Ciało, moda i strój w

oświeceniu
 Intensywny rozwój mody
w Oświeceniu

„Moda to styl i język, w którym objawia się dana

epoka, to język wspólny dla różnych form
wyrażających się na określonym obszarze, w tym
samym czasie”.
A. Szubert-Olszewska, Alfabet mody
Ignacy Krasicki o modzie - Pan Podstoli

„Odzież i to wszystko, co się powierzchowności

tycze, nie warte żalu, ani nawet zastanowienia
człowieka uważnego. To, co wewnątrz nas jest, to
czyni różnicę między wiekiem a wiekiem.”
Wprowadzenie. Funkcje odzieży

Funkcje zasadnicze – ochrona przed zimnem,

deszczem i słońcem.
Funkcje estetyczne – „moda jest żywiołem, to
coś nieuchwytnego, potrzeba psychiczna lub to,
co z niej wyrasta w zgodzie z duchowym,
estetycznym i obyczajowym kanonem epoki”.
(A. Szubert-Olszewska, Alfabet mody)
„Wędrówka stroju”

„Wędrówka stroju” wyznacza kierunki w modzie danego

stulecia, wpływa na kształtowanie się stylów, trendów i
fasonów.
„Wędrówka stroju” w oświeceniu.
• W stronę natury.
• Odejście od natury.
• Blisko ciała.
• Daleko ciała.
 W stronę rokokowej sztuczności (lata 70. XVIII
wieku)

Przykład „ucieczki od natury”

Moda dworska osiąga szczyt nienaturalności
Suknia kobieca - niemalże dzieło architektoniczne
Suknia z ogromną spódnicą, opartą na szerokim „panier” (stelaż
umieszczany na biodrach), podzielona na dwie części, w kształcie
dzwonu)
Rogówka - spódnica z tafty lub płótna, do której przyczepione
były trzy rzędy fiszbinowych lub wiklinowych obręczy
(najmniejsza na wysokości bioder, największa na dole), poszerzała
sylwetkę od pasa w dół. Średnica rogówki dochodziła do 3
metrów.
Suknia dworska (rogówka łokciowa), 1764, fot. w: E. Orlińska-Mianowska,
Modny świat XVIII i początku XIX wieku, Lesko 2006.
Francois Boucher, Markiza Pompadour, 1759
 Moda damska w XVIII stuleciu

Suknia a’ la francaise, najczęściej z wełny, tafty, jedwabiu

Fryzury, podobnie jak konstrukcje architektoniczne, oparte na
stelażach, pudrowane, utrwalane lepką, wonną mazią zwaną
pomadą
Fryzury układane na drucianych ramach, ozdobione
warzywami, kwiatami, a nawet okrętami
Fryzjerstwo staje się sztuką
Karykatury
fryzur
 Józef Kochański, Do Jasia o fryzurze…

Tu samych przez się fryzur, a tam spod kornetów,

Tu w miesiąc, tam w promienie, ta z włoskimi kwiaty,
Tu wcale wylizano, ówdzie włos kosmaty,
Tu z girlandą, tam z piórem, ówdzie z małym strojem,
To z szpilką, to z sołtanem, z haftaczką, z zawojem:
Wszystko to dzieła, Jasiu, twojej wielkiej sztuki…
(…)
Każdy zawód, profesja, pozycja wymaga innej fryzury,
Właściwą z tych każdemu należy dać postać;
Tyle to umieć trzeba, by fryzjerem zostać!
Wędrówka mody „w stronę natury”
 Czynniki historyczne, społeczne i kulturowe,
które determinują pojawienie się nowego stylu
pod koniec XVIII stulecia
1. Rewolucja francuska 1789

• Moda czynnikiem propagandowym: „naturalność” w modzie to

symbol nowych czasów.
• Ubrania eleganckie, wykwintne i jedwabne noszą wrogowie
rewolucji.
• Rewolucjoniści szyją swoje ubrania z bawełny.
• Pojawienie się bawełny zwiastuje rozwój higieny, mycie i
pranie zastępuje perfumowanie tkanin.
• Bawełna - tkanina łatwa do prania i suszenia.
 Nowy ubiór, nowe fryzury

• Koniec wielkich, stelażowych fryzur.

• Po rewolucji francuskiej kobiety zaczynają nosić
czepki.
• Płaskie kapelusze wymagają płaskich fryzur.
• Piękności empirowe przypominają starożytne
Greczynki– delikatne loczki upinane skromnie, czasem
przepaska, diadem, grzebień.
• Brak intensywnego makijażu, tzw. muszek i różu.
 Czystość i brud w oświeceniu

• Miasta jako siedliska brudu

• Stroje z ciężkich tkanin, peruki i kunsztowne fryzury – trudne
w utrzymaniu czystości
• Perfumy i wody kolońskie rodzajem „kąpieli na sucho”
• Zmiana bielizny zastępuje mycie
• Mycie tylko widocznych części ciała. Miednica zamiast wanny
• Łaźnia luksusem
2. Zmiana stylu życia – strój w stylu angielskim

• Nowy styl życia Anglików:

- zamiłowanie do podróży,
- wyjazdy na wieś,
- spędzanie wolnego czasu na świeżym powietrzu, w towarzystwie
zwierząt domowych.
• Wygodne damskie suknie z męskim akcentem – żakietem na guziczki.
• W stroju męskim pojawiają się fraczki.
• Nowa moda w angielskim malarstwie portretowym.
Thomas Gainsborough, Spacer poranny, Dama w błękicie
 3. „Piękność empirowa” i powrót do antycznej
natury

• Poszukiwanie nowych wzorców w modzie po objęciu władzy

przez Napoleona Bonaparte
• Moda jako oznaka potęgi, rangi i wielkości cesarstwa
• Wzory zaczerpnięte z antycznych potęg
• Suknia „antyczna” - wysoko podniesiona talia, duży dekolt i
krótkie, bufiaste rękawy. Lekkie, delikatne i lejące materiały –
muślin, batyst czy tiul. Kolor biały.
Suknie w stylu antycznym
Suknia haftowana i suknia koronkowa z szalem kaszmirowym, koniec XVIII i początek XIX wieku
 Szale kaszmirowe

• Występowały najczęściej w kolorze żółtym lub czerwonym. Bardzo

kosztowne.
• „Czerwony jak krwawnik” szal posiadała Telimena, która:
Jaką miała sukienