenie substancji w podłożu aby enzym
adaptatywny został wyprodukowany. Na podkreślenie zasługuje fakt, że warunki beztle-
nowe nie wpływają na proces biosyntezy enzymów komórkowych u grzybów, natomiast
u bakterii, przy braku tlenu, występują zmiany genotypowe, pociągające za sobą zaburzenia
biochemiczne (Dynowska, Biedunkiewicz 1998, 2002).
W problematyce z zakresu ekologii mikroorganizmów wodnych, w kontekście ich wyko-
rzystania w biomonitoringu, można zaobserwować rozwój dwóch zasadniczych kierunków

Katedra Mykologii, Wydział Biologii i Biotechnologii, Uniwersytet Warmińsko-Mazursk, ul. Oczapow-
skiego 1A, 10-917 Olsztyn; e-mail:dynow@uwm.edu.pl, alibi@uwm.edu.pl
284
(Godlewska-Lipowa 1993). Jeden z nich zajmuje się poznaniem składu gatunkowego
i rozmieszczeniem taksonów, głównie chorobotwórczych, w ścisłym powiązaniu z zagro-
żeniami wynikającymi z antropogenicznych skażeń środowiska, prowadzących do zakłó-
ceń naturalnych układów ekologicznych. Ich konsekwencją są groźne infekcje o różnej
etiologii mające swoje źródło w wodach i rozprzestrzeniające się przez środowisko wodne
(Dynowska 1995; Biedunkiewicz 2007, 2009). Zaproponowano, aby kierunek ten nazwać
„ekologią medyczną”, co spotkało się z akceptacją biologów i lekarzy, a samo określenie
weszło do terminologii ekologicznej i medycznej. Drugi kierunek, to ekologia mikroor-
ganizmów wodnych (hydromikrobiologia, hydrobakteriologia, hydromykologia), umożli-
wiająca analizę dynamiki procesów związanych z aktywnością mikroorganizmów w wie-
logatunkowych układach ekologicznych. Ocena procesów biocenotycznych, w złożonych
warunkach fizyko-chemicznych, w wodach naturalnych i antropogenicznie zmienionych,
w obecności różnego typu biocenoz zoo- i fitoplanktonowych nie jest przedsięwzięciem
łatwym (Godlewska-Lipowa 1993). Dlatego tak trudno jest dobrać biomarkery/bioindy-
katory do zastosowania w działaniach aplikacyjno-diagnostycznych. Szczególnie dotyczy
to mikrogrzybów, stosunkowo słabo poznanych pod względem ekologicznym, chociaż
zdecydowana większość wyników nielicznych badań hydromykologicznych dowodzi, że
powinny one być uwzględnione w ocenie jakości ekosystemów wodnych.
1. Grzyby środowisk wodnych

Występowanie grzybów z reguły jest kojarzone z lądem, ale w środowisku wodnym są
dużą i zróżnicowaną pod względem taksonomicznym i ekologicznym grupą, umownie
nazywaną „grzybami wodnymi” (Batko 1975; Kiziewicz 2007). Występują w różnego
typu zbiornikach wodnych, zarówno w wodach słodkich, jak i słonych, w wodach bie-
żących i stojących, powierzchniowych i podziemnych, w bardzo szerokim spektrum
czynników fizycznych, chemicznych i biologicznych. Kolonizują fyllosferę i ryzosferę
roślinności wodnej, szczątki roślinne i zwierzęce, wykorzystując jako źródło C mate-
rię organiczną różnego pochodzenia. Istnieją trudności w zdefiniowaniu pojęcia „grzyby
wodne” i przeprowadzeniu wyraźnej granicy między nimi a „grzybami lądowymi”. Mia-
nem grzyba wodnego w sensie taksonomicznym, określa się grzyb, który rozprzestrzenia
się za pomocą zoospor lub innych zarodników, wyraźnie przystosowanych do przenosze-
nia w środowisku wodnym. W sensie ekologicznym, grzyb wodny występuje wyłącznie
lub przeważnie w środowisku wodnym (Batko 1975). Jednak szereg grzybów zoosporo-
wych bytuje w wodzie, ale rozprzestrzenia się w powietrzu, inne żyją w osadach dennych
zbiorników i cieków wodnych, a także w wilgotnej glebie. Grzyby bytujące w takich
środowiskach odznaczają się często złożonym zespołem przystosowań, świadczących
o ich zmiennej naturze. Inną przyczyną nieostrości pojęcia „grzyby wodne” jest istnie-
nie wielu gatunków grzybów, dla których środowisko wodne jest środowiskiem II rzędu,
a bezpośrednim środowiskiem bytowania jest ontosfera człowieka lub zwierzęcia, czy też
roślina lądowa (Batko 1975; Dynowska 1995). Są to niewątpliwie grzyby lądowe, które
zdolne są do utrzymania swej aktywności biologicznej przez pewien czas w środowisku
wodnym. Imigrując do zbiornika wraz z materią allochtoniczną mogą odgrywać zasadni-
czą rolę w szeroko rozumianych procesach destrukcji. Zdaniem niektórych mykologów,
285
o rzeczywistej roli grzybów w funkcjonowaniu hydrocenoz decydują nie tyle przysto-
sowania do wodnego trybu życia, co całokształt stosunków ekologicznych w badanym
zbiorniku (Batko 1975).
Pojawienie się i znikanie grzybów w ekosystemach wodnych, intensywność i ekspan-
sywność tych pojawów, a także inne przejawy aktywności biologicznej grzybów w wodzie
oraz ich rola w życiu zbiorników wodnych zależą nie tylko od czynników środowisko-
wych, ale od specyficznego reagowania na nie różnych gatunków (Laundon 1972; Dy-
nowska 1993b; Dynowska i in. 2000a, 2000b; Osborn 2004). I właśnie od specyfiki tych
reakcji zależy wartość bioindykacyjna grzybów wytypowanych do biologicznej oceny
wybranego zbiornika wodnego. Na biologię grzybów zasiedlających ekosystemy wodne,
w istotny sposób, wpływają wymierne i uchwytne eksperymentalnie właściwości wody
(ruchliwość, ilość, ciągłość przestrzenna i czasowa, chemizm, temperatura, natlenienie,
ciśnienie, naświetlenie). Jednym z najistotniejszych czynników dla wszystkich grzybów
zasiedlających ekosystemy wodne, limitujących ich występowanie jest zawartość związ-
ków organicznych. Dla grzybów typowo wodnych jest to czynnik ograniczający, dla sa-
protrofów lądowych i grzybów ubikwistycznych (grzyby pleśniowe, drożdżopodobne,
drożdże) czynnik stymulujący wzrost i rozwój. Według Batki (1975) z mykologicznego
punktu widzenia woda, w miarę zanieczyszczania związkami organicznymi, traci stop-
niowo charakter naturalnego środowiska bytowania i staje się cennym podłożem odżyw-
czym, płynnym źródłem pokarmu, łatwo dostępnym dla pospolitych saprotrofów, odzna-
czających się dużą plastycznością ekologiczną. Wiele z nich to grzyby oportunistyczne,
komensale człowieka i zwierząt, które przy spadku odporności gospodarza i zachwianiu
ogólnobiologicznej równowagi mogą być przyczyną licznych schorzeń: od grzybic po-
wierzchniowych i narządowych, poprzez alergie i mykotoksykozy do nowotworów (Dy-
nowska 1995; Dynowska i in. 2000a, 2000b; Biedunkiewicz, Schulz 2012). Dlatego eko-
systemy wodne, w mykologii medycznej, uważane są za jeden z większych, naturalnych
rezerwuarów grzybów potencjalnie chorobotwórczych. Jednocześnie grzyby te, poprzez
wychwytywanie substancji organicznych oraz ich metabolizowanie odgrywają istotną
rolę w procesach samooczyszczenia się wód.
Większość grzybów ekosystemów wodnych to gatunki kosmopolityczne, ograniczone
w swym występowaniu raczej czynnikami ekologicznymi niż geograficznymi, występujące
w wodach danego typu pod różnymi szerokościami geograficznymi. Kosmopolityzm grzy-
bów jest zjawiskiem zaskakującym, szczególnie jeśli weźmie się pod uwagę specyficzność
i nieciągłość przestrzenną ich biotopów. Wydaje się, że jednym z czynników warunkujących
szerokie rozprzestrzenianie się grzybów jest ich transportowanie przez zwierzęta związane
z środowiskiem wodnym (szczególnie ptaki), człowieka oraz prądy powietrzne. Tym spo-
sobem mikrogrzyby z ekosystemów wodnych przedostają się do wszystkich części biosfe-
ry, a jeżeli są to potencjalne antropopatogeny stanowią bezpośrednie zagrożenie dla ludzi.
Należą do nich, między innymi, drożdże i grzyby drożdżopodobne bardzo często obecne
w różnych ekosystemach wodnych i pełniące w nich funkcje charakterystyczne dla destru-
entów oraz mogące być przydatne w bioindykacji (Dynowska, Kisicka 2005; Dynowska,
Pacyńska 2009).
286
1.1. Drożdże i grzyby drożdżopodobne (= drożdżaki)
Drożdże i grzyby drożdżopodobne, określane także jako drożdżaki, to polifiletyczna, he-
terogenna grupa mikrogrzybów obejmujących anamorficzne oraz teleomorficzne wor-
kowce i podstawczaki z różnych taksonów (Kurtzman i in. 2011), których wspólną cechą
jest pączkowanie. U wszystkich dominuje ono nad wzrostem strzępek lub pseudostrzępek.
Te drugie tworzą się z reguły w warunkach mikroaerofilnych, głównie wskutek wydłuża-
nia się blastospor. Badania molekularne drożdżaków wskazują na związki filogenetycz-
ne i morfogenetyczne, wspólne cechy biochemiczne (fermentacja i asymilacja różnych
związków, aktywność enzymatyczna) i ekofizjologiczne, wykorzystywane w diagnostyce
mykologicznej, a także służące do oceny stopnia ich aktywności biologicznej w różnych
częściach biosfery.
Zdecydowana większość drożdży i grzybów drożdżopodobnych to formy euryekolo-
giczne. Są one stałymi komponentami większości mykocenoz wód śródlądowych i mor-
skich, ale znacznie częściej notowane są w tych pierwszych (Dynowska 1993a, 1997; Dy-
nowska i in. 1997; Biedunkiewicz 2007; Biedunkiewicz i in. 2007; Biedunkiewicz 2011).
Izolowano je z różnych substratów roślinnych i zwierzęcych, planktonu, glonów, skoru-
piaków, ryb oraz z układu pokarmowego, oddechowego, moczowo-płciowego i piór pta-
ków wodnych (Dynowska 1995; Dynowska i in. 2009; Korniłłowicz-Kowalska, Kitowski
2009). Zróżnicowanie gatunkowe drożdży i grzybów drożdżopodobnych oraz prewalencja
zależą od stopnia czystości wody, głębokości i rodzaju zbiornika wodnego. Najobficiej wy-
stępują w eutroficznych jeziorach i zbiornikach astatycznych, szczególnie tych zanieczysz-
czonych, poddanych silnej antropopresji. Zdolne są tolerować duże ilości zanieczyszczeń
organicznych i nieorganicznych, a niektóre gatunki z rodzajów: Candida, Rhodotorula,
Trichosporon, Cryptococcus występują wyłącznie w ekosystemach silnie zdegradowa-
nych (Meyers i in. 1970; Hedrick, Soygenc 1976; Dynowska 1995; Biedunkiewicz 2007;
Lew i in. 2013). Zawsze więcej tych grzybów występuje w litoralu niż w otwartej części
zbiornika, a w mulistych osadach dennych ich liczebność, w porównaniu z osadami piasz-
czystymi, może być nawet stukrotne większa (Korniłłowicz-Kowalska, Szember 1991).
Obserwowano też zwiększanie się liczebności drożdżaków w zbiornikach eutroficznych
o podłożu torfowym oraz leżących na terenach rolniczych – dominowały grzyby z rodza-
ju Rhodotorula, głównie R. muscilaginosa. Intensywny rozwój drożdżaków obserwuje się
w nieprzerobionych ściekach przemysłowych i rolniczych, fekaliach, ściekach zawierają-
cych resztki rozkładających się roślin (szczególnie jesienią) i stałe odpadki różnego po-
chodzenia (Dynowska 1995; Biedunkiewicz 2007). W tych najbardziej zanieczyszczonych
wodach najczęściej notowanymi gatunkami są: Candida albicans, C. tropicalis, C. guillier-
mondii i C. parapsilosis, Rh. rubra, Rh. muscilaginosa oraz Trichosporon cutaneum. Ten
ostatni gatunek pojawia się zwłaszcza przy dużej koncentracji celulozy, która w znacznej
mierze jest wykładnikiem produkcji pierwotnej, a zarazem kryterium stopnia eutrofizacji
oraz przy podwyższonej zawartości w wodzie siarczynów i siarczanów, co bardzo często
związane jest z intensywnym procesem rozkładu ligniny. Obecność Rh. muscilaginosa
i C. parapsilosis oraz stosunkowo rzadko pojawiającego się w wodach, Geotrichum can-
didum sugeruje zawartość azotu – gatunki te izolowano najczęściej ze ścieków i częściowo
rozłożonych odpadków, bogatych w związki azotowe. Ze ścieków przemysłowych niektó-
rych wytwórni napojów i artykułów spożywczych stosunkowo często izolowano grzyby
287
z rodzajów: Hansenula i Sporobolomyces oraz drożdże właściwe z rodzaju Saccharomyces.
Natomiast obecność grzybów z rodzaju Candida, głównie C. albicans, związanej komensa-
licznie z układem pokarmowym ponad 50% populacji ludzkiej, świadczy o zanieczyszcze-
niu wód świeżymi ściekami komunalnymi i sugeruje zagrożenie epidemiologiczne (Sherry
i in. 1979; Dynowska 1993b, 1995; Biedunkiewicz 2007; Vogel i in. 2007; Dynowska, Pa-
cyńska 2009). Należy podkreślić, że większość drożdżaków to potencjalne antropopatoge-
ny. Liczne z nich zostały uwzględnione w klasyfikacji biobezpieczeństwa BSL z kategorią
1 i 2 – są to grzyby o dużej zdolności przeżywania w tkankach różnych kręgowców, mogące
wywoływać głębokie oportunistyczne zakażenia (Dynowska 1995; Biedunkiewicz 2007).
Wysoka liczebność grzybów w wodach eutroficznych może świadczyć nie tylko o wzro-
ście ilości nisko- i wysokocząsteczkowej materii organicznej, ale również o znacznej in-
tensywności procesów degradacyjnych. Każde wzbogacenie zbiornika wodnego w materię
organiczną pociąga za sobą wzrost liczebności mikrogrzybów i zmiany ich składu gatun-
kowego (Dynowska 1995; Biedunkiewicz, Ozimek 2009). Rozrzedzenie materii organicznej
przez sezonowe mieszanie się wód, opady i spływy wody, powodujące dobre natlenienie
ekosystemu oraz wzrost intensywności procesów samooczyszczania się, powoduje zmniej-
szenie populacji grzybów, w efekcie czego następuje spadek trofii i poprawa jakości wód.
Najbardziej ubogie w drożdże i grzyby drożdżopodobne są zbiorniki wodne czyste (Bie-
dunkiewicz, Baranowska 2011), o przezroczystej wodzie i piaszczystym dnie. Sporadycz-
nie lub w niewielkiej liczebności notuje się te mikrogrzyby w zbiornikach dystroficznych.
Najprawdopodobniej przyczyną jest niedobór substancji pokarmowych, uboga flora i fauna
oraz duża zawartość substancji humusowych (Dynowska 1995).
Powszechność występowania omawianych mikrogrzybów, zdolność metabolizowania
przez nie szeregu substancji oraz łatwość w specjalizowaniu się do wychwytywania nie-
dostępnych dla innych organizmów źródeł energii i pierwiastków biogennych powoduje,
że grzyby te powinny być uwzględniane przy wszystkich badaniach, dotyczących funkcjo-
nowania ekosystemów wodnych i aktywności heterotroficznej. Szczególnie nie powinny
być pomijane w ocenie wód antropogenicznie zmienionych (Falcao i in. 1993; Dynowska,
Biedunkiewicz 2002; Biedunkiewicz, Ozimek 2009; Biedunkiewicz, Schulz 2012).
Mówiąc o procesach aktywności heterotroficznej drożdży i grzybów drożdżopodob-
nych należy uwypuklić gatunki najbardziej aktywne w procesach samooczyszczania się
wód, określane przez niektórych hydromykologów jako „gatunki oczyszczające lub gatun-
ki sanitarne”. Są to: C. tropicalis, C. guilliermondii, Pichia minuta, Rh. glutinis, Rh. rub-
ra, Getrichum candidum i Trichosporon cutaneum. Gatunki te były notowane jako ważne
komponenty w zespole biocenoz, zasiedlających reaktory do heterotroficznej denitryfikacji
ścieków. Ich rola w przemianach biochemicznych, zachodzących w reaktorach oczyszczal-
ni polegała na: wykorzystaniu jako źródeł węgla związków stanowiących donatory wodoru
do denitryfikacji, asymilacji azotanów, wiązaniu N2 wytwarzanego podczas denitryfika-
cji oraz zużywaniu związków organicznych i witamin tworzących aktywne, w układzie
biologicznym, biocenozy. Należy w tym przypadku brać również pod uwagę możliwość
wykorzystania azotanów w procesie dysymilacji – redukcji do azotynów. Wymienione
wcześniej mikrogrzyby mogą rozkładać m. in. metanol, glicerol, benzen, naftalen, fenole
i aminy, kwas octowy i mlekowy. Produkty rozkładu włączają we własny obieg przemian
biochemicznych lub odkładają w komórkach. Mikrogrzyby związane z roślinnością wod-
ną wspomagają procesy wychwytywania metali ciężkich (Pb, Cd, Cu, Hg, Al, Zn, Ni)
288
i pierwiastków promieniotwórczych dostających się do zbiorników wodnych w strefie za-
nieczyszczeń ściekowych i atmosferycznych. Metale te gromadzą się dookoła ścian komór-
kowych oraz w strukturach granularnych komórek. Stwierdzono, że C. albicans, Rh. rubra
i S. cerevisiae mogą kumulować srebro a Debaryomyces hansenii – cez (Dynowska 1995).
Istnieją doniesienia fizjologów grzybów, że niektóre metale stymulują proces sporogene-
zy, powodują zwiększenie masy grzybni i aktywują reakcje enzymatyczne. Bardzo dobrym
przykładem może być Zn, który odgrywa kluczową rolę w zużyciu glukozy: całkowite jej
utlenienie i asymilacja przebiegają korzystnie przy wysokich stężeniach Zn.
W kontekście powyższych stwierdzeń oczywisty wydaje się fakt preferowania przez
drożdże i grzyby drożdżopodobne zbiorników wodnych wysoce zdegradowanych i antro-
pogenicznie zmienionych.
Nawiązując do stosunków destruentów w ekosystemach wodnych i układu „grzyby-bak-
terie” należy dodać, że liczne mikrogrzyby, poprzez produkcję substancji antybiotycznych,
mogą hamować rozwój bakterii, eliminując niekiedy formy korzystne dla prawidłowego
funkcjonowania całego ekosystemu (Godlewska-Lipowa 1993). Charakter związku „grzy-
by-bakterie” często zależy od rodzaju zanieczyszczeń i stopnia ich stężenia. Na przykład,
przy dużej koncentracji ścieków komunalnych czy przemysłowych wprowadzanych do
wód, w miejscu ich wprowadzenia, z reguły obserwuje się wyraźny wzrost i przyspieszenie
metabolizmu niektórych grzybów, przy jednoznacznym spadku liczby bakterii. Szczególnie
obfity jest rozwój grzybów drożdżopodobnych, tzw. „pink-yeast” (Rhodotorula glutinis, Rh.
muscilaginosa) i „black-yeast” (Exophiala spinifera). Nie zawsze jednak koncentracja zanie-
czyszczeń decyduje o szybszym rozwoju grzybów, ważny jest także rodzaj zanieczyszczeń.
Przy dominacji zanieczyszczeń celulozowych, czy niektórych związków ropopochodnych,
w pierwszej kolejności działalność destrukcyjną rozpoczynają grzyby, a bakterie włączają
się na dalszych etapach rozkładu (Dynowska 1995). Podobnie jest przy zanieczyszczeniach
ściekami komunalnymi (Dynowska 1995), ale już w przypadku ścieków rolniczych, burzo-
wych czy ścieków niektórych gałęzi przemysłu spożywczego proporcje „grzyby-bakterie”
przechylają się w stronę dominacji bakterii. Analizując rolę i miejsce grzybów w ekosy-
stemach wodnych należy pamiętać, że zawsze współdziałają z bakteriami wspomagając,
a w niektórych układach ekologicznych, nawet inicjując procesy obiegu materii i energii
między różnymi poziomami troficznymi. Razem biorą udział w cyklu przemian związków
organicznych w nieograniczone, dostępne dla autotrofów, a procesy związane z minerali-
zacją mają fundamentalne znaczenie w samooczyszczaniu się wód i funkcjonowaniu pętli
mikrobiologicznej, a także utrzymaniu homeostazy zbiornika wodnego.
Drożdże i grzyby drożdżopodobne uważane są za mikrogrzyby ekspansywne i bardzo
aktywne w przekształcaniu zajmowanej niszy ekologicznej, czego wymiernym wykład-
nikiem jest wysoka aktywność hydrolityczna (Dynowska, Biedunkiewicz 2002). To ona,
w powiązaniu z żywotnością i tempem namnażania się tych grzybów, określa zdolności ad-
aptacyjne poszczególnych gatunków, w zmieniających się warunkach oraz ich potencjalne
właściwości bioindykacyjne.
Pierwszym gatunkiem zaproponowanym do oceny jakości wód była C. albicans. Gatu-
nek ten pojawił się już w latach 70. ubiegłego stulecia w badaniach monitoringowych Ka-
nady i USA jako wskaźnik skażenia kałowego wody, ścieków przemysłowych i obecności
drobnoustrojów chorobotwórczych w różnych typach wód, zwłaszcza kąpielisk zamknię-
tych i otwartych (ASTM 2005). Okazał się on również bardzo dobrym biomarkerem przy
289
badaniu chlorowanej wody pitnej, dając bardziej miarodajną ocenę niż przy zastosowaniu
miana coli (Hinzelin, Block 1985). Drugim gatunkiem, reagującym jak typowy bioindyka-
tor bardzo często notowanym w ściekach komunalnych i w większości wód poddanych an-
tropopresji, także związanym z ontosferą człowieka (komensale skóry i układu pokarmowe-
go) jest Trichosporon cutaneum (Dynowska, Pacyńska 2009). Z czasem do wymienionych
grzybów jako biomarkery dołączyły następne gatunki z rodzaju Candida: C. parapsilosis,
C. tropicalis, C. guilliermondii i Trichosporon: T. pullulans, T. aquatile oraz przedstawiciele
rodzajów Cryptococcus: Cr. albidus i Cr. neoformans, Geotrichum: G. candidum i G. terre-
stre, Pichia: P. anomala, P. fermentans, P. membranifaciens, Rhodotorula: Rh. glutinis, Rh.
minuta, Rh. muscilaginosa, Rh. rubra, Rh. foliorum, a także Debaryomyces hansenii i Sac-
charomyces cerevisiae. Wymienione gatunki nie wyczerpują długiej listy drożdży i grzybów
drożdżopodobnych, których reakcje mogą charakteryzować zmiany i kierunki zmian zacho-
dzących w ekosystemach wodnych. Jednak ze względu na stosunkowo skromne, niekiedy
wykluczające się, dane postanowiono nie omawiać ich w tym miejscu. Znaczenie wybra-
nych gatunków mikrogrzybów w biologicznej ocenie różnych typów wód przedstawia Ta-
bela 1, sporządzona na podstawie wyników badań autorów oraz informacji zawartych w ich
oryginalnych opracowaniach (Dynowska 1995; Biedunkiewicz 2007, 2009; Dynowska, Pa-
cyńska 2009; Biedunkiewicz, Ejdys 2011; Biedunkiewicz, Schulz 2012).
W Katedrze Mykologii UWM w Olsztynie, od 1986 roku, prowadzone są wieloaspekto-
we badania mykologiczne różnych typów wód, dotyczące zróżnicowania taksonomicznego
i ekofizjologicznego mikrogrzybów, ze szczególnym zwróceniem uwagi na gatunki drożdży
i grzybów drożdżopodobnych proponowane do celów monitoringowych. Początkowo ba-
dania obejmowały wybrane jeziora na terenie Olsztyna, zróżnicowane pod względem trofii
i natężenia antropopresji, miejskie i pozamiejskie zbiorniki astatyczne oraz wybrane odcin-
ki rzeki Łyny (głównego cieku Pojezierza Olsztyńskiego), a w okresie późniejszym także
fontanny w miejscach rekreacyjnych, śnieg i nacieki lodowe oraz wodę pitną (Dynowska
1993a, 1993b, 1995, 1997; Dynowska, Biedunkiewicz 1998, 2002; Biedunkiewicz 2007,
2009, 2011; Biedunkiewicz, Baranowska 2011; Biedunkiewicz, Ejdys 2011; Biedunkiewicz,
Schulz 2012).
Wyniki uzyskane w latach 1990–2000 pozwoliły na stwierdzenie, że każdy wzrost liczeb-
ności drożdży i grzybów drożdżopodobnych, w zbadanych wodach, był ściśle skorelowany
z postępującym procesem eutrofizacji (Dynowska 1995). Liczebność grzybów wzrastała
wprost proporcjonalnie do zawartości związków azotowych i fosforowych oraz przewodni-
ctwa elektrycznego i była odwrotnie proporcjonalna do nasycenia wody tlenem, co wiązało
się ze wzrostem zanieczyszczeń. Liczba grzybów spadała wraz ze spadkiem kwasowości.
Zależności te najwyraźniej były widoczne w miejscach wprowadzenia lub spływu ścieków
komunalnych niezależnie od pory roku, a także w wodzie kąpielisk, bezpośrednio po sezonie
turystycznym i jesienią (Dynowska 1995; Biedunkiewicz 2007; Biedunkiewicz i in. 2007;
Biedunkiewicz, Baranowska 2011). Ogółem, wyizolowano wówczas 29 gatunków drożdży
i grzybów drożdżopodobnych, w tym: 26 ze zbiorników astatycznych miejskich (wysoka tro-
fia, zanieczyszczenie ściekami miejskimi), 12 z pozamiejskich (niska trofia, brak zanieczysz-
czeń). Nieco mniej, bo 27 gatunków stwierdzono w jeziorach, a 12 gatunków w rzece. Na
odcinku rzeki, ocenionym na podstawie parametrów fizyczno-chemicznych za najczyściejsze,
stwierdzono tylko 3 gatunki, w tym Trichosporon aquatile, wymieniany w piśmiennictwie,
jako typowy dla wód czystych. W miejscach najbardziej zanieczyszczonych dominowały:
290
Tabela 1. Znaczenie drożdży i grzybów drożdżopodobnych w ocenie jakości ekosystemów wodnych
Względne źródło
Lp. Nazwa grzyba Potencjalne zastosowanie
pochodzenia
1 Candida albicans* J R M Sk Sp Wp St B K PFŚT
2 Candida guilliermondii* J R M Sk Sp K PFŚTO
3 Candida krusei J M B Sk K PF
4 Candida parapsilosis* JRMBK P T (NO2-) (NO3-)
5 Candida tropicalis* J R M B Sk Sp St K PFŚTO
6 Cryptococcus albidus J M Sk Sp K P T (SO3-) (SO4-)
7 Cryptococcus neoformans JRMK P
8 Debaryomyces hansenii* J M Sk Sp PO
9 Exophiala castellanii Wp St B P
10 Exophiala dermatitidis Wp St B P
11 Exophiala jeanselmei Wp St B P
12 Exophiala spinifera Wp St B P
13 Geotrichum terrestre J Sp PT
14 Pichia anomala* J M Sk Sp O
15 Pichia fermentans J M Sk Sp PO
16 Rhodotorula foliorum* J R St TO
17 Rhodotorula glutinis* J R B Sk Sp PFTŚO
18 Rhodotorula minuta* J Sk Sp O
19 Rhodotorula muscilaginosa* J R M PTO
20 Saccharomyces cerevisiae J R Sp K TŚP
21 Trichosporon aquatile* JR O
22 Trichosporon cutaneum* J R M Sk Wp St B K P T F Ś T (NO2-) (NO3-) (SO3-) SO4-)
23 Trichosporon pullulans J Sk K P T (NO2-) (NO3-) (SO3-) (SO4-) Ś
Symbole: J – jeziora, R – rzeki, M – wody morskie, B – pływalnie kryte (baseny), K – kąpieliska

