O Niño de Pombas, de Antonio López Ferreiro

REGALO A L O S SUSCRIPTORES DE
ZEÜILJ C O ^ I ^ E O IDE O-^-H-ICI-ííl.
o lio i
POR
mm
SANTIAGO: TIP. GALAICA

Hórreo, 1
ca
Regalo á los suscriptores de E L CORREO D E GALICIA
— í j í — r^=
Hiño de Pomks
POR
REAL A C A D E M I A
GALEGA
A CORUÑA
iÍÁÁC
519
Bililioteca
1 © 0 5
S A N T I Á ^ : TIP. G A L A I C A
Hórreo, 1
REAL ACADEMIA
GALEGA
A CORUÑA
Biblioteca
UÉ carreira levaría un cabaleiro que á as on-

ce d' a mañán do 20 de Xunio do ano 1134
atravesaba á todo escape a ponte Tabeada —a ve-
11a, por sabido— cara á Prado, n-a parroquia de
Bendoiro? Tal era á fuga que levaba, que anque
mismo non houbera o arcaván que xunta os dous
penedos que fan de cepas, unha de cada lado do
río, o cabalo salvarlo sin falta; pois parecer, pari-
ceu que ao levantar as patas de sobre o penedo
d' a banda d' acó, xa tiña pensadas as mans n-o
penedo d' a banda d' aló.
Agora direi de cómo iba portado. Levaba un á
modo de saco feito de pequeñas argolas de ferro
enfiadas unhas n-as entras e cosidas contra un
fondo todo de coiro. O saco subía hastra cubrirlle
a cabeza, rodearlle o pescozo e taparlle o queixo e
O) Bendoiro é o mismo que cazadoiro. V e n do latín

V m a t o r i u m , sitio de caza.
Biblioteca de «El Correo de Galicia
máis algo d' as meixelas. Sobre d' a cabeza e cara

así envolvidas, levaba coma unha monteira de ferro
que por diante tina unha barreta tamén de ferro,
que lie chamaban nasal, porque defendía o nariz.
Debaixo do saco ou cota víaselle un faldriquitín de
ante, e de ante eran tamén os calzóos que lie cin-
guían toda á perna hastra envolverlle o pe. Unha
curta pero recia espada pendíalle do talí, que leva-
ba atravesado sobre o hombreiro dreito, e as espo-
ras eran á antiga, e en vez de rudicio tiñan un
longo aguillón como os espunllos d' os galos. O es-
cudo, de feitura de triángulo, levábao encolgado
n-o arzón d' a besta.
O cabaleiro, como iba tan de presa (e xa o ha-
bía de ter visto moitas veces), non reparón n-un
letreiro que estaba escrito n-unha pena, acarón d' a
ponte. Nos, que temos máis vagar, leerémolo e co-
piarémolo, que ben-o merece, pois é un d' os moi-
mentos máis notabres de Galicia, pra canto máis
que o moy sabido alemán Hübner, n-a coleución
de iscriciós cristianas da nosa España, pubricouno.
bastante mal copiado. Dicía, e dice así:
era O C O C C L : et fuit perfec-

t a pridie K a l e n d a s aprilis (1)
(1) Labraron a ponte n-o ano 912, e foy acabada o 31 de

Marzo.
O Niño de Pombas
Mais volvendo agora ao cabaleiro, siguen a sua

carreira sin querer tomar folgo hastra que se per-
deu n-un estenso souto de altas e copudas noguei-
ras. O cabalo, que era d' os que os mouros pol-o
veloz do seu correr chamaban alfaraces, era teixo
coma o acibeche; levaba teso, teso e estiricado o
pescozo co peteiro; os beizos babeando escuma; as
ventas infradas; a cola irta e tendida; e tal era o mo-
do de manexar as canelas, que o mirar coma n-un
átimo aparecían xuntos os cascos n-o chao e logo
lanzados n-o aire, daba mareo e trubaba a vista.
Así foy hastra que despois d' atravesar un mon-
te raso, bateu n-unha corredoira en forma de em-
budo, ancha n-a entrada, estreita n-o cabo, n-o cal a
cerraba un valo de térra e callaus, e máis un pa-
langate ou empalizada baixa formada de estacas
espetadas n-o chao c uns cañizos antre medias fei-
tos de grosas corres de carballo.
Esto xa era n-a parroquia de Don Sión, ou Don
Silón, ou Donsión, como din agora. N-o cabo d' a
corredoira, á a man ezquerda, un pouco retirada e
trascanteada, abríase unha ancha porta formada de
dous grandes lanchóns de cantería, que facían de
pes direitos. Detrás d' a porta, pra un lado n-unha
garita feita de pedras e cuberta de ramallos ha-
chábase un mouro, negro coma un chamizo. Era
pequenote, nembruclo, medio trenco, revelludo co-
Biblioteca de El Correo de Galicia
mo paricía pol-as engurras d' a cara, e máis pol-as

cañas que lie saían antre as non vastas pero ere-
ctas e rabechadas guedellas de lan, que lie rodeya-
ban o caris. Relumbraba n1 aquel fondo loitoso, co-
ma un vela acesa, o branco do olio, qu' él estaba
sempre e de cote revolvendo á todos lados.
O cabaleiro non reparón moito n-o mouro; atra-
vesou a porta, signen o sen camiño por antre dous
muros, un, o d' a ezquerda, baixeiro á modo de bar-
bacana d' un castelo, o outro máis alto e máis ben
feito. A os cincoenta ou sesenta pasos topón con
outra porta que daba ele frente, e que ao chegar él
abren outro mouro máis mozo que o pirmeiro; me-
teuse dentro, apéense, e mentres o negro atranca-
ba a porta e recollía a besta, á brincos suben a
rampla de pedra que había á a man direita e leva-
ba á un largo patio, rodeyado de casetas e alpen-
dres, n-o fondo do cal víase un adificio á modo de
pazo d' un solo sobrado. N-o patio había tal cual
mozo ou obreiro; mais o cabaleiro con ninguén se
paren, nin falou, sinon que se meten de camiño n-o
pazo que tiña a porta aborta; embócense pol-a es-
caleira, e en duas ou tres alanceadas prantouse n-a
pirmeira cámara que topen, n-un recanto d' a cal, ao
pe d' unha fiestra, hachábase sentada n-un canapé
unha dona de gran porte rodeyada de duas ou tres
doñeólas. A dona, anque moza, pois tendría, á todo
O Niño de Pombas
ter, de 26 á 27 anos, gastaba touca coma a que

soían trajer as señoras mayores e xa apartadas do
mundo. O axustado brial e mail-o domáis vestido
que levaba, sin que aparecese n-él cousa que de-
notase fachenda e fantesía, era cal cumpría á unha
dona que mamou co leite as finas e esquisitas ma-
neiras d' a máis alta sociedá. E na sua faciana de-
buxábase certa espresión de tristura e malenconía
que inda He daba máis aire de maxestá.
O cabaleiro non lie dou outro saúdo que guin-
darse n-un tabolete, dicindo ao mesmo tempo con
aire pesaroso e abatido: —Xa cheguei tarde!
—¿Qué foy o que pasou logo? —perguntou ela
saltando do canapé e poñéndose albiña inda moito
máis d' o que estaba—. Dicídemo todo e no-me ca-
ledes nada!
—Ao chegar Sancho á Tuy xa a cousa estaba
amasada; botáronll' a man e encerran-o entre catro
paredes, e así o touveron hastra que vendo as con-
tas mal paradas escaparon todos co Conde D. Gó-
mez pra Purtugal, levándoo á él n-unha xaula de
ferro. O pior do caso foy que tamén algúns d' os
que iban con Sancho, bastantes, deron as mans
eos seus verdugos, que foy o que á mín máis me
indinou e aborrecen.
—E dicir que ese infame consumou ao fin a
sua m a l d á ! —escramou ela ca voz tembrosa—¿
Pero nada me sorprende; todo esto mo pernosticou

a difuntiña de miña nay cando estaba pra morrer.
Ainda me parece que as suas palabras, as últimas
que oín de nay á quen tanto quixen, m' están ro-
seando dentro, e que estou vendo o último alampo
que ao mesmo tempo dispidiron os seus olios an-
tes de cerrarse pra nunca máis volver á abrirse!
E qué é o que maquinará agora ese mal filio, ese
mal hirmán, ese tigre —continúen ela eos olios er-
guidos cara ao ceo, eos brazos caídos, cas maos
cruzadas co rivés pra riba— pra acabamento e
ruina da sua xente e perdición da sua alma!
E ao dicir esto a dona deixouse caer n-o ca-
napé, e comezón de saloucar de tal modo, que pa-
ricía que lie quiría saltar o corazón pol-a boca.
O cabaleiro, que veu esto, corren ao pe d' ela
dicíndolle con moito amor: —Marina! Marina! qué
che don—. Mais ela, co acoramento que tiña, non
podía pernunciar palabra; soilo tiña a man sobr' o
peito coma si tivera medo de que lie estoupase.
Estonces él avisen que trouxesen unha pouca
auga fresca, e manden a as doñeólas que lie afro-
xasen a roupa, e entramentras qu'estaban n-esta
operación, arrimouse él á unha ventaa que dicía ao
campo e que tiña unha gran vista. Coma pra es-
traerse estendeu as suas miradas todo ao redor,
sin por eso pousalas moito nin-nas mechas carba-
O Niño de Pombas
lleiras, nin-nos labradíos, nin-nas herbeiras, nin-

nos caseríos que desde alí se avistaban; pero
n-unha pequeña calva de monte que se vía a o lon-
xe antre dous sontos de castiñeiros, debeu de pron-
to aviscar algo que lie chamou moito a atención,
porque pra alí enñou os olios medio musgados, es-
tiricou o pescozo e ainda botou o corpo fora d' a
fiestra, como si quixera atrapar e deter eos olios o
que así de socato se lie presentara. E n'afeuto,
pol-a calva aquela víanse marchar á todo escape un-
lios bultos coma de dous homes á cabalo; e o noso
cabaleiro, que dibía ter unha gran vista, pol-os xes-
tos que ñxo e pol-a ansia con que ollaba pra o si-
tio, don á entender que algo pispiara n'aqueles bul-
tos que á él nada o contentaba. Por un pouco foy
siguindo ca vista a direición que supoñía que leva-
ban, por ver si os volvía á apelumbrar; pero decata-
do de que perdía o tempo, porque todo pra aquela
parte eran espesas e altas carballeiras, don a volta
pra dentro e encamiñouse pra onde estaba Mari-
ña, que xa estaba máis atranquilada e serena.
—Ay Kamil! Ramil! —escramou ela ao que o
ven preto de sí— en qué boa hora sacou Noso Se-
ñor d' este mundo á miña nay, pra que non vise
nin soupese de tan ruins e atrocismos feitos.
—Poida que vosa nay —contestón él— tivese
máis conformidá e estivese máis serena que vos.
10 Biblioteca de «El Correo de Galicia»
—Non digo eu menos, pero non hay peñasco

(e ben sabe Dios que miña nay non-o era) que á
forza de mallar non se abrande ou non se esfarele.
Os tragos que ela pasou fóron-a ao fin chegando e
apertáronlle o corazón hastra cortárenlle de todo o
folgo. Pero inda estou por dicir que mail-a matou
a ideya d' os males que adiviñaba, que non os que
ela misma veu e presenciou.
—Ben, pois agora o que importa é que vos va-
yades atranquilando pra ver de cómo podemos va-
lerlle ao probé de Sancho. O malo é cómo vamos
á saber agora do seu paradeiro. É de creer que o
levarían pra Braga ou pra o Porto, si non-o me-
teron n' algún d' os castelos que están preto d' a
estrema. A mín xa se me acurren que habernos de
ter que mandar á Daniel, que ten boas pernas e é
moy estuto, e. pr'o caso non hay outro, que onde él
non meta o fuciño, xa escusa outro ir á peteirar.
—Pois estonces canto máis axiña —contestón
a dona dando un gran layo—, e si pode ser hoxe é
escusado esperar á mañán. Habedes de ter que
darlle algunha guía pra que él poida manexarse e
saber ónde ha de ir á petar. Onte tamén tiven no-
ticia d' Alvira. Trouxéron-a de castelo en castelo, e
ao fin metéron-a ahí no de Gondufe. Pol-o d' agora
non-a tratan tan mal, di ela, pero sabe Dios o que
inda lie espera.
O Niño de Pombas 11
—Vos, Mariña, que sempre fostes tan aleuta e

tan boa —engadeu o cabaleiro, que se lie conocía
que estaba alí ardendo desque vira atravesar as
duas sombras pol-a calva do monte— non debedes
esquecer que Dios aporta, pero non afoga, e que
conforme dá a chaga, así dá o romedeo. Agora
teño que ir á dar unha volta pol-a casa, pero ey de
volver logo, si Dios quer. E si mentras lioubera al-
gunha novedá, xa me mandarés aviso decentado.
E acabando de dicir esto xa sobre a soleira d' a
porta, baixou á escape e n-o patio falou co moordo-
mo d' a casa pra que avisase á toda a xente que se
retirasen todos dentro d' os muros, e que puxese
gardas e vixías mentres él non viña. E logo mon-
tou á cabalo e desaparecen coma unha saeta.
II
noso cabaleiro sigueu ca sua carreira por un

boo anaco, mais logo puxo o cabalo ao paso
coma quen quere botal-as suas contas ou desenre-
dar algunha maraña que ten no caletre.
E agora, xa que temos algún xeito, diremos
algo do caraute da sua presona. Podía ser un mozo
d' unhos trinta anos ou aínda non, branco e rubio
coma unha rosa, d' olios azules, que non sabían es-
tar quedos sinon rebulindo d1 aquí pr' alí, coma si
quixera que nada se lie escapase das suas miradas.
Os movementos do seu corpo eran tan súpetos e
lixeiros coma os do corzo, e logo encollíase e en-
cartábase e agachábase coma si fora unha denosiña.
A o que acabou de botar os seus cálculos, puxo
outra vez o cabalo ao trote, e n-esto saindo d'unha
carballeira, atravesou unha pontella formada de
duas lousas estendidas sobre un rigueiro, e enxa-
retouse por un estreito camifio; bastante costaneiro
€ cerrado á ambol-os lados de duas sebes feitas de

salgueiros e abeleiras. O camiño iba rodeyando un
alto coto, todo cuberto d' arriba abaixo de vizosas
herbeiras, que aparentaban coma un imenso e fro-
leado tapete, cortado á trechos pol-as abirtas feitas
pra guiar a auga. A cima do coto era chan como a
palma d' a man, e todo ao redor pol-a estrema co-
rría un cercado de buxos á modo de balcón, aso-
bardado de trecho en trecho por moy vistosas ro-
seiras. Máis pra atrás, antre unhos frondosos casti-
ñeiros, apelumbrábase unha casa ao parecer bas-
tante grande e boa: era á de Ramil; mais él, co olio
posto n-o sitio por onde lie parecerá que vira pa-
sar os dous bultos, e que estaría d'alí inda como un
cuarto de légoa, siguen pra diante. Non topou con
ninguén que Ue poidese dar algunha razón, pois o
sitio era bastante solibato e tan á atrasmán, que
nin por deleve pasaría ningunha presona, mormen-
tres á aquela hora. Soilo alá lonxe n-unha devesa
que xa estaba escontra Lalín, pispiou algúns homes
que estaban esmozando carballos. Chegouse Ramil
á a devesa, e despois d' os saudos e comprementos
d' adoito, perguntoulle á un home que estaba enci-
ma d' un carballo, acarón do valo, adoando os cor-
tes d'a rama que tiña guindada n-o chao, si vira pa-
sar por alí preto á dous cabaleiros, que ao parecer
viñan da Laxe ou de Bendoiro. Respondeu o peisa-
no que faría cousa d' unha hora, que vira pasar

por un sitio que cenaba ca man, á dous cabaleiros
que iban á boo anclar, e que non vira á máis nin-
guén. E ainda máis engadeu, que un d' os cabalei-
ros parecéralle o señor de Donrrarairo, pero por
eso que non-o aseguraba. Ramil non quixo saber
máis, díxolle adiós, picón o cabalo e don volta á
escape pra casa.
Non lie deben facer boo peito a nova aquela,
pois don en xuntar as cexas e poñerse máis cavilo-
so e de máis malo xesto do que levaba. Paricía
que sobre él caira unha nube que lie puxera ne-
gros todol-os seus pensamentos.
Ao chegar á a porta d' a casa, viña tamén co-
rrendo e saltando un raparigo, que antre as duas
mans trajía un melriño novo, amostrándollo coma
quen di: Mirado o qué atopei.
—D' onde ves, Vasquiño?—perguntoulle él.
—Veño d' a devesa d' a Retorta—contestón o
rapaz levantando cada vez máis o paxariño pra
que o vise millor.
—E cómo fuches á dar aló tan lonxe?
—Porque me dixeron que había alí moitos ni-
ños, e que andaban moitos rapaces á eles. E boo
medo que papey!
—E logo qué che pasou?
—^Que ao chegar mesmo á a Cruz do Mátelo
16 Biblioteca de El Correo de Galicia»
atravesaron coma lóstregos dous señores á cabalo,

e tal medo lie collín, porque coidei que m' iban á
cañar coma á un can, que m'apatoei contra un valo
pra que no me visen, e estivón pra fuxir pra casa;
pero despois, ¡vaiche boa!, como desapareceron
n-unha selación, si güín pra diante. Cando cheguei
á a devesa xa había moitos picaros. E con outro
que sabía d' un niño, fun apoliñando por un carba-
Uo arriba, e puden pillar este melro.
—E non conociches quén eran aqueles dous
señores?
—Non señor; sollo podo dicir que un cabalo
era negro, negro, coma o acibeche.
—Coma o cabalo teixo que ten o señor de
Donrramiro?
—O mesmo.
Vasquiño era un rapaz d' uns once ou doce
anos, filio d' uns labradores que o gran Conde de
Traba levara pra pobrar a térra de Toledo cando
estaba n' aquela fronteira co seu pupilo o Rey don
Afonso. N-unha entrada que fixeron os mouros le-
varon coutivos á os pais, e o probé de Vasquiño,
que d'aquí a pouco inda non saira do burullo,
quedou n-a casa como esquecido. O pai de Ramil,
que por casualidad hachábase por aqueles sitios,
doído do desemparo en que quedaba aquela cria-
tura, recolleuno e trouxo pra a sua casa. Despois
Ramil tíñao coma de paxe porque lie chistaba moi-

to pol-a sua agudez e pol-as suas saídas. Pero vol-
vendo ao caso, cando 11' oeu dicir que un d' os ca-
bales era teixo coma o do señor de Donrramiro,
dou á a cabeza e marmulando entre dentes: —Sí,
o mesmo, non hay dúbeda— meteuse de prisa na
casa. Recorren e ensaminou todol-os currunchos
como quen se recea d' algunha sorpresa, e logo en-
cargou á os seus homes e criados que gardasen
ben a casa, que él non sabía cándo volvería. E sin
máis marchen á escape pra xunto de Mariña.
III
s esculcas que puxo Ramil, deronlle por re-

sultado que, n' afeuto, un d' aqueles dous
bultos que tanto lie fixeran cavilar, era Gondesindo
o señor de Donrramiro e hirmán e verdugo de San-
cho. O pirmeiro que se lie acurren foy que xa que
Gondesindo estaba por alí era para facer outra d' as
suas, e que d' esta vez tocáballe á Mariña o ser o
branco dos seus ruins e infames maquinamentos.
Por eso se apurón él pra volver logo ao castelo de
Mariña.
Mais Ramil estaba moy cavocado. É certo que
Gondesindo aborrecía con toda a sua alma á sua
hirmán, pero non porque él ousase á olios vistos
chiscarlle nin siquera no pelo d' a roupa. Si fora
posibre que él tivese antre as suas mans o corazón
de Mariña sin que ela o vise, machacaríao, estru-
charíao, pondríao en talladas; pero de facerlle á ela
cara á cara o máis menor desmán, non era él ca-
paz. Tiña medo que a mirada d' a hirmán o aterra-

se coma o rayo achanda as máis rebustas torres.
D' onde nacía este medo, este terror de Gondesin-
do? Quizaibes dos seus propios remordementos;
quizaibes do imperio que él alcontraba, sin saber
por qué, n-as fauciós e n-os además de Marifia; qui-
zaibes de ver representadas n-a fegura d'ela as
sombras de seus pais, abrayadas e ahitadas contra
os seus malos feitos; quizaibes de todo xunto; pero
o certo é que él trataba de fuxir d' ela coma o ana-
migo d'a cruz. Mais esto non era impiditivo pra
que cando a collese á tergo, lie fixese canto máis
mal poiclese.
Rarail, que non caira n-esto, o que tratou foy
de asegurar e apetrechar ben o castro ou pazo
onde vivía Mar i ña. Recorren todal-as murallas,
portas e ventaas pra ver si estaban ben fortes e
seguras; rexistrou a despensa, a bodega e a fonte,
e o pozo da auga; ensaminou e recontou as armas;
mandón surtir a casa c' a maor abundanza que se
pudo; convocou e renuyeu á todol-os criados, sir-
ventes e achegados e sinaloulles á cada un o seu
posto e a arma que había de levar, e tomón to-
dal-as domáis providencias e medidas necesarias,,
non soilo pra defender o pazo contra unha sor-
presa, sinon tamén pra sostel-o inda que fose con-
tra un cerco posto en toda regra. Él pol-a sua par-
te estaba clisposto á servir de barreira co seu

corpo, morto onde non chegase vivo.
Todos estes traxíns e faenas non lie quitaron
que ao outro día que chegou, mandase á Daniel á
ver si podía pescudar algo do paradeiro do probé
Sancho. Doulle unha boa guía, pra que él tivera
por onde dirixirse n-o seu viaxe, e soupese á onde
había de ir á parar, e á quén lie había de facer as
perguntas moy disimuladas en que o impuxo pra
que naide se decatase.
Agora, por si á algún leutor cursidoso lie en-
trasen ganas de saber quén era este Ramil, que
tant'intrés amostraba pol-as cousas de Mariña,
vou á dicir en poucas palabras algo da sua paren-
tela, pero antes comezarei pol-a de Mariña, pois en
parte era a mesma, como que decendían d-unha
mesma tronquidá,
Mariña era filia de D. Sueiro Ares, un poten-
tado cabaleiro de Deza, e de D.a Aragonta Sán-
chez, señora non menos nobre e ilustre, tanto en
verbo de riquezas e facenda, como de sona e nom-
bradla. Ti verán sete filies, anque tres, os pirmei-
ros, morreran xa grandiños. Mariña era a máis ve-
Ila d' os que quedaran, e os outros eran Gondesin-
do, Sancho e Alvira, que era a máis nova.
Do pai de D. Sueiro todo o mundo dicía en
Deza que era decendente do Rey D. Ramiro, non
do D. Ramiro d' a batalla de Clavijo, sinon d' outro

