LITERATURA GALEGA EN

CONTEXTO 2: O REXURDIMENTO
Docente: Hugo Domínguez Silva
Hugo Domínguez Silva Historia da literatura galega

LITERATURA GALEGA DO SÉCULO XIX: O REXURDIMENTO

ROSALÍA E A LITERATURA FEMININA DA SEGUNDA METADE DO XIX

O rexeitamento por escribir en galego

Despois da súa morte, os fillos, obedecendo a súa derradeira vontade, queimaron os seus escritos. Nunha carta que Rosalía lle
dirixe ao seu marido, Manuel Murguía, asinada en Lestrove o 25 xullo de 1881, deixa
dito: “…nin por tres, nin por seis, nin por nove mil reais volverei a escribir nada no
noso dialecto, nin acaso tampouco a ocuparme de nada que ao noso país concirna”.
E non se sentía só doída, senón tamén fondamente decepcionada, A tan citada misiva
de Rosalía nacera en resposta ao escándalo e as duras críticas que nalgúns xornais Rosalía fotografiada por
do país provocara o seu artigo "Costumbres gallegas", publicado en El Imparcial de
Madrid. Nel referíase a un antigo costume dalgunhas zonas de costa galegas nas que
María Cardarelly
as familias, como mostra de hospitalidade e “extrema xenerosidade”, realizarían o
“sacrificio” de permitir que o mariñeiro forasteiro pasase unha noite cunha muller
da casa. Con todo, a pesar da contundencia dos parágrafos anteriores, Rosalía
remataba pedíndolle a Murguía que lle comunicase ao editor a súa resolución de non
volver escribir en galego, “de una vez que a él no le conviene aceptar las condiciones
que le he propuesto”. Non estaba pechándose, así, totalmente en banda. Con estes
datos e coas conclusións ás que chegan os distintos historiadores, pódense avanzar
tres posibles razóns para o seu abandono da lingua da que foi nai : 1. Foi unha
decisión nacida da súa dor e fatiga de non ver recoñecido o seu esforzo e
contribución á lingua propia, como lle sucedeu a Manuel Curros Enríquez,
excomungado pola Igrexa, ou Francisco Añón, que morreu na miseria; 2. Rosalía
buscaba un respecto profesional (aceptar las condiciones que le he propuesto), que
A importancia de María Cardarelly dentro
non daba conseguido ; 3. A súa morte prematura converteu en definitiva unha do mundo da fotografía en Galicia pasa
decisión que non tiña por que selo. Como remate, tamén cómpre lembrar que pola de ser a primeira muller que se
Rosalía ordenou que, á súa morte, fosen queimados os seus escritos. Non se pode dedicou profesionalmente en Compostela
desbotar que, entre eles, houbese obra en galego. (rúa do Hórreo nº26) a esta actividade, se
acaso unha das primeiras en España,
A obras en castelán: En las Orillas del Sar e artigos apenas superada por precursoras como a
daguerrotipista Madama Valpery. De
En castelán publica: "Lieders", artigo publicado en El Álbum de El Miño, Vigo centro neurálxico dos movementos máis
(1858); La hija del mar, Imprenta de Juan Compañel, Vigo (1859); Flavio, publicada reaccionarios, que ao cabo motivaron as
por entregas no semanario La Crónica de Ambos Mundos, Madrid (1861); "El decisións que levaron ao seu terrible
declive ao longo do primeiro terzo do
cadiceño", en Almanaque de Galicia para 1866, Imprenta de Soto Freire, Lugo
século XIX, Compostela acabaría por dar
(1865) ; "Las literatas", en Almanaque de Galicia para 1866, Imprenta de Soto Freire, acubillo e permitiría a evolución da
Lugo (1865); Ruinas, publicada de febreiro a abril en El Museo Universal, Madrid vangarda ideolóxica do liberalismo
(1866); El caballero de las botas azules, Imprenta de Soto Freire, Lugo (1867); El galego. A Universidade xogaría o papel
primer loco. Cuento extraño, Imprenta y Librería Moya y Plaza, Madrid (1881); El crucial de crisol no que converxerían
Domingo de Ramos, apéndice de El primer loco (1881); "Padrón y las inundaciones", personalidades como Luís Rodríguez
La Ilustración Gallega y Asturiana, Madrid (1881); "Costumbres gallegas", artigo Seoane, Paz Novoa, Francisco Añón,
publicado en dúas entregas en El Imparcial (1881). Artigos polémicos: en 1881, Aurelio Aguirre e Pondal. Ao día de hoxe,
apenas hai recoñecidas da súa autoría
publicou unha serie de artigos sobre costumes galegos nun xornal de Madrid, El
catro fotos. Porén, as dúas de Rosalía son
Imparcial. Nunha delas aludía a un antigo costume de determinadas poboacións da de importante transcendencia, atopadas
costa galega, segundo o cal, cando un mariñeiro levaba moito tempo en alta mar, en diferentes momentos e positivadas coa
ofrecíaselle pasar a noite cunha muller da casa onde estaba aloxado, como ofrenda técnica da albúmina. A primeira pertence
de pura hospitalidade (prostitución). Esa publicación suscitou irritantes críticas e ao fondo da Real Academia Galega e é un
ela, tremendamente ofendida, negouse a escribir máis na lingua da súa terra e a CdV en que a poetisa leva posta unha capa
tratar con Galicia no futuro. O outro é de 1864, cando un tumulto de seminaristas escura de tafetá de seda, que lle da un
ameazaron ao editor Soto Freire para que non publicase «El codio» do Almanaque aspecto case escultórico, e a súa mirada é
frontal, aínda que transmite serenidade,
de Galicia. Estiman os especialistas que sería un artigo que faría unha descrición
unha certa melancolía e inocencia. A
burlesca do perfil de seminarista pois o termo codio era sinónimo de famento e segunda foi descuberta no ano 2013, e
empregado de xeito despectivo para referirse aos seminaristas con menos recursos. publicada nun estudo do presidente da
Manuel Soto Freire, ante semellante aviso, optou por non publicar ese texto. Fundación Rosalía de Castro. É irmá da
Cantares, El cadiceño, Las literatas, Cartas a Eduarda, ou ¡No sueñes!, si chegaron a outra obtida na mesma sesión. Volve
imprimirse nos Almanaques do editor lucense, que sería tamén o encargado de aparecer coa faciana dunha nova Rosalía,
poñer negro sobre branco a novela El caballero de las botas azules en 1867. levando pendentes nesta. Non se mostra
frontalmente, senón de perfil e cun xesto
A historia do feminismo ata o tempo de Rosalía máis lacónico, de mirada desconfiada. A
data de referencia é 1864. Ambalas dúas
A historia do feminismo implica a historia do movemento feminista e de reflicten ou ben determinación ou ben
ensoñamento, pero nos dous casos tamén
pensadoras feministas. De acordo coa data, cultura e país, feministas ó redor do
delicadeza física e espiritual.
mundo tiveron, por veces, distintas causas e obxectivos. A maioría das historiadoras

