KODEKS CYWILNY.

KOMENTARZ

PROF. DR HAB. EDWARD GNIEWEK,

PROF. DR HAB. PIOTR MACHNIKOWSKI

Art. 406 [Surogaty]

WYDAWNICTWO C.H.BECK
WARSZAWA 2023
WYDANIE 11
 KC red. Gniewek/Machnikowski 2023 wyd. 11 / Dubis

Art. 406 Obowiązek wydania korzyści obejmuje nie tylko korzyść bezpośrednio uzyskaną, lecz także wszyst-
ko, co w razie zbycia, utraty lub uszkodzenia zostało uzyskane w zamian tej korzyści albo jako naprawienie
szkody.

1 1. Zwrot surogatów korzyści. Obowiązek wydania bezpodstawnie uzyskanej korzyści obejmuje, zgodnie z
dyspozycją art. 406 KC, także jej surogaty, a więc wszystko co w razie jej zbycia, utraty lub uszkodzenia zostało
przez wzbogaconego uzyskane w zamian tej korzyści albo jako naprawienie szkody. Surogat jest niczym innym
jak zmienioną postacią wzbogacenia, podkreślić jednak należy, iż art. 406 KC nie daje już podstawy do żądania
wydania korzyści uzyskanej w zamian za surogat, a więc zakres przedmiotowy tego przepisu ogranicza się tylko do
surogacji jednokrotnej. Zasadnie podkreśla się w orzecznictwie (wyr. SN z 21.8.1970 r., II CR 351/70, Legalis),
że z chwilą zbycia przez bezpodstawnie wzbogaconego korzyści bezpośrednio uzyskanej zubożony traci zarówno
roszczenie o jej wydanie w naturze, jak i o zwrot wartości, lecz może się domagać jedynie wydania mu tego, co
wzbogacony w zamian za tę korzyść uzyskał, ale nigdy nie może domagać się wartości korzyści zastępczych, bo-
wiem w okolicznościach z art. 406 KC roszczenie zubożonego ograniczone zostało jedynie do możliwości żądania
zwrotu surogatów.
Użycie sformułowania, że wydaniu podlega korzyść (zastępcza), przesądza o tym, iż zakres obowiązywania
normy art. 406 KC nie ogranicza się do dokonanej surogacji rzeczowej, ale wydaniu podlegać będą wszelkie
korzyści, także uzyskane pod postacią oznaczonej sumy pieniędzy czy wierzytelności wobec osoby trzeciej (tak
też SN w wyr. z 3.10.2019 r., I CSK 122/16, Legalis; w wyr. z 24.6.2014 r., VI ACa 1823/13, Legalis, SA w
Warszawie wyraził jednak pogląd, że wskazanej w art. 406 KC zasady surogacji nie stosuje się, gdy bezpośrednio
uzyskana korzyść obejmuje określoną sumę pieniędzy, wówczas bowiem obowiązek zwrotu dotyczy takiej właśnie
kwoty, a nie tego, co wzbogacony za nią nabył; jednakże, jeśli nienależne świadczenie określonej kwoty pieniężnej
nastąpiło z wyraźnym przeznaczeniem (np. darowizna na zakup nieruchomości), wówczas obowiązek wydania
dotyczy nabytej nieruchomości, bowiem surogat ten uzyskał wzbogacony zgodnie z wolą obu stron i zgodnie z
celem nienależnego świadczenia).
2 2. Zagadnienie stosunku wartości korzyści pierwotnej i zastępczej. Konstrukcja przepisu art. 406 KC nie
daje żadnej podstawy do ograniczania jego stosowania w przypadku występującej nadwyżki wartości korzyści
zastępczej w stosunku do wartości korzyści bezpośredniej, bowiem istotne jest nie samo występowanie takiej nad-
wyżki, a jej przyczyna. W ten sposób zubożony będzie mógł się domagać wydania surogatów o wartości przekra-
czającej wartość bezpośredniego wzbogacenia tylko wtedy, gdy nadwyżka ta została osiągnięta ze względu na
dokonanie korzystnej transakcji, której stroną mógłby potencjalnie być także zubożony. Jeśli jednak wspomniana