D. Ramiro que reinara antes en Deza, e que como
tal Rey firmou n-unha escritura do ano 788, que
antes estaba n-o Archivo de San Martiño de Santia-
go, e que ahora gárdase na Bribioteca d' a Universi-
dá, e máis quizaibes, quizaibes n' outra do Tumbo
de Celanova do ano 782. E él por tal se tiña, pois
así o rezaban os pergaminos e os decumentos d' a
casa, e máis que era pusuidor de térras e granxas„
que levaban (e inda hoxe o levan) o nome do Rey
D. Ramiro (a parroquia de Donrramiro, preto de
Lalín) e máis do Rey D . Silón (a parroquia de
Donseón, en Deza).
Catro anos ñxera que morrera D. Sueiro cando
emprencipiou o noso contó, e que morrera doña
Aragonta estaba pra facer o ano. Mentres viviron
foron o espello en que se miraban todol-os señores,
de Deza e d' entras térras. A a familia percuraron
edúcala n-o santo temor de Dios e imbuila en todas
aquelas máisimas, práuticas e preceutos d' os que
depende a nosa boa conduta n-esta vida e a eterna
felicidá n-a outra. E quen di os filies, di os criados,,
os colonos e todas cantas presonas eran seus súdi-
tos, que á todos trataban con amor e agarimo
propios de pais. Daba groria o vel-os con qué re-
collemento e devoción estaban n-a eirexa, e qué
reverentes á a misa, á as vísperas, as vixilias e á as
deraáis funciós relixiosas. Os ñllos pol-a sua parte

eran pau de obra, pois todos cantos consellos e
avisos recibían de seus pais, caían no sen tenro co-
razón como en branda cera, que tomaba todas can-
tas formas lie poñían. Soilo Gondesindo fora sem-
pre un entreberte e un estroloxo que non deixaba
cousa con cousa, e co-seus hirmás fora sempre un
cotifón e un pitirrante.
Todo foy pasando ben mentres viven o pay,
pero asomado D. Sueiro cerrou o olio, aquelo foy
unha desfeita. A Gondesindo prantóuselle n-os mió-
los, que pois él era o maor dos varóns, á él lie
perteecía o rexir e gobernar a casa. Tan arrouta-
da era esta pretensión, que ainda nin siquera che-
gara á a maor idá, e D. Sueiro xa tivera bou ioida-
do de nomear curadora d' os fillos á doña Aragonta
e máis á algúns amigos da sua confianza.
Pero á Gondesindo non había que falarlle
d' esto. Pra él, él era competente e máis que com-
petente pra gobernal -a casa e mail-o estado, e máis
estados que se lie puxeran diante, e non quería oir
de curadores nin de curadorías, e tiña xurado e
perxurado que había de sair c' a sua. E non marrou.
C-uns compinches de sen pau, que n-a mocedá
nunca faltan pra calquer tramoyada, desapareceu
do pazo de Donseón, que era onde residía c' a nay
e eos hirmás, e de socato e as escondidas meteuse
24 Biblioteca de < El Correo de Galicia
n-o de Donrramiro. E logo que se veu ben apetre-

cliado n-él, escomezou á botar por ela e á mandar
avisos á os rendeiros e foreiros d' as térras que fo-
ran de seu pay, pra que lie levasen á él todal-as
rendas e direituras que soían pechar. O propio fixo
eos curas e capelans das eirexas de que D. Sueiro
tivera o padroazgo. E probé do que non lie obedé-
cese ou fixese caso, que alá iba él coma un alarbio
c-unha boa carnada d' outros tan boos coma él, e
botábase encima de todo canto encontraba, facen-
do ao mesmo tempo mil estropicios. E eso que xa
él tivera ansia de poñer n-os coutos d' a casa xue-
ces e moordomos, que, por sabido, eran el' os gala-
fates que andaban n-a sua compaña. Con esto todo
o mundo He tembraba, e ninguén s'astrevía á faltar
á os seus chamamentos e á cleixar d' acudirlle cas
rendas e demáis dereitos d' a casa.
A nay e mail-os hirmás víanse, como non po-
dían menos, acurrados, pero calaban e sufrían por
non dar un estampido. E boo foy que como a casa
estaba tan ben forrada, inda poideron ir aguantan-
do así bastante tempo, pero ao fin, como onde se
saca e non se pon, logo se chega ao fondón, tamén
emprincipiaron á sentir faltas pra o que o seu es-
tado requiría. E anque D.a Aragonta a probé facía
canto podía pra disimular a carraxe que lie bulía
dentro, os filies, mormentes Sancho e Al vira, esta-
ban doentes e depenábanse cas talabartadas do

hirmán. Mandábanlle recados e máis recados, e él
a calada por resposta, e aínda á un propio que lie
parecen que se desvergonzara algo con él, cortou-
lle as orellas pra que soupese ter crianza, díxolle,
e máis pra que levase a contestación á seus amos.
Unha vez foron a nay e máis Marina á ver si o
podían reducir, pero él, así que as ventou, escon-
deuse ou escapen pra non vel-as diante. Volveu
outras duas veces Marina soila, e o mesmo. O úni-
co que poideron conseguir, foy que lies deixase l i -
bres uns cantos lugares, pero dos máis probos e
pequeños, que máis parida bulra que outra cousa.
Doña Aragonta tivera tentaciós ele dar parte
d' él ao Rey D. Afonso n' algunha das veces que
viñera á Santiago, pero opoñíaselle tanto o ter que
acusar á un filio diante d' un Rey tan xusticieiro,
que tantas veces o pensou, tantas veces o deíxou.
Ao fin, os pesares e desgustos que lie acasionou
aquel mal filio, á quen ela criara con tanto amor e
cariño, foron-a chegando e amolecendo, e á os
tres anos de morto D. Sueiro tamén ela espichón
e don a sua alma á Dios.
Mariña signen co-seus hirmás Sancho e Alvi-
ra, e eles mirában-a e tratában-a coma unha se-
gunda nay, pero con Gondesindo cada vez as cou-
sas foron á pior. Sancho xa non poido aguantar
máis, e iban á quen máis podía. Cada un ca sua

tropa de xente armada andaba recorrendo as té-
rras e cotos d' a casa, e cando se alcontraban había
sarracina larga.
N-esto socedeu o levantarnento do conde de
Toroña D. Gómez Núñez, e Gondesindo ñxo corpo
con él, e xuntouse ca sua xente en Tuy. En canto
á Sancho, foy un d' os pirmeiros que obedecendo á
as ordes do señor Rey D. Afonso V I I , presentá-
ronse contra os rebeldes. Mais como Gondesindo
ca-suas trapazadas era capaz de engatusar á un
santo, encamelou á os que levara Sancho hastra
que se lie viraron os máis d' eles, e con esto pú-
dolle botal-a xarpa; e cando D. Gómez se veu
obrigado á liscar pra Purtugal, escapen con él do
modo que dixemos. A Alvira xa Gondesindo a
atrapara antes, unha vez que fora ela á ver unha
casa que tiñan n-a parroquia de Bendoiro. E con
esto quedara Mariña soila, sin máis emparo que o
de Dios e máis a axuda que lie daba Ramil.
E agora que sabemos quén era Mariña, veñamos
á Ramiro ou Ramil. Ramil era filio de D.a Adosinda,
hirmán de D. Sueiro, e tía carnal pol-o conseguente
de Mariña e de seus hirmás. O mesmo día que
casou D. Sueiro, casou ela c' un riquismo cabaleiro
de Deza que lie chamaban D. Ares ou Arias San-
dinz. Non tiveron máis filio que á Ramil, e eso
cando xa cuase perderán a esperanza de ter fami-

lia. E aínda corren a loya de que n-o nacemento
d' él socedera non sey qué milagro ou cousa así.
A os vinte anos queclou orfo de pay e nay, e vén-
dese así soilo, buscón o agarimo dos seus curmáns,
que o querían como d' a casa, mormentes Mariña,
que pol-o que él a atendía e respetaba, éralle a mo-
do de nay.
Contaría él á este tempo á o máis uns vinte-
esete anos, e facería dons ou tres meses que viñera
de Toledo, onde estivera tres anos sirvindo ao Rey
D. Afonso V I I contra os Almoravís, que sempre
estaban co olio posto n-a imperial cidá. El de
corpo era moy aposto e moy prantado, e anque
farfantón, moy proporcionado en todol-os seus
membros e moy xentil n-os seus además, pero esto
non era nada ao ver d' as altas prendas que lie
hermoseaban a alma.
Cando volveu de Toledo e ven a desconcordia
que había entre seus curmáns, sinteuno tanto co-
ma si os alcontrara á punto de morreren, pero
como sabía a mala caste que era Gondesindo, de-
catouse axiña de parte de quén estaba a razón.
Desque veu soila á Mariña non se separou d' ela
un istante, e cando por pirmeira vez o vimos n-a
Ponte Tabeada, viña de Tuy, á onde fora porque
deran en dicir que mataran á Sancho,, e a hirmán
28 Biblioteca de «El Correo de Galicia
non acougaba mentres non soupese de certo o que

pasara. Dempois, receando como dixemos algunha
barrabasada d' as de Gondesindo, siguen á pe que-
do en Donseón, pero á a madrugada do terceir día
viñéronlle á trajer recado de que aquela noite a
sua casa arderá pol-os catro costados.
4-
IY
jUÉN-o pensara! N' aquela mesma noite entr'a

xente do pazo de Donseón houbera un gran
proverio e rnoita fuliada por mor d' os lumes de
San Xoán. N-un patio intirior, e non n-o campo
qu' estaba arrentes d' a cerca, pra non estorbaren
á os guardias e vixías que estaban á a espeutativa
ñxeran unhas grandes lumaredas e emprencipiaron*
á brincar por encima, porque dicían que aquel fu-
mazo era boo para curar e preservar d' a sarna.
Soilo que á veces algún que non tasmeara ben o
anchor d' a lumeira, caía antes de chegar ao outro
lado e chamuscábase todo, mentres os domáis co-
mezaban de ouvear e correr a chacota con él. O
peor foy cando aquel mouro vello que vimos á a
entrada do castelo, que tamén lie clera por curar a
sarna, cayeu espatarrado coma un sapo cuase n-o
medio d' a fogueira, levantando unha gran fumare-
da de cinza, muxicas e charamuscas. Estonces sí
30 Biblioteca de «Él Correo de Galicia»
que a foy. Qué de allaridos! qué de aturuxos! qué

de apópeos contra o probé do mouro!
—Inda lie paricía que era pouco teixo—herra-
ba un— e quixo poñerse máis.
—Non que o ñxo pra volverse vermello —sal-
taba outro.
—Chamádelle burro —Alicia un terceiro.
—Agora sí que vas á quedar teso e curar a
trencura!—Non que non!—engadía algún.
—E porqué non lie chamarán tamén acalca
toupeiras á ese cachourizo!
—Ben empregado; á él que era tan nifroso, ca-
droulle mismo coma'-si tomara un pucho de ci-
reixas.
—Non que quixo cural-a sarna ou algún bafo,
e con eso queclou escorreito e limpo coma un bu-
xo; non que non; non é verdá porteiro?
—Ben se conoce que n-esto de dar brincos non
está moy crusario.
Por eso, como nunca faltan almas boas, algúns,
máis cariciosos, axudárono á sair de antr' as brasas
e á atafagar o fogo que lie prendera n-a roupa, a
cal, á dicir verdá, como era tan inxela cuasque o
deixara en coiro.
E máis Xurdo, ou Xorxe, como lie chamaban
ao mouro, teixo, trence e todo, era boo coma unha
baraza de lan. Pasaba de vinte anos que o trouxera
D. Sueiro de térra de Toledo, onde estivera co gran

Conde de Traba e outros cabaleiros galegos que alá
foran pra defender a fronteira contra os Almoravís.
N-unha derrota que lie meteron os nosos á os
Mouros, fixeran unha gran presa de homes, caba-
les, diñeiros, panos, vasos, e moitas máis alhaxes e
cousas. Despois, cando foron á repartir, tocáronlle
á D. Sueiro ó negro Xorxe, que gardaba unha d' as
tondas do axército d' os Almoravís, e máis Daniel,
que estonces era un rapaz que trajían pra arrear
as bostas. Tróuxoos consigo D. Sueiro pra Galicia
como coutivos e escravos, pero foinos tan ben insi-
nando e adoutrinando, que ao pouco tempo bauti-
záronse ambos e dous, e cumprían tan n-o seu
punto as obrigacións que lies impuña a nova Ley
que abrazaran, que xa paricían cristianos vellos.
Anque coutivos e escravos, alternaban eos demáis
criados libres d' a casa, con tal igualanza e hirman-
dá que todos paricían uns. Canelo todos se xunta-
ban n-a cuciña ao redor do lar, si non era un cuci-
ñeiro vello que había n-a casa, era Xurdo o que
cuase sempre tiña a palabra, contando n-o seu cha-
purrado linguaxe cousas d' a mourería, d' as custu-
mes da sua térra, e de feitos e pasos que él vira
ou oirá, anque á veces era fácele que él engadese
algo da sua cabeza.
A o seu novo amo chegouno á querer tanto.
que inda non chistaba D, Sueiro, inda non facía a

menor cena, alá iba Xurdo voando, pois paricía que
lie lía n-o peito, pra dadlos satisfeitos e cumpridos,
todol-os seus gustos e deseyos. Cando morreu don
Sueiro, pouco faltón pra que non-o tivesen que en-
terrar con él, tan colliclo e agarrado estaba c' a cai-^
xa. E pasados algúns días, en que andivera coma
aloucado, botouse á os pes de D.a Aragonta, sin
falarlle máis que con xemas e saloucos, como di-
cíndolle:—Si vos no-me queredes como escravo,
dispoñede d' a miña vida como for d' a vosa voontá.
A a hora d' a morte mandón D. Sueiro no seu
testamento que desen liberta á todos os seus es-
cravos, pero Xurdo, sacado n-o nome, non quiría
renuncear a escravidú. O día d' a Patrona de Don-
seón, alá iba Xurdo á a eirexa ca-suas candeas pra
tel -as acesas tod' a función. E logo á todo canto
probé alcontraba, dáballe esmola pol-a alma do seu
difunto amo.
Este era Xurdo, e cando él se vía n-a sua gari-
ta gardando á entrada do castelo e que se arredaba
a;xente por vel-o á él tan teso, quedaba máis feú-
cho que o mellor Emperador n-o seu trono.
E mentres en Donseón estiveron n-esta troula,
que durou boa parte d' a noite, n-a casa de Ramil
tamén andiveron á voltas eos lumes, pero estes
non tiñan que ver eos de San Xoán.
Ramil percurou enteirarse de si soceclera al-

gunha desgracia, pero como lie dixeran que soilo
morreran algúns ranchos, bostas e gando, xa que-
den o home atranquilado; nin siquera traten de
averigoar quén fora o verdadeiro autor do incen-
dio, porque esto xa o supoñía. Pol-o que despois
se ven, o lume botárono pol-os bufarros d' as cor-
tes e máis d' a leñeira. O que él ñxo foy achavellar
e reforzar ben as portas e as entradas do pazo de
Donseón, e aumentar as vixías, porque naide lie
sacaba d' a cabeza que iba á presentarse alí Gon-
desindo á facer unha d' as suas.
Por algúns días non se sinteu nin oyen n-aque-
la redonda o menor chío de roído ou alboroto.
N-esto ven Daniel de volta do seu viaxe, que como
tina tan boas pernas n-un día púxose sin matarse
moito en Tuy. Alcontrou toda a cidá remexida por
causa d' a guerra c' os purtuxeses. Non se falaba
d' entra cousa, de si iba á vir ou senon iba á vir o
Rey D. Afonso de Purtugal, e do que facerían ou
non facerían os noses. Así é que pouco caro He
custou á Daniel o enteirarse d' o que fixeran os
purtuxeses cando estiverán en Tuy, e máis d' o que
fixera o Conde de Toroña D. Gómez Núñez, que
alí era coñecido coma a ruda, e de quén levara
consigo pra Purtugal. Pol-o que oirá falar n-os re-
covaxes de xente que por deleve lie cadrou alcen-
trar, soupo que con D. Gómez iba n-imha gayola

de ferro un cabaleiro que o meterá n-ela un sen
hirmán, que non sabían qué enfado tivera con él,
e que ao parecer á este cabaleiro e máis á outros
que iban con él leváranos pra un castelo que esta-
ba preto d' a Ponte de Lima.
Daniel encamiñouse alá insiguida, e como n-o
caraute, n-os además e ainda n-o vestir pouco tiña
de galego, pois él era da Berbería, non chamou nada
a atención á os purtuxeses, que o tomaron por un
d' os cristianos que vivían antre os mouros n-o Me-
diodía d' España, quizaibes tratante en bestas. O ca-
so foy que él enxeniouse tan ben, que c' o gallo d'as
bestas foise metendo n-o castelo en que estaba San-
cho e poido enteirarse, así com' a descazón, de cómo
se hachaba, de cómo o trataban e d'o que pensaban
facer d' él e máis d' os domáis que estaban con él.
E todo esto e máis que vira e oirá, foy contan-
do Daniel de pe a pa á Mariña e Ramil.
—Tratar, pol-o d' agora, trátano ben —dixo ao
últemo— e oín dicir que o tiñan alí con outros ca-
baleiros en arrees pra canxalos por os cabaleiros
purtuxeses que ten presos o señor Emperador.
Con esto Mariña quedou un pouco máis conso-
lada e asosegada; pero á os poucos días ven a nova
de que entraran n-a Limia os purtuxeses co Rey
D. Afonso á a cabeza. Pra máis non estaba estonces
alí o gran cabaleiro gallego D. Fernando Yáñez de

Limia, que nou sey onde iba. si en Toledo, ou na
Navarra, onde tamén había guerra, ou n'outro sitio.
Ao mesmo tempo cliegou aviso pra que todol-os ca-
baleiros fosen imediatamente áxuntarse c'as tropas
do Conde de Galicia, D. Fernando Pérez, e máis
do Conde de Lugo, D. Rodrigo Vélaz, que iban co-
rrendo á sairlle ao encontró ao Rey de Purtugal.
Ramil, por sabido, tan pronto tivo aviso, saeu
á escape c' uns cantos escudeiros, poneos, porque
pol-o que pudera soceder, quixo deixar bastantes
n-o pazo de Donseón. Alcontráronse os dous axér-
citos n-un sitio que chamaban Cernesa; pero como
os nosos xuntáranse á a presa, iban medio revoltos
e escamallados; e así os purtuxeses poidéronos en-
volver e derrotar de mala maneira; tanto que o
mesmo Conde D. Rodrigo estivo á pique de caer
prisioneiro si non é por dous de seus escudeiros,
que así que o virón en tal apretó, botáronse con
tal furia sobre os que o colleran, que lio arrincá-
ron d' as mans.
O pior do caso pra o noso contó, foy que ta-
mén Ramil cayeu prisioneiro con outros moitos ca-
baleiros. Veuse rodeyado eos seus d' unha tropa de
purtuxeses que sin door do corpo o acometían con
tal carraxe e gana, que él, que non era froxo, ao cabo
non tivo máis romedéo que rendirse e darse preso.
36 Biblioteca de El Correo de Galicia »
No nos pararemos aquí agora en contar cómo

rematen esta entrada do Rey de Purtugal n-a Li-
mia; baste saber qne D. Fernando Yáñez fíxoo sair
máis que de paso, e pra máis sinalado c'un boo
lanzazo que lie meten un dos seus pións.
Volvendo á Ramil, levárono preso ao Campa-
mento do Rey D. Afonso; e por canto, un d' os pir-
meiros con] quen topón, foy Gondesindo, o cal co-
mezou de apopealo e chamarlle mil vituperios.
—Vay agora —decíalle— á rondarlle a casa de
Donseón. ¡Pensas tí que non sey eu os trapichees
que tees c'a loba de Marina! Que veña ela agora á.
libertarte d' as miñas mans.
Ramil estaba que ardía e non fumeaba, e ide-
yas lie viñan de botarse á él á dentadas e facelo
anacos; pero refleusionou que nada facía con aque-
lo. Mais por eso, cravando n-él os olios coma pra
atravesarlle a alma, díxolle renxendo os dentesr
—Xa sabía en que eras un ruin villán; pero
nunca coidei que a tua vildá chegase a tanto!
Boo foy que algúns cabaleiros purtuxeses á
quen mesmo daba noxo o ver aisí tratado á un ne-
bro guerreiro, que non por falta d'él, senon pol-as
voltas d' a virada fortuna, quedara así rendido,
percuraron despartilos, e levaron á Ramil ao de-
pósito onde estaban os arrees, mentres non chega-
ba o día do canxeo.
Y
OMO, do que é mal, as maas noticias soen

chegar máis axiña que as boas, a nova cT a
derrota d' os Condes D. Fernando e D. Kodrigo e
máis a d' a prisón de Ramil, non tardou en chegar
á Deza, e n-un átimo estendeuse por toda a co-
marca.
Cómo quedaría a probé de Marina cando lie
ven a noticia d' a prisQn de Ramil, xa o poden fe-
gurarse os nosos leitores. Pra ela, orfa de pay e
nay, sagrestada d'os hirmás, herdeira por parte el'a
nay d' un caudal imenso de sufrimentos, como fo-
ran os que He acasionara aquel mostró de Gonde-
sindo, e diante en prespeutiva as traidorías e ruins
maquinamentos d' aquel Caín, verse agora privada
d' a única presona que lie quedaba n-este mundo
que lie poidese dar algún consolo e algunha axuda,
foy un golpe que a descompuxo de mala maneira.
E que certo é o que din: Dichoso mal si ven soilo!;
á os poneos días deron en correr a voz de que tamén
sacaran á Alvira do castelo ele Gondufe e arrarapla-

ran con ela pra Purtugal; e a nova ésta acabou
d' afundila n-a máis negra door. Entrón tal sequío
e malanconía con ela, que nin comía, nin descansa-
ba, nin vía máis gusto que en estar soila cara á
cara ca-suas penas. Todo n-ela era mudo, frío,
sombrizo, loitoso coma n-un mortuorio; e soilo as
bágoas que á diario lie manaban xordamente d' os
olios, bágoas que lie queimaban e roían as meixe-
las, daban á entender que n-aquela estadea seca e
mirrada inda había algún zume de vida. Mais co-
mo fora tan ben aducada n-o santo temor de Dios,
non tardou en procatarse de que o entregarse así
d' aquel xeito ao door e a angustia, non está ben
n-un cristiano que sempre debe creer con toda
firmeza, que ten un Padre que conoce todal-as
suas faltas e miserias, e que sempre está prestes á
socórrelo.
Este santo pensamento obrigouna á sacudir e
rompel-a lousa que a tina en vida como encerrada
n-aquel sepulcro, que á ela lie paricía que era a
morada que máis lie aditaba. Tratou, pois, de acon-
sellarse e esbafár as suas penas con algunha alma
boa e caridosa, que a consolase e lie dése algunha
guía n-aquela tempestá e gran tribulación que
estaba padecendo. Tifia oído falar moito d' un san-
to home, que vivía retirado n-unha ermicla á a vei-
ra do Miño e contra a parte de Ourense. Maxinou

de ir á velo, e pidirlle algún consolo, algunha 'luz
que lie disipase as teebras en que se hacjiaba 'en-
volvido o sen corazón. Todos din, pensaba ./ela, que
é un home moy santo e moy discreto, e mal será
que pra mín non teña algunha pinga de bálsamo
celestial que alovée as miñas congoxas e restoire o
meu peito.
Era aquel ermitaño tudesco de nación, natural
d' a cidá de Colonia, e de mozo viñera á visitar o
Santo Apóstelo; e como era tan cobizoso de de-
prender cousas santas e proveitosas pra a sua al-
ma, quédense aquí tres anos ao lado d' un crego
gran maestro en esta eras de saudabres doutrinas.
Ao cabo d'os tres anos, degaxando sempre cada
vez máis por coñecer e servir a Noso Señor, foise
á os Lugares Santos de Xerusalén, e alí estivo en-
tres tres anos. Volveu despois á a Europa; pero en
vez de encamiñarse pra a sua térra, veuse pra a
nosa Galicia, que tan contento quedara d' ela, c' a
intención de quedar aquí todo o que lie marrase
de vida. En pirmeiro paren n-un bosque, facendo
alí vida solitaria e contemprativa; pero despois, co-
mo se lee n-a sua estoria, que pubricou o Padre
Manrique n-os seus Anales Oisterdenses, arrimou-
se á unha Cumunidá de Ermitaños, que eisistía
n-unha eirexa adicada á San Cosme e San Damián.
40 Biblioteca de El Correo de Gaücia»
Todo o mundo falaba de Guardo, que éste era o

seu nome, e das suas vertudes, e das suas peniten-
cias, e dos seus milagros; e a sua fama corría e es-
tendérase por cuase toda a Galicia.
Todo esto que Mariña oirá falar de aquel santo
home, foy o que a induceu á ir á facerlle unha vi-
sita e pedirlle algún romedéo pra as suas coitas.
Colleu, pois, c1 unha das suas doñeólas, montón
n-unha gran faca que tina, e siguida d' un escudei-
ro púxose en camiño pra onde lie dixeran que
estaba o santo ermitaño.
Era un monte alto pobrado de sontos de car-
ballos e castiñeiros. Por antre os sontos apelum-
brábanse así como garitas formadas de grandes
croyos; e n-a cima, n-unha baganta que facían os
priegues d' a faldra do monte medio escondida an-
tre os albres, erguíase unha pequeña eirexa, que
era coma a dona e madre de toda aquela redonda.
Ao pe do monte, Mariña apeouse d' a faca; entei-
rouse de cál era a celda do ermitaño Famiano, que
tamén lie puxeran este nome; e soila por antre as
silvas e matas, mal gardada d' os cachóns d' un sol
que esmechaba, foy camiñando e vencendo ben
agras subidas. As ansias que tiña de ver e falar ao
home santo, dábanlle alas pra ir avanzando por
aquel terreno tan montesío: que d' outra maneira,
soilo que a levasen n-un cadaleito.
Ao tempo que Mariña chegou á a celda do

santo ermitaño, hachábase él sentado sobre un pe-
nedo que estaba acarón e formaba á modo d' un
canapé, e arrentes do cal caía do monte un regó de
•auga limpa coma un cristal, que despois de cha-
puzarse coma quen enreda n-unha poza que esta-
ba ao pe, siguía ruxindo e á brincos pol-o monte
abaixo medio encaixgnado n-un suco que él mesmo
co seu corrente abrirá. O venerabre Famiano esta-
ba á a sombra d' un frondoso castiñeiro, e tiña
aberto sobre d' as rodillas un gran libro que conti-
ña a antiga coleución entitulada Vitae Patrum, os
Comentarios de Esmaraudo á a Regra de San Be-
nito, e máis outros tratados místicos e ascéticos.
Estaba tan embebido n-a leitura, que máis ben
que presona viva, paricía a imaxe d' un home feito
de pedra. Non se decatou d' a presencia de Mariña
hastra que d' aquí á pouco o bafo e a sombra d' ela
He dou encima; pero por eso non fixo á menor
mostra de estrañeza ou de sorpresa. Solo fixo un
movemento como pra poñerse direito; pero en esto
nobre moza se He botara diante de xionllos
pra bicarlle a man ou máis ben os pes, chorando
coma unha Madanela.
—Qué tendes, filia,—perguntoulle con moito
amor— pra que así vos doyades tanto?
E vendo que os sabucos non-a deixaban per-
42 Biblioteca de «El Correo de Galicia.»
nunciar palabra, fíxoa sentar ao seu lado n-o cana-

pé do penedo, e tanto a aloumiñou e tanto a aca-
lentóu, que a boa d' a muller foise serenando e
collendo folgo pra esbochar e botar fora o que lie
atromentaba o peito. Comezóu de contar toda a
sua vida, cómo se hachaba orfa de pay e nay, có-
mo acababa de perder os seus hirmás e non ao fío
d' a gadaña d' a negra morte, senon de outra ma-
neira máis loitosa, máis atravesada, máis atraizoada;
cómo a deixaran soila n-o mundo pra que durase
máis o seu martirio, pra estorceren pinga á pinga
todo o seu sangre, pra que non alentase senon pra
padecer e sufrir,
—Moy mala debo ser eu —concruía chorando
coma unha perdida— moy mala debo ser eu cando
Noso Señor me castiga d' esta maneira. No me
bastaba ser aborrecida do mundo, e que as podras
se levantasen contra de mín, senon que hastra as
estrelas do ceo me negasen a sua luz e aumentasen
as teebras que envolven a miña alma! ¡Ay que....
—Cala, filia, cala, —enterrumpeuna o ermita-
ño— non botes á perder o campo, tan cheo e re-
preto de sazoados froitos, tan esmaltado de fermo-
sas froles como podías ofrecer á Noso Señor. O
áspero tarreo que á custa de tantas faticas e afáns
cultivaches, ese tarreo antes tan bravo e montesío,
e agora tan cargado de medios e pesados monllos
que é un alabar á Dios, anque o mundo outra cou-

sa pense, quérelo tí n-un momento despois de
queimar os froitos, convertilo en desolado e es-
pantabre ermo! Noso Señor eche moy boo manci-
ñeiro. Qué enfermedá podrá padecer a humana
fraqueza pra que El non teña afical meeciña? Dios
non te oy, ou fay que non te oy, porque tí c' o ator-
doamento da door, non sabes o que dís.
Mira, vouche á contar un contó, que anque non
pasou ha de pasar, si Dios quer, e máis non ha
de tardar. Non sey si repararías ao vir pra acá
n-unhos montes que hay á a man ezquerda pouco
antes de chegar á Cea. Si non reparadles, o mes-
rao dá. Pois n-eses montes, d' os que todo o mundo
foxe por medo á os osos, á os lobos, e á outras fe-
rocismas alimañas, que alí nubean á semellanza
dos nosos pecados, n-eses mismos montes hase de
levantar unha casa que ha de ser á modo d' un
paraíso, en que han de hachar paz, sosegó e des-
canso, moitas almas aborrecidas do trafego e máis
d' as tramoyadas d' este mundo. Eu xa me feguro
—continuaba o santo ermitaño coma trasportado
e mirando pra o Ceo— xa me feguro ver feita e
dereita unha gran eirexa ca-suas tres naves todas
abovedadas, co sen presbiterio rodeyado de cápelas
e máis da sua coroa ou xirola; co seu coro alto e
baixo tan ben traballado; ca sua sancristía de pran-
ta cadrada, cuberta c' unlia bóveda sostida por du-

nas tan brandamente retorcidas que han de pare-
cer coma grandes cirios pinzados que non resisten
ao peso e queren dobrarse; ca-suas paredes cuber-
tas d' arriba abaixo de moy vistosas pinturas de
pasaxes d' a Historia Sagrada, d' a vida de Nosa
Señora e máis d' a d' ese gran home de Dios, na-
tural de Borgoña, que chaman Bernaldo, e que co-
ma un Apostólo está enchendo o mundo co resoni-
do d' a sua palabra. Xa me feguro contemprar le-
vantada a fachada do mosteiro recamada de finas
labores e esculturas, os seus tres espaciosos claus-
tros, as suas celdas, o seu refitorio, a sua bibriote-
ca, a sua hospedería, e as demáis dependencias
que aquecen en casa tan prencipal como ha de ser
esa. Xa me feguro estar presenciando as solenis-
mas festas que se han de celebrar n-esta eirexa;
ver ao Reverendo Abade ca mítora n-a cabeza, e
co báculo n-a man presidindo a Cumuniclá, repar-
tida en duas longas ringleiras semellando á Obispo
d' unha gran Catredal, e á todo esto a eirexa atu-
ñada de familia, de señores, de cabaleiros, de moy
nobres donas, asistindo todos atentos, humildes e
devotos á as funcións e á os divinos Misterios.
Agora dime tí si non parece cousa de milagro
o ver- convertido un sitio onde antes non saían
piáis que ouveos e allaridos que deixaban atirido
de medo e espanto ao máis atrivido, un sitio onde

antes non había vivenda máis que pra a desolación
e estreminio, en mansión de paz, de mansedumbre
e de caridá, en que todo o mundo sin distinción ha
de recibir boo acollemento, boo trato, boo agarimo,
coma na sua propia casa, e leiciós, e enseño e con-
sellos de celestial vertú pra a sua alma. Pois eso
que ha de soceder n-esa brava serra, pode soceder
cando menol-o penses no ten corazón. Hastra o d'
agora non foy senon tobo d' os móstroos máis feros
e espantabres; cova de pezoñosas serpes e dragóns;
forxa el' os dardos máis agudos e penetrantes; pero
n-un átimo pode Noso Señor facer que todo ese
batideiro, toda esa angustia, toda esa congoxa des-
apareza do teu peito, pra que quede maino e asose-
gado coma unha balsa de aceite, E pra eso, filia,
escusas esbafar en layos e queixas, que non sey
hastra que punto pederán ser aceutabres á os olios
de Dios. Mira, filia: moitos son os sacretos e miste-
rios e cousas encomprensibres de que estamos ro-
deyados n-este mundo corpóreo que vemos e pre-
memos c'as mans: misterios n-a térra, misterios n-a
auga, misterios n-o aire, misterios en nós mismos;
mais con ser tantos e tan grandes, non son nada ao
respeutivo d'os do mundo moral, que soilo o olio de
Dios pode pescudar, porque soilo na sua man está
o tempero de todal-as cousas. Por eso é indiscrei-
ción e necedá querer o home penetrar n-eses mis-

terios; á nós bástanos saber que acordándonos d' Él
e encomendándonos de corazón á E l , ningunha
cousa pode callar en mal da nosa alma.
A todo esto Mariña estaba calada, c'a vista cra-
vada n-o chao; pero con tal xesto de resinación e con-
formidá, que os dous longos rosarios de bágoas que
lie manaban d' os olios, paricían bordarlle do bálsa-
mo que alá n-o intrior 11' enchía e restouraba o pei-
to. E cando lie parecen que o santo ermitaño acaba-
ra co seu razoamento, sin poder conterse botouse aos
seus pes pra bicarllos, dicíndolle ao mesmo tempo:
—Ay, Padre, cómo vos ey de pagar o ben que me fi-
xéstedes asosegando as miñas penas, que coma cans
doentes me atanazaban a alma e dando meeciña e
alovéo á as chagas que me roen e consomen o peito!
—Non, filia, —contestón él arredándose moy
amorosamente— eu non ñxen máis que axudarche
a tirar fora esa malenconía que che revolve os mió-
los, e que che fay variar e ver as cousas ao rivés.
—Eu non debía largarme de xunta os vosos
pes, —continuóu ela c' as mans direitas;— pero xa
me sufren bastante a vosa gran caridá; soilo vos
pido por amor de Dios, que morreu por nosoutros,
que no-me desbotedes si pol-aventura veño al-
gunha que outra vez a esbafar con vos as ansias
que me aburan o peito.
—Mira, filia: eu estou sempre prestes a escol-

tarte e facerche todo o ben que eu poider; pero
paréceme que sin necesidá non debes de mortificar
tanto o corpo e pasar tanta fatica. Preto da tua
casa tes unha presona moy sabida, moy discreta,
moy relixiosa, o Abade de Carboeiro (que poida
que tí ben-o conozas), con quen mellor que comigo
—xa o creo— podes comunicar as tuas penas e
aconsellarte ñas tuas coitas. El é ben sabido e su-
ficiente pra darche luz e consello ñas tuas dúbedas
e cavilaciós.
—O Abade de Carboeiro e coma meu pay.
E con esto Mariña, que xa paricía outra mu-
11er, bicoulle por última vez a man e foise pra onde
estaban as bostas e montando na sua faca púxose
en camiño e chegou á a casa c' un boo anaco de
noite, E eso que a faca era lixeira coma o pensa-
mento, e custáralle ou dicían que valía cloucentos
sóidos, ou sean duacentas pesetas, que era bastante
valer de faca pr' aquel tempo; pero a xornada fora
máis que regular.
(d^^-ij?) @^±}¿S) @ ^ ± ? J $ (g^.t?^-^
YI
o chegar aa casa encontrouse Mariña c' unha

novedá. Presentáronlle un lotiño e dentro?
acomodadas n-un niño de herba seca unha parexa
de pombas brancas coma as folerpas d' a nevé, c'as
pernas enliadas c' unhas cintas vermellas coma
unha rosa ben vermella. Dentro tamén había un
billete co sobre escrito pra ela. Apersurouse a co-
llelo e á abriio, pra canto máis que a letra pare-
cíalle conocida, pero n-esto xa estaba na sua cáma-
ra. Abreuno tembrando pol-o medo d' o que lie po-
día vir alí, e leyeu o que sigue:
A a señora Marina, de seu curmán Ramil.
Mariña: envíavos moito saudar voso curmán

Ramil. A miña saude pol-o d' agora, á Dios grá-
ceas, é moy boa. Esto en canto ao corpo; en canto
aa alma (e Dios me conserve na sua grácea) vol-o
podedes maxinar. O verme entre catro paredes
4
no-me abate, ni-me acora; antes ver o corpo couti-

vo como está a alma non sey que maneira de satis-
faución me infunde; porque ao que está condenado
sempre a querervos sin nunca máis podervos amar,
non lie afrixe que a pena que ten alá n-o máis
adentro do sen peito, garexe por todol-os poros do
sen corpo.
Coidádeme ben ese par de pombas; así a lo
menos podréi eu fegurarme como vivirán xunt' os
que o mesmo lazo que os ata, os manten pra sem-
pre soparados.
Recoméndovos o dador; e pídovos que fiedes
d' él en todo o que vos queira dicir da miña parte.
Noso Señor vos conserve na sua santa grácea,
e a mín me dea, por eso, a de poder vervos logo.—
Voso curmán, RAMIL.»
Perguntou Mariña quén trouxera aquelo, e .di-

xéronlle que fora un mozo que chegara alí áa xun-
tiña d' a noite, que dicía que viña de Purtugal, e
que trajía un encargo pra a señora Mariña. Man-
dón ela que lio fosen catar enseguida, e entramen-
tres púxose á 1er de segundas o billete, parándose
como si o fora soletreando. E anque facía todo can-
to podía pra disimular o que lie formigaba alá den-
tro, non poido impidir ao mesmo tempo que daba
á a cabeza, que unha bágoa se lie despréndese
d' os olios. E n-esto xa tiña cliante ao propio de

Purtugal. Escomezou de abúralo a perguntas, e él
que era bastante electo e agudo, conforme ela lie
iba deixando algún folgo, foille dando descarte á
todo. En resumidas contas, díxolle que tamén él
caerá preso n-a batalla e que fora á parar con ou-
tros moitos ao mesmo castelo onde estaba o señor
Ramiro; que era criado do señor Payo Curvo e que
xa conocía ao señor Ramiro de vello; que él desde
que se veu preso formara intinción de risparse,
pero disimulábao o mellor que podía; que a os
peóns no-nos vixiaban tanto, pero que ao señor
Ramiro e a os domáis cabaleiros non lie largaban
pe; que a os presos, por eso, deixábanos falar uns
c' os outros, pol-o cal tivera él modo de falar c' o
señor Ramiro, e d' unhas n' outras descubrirlle o
sen pensamento; que estonces o señor Ramiro di-
xéralle que lie tiña que facer unha encarga e máis
darlle un billete pra cando chegase o caso; que He
pidira por todol-os Santos que non lie esquecese,
nin podendo deixase de facela; que a encarga era
mercar unha parexa de pombas todas brancas e
trajellas á sua mercé c' o billete que me había de
dar; que pra mercar as pombas que lie dera unha
sortella de ouro, que fora o úneco que non lie Ta-
piaron os purtuxeses, mandándolle que a venderá
e que o que sobrase que o gardara pra él.
E ao decir esto, meteu á man no seo e d' un

bolso que tiña alá dentro, sacou un paño n-o cal
tiña envolvida a sortella. Siguen despois o sen
contó, porque as perguntas de Mariña non lie dei-
xaban respiro.
Contou cómo fora engaratuzando á un purtu-
xés, facéndose moy sen amigo; cómo se rispara,
arrastrándose como unha cobra; cómo atravesara
montes e sorras á a media noite por antre os lobos
e feras alimañas; cómo tantas veces pensara dei-
xar os osos antre aqueles penedos; cómo se enco-
mendara a Nosa Señora d' a Pena d' Auga, ao San-
to Apóstelo, á San Payo, á San Lourenzo, pra que
o deixasen chegar con vida á Galicia; cómo por fin
chegara sao e salvo, g raceas a Dios, hastra alí; có-
mo o señor Ramiro quedaba moy boo, e non senti-
rá en todo este tempo á menor volta, por máis que
estaba degaxando por sair d' aquela prisón; cómo
estaban todos asperando que viñese o señor Rey
D . Afonso á poñerlle guerra á os purtuxeses e
darlles unha boa quenta.
E así foy contando todo de pe á pa asegún o
iban encamiñando as perguntas de Mariña. Ao ca-
bo presentoulle a sortella dicíndolle:—Faga o favor
de gardala pra volverlla ao señor Ramiro cando ve-
ña, que na-suas mans ha d' estar máis segura que
n-as miñas.
Mariña colleu a sortella e púxose á darlle vol-

tas e á ensaminala con moita atención. Era de eu-
ro, como xa dixemos, e n-o frente tifia engastonada
unha pedra d' esas que chaman camafeus e tina
sobrepostas duas capas, a d' abaixo de coor de ce-
reixa, e a outra de coor así como de leite, c' unha
fegura de muller de medio corpo c' unha gran pio-
cha n-a cabeza.
—Inda che vale —dixo Mariña sin sacar os
olios d' ela—, hache de valer trinta ou coronta sol-
dos ou máis; pero o mellor é que a amostres á un
oulive pra que a tase, que eu che darey o seu
importe.
—A paso! señora Mariña. —Noo seer!... saeu á
esto todo atufado Fernando, que así lie chamaban
ao mozo.— Eu non vin acó pra que sua mercó
me pague o viaxe; eu vin aquí porque así lio por-
metín ao señor Ramiro, e soilo que a morte se pu-
xese por diante, deixaría eu de cumprir á miña pa-
labra. Bastaba qu' él m' o pidise, pra canto máis
estando como está!
—E paréceche á tí que o señor Ramiro non
quererla recompensarche como é debido tan boa
aución?
—Eu no-me meto n-eso, méteme n-o que por-
metín; e se é boa aución, non quero botal-a á per-
der por unha manchea de furricallo.
Marina quedou parada mirando pra él, e logo

como algo ruburizada:
—Perdona, Fernando —dixo— coidey que fala-
ba c'un patojo, e vexo qu'estou tratando c'unha al-
ma de tan nobres sentiraentos coma á do máis xen-
til cabaleiro. Tes razón que as recompensas do Ceo
son máis certas e máis cobizosas que as d' a térra.
Pero por eso pensó de mín que non falarey mal, nin
tí te asañarás, si che pido que siquera tomedes unha
cunea de caldo e esta noite clurmades á cuberto na
miña casa.
—Señora, eso é outra cousa. A soberbia en
ninguén está máis mal que n-os probos; e xa que a
vosa mercé me quer favorecer, eu non ey de ser
tan cotorro que vaya a repechar o ben que se
me fay.
Co cual Fernando foise á a cuciña pra onde os
criados, e Mariña foy buscar unha xaula pra ter as
pombas alí d' emprestado, entramentras non se lie
facía unha boa ao seu gusto.
Vil
ABÍA aquela noite moita foliada n-a cucifia, e

todos estaban ao redor do lar esperando á ver
cándo estaban cocidas as castañas de que estaba
acugulada unha gran cazóla ao pe do lume. O lar
d' aquí á pouco era coma unha eirá: cadrado, lou-
sado e erguido sobr' o chan coma unha carta. D' os
lados tiña unhos longos tallos con alto respaldo
disposto de tal xeito, que cando cumpría, baixábano
por sobre d' a cabeza d' os que estaban sentados, e
servíalle de mesa. N-o medio do lar estaba encolga-
do do burro ou augarelo un caldeiro desconforme
cheo de auga fervendo aos cachóns.
Parecía unha e s t r a ñ e z a que houbese tanta
troula n-aquela casa onde desde tanto tempo non
había máis que loito e negra trestura. Mais había
duas razóns pr' aquela trisca: unha as castañas co-
cidas, e outra certas novas que trouxera un moor-
domo que chegara en posta de térra de Gástela
preto de Ourense.
As castañas c o n s e r v á b a n a s verdes ,n-unhas

grandes covas que facían n-a bodega e metíanas
n-elas, capa de castañas, capa de área. Pol-o vrao
soíanas cocer unha vez á a semana; e o día que as
cocían sempre se celebraba aquél difrente coma
si fora unha gran festa.
As novas que trouxo o moordomo, n-a cuciña
non-as contou pol-o craro; mais por eso dixo o bas-
tante pra que todos se decatasen de que agora iba
a cousa de veras, e de que logo lie iban á tomar as
contas, e ben tomadas, á os purtuxeses. A estalaría
e algareo que con esto alí se armou, non é pra dito.
O que máis e o que menos xa lie paricía que tiña
alí diante á os purtuxeses, e que estaba facendo
n' eles unha cañeira coma en centeo verde.
Pero volvendo á as castañas, había alí un cuci-
ñeiro, home d' uns cincoenta anos, moy falangueiro
e adivertido, que pra todos tiña o seu contó, e c-o
cual todos se metían pra facel-o falar; ben que pra
esto pouco él necesitaba. Por eso era un home
honrado á carta cabal, boo coma* o pan e leal coma
mesma lealdá. Xa fora cuciñeiro d' a casa seu pay,
xa o fora seu aboo, fórao seu bisaboo, fórao seu
tartaraboo, e ainda n-os documentos d' a casa viña
que o Rey D. Bremundo I I dera o pirmeir cuci-
ñeiro d' onde viña aquela tronquidá, así como dera
outros escravos, uns pra facel-o pan, outros pra
preparar os baños, outros pra coidar o gando, e así

pol-o estilo.
Pra facelo rabiar, uns furtábanlle algunha cas-
taña; outros tizábanlle o lume pra apurar a cazóla;
outros remexíanlle as brasas pra que se alpuriza-
sen as muxicas e as charamuscas, e outros facían-
Ue outras trasnadas.
Mais él c'unha xostra n-a man, á todol-os tor-
naba e arrecadaba, dicíndolles ao mesmo tempo:
—Afetá que han de volver! Estados moy irtos; xa
vos pondrey dondos.
—Sei-que pensas que non han de chegar pra tí,
lambón! —decíalle un.
—Nunca te viches n' outra, famento.
—Ten tanta fachenda coma si fora o Rey d' a
cuciña!
—Non lie fagades caso, que á él soilo lie gus-
tan as cousas chichiritas.
—Cantádelle a copra do porco cuciñeiro.
E n-esto dous ou tres mozos d' os máis legres
d' o recovaxe, comezaron de cantar:
Indo pra Cataluña,
Camino de Gundián,
Encontrey un burro pinto
Montado n-un capitán.
N-a alforxa leva o viño,
N-a cabaza leva o pan.
Entramos n-unha tabema

Con gana de merendar.
O tabarneiro vay n-a cama
A tabarneira á mallar,
U n becerro vende o viño,
O porco fay o xantar.
As cuneas estaban n-o chan,
E as xestas n-o cunqueiro;
O gato sopraba o Jume
Porque era o máis lixeiro.
E ao decir esto os tres cantores botaron a ga-
doupa hastra dar n-a cazóla; pero a xostra de Troi-
tosindo, que así lie chamaban ao cuciñeiro, nin si-
quera lies dou xusgo pra escapar á tempo c' a man.
—Cantado agora: quén é o máis lixeiro? —dicía
n-este mentres moy teso T r o i t o s i n d o , tizando o
lume e sin sacar os olios d' a cazóla.—Ben sey eu
con que bois aro.
Cas risas e berros que c'o canto alí se levanta-
ron, paricía que se iba a vir abaixo a cuciña; e logo
comezaron a ripitir á a unha:
O porco fay o xantar,
O porco fay o xantar.
—A pirmeira vez que oin esas copras —sigueu
Troitosindo coma si non pasara nada— foy n-a sa-
grazón d' a eirexa nova de San Martiño de Pazos.
Deixáronme ir meus donos á axudar á facer a co-
mida que se puxo despois d' a cirimonia. Moita foy
á cristiandá e familia que alí se renuyeu. Despois

d' a sagrazón que fixo o señor Obispo de Lugo,
púxose unha mesa brandida pra todol-os coengos,
abades, frades e cregos e outros convidados que
viñeron, e máis pra todol-os ñigreses d' a parroquia.
Inda no-me tocara outra pol-o estilo. Acordóme
ben que foy o 18 de Setembre do ano 1118. Co-
meron todos n-un sonto debaixo d' uns toldes que
se armaron por antr' os castiñeiros. ¿E queredes
que vos diga cánto se gastón n-a comida e n-a festa?
—Di.
—Casi todo pasou pol-a miña man. Pois en-
sumíronse duas cargas de trigo; tres de centeo;
seis de cebada pra as bostas; seis moyos antre vi-
ño e sidra; de manteiga, mel, pimenta e cebólas,
quince sóidos; unha vaca testa, catro porcos, seis
carneiros; antre bacuriños, sanganos e galiñas, quin-
ce pezas. É dicir, esto foy o que adiantou un caba-
leiro que He chamaban Sanio Martíz e máis sua
muller Visclavara Ramírez sint' o que puxo a
parroquia.
(1) Todo esto é estórico, pois así o reza un documento

que vin do mosteiro de San Martiño de Santiago. E máis
dice o documento: que o cura de Pazos Pedro Astrariz e os
fiigreses con licencia do Obispo de Lugo, cedéronlle á Sanio
Martíz a heredá de Rasedo en pago d' o que adiantara.
—E tí qué bibiches ¿viño ou sidra?

—^Bibín o que me cumpreu.
—Vaya que tí que pra comeré eres tan xeni-
queiro, que fas rastollo da nosa comida, pouco
apandarías!
—Bruade, bruade, que ao fin e ao cabo, porco
non porco, todos habedes de vir á afociñar á as
miñas mans.
—^Válgate a perdamá! En qué fundará á sua
fantesía este sarnento, que nunca tivo lacha pra
cuciñeiro?
—¡Oñ, si como é fungón fora cuciñeiro!
—Coida que ainda está en Castrovite.
—¿E qué foy eso de Castrovite? —perguntaron
algúns d' a tertulia.
—Onde vay que pasou eso —dixo Troitosindo.
—Pois foy —siguen o outro— que cando se re-
uniron alí os señores Arias Pérez, Pedro Gudestéiz,
Xan Díaz, Payo Gudestéiz e outros moitos máis que
ainda fixeron v i r tamén ao moito honrado señor
Obispo de Santiago, D. Diego Gelmírez, despois que
estiveron alí unha chea de tempo barallando e pla-
ticando, quedaron ao fin moy amigos, e xuraron e
perxuraron que nunca en xamáis habían de faltar á
as palabras que se deran e á as promesas que alí
fixeran. Porque entonces todo o reino de Galicia es-
taba revolto; uns tiraban pra acó, outros pra aló;
uns querían por Rey á este señor Emperador que

hay agora, que estonces era ¡miña xoya! un picari-
ño que ainda andaba en mantelas; outros por dar-
Ue n-a cabeza ao Conde de Traba, bufaban e es-
barafundaban e oubeaban que en Galicia non ha-
bía de haber outro Rey que a Reina D.a Urraca.
—E tí por quén estabas? —saleu un.
—No-me pidiron consello, nin tiñan pra qué. E
logo ¿quén me mandaba á mín revolver os miólos
pra meterme n-eses fregados? Esas infonduras non
son pra o noso caletre.
—Vaya que pol-o señor Arias Pérez ben po-
días estar.
—Podías leval-o pra a tua granxa. O que é pra
argallar, pra engaratusar e pra meterllas ao máis
pintado, non vin outro coma él. Era él moy capaz
de sacar viño, onde outro non hachaba auga.
Pero volvendo ao contó de Troitosindo —siguen
o que tiña á palabra— despois que os señores todos
quedaron ben aconvalachados pra as suas cousas^
puxéronse á xantar. Pero ainda ben non se levanta-
ran os mantees d' a mesa, non sey nin por qué nin
por qué non, armouse tal sarracina n-a cuciña, que
uns salían con espetes, outros con tanazas, outros
con coitelos, outros c' o pirmeiro que toparon, e
mallando á quen máis pode uns n-os outros, que
paricían. Dios me perdone, os deños do inferno.
Biblioteca de ^EI Correo de Galicia»
—Inda me tocou algunha xostrada.

—Sempre che foy así —saleu un do recovaxe—
facérenas os porcos e pagal-as os bacuriños.
Eu estonces era un rapaz, pois ha de haber
moy cerca de trinta anos que pasou esto, e confor-
me eles c' a fuga d1 a pelexa iban arredándose do
sitio, funme eu chegando hastra qne dentro d' a cu-
erna pispiei a Troitosindo que estaba a contas
c'unha gran c a z ó l a . Mitime dentro botando a
con ta de que á río revolto ganancia de pescadores;
domáis que eu anque con Troitosindo non tiña
moito trato, por eso ben-o conocía, pois cuasemente
éramos d' a mesma igualdá. ¡Inda me parece que o
estou vendo! Eu funme achegando moy á xeitiniño;
pero él así que me veu, abrangueu un gran culle-
rón que tiña ao lado, e borrando—fora!, fora!,—
e renxenclo coma un can, botóuseme encima, que si
non tivera as pernas tan lixeiras, onde non probara
o cullerón cheo, probárao baldeiro.
Troitosindo, teso coma un virote, estivo oindo
todo o sen porceso coma quen oe chover, e soilo
dixo: —Nunca che mereceron outra cousa os cursi-
dosos.
—Por eso perdónoche todo; soilo que tí, en
emenda, ben me pudiche dar un puño máis de
castañas.
—Tarde piache.
—Pío pra outro día, que eu por mor teu einas

de comer moito ben.
Ao fin chegou a hora d' a cea, e todos coma
galafates botáronse á a unha encima do barreñón
en que o cuciñeiro emborcaba a cazóla d' as casta-
ñas. E así que lie virón o fondo, o maor d' eles dou
coma d' adoito gráceas á Noso Señor. E alí, onde
hastra entonces non houbera máis que leria é al-
gazara, á os poneos momentos non se sentía nin
un triste chío.
VIII
ENTRAS n-os baixos do pazo de Mariña todo

mundo estaba tendido á a larga e ninguén
sabía o que tiña de seu, soilo ela n-a sua cámara
con algunlia d' as suas doncelas estaba desperta e
vixiaba. A carta de Ramil deixáraa coma atontada.
Liíaa e reliíaa, e canto máis a lía, menos á entendía,
digo, máis era o que ela vía detrás d' aqueles ren-
glóns. ¡Cántas veces pasaron coma lóstregos pol-a
sua maxinación aqueles mesmos pensamentos que
agora vía estampados n-a carta, pero que n-o auto
lie desaparecían cal muxicas que se esmorecen ao
desprenderse d' as uces do lar! Mais agora era en-
tra cousa; sin darse ela conta, aquela carta esperten
n-o seu peito tal nesporeiro, que o corazón lateába-
lle coma si lie quixera sair pol-a boca. N-aquela noi-
te non pegou olio; e así pasou a outra noite e mail-á
outra. O pior do caso era que aqueles mesmos pen-
samentos que antes se lie presentaban e fuxían sin
deixar rastro tras sí, agora amostrábanselle coma
horrerosas pantasmas que lie repochaban e bota-

ban n-a cara a sua ruindá e mala correspondencia.
Facíanlle renombrar o que Ramil fixera por ela,
máis do que ningún filio pode facer por sua nai; po-
ñíanllo diante coma un espolio e modelo de cabalei-
ros e homes de ben; e á todo esto quedaba abatida,
porque maxinaba que non lie corresponderá como
debía, e que ela era unha ingrata e unha desleiga-
da. Peormente esto d'a ingratitú era coma un tizón
ardenclo que lie atravesaba a alma. E ainda anque
non fose máis que por esto, ela degaxaba agora por
corresponderlle. Pero, ¿de qué xeito e maneira lie
iba a corresponder ela? Por máis que matinaba,
non conseguía outra cousa que elevárselle a cabeza,
barrérselle o sentido, atafegárselle o alentó, apre-
táíselle o corazón, e quedar coma aparvada. Quixo
Dios que se acordou que o santo ermitaño Famiano
lie dixera que cando se vise en algunha tribulación
se fose xunto do Abade de Carboeiro, que era lió-
me ben suficiente pra guíala, darlle boos consellos
e sácala das suas dúbedas e máis das suas congoxas.
Non quixo máis Marina; e n-a mesma tarde do
día que tuvo tal acordanza, encamiñouse á Car-
boeiro. Ao chegar á a portaría axudárona a apear
d'a besta, pois estaba tan dieble que paricía que
iba n-o escaño. N-esto avisaron ao Padre Abade,
que tan pronto soupo que estaba alí a señora Ma-
riña, persentouse enseguida n-a portaría. Era un

señor moy agasalloso, pero ainda que non-o fose,
pol-a sua natural bondá, á Mariña e á toda a sua
familia sempre a respetara e estimara él moito e
máis toda a cumunidade. Estaba ben enteirado de
todo canto lie había pasado á a nobre doncela; de
todo canto había tragado e sufrido ela, que era tan
boa, tan sensibre, que non podía ver unha lástima
sin que sentise n-o sen corazón d' aquí á pouco a
misma mágoa que a que o próximo padecía, e pol-o
mesmo percurou de agarimala e darlle valor e con-
forto, porque ben persumía que era o que ela viña
buscando. Como a veu tan anotada, pra que ela es-
tivese máis tranquila e tivese máis libertá pra des-
fogar as suas penas, levouna á un lugar apartado.
Costoulle moito ainda así e todo facela serenar.^Áo
fin, así que colleu algún folgo, entre xemas e sa-
loucos, comezón a sua relación axudándoa o Padre
Abade, pois cando á ela se lie cortaba a voz, se-
guía él espresando o que supoñía que ela quería
dicir. Así Mariña foise animando e collendo folgo;
e cando chegou ao punto que lie parecen á propó-
sito, amostroulle a carta que poneos días antes re-
cibirá de Ramil. O Padre Abade púxose á lela con
moita atención, e desque acabou, díxolle:
—E qué mal che dice Ramil n-esta carta?
—Mal ningún; pero o caso é este. Eu non re-
Biblioteca de «El Correo de Galicia'
puno o casarme con él; tanto non-o repuno que me

parece que non hay home n-o mundo que coma él
pudera facerme feliz c' a felicidá que acá n-a térra
se pode ter. Pero esto non-o podo facer pol-o pa-
rentesco que temos; e pol-o mismo teño medo que
él entenda que é pol-a pouca gana que eu teño de
corresponderlle; e ben sabe Dios que si me pidira
a sangre d' as venas ¿cómo non lia había de dar a
quen tanto ben me fixo?
—Pois tranquilízate, filia, —saleulle o Padre
Abade, mirando pra ela tan fixamente que paricía
que c' os olios lie quería dicir algunha cousa— que
corre da miña conta o facer que él sea correspon-
dido e que tí poidas corresponderlle, e tanto como
tí poidas desear.
Mariña como adimirada arregalou os olios, por-
que pra ela o que acababa de oir era un misterio;
pero como o dicía Fray Froilán, que este era o no-
mo do Padre Abade, por forza n-esto había algunha
cousa que ela non entendese. ¡Quén sabe —pensa-
ba ela pra sí— si Fray Froilán lie pidirá licencia
ao Papa! Pero esas licencias nin ainda lias dan á
os Reises!
O Padre Abade ben notou a sua confusión; e
por entonces non creyeu conveniente mallar máis
n-o asunto.
—Outro día falaremos con máis calma —díxo-
lie;—pero tí entramentes, estáte tranquila e con-

fiada, que xa verás que tes motivos pra estalo.
Con esto Marina bieoulle a man e despideuse
hastra de alí á catro ou cinco días que quedou de
volver, pois así lio dixera o Padre Abade.
Fray Froilán era como d'uns sesenta anos,
lióme moy prudente e de moy bou gobernó. Tra-
ballou moito n-o convento; e atraídos pol-as suas
vertudes, pol-o sen caraute tan agarimoso, chegou á
xuntar unha gran cumuniclade. Ainda hoxe se con-
serva (a lo menos nós vímolo) un letreiro esculpi-
do no sobrelume d' unha porta intrior que diz así:
MAS:FiLA:F[Clí:m:EDEII:IVNCIA
(1)
Non é de maravillar, pois, que Marina saise

contenta de xunto d' él. E verdá que algunhas dú-
bedas e réceos ainda se lie viñan á a cabeza; pero
logo refleusionaba que Fray Froilán non-a había
de engañar.
(1) N-o nome do Noso Señor Jesucristo, n-a era de

M C L X X X V I (año de 1148) o 1.° d' Agosto fixo esta casa
o Abade F r o i l a en u n i ó n c' a caterva ou comunidá dos seus
frades.
Antes de montar n-a besta, entrón n-a iglesia

do convento, que entonces ainda non era a que
hoxe, por desgracia, está feita d' aquí á pouco un
montón de ruinas. ¡Un montón de ruinas unha d'as
mellores xoias da nosa arquiteutura! Mais anque é
ben certo que de desgracias e de ruinas xa estamos
cheios hastra as galadas, por eso o pasar por alí
sin siquera facer unha pequeña renembranza d' o
que foy aquela eirexa, sería moita estrañeza. E lo-
go renombrar que alí estouvo n-a consagración d' a
pirmeira eirexa o grorioso Patriarca gallego San
Rosendo ¿non é unha tentación? Daremos, pois, á
maneira d' unha noticia necrológica, como dice o
insine arqueólogo francés Lefévre-Pontalis ao fa-
cer a discrición d'as ruinas d'a eirexa de San
Ebremundo de Creil, d' a nosa de Carboeiro. Tiña
de longo contando c' o gordo d' as paredes coronta
e sete varas e de ancho dez e sete. A pranta d' ela
compense de tres naves, un cruceiro, o áuside pren-
cipal que se pode andar todo ao redor, e outros
cinco áusides máis pequeños, dous á os estremos
d' os brazos do cruceiro n-a parte do Levante, e os
outros tres bastante máis grandes saindo á a chirola
que rodea ao áuside prencipal.
As tres naves, d' as que a do medio ten de an-
cho o dobre d' as outras, estaban estremadas por
seis machóns de pranta cadrada, tres de cada
banda; pero os machóns n-os seus catro lados tiñan

embutida hastra pouco menos d' a mita unha culu-
na que sube hastra o arranque d' os arcos. A nave
do medio estaba cuberta de artesonado que sosti-
ñan tres arcavaos unha miaxiña apuntados, apelilla-
dos sobre os seis machóns d' os lados. Era tamén
máis alta que as outras e de altor tiña satenta cartas
medidas desde a clave d' os arcos hastra o chao. As
naves d' os lados estaban cubertas de esas bóvedas
de nervaduras ou aristóns saintes (enxarxamentos
lie chamaban os nosos antiguos maestros d' obras),
amparadas tamén por tres arcos torales que van
d' a parede ao machón d' enfrente.
O cruceiro ou nave travesa tiña trinta varas de
longo e oito de ancho. O altor d' él era o mesmo
que o d' a nave maor; era pol-o tanto un señor
cruceiro. Estaba tamén cuberto de artesonado que
sostiñan catro arcos tamén lixeiramente apuntados,
pensados os dous d' os estremos en culunas embu-
tidas n-a parede e os dous do medio n-os últemos
machóns d' as naves e máis n-os dous machóns que
estaban á entrada do áuside prencipal. A os estre-
mos do cruceiro estaban, como xa dixemos, duas
capilliñas cuase redondas.
Viñan logo o áuside prencipal e as duas entra-
das d' a chirola que o rodeyaba. O áuside, ao cual
se subía por dous pasos de escaleira, hachábase ce-
rraclo pol-os dous raachóns d' a entrada, e catro cu-

lunas redondas contra as cuales é de creer que es-
tivesen empolronadas reixas de pan ou de ferro.
N-a chirola, como dixemos, desembocaban tres
cápelas ausidales. A do medio, que viña á ser coma
a cabeceira d' a eirexa, era un pouco maor que as
outras e estaba adicada á San Benito. A d' a derei-
ta estaba adicada á Nosa Señora de Belén, e a ou-
tra servía de sancristía. A chirola estaba cuberta
con bóveda de nervadura, e todal-as cápelas con
bóveda de cascarón ou media cúpula.
Vamos agora á a parte d' a ornamentación. Os
capiteles son paricidos á os d'a Catredal de San-
tiago e con esto xa está dito todo. Soilo que en
Carboeiro, tamén os plintos ou zócolos d' as culu-
nas teñen a sua ornamentación consistente en ro-
sas geométricas de variados debuxos, funículos,
axedrezados, etc Tamén hay moito vario e boni-
tura n-as grapas d' as enxutas ou esquinas d' os
plintos d' as culunas.
N-a pranta estaban incruidas tres torres, unha
sobre o estribo que está á esquerda d'a porta
prencipal, e duas a entrada d' a chirola antes d' as
cápelas d' os lados. As tres se servían por escalei-
ras de caracol metidas n-a parede; e n-as d' os la-
dos d' a chirola, estas mismas escaleiras que daban
subida as torres, baixaban á a espaciosa crita que
O Niño de Pombas 7B
ocupaba casi o mesmo tarreo que o áuside prenci-

pal, a chirola e as tres cápelas ausidales. A bóveda
d'a crita estaba montada sobre as paredes e cinco
recios machóns redondos. Tiña tamén tres cápelas
ausidales, que debían corresponder á as d' arriba.
Luz non tifia máis que a que lie viña por unha es-
treita ventana aborta n-a cabeceira. Hoxe esta crita
está pebrada de nubes de morcegos. Son os habi-
tantes que n-este sigro d'as luces mellor lie aditan.
A escaleira d'a torre d'a fachada, daba tamén
n-unha estreita tribuna que viña á ser coma unha
ancha repisa d' a paréele.
Todo ao redor d' a eirexa, arrimado á as pare-
des, corría un banco de pedra, que servía de zocolo
e tiña matada a arista d' a beira c' un baquetón.
A eirexa estaba alumeada por nove grandes
rosas caladas, tres n-a fachada e as entras seis n-os
dous estremos do cruceiro, e máis por vinte e oito,
máis que ventaas, regandixas coma as que se esti-
laban n-aquel tempo.
Ademáis d'a prencipal, aborta por suposto
n-a fachada do Poniente, entrábase n-a eirexa por
entras tres portas laterales, abortas duas, unha
cuase frente á outra, n-os pirmeiros entrepanes de
paredes despois d' a fachada, e a terceira n-o estre-
mo Norte do cruceiro. Esta debía de ser a que co-
municaba direutamente c' o convento.
Todas estas portas, pol-a parte d' afora, tifian

as suas culunas e archivoltas e o seu tímpano ou
dintel semicircular ca-suas estatuas de santos. A
porta prencipal, por suposto, era a máis adornada.
Subíase á ela por cinco pasos de escaleira. De cada
lado tiña catro recantos e en cada recanto unha cu-
luna; e sobre os capiteles e impostas d' as oito cu-
lunas, pensaban catro archivoltas moy vistosas, eos
seus follaxes moy saintes e clobrados e retorcidos
con moita variedá e gracia. N-a terceira archivolta,
empezando por abaixo, estaban esculpidos os vinte
e catro Ancianos do Apocalipse. N-o tímpano víase
de alto relieve a imaxen de Noso Señor, sentado
no seu trono e en autitú de bendicir. Ao redor
víanse tamén as feguras d' os catro Avanxelistas.
Ainda había outras duas cousas, que por elas
mericía esta eirexa que todol-os gallegos a mira-
sen coma a miniña dos seus olios. Refírome n-esto
á as pinturas que cubrían as paredes d' a cápela
que servía de sancristía, pero que n-un prencipio
deben estar tamén adicada á algún Santo. A pir-
meira vez que estivón n-esta eirexa (e xa hay anos)
ainda tuven a fortuna de poder contemprar e ade-
mirar as ditas pinturas, que anque xa moy deslu-
cidas ou cuase borradas, premitían por eso for-
marse algunha ideya do asunto que alí estaba
representado. Volvín despois por alí segunda e
terceira vez, con algúns amigos, e as pinturas ¡val-

che boa! xa desaparecerán de todo. En vez de pin-
turas había musgo e edras, que tiñan casi tapizada
a parede. N-a pirmeira vez ñxen algúns lixeiros
apuntes, que non sey si será presunción, pero que
creo que merecen que os repita aquí. As pinturas
estaban direutamente sobre a pedra sin ningún es-
tuco nin outro preparativo ningún. A a direita, con-
forme se entraba, víase representada coma unha
eirexa, co seu techo cuberto de estrelas e o seu
suelo formado de cadrados encarnados e amarillos
fegurando coma un tableiro de axedréz. K-esta
sagrada morada aparicía un Obispo do altor d' un-
ha presona, co seu báculo, mítora, alba branca e
casula encarnada e borceguís t a m é n brancos e
punteaguados. O recinto n-a parte alta estaba ta-
mén adornado de unhos á maneira de pabellóns
colorados. As coores que máis dominaban eran a
amarilla e a encarnada; maormente ésta que per-
sentaba varios tonos e matices.
As pinturas p a r i c í a n de prencipios do si-
gro X I I I , e de pouco despois de estar acabada a
eirexa; e o Obispo alí representado poida que fose
o Papa San Sisto, de quen foy diácono San Lou-
renzo, o patrón d' a eirexa. As pinturas d' os outros
lados xa marcharan.
Antes de pasar á a outra cousa que facía sin-
gularisma esta eirexa, conven fixar o tempo da sua

costrución. Esto énos fácil, porque n-unha d' as
paredes do corpo d' a eirexa líase craramente esta
iscrición:
E: I : CC : Vllll : í\ : ILS : HOC : ÍEMPLVI : R
ou sea: «N-o ano 1171 fundón este tempro o Aba-

de Fernando ca sua caterva de monxes.» Agora o
Abade Fernando ñnouse n-o ano 1192, como reza-
ba a sua iscrición sepulcral aborta n-unha gran
lousa que decía así en versos leoninos: «En este
túmulo yaz o venerabre Abad Fernando. Beato e
de moy boas costumbres o afirman e pubrican os
Eeises, os Manates, os Proceres e máis os Podero-
sos do reino. Foy moy ilustre, espréndido e sempre
moy amigo d' a xente de ben. Goce d' a paz Fer-
nando n-a mansión cío Ceo. Ano 1192»
(1) A os lados d' a lousa sepulcral do Abade F e r n a n -

do, que está pretiño d' a cápela naaor, había outras duas.
tTnha era d' un cabaleiro, a memoria do cual non debe-
mos deixar esquecida. Dicía así, desfeitas as aberviaturas:
E R A : M : C C C L X X V I • E T Q V O T V M : T E R T I O : K L S :—
DECENBRIS : HIC :IACET : F E R N - D V S — R O D E R I C I :
D E : — I N S O L A : M I L E S . Ou sea: A 29 de Novembre
de 1338. Aquí iaz F e r n á n Rodríguez de Insoa cabaleiro.
A pedra do outro lado dicía: P E D R O D E C A S T R O 1607.
Ao lado esquerdo do cruceiro, n-o muro d' o vendaval,
Temos logo que a eirexa deben de adiñcarse

entre os anos 1171 e 1192, e toda d' un tirón,
pois así o dicen a uniformidá e armonía que reinan
entre todol-os seus membros. Mais esto d' a uni-
formidá e armonía debe entenderse d' a parte de
ornamentación, non percisamente d' a estrutura.
E esto era xustamente o que facía singular esta
eirexa. N-ela podíamos ao xeito estudiar os pasos
que foy dando o estilo románico hastra convirtirse
en oxival
Hastra a altura d' os capiteles o estilo que do-
mina alí é o románico enxebre. Despois o arqui-
teuto, que debía ser home cómprete n-a sua arte,
botou as suas contas, e ora por aforrar os gastos
d'os acimbres, que n-unha bóveda sempre teñen
que ser moy costosos, ora por dar mostra d' a sua
baixo d' un arco oxival do sigro X I V ou X V había o sepul-

cro d' un Abade ca sua estatua yacente.
A pirmeira noticia que tiven de estas ruinas, recibina
do meu bon amigo Licenciado D. Francisco Antonio T a -
llón, que morreu de Párroco non fay moitos anos en San
X u a n de Toiríz, partido xudicial de Lalín. Dios teña a sua
alma n-o Santo Paraíso.
(1) Esto p o d é m o l - o máis fácilmente facer, gracias á as
escalentes fotografías que non bay moito sacóu o meu caro
amigo o presbítero D. José Límia Rodríguez. Esto máis He
t e ñ e n que gradecer a Patria e mail-o Arte.
78 Biblioteca de «El Correo de Galicia>
habilidá, decideu cubril-as naves pequeñas e mail-o

deambulatorio con bóvedas oxivales. E aquí é ben
saber en qué se diferenciaban as bóvedas románi-
cas d' as oxivales. As pirmeiras estaban feitas so-
bre recios acimbres, á chapacuña e tan atesadas,
que formaban unha sola peza. Esta maneira de
custruir viña xa d' os Romanos, e é o que chaman
sistema de concreción. Como as paredes d' os lados
estean firmes, non hay medo que nin por pesos,
nin por golpes, as bóvedas veñan abaixo
Mais as bóvedas oxivales, a lo menos desque
o estilo chegou ao sen cómprete desarrollo, son co-
ma os teitos de madeira: as nervaduras son os
puntóns, e os entrepaños que quedan antre as ner-
vaduras son as táboas. Do modo que se pousan as
táboas sobre os puntóns, do mesmo se pousan as
lousas, que canto máis delgadotas sean, mellor, so-
bre as nervaduras. Soilo que n-os teitos de madei-
(1) As bóvedas propiamente bizantinas diferenciában-

se d' estas románicas, en que, como estaban formadas pol-o
regular de ladrillos, cando non infundían n-o medio d' a
masa olas cu á modo de alcatraces focos de barro, para afo-
rrar os acimbres, poñían as biladas d' os ladrillos paralelas
á os arcos que amparaban á as bóvedas. N-o sistema romá-
nico, non: os materiales d' as bóvedas en vez de ir paralelos
á os arcos, van paralelos á as paredes, ou en sentido per-
pendicular respeuto d' os arcos.
ra, as táboas poden coller tres, catro ou máis pun-

tóns, e n-as bóvedas ou cubricións oxivales, cada
lousa non pode coller máis que duas nervaduras;
ou máis ben, cada tres nervaduras sosteñen duas
lousas. Pero esto enténdese n-o arranque d' as bó-
vedas. As bóvedas románicas cargan por igual n-as
paredes, mais as oxivales cargan n-os puntos onde
arrancan as nervaduras; e por eso cómprelles toda
aquela maquinaria de estribos, arbotantes, etc.,
que, digan o que digan, quitar quítalles á os adifi-
cios moito do aspeuto monumental.
Mais volvendo ao arquiteuto, o malo era aditar
as nervaduras á os pilares, que como xa clixemos
eran do estilo románico. Estes, como socedía n-o
último período do estilo románico, eran cadrados
con unha culuna embutida en cada lado. D' os pi-
lares saían os arcos dobres que rodeyaban os ou-
tros arcos que pensaban sobre as culunas, N-o es-
tilo oxival, en vez de arcos dobres hay nervaduras,
e éstas acaen mal sobre as aristas d' os pilares;
pol-o que o arquiteuto matou e arredondeen as
aristas desde os capiteles pra arriba, pra que me-
llor poidesen recebir as nervaduras. En algúns si-
tios en que as nervaduras arrancaban de antre dous
arcos, enchufounas antre eles como mellor pudo,
en vez de pousalas sobre repisas máis arriba ou
máis abaixo d' os capiteles, como fixeron despois.
A casa conventual, anque grande, sacando al-

gunhas iscriciós, unha d' elas por certo moy nota-
ble que estaba en versos latinos, non ofrecía alí
gran intrés. O que máis chamaba a atención cando
eu a vin a pirmeira vez, era a chaminea, que ver-
dadeiramente era un monumento de arquiteutura
civil. Xa hay tempo que debeu caer esmendrellada.
E agora perdónenme os leitores este pequeño
homenaxe que me arrancón a ademiración de tan
notabre monumento, que poida que fose o prenci-
pal causante d' esta miña arrousada.
IX
J^PLOY cav^osa sayeu Mariña de Carboeiro, e

non acababa de creer que tanta felicidá fose
pra ela. O que lie dixera o moordomo fora que o
moy valentismo cabaleiro D. Xuan Fernández de
Lima (e non o Emperador como pensaban n-a cu-
ciña) fora o que derrotara ao Rey de Purtugal, e
sobre deixalo coxo e eibado, como xa dixemos,
prendéralle moitos d' os seus prencipales cabalei-
ros. Dixéralle máis o moordomo, que estaba acor-
dado o canxeo d' os purtuxeses presos pol-os gale-
gos que eles tiñan n-a sua térra, e pol-o tanto que
quedarían soltos o señor Sancho e mail-o señor
Ramil.
N-outra acasión, con esta nova Mariña había
de dar por ben empregadas as bágoas que botara;
pero a carta de Ramil, de tal modo a impresionou,
que lie fixo esquecer todo canto lie dixera o moor-
domo; e soilo despois que foy á Carboeiro e des-
Biblioteca de «El Correo de Galicia»
pois que oyeu ao Padre Abade, xuntou na sua ma-

xinación unha cousa c' a outra, e decatouse d' a
próusima libertá de Sancho e Ramil, pol-a que
tanto sospirara.
Mais esto mesmo lie aguzóu o deseo de saber
á qué aterse respeuto de Ramil; así que degaxaba
pra que chegase o día pra o cual a citara o Padre
Froilán. E n' afeuto, ao carto día que lie dixera o
Padre Abade (e non se atreven antes porque o Pa-
dre Froilán non pensase que era unha agonías) en-
camiñouse á Carboeiro. N-o camiño apertábaselle
o corazón coma un novelo. De un lado tiráballe o
medo d' o que lie diría o Padre Abade; de outro
atafegábao a mesma esperanza de conseguir o que
tanto deseyaba.
Ao chegar entrou n-a eirexa pra pidirlle á
Noso Señor luz e axuda pra desenredar aquela
maraña, d' a que ela non vía modo de encontrarlle
cabo, N-esto o Padre Abade soubo que ela estaba
alí, e sayeu á espérala á a porta do mosteiro. Re-
cibeuna ainda máis agarimosamente d' o que tiña
de adoito, e despois d' os saúclos e parabéns de re-
gra, apártense con ela n-un cuarto de hospedería.
Entrando logo en materia, porque ben persumía
que esto era o que deseyaba Mariña, comezón de
falarlle así:
—Fará cousa de yinte' e tantos anos, hachándo-
me n-a eirexa á a caída d' a tarde, e era unha tar-

de de Mayo, acercouse á mín unha garrida moza
en traxe de pelegrina, e dixo mal como pudo na
sua lingua, pois era estranxeira, si me pracería ter
a caridá de oirlle unha palabríña. A mín, si ey de
dicir a verdá, comoveume o ver a compunción e
humildá con que falaba aquela moza que paricía
tan disposta e arrogante. Viña vistida coma unha
probé, pero na-suas maneiras e además ben amos-
traba ser de moy nobre e ilustre familia. Por al-
gunhas palabras e máis pol-o acento, conocín que
debía de ser italiana, que eu tamén na miña moce-
dá como estivón en Italia, alá n-o tempo en que o
Arcibispo que hay hoxe fora nomeado Acleminis-
trador d' a diócesis de Santiago, sabía algo d' aquel
linguaxe. Así, c' a lástema que me don, responclin-
lle que sería pra mín unha gran satisfaución o po-
der compracela e conténtala en algo.
Animouse ela co meu acollemento, e pergun-
toume moy baixiño si oirá algo de unha criaturiña
que faría sete ou oito días deixaran n-o adro d' a
eirexa de San Miguel de Lámela, encolgada n-un-
ha uliveira. Contesteille eu que oirá, e máis que
ben conocía á quen-a recollera. N-esto ela dou un
gran sospiro, coma si lie quitaran de encima un
peso que a afundise, e logo perguntoume si pode-
ría dicirlle cómo iba vestido o miniño e si levaba
algún señal ou cousa así. Díxenlle eu que o vesti-

do non-o vira, que o que vira fora á modo d' unha
caixiña de ouro con reliquias de San Honorato de
Vercellis. Levanten estonces ela os olios ao Ceo ao
mesmo tempo que lie corrían pol-as meixelas duas
bágoas gordas coma esas cousas de ese voso collar.
—E Padre —sigueu logo— será imprudencia o
perguntarvos si esa criatura estará ben coidada e
asistida?
—-Por ese lado —contesteille eu— podedes es-
tar ben tranquila. E xa que ese miniño tanto vos
intresa, direivos que o recolleu unha d' as señoras
máis prencipales de esta térra. E o qué son as
cousas! Por fortuna ou máis ben porque Dios todo
o dispon fórtiter et suaviter, esa señora degaxaba
por ter un filio. Levaba xa oito anos de casada sin
conseguir que o gran tesouro de cariño e de ten-
rura que rebosaba n-o sen peito hachase en quen-o
emprease e derramase. Por eso ela tíñase por unha
d'as mulleres máis disgraciadas do mundo. Non
digo nada cando vía unha labradora co seu filio
n-os brazos; cravaba os olios n-ela con tal afinca-
mento, que paricía dicirllei-^-Déixame ese miniño, e
Vay tí pra o meu pazo.—Acontecen que lie deu ela
licencia á un paxe á quen estimaba moito (e toda
esta relación trágovola aquí pra que vexades en
qué mans cayeu esa criatura) pra que fose á ver
ao pa3r que está moy enfermo n-unlia parroquia

non moy lonxe d' aquí.
Era a noite xa ben pechada, cando o paxe sa-
yeu d' a casa de seus pais; e como pra vir ao pazo
de seus donos tina que pasar por xunto d' a eirexa
da Lámela, ao ir mismo acarón do adro, sinteu un
laido, dempois outro, e outro. Apeouse d' a besta,
e foyse chegando ao xeitiniño ao sitio onde lie pa-
ricía que viñan os layos. Foy á dar á uliveira e
dando voltas ao redor del-a, apelumbrou coma un
bulto encolgado n-unha ponía. Mal como poido
aganchou pol-a uliveira arriba, e foy á dar á a pon-
la onde estaba o bulto. Desde alí foyno descolgando
á modiño hastra que chegou ao chao. Estonces bai-
xou, colleu o bulto onde seguían os layos, e veu
que era un miniño metido n-un burullo rocleyado
de vergas coma n-unha cesta. O paxe, que era ben
avispado, logo cayeu n-a conta de cánto lie agra-
daría á sua señora aquel minino, que lie viña sin
saber cómo. Montou con él á cabalo; pero como
d' alí á a casa ainda había un boo pedazo de cami-
ño, cando chegou xa cuase era hora de cantar os
capóns. Entrón e foyse dreito á a cámara onde a
señora Adosinda estaba soila c'unha aya vella,
pois o marido ausentárase por causa d' as revoltu-
ras que hubo n-o reino, e moormente aquí n-a Ga-
licia logo que morreu o Rey que ganou á Toledo.
Os demáis xa cuasi todos estaban durmindo. O en-

trar n-a cámara o paxe e poñerlle diante o nenof
todo foy un. A señora Adosinda, ao pirmeiro, que-
dou coma unha pápara sin saber o que lie pasaba.
Despois que o paxe a enterou de todo, puxo as
mans direitas, e escramou:
—Este é un regalo que o Ceo me manda ¡e
qué regalo! Logo colleu o miniño, que ser era coma
unha estrela, e enchendo de bicos arrimouno á o
seu peito, coma si o quixera meter dentro. Desde
aquel punto fórmense ela a ilusión de que aquel
neno era seu; e non había cousa que máis a sañase
que lie sacaran conversación por donde ela crese
ou pensase que lie iban contra aquel flato que se
lie meterá n-a cabeza, nin que máis contento lie
dése, que que todos pensaban d' a misma maneira
que ela.
—Antonte, n-a cápela do seu pazo, bauticei eu
pol-a miña man ao neno, sub conditione, por su-
posto, e púxenlle por nome Ramiro.—E fixéstedes
ben, saltou á pelegrina;—pero non houbo festa, nin
convidados, nin ruido ningún, porque así o quixo
espresamente ela. Uns días antes estivera ela sem-
pre encerrada n-a sua cámara, sóilo c' as doncelas
de quen máis ela fiaba. E ahí tendes —dixen eu
acabando a miña estoria— o que é d' ese miniño
por quen me perguntábades con tanto intrés.
—Ay, Padre! —contestoume ela arrincando un

sospiro que lie saía do fondo da alma— Dios vos
premie n-o Ceo o ben que me fixéstedes. Mais xa
que é tanta a bosa bondá, e xa que falo con un tan
boo menistro de Dios, inda vos quería pedir outro
favor. —Di, filia, contestei eu.
—Eu chámeme Ermemberga, e son d' unha
d' as prencipales familias d' a Lombardía. Pol-a fal-
ta que tiven ofrecín vir en penitencia todol-os anos
á visitar o Apóstelo Santiago, ou en presona, ou
mandar presona suficiente pra elo. Oyeume o San-
to Apóstelo —e ao dicir esto tiña os olios cravados
n-a térra coma pra pedirlle que a escondese do
mundo— e quixo que esto me socedese lonxe d' a
miña patria, onde naide dos meus parentes e coñe-
eidos poidese husmar o que me pasara, e quedase
sen desdoro a honra da miña familia. E ainda quixo
máis o Santo Apóstelo, que esto fose preto d' aquí
pra que eu poidese máis fácelmente atopar con
este relixioso varón. Confeso ¡pecadora de mín!
que eu puden obrar de outro modo do que obrei
con esa probé criatura; pero o afán de non ser des-
cuberta e o medo de quedar desuerada e perdida,
fíxome siguir o consello d' un criado vello que me
acompañaba, que me dicía que mal sería que ao
outro día cando viñesen á dicil-a Misa non" topasen
o nene e non-o recollesen.
Agora o favor que vos quero pidir, Reverendo

Padre, xa que é tanta a vosa bondá, tanta como
son grandes os meus pecados, é que cando eu pase
por aquí, que ey de vir sempre por este camiño,
porque pol-o outro de Portomarín sempre hay máis
recovaxe de xente, ou a presona que eu mandare,
que non vos seya molesto o dicirme cómo sigue o
miniño e si o tratan e coidan ben. É un pedazo do
meu corazón que me queda aquí tan lonxe e en
térra estraña, e quixera alómenos participar con él
os seus sofrementos ou as suas alegrías —acabou
ela enxugándose ao mesmo tempo os olios.—Tor
ese lado non teñas dúbeda —díxenlle eu.— Ese
pedazo do voso corazón recolleuno outro, n-o cual
quedou tan ben soldado, que mellor non estaría
n-o voso.
N-esto ela despideuse, non cansándose de dar-
me as gráceas; e como a noite estaba encima, con-
videina á pásala n-a hospedería; pero ela díxome
que a quiría pasar c' os que a acompañaban, que
estaban fora esperándoa, n-o espital de Chapa.
Despois d' esto; que xa dixen pasou fará vint' e
tantos anos, non veu ano que, cando non ela, al-
gunha presona por seu mandado non pasase por
aquí pra perguntar pol-o miniño d' a uliveira. Eu
sempre lie mandei, cando ela non viña, un billete
da miña letra, pra que quedase máis satisfeita.
O Niño de Pombas
Esta é a estoria do nacemento de Ramil. A tí

poida que che coste traballo créela.
—¡Ay, Padre Abade! ¿e non ten feita mellor
ideya de mín?
—Non é que eu vos teña por nifrosa; pero
acontece á veces que o mesmo deseo con que agoi-
ramos por unha cousa, fainos desconfiados e receo-
sos. Hoxe non que xa é tarde, pero mañán iremos
á falar c' o mesmo paxe que recolleu á Ramil, e
que agora está de frade n-o mosteiro de Ansemil.
Pensó de mín, que á a sazón soilo él e eu sabemos
o caso; e pol-o d' agora á ninguén o dixemos. Men-
tras viven a señora Adosinda pol-o consiguente; e
despois que ela morreu, porque non sabíamos si lie
gustaría ao señor Ramil que se soupese, e logo
porque non había motivo pra non deixar correr
á cousa. Mais agora varearon as circustancias, e
paréceme que seguir calando sería un pecado.
Con esto despidíronse e quedaron en que ha-
bían de ir ao outro día pol-a tarde á ver o frade
de Ansemil.
X
M i f ASTAS veces acontece na nosa Galicia, e o

1 mesmo n'outros países, que indo un viaxan-
do, ao pe d' un monte, ou no eruto d' unha monta-
ña, ou n-a revolta d'un camiño, ou n-o recanto
d' unha baganta, ou á a veira d' un río entalado
entre penedos ou ascendido n-unha touza, tópase
un con un pequeño adificio c' as paredes pardas e
roñosas, c' os remates fañados e cubertos de mus-
go, tellado con tollas ben gordas e esfanicadas, ou
senon con paredes solas que están perpindiculares
pra caeré, como leín eu n-unha decraración antiga
d' un maestro de obras, ou cando non, c' un montón
de ruinas en que soilo se ven croyos mesturados
con anacos de tella, por antr' os que van puxando
as silvas, os toxos, as carrouchas e entras prantas
pol-o estilo, e asoman a cabeza as cobras e lagar-
tos. ¡Qué manta de olvido e de silencio foy botan-
do o tempo, axuclado d' os homes, sobre aqueles

sitios n-os que antes buligaba a animación e a vida!
Así é a labilidá (e perdóneseme a palabra, que
non sei outra mellor) d' as cousas humanas! O an-
tigo mosteiro de San Pedro de Ansemil, arredado
coma unha légoa de Carboeiro, ainda non chegou
á ese estado, pero paréz qu' está en camiño. Non-o
deixemos, pois, esquecido no noso contó pol-o que
poida soceder. Leváronme á él, non fay moito tem-
po, uns moy boos amigos que tamén padecen sui-
dacles dos tempes e cousas pasadas; é xúntol-o
visitamos; e xuntos fumos recorrendo cousa por
cousa, adevirtíndonos mútuamente o que era digno
de remembranzas e de atención, e comunicándonos
os nosos respeutivos xuicios e apreciaciós.
A eirexa de San Pedro de Ansemil foy mosteiro
moy antigüísimo, que databa cando menos do si-
gro I X ou X. Foy d' aqueles mosteiros que se cha-
maban duplices, porque tiñan duas cumunidacles,
unha de frades e outra de frairas. N-o sigro X I I
desaparecen, a o que parece, a cumuniclá d' as frai-
ras; pero desde o sigro X I I I ou XIV volveu e que-
den soila, hastra que á comenzos do sigro X V I se
unen o mosteiro ao de San Payo de Santiago. En
fin, cousa de todo organismo en que entra o fer-
mento humano: ora medran, ora menguan, ora se
peñen d' un xeito, ora d' entro.
Pero vamos á a eirexa de Ansemil. Está cerca

da Bandeira á un lado do famoso Campo Marcio,
ou Campo de Marte, onde pol-o visto houbo un
campamento romano. A sua trasparencia non é
d' esas que rechaman; é, pouco máis ou menos, co-
ma a de calquer eirexa d' aldea. Medida por dentro,
ten de longo vinte metros escasos, quince o corpo,
e catro, ochenta centímetros o presbiterio. De an-
cho ten pouco máis de oito metros: tres, satenta e
cinco centímetros, a nave do medio, e catro, ochen-
ta e catro, as d' os lados; pero describámola pirmei-
ro por fora e despois por dentro. E por non anexar
ao sufrido leitor, soilo nos pararemos n-as cousas
máis graúdas. A portada prencipal, que parece do
sigro X I I , ten catro culunas, duas de cada lado,
metidas n-os dous recantos d' os pes direitos. Os
capiteles d' as que están máis botadas á fora, son
moy somellantes; teñen follas de palma reviritadas
n-a punta formando voluta. N-o capitel d' unha
d' as entras, vense dous cadrúpedos mirando un
pra o outro; e n-o capitel d' a outra, antre duas fe-
guras desnudas, aparece un heme sin cabeza vesti-
do de túnica, calzado de borceguís e sostendo un
libro diante do peito. As impostas d' os capiteles
están tamén moy adornadas: unhas ele billetes,
e outras de froles de catro pétalos metidas en
círculos.
N-os recantos d' os plintos hay unhas bolas, e

n-as d' as bases unhas molduras á modo de cordóns.
As archivoltas son sinxelas; non teñen máis
que dous toros separados por unha media caña.
O tornachuvias é de billetes. N-os canzorros ou
canecillos do tellado hay moito vario; e todos eles
son moy airosos e moy ben traballados.
O tímpano ou dintel d' a porta é liso e parece
posto moito despois n-o sitio do que antes había.
O mai*co d' a porta é ochavado, e n-as ochavas ten
froles e bolas; e antre as ochavas de alto a abaixo,
corre unha estría. Esta particularidá do marco d' a
porta, adornado con molduras, vese en outras eire-
xas de por alí, como a de San Tirso de Mánduas.
A porta travesa do lado do Norte, debaixo de
un arco de cinco lóbulos, ten un tímpano, n-o cual
está esculpida unha cruz griega c' os brazos en-
sanchados á maneira de cuña cara ao remate.
As paredes laterás do corpo d' a eirexa están
sin contrafortes, pol-o que debe persumirse que a
eirexa foy feita pra estar cuberta a tellabán e sin
arcos torales. As ventanas, por suposto, son coma
estreitas saeteiras.
Vayamos agora adentro. A eirexa, como xa di-
xemos, está dividida en tres naves separadas por
catro pilastras cadradas, duas de cada lado. As na-
ves comunican entre sí por medio de seis arcos
pousados n-as catro pilastras e máis n-a parede

dianteira e derradeira.
A as naves corresponden outras tantas áusides,
todas de pranta cadrada e cubertas con bóveda de
cañón. O arco que dá entrada aa áuside do medio,
tira algo á os que chaman de ferfadura, como ta-
mén se ve en Mánduas, en San Miguel de Castro,
en Bermés e en outras eirexas vellas de aquela co-
marca. Esto d' as pilastras e máis ainda as tres
áusides, parezme que é o que queda d' a eirexa ve-
Ua, é dicir, d' a anterior ao sigro X I I . Tamén á a
mesma época debe perteecer un capitel cadrado
que estaba sirvindo de pía de auga bendita. N-os
catro lados tiña esculpidos varios animales, aves,
cadrúpedos, etc , en f i n , paricía unha estoria
natural.
N-o ramo arqueolóxico, así que chamase a aten-
ción, non vimos máis ouxetos que un Crucifixo c' os
brazos d' a cruz rematados en muleta e adornados
de óvalos, un San Luis Obispo do sigro XIV ou XV
e máis unha Santa Ana do sigro X V I .
O víspera de estar en Ansemil, faláramos os
meus amigos e eu do sitio onde estaría o enterra-
mento d' os Dezas, que eran os señores máis nom-
brados d' aquela térra. Pois estando n-a eirexa de
Ansemil, por un arco aborto n-o muro do vendaval,
pasamos á unha capilliña que está alí de lado. N-o
muro de enfrente, n-im arco punteagudo, vimos

unha arca de pedra cubería c' unha lousa aas duas
augas. Pois ben; n-unha d' as duas caras de esta
tampa, encontrámonos c' o sígnente letreiro:
Era I, C C C L X X nove. Hic jacet Diego Gómez
de Deza.
(Ano 1341. Aquí jaz Diego Gómez de Deza)

Tanto n-a tampa coma n-a caixa do sepulcro, esta-
ba esculpido un escudo de armas consistente n-un
castelo coreado de tres torreóns. Eran as armas
d' os Dezas. N-as lousas que había por alí ao re-
dor, estaban tamén esculpidas as mesmas armas.
Non había dúbeda, pois, que alí estaban os enterra-
mentos de tan sonados eabaleiros, á lo menos des-
de o sigro XIV.
A cápela, que non cabe dúbeda deben fundar
o Diego Gómez de Deza, é un dixe, unha monada.
Non ten máis que seis metros e medio de longo, e
pouco máis de catro de ancho; pero alí non falta
nada. Ten a sua nave,, o sen presbiterio, a sua ven-
tana oxival de dous vanos, o sen rosetón calado, a
sua porta independiente. O arco trunfal pousa so-
(1) Este Diego Gómez de Deza era hirmán de aquel

Alonso Suárez de Deza, que mataron n-a Rocha de Santia-
go en tempo do Arcibispo D. Biringuel.
bre duas pilastras; as nervaduras ou enxarxamen-

tos, como dicían os nosos maestros de obras de
outros tempes, arrancan de sobre catro culunas, os
capiteles d'as cuaes son bastante raros. Compó-
ñense de duas partes: a d' arriba, cúbica, e a
d'abaixo, cilindrica. En todos eles vense esculpidos
moitos adornos como follas de col, froles, estrelas,
feguras de mostros, aves, etc
O dintel d' a porta de entrada ten labrado de
baixo relieve o simbólico cordeiro armado d'unha
cruz florenciada antre as imaxes do sol e máis d' a
lúa. Sobre este dintel e pensada sobre unha repisa
en forma d' un florón de oito pétalos, aparece sen-
tada unha perciosa estatua de Nosa Señora co sen
Miniño Dios n-os brazos. A Virxe viste túneca,
manto e tonca que lie cingue n-a cabeza unha co-
rea flordelisada. A túneca do lado ezquerdo ten-a
aberta pra poder dar o peito ao seu Santísimo Fi-
lio. O dosel que cubre a imaxe, asoméllase á un
castelo co-seus torreós e troneiras e ventaas oxi-
vales trilobuladas. Está fundado este castelo sobre
un arco trilobulado.
Máis arriba hay un rosetón con calados que fe-
guran unha cruz e n-o medio un trifolio.
Como é censa que xa vay sendo rara na nosa
Galicia, falaremos d' as ferraxes d' a porta. As pál-
melas asoméllanse á unha palma c' as follas aber-
tas formando arco e os tallos rematando en cabeza

de serpe c' a boca entreaberta.
Remata o penal d' esta pequeña fachada un cor-
deiro, sobre do cual se erguía un crucifixo vestido
de tuñeca ou colobio. Por esta circustancia diría-
mos que era moy antigo, pero os brazos non están
horizontales senon caídos e formando ángulo algo
agudo c' a línia do corpo.
Confiando que os meus leutores me perdona-
rán que oubésemos pagado este trebuto á Ansemil,
sigamos co noso contó.
Por suposto, Mariña non se descoidou en ir o
outro día á Ansemil á falar con Fray Munio, que
así se chamaba o Frade. Non era porque ela
desconfiase do Padre Abade de Carboeiro; pero
hay cousas, que nos agrada que nol-as repitan pra
acabar de convencernos de que aquelo que desea-
mos non é invención nin fantesía. A pesar de
estar máis lonxe, ainda ela chegou á Ansemil an-
tes que o Padre Froilán, e tivo que asperar un
anaquiño.
O Padre Munio acolleunos n-a pequeña hospe-
dería do mosteiro con moito agasallo, pero non
deixou de extráñalo aquela visita. Ao fin o Padre
Abade díxolle sin moitas cirimonias á o qué viñan:
—Vimos á que nos digas, —espetoulle,— o que
sáibas do nacemento do señor Ramil Ares. Fray Mu-
nio quedou mirando pra él coma dubidando de que

estivese nos seus cinco cabales.
—Ben che sei o que digo —saltón de pronto o
Padre Froilán.— Hastra agora gardamos sagredo
por debidas considerados á presonas á quen con
razón respetábamos. Agora, este silencio que xa
naide nos impon, pode ser moy perxudicial e cau-
sar moy graves extorsiós á presonas que non teñen
motivos pra sufrilas.
Con este razoamento e c' o tono con que o dixo
o Padre Abade, quedou atranquilado Fray Munio.
Comezón logo á sua relación, que como en nada
esquipaba d'a do Padre Froilán, escusamos repi-
tila aquí. Cando acabou, saeu o Padre Abade di-
cíndolle:
—Supoñede vos agora, que o señor Ramil quei-
ra casarse, poño por caso, c'a señora Mariña: ¡e
estaría ben que porque á nós nos dése á peta de
estar calados, non callase á sua xuntanza de que
tanto ben podería vir pra eles e máis pra toda es-
ta térra!
—Dios nos libre de tal! —contestón Fray Mu-
nio. ¿Qué millor cousa podería en deseyar n-este
mundo pra o señor Ramil que o casamento c'a
señora Mariña?
Con esto acábense a entrevista; e cada un mar-
chen pra á sua casa. A Mariña quedoulle unha es-
piña, que lie contou ao Padre Froilán antes de se-

parárense. Díxolle que non sabía cómo entenderse
con Ramil cando viñese e se declarase.
—Xa Dios remediará—contestoulle o Padre
Abade sonrindo.
4-
XI
OY leda iba Marifia pol-o camiño. E moitos

motivos se lie viñan á maxinación pra estalo;
pero antre todos mandaba un, e era que ao fin ha-
chara o medio de que Ramil non lie poidera chamar
ingrata. Así é que nada sinteu o camiño; e logo ta-
mén iba á boo paso. Ao atravesar o portal do sen
pazo e mesmo ao apearse, sinteuse un troupeleo de
cabales que viñan d' a parte de Lalín. Alguns d' os
criados que se foran achegando pra ver qué era
aquelo, volveren axiña herrando:—O señor Sancho!
o señor Ramil!
A as voces sayeu Marifla correndo a o tempo
que eles xa saltaran d' os cabales e viñan c' os bra-
zos abertos cara á ela. Mariña abalanzouse á seu
hirmán Sancho, á quen tantas veces dirá por mor-
to, e abrazouse un n' outro e de tal maneira que,
quen os vira, diría que aquel non era abrazo señen
a soldadura de duas almas.
Entramentras Ramil estivo asperando que lie
102 Biblioteca de El Correo de Galicia »
chegase á sua vez. E chegoulle; mais, estando Ma-

riña abrazándoo con aquela tan gran dosis de cari-
ño que ela sabía encerrar n-o sen peito, sinteu de
pronto un estremecemento que a fixo rebotar pra
atrás. Ramil deixou caer os seus brazos; e como'
conocía á Marifia, coidou que á él non eran debidos
tantos cumprimentos. Ainda pensou si él faría al-
gunha descortesía. Pero logo como se non pasara
nada, encamiñáronse todos pra a casa, tan ledos e
falangueiros como n-o maor día de festa.
Era cuase a xunta d' a noite cando atravesaban
os umbrales d' a casa. Mariña vía n-ela á seu Mr-
mán e á seu primo (que xa non-o era), e non-o
criía. Non acougaba, e toda se desfacía en agasallos
e en ousequios con eles. ¡Qué máis quixera ela que
ver contentas e satisfeitas as caras d'aqueles que vi-
ñan de pasar tantas faticas, traballos e amarguras!
Véndoa Ramil tan ufana, perguntoulle si recibirá
un billete seu e máis unhas pombas.
—Ay, víndeas|iá ver qué bonitas están —con-
testón ela encamiñándose ao mesmo tempo á unha
solaina d' a casa que miraba ao Sudoeste. Fixéra-
Ues ela alí un xaulón, e ela era a que se encargaba
de poñerlles de comer e de beber. Como xa a co-
nocían n-a voz, así que a sintiron, botaron a cabeza
por antre os paus e comezaron de facerlle mona^
das e garatuzas.
—E a carta tamén-a recibidle? —volveu á per-

guntar Ramil.
—E ainda no-me contástedes á dereita —res-
pondeu ela— cómo vos puxeron en libertá.
—Eu tiña e teño, como tamén Sancho, bastantes
amigos entre os purtuxeses, e por conduto d' eles
supen que él estaba preso n-un castelo preto de
Braga. Mal como puden mandeille un aviso pra po-
nernos en cumunicación. Despois, cando souben a
escamocha que fixera D, Xuan Fernández de Lima
n-os purtuxeses, como eu estaba cerca d' a fron-
teira tiven modo de mandarlle aviso pra que pidise
o meu canxeo e máis o de Sancho. Así se fixo; e
c' o salvo conduto que nos deron os purtuxeses
entramos en Galicia, fumos á felicitar e darlle as
gracias á D. Xuan Fernández de Lima e estivemos
algúns días en Ourense. Pasar, pasámolas gordas;
pero agora, gracias á Dios, xa estamos sanos e sal-
vos n-a casa. ¿E do billete, qué me dis?
—E onde encontrache o mozo que o trouxo? Coi-
dado que non vin rapáz máis cómprete. Por máis
que fixen ¿pedería eu meterlle n-a man un triste
soldó? Como cando chegou xa a noite estaba cerca,
non fixo máis que cear, dormir, e ao outro día des-
aparececer coma un lóstrego.
Vendo Ramil como Marifia escapaba de res-
ponderlle ao caso n-o contó do billete, non quixo
volver pol-a resposta; pero ao mesmo tempo non

pudo disimular a pena que esto lie causaba e que-
dou triste e caviloso, como aquel que no seu in-
trior está loitando pra conformarse c' a desgracia
que se lie ven encima.
Mariña, que ben vía esto, estaba degaxando por
descubrirlle o seu peito, pero baráballe a lingua,
pirmeiro o non saber cómo Ramil tomaría a esto- r
ria do seu nacemento, e logo o mesmo rubor e ver-
gonza que lie daba o ter que declararse. É certo
que ela percuraba amostrarse tan rideira e tan
pracenteira coma sempre, particularmente con él,
pois con él, desde nenos, de cote se levara mellor
ainda que c' os hirmans. Mais Ramil buscaba outra
cousa, e ainda lie paricía que aqueles dooces xestos
e maneiras non lie saían á Marifia tan de dentro
como de donantes.
^ ^ ± ^ ^ 1 ®A.o'?Jug) $^±1*.®) Q^zxJi) ®^t.±}J$
XII
ANDO por toda aquela redonda corren á voz

de que chegaran libres e salvos á Donseón os
señores Sancho e Ramil, levantouse tal rebnrabio,
mormente entre os caseiros do pazo, e tal cobiza
de velos, qne parecía nnha romaría a xente que iba
á todas horas á darlles o parabén. E ningún quería
ir c' as mans baldeiras; quen levaba un pucheiro de
mel; quen unha cachucha ou peteiro de porco; quen
un par de polos ou unha galiña; quen duas dúcias
d' ovos; quen unha cunea de butiro; quen un saco
de fabas; quen un gancho de troitas ou anguías, e
así pol-o estilo. A Mariña doíalle a alma o ter que
coller e gardar aquelas cousas; pero máis lie doía
o despachar á aquela probé xente de modo que fo-
sen c' a mágoa de que o que trouxeran non tiña
dadoiro. Ben conocía o corazón con que o facían,
que moitos eran capaces de sácalo d' a boca pra
contentar á os seus donos, e máis que ela ben sabía
volverllo dobrado.
Viñeran tamén á cumprimentar á os recen che-

gados os cabaleiros e escudeiros d' a térra; de mo-
do que o pazo de Donseón paricía un xibaleu. E
xibaleu podía chamarse, porque a viuda d' aqueles
señores puxo legres e contentos á todol-os d'aquela
térra.
Por eso o que colmou a satisfaución d' os mo-
radores do pazo, foy a viuda de Al vira n-a tarde
do segundo día despois d' a chegada de Sancho e
de Ramil. Os que a tiñan presa en Gondufe (pois
non salira certo que a sacasen d' alí) vendo que de
Gondesindo non había razón nin mandado, e sint'
eso que tod' os d' a térra empezaran á torcer o bico,
á míralos de malos olios e á dar mostras de que-
rer cañales. A cousa xa viña algo d'atrás; pol-o
cual eles botaron as suas contas, e todos de común
acordó resolveren pedirlle perdón de rodillas á a
señora Alvira e deixala sair do castelo. Fórona
acompañando un boo anaco; pero por eso non se
astreveron á persentarse en Donseón.
O vozarío que n-aquela casa s' armou cando
virón entrar pol-as portas á a señora Alvira, non
é pra dito. Algúns mismo choraban c' alegría; pra
canto mais que ela chegou, coma quen dice, de so-
cato sin que naide a asperase. A as voces acudiron
os hirmáns que acababan de estar falando d' ela e
do que farían pra sácala de Gondufe. Tamén acu-
deu Ramil, que inda estaba alí porque a sua casa

estaba queímada e porque non había pernas que o
sacasen de Donseón. Inda que as houbera, os seus
antigos parentes nin por canto consentirían que se
separase d' eles en aquela acasión, mormentes Ma-
rina, que conforme iban pasando as horas, máis
ela se consumía por non saber cómo facer pra non
ter máis tempo en suspenso ao seu antigo primo,
Ao outro día pol-a mañán cedo, ven á velos
o Padro Abade de Carboeiro. Recibírono como é
de supoñer co afeuto e respeto qu' él miricía. Ma-
riña, coma os demáis, bicoull' a man e apertoulla
ben aportada coma dándolle á entender que lie
quería chamar a atención sobre unha cousa que á
ela lie intresaba. Sentáronse todos ao redor d' él
coma pra hónralo máis co-seus ousequios e re-
verencias. A voltas de entras cousas, os traballos
que pasaran en Purtugal Sancho e Ramil e Al vira
en Gondufe, e logo a sua libertá, foy, por suposto,
a prencipal materia d' a conversación.
Mariña non sacaba os olios do Padre Froilán, e
de vez en cando, despois de cenar con moito de-
semulo pra Ramil, volvía á míralo c' a mesma es-
presión con que cravaría a vista n-o que pedería
sálvalo o que estivese á punto de morrer afogado.
O Padre Abade ben-a entendeu; e despois que es-
tiveron falando outro pouco d' o de donantes, saeu
108 Biblioteca de «El Correo de Galicia
él de pronto e baixando a voz dixo:—E xa que

aquí es tara os como en familia, f alemos d' outra
cousa. Vin á carta, —siguen dirixíndose á Ramil—
que lie escribístedes á Mariña, porque ela como é
tan boa (e non é porque estea diante), e como me
contempra coma un padre, amostrouma. Dicídeslle
n-ela que estades condenado á querela, sin nunca
máis poder amala. Non é así; vos fostes nado n-esta
térra; pero fostes concebido en térra estranxeira.
Vosa nai, que é unha gran señora de Lombardía, é
fácele que non tarde en pasar por aquí, ou outro
por ela, camiño de Santiago. Moitas eran as razóns
que a obrigaban á gardar sobre esto profundo sa-
creto, pero en pensó de rain que algunha d' elas
había de ser o non ter que arrincarvos do boo tron-
co en que estábades inxerido. Non vou á pararme
agora en referir os proraenores de cómo esto pa-
sou ou non pasou. Pero o caso é que realmente
vos n-esta casa sodes un estraño; por máis que os
moradores d' ela nunca xamáis vos desen o meor
resquicio pra que d' elo pudésedes procatarvo s.
N-esto ergueuse con ímpitu Ramil, e a voz
alta escramou:—De modo que en nacín pra ser de
Mariña! Oh cán sábia é a Divina Providencia que sin
saber cómo e así a descazón rae botou n-esta casa!
—E Marina naceu pra ser vosa —contestón
con moita calma o Padre Froilán.
A todo esto Alvira e Sancho quedaron abraya-

dos: porque Mariña c-a reboclaina que houbera n-a
casa aqueles días, non tivera nin tempo, nin xeito
pra dicirlles nada; Ramil non sacaba os olios de
Mariña, e ésta; pálida com' a cera, tiña a vista cra-
vada no chan.
Pra sácalos do seu anotamento, o Padre Aba-
de siguen:
—Pois xa que nacéstedes o un pra o outro,
convén que non estean por moito tempo separados
os que Dios quixo xuntar. Pol-o tanto, conséllovos
que o que se pode facer hoxe, non-o gardedes pra
mañán; é dicir, que o fagades canto ruáis antes;
pois informes un d' outro ben-os escusades pidir.
Eu encárgome de todo o d' a eirexa; vosoutros pre-
parado e arreglado o d' a casa. Soilo pido unha
cousa: que ey de ser eu o que vos case, e creo que,
alómenos n-esta térra, non hay presona que teña
máis dereito que eu pra pidilo. Eu, pol-a miña
man bauticei á Ramil e enxendreino en noso Señor
Xesucristo; á Mariña, de pequeniña, cántas veces
a tiven sentada n-as miñas rodillas; e aquel afeuto
que eu vos tiña cando érades miniños, foy tamén
en mín medrando, de sorte que unha d' as grandes
satisfauciós da miña vida, sería cinguir con lazada
que non se soltara xamáis aquelas duas almas que
n-o corpo pederían medrar, pero que conservan o
mesmo candor, a mesma tenrura de cando eran pi-

cariños.
E agora —continúen o Padre Froilán erguén-
dose— déixovos á a paz de Dios, porque non sey si
alguén me estará asperando n-o mosteiro; pero
tende conta d' o que vos dixen.
XIII
soave e doce cheirume de que deixou tan re-

cendosa aquela casa a visita do Padre Abade
de Carboeiro, púxoa de maneira que paricía que
os moradores d' ela non rispiraban senon contento
e satisfaución. Marina contoulle á seus hirmáns á
estoria de Ramil estando él diante; e Alvira e San-
cho déronse por moy satisfeitos con que Ramil
deixara de ser primo pra poder abrázalo coma
hirmán.
Desde estonces xa non se pensou n-outra cen-
sa máis que en preparar todo pra o casamento.
Aquel mesmo día sayeu Ramil á recorrer os seus
estados e térras, digo, os que lie quedaran d' os
señores que o acloutaran, e avisar á os seus vasa-
llos e caseiros de que estaba pra celebrar o seu
casamento. O propio fixo Sancho n-os estados de
Donseón pra que todos estivesen sabidores do
próusimo casamento da sua hirmán.
N-a casa quedaron Mariña e Alvira c' os moor-
domos e c' os criados arregrando e dispoñendo to-

do pra a boda. Ao outro día empezaron xa á viir
cuchas, carneiros, porcos, galiñas, capóns, sanga-
nos, odres de viño, etc., coma si fose pra un mer-
cado. N-aquel tempo había cortos autos n-a vida,
coma os bautismos, os casamentes e as Misas no-
vas, que se consideraban de tanta trascendencia,
que traspasaban o círculo d' a familia e cundían
por toda a comarca á maneira de andacio; pois tal
era o aferboamento que se levantaba en todos de
contribuir pol-a sua parte á a maor grandiosidá
d' a festa. ¿Quén habería, por mingoado que fose,
que non se contase por moy favorecido en ouse-
quiar conforme poidese c' a sua dádiva á os afortu-
nados festeiros? Non ten, pois, nada de particular
que aqueles días, n-aquela casa noubease a xente
c' os regalos á entrar e salir coma as abollas n-un
cortizo. ¡Cánto se acordaba estonces Mariña d' o
que lie había dito o santo ermitaño de San Cosme,
o benaventurado Famiano!
A quen había que ver n-aquela acasión era ao
noso conocido vello, o cuciñeiro Troitosindo. Dreito
enriba do lar, ao lado do caldeiro, c' o espeto n-a
man e rodeyado de pinches e sirventes, paricía un
Rey no seu trono. Conforme iban chegando as
cousas, íbaas él repartindo: capóns pr' acó, carnei-
ros pr' aló, cabirtos pr' acolá, e así o domáis.
— Coidado, Troitosindo, non te cavoques!—di-

cíalle algún pra facer bulra d' él.
—Quén te verá d' esta amposta, larpeiro!
Pero él, coma si cantara un carro, seguía adian-
to co sen reparto, e dando ordes á. uns pra que fo-
sen ao monte por toxo, á outros pra que picasen
leña, e así. A as veces, canelo non-o entendían ben,
baixábase do lar feito un baselisco, e xostrada aquí,
trompazo alá, e labazada acola, á todol-os tina
arrollados e deprendidos; que con él n-estas aca-
siós naide s' adivertía.
—Qué arroallo leva —dicíanlle,— parece que
leva toda a cuciña anteposta.
—Dios nos libre! morte c' un fouce!
—Co conque de que é o pirmeir cuciñeiro, que-
ro arrear e aquelar á tod' o mundo.
—Que n-a cuciña, que n-a eirá, que n-o curral,
este trasno sempre ha de facer d' as suas.
Pero non pasaba d' alá; que él, teso coma un
virote, siguía adianto co seu imperio. En fin, era un
víndeovér.
O aviso do Padre Abade de Carboeiro de que
por él xa estaba todo arregrado, non se fixo aspe-
rar moitos días; e con esto todo o mundo se puxo
de bolina n-aquela casa, e naide descansaba, nin
de día nin de noite.
O casamento había de facerse en Carboeiro; e
o día señalado, á boa hora, sairon os novios con

todo o sen acompañamento cara ao mosteiro. Ba-
rro lies costón o abrir camino por antre a imensa
montetú qne rodeyaba o pazo. Rompían a marcha
os escndeiros e peóns d' a casa ele Donseón; siguían
logo, moy ataviados, oito mociños e oito mociñas
que Eamil lie dera á Marifia pra que lie servisen
de paxes e doncelas; viñan despois os cabaleiros
amigos e paniaguados d' a familia; e por últemo
Mariña co-seus hirmáns, montados en bestas moy
engalanadas e gornecidas. Cerraban por últemo o
acompañamento, os moordomos e outros emprea-
dos d' a casa, montados tamén coma os demáis en
bestas ben arreadas e lucidas.
Ao chegaren ao ponte que está preto de Car-
boeiro, encontraron á Ramil que xa estaba aspe-
rando co sen acompañamento. Os berros e acra-
macións que botaron n-aquel ponte, paricía que
chegaban ao ceo; tal era o antusiasmo d' aquela
xente e a forza con que estancaban e infraban os
gaznates! O estreñido d' aquelas voces resoaba n-os
montes d' arredor, e o eco iba pubricando por tocia
a comarca a gran solenidá d' a festa.
Encontráronse c'a porta d'a eirexa cerrada;
porque o Padre Abade ao ver pol-a mañán cedo
que xa a xente se mataba dentro pra coller boo
sitio, tomón o acordó—e non foy malo—de bótalos
á todos afora e atrancar a porta. A mesma opera-

ción, que non costón pouco, de cerrar a porta, hou-
bo que facer despois que entraron os novios co sen
acompañamento.
Non-os deteremos en descrebir a augusta ci-
rimonia que tivo lugar dentro, nin o comovidos
qu' estaban os presentes c' a mesma sorpresa que
lies causaba o ver d' aquela maneira pra sempre
xuntos os que hastra estonces tiveran soilo unidos
pol-o vencello do sangre.
O boo foy cando acabada a cirimonia aparece-
ron os novios pol-a porta d' a eirexa: o levante que
tal alí s' armón non é pra dito. Nin quedou por ba-
temento de mans, nin por vivas, nin por acrama-
cións, nin por atruxos, nin por nada que amos-
trase alegría e contento. Moitos ao pasar Mariña e
máis Ramil, poñíanse de rodillas c' as mans direi-
tas, pois tal era o embeleso e soleclá que lies daba;
outros empezaban á contar contos d' eles, d' o qué
dixeran, d' o qué fixeran en tal e cual acasión; de
modo que si alguén poidera recoller todos estes
ditos, tendría feita e direita a estoria de Mariña e
de Ramil.
D' esta conformidá foron indo cara ao pazo de
Donseón, onde ao pouco de chegaren comezou o
convite, que como era d' adoito antre xente de tal
rumbo, había de durar pol-o menos oito días.
Ao terceir día á media tarde, e cando xa estaban

correndo pol-a mesa adiante as navetas c' os confi-
tes e entras lambetadas pol-o estilo, n-a sala onde
estaban os prencipales convidados persentouse de
socato unha piligrina (n-aquela casa pra os piligrins
sempre estaba a porta aborta), botón unha ollada ao
redor, e logo encamiñouse ensiguida dreita á Mari-
ña. Pol-o sen porte e pol-os seus modos, ben se vía
que non era unha piligrina calquera. Así que chegou
xunto de Mariña bicouna e abrazouna con moito
agarimo, dicíndolle ao mesmo tempe:—Perdóname
que te bique e que te abrace, pois xa eres miña fi-
lia. E logo como si lie tardara, vírense cara á Ramil
caéndolle as bágoas á rege, e bicouno e abrazonno
con toda a sua alma, dicíndolle ao mesmo tempo:
—¡Ay filio das miñas entrañas, cánto puxeches
da tua parte pra que o sonroxo do meu pecado fose
menos!
Abrayada quedou á mayoría d' os que estaban
n-a mesa ao ver as astromonias el' aquela muller.
Algúns pensaban que se trataba d' unha tola e
ainda se puxeron en pe pra estar máis dispostos,
pol-o que poidera soceder; pero logo empezou de
correr pol-o baixo a voz: —E a nay de Ramil, é a
nay de Ramil; e con esto quedaron todos asose-
gados; pero, por eso, c' a ansia e envexa de saber
en qué paraba aquelo.
En canto á Ramil, ao pronto queclou coma es-

tantío; sin saber o que lie pasaba; pero logo, ante
as internas cleraostracións d' aquela desconocida,
sinteu n-o sen intrior unha alteración coma nunca
n-a sua vida esprimentara, un estordigamento que
se lie estendeu por todo o corpo clesd' a cabeza
hastra a punta d' os pes. Era o sangre que chama-
maba pol-o sangre; e non é pra describir a forte
emoción e a intensa tenrura con que dou o pirmeir
bico e o pirmeir abrazo aa sua verdadeira nay. A
cual cando poido coller algo de folgo, dirixíndose á
todol-os circustantes, díxolles:
—Perdónenme su as mercedes —prorrumpen
saloucando— estes meus arroutamentos. Vint' ese-
te anos hay que veno en costante e brava loita an-
tro o meu corazón e consideracións que non é do
caso espresar aquí n-este momento; e agora que,
gracias á esta boa moza (e ao decir esto pensaba a
sua man sobr' o hombreiro de Mariña, inda non
tanto pra apoyarse n-ela coma pra darlle xa unha
proba de íntema familiaridá) cóubome hachar al-
gún tremiño ao afán que me devoraba o peito e
que vexo legre e dichoso á este pedazo do meu co-
razón, do cual tanto tempo estivón en sacresto;
non vos estrañedes que eu aloulee e diga e faga
cousas sin orde e sin tino.
N-esto Mariña foise arredando pra que se sen-
tase antr' ela e Ramil; mais Ermemberga, que lie

conocen a intinción —estas mesas —díxolle— non
che son pra unha piligrina.
—E non queredes votarnos a vosa bendición?
—repricoulle Mariña.
—Si o sentarme aquí sinifica que vos voto a mi-
ña bendición, sí, sí.
Por eso ela non quixo tomar nada, sinon que
estivo remoendo n-a boca algunhas finezas que
lie fixeron os filies; e mentras, perguntoulles si
habería inconveniente en que entrase alí un seu
escudeiro qu' estaba n-a porta asperando. Ramil
cenou á un d' os criadós qu' estaban sirvindo á a
mesa pra que fose á avisar ao escudeiro; e logo
éste entrón, traendo n-as mans un caixonciño
que puxo di ante de sua dona. Abreuno ela, ou
máis ben dito, arredoull' a tampa porque o caixón
xa viña aborto, e sacou de dentro duas arquiñas
de marfil qu' estaban envolvidas en panos de se-
da. Unha a r q u i ñ a púxoa diante de Mariña, e a
outra diante de Ramil, dicíndolles ao mesmo tem-
pe:—Estes pequeños trastes non teñen dadoiro, é
verdá; pero eu áspero que sempre que os abrades,
habedes de hachar n-eles o cariño de vosa nay.
—Xa me tarda —dixo Mariña abrindo a sua—•
e comezón de sacar sortellas, hincos, collares, unha
media lúa á modo de diadema, todo de euro, e
máis tamén madeixiñas de ños de curo pra entren-

zar c-o cábelo. O que máis chamou a atención foy
un cinturón de tela de ouro que de trecho en tre-
cho tiña apricados unhos medallós tamén de ouro
con esmaltes de aprique. Os broches^ que eran re-
dondos, tiñan unha rolda de pelras, despois outra
máis pequeña de rubís, e n-o medio engastonada
unha gran esmeralda.
Ramil fixo o que Mariña, e sacou da sua arque-
ta unha eruz, unhos relicarios, unhas esporas de ou-
ro, o puño d' unha espada rematado c' unha esme-
ralda redonda, e c' unhas boliñas de zafil n-os es-
treñios d' os brazos d' a cruz; e sint' estos, outros
dixes, conchas e monadas.
As mismas arquetas eran en sí cousa de moito
valor e estimación. A de Mariña, tiña n-o frente
labrados de relieve tres cuadros separados por cu-
lunas. N-un estaba fegurada a Anunciación de No-
sa Señora, n' outro Noso Señor n-o portal de Belén
e n-o outro a Adoración d' os Santos Reises. A de
Ramil tiña n-o medio as bodas de Caná e á os la-
dos os desposorios de San Xaquín e Santa Ana e
Nosa Señora e San José.
Os convidados estaban todos c' a boca aborta
contemprando aqueles ouxetos, e todos moy adimi-
rados de que a piligrina viñese arrombada c' aque-
las cousas. Pero o caso pasou así. Ao ir Ermember-
120 Biblioteca de «El Correo c!e Galicia
ga pra Santiago en comprimento da sua ofreza,

coma cV adoito foyse á Carboeiro pra falar cr o Pa-
dre Abade. El contoulle todo; cómo sen filio Ramil
estaba pra casarse d' alí á dous días; díxolle quén
era a novia, como ningnén podía deseal-a mellor.
Con esto á boa d' a muller púxose tan leda e tan
contenta, que paricía que a alegría lie rezumaba por
todo o corpo. De Marina e máis d' os hirmáns xa
lie falara o Padre Froilán n' outras acasións.
—Ay Reverendo Padre! cánto ben me fay noso
Señor, á quen tanto ofendín. E con eso despideuse
e siguen pra Santiago,
N-o camifio ocurréuselle qne lie tina que facer
algún regalo á os novios; pero, ¿cómo iba ela á com-
prir con esta cortesía, si sacando que viña acompa-
ñada d' un escudeiro e d' unha doncela, en todo o
domáis era como unha mandingante? Fixera porme-
sa ele non parar en outro sitio que n' os espítales
que había á a beira do camiño e alí durmir onde
durmían os probes e necesitados, e non comer máis
que o que lie desen por caridá. Así é que n-a bulsa
d' os cartos non tragía máis que moedas miudas
pra dar á os probes ou eivados que alcontrase pol-o
camiño. N-esto nembrouse que en Santiago cono-
cía á dous coengos, que andiveran pol-a Lombardía
recollendo esmolas e donadíos pra Eirexa do Após-
telo Patrón d' as Españas. Con eles falara algunhas
veces, canelo andaban viaxando pol-a sua térra, e

e aínda lies dera unha boa esmola (e máis poida
que fosen Pedro Astrariz e Payo Yáñez, de quen
dice a Estorea Compostelana n-o Lib. I I , capí-
tulo LXIV, que pol-os anos de mil cento e vinte e
tantos, con tal ouxeto r e c o r r í a n a comarca de
Pavía).
Non lie ñxo falla poner moitas esculcas pra al-
contrar á os coengos n-a catredal. Díxolles en moi-
to sagreclo quen era ela, e o que lie pasaba: que
quería facer algúns regalos pero que non trajía
cartos bastantes, e pol-o tanto que lies pidía que
tivesen á ben de emprestarlle o cliñeiro que pra o
caso lie cumprise. Eles, que non tardaron en reco-
nócela e nembrarse d' o ben que os tratara en Pa-
vía, ofrecéronselle de moy boa voluntá pra todo o
que lie fixese falla. Con esto ela claréense con eles
e díxolles que o que quería era mercar algunhas
alaxes el' a máis valía que ouvese en Santiago pra
regalar á unhos novios, á quen ela estimaba tanto
com' as meniñas dos seus olios.
Os coengos foron avisando á os oulives de máis
nombradía (e coidado si os había boos estonces en
Santiago!) pra que trouxesen á a casa d' un deles
todo o melloriño que tivesen n-a tenda. Ela iba es-
collendo o que lie parida, hastra que veu máis que
atuídas as duas arquetas de marfil, que tamén
mercara á un d' os oulives. N-esta aperación em-

pregou tres días, ao cabo d' os cuales despois de
despedirse d' os coengos, deixándolles conocemen-
to e obrigación d' o que d' eles recibirá, púxose en
camiño pol-a vía acostumada hastra que chegou á
Donseón c-o seu alquipaxe á a hora que vimos.
Por moy estantíos que quedaron os convidados
ao comtemprar aquelas cousas, ninguén por eso se
astreveu á perguntarlle á a piligrina cómo e d' on-
de lie viñeran aquelas alaxes.
N-esto xa estaba pra poñerse o sol. Ermember-
ga ergueuse e fixo ademán de querer despedirse.
Os fillos, ambos e dous quedaron mirando pra ela
eos olios tan arregalados, como era grande o seu
atoramento.—E habedes de deixarnos n-esta aca-
sión? —^perguntoulle Marina.
—E queredes negarme a pirmeira cousa que
vos pido? —siguen Ramil.
—E pensados, meus fillos, que é sin que se me
esgacen as entrañas o teer que deixarvos en esta
acasión? pero non pode ser de outra maneira. Eu
fixen pormesa de vir dreitamente á Compostela sin
pararme máis que n-os espítales do camiño, nin
tomar máis que pan e auga ou os que tivesen a
caridá de darme. En Santiago tres días enteiros
embaín en comprar esas chilindradas, e agora xa
me parece que é razón de que siga o meu camiño.
E ao decir esto aloumiñaba c' as máis tenras cari-

cias a os seus ñllos coma si quixera atranquilalos
con elas, xa que non podía facer o que lie pidían.
—E cando fixéstedes esa pormesa —saltou
Mariña, á a cual as mismas caricias d'a sogra pari-
da que lie daban aas pra facerse máis ousada e
asixente— poderíasevos ocurrir que n-o viaxe ha-
bíades de encontrar prendas do voso corazón que
necesitasen do voso amorío e do voso alentó? E
ademáis que espital tamén é esta casa; porque, mal
que eu o diga, poneos días venen ao mundo, que
non durman aquí algúns piligrins.
—Non é este o espital que eu busco, sinon o
de Lalín, onde, si Dios quer, ey de ir a dormir esta
noite. O gran Señor á quen tanto ofendín, fíxome o
ben de vervos aquí xuntiños; e eu qué máis podo
desear agora?
Estonces Mariña botándolle os brazos ao pes-
cozo e c' os olios que mesmo demandaban piedá:
—Podíamos mandar atrancar as portas —díxolle—
pra facervos violencia, pero estamos seguros de
que máis que todal-as trancas han de poder con
vos as súpricas e os suspiros de vosos filies e en
particular os d' a vosa filia nova. En todo caso ire-
mos á dormir con vos n-o espital de Lalín.
Mais Ermemberga que con estas súpricas e
además d' os filies sintía que lie atenazaban alá
dentro o peito, rindeuse e dixo:—O pasar vos a

noite comigo n-o espital non pode ser; quedarey,
pero ha de ser co-estas duas condiciós: que ey de
sair ao arrayar o día e que ninguén, ninguén d' a
casa, me ha de acompañar.
Despois, abrazando e bicando á Mariña:—Qne-
rendo Dios, á quen tanto ofendín e que tanto ben
ñxo —siguen— xa buscaréi e u acasión d e amos-
trarvos cánto vos teño n-o corazón e cán prendada
quedéi d' esta miña filia nova.
E con esto acábense o meu contó, digo, acá-

bense non, porque inda quiría engader algunhas
paráboas acerca de cómo remataron os que foron
os prencipales causantes d' as trifulcas e trasnadas
que vimos. O Conde de Toroña D, Gómez Núñez,
vendo que non-o deixaban acougar en ningunha
parte, acaben por meterse frade n-o convento de
Crnni, en Francia. Gondesindo marchen c' o Conde
de Galicia D. Fernando Pérez de Traba, n-a cruza-
da que perdicou San Bernaldo, e nunca máis se
d' él soupo.
1
V
REALI
Bib
GALEI
CORUI
lióte

O Niño de Pombas, de Antonio López Ferreiro

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

O Niño de Pombas, de Antonio López Ferreiro

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

REGALO A L O S SUSCRIPTORES DE

ZEÜILJ C O ^ I ^ E O IDE O-^-H-ICI-ííl.

SANTIAGO: TIP. GALAICA

UÉ carreira levaría un cabaleiro que á as on-

O) Bendoiro é o mismo que cazadoiro. V e n do latín

máis algo d' as meixelas. Sobre d' a cabeza e cara

era O C O C C L : et fuit perfec-

(1) Labraron a ponte n-o ano 912, e foy acabada o 31 de

Mais volvendo agora ao cabaleiro, siguen a sua

mo paricía pol-as engurras d' a cara, e máis pol-as

ter, de 26 á 27 anos, gastaba touca coma a que

Pero nada me sorprende; todo esto mo pernosticou

lleiras, nin-nos labradíos, nin-nas herbeiras, nin-

—Non digo eu menos, pero non hay peñasco

—Vos, Mariña, que sempre fostes tan aleuta e

noso cabaleiro sigueu ca sua carreira por un

€ cerrado á ambol-os lados de duas sebes feitas de

no que faría cousa d' unha hora, que vira pasar

atravesaron coma lóstregos dous señores á cabalo,

Ramil tíñao coma de paxe porque lie chistaba moi-

s esculcas que puxo Ramil, deronlle por re-

paz. Tiña medo que a mirada d' a hirmán o aterra-

te estaba clisposto á servir de barreira co seu

do D. Ramiro d' a batalla de Clavijo, sinon d' outro

deraáis funciós relixiosas. Os ñllos pol-a sua parte

n-o de Donrramiro. E logo que se veu ben apetre-

ban doentes e depenábanse cas talabartadas do

máis, e iban á quen máis podía. Cada un ca sua

cando xa cuase perderán a esperanza de ter fami-

non acougaba mentres non soupese de certo o que

jUÉN-o pensara! N' aquela mesma noite entr'a

que a foy. Qué de allaridos! qué de aturuxos! qué

D. Sueiro de térra de Toledo, onde estivera co gran

que inda non chistaba D, Sueiro, inda non facía a

Ramil percurou enteirarse de si soceclera al-

trar, soupo que con D. Gómez iba n-imha gayola

alí o gran cabaleiro gallego D. Fernando Yáñez de

No nos pararemos aquí agora en contar cómo

OMO, do que é mal, as maas noticias soen

sacaran á Alvira do castelo ele Gondufe e arrarapla-

ra do Miño e contra a parte de Ourense. Maxinou

Todo o mundo falaba de Guardo, que éste era o

Ao tempo que Mariña chegou á a celda do

nunciar palabra, fíxoa sentar ao seu lado n-o cana-

que é un alabar á Dios, anque o mundo outra cou-

ta cadrada, cuberta c' unlia bóveda sostida por du-

de medo e espanto ao máis atrivido, un sitio onde

ción e necedá querer o home penetrar n-eses mis-

—Mira, filia: eu estou sempre prestes a escol-

o chegar aa casa encontrouse Mariña c' unha

A a señora Marina, de seu curmán Ramil.

Mariña: envíavos moito saudar voso curmán

no-me abate, ni-me acora; antes ver o corpo couti-

Perguntou Mariña quén trouxera aquelo, e .di-

d' os olios. E n-esto xa tiña cliante ao propio de

E ao decir esto, meteu á man no seo e d' un

Mariña colleu a sortella e púxose á darlle vol-

Marina quedou parada mirando pra él, e logo

ABÍA aquela noite moita foliada n-a cucifia, e

As castañas c o n s e r v á b a n a s verdes ,n-unhas

preparar os baños, outros pra coidar o gando, e así

Entramos n-unha tabema

á cristiandá e familia que alí se renuyeu. Despois

(1) Todo esto é estórico, pois así o reza un documento