otwarte, Wp – woda pitna, St – studnie, Sk – ścieki komunalne, Sp – ścieki przemysłowe, T – wskaźnik
troficzności, F – wskaźnik zanieczyszczenia fekaliami, Ś – wskaźnik zanieczyszczeń ściekowych,
P – wskaźnik patogeniczności, Cz – wskaźnik wód czystych, O – oczyszczanie ścieków (gatunek
oczyszczający), * – gatunki o największym znaczeniu w bioindykacji
C. albicans, C. tropicalis, C. parapsilosis, Rh. glutinis, T. cutaneum, T. pullulans i Sac-

charomyces cerevisiae, a w miejscach ubogich w materię organiczną: Geotrichum terre-
stre, Rh. foliorum i T. aquatile – gatunki zaliczane do wrażliwych na zanieczyszczenia
antropogeniczne.
Dla celów monitoringowych, w latach 2005–2006, powtórzono obserwacje mykolo-
giczne w jednym z jezior eutroficznych wcześniej ocenianych. Do poznanej już charakte-
rystyki taksonomicznej mykocenozy tego jeziora dołączyły nowe gatunki drożdży i grzy-
bów drożdżopodobnych m.in.: C. guilliermondii, C. krusei, Debaryomyces hansenii, przy
czym, w dalszym ciągu dominowała C. albicans – izolaty tego gatunku stanowiły około
20%. Uzyskane wyniki dowodziły, że stan trofii tego jeziora nie uległ poprawie i istnieje
konieczność kontynuacji badań oraz rozszerzenia ich na inne zbiorniki, a zwłaszcza ką-
pieliska, także rutynowo, kontrolowane przez sanitarne służby państwowe (Wojewódzka
Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna, WSSE). Kompleksowe obserwacje pięciu akwenów
przeprowadzone w latach 2005–2009, przyniosły wyniki wielce niepokojące w aspekcie
291
sanitarno-epidemiologicznym. Ogółem uzyskano 98 gatunków drożdży i grzybów drożdżo-
podobnych, z których ponad połowę stanowiły potencjalne antropopatogeny uwzględniane
w klasyfikacji BSL (BioSafelty Levels – kategorie bezpieczeństwa). Aż 32% stanowiły izo-
laty C. albicans. Dowodzi to złego stanu sanitarnego wód objętych badaniami, mogących
stanowić zagrożenie epidemiologiczne. Podobnie złą ocenę sanitarną można wystawić fon-
tannom miejskim, stanowiącym wyjątkowo niebezpieczny rezerwuar grzybów potencjalnie
chorobotwórczych, których diaspory, wraz z rozpraszanymi cząsteczkami wody, dostają się
do aerosfery i są transportowane ruchami powietrza. Wyizolowano z nich aż 23 gatunki
grzybów drożdżopodobnych, w tym: C. albicans, C. glabrata, C. krusei, i C. tropicalis. Na-
wiązując do wysokiej aktywności i ekspansywności omawianej grupy mikrogrzybów oraz
ich odporności, nie sposób pominąć analiz mykologicznych śniegu i lodu. Jest to specyficz-
ny ekosystem wodny, który też prowadzi „mikrobiologiczne życie” i stanowi ważny bank
diaspor grzybów, głównie drożdżaków: 12 taksonów z rodzaju Candida i Debaryomyces,
z dominacją gatunków z rodzaju Candida – 83%.
Na specjalną uwagę zasługują wyniki analiz mykologicznych wody wodociągowej tym
bardziej, że dowodzą one obecności licznych antropopatogenicznych gatunków drożdżaków.
Są wśród nich wymienione wcześniej i często notowane w wodach grzyby z rodzaju Candi-
da, Debaryomyces, Kluyveromyces i Sporobolomyces, bardzo rzadko notowane w wodach
– Cystophilobasidium, Monilia, Oosporidium oraz gatunki z rodzaju Exophiala, reprezentu-
jące „czarne drożdże” – E. castellani, E. jeanselmei i E. spinifera. Te ostatnie w klasyfikacji
biobezpieczeństwa mają kategorię BSL-2. Mogą być sprawcami szeregu feohyfomykoz,
głównie zakażeń podskórnych (de Hoog i in. 2000; Biedunkiewicz, Schulz 2012).
Równolegle, prowadzone są analizy dotyczące aktywności enzymatycznej wszystkich
grzybów uzyskanych z ekosystemów wodnych, co bezpośrednio wiąże się z udziałem tych
grzybów w procesach samooczyszczania się wód.
Wśród hydromykologów istnieje przekonanie, że mikrogrzyby stanowiące integralną
część hydrocenoz, a zwłaszcza niektóre grzyby drożdżopodobne, powinny być wykorzystane
jako obligatoryjne wskaźniki stopnia eutrofizacji, stanu sanitarno-higienicznego ekosyste-
mów wodnych i wody pitnej oraz zagrożenia epidemiologicznego. Największe szanse jako
biomarkery czystości wody mają Candida albicans i Trichosporon cutaneum proponowane
jako wskaźniki skażenia kałowego wody (obecnie zalecane jako wskaźniki uzupełniające
razem z paciorkowcami kałowymi, lub wskaźniki specjalne, ale normy polskiej brak)
i obecności drobnoustrojów chorobotwórczych. Zastosowanie wybranych mikrogrzybów
do oceny ekosystemów wodnych jest ważne nie tylko z ekologicznego punktu widzenia,
ale także z racji ogromnego ich znaczenia w patologii chorób pochodzenia grzybowego.
2. Przygotowanie badań terenowych

W ocenie mykologicznej ekosystemów wodnych, poza aspektem inwentaryzacyjnym, tj.
określeniem składu gatunkowego mikrogrzybów, bardzo ważna jest ich liczebność i aktyw-
ność enzymatyczna. Bezpośrednio cechy te są odbiciem możliwości destrukcyjnych grzy-
bów oraz ich funkcji w obiegu materii i energii. Wskazują także na stan sanitarny zbiorni-
ka wodnego, gdy izolowane są formy chorobotwórcze lub potencjalnie chorobotwórcze.
Pośrednio wymienione cechy pozwalają na określenie zdolności grzybów do wchodzenia
292
w związki ekofizjologiczne z bakteriami, co ma zasadnicze znaczenie w charakterystyce
dynamiki ekosystemów wodnych i opracowaniu planów gospodarowania nimi.
Tłem do badań mykologicznych każdego ekosystemu wodnego powinien być zespół
cech hydrologicznych, determinujących warunki do wzrostu i namnażania się grzybów.
Przy planowaniu badań bardzo ważne są warunki meteorologiczne w różnych porach roku
(temperatura powietrza, opady atmosferyczne), które w istotny sposób wpływają na repre-
zentatywność prób wody.
Wychodząc w teren powinno się zabrać ze sobą planowaną liczbę jałowych, odpowied-
nio opisanych, pojemników do pobierania wody o określonej objętości. W opisie należy
uwzględnić nazwę zbiornika, datę poboru i numer stanowiska, a w przypadku prób dobo-
wych – godzinę, wpisywaną na miejscu. Aby próby były zabezpieczone podczas transportu
przed zmianami temperatury, należy wkładać je w torby termoizolacyjne lub przenośne
lodówki turystyczne z wkładami do zamrażania. Jeśli planujemy pobrać wodę ze strefy
litoralnej jeziora nieodzowny jest wysięgnik o regulowanym ramieniu (o długości od 1,5
do 4,5 m). Wodę z prób naddenych pobieramy, z łódki lub pomostu, za pomocą batometru
przepływowego lub aparatu Rutnera z dolnym zaworem.
3. Badania terenowe – wybór stanowisk / punktów badawczych

Mikrogrzyby zasiedlające ekosystemy wodne tworzą swój specyficzny „mikroświat”, wraż-
liwy na czynniki zewnętrzne, zarówno te biotyczne jak i abiotyczne. Reagują na wszel-
kie wahania czynników meteorologicznych, zmianami ilościowymi i jakościowymi, któ-
re pociągają za sobą zmiany właściwości biologicznych. Na przykład, w strefie klimatu
umiarkowanego, komórki grzybów z reguły są obecne przy powierzchni wody. Wiosną –
w godzinach porannych znajdują się przy powierzchni, w południe „wędrują” nieco głębiej,
gdyż następuje nasycenie wody tlenem (fotosynteza roślin wodnych), w związku z czym po
południu są bliżej dna zbiornika. Natomiast nocą, gdy wyczerpują się zapasy tlenu, komórki
grzybów przemieszczają się w toń wodną, aby rano ponownie unieść się ku powierzchni
wody. Jesienią cykl dobowych ruchów komórek jest zachwiany i nie można wyróżnić pre-
ferowanych miejsc ich występowania. Szanse na pobór reprezentatywnej próbki są podobne
o różnych porach dnia, limitowane raczej trofią zbiornika niż tylko warunkami tlenowymi.
Istotne jest również nasłonecznienie oraz opady atmosferyczne. W dni pochmurne zbioro-
wiska komórek grzybów skupiają się przy powierzchni wody (ze względu na deficyt tlenu),
w dni deszczowe – komórki te są rozproszone w całej toni wodnej. Prowadząc badania
mykologiczne wód zimą, na zamarzniętym zbiorniku, należy pobrać próby spod lodu, po
uprzednim wycięciu przerębli.
Próby grzybów powinno się pobierać tylko w okresie ustalonej pogody i o tej samej
porze dnia (zwykle w godzinach rannych), chyba, że badania mają na celu wykazanie dobo-
wych zmian mykobioty. W tym przypadku prowadzimy badania w odstępach kilkugodzin-
nych. Częstotliwość poboru prób uzależniona jest od celu i zakresu badań.
Jedną z najważniejszych czynności wstępnych każdej analizy jest wybór miejsc – sta-
nowisk (punktów) pobierania próbek do badań mykologicznych. Próby wody pobrane
z określonego stanowiska powinny być reprezentatywne i charakterystyczne dla danego
środowiska wodnego w określonych granicach optimum ekologicznego. Przy wyborze
293
stanowisk badawczych zazwyczaj uwzględnia się podstawowe dane dotyczące morfo-
metrycznych, hydrologicznych i hydrochemicznych cech zbiornika, takich jak: wielkość
zbiornika, rodzaj podłoża, morfologia brzegów, charakter zlewni, obecność dopływów,
a w przypadku jezior – odpływów, rodzaj zagospodarowania brzegów (osiedla, zakłady
przemysłowe, itp.) i inne czynniki fizykochemiczne charakteryzujące badane środowisko
wodne i wpływające na jakość wód.
W badaniach mykologicznych jezior jednym z kryteriów przy ustalaniu rozmieszczenia
punktów badawczych mogą być przekroje limnologiczne. Przekrój limnologiczny rozpo-
czyna się od strefy litoralnej (przybrzeżnej) i obejmuje obszar przejściowy pomiędzy strefą
przybrzeżną a głębinową (sublitoralną), przechodząc poprzez obszar głębinowy do drugie-
go brzegu. W toni wodnej głębokich jezior należy pobierać próby z różnych głębokości
warstw epilimnionu, metalimnionu i hypolimnionu. Próby przypowierzchniowe pobiera się
zwykle na głębokości ok. 30 cm od lustra wody, przydenne – w odległości 20–30 cm od
dna. Liczba stanowisk badawczych na jeziorze zależy od jego wielkości i głębokości. Nato-
miast liczba stanowisk w poszczególnych strefach jeziora zależy od warunków środowisko-
wych. Badając profil pionowy jeziora, należy założyć stanowiska badawcze nad najgłęb-
szym miejscem w zbiorniku (głęboczek) i pobierać wodę, po ustaleniu warstw w zbiorniku,
z poszczególnych głębokości (epilimnion, metalimnion i hypolimnion) i znad dna zbiornika.
Warstwowość zbiornika ustalamy na podstawie pomiarów temperatury i stopnia wysycenia
wody tlenem. Wodę z prób głębinowych pobieramy za pomocą batometru przepływowego
lub aparatu Rutnera z dolnym zaworem. Aparat do pobierania prób głębinowych zanurzamy
otwarty na wyznaczoną głębokość (odległości co 0,5 m można odznaczyć węzłem na linie)
i po zamknięciu aparatu na żądanej głębokości wyciągamy z wodą na zewnątrz. Ponieważ
obydwa aparaty do prób głębinowych mają pojemność od 3 000 do 5 000 ml, pobieraną
próbę należy uśrednić i pobrać do jałowego pojemnika, otwartego bezpośrednio przed nala-
niem próby, 1 000 ml wody ze środkowego strumienia powstałego w czasie wypuszczania
nadmiaru wody z aparatu.
Stanowiska badawcze w jeziorach należy zaplanować w litoralu oraz w toni wodnej.
Pierwsze powinny być ulokowane w bliskim sąsiedztwie cieków wodnych, dopływających
lub wypływających z jeziora oraz w sąsiedztwie różnego rodzaju spływów szczególnie ko-
munalnych, rolniczych i turystycznych, dostarczających z reguły najwięcej materii orga-
nicznej oraz mikroorganizmów ściekowych. W badaniach jezior o charakterze rekreacyjnym
istotne są stanowiska „kąpieliskowe” obejmujące kąpieliska strzeżone, zorganizowane oraz
tzw. „dzikie plaże”. Częste użytkowanie tego typu miejsc sprzyja zwiększeniu liczebności
grzybów pochodzących od bezobjawowych nosicieli (Biedunkiewicz-Ziomek, Dynowska
2004) lub osób chorych (Dynowska 1995).
Biologiczny charakter rzek kształtują różne warunki hydrologiczno-ekologiczno-geo-
graficzne. Duży wpływ ma rozwój urbanizacji i uprzemysławiania zlewni. Przy wyborze
stanowisk na rzece należy uwzględnić: hydrologię i hydrografię rzeki, charakter użytko-
wania zlewni (lasy, pola uprawne, itp.), stan i charakter zagospodarowania terenów przy-
brzeżnych, rodzaj zrzucanych ścieków oraz oddziaływanie przemysłu i turystyki. Planując
stanowiska badawcze, należy podzielić rzekę, na wyraźnie różniące się od siebie, odcinki,
np.: źródlisko, wody płynące do granic miast, tereny miejskie, spiętrzenia, miejsca spływów
komunalnych, ujście, itp. Dadzą one pełny obraz składu mykobioty najczęściej zmieniającej
się na przestrzeni badanej długości rzeki (Dynowska 1995, 1997). Zazwyczaj wybieramy
294
kilka lub kilkanaście punktów badawczych, uwzględniając pobory wody i osadu dennego
przy lewym i prawym brzegu rzeki oraz ze środka rzeki (nurt środkowy).
Pobór prób w środowiskach lotycznych (stojących) prowadzimy w odstępach comie-
sięcznych, a w lenitycznych (płynących) co dwa tygodnie, ze względu na dynamiczny cha-
rakter rzek.
Próby wody z jezior i rzek powinny być pobierane podpowierzchniowo, około 30 cm
poniżej powierzchni tafli wody. Wykorzystujemy w tym przypadku wysięgnik, o długości
zmiennej (od 1,5 m do 4,5 m), umieszczając w regulowanej obejmie jałową butelkę (PP lub
szklaną), którą otwieramy bezpośrednio przed pobraniem próby i zamykamy po wykonaniu
tej czynności. Pojemność badanej próby powinna wynosić 1 000 ml.
W tym miejscu nie sposób pominąć oceny mykologicznej czystości wody pitnej, uży-
wanej do produkcji przemysłowej i do konsumpcji, przez odbiorców prywatnych. Próbki
wody pobiera się zgodnie z instrukcją pobierania, postępowania i przechowywania podaną
w PN-EN ISO 5667-1 (2000). Wodę wodociągową od klientów indywidualnych, pozyskuje
się rano. Po spuszczeniu wody przez około 10 minut i opaleniu kranu, do jałowych pojemni-
ków należy pobrać 1 000 ml wody, przy czym należy pamiętać, aby odkręcić wszelkie filtry
uzdatniające wodę oraz siatkowe końcówki z wylewek, gdyż te elementy są najczęściej
miejscem przylegania grzybów (Biedunkiewicz, Schulz 2012).
Jak zaznaczono wcześniej, dokonuje się także badań monitoringowych śniegu i sopli
lodowych. Śnieg do badań mykologicznych powinno zbierać się kilka dni po opadzie, kiedy
miąższość pokrywy osiągnie grubość około 30 cm. Do badań sanitarno-epidemiologicznych
należy pobierać śnieg z placów zabaw, parków, gdzie może zalegać pokrywa śnieżna będąca
istotnym rezerwuarem mikrogrzybów, zwłaszcza związanych z człowiekiem i zwierzętami
domowymi. W ocenie składu bioty siedlisk należy kierować się mikrogeograficznym poło-
żeniem stanowiska. Wybiera się np. miejsca położone po północnej, południowej, wschod-
niej i zachodniej stronie budynków. Za pomocą przetartej denaturatem szufelki, należy po-
brać 10 cm pokrywy śnieżnej, z powierzchni 1m2 i przełożyć do wytartego denaturatem
plastikowego wiadra z przykrywką. Zebrany w ten sposób śnieg ma w przybliżeniu objętość
50 l.
Sople lodowe powstają wówczas, gdy temperatura powietrza wynosi nieco poniżej 0oC,
a operujące słońce powoduje ogrzewanie śniegu lub lodu leżącego na połaci dachu czy
na gałęziach, powodując jego topnienie. Woda z topniejącego śniegu lub lodu, spływając
powoli pod wpływem grawitacji, dopływa do krawędzi i spada kroplami na ziemię. Ponie-
waż temperatura powierza jest ujemna, napływające krople częściowo zamarzają powodując
narastanie sopla w dół. Wzrost i rozwój sopli lodu może być uzupełniany wilgocią atmosfe-
ryczną, która przy wysokiej wartości względnej resublimuje na powierzchni lodu. Nawisy
lodowe zbiera się z miejsc ogólnie dostępnych, do wysokości około 2 m. Po zmierzeniu dłu-
gości sopla za pomocą sztywnej miary, pobiera się go do jałowego pojemnika i transportuje
do laboratorium, gdzie należy go zważyć na wadze laboratoryjnej.
Zarówno śnieg jak i lód poddaje się w laboratorium w temperaturze pokojowej pro-
cesowi swobodnego topnienia. Powstała woda pośniegowa / polodowa jest filtrowana po
uprzednim zmierzeniu jej objętości.
W pomieszczeniach o bardzo wysokiej wilgotności względnej, aby w pełni sprawdzić
skład bioty aerozolu powietrza wewnętrznego wskazana jest ocena czystości mykologicz-
nej pary wodnej. Kondensuje się ją przy pomocy osuszacza powietrza (np. firmy DESA
295
DH 711). Szybkość kondensacji jest zależna od mocy osuszacza oraz od stopnia wysycenia
wilgocią powietrza. Zebrany kondensat zlewa się do jałowego pojemnika i dostarcza do
laboratorium.
Analizę mykologiczną każdej z badanych prób należy wykonać jak najszybciej po ich
pobraniu. Im krótszy jest czas upływający pomiędzy momentem pobrania prób i jej wyko-
naniem, tym wyniki są dokładniejsze. W czasie dłuższego przechowywania próbek (nawet
w warunkach chłodniczych) narażamy próby na zmiany w składzie ilościowym bytujących
tam mikrogrzybów. Dlatego też każdą badaną próbę wody, śniegu lub lodu należy dostar-
czyć do laboratorium w jałowym, zamkniętym pojemniku w ciągu 12 h od ich napełnienia,
utrzymując temperaturę 3 ± 5oC. Próby przetrzymywane w temperaturze powyżej 4oC dłu-
żej niż 12 godzin nie dają wiarygodnych wyników, gdyż najczęściej dochodzi do zanie-
czyszczeń wtórnych.
Nieprawidłowa technika pobierania wody, śniegu i sopli lodowych oraz ich nieprawid-
łowy transport może skutkować poważnym zafałszowaniem wyników.
4. Badania laboratoryjne – diagnostyka mykologiczna

Do izolowania oraz określania liczby kolonii grzybów stosuje się metodę filtrów membrano-
wych. Każdą próbę wody filtruje się przy pomocy pompy próżniowej (PL 2/2), przy ciśnieniu
nie przekraczającym 0,2 bar, aby uniknąć rozerwania komórek grzybów. Zestaw filtracyjny,
np. Millipore (Rys. 1) obejmuje: gumową przykrywkę (a), lejek filtracyjny o pojemności
250 ml z podziałką (b), sitko metalowe (d), na którym umieszcza się pęsetą jałowy filtr (c),
lejek z uszczelką gumową (e) łączący zestaw filtracyjny z kolbą płaskodenną o pojemności
1 500 ml (f). Lejek filtracyjny, filtr membranowy, sitko oraz lejek z uszczelką gumową łą-
czy się przy pomocy kleszczy (g) obejmujących wymienione elementy. Do filtrowania prób
wodnych najlepsze są lejki filtracyjne z osobnym sitkiem metalowym. Dostępne w sprzedaży
lejki ze spieczonym, ceramicznym sitkiem nie nadają się do prawidłowej filtracji. Przed każ-
dorazowym użyciem zestawu lejek filtracyjny oraz sitko metalowe powinny być poddane au-
toklawowaniu w temperaturze minimum 121oC. Objętościowo próba wody powinna wynosić
1 000 ml. Dlatego jeśli filtruje się wodę potencjalnie zanieczyszczoną – woda jeziorna, rzecz-
na, z oczyszczalni ścieków i lód, próbę wyjściową (1 000 ml) dzieli się na podpróbki od 100
do 250 ml. Każdą z nich filtruje się osobno przez jałowy filtr membranowy, z kratkowaniem
ułatwiającym późniejsze zliczanie, a uzyskane po inkubacji grzyby, sumuje się przeliczając
na próbę 1 000 ml. Następnie filtr umieszcza się w zlewce z 20 ml 0,9% jałowego NaCl
w celu redukcji liczby zarodników grzybów pleśniowych, osiadłych na filtrze i wytrząsa
się na wytrząsarce laboratoryjnej przez 30 minut przy szybkości 150 c.p.m. i amplitudzie 7.
Jest to etap szczególnie istotny, gdy podstawowym materiałem badawczym mają być droż-
dżaki. Podczas wytrząsania zarodniki grzybów pleśniowych są wypłukiwane do roztworu
0,9% NaCl, a w porach filtra membranowego o średnicy 0,47 µm pozostają komórki grzy-
bów drożdżoidalnych. Po wytrząsaniu ze zlewki pobiera się jałową pipetą 1 ml uzyskanej
zawiesiny i umieszcza się ją na płytce ze stałym podłożem Sabourauda, rozprowadzając
równomiernie po powierzchni jałową, szklaną głaszczką. Na drugą płytkę z tym samym
podłożem wykłada się, przy pomocy jałowej pęsety, filtr poddawany procesowi wytrząsania
(oczyszczania z zarodników grzybów pleśniowych). Z każdą próbą wodną wykonujemy te
same czynności.
296
Rys. 1. Zestaw filtracyjny zmontowany (A) i w częściach (B, C): a – gumowa przykrywka; b – lejek fil-
tracyjny z podziałką; c – filtr membranowy; d – sitko metalowe; e – lejek z uszczelką gumową; f – kolba
płaskodenna; g – kleszcze spinające (wg Biedunkiewicz 2011)
Próby inkubuje się 48–72 godziny w temperaturze 37oC. Po upływie tego czasu zlicza się
kolonie grzybów. Różniące się makroskopowo pod względem koloru, struktury powierzch-
ni, połysku przesiewa się na skosy ze stałym podłożem Sabourauda z chloramfenikolem.
Skosy ponownie inkubuje się w temp. 37oC przez 48–72 godziny.
Po otrzymaniu czystych, bezbakteryjnych szczepów, należy wykonać analizy bioche-
miczne, sprawdzające zdolność grzybów do fermentacji (zymogram) i asymilacji (auksa-
nogram) podstawowych węglowodanów a następnie założyć mikrohodowlę na agarze Ni-
ckersona (Rys. 2).
Podłoże do zymogramu zawiera: 0,5 g peptonu, kilka kropli 0,2% roztworu błękitu
bromotymolowego w alkoholu etylowym, 2 g badanego węglowodanu (glukozy / galak-
tozy / sacharozy / maltozy / laktozy) uzupełnione wodą destylowaną do 100 ml. Po ste-
rylizacji dodaje się 10% roztworu NaOH do niebieskiego zabarwienia (Dynowska, Ejdys
2011). Roztwór musi mieć pH 7,72. Do każdej z probówek rozlewa się po 2 ml podłoża
z zadanym węglowodanem. Ze skosu Sabourauda pobiera się wyżarzoną ezą badany szczep
grzyba i umieszcza się w probówce z 2 ml wody destylowanej celem uzyskania zawiesiny
komórek grzyba. Następnie przenosi się po kilka kropli do każdej probówki z podłożem do
zymogramu (zawsze taką samą reprezentatywną ilość). Następnie probówki z wkroploną
zawiesiną inkubuje się w temp. 37oC przez 24 godziny. W czasie fermentacji węglowodanu
297
lód, śnieg woda jeziorna, rzeczna, para wodna
wodociągowa
topnienie kondensacja
woda
filtr membranowy
filtracja, ciśnienie ≤ 0,2 bar
filtr + 0,9 % wytrząsanie, 30 min.

Na Cl speed 150 c.p.m., amplituda 7
wyłożenie filtra posiew powierzchniowy
podłoże stałe Sabourauda, płytka podłoże stałe Sabourauda, płytka

Petriego + filtr membranowy Inkubacja, 37oC, Petriego + 1 ml zawiesiny
24 -72 h
izolacja
identyfikacja
Rys. 2. Szereg diagnostyczny stosowany w mykologicznych badaniach wody w różnych stanach skupienia
Ryc.
(wg 2. Szereg diagnostyczny
Biedunkiewicz 2011) stosowany w mikologicznych badaniach wody w różnych
stanach skupienia (za Biedunkiewicz 2011)
zmienia się pH pożywki, która dzięki dodaniu barwnika wskaźnikowego z błękitnego staje
się żółta. Wynik zapisuje się w formie (+) jeśli dany szczep fermentuje, lub (-) gdy proces
nie zachodzi.
Chcąc sprawdzić zdolność grzybów do asymilacji wymienionych wyżej węglowoda-
nów należy wykonać auksanogram węglowodanowy. Podłoże do auksanogramu węglo-
wodanowego zawiera: 1 g KH2PO4, 0,5 g MgSO4, 20 g agaru, uzupełnione wodą destylo-
waną do 1 000 ml. Przed przystąpieniem do właściwego testu asymilacji należy uprzednio
umieścić szczepy w ubogim podłożu Sabourauda aby pobudzić je do większej zdolności
asymilacji węglowodanów. W płynnym podłożu ubogim Sabourauda o składzie 10 g pep-
tonu, 5 g NaCl, uzupełnionym wodą destylowaną do 1 000 ml – z zachowaniem pH ok.
7 (Dynowska, Ejdys 2011) inkubuje się próby przez 24-48 godzin w temperaturze 37oC.
Płytkę Petriego z podłożem do auksanogramu węglowodanowego opisuje się na denku
nazwami cukrów (GLU, GAL, SAC, MAL, LAC). Następnie należy pobrać mikropipetą
20 µl zawiesiny z podłoża ubogiego i wylać ją na płytkę Petriego z podłożem do auksano-
granu. Następnie rozprowadza się zawiesinę po powierzchni jałową głaszczką i odstawia
298
na ok. 30 minut do temperatury pokojowej, aby zawiesina lekko wsiąkła w podłoże. Następ-
nie na powierzchnię pożywki wykłada się jałową pęsetą krążki bibuły uprzednio nasączone
roztworami węglowodanów i wyjałowione. Płytki inkubuje się przez 48 godzin w tempe-
raturze 37oC a następnie odczytuje wyniki. Za wynik dodatni (+) przyjmuje się stworzenie
obwódki wyrosłych drożdżaków („halo”) wokół krążka.
Chcąc obserwować cechy mikroskopowe w hodowli drożdżaków należy z czystych,
bezbakteryjnych szczepów założyć mikrohodowlę na szkiełkach podstawowych pokry-
tych agarem Nickersona (wg Rzucidły) o składzie: 20g skrobi ziemniaczanej, 1g K2HPO4,
1g (NH4)2SO4, 0,1g błękitu trypanowego, 2,5g biotyny, 10g agaru, i dopełnić do 1 000 ml
wodą destylowaną. Obok miejsca inokulacji nanosi się 1–2 krople bulionu z surowicą kró-
liczą w stosunku 1:1 i przykrywa szkiełkiem nakrywkowym. Mikrohodowle inkubuje się
przez 48 – 72 – 144 godziny w temp. 37oC. Po tym czasie analizuje się pod mikroskopem
wzrost grzybów i ocenia: morfologię grzybni a także poszczególnych jej elementów, ze
szczególnym zwróceniem uwagi na kształt, sposób tworzenia, liczbę oraz położenie blasto-
spor i chlamydospor (Dynowska, Ejdys 2011).
Do różnicowania poszczególnych gatunków z rodzaju Candida wykorzystuje się
CHROMagar® Candida firmy GRASO. W tym celu pasażuje się szczepy na podłoże
chromogenne a po inkubacji 24 godziny w 37oC określa się kolor wyrosłej kolonii, korzysta-
jąc ze wzornika RAL CLASSIC Niemieckiego Instytutu Jakości i Oznaczeń RAL Deutches
für Gütersicherung und Kennzeichnung e. V. Nie jest to test identyfikujący jednoznacznie
gatunek, lecz z pewnością przydatny w szybkiej diagnostyce mykologicznej.
Planując sprawdzenie aktywności enzymatycznej (hydrolitycznej) otrzymanych gatun-
ków mikrogrzybów wykorzystuje się test API ZYM firmy bio-Mérieux. Test jest oparty
na paskach API ZYM (z 20 mikroprobówkami), specjalnie zaprojektowanymi do badań
reakcji enzymatycznych. Pierwsza mikroprobówka jest kontrolna, pozostałe 19 zawiera
substraty do wykrywania 19 hydrolaz. Z analizowanego szczepu, jego 48 godzinnej ho-
dowli na podłożu Sabourauda, wykonuje się zawiesinę. Zmętnienie powinno wynosić 5o
w skali McFarlanda. Następnie przygotowuje się komory inkubacyjne, nalewając do każ-
dej po 3 ml jałowej wody destylowanej, aby zapewnić odpowiednią wilgotność w trakcie
inkubacji. W komorach inkubacyjnych umieszcza się paski API ZYM. Następnie mikropi-
petą automatyczną nanosi się po 65 µl zawiesiny grzyba do każdego zagłębienia w pasku.
Po naniesieniu materiału na pasek, komorę przykrywa się wieczkiem i inkubuje przez 4
godziny w temperaturze 37oC. Po inkubacji dodaje się po 1 kropli odczynnika ZYM A
(o składzie: trójhydroksymetyloaminometan 25 g, kwas solny (37%) 11 ml, siarczan lau-
rowy 10 g, woda destylowana 100 ml) oraz ZYM B (Fast Blue 2 BB 0,33 g, metoksyeta-
nol 100 ml) do każdego wgłębienia na pasku. Następnie tak przygotowany pasek poddaje
się działaniu intensywnego światła przez 5 minut. W tym czasie w zagłębieniach, gdzie
zaszła reakcja, następuje specyficzne wybarwienie. Intensywność barwy, porównana ze
wzornikiem kolorów jaki proponuje producent, pozwala na odczytanie intensywności re-
akcji hydrolitycznej. W ocenie przyjmuje się następującą skalę: 0 nmol – brak aktywności;
1–10 nmol – aktywność słaba; 11–20 nmol – aktywność średnia; 21–30 nmol – aktywność
wysoka i >30 nmol – aktywność bardzo wysoka (Rys. 3, 4). Wysokość aktywności enzy-
matycznej odnotowywana w poszczególnych grupach enzymów świadczy o potencjalnej
patogeniczności badanego gatunku. Enzymy z grupy fosfataz alkalicznych (e2) i kwaśnych
(e11, e12) oraz proteaz (e6 – e10) inicjują uszkadzanie komórek nabłonka oraz umożliwiają
299
> 40 nmoli 5
30 nmoli 4
20 nmoli 3
10 nmoli 2
5 nmoli 1
0 nmoli 0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
Naphthol-AS-BI-phosphohydrolase
Quantity of hydrolysed substrate
N-acetyl- β-glukosamidase
Alkaline phosphatase
Leucine arylamidase
Cystine arylamidase
Valine arylamidase
Acid phosphatase
β-glucuronidase
α-galactosidase
β-galactosidase
α-chymotrypsin
Esterase lipase
α-mannosidase
Activity mark
α-glucosidase
β-glucosidase
α-fucosidase
Esterase
Control
Trypsin
Lipase
Rys. 3. Skala barwna
No. CME
1 Control -
2 Alkaline phosphatase 4+
3 Acid phosphatase +
4 Naphthol-AS-BI-phosphohydrolase 3+
5 Esterase +
6 Esterase lipase 4+
7 Lipase 2+
8 Leucine arylamidase +
9 Valine arylamidase 3+
10 Cystine arylamidase +
11 Trypsin 4+
12 α-chymotrypsin 4+
13 α-galactosidase -
14 β-galactosidase +
15 β-glucuronidase 3+
16 α-glucosidase +
17 β-glucosidase -
18 N-acetyl- β-glukosamidase 4+
19 α-mannosidase -
20 α-fucosidase -
Rys. 4. Przykładowy sposób odczytywania testu API ZYM
300
inwazję i penetrację czynników chorobotwórczych w głąb tkanek, dzięki stymulowaniu de-
gradacji keratyn i kolagenu, natomiast enzymy z grupy lipaz (e3 – e5) są szczególnie istotne
w pierwszej fazie infekcji.
5. Identyfikacja grzybów z grupy proponowanych biomarkerów

Aby doprowadzić do pełnej identyfikacji gatunkowej drożdży i grzybów drożdżoidalnych
należy poznać cechy makroskopowe, mikroskopowe oraz biochemiczne badanych izolatów.
Posłużmy się przykładowymi gatunkami należącymi do grupy najczęściej proponowa-
nych biomarkerów / bioindykatorów ekosystemów wodnych – Candida albicans i Tricho-
sporon cutaneum (T. beigelii) a także gatunków z rodzaju Candida należących do potencjal-
nych patogenów: Candida guilliermondii, C. krusei, C. tropicalis i C. parapsilosis.
5.1. Candida albicans (Robin) Berkhout (1923) (Tablica I, Tab. 2)

Makrohodowla – na podłożu Sabourauda po upływie 24 godzin C. albicans wytwarza ko-
lonie kremowe, o gładkim brzegu, nieznacznie wypukłe ponad powierzchnię agaru, nie wra-
stające w podłoże, gładkie i lśniące. Kolonie te w miarę starzenia się (okres ok. 2 tygodni)
ulegają pofałdowaniu, wydzielając zapach drożdży. W bulionie Sabourauda tworzy osad.
Mikrohodowla – w mikrohodowli na agarze Nickersona komórki wegetatywne są kuliste
lub cylindryczne, a kuliste blastospory układają się groniasto wokół pseudostrzępek. Starsze
pseudostrzępki tworzą chlamydospory boczne i terminalne, powstające pojedynczo.
CHROMagar® Candida- na podłożu chromogennym przyjmuje następujące barwy: zie-
leń liści (RAL 6002), zieleń mchu (RAL 6005), miętowy turkus (RAL 6033).
Tabela 2. Odczyt wyników z testów biochemicznych – Candida albicans

GLU GAL SAC MAL LAC
Zymogram + v v + -
Auksanogram + + v + -
Legenda: + – pozytywny; v – zmienny; - – negatywny
5.2. Trichosporon cutaneum (de Beurmann, Gougerot & Vaucher) Ota (1926)
= Trichosporon beigelii Vuilliemin (1902) (Tablica II, Tab. 3)
Makrohodowla – Na podłożu Sabourauda rośnie w postaci gładkich lub matowych, lekko
puszystych, kremowych kolonii z wypukłym wzgórkowatym środkiem, o postrzępionym
brzegu. W bulionie Sabourauda tworzy osad, gruboziarnisty kożuch oraz powoduje zmęt-
nienie całej pożywki.
Mikrohodowla – w mikrohodowli na agarze Nickersona tworzy jajowate, kuliste lub cylin-
dryczne komórki wegetatywne i owalne blastospory. Grzybnia zbudowana jest z wydłużo-
nych pseudostrzępek lub strzępek, tworzących formy rakietowate i artrospory.
CHROMagar® Candida- na podłożu chromogennym przyjmuje kolor wrzosowy (RAL
4003).
301
Tabela 3. Odczyt wyników z testów biochemicznych – Trichosporon cutaneum
GLU GAL SAC MAL LAC
Zymogram - - - - -
Auksanogram + + + + +
5.3. Meyerozyma guilliermondii (Wickerham) Kurtzman & M. Suzuki (2010)

– teleomorfa / Candida guilliermondii (Castellani) Langeron & Guerra – anamorfa
(Tablica III, Tab. 4)
Makrohodowla – na agarze Sabourauda wyrasta w postaci białych kolonii (żółknących
w miarę starzenia się hodowli), o gładkim brzegu, nie wrastających w podłoże, lśniących
i gładkich o zapachu drożdży.
Mikrohodowla – na agarze Nickersona tworzy cylindryczne lub jajowate komórki wegeta-
tywne, owalne blastospory i rozgałęziające się pseudostrzępki.
CHROMagar® Candida- antyczny róż (RAL 3014 – teleomorfa), pastelowy turkus (RAL
6034 – anamorfa), turkusowa zieleń (RAL 6016 – anamorfa)
Tabela 4. Odczyt wyników z testów biochemicznych – Meyerozyma guilliermondii

GLU GAL SAC MAL LAC
Zymogram + v + - -
Auksanogram + + + + -
5.4. Issatchenkia orientalis Kudryavtsev (1960) – teleomorfa /

Candida krusei (Castellani) Berkhout – anamorfa (Tablica IV, Tab. 5)
Makrohodowla – na agarze Sabourauda wytwarza białe, szaro – kremowe, matowe kolo-
nie o postrzępionym brzegu. Daje to obraz „mrozu na szybie”. Kolonia charakteryzuje się
nieznaczną wypukłością ponad powierzchnię agaru. Wydziela zapach drożdży. W bulionie
Sabourauda wytwarza osad i kożuch a także często powoduje zmętnienie całej pożywki.
Mikrohodowla – W mikrohodowli na podłożu Nickersona tworzy komórki wegetatywne
cylindryczne, wrzecionowate, biszkoptowate lub jajowate. Blastospory mają kształt wydłu-
żony a pseudostrzępki boczne są odgałęzione.
CHROMagar® Candida- fuksja (RAL 4010 matowy), łososiowy (RAL 3022 matowy),
kość słoniowa (RAL matowy).
Tabela 5. Odczyt wyników z testów biochemicznych – Issatchenkia orientalis
GLU GAL SAC MAL LAC
Zymogram + - - - -
Auksanogram + - - - -
302
5.5. Candida tropicalis (Castellani, 1910) Berkhout, 1923 (Tablica V, Tab. 6)
Makrohodowla - na podłożu Sabourauda wytwarza kolonie białe lub kremowe, lekko
lśniące, z wypukłym środkiem, początkowo gładkie, potem pofałdowane promieniście z
postrzępionym brzegiem. Kolonie wrastające w podłoże. Na bulionie Sabourauda tworzy
osad i pierścień, z delikatnym kożuchem.
Mikrohodowla – w mikrohodowli na agarze Nickersona tworzy liczne pseudostrzępki; ko-
mórki wegetatywne kuliste lub jajowate wytwarzające jajowate blastospory zakładające się
początkowo po dwie lub trzy komórki. Nie tworzy chlamydospor.
CHROMagar® Candida- niebieski (RAL 5012 matowy).
Tabela 6. Odczyt wyników z testów biochemicznych – Candida tropicalis
GLU GAL SAC MAL LAC
Zymogram + + v + -
5.6. Candida parapsilosis Langeron et Talice, 1959 (Tablica VI, Tab. 7)

Makrohodowla – Na agarze Sabourauda tworzy kolonie kremowe, lśniące, o gładkim brze-
gu i gładkiej powierzchni, lekko wypukłe ponad poziom podłoża, w które nie wrasta. Wy-
dziela zapach drożdży.
Mikrohodowla – W mikrohodowli na agarze Nickersona tworzy cylindryczne lub jajowate
komórki wegetatywne oraz pseudostrzępki z jajowatymi pojedynczymi blastosporami.
CHROMagar® Candida- beż (RAL 3012).
Tabela 7. Odczyt wyników z testów biochemicznych – Candida parapsilosis
GLU GAL SAC MAL LAC
Zymogram + + v + -
6. Podsumowanie
Duża różnorodność mikrogrzybów potencjalnie chorobotwórczych w ekosystemach wod-
nych oraz wzrastająca ich liczebność, proporcjonalna do tempa i intensywności zmian an-
tropogenicznych wskazuje na sukcesywnie pogarszający się stan jakości wód. Szczególnie
dotyczy to drożdży i grzybów drożdżopodobnych, z których liczne preferują wody zeutro-
fizowane, bogate w substancje organiczne różnego pochodzenia. Zdecydowana większość
tych grzybów to potencjalne czynniki etiologiczne szeregu grzybic narządowych i uogól-
nionych a pojawienie się i obfite ich namnażanie w jakimkolwiek środowisku wodnym
stanowi zagrożenie epidemiologiczne.
Dlatego też dotychczasowe sugestie licznych autorów dotyczące włączenia opisanych
mikrogrzybów jako biowskaźników w rutynowe badania mikrobiologiczne wód, są w pełni
uzasadnione.
303
Tablica I. 1. Makrohodowla Candida albicans na agarze Sabourauda, 2. Mikrohodowla na agarze Ni-
ckersona (2a, 2b – chlamydospory, 2c – pseudomycelium z blastosporami), 3. CHROMagar® Candida,
4. API ZYM
304
Tablica II 1. Makrohodowla Trichosporon cutaneum na agarze Sabourauda, 2a, 2b, 2c. Mikrohodowla
na agarze Nickersona (pseudomycelium)
305
Tablica III. 1. Makrohodowla Candida guilliermondii na agarze Sabourauda, 2. Mikrohodowla na agarze
Nickersona (2a, 2b – pseudomycelium z blastosporami), 3. CHROMagar® Candida, 4. API ZYM
306
Tablica IV 1. Makrohodowla Candida krusei na agarze Sabourauda, 2. Mikrohodowla na agarze Nicker-
sona (2a, 2b – pseudomycelium z blastosporami), 3. CHROMagar® Candida
307
Tablica V. 1. Mikrohodowla Candida tropicalis na agarze Nickersona (1a, 1b, 1c – pseudomycelium z bla-
stosporami), 2. CHROMagar® Candida, 3. API ZYM
308
Tablica VI. 1. Makrohodowla Candida parapsilosis na agarze Sabourauda, 2. Mikrohodowla na agarze
Nickersona (2a, 2b – pseudomycelium z blastosporami), 3. CHROMagar® Candida
309
Literatura
ASTM D4249 - 83(2005) Standard Test Method for Enumeration of Candida albicans in Water.
Batko A. 1975. Zarys hydromikologii, PWN, Warszawa.
Biedunkiewicz A. 2007. Grzyby w ocenie sanitarno-epidemiologicznej wybranego kąpieliska, [w:] Gar-
bacz J. K. (red.). Diagnozowanie stanu środowiska. Metody badawcze – prognozy. Prace Komisji Eko-
logii i Ochrony Środowiska Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego, Bydgoszcz, t. I: 107–121.
Biedunkiewicz A. 2009. Mikrogrzyby fontann miejskich w monitoringu środowiskowym – zagrożenia epi-
demiologiczne. Ochr. Środ. i Zas. Natur. 41: 163–171.
Biedunkiewicz A. 2011. Mikrogrzyby izolowane z ekosystemów wodnych, [w:] Dynowska M., Ejdys E.
(red.). Mikologia laboratoryjna. Przygotowanie materiału badawczego i diagnostyka. Wyd. UWM, Ol-
sztyn: 115–128.
Biedunkiewicz A., Baranowska E. 2011.Yeast-like fungi as an element assessment of purity in lake Tyrsko
in Olsztyn (Poland). Pol. J. Environ. Stud. 20(2): 267–274.
Biedunkiewicz A., Ejdys E. 2011. Icicles as carriers of yeast-like fungi potentially pathogenic to human.
Aerobiologia 27(4): 333–337.
Biedunkiewicz A., Ozimek T. 2009. Quantitative and Qualitative Changes of Potentially Pathogenic Fungi
in a Hydrophyte Wastewater Treatment Plant. Pol. J. Environ. Stud. 18(2): 161–166.
Biedunkiewicz A., Schulz Ł. 2012. Fungi of the genus Exophiala in tap water – potential etiological factors
of phaeohyphomycoses. Mikol. Lek. 19(1): 23–26.
Biedunkiewicz A., Silicki A., Mazurkiewicz-Zapałowicz K. 2007. Yeast-like fungi in selected bath of
Szczecin. Limn. Rev. 3: 3–10.
Biedunkiewicz-Ziomek A., Dynowska M. 2004. Candida dubliniensis Sullivan et. al., a new species in the
human respiratory system. Acta Mycol. 39(1): 7–12.
de Hoog G. S., Guarro J., Gene J., Figuerras M. J. 2000. Atlas of clinical fungi. Centraalbureau voor
Schimmelcultures/ Universitat Rovira and Virgili, Reus, Spain.
Dynowska M. 1993a. Przyczynek do znajomości grzybów drożdżopodobnych jezior Olsztyna. Acta My-
col. 28(1): 61–68.
Dynowska M. 1993b. Znaczenie grzybów drożdżopodobnych w ocenie czystości wód, [w:] Dyner E.
(red.). Mikrobiologiczne wskaźniki czystości wód. Analizy środowiskowe. Biblioteka Monitoringu
Środowiskowego PIOŚ, Warszawa: 77–81.
Dynowska M. 1995. Drożdże i grzyby drożdżopodobne jako czynniki patogenne i bioindykatory ekosyste-
mów wodnych. Praca habilitacyjna. Studia i Materiały WSP, Nr 77, Olsztyn.
Dynowska M. 1997. Yeast-like fungi possessing bio-indicator properties isolated from the Łyna River.
Acta Mycol. 32(2): 279–286.
Dynowska M. 2008. Współczesne poglądy na taksonomię, pochodzenie i naturę grzybów. [w:] Baran E.
(red.), Mikologia – co nowego? Cornetis, Wrocław: 127–137.
Dynowska M., Biedunkiewicz A. 1998. Comparison of enzymatic activity of selected yeast-like fungi iso-
lated from lakes and astatic reservois. Acta Mycol. 33(1): 37–42.
Dynowska M., Biedunkiewicz A. 2002. Aktywność enzymatyczna grzybów drożdżopodobnych izolowa-
nych ze ścieków komunalnych. [w:] Materiały zjazdowe II Ogólnopolskiej Konferencji Hydromikro-
biologicznej nt. Mikroorganizmy w funkcjonowaniu ekosystemów wodnych, Toruń – Ciechocinek:
17–18.
Dynowska M., Biedunkiewicz A., Ejdys E. 2000a. Grzyby chorobotwórcze jako potencjalne bioindykatory
w monitoringu ekosystemów wodnych. [w:] Wydawnictwo pokongresowe VI Krajowego Kongresu
Ekologicznego EKO – MED. nt. Środowiskowe zagrożenia dla społeczeństwa u progu XXI wieku,
Tarnów: 157–162.
Dynowska M., Biedunkiewicz A., Ejdys E. 2000b. Pathogenic Yeast-Like Fungi with Bio-Indicator Proper-
ties. Pol. J. Environ. Stud. 10, Suppl.: 13–16.
Dynowska M., Biedunkiewicz A., Dziekońska–Rynko J. 2009. Kormorany jako naturalne wektory grzybów
potencjalnie chorobotwórczych dla człowieka. [w:] Garbacz J. K. (red.). Diagnozowanie stanu śro-
dowiska. Metody badawcze – prognozy. Prace Komisji Ekologii i Ochrony Środowiska Bydgoskiego
310
Towarzystwa Naukowego, Bydgoszcz, t. III: 49–54.
Dynowska M., Ejdys E. (red.) 2011. Mikologia laboratoryjna. Przygotowanie materiału badawczego i diag-
nostyka, Wyd. UWM, Olsztyn.
Dynowska M., Hołoweńczak A., Fiedorowicz G. 1997. Wybrane mikrogrzyby (drożdże i grzyby drożdżo-
podobne) zbiorników astatycznych. [w:] Stoczkowski R., Nesteruk T., jakubik B. Fauna denna małych
zbiorników słodkowodnych i małych rzek, WSR – P, Siedlce: 25–28.
Dynowska M., Kisicka I. 2005. Participation of birds in the circulation of pathogenic fungi descend from
water environments: a case study of two species of Charadriiformes birds. Ecohydrol. Hydrobiol. 5(2):
173–178.
Dynowska M., Pacyńska J. 2009. Miejsce grzybów w monitoring środowiskowym. [w:] Garbacz J. K.
(red.). Diagnozowanie stanu środowiska. Materiały badawcze – prognozy. Prace Komisji Ekologii
i Ochrony Środowiska Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego, Bydgoszcz, t. III: 55–61.
Falcao D. P., Leite C. Q., Simoes M. J., Giannini M. J., Valentini S. R. 1993. Microbiological quality of
recreational waters in Araraquara, SP, Brazil. Sci. Total. Environ. 128(1): 37–49.
Godlewska-Lipowa W. A. 1993. Kryteria mikrobiologiczne w ocenie eutrofizacji ekosystemów wodnych
na przykładzie Wielkich Jezior Mazurskich, propozycje metodyczne, parametry indykacyjne. [w:] Dy-
ner E. (red.). Analizy środowiskowe. Mikrobiologiczne wskaźniki czystości wód, Biblioteka Monito-
ringu Środowiskowego PIOŚ, Warszawa: 35–53.
Hedrick W. M., Soygenc M. 1976. Yeast and molds in water and sediments of Lake Ontario. Proceedings
Tenth Conference on Great Lakes, Research: 20–30.
Hinzelin F., Block J. C. 1985. Yeast and filamentous fungi in drinking water. Environ. Technoll. Lett. 6(3):
101–106.
Kiziewicz B. 2007. Wykorzystanie grzybów do oceny stanu czystości wód powierzchniowych i podziem-
nych dorzecza Supraśli. Praca habilitacyjna, Eko-Press, Białystok.
Korniłłowicz-Kowalska T., Kitowski I. 2009. Diversity of fungi in nest and pellets of Montagu’s harrier
(Circus pygargus) from east Poland – importance chemical and ecological factors. Ecol. Chem. Engi-
neer. 16(4): 453–471.
Korniłłowicz T., Szember A. 1991. Ocena liczebności grzybów Micromycetes w litoralu jezior Piaseczno i
Głębokie (Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie) różniących się troficznością, Studia Ośrodka Dokumen-
tacji Fizjograficznej 19: 273–284.
Kurtzman C. P., Fell J. W., Boekhout T. 2011. The Yeasts. A Taxonomic study, 5th Ed. Elsevier.
Laundon J. R. 1972. Value of fungi as indicators of pollution. Intern. J. Environ. Stud. 3: 69–71.
Lew S., Lew M., Biedunkiewicz A., Szarek J. 2013. Impact of pesticide contamination on aquatic mic-
roorganism populations in the littoral zon. Arch. Environ. Contam. Toxicol. 63(4): 399–409. DOI:
10.1007/s00244-012-9852-6
Meyers S. P., Ahearn D. G., Cook W. L. 1970. Mycological studies of lake Champlain. Mycol. 62: 504–
515.
Osborn M. J. (red.) 2004. Indicators for waterborne pathogens, The National Academies Press., Washing-
ton.
PN-EN ISO 5667-1:2008. Jakość wody – Pobieranie próbek – Część 1: Wytyczne dotyczące opracowywa-
nia programów pobierania próbek i technik pobierania próbek.
Sherry J. P., Kuchma S. R., Dutka B. J. 1979. The occurrence of Candida albicans in Lake Ontario bathing
beaches. Can. J. Microbiol. 25: 1036–144.
Vogel C., Rogerson A., Schatz S., Laubach H., Tallman A., Fell J. 2007. Prevalence of yeasts in beach at
three bathing beaches in South Florida. Water Res. 41: 1915–1920.
311
ISBN 978-83-62860-19-7

Podrcznik Metodyczny

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Podrcznik Metodyczny

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Hanna Ciecierska

Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

CZŁOWIEK – NAJLEPSZA INWESTYCJA!

Podręcznik metodyczny „Biologiczne metody oceny stanu środowiska.

Autorzy fotografii na okładce

Wydano na zlecenie Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego

© Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, 2013

1. Klasyfikacje przed wprowadzeniem Ramowej Dyrektywy Wodnej

2. Ramowa Dyrektywa Wodna

2.2. Założenia i cele Ramowej Dyrektywy Wodnej

*Wskaźnik Jakości Ekologicznej

2.3.1. Rodzaje presji (antropopresji)

Do najczęściej wykorzystywanych procesów przekształceń antropogenicznych w biolo-

2.3.2. Wskaźniki jakościowe i ilościowe

Poziom oznaczeń taksonomicznych Kategorie wskaźników

Rodzina Bogactwo Cechy

2.4.1. Strategie konstruowania typologii wód

2.4.2. Typologia abiotyczna wód płynących w Polsce

Typ Nazwa i charakterystyka Wielkość zlewni

2.4.3. Typologia abiotyczna jezior w Polsce

Do podziału fizyczno-geograficznego naszego kraju wybrano podział Kondrackiego

2.5. Wyznaczanie warunków referencyjnych dla poszczególnych grup biologicznych

obserwowana wartość parametru

Stan ekologiczny = odchylenie od stanu naturalnego (referencyjnego) wyrażone w pię-

2.5.1. Ustalanie granic klas stanu ekologicznego

0% 20% 40% 60% 80% 100%

2.6. Stan wdrożenia biologicznych metod oceny stanu ekologicznego wód

2.7. Europejska interkalibracja metod

2.8. Zintegrowana ocena stanu ekologicznego

Nazwy typów wód

Wel od dpł. spod Miłostajek do J. Lidzbarskiego 2 2 2 2 2 1 2

Dopływ spod Mroczna 1 2 2 4 2 5 4

2.9. Szacowanie ryzyka błędnej klasyfikacji

Prawdopodobieństwo klasyfikacji do stanu

• Sc3: „średnia arytmetyczna” – ocena zintegrowana jest wypadkową wszystkich wyni-

Klasa stanu ekologicznego

3. Stan ekologiczny rzek i jezior w Polsce badanych w świetle założeń RDW

1.2. Badania laboratoryjne

Rys. 1. Podziałka liniowego mikrometru okularowego i mikrometru podstawowego w obiektywie 40x.

Rys. 2. Siatkowy mikrometr okularowy

1.2.2. Analiza ilościowa

Rys. 3. Standardowa komora sedymentacyjna o pojemności 20 ml do liczenia fitoplanktonu w mikroskopie

Rys. 4. Komora osadowa do liczenia glonów z przesuwnym cylindrem

1.2.3. Szacowanie biomasy

Końcowe zestawienie (protokół) analizy ilościowej i jakościowej powinien zawierać ze-

Współcześnie alternatywnym rozwiązaniem opisanych wyżej klasycznych metod skalo-

1.3. Polski multimetriks fitoplanktonowy (PMPL)

1.3.1. Metriks „Chlorofil a”

Typ miksji jezior VQ Równania do obliczenia wartości metriksu YChl-a

<2 YChl-a = -3,2698 + 2,6081 ln (Chl-a)

– wartość metriksu „Chlorofil a” wynosi:

Jeżeli wyliczona wartość metriksu „Chlorofil a” (YChl-a) jest mniejsza od 0, to w dalszych

– wartość metriksu „Biomasa ogólna” wynosi:

1.3.3. Metriks „Biomasa sinic”

Typ miksji jezior VQ Równania do obliczenia wartości metriksu „Biomasa sinic”(YCy)

polimiktyczne YCY = 1,1072 x ln BCY + 1,0803

– wartość metriksu „Biomasa sinic” wynosi:

Stan ekologiczny PMPL WJE

– wartość mltimetriksu PMPL wynosi:

Wyliczenie wartości metriksów składowych i multimetriksu PMPL możliwe jest za po-

Jezioro MCh MBm MSn PMPL OOAO

Dejguny 1,21 2,02 0,79 1,34 Umiarkowany

Zarybinek 2,77 3,01 3,33 3,04 Słaby