1.

Prednosti i nedostaci implementacije FRA koncepta

Ruta je opis putanje kojom leti avion kada leti između aerodroma. Potpuna ruta
između aerodroma često koristi nekoliko zračnih puteva povezanih međutačkama.
Međutim, vazdušni putevi ne mogu biti direktno povezani sa aerodromima. Dakle,
mreža ATS ruta se odnosi samo na dio leta na ruti (isključujući operacije u blizini
aerodroma). Korištenje rute omogućava sigurno upravljanje zrakoplovom, ali neke od
nedostataka su : duže vrijeme putovanja i emisije.

Metode otkrivanja sukoba u FRA razlikuju se od onih u trenutnom sistemu

zasnovanom na rutama usluga zračnog saobraćaja (ATS) i značajnim tačkama (putnim
tačkama). U FRA su tačke raskrsnice aviona „nevidljive“ na strateškom nivou, što čini
rad kontrolora pod određenim uslovima otežan i indirektno utiču na bezbjednost
saobraćaja. Iz tog razloga je neophodno istraživanje implementacije FRA i njegovih
efekata na efikasno upravljanje vazdušnim saobraćajem.

Slika 1. Primjer rute

FRA je način prevazilaženja efikasnosti, kapaciteta i ekoloških problema u sektoru

vazduhoplovstva, pomažući u smanjenju dužine rute, vremena leta i posljedično
potrošnje goriva kao i ugljičnog dioksida smanjenje emisija (CO2) i nitrogen oksida
(NOx). Istovremeno, otvara put daljem poboljšanom dizajnu vazdušnog prostora i
operativnim konceptima ATM.

S obzirom na to da su projekti zračnog prostora slobodnih ruta sada na snazi u više od

tri četvrtine evropskog zračnog prostora, ciljevi u pogledu efikasnosti letenja u regiji
su nadohvat ruke. Produženje rute – razlika između letovanog leta i odgovarajućeg
dijela udaljenosti velikog kruga – zbog dizajna zračnog prostora pala je sa 3,58% u
decembru 2007. na 2,00% u decembru 2021., dijelom zahvaljujući inicijativama poput
slobodnog zračnog prostora i uprkos značajnom poremećaj u mreži.

FRA je ključni orijentir u postizanju slobodnog rutiranja kroz evropski vazdušni

prostor na putu ka poslovnim putanjama i 4D profilima SESAR-a. To će omogućiti
ispunjavanje zahtjeva budućih korisnika zračnog prostora u narednih 50 godina,
uključujući civilne i vojne bespilotne letjelice (UAS), supersonični i hipersonični
transport, operacije svemirskih aviona u pod-orbitu i orbitu, pseudo satelit na velikim
visinama (HAPS). ) platforme, plus baloni i vazdušni brodovi.

Kada se u potpunosti implementiraju na evropskom nivou, ova poboljšanja bi trebala

omogućiti sljedeće uštede, u poređenju sa trenutnom situacijom:

 1 milijardu nautičkih milja

 6 miliona tona goriva
 20 miliona manje tona CO2
 5 milijardi eura u uštedi troškova goriva

Evropa je prva regija u svijetu koja je implementirala potpuni FRA koncept, iako
inicijative za efikasnost letenja postoje u različitim oblicima u drugim dijelovima
svijeta, kao što su Sjeverna Amerika i Australija. Vrlo sličan koncept je 'korisnički
preferirani put', koji je Qantas implementirao u tandemu s Air Services Australia,
donoseći godišnju uštedu do 360 tona CO2 za aviokompaniju na domaćim letovima.

Ideja koja stoji iza koncepta FRA nastala je 1998. godine u okviru projekta EightState
Free Route Airspace Project koji uključuje sljedećih osam zemalja: Belgiju, Holandiju,
Luksemburg, Njemačka, Danska, Norveška, Švedska i Finska. FRA je uveo
EUROCONTROL 2008. Dalji razvoj koncepta i implementaciju sa zainteresovanim
stranama omogućili su:

Provedbena uredba Komisije (EU) 2019/123 kojom se utvrđuju detaljna pravila za

implementaciju funkcija mreže upravljanja zračnim prometom (ATM) i stavlja van
snage Uredba Komisije (EU) 677/2011.

Dok FRA može povećati protok saobraćaja i smanjiti uticaj na životnu sredinu po letu,
činjenica je da su korisnici slobodni da biraju svoje rute utiče na upravljanje
vazdušnim saobraćajem i na složenost saobraćajnih situacija. Implementacija FRA
zamjenjuje dobro definiranu strukturu konvencionalnih ATS ruta sa različitim
saobraćajnim mrežama,otežava predviđanje saobraćaja.
 Ovo stvara rizik konfliktnih situacija na različitim lokacijama, dok takvi sukobi su
obično ograničeni na predvidljiv veliki promet rute u vazdušnom prostoru definisanom
ATS-om. Kao rezultat, detekcija sukoba u FRA je mnogo teže nego u vazdušni prostor
definisan od strane ATS-a. Anketa kontrolora letenja pokazala je da oni percipiraju da
avioni ulaze u FRA “sa svih strana” umjesto da slijedi unaprijed definirani unos

tačke i rute kao u vazdušnom prostoru definisanom ATS-om . Osim toga, kontrolori su
izjavili da osjećaju da imaju manje dostupnih opcija za rješavanje saobraćajnih sukoba
u FRA. Ovo može biti dijelom zbog činjenice da pod

konvencionalnim ATS sistemom kontrolori mogu upravljati avionima na unaprijed

definisanim direktnim rutama, dok avioni u FRA već lete direktnim putanjama i tako
kontrolori moraju reagovati drugačije.

2. Implementacija FRA u Evropi

FRA je uspješno implementiran u većem dijelu sjeverne, jugoistočne i centralne

jugoistočne Evrope, kao iu Portugalu – prvoj zemlji koja je 7. maja 2009. uvela
potpuno slobodan zračni prostor.

Očekivano je da će većina evropskog zračnog prostora imati implementiran početni

FRA do 31. decembra 2022., a konačni FRA do 31. decembra 2025.

Slika 2. Implementacija FRA do 2023

i

Slika 3. Implementacija FRA do 2026

Svrha FRA koncepta je stvaranje zakonodavnog okvira za usklađeno implementiranje

zračnog prostora slobodnih ruta u Europi u slučaju da se bilo koja država članica, FAB
ili ANSP odluči za implementaciju ovakvog uređenja zračnog prostora. Koncept je
dužan ispuniti zadane sigurnosne ciljeve i mora biti kompatibilan s postojećim
operacijama te održiv kroz budući razvoj. Također mora omogućiti proširivanje na
susjedne prostore odnosno povezivanje sa postojećim FRA prostorima i drugim
regijama unutar SES-a.

Prije implementacije FRA na nekom prostoru, potrebno je imati:

• prikladan sistem podrške

• unaprjeđene procedure za operacije unutar FRA

• prilagodbu prema strukturama zračnog prostora

• prilagodbu prema procedurama upravljanja zračnim prostorom

• modifikacije sistema za planiranje leta kako bi se iskoristile sve prednosti FRA.

2.1. SAXFRA

Austro Control i Slovenia Control su 2016. uspješno implementirali prvu evropsku

prekograničnu proceduru zračnog prostora slobodnih ruta bez ikakvih vertikalnih ili
vremenskih ograničenja.

SAXFRA nudi korisnicima vazdušnog prostora mogućnost da lete između unaprijed

definisanih ulaznih i izlaznih tačaka koristeći najdirektniju moguću rutu. Korisnici
vazdušnog prostora su u mogućnosti da odaberu optimalnu rutu i vertikalni profil za
svoje potrebe preko međutačaka. Omogućavanje slobodnih opcija letenja u ovom
složenom i već visoko optimiziranom okruženju nudi procijenjene uštede od 13.000 kg
goriva dnevno i pomaže u smanjenju emisije ugljičnog dioksida (CO2) za 43.000 kg
dnevno.SAXFRA (Austro Control and Slovenia Control) i SEAFRA (BHANSA,
Croatia Control i SMATSA) su dva ključna kontrolna stanica u okviru radionice
potpisivanja 3 prekogranične inicijative koje značajno doprinose efikasnom protoku
zračnog saobraćaja duž vitalne Jugoistočne ose.

Slika 4. Prikaz SAXFRA

2.2. SEAFRA

Ovo je bio prvi evropski koncept FRA implementiran na teritoriji četiri države, od
kojih su dvije članice FAB CE (Hrvatska i Bosna i Hercegovina) sa Srbijom i Crnom
Gorom koje nisu dio FAB inicijative, što dokazuje da je takva saradnja moguća i može
biti od koristi svim zainteresovanim stranama. SEAFRA korisnicima vazdušnog
prostora nudi mogućnost planiranja i izvođenja letova 24 sata dnevno, sedam dana u
nedelji, bez fragmentacije državnih ili AoR granica iznad FL325.

2.3. SECSI

1. februara 2018. SECSI FRA je počeo sa radom, spajajući dva zračna prostora sa
slobodnim rutama SAXFRA i SEAFRA i nudeći korisnicima zračnog prostora
značajne prednosti duž jugoistočne ose, isporukom najkraćih opcija ruta od centralne
do jugoistočne Europe.Ovaj koncept se primjenjuje na visini FL205 tj. 6250 m.
Prednosti koje se dobijaju kroz SECSI FRA su značajne. Na osnovu dodjeljivanja
najkraće rute, potencijalne uštede dnevno su do 1.940 NM u daljini leta, 285 minuta u
vremenu leta, smanjenje potrošnje goriva od 8.000 kg i smanjenje emisije CO2 od
25.500 kg.

Inicijativa South East Common Sky je ojačala jugoistočnu osovinu nudeći opcije
najkraće rute između srednje i južne Evrope, uključujući tokove prema Turskoj i dalje
prema Bliskom istoku. Ova inicijativa ne samo da radi na postizanju ciljeva Evropske
komisije u vezi sa implementacijom slobodne rute širom Evrope, već ispunjava i
zahtjeve korisnika zračnog prostora za dostupnost više opcija ruta za isti gradski par.

Slika 5. SECSI FRA

Slika 6. Praćenje broja operacija

Godišnji IFR saobraćaj kroz Bosnu i Hercegovinu je iznosio negdje oko 425 hiljada za
2019. godinu. Na slici prikazan je godišnji IFR saobraćaj Bosne i Hercegovine do
2019. i prognoze saobraćaja do 2024. godine. Prosječna godišnja stopa rasta iznosila je
4% do 2023. godine, a za optimističnu prognozu 5,6% što bi značilo da će broj IFR
letova doseći pola miliona.

Zaključak

Implementacija nove SESAR tehnologije je od suštinskog značaja za povećanje

efikasnost upravljanja vazdušnim saobraćajem i da obezbjeđenje sigurnost uprkos
rastućoj potražnji za saobraćajem narednih godina.

Jedna takva tehnologija je FRA, koja korisnicima vazdušnog prostora omogućava da

planiraju svoje putanje leta na osnovu željenih kraćih putanjama, a ne na unaprijed
definiranim ATS rutama, stoga su za razumijevanje potrebna buduća istraživanja kako
FRA utiče na složenost saobraćaja i opterećenje vazduha kontrolori saobraćaja.
Primjena FRA može dovesti do manje potrošnje goriva, nižih troškova i smanjenog
utjecaja na okoliš.

Ova poboljšanja bi trebala omogućiti sljedeće uštede, u poređenju sa trenutnom

situacijom: 1 milijarda nautičkih milja u smislu dužine letova, 6 miliona tona goriva
uštede, 20 miliona emisija CO2 manje i 5 milijardi eura troškova manje u pogledu
ušteda napravljenih zbog goriva.

Literatura
Zvonimir Rezo, Sanja Steiner ,''South East Common Sky Initiative Free Route
Airspace -implementation aftermath''

EUROCONTROL, ''South East Common Sky Initiative Free Route Airspace (SECSI
FRA) successfully implemented''

EUROCONTROL,''European Airspace Design Methodology Guidelines - General

Principles and Technical Specifications for Airspace Design''

Bruno Antulov-Fantulin, Biljana Juričić, Tomislav Radišić, Tea Rogošić, ''Free Route
Airspace for Efficient Air Traffic Management''

Hrvatska kontrola zračne plovidbe, '' Spajanje zračnih prostora SAXFRA i SEAFRA'',
2017

BHANSA, ''Implementacija SECSI koncepta u prostoru nadležnosti BHACC iznad

FL205'', 2017

Damir Džubur, magistarski rad- '' Implementacija Free Route Airspace (Fra) U Evropi
sa posebnim osvrtom na BiH'', 2022