nadwyżka powstała ze względu na szczególne stosunki osobiste wzbogaconego, w związku z negotium mixtum
cum donatione, czy wykonaniem umowy w warunkach wyzysku, nie można przyjąć, by cała korzyść zastępcza
uzyskana została kosztem zubożonego. Korzyść taka nie będzie zatem podlegać wydaniu w całości, gdyż zwięk-
szenie wartości surogatu bądź nie wystąpiłoby, gdyby nie osoba wzbogaconego, bądź uznać ją należy za
uzyskaną kosztem osoby trzeciej.
Konsekwentnie nie można mówić, że za surogat uznamy tylko taką korzyść zastępczą, której wartość w
znacznych rozmiarach nie jest mniejsza od pierwotnego wzbogacenia, a więc wydaniu podlegać będą wszyst-
kie surogaty niezależnie od ich wartości. Jeśli jednak korzyść zastępcza o mniejszej wartości uzyskana została w
chwili, kiedy wzbogacony liczyć się już musiał z obowiązkiem zwrotu wzbogacenia, to znów zasadnicze znacze-
nie powinna mieć ocena przyczyny występującej dysproporcji wartości, a nie jej poziom. Zawsze wzbogacony
będzie musiał wydać korzyść zastępczą, ale podnieść należy, iż faktycznie nastąpiło tu częściowo bezproduktywne
wyzbycie się części pierwotnego wzbogacenia. Wzbogacony w takim przypadku, zgodnie z dyspozycją art. 409
KC, oprócz wydania surogatów, zobowiązany będzie do uiszczenia określonej sumy, odpowiadającej różnicy
wartości korzyści pierwotnej i zastępczej. Zubożony uzyska zazwyczaj roszczenie także wobec osoby trzeciej,
jeżeli uznamy, że rozporządzenie na jej rzecz korzyścią przez wzbogaconego miało charakter choćby w części
bezpłatny w związku z negotium mixtum cum donatione (art. 407 KC).
3 3. Zwrot pożytków pobranych z przedmiotu wzbogacenia. W ramach regulacji instytucji bezpodstawnego
wzbogacenia brak normy szczegółowej określającej zakres ewentualnego obowiązku zwrotu pożytków pobranych
z przedmiotu wzbogacenia, a zatem należy w tym zakresie odwołać się do norm ogólnych problem ten regulują-
cych. Podkreślić należy, że w sposób oczywisty pobranie pożytków od bezpodstawnie uzyskanej korzyści mająt-
kowej stanowi samo w sobie źródło bezpodstawnego wzbogacenia, a więc pożytki te podlegają zwrotowi według
normy art. 405 KC i zwrot ten zasadniczo musi nastąpić w naturze. Jednocześnie jednak dyspozycja art. 224 § 1 KC
pozwala zachować pobrane pożytki samoistnemu posiadaczowi w dobrej wierze (odpowiednio także posiadaczowi
zależnemu w związku z dyspozycją art. 230 KC; w wyr. SN z 30.6.2021 r., IV CSKP 19/21, Legalis, podkreślono,
iż roszczenia z tytułu pożytków z posiadanej nieruchomości podlegają przepisom regulującym rozliczenia między
właścicielem a posiadaczem rzeczy, które wyłączają zastosowanie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu). W
sytuacji gdy wzbogaconego możemy uważać za takiego posiadacza, nabędzie on własność pożytków naturalnych,
które zostały od rzeczy odłączone w czasie jego posiadania i zachować może pobrane pożytki cywilne, jeżeli stały

1009038 1235084312
 KC red. Gniewek/Machnikowski 2023 wyd. 11 / Dubis

się w tym czasie wymagalne. Obowiązek zwrotu pożytków tych nie obejmie, bowiem nie można uznać, że nastą-
piło tu wzbogacenie bez podstawy prawnej i nie byłoby w tej sytuacji uprawnione przyznanie na podstawie art. 405
KC ochrony w szerszym zakresie, niż przewiduje to roszczenie o ochronę własności.

3123508431 1009038