1
Hugo Domínguez Silva Historia da literatura galega
feministas occidentais defenden que todos os movementos que traballan pola obtención dos dereitos da muller deben ser considerados
movementos feministas, aínda que non usen o termo para identificarse. Outros historiadores defenden que o termo deba ser
restrinxido ós movementos feministas modernos e os seus descendentes e utilizan o termo protofeminismo para describir
movementos máis antigos. A historia dos movementos feministas modernos en occidente está dividida en tres ondas e primeira delas
refírese ó movemento dende o século XIX até o comezo do século XX, que lidou co sufraxio das mulleres, dereitos laboristas e educativos
para mulleres e nenas.

Juan Compañel e a imprenta viguesa

A inmensa maioría das sociedades europeas pediron un cambio no modelo
operativo das institucións estatais a favor dun sistema inclusivo da sociedade
civil, materializado no lexítimo recoñecemento dos dereitos naturais dos
homes. A liberdade de expresión, o dereito a voto, a separación de poderes ou
a liberdade de prensa foron as bases que sentaron as bases do
empoderamento cidadán fronte á caducidade e xerarquía despótica das
relacións sociais dos séculos anteriores. Aínda que durante as primeiras
décadas houbo numerosas disputas entre as dúas faccións dicotómicas
políticas maioritarias, absolutistas e liberais, durante a segunda metade do
século comezaron a xurdir novos grupos políticos que, no seu afán de
representar grupos sociais minoritarios, enriqueceron o espectro político do
sistema de partidos español. Así é como durante a rexencia de María Cristina
o rexionalismo vasco, valenciano e catalán comeza a gañar forza, xunto cos
movementos patrióticos e nacionalistas. Por outra banda, o rexionalismo
Vigo a finais do século XIX cun tramo da muralla.
galego non prosperou ata o regreso da monarquía borbónica en 1875. O
atraso económico e a falta de infraestruturas derivadas do abandono
institucional da rexión provocaron a aparición dun grupo de escritores que,
reivindicando a identidade cultural de Galicia, intentou acabar cos problemas
da nación. O feito de que Vigo desempeñase un papel fundamental na difusión
da ideoloxía pre-rexionalista normalmente pasa desapercibido. Entre as
antigas murallas da cidade fortificada, na rúa de maior ascendencia da cidade,
un pequeno negocio de Santiago tiña instalado un pequeno negocio dedicado
á impresión de libros. Este foi Juan Compañel. A súa chegada á cidade está
datada en 1856, en cuxas oficinas comeza a publicar o xornal La Oliva, a
primeira publicación progresiva que foi dirixida polos irmáns Chao, Eduardo
e Alejandro, coa participación regular de editores da talla de Manuel Murguía. Placa conmemorativa da impresión de Cantares Gallegos na
Precisamente é este último autor e a súa muller, Rosalía, con quen Juan casa da rúa Real en Vigo.
Compañel traballou boa parte da súa vida. Editou por primeira vez as novelas
de Murguía Desde el cielo e Mi madre Antonia e a primeira obra narrativa de
Rosalía de Castro, La hija del mar; aínda que as obras máis famosas da
imprenta, e para as que se recorda ata hoxe, foron os libros do matrimonio
publicados por entregas. Destaca o Diccionario de escritores gallegos de
Murguía, que comezou a imprimirse en 1862 e que por desgraza permaneceu
inacabada, e os cantares que acabaron por compoñer a gran obra de Rosalia
de Castro, unha obra fundamental do rexionalismo galego, que viu a luz por
primeira vez na cidade en 1863. Aínda que Juan Compañel non ostentou
ningún cargo político ou institucional, rozou os ombreiros ao longo da súa
vida cos progresistas republicanos da segunda metade do século, a quen
prestou os servizos do seu negocio para promover a ideoloxía do grupo.
Eduardo Chao, o político republicano máis destacado da cidade, que chegou a
ocupar o cargo de ministro de Fomento xunto a Nicolás Salmerón,
encomendoulle a tarefa de editar o xornal local La Oliva. Pouco despois da súa
creación, dende a pequena imprenta da rúa Real comezaron a publicarse
artigos dos máis destacados escritores galegos como Eduardo Pondal, López
de la Vega, Ramón Rúa Figueroa, por non falar de Murguía, ou Chao, ou o Casa de Rosalía na Coruña, na rúa Príncipe, onde residiu en
alcalde da cidade, Atanasio Fontano, e ata o propio impresor, Juan Compañel, 1873.
que non dubidou en incorporarse como columnista no xornal dos seus
compañeiros progresistas. Precisamente, debido ao efervescente carácter do
semanario, a súa intensa loita contra o sistema caciquil galego e a publicación
de diversas tramas políticas dos xerarcas da época, obrigaron a declarar o
peche do xornal por orde real en 1857. Non obstante, con Juan Compañe no
cargo de editor e director, La Oliva reapareceu cun novo nome, El Miño, coa
mesma liña doutrinal e o mesmo corpo de editores e colaboradores que o do
semanario cancelado. Non era ningún segredo que Chao seguise detrás desta
nova publicación. Cando a orde real do 11 de abril de 1857 pola que estaba
pechada La Oliva, El Miño volveu a tomar o seu nome orixinal, baixo o cal
continuou ininterrompidamente na prensa ata 1873. Aínda que o movemento
rexionalista non tiña moito éxito na cidade, é unha fonte de orgullo coñecer a
historia dun personaxe que, entre bastidores, permitiu sacar á luz algunhas
das máis fermosas e representativas obras da literatura galega. La Oliva, o xornal dos futuros Cantares Gallegos.

2
Hugo Domínguez Silva
A querelle des femmes
A querela das mulleres, coñecida pola súa expresión en francés: querelle des femmes é o nome polo que se coñece o debate literario
e académico que tivo lugar ao longo de varios séculos abarcando desde finais do século XIV, na Europa medieval, até a revolución
Teorías pseudocientíficas
do XIX contra as mulleres
Os naturalistas masculinos europeos,
concedéronse a autoridade para facer
ciencias e difundir os seus prexuízos por
toda a sociedade. Partindo de premisas
que argumentaban que as desigualdades
entre sexos debíanse a causas naturais,
inalterables, aproveitaron o prestixio da
ciencia moderna para potenciar un
sexismo que permitía ideas preconcibidas
para introducir erros subxectivos en
métodos cubertos por unha suposta
obxectividade. Un dos personaxes na
Inglaterra victoriana que máis destacou
en desenvolver múltiples argumentos
para xustificar a diferenza entre sexos e
abordar a cuestión da inferioridade
feminina en termos evolutivos foi o
filósofo Herbert Spencer. Este autor fixo
fincapé no coñecemento e foi amplamente
admitido, argumentando que os atributos
intelectuais non son necesarios para a
función reprodutiva da muller e
dificilmente desenvolvidos no curso da
evolución. Fóra de Gran Bretaña, a
bioloxía evolutiva atopou unha acollida
notable en Alemaña, onde se impuxo
grazas a Ernst Haeckel. El demostraba a
inferioridade do sexo feminino pola súa
anatomía, máis xuvenil ca do home, e
reflectida nun aparente desenvolvemento
embrionario incompleto que, por suposto,
el e os seus seguidores foron capaces de
detectar ao microscopio sen o máis
mínimo indicio de dúbida. Na Francia, as
medidas do tamaño do cerebro e a súa
relación directa coa capacidade
intelectual foron as que máis agarraron
coa figura destacada do xenial médico e
antropólogo francés Paul Broca. En 1859
fundou en París a famosa Sociedade de
Antropoloxía que abriu as súas portas a
postulados evolutivos que procedían de
Inglaterra. Non obstante, na España dese
século, Concepción Arenal levou a cabo un
valente defensa da dignidade das
mulleres. Esta lúcida xurista, socióloga e
pedagoga, negou firmemente que a
suposta inferioridade feminina se debía a
causas biolóxicas. A tese publicada na súa
obra A muller do futuro (1868), baseouse
na educación da muller como elemento
fundamental para a súa emancipación.
Historia da literatura galega
francesa no século XVIII, que xorde en defensa da capacidade intelectual, o dereito
das mulleres ao acceso á universidade e á política das mulleres fronte á misoxinia.
Afírmase que esta capacidade non é unha cuestión de natureza senón social, de
posibilidade de acceso ao coñecemento. A querela manifestouse publicamente en
faladoiros e xerou numerosos escritos en torno ao valor, a diferenza e as relacións
entre ambos os sexos. A primeira muller que intervén neste debate de maneira
pública é a escritora italiana afincada en Francia Christine de Pizan (1364-1430)
que en 1405 escribe A cidade das mulleres. No século XV as mulleres por primeira
vez tomarán a palabra no espazo público, algo que lles estaba prohibido, para facer
defensa das súas capacidades. Antes desta época, no debate público sobre se a
natureza das mulleres as facía inferiores ou non aos homes, só era un debate
masculino. Xa no século XVI, Moderata Fonte escribe argumentando o mérito das
mulleres, que pode ser incluso superior ao dos homes, nun claro cuestionamento da
tradición, vixente desde Aristóteles, que indicaba que as mulleres eran incapaces de
acadar obxectivos intelectuais. . Máis tarde, Marie de Gournay insiste nesta liña,
defendendo a educación de todos os nenos como unha forma de lograr o progreso.
Tamén denuncia os perigos de que unha muller depende absolutamente do seu
marido, condición que no primeiro feminismo moderno será unha das cuestións
fundamentais do debate. A finais do século XVII, François Poullain de la Barre
recolle estes textos e amplía o campo da análise, aplicando razoamentos cartesianos
para promover a igualdade de xénero. Examinando as facultades mentais, pódese
concluír que non hai nada na natureza feminina que poida xustificar ou explicar a
situación de subordinación que sofren, que logo debe indicarse como de orixe
cultural. A defensa da formación para superar este inconveniente é un dos
obxectivos centrais de Mary Astell, un obxectivo que se comezou a conseguir nas
aulas do século XVII, organizadas a miúdo por mulleres, onde se trataban diferentes
temas e servían de plataforma. Escoitar ideas moi diversas. Nestes debates xurdiron
moitas das ideas relacionadas co feminismo que a Ilustración se espallaría nas
décadas posteriores. Astell tamén negou a base bíblica para a submisión das
mulleres, empregando os seus coñecementos de teoloxía, como nos seus
comentarios á Primeira Carta aos Corintios.
A cuestión das mulleres no século XVIII
Herdeira da querelle de femmes, durante a segunda metade do século XIX en
Reino Unido, Estados Unidos, Canadá e Rusia utilizouse o termo The woman
question (a cuestión das mulleres) en relación co cambio social na segunda metade
do século XIX que cuestionaba o papel das mulleres. Os temas do sufraxio feminino,
os dereitos reprodutivos, a autonomía corporal, os dereitos de propiedade, os
dereitos legais, os dereitos médicos e o matrimonio dominaron as discusións
culturais nos xornais e círculos intelectuais. A Ilustración caracterizouse pola
proliferación de ensaios filosóficos e pola introdución do razoamento intelectual
secular. Unha parte de filósofos ilustrados como Jeremy Bentham (1781), Nicolas
de Condorcet (1790) e especialmente Mary Wollstonecraft (1792) defenderon os
seus dereitos nos dereitos das mulleres. Bentham explicou que a posición de
inferioridade da muller a nivel xurídico fíxolle elixir a carreira reformista con só
once anos. Falou sobre igualdade de xénero e avogou polo voto feminino e o dereito
das mulleres a participar na política. El se opuxo ás normas sexuais e morais
asimétricas entre mulleres e homes. Nunha Introdución aos Principios da
Moralidade e a Lexislación (1781) Bentham afirma contra a negación dos dereitos
das mulleres en moitos países ao afirmar que son mentes inferiores e desmantela
contando varios exemplos de mulleres rexentes. O matemático e líder
revolucionario francés Nicolas de Condorcet defendeu os dereitos humanos e
avogou tanto pola igualdade das mulleres como pola abolición da escravitude. No
artigo De l'admission des femmes au droit de cité (Para o recoñecemento dos dereitos
civís das mulleres) e nun artigo no Journal de la Société de 1789 dirixido ao novo
goberno de 1790 reclamábase o sufraxio feminino. Os primeiros ensaios sobre "a
cuestión das mulleres" criticaron o papel restritivo das mulleres, pero non
apuntaron aos inconvenientes de mulleres ou homes. A obra de Mary
Wollstonecraft Reivindicación dos dereitos das mulleres, é un dos poucos escritos
anteriores ao século XIX que se pode chamar feminista sen medo á ambigüidade.
Baixo os estándares modernos, a súa metáfora das mulleres como nobreza, a elite
da sociedade, mimada, fráxil e propensa ao estrés intelectual e moral, parece un
3
Hugo Domínguez Silva Historia da literatura galega
argumento masculino. Wollstonecrat cría que os dous sexos contribuíron a esta situación e supuxo que a muller tiña un poder
considerable sobre o home. En Francia, en 1791, Olympe de Gouges, considerada unha das pioneiras do feminismo no seu país, escribiu
a Declaración dos Dereitos da Muller e da Cidadá, na que pedía que se lle dese ás mulleres os dereitos naturais que os prexuízos
quitáranllos. Argumenta para que as mulleres sexan consideradas cidadás de pleno dereito, que estean implicadas en debates políticos
e sociais e implora a Marie-Antoinette, raíña de Francia, defender o "sexo infeliz". A través dos seus escritos, apoiou a Revolución
francesa, pero tamén os xirondinos, o que lle valeu a ser guillotinada en 1793. Na Península Ibérica destaca o discurso de Benito Feijoo,
que en Defensa de la mujer (1726) utiliza moitos argumentos que circularan publicamente nas polémicas da querela de mulleres, e a
escritora Josefa Amar y Borbón coa súa firme convicción do poder da educación e a súa comprensión do dereito natural, Entre os
argumentos que esgrime destaca, á luz da súa comprensión do dereito natural, a igualdade de orixe: remítese ao pecado orixinal e
reinterpreta o mito de Eva: a historia relatada no Antigo Testamento para Josefa Amar significaba maior talento de Eva, que pecou por
afán de coñecemento e de saber.

A cuestión da muller na Galiza

O debate de se a muller podía ser educada e ocupar espazos públicos tiña a ver cos roles sociais das mulleres: pasar de coidar ao
marido e aos fillos para participar no debate social. Hai unha posición reaccionaria, mais existe algún exemplo de personalidades que
non acolleron esas teorías, mesmo na ideoloxía progresista, como o republicano Ramón Pérez Costales. Se para Pérez Costales (médico
librepensador que Pardo Bazán converte en personaxe dunha súa novela) resulta un atentado á natureza que a muller estude, o
avogado Pelayo Catoira remonta a distribución de roles xenéricos á Biblia e desbota calquera vinculación da ciencia á muller, só feita
para o amor e para a beleza. Moi outra vai ser a posición do catedrático da Coruña García Fuertes ou de Luís Rodríguez Seoane (poeta
presente no banquete de Conxo), cofundador de El País en Pontevedra, catedrático de Medicina e experto en temas de agricultura e
gandería, defensor da emancipación feminina desde a súa primeira xuventude e grande admirador de Rosalía. A propósito disto é
interesante o libro de Celia María Armas García chamado As mulleres escritoras (1860-1870): o xenio de Rosalía (Laiovento, 2002). Os
círculos progresistas defendían a educación das mulleres co argumento dos roles domésticos: poderían ensinar mellor aos nenos,
manter unha conversa ao nível do marido e así desempeñar otras profesións. Ese
discurso defende a idea de identificación da muller co corazón e o sentimental e do
home co cerebro e a razón. As taxas de alfabetización feminina foron moi baixas no
período moderno, como evidencian os niveis de firmas calculados para diferentes
áreas de Galicia. Na mesma liña, o censo de 1860 ratifica esta pobreza cultural e subliña
un feito rechamante, porque Galicia tiña o índice de alfabetización masculina máis
elevado no estado -37%- e a taxa de alfabetización feminina máis baixa: 6,1%. A causa
raíz deste paradoxo aludiuse á sobrecarga de traballo a cargo das mulleres do mundo
rural onde o réxime de campesiños, pequena explotación e de policultivo requirían
traballo abundante. Polo tanto, as mulleres traballaron intensamente desde entón en
idade moi temperá nas tarefas da casa, do xardín e do campo, participaron nos
coidados de gando e na familia protoindustrial. O fenómeno da emigración, temperán
e intenso, agravou esta situación, limitando a integración feminina nas canles de
educación formal, así escolarizaronse e castelanizaronse máis nenos que nenas. O
manual preceptivo El ángel del hogar (1859) da zaragozana María Pilar Sinués, expón
o ideal de muller burguesa no século XIX, que consistía en estar sempre sometida ao
sexo masculino e en considerar o seu maior obxectivo da vida na reproducción e o
agrado dos homes que a rodeaban (padre, marido e fillos). Para Sinués, os valores da El ángel del hogar de Pilar Sinués (1857)
relixión cristiá van ser o principal sostén deste patrón de comportamento, propondo
a resignación como rasgo imprescindible no sexo feminino e na fe nunha vida mellor trala morte como recompensa suficiente para as
penas experimentadas durante a vida terrenal. Existían revistas femininas dirixidas a mulleres para consolidar os valores domésticos
e esa idea de “anxo do fogar”. Pilar García Negro sinala que as mulleres galegas do ámbito burgués van querer contestar ese rol do
espazo doméstico na escrita e que se definen nunha lóxica de ruptura, estratexia na cal sitúase Rosalía. As Escolas Normais van abrir
as portas ás mulleres: Elvira Luna, Emilia Calé, Elisa Lestache, Joaquina López de la Vega, Amadora Tapia, Concepción Arenal, Ramona
Simán, Narcisa Pérez Reoyo... Unha pioneira desde Cuba é Virginia Felicia Auber Noia (coñecida simplemente como Felicia), asentada
na Habana e que vai colaborar con Galicia, Revista Universal de este reino, figura precocísima na publicación literaria e autora dunha
amplísima obra narrativa, teatral e xornalística. A literatura galega ofrece unha sincronía de literatura feminina ben variada: desde a
populista, ben coñecedora da entraña antropolóxica e cultural do pobo galego, até unha cosmopolita Sofía Casanova, que, case
centenaria, morre en Polonia, sen deixar de lembrar a Galiza, súa terra; desde quen viveu toda a vida no país até quen se integra de
cheo, como Emilia Pardo Bazán, na cultura española e ama o país como turista e, quizais, como proprietaria, por lembrarmos un xuízo
de Risco sobor dela; desde a respeitosa de todas as convencións sociais e relixiosas até a rebelde con causa, Rosalía de Castro, que, con
efeito, rompe todos os moldes, e non por casualidade é calificada de "viril" por encomiásticos comentaristas. É por isto todo polo que
a crítica tradicional, de indisimulábel base androcéntrica, precisa unha severa revisión nos seus postulados e xuízos, que pasará por
aclarar a xénese, marxes de actuación, condicionamentos, tipoloxía e resposta literaria das escritoras galegas, máxime cando na clave
do arco figura unha muller como Rosalía que aproveita o mellor de todos os nutrientes, superándoos e construíndo unha literatura
radicalmente nova e orixinal (tanto como inasimilábel), que pide a berros a definición dun leitor-modelo á altura do que ela produciu
e significou. As publicación dos irmáns de la Iglesia (de Galicia, Revista Universal de este reino á que enviaba Felicia desde Cuba ensaios
e artigos) constitúen auténticos retábulos de retrato e de crítica social: defensa da independencia moral das mulleres; ponderación da
necesidade da instrución e do traballo; crítica do parasitismo señoritil; alerta contra o matrimonio como solución de vida fatal para as
mulleres; apoloxía da humanidade e do sensato xuízo nas relacións sociais; crítica acérrima da hipocresía... relocen nas súas
colaboracións, onde baixo o formato aparente de crónicas de sociedade, está a falar o pensamento dunha humanista, dunha moralista,
que, na crítica aos ambientes aristocráticos e burgueses, evidencia as contradiccións destas clases sociais, con grande intelixencia e

4
Hugo Domínguez Silva Historia da literatura galega
ironía. Filomena Dato publica en libro, Follatos (1891), un conxunto de corenta e cinco poemas, integramente en galego, que nos
ofrecen a produción ben variada dunha escritora culta, boa versificadora, versátil no manexo de motivos diversos (a defensa das
mulleres, a denuncia da emigración —que califica de suicidio—, as lendas históricas, a elexía polas dores das nais, a exaltación das
virtudes cristiás, o enaltecimento da Galiza, a escrita de cantares de inspiración popular e folklórica...). O poema que abre Follatos,
titulado "Defensa das mulleres" (tamén unha auto-definición, como o inaugural de Follas Novas, de Rosalía) é especialmente
significativo: consta de oito partes, compostas de oitosílabos asonantados, que desenvolven o propósito enunciado no título, seguindo
fielmente o guión do discurso homónimo do P. Feixoo (convén lembrar que Follatos obtivo premio no certame celebrado en Ourense,
en honra do P. Feixoo, en 1887, e que era condición necesaria para concursar realizar unha composición baseada "na defensa das
mulleres feita polo sábeo benedictino"). Podemos relacionar a labor feminina co provincialismo, algúns documentos, de feito, non son
literarios mais fan apoloxía sentimental de Galicia (como Avelina Valladares, irmá de Marcial Valladares). Posteriormente (anos 60)
nos Almanaques, publicaranse moitos textos destas mulleres. Estos son algúns trazos comúns que as unen:

— o sentimento positivo para coa Galiza, desde o cariño máis aceso á súa apoloxía explícita e a petición de remedios para a súa
postración; sobre todo nas que viveron fóra de Galiza e puideron viaxar a ela escasamente;

— unha relixiosidade de base humanista, que enfatiza as propriedades moralizantes do cristianismo, e con preferencia polas
imaxes femininas do mesmo (advocacións da Virxe, Santas);

— sentimento solidario de grupo, complicidade: homenaxe de unhas a outras; dedicatorias; intertextualidade...

— moi bon coñecimento do idioma: "achado" en Avelina Valladares, no seu sentido galego verdadeiro, o que revela unha
frecuentación do mesmo moi a pé de obra;

— o ronsel rosaliano, en fin, é visíbel nas máis delas, proba dun "maxisterio" recoñecido sen fisuras (desde unha Filomena Dato,
que saúda a Eva como "corredentora", tal e como proclamara Rosalía no poema homónimo, pasando por frases literalmente repetidas:
"Voume, que teño medo", de Valentina Lago Valladares, e, en xeral, moitos motivos recorrentes e expresivos.

Artigo Lieders (1858)

"Lieders" é un artigo escrito por Rosalía publicado por primeira vez en El Album de El Miño, en Vigo en 1858. Está considerado o
primeiro manifesto feminista publicado en Galicia. Rosalía escribe esta breve prosa lírica aos vinte anos de idade e o mesmo ano casa
con Manuel Murguía, por iso Xosé Ramón Barreiro interprétao como unha especie de contrato de matrimonio público no que deixa
claro ao seu futuro marido a súa condición. de muller insumisa. Pero, sobre todo, é unha declaración de liberdade como creadora e,
polo tanto, unha proclamación da súa condición de escritora. A selección deste título, "Lieders", indica unha reivindicación da canción
e das formas poéticas populares, e á súa vez, unha atención sobre a obra dos románticos alemáns e especialmente de Heinrich Heine
(traducidos por Eulogio Florentino Sanz). Os lieder son cancións compostas en estreita relación co poema que serve de letra. Pola súa
vinculación coa cultura popular e a música, que é a linguaxe do espírito, tivo un forte éxito no Romanticismo. O título escollido por
Rosalía desconcerta porque logo escribe texto en prosa. Iso podería estar relacionado coa rebelión contra todas as normas de arte que
el declara xusto na primeira liña. O título fai referencia a un repertorio lírico creando un horizonte de expectativas no lector que despois
sorprenderá cun texto radicalmente crítico e subversivo. Pode considerarse como un captatio benevolentiae en si mesmo e ao mesmo
tempo enlaza co captatio benevolentiae que forman as primeiras liñas. Distínguense dous temas: a defensa da liberdade artística, que
ten como resultado unha proclamación xeral da liberdade e a defensa das mulleres contra a presión social que as culpa. Dedica dous
fragmentos a cada unha destas preguntas e deixa claro que están moi próximas. O texto ten 3 partes que teñen que ver a como se
enuncia o discurso: o eu da 1º afirmativa, apelativo na 2ª e expositivo na 3º.

— 1ª parte: hai unha afirmación dunha muller que rompe moldes de xénero e coa imaxe tradicional da muller, capaz de pensar
(corazón, espíritu e pensamento fronte ao intelecto exclusivo dos homes). É unha reafirmación dende a rebeldía e non acato. Non se
considera inferior a ninguén, denuncia a escravitude e a opresión feminina. Ten unha reivindicación en positivo de Luzbel (Lucifer)
porque rebelouse, desafiou a Deus. Non hai connotación negativa, é referente positivo porque desafía a orde das cousas.

— 2ª parte: nos dous últimos parágrafos céntrase na situación da muller e afonda nas trampas das relacións sexuais e
sentimentais denunciando a manipulación psicolóxica das mulleres por parte dos homes e polas normas dunha sociedade patriarcal
que as culpa e condena por faltas que non son súas. Os homes usan as mulleres e cárganlles as impurezas inxustamente, son víctimas.
Segundo Catherine Davies en Rosalía de Castro no seu tempo, a escritora revélase a unha sociedade dominada por homes e denuncia o
uso do sexo como instrumento de degradación. Acusa aos homes de pedir ás mulleres unha rendición sexual que logo usan para
acusarlles de impureza e desvalorizala.

— 3ª parte: desenvolve o sufrimento psicolóxico que experimentan as mulleres que teñen que loitar contra a dor acoitelada
causada polos arrepentimentos, que representan unha debilidade para as mulleres, xa que non teñen razón e son provocadas por
comportamentos totalmente lexítimos, por moito que a sociedade a condene. A propia muller cúlpase de algo que non lle pertence, é a
interiorización dese victimismo que lle atormenta. A debilidade é ter o remorso ou sucumbir aos desexos sexuais, deixarse utilizar. Ela
fai uso da ironía, Eva é o Mesías da muller, contradiscurso dunha condicición desafiante. A muller é dupla: Eva e Virxe.

A liberdade, a emancipación do individuo ou a independencia e a rebelión contra o poder son elementos moi comúns na literatura
romántica. Castro emprega temas claramente románticos para exemplificar metaforicamente a liberdade que profesa: os paxaros, o
vento, os árabes no deserto e o pirata no mar. É un momento no que a formación das mulleres é deficiente, ausentes dos claustros
universitarios e mantéñense no ámbito doméstico. Pero estas mulleres tiveron a sorte de nacer en familias acomodadas ou aprecian a
vida intelectual e artística. Cando Rosalía escribiu "Lieders", Concepción Arenal xa publicara o seu primeiro libro e Juana de Vega xa
fora a profesora da raíña Isabel II. Castro parte dun discurso que denuncia a falta de liberdade loitando contra unha moral hipócrita.

5
Hugo Domínguez Silva Historia da literatura galega
Artigo Las literatas (1865)
"Las literatas" é un artigo escrito en 1865 publicado en Lugo dentro do Almanaque de Galicia para uso de la juventud elegante y
de buen tono para 1866. O texto é un ensaio en forma de carta ficticia escrita en nome de Nicanora que vai dirixida a outro personaxe
de nome Eduarda, tal e como indica o subtítulo "Carta a Eduarda". Rosalía publica esta carta cunha nota ao final explicando que cando
paseaba polas aforas da cidade atopou un maletín que contiña esta carta e dada a analoxía que hai entre quen a escribiu e ela, decidiu
publicala. O máis probable é que optase por esta solución de distanciamento para non verse inmersa nunha polémica por defender
que unha muller puidese ser escritora. Ademais escolle o xénero epistolar, que fai aumentar o realismo, xa que era común que se
escribisen entre mulleres acomodadas e cultivadas para compartir e debater os seus coñecementos e preocupacións. A carta, escrita
en nome de Nicanora, aconsella á súa amiga Eduarda que abandone o seu afán de escribir e publicar alegando certos aspectos da vida
social da época que impiden o bo ver das mulleres lectoras e escritoras. O primeiro punto a observar é o feito de que hai tantos
escritores que non fan falta máis. Isto pode ser polo contexto social do século XIX, unha época na que as mulleres empezan a escribir,
creando unha explosión de literatura escrita por mulleres, tendo en conta a gran cantidade que xa supuñan as publicacións masculinas.
Con todo, as mulleres non tiveron a posibilidade de escribir sen censura, xa que se esperaba delas sobre todo literatura sentimental e,
en ningún caso, literatura social ou política. Aínda que houbo moitas mulleres románticas que escribían, moitas delas tiveron
problemas ao non ser aceptadas pola sociedade. O texto continua cunha anécdota que lle ocorreu a Nicanora na que fala do barbeiro
do seu marido a quen a cociñeira gaba sen ser máis que un parvo que se atreve a escribir un libro e polo ao mesmo nivel da boa
literatura. Isto leva á autora da carta a romper as súas obras pola perda da fe que tiña posta na escritura. Máis tarde utiliza esta mesma
anécdota para sinalar que para ser un escritor mediocre como o barbeiro non fai falta ser escritor en absoluto, aínda que só sexa para
ter un pouco de respecto ao orgullo literario. Aquí introduce que a idea de ser muller no mundo literario só serve para que se burlen
dunha mesma, xa que nada do que faga pode resultarlle beneficioso. Se cala, acúsaselle de tímida e mediocre conversadora. Se fala, só
busca chamar a atención. Se tenta pasar desapercibida, seguramente a tomen por tola. A marxinación das mulleres literatas vén,
principalmente, da idea de que unha muller ten que servir para contentar o home e a muller intelectual non pode satisfacer esta
demanda porque a muller que escribe descoida as súas obrigacións domésticas, que son a súa principal responsabilidade. Esta é unha
razón máis para impedir a culturización das mulleres, pero realmente o problema é que o home sente que os campos intelectuais que
durante séculos foron exclusivos del, agora sofren unha intrusión que ameaza con roubarlle esa posición de superioridade. Isto
repercute, non soamente na muller escritora senón tamén na lectora, á que se lle veta a admisión en bibliotecas co pretexto de que a
muller cre todo aquilo que le e iso podería levala a facer cousas que non son moralmente aceptables e até poden chegar a converterse
en libertarias. Nicanora continua explicando que se un marido valora o talento da súa esposa e respéctalle o desexo de escribir, entón
nada do que ela escriba seralle recoñecido da súa pluma, e marido e muller terán que soportar burlas e insultos, o por querer presumir
de ter unha muller poetisa ou novelista, e ela por ser egoísta e obrigar ao seu marido a escribirlle cousas que a farán “inmortal”. A
autora conclúe que estes agravios son provocados pola crúa envexa daqueles que non
poden soportar que unha muller demostre ter o mesmo ou mesmo superior capacidade
intelectual que eles. Finalmente, pide a Eduarda que reflexione sobre o desexo de ser
escritora porque esta non pode vivir humanamente en paz sobre a terra. Se unha
escritora casa cun home vulgar, aínda que sexa el quen a atormente e oprima, para o
resto da xente será ela a que o ten sometido e humillado, e o menosprezo que crecerá
nel contra ela a ferira e a fara indigna por fallar no deber da muller de honrar e facer
digna a vida do seu marido que á vez é a súa. Case todos os termos que se utilizaban
para nomear á muller escritora eran despectivos, ou aínda que non o fosen, collían ese
sentido. É o caso de “literatas”, “poetisas”, “bachilleras” e “novelistas”. Castro fai seu o
alcuño despectivo “literatas” nun xogo parecido ao que atopamos en "Lieders" no que
facendo uso da ironía sitúase ao mesmo nivel que os seus iguais masculinos e cando rin
dela, ela tamén ri con eles, como estratexia para descolocalos e desvergonzarse. A ironía
sérvelle, ademais de para reivindicar as escritoras dunha forma moito máis interesante,
para facelo de maneira máis sutil, xa que desde unha lectura recta non se lle pode acusar
de incentivar ás mulleres a escribir. O nome de Jorge Sand aparece dúas veces con
funcións diferentes: como referencia á alta literatura e como excepción de escritora
feminina. Para Rosalía de Castro, George Sand é unha escritora que non ten que
soportar as críticas que habitualmente reciben as mulleres letradas ou poetisas. Trátase
dunha excepcionalidade o feito de que esta muller obteña o status de autor, á beira de Amantine Lucile Aurore Dupin, máis
Victor Hugo, Honoré de Balzac ou Walter Scott e, por tanto, é un dos seus grandes coñecida polo pseudónimo George Sand.
referentes. Sabémolo, tamén, porque aparece o seu nome unhas cantas veces en La hija
del mar. Para Rosalía ser escritora é romper con roles de xénero: o exercicio da escrita non quere dicir esquecer coas obrigación
domésticas. Coa anécdota do barbeiro critica o mundo literario en xeral: a ousadía das persoas de autoproclamarse escritores. A visión
social da muller é censurada en todos os ámbitos e nese contexto George Sand é transgresora, é un referente de literatura de calidade,
rompendo coa dualidade home-muller. Sobre a loucura existe unha monografía “A louca do ático” que toma o nome da personaxe de
Bertha Mason, a "por veces esposa" de Rochester na novela de Charlote Brontë Jane Eyre. Curros dedicaralle a Rosalía un dos poemas
coa imaxe da tola. A muller casada e escritora ten que facer dúas tarefas e aínda por riba o mérito lle será negado. Se ela non ten dote,
non poderá escribir nunca porque a institución do matrimonio oprime ás mulleres. En canto a Galicia, Rosalía di “¿Pero aquí mismo?
Oh...” referíndose a dobre situación de periferia e marxinación á que estaba suxeita Galicia, nunha visión colonial. Se ser muller é unha
limitación, ser galega o era aínda máis. Non podemos esquecer que Juana de Vega tiña un salón no que convidaba mulleres para falar
sobre asuntos de este tipo. A Coruña, aínda que pequena, acollía con receptividade estes discursos, fronte ao Santiago da Tertulia de
Picaños, polo que non podemos falar de Galicia coma un todo. A vida de Rosalía e Murguía está ligada aos gobernos de esquerda e iso
repercute nas publicacións (Follas Novas foi publicado durante o goberno de Emilio Castelar). Seguramente moitas máis mulleres
escribían na súa mocidade, pero abandonaban o exericio da escrita cando casaban.

6
Hugo Domínguez Silva Historia da literatura galega
A historia do manuscrito do Conto galego (1868)
En 1923, no Almanaque Gallego publicouse por primeira vez o Conto Gallego de Rosalía de Castro. Notros volumes
reproducicíanse pinturas de Ovidio Murguía (fillo de Rosalía) e ilustracións de Castelao. O Almanaque Gallego foi fundado por Manuel
Castro López en 1898, o cal en 1892 emigrara a Bos Aires e onde colaborara e dirixira El Eco de Galicia. Foi na Arxentina que o xornalista
Manuel Castro López, ao redor de 1920, recibiu o caderno manuscrito de 38 páxinas de mans doutro galego emigrado, José M. González,
quen aseguraba que o recibira de Florentino Corbeira Marín en 1873 (de feito as follas do caderno teñen gravado en seco un selo con
este nome), considerando que se trataba dun manuscrito autógrafo e inédito. Desde entón os estudosos discutiron sobre a súa orixe,
así como sobre a identidade da man que o escribiu. Xa en 1946, nos Cuadernos de Estudios Gallegos, Bouza-Brey afirmaba que o texto
era sen dúbida de Rosalía, se ben non opinaba sobre a identidade da man da letra, limitándose a citar a crenza de Juan Naya, arquiveiro
da Real Academia Galega (a onde Manuel Castro López donou o manuscrito), de que non era un autógrafo de Rosalía, senón unha copia
do conto realizada por Florentino Corbeira. En 1955, María do Carme Ríos Panisse, en Grial, dicía que en realidade o conto xa aparecera
publicado nun folletín do xornal coruñés El Avisador en 1864, baixo o título "Contos da miña terra" (a profesora atopara un exemplar
deste folletín na biblioteca da Real Academia Galega). Non obstante, o texto publicado estaba asinado por R. C., o que non acababa de
aclarar a autoría da obra (as iniciais tamén se podían ler como Ricardo Caruncho ou Ricardo Camino, como apuntaba Ríos Panisse).
Pese a estas dúbidas, o conto foise incluíndo entre as obras da escritora; e en 1977 xa estaba recollido nas obras completas de Rosalía
da editorial Aguilar, na súa sexta edición (en 1970 as Edicións Castrelos, de Vigo, incluíron o “Conto gallego” nun pequeno volumen da,
esta si popular, colección ‘O Moucho’, titulado Contos do pobo). No ano 2002, Andrés Pociña e Aurora López volven sobre este asunto,
declarándose convencidos da autoría de Rosalía. Incluso afirman que a letra podía corresponder a unha "segunda caligrafía"
empregada pola autora de cando en cando. Finalmente aparece unha nova proba que confirma a autoría de Rosalía de Castro: Xesús
Torres Regueiro recibe como agasallo unha edición do conto de 1868, ano en que tamén aparecera no folletín de El Eco Ferrolano co
mesmo título que no Avisador, e esta vez asinado co nome completo da autora. En canto á letra, Xesús Torres Regueiro inclínase por
darlle a razón a Juan Naya, pois todo indica que o manuscrito recolle unha transcrición do texto da edición de 1868, coa que concordaría
en varios erros de copia e omisións, quizais realizada por Florentino Corbeira. Como os escritos publicábanse en forma de folletín e
non en volume o máis doado era copialo en manuscrito. O feito de encontralo baixo o nome Contos da miña terra remite seguramente
ao desexo de querer facer un libro de contos e Rosalía, para escribilo, baseouse nun conto de orixe popular. Mentres que Marina
Mayoral confunde a conciencia dos personaxes coa conciencia da autora (é difícil saber se participa da misoxinia do relato), Francisco
Rodríguez considera que o conto é unha crítica contra a institución matrimonial, que subordina claramente a muller e que se establece
só en función de conveniencia. Coincide co que xa expuxera María do Carme Carro Roque no seu traballo: “Trátase, por tanto, de
mostrarnos unha muller e a súa circunstancia, non unha crítica para ela”. Pensamos que o tal título “Conto gallego” non existiría en
realidade e seríalle posto por Castro y López (do mesmo xeito que na edición da colección ‘O Moucho’ titulárono “Os dous amigos e a
viúda”, entre corchetes) e asumido posteriormente por todos os que o citaron ou reproduciron. Semella razoábel pensar que se o título
xenérico era Contos da miña terra tería a autora escrito, ou pensado escribir, outros que continuasen a serie. Se publicou algún máis
nese sistema de folletín resulta complicado de responder pois moitas coleccións de prensa galega do século XIX desapareceron ou
están incompletas. Debeuse publicar en seis entregas, pois ten 22 páxinas máis a capa. Dado que o periódico tiña catro páxinas e que
os folletíns adoitaban publicarse como faldrón dunha delas, cada entrega do folletín ao dobrarse abranguía catro páxinas, polo que
calculamos que as 22 páxinas de que consta (máis dúas en branco) deberon saír en seis entregas. O “Conto” publícase, pois, dúas veces:
na edición coruñesa de 1864 (coas inicias R.C.) en El Avisador, cando Rosalía contaba con vinte e sete anos de idade, e na edición ferrolá
de 1868 co nome completo en El eco Ferrolano. Por esa época Rosalía xa publicara abondosa prosa en castelán: as novelas La hija del
mar (1859), Flavio (1861), Ruínas (1866) e El caballero de las botas azules (1867), así como o conto El cadiceño (1866). E no medio
Cantares gallegos (1863) con prólogo en prosa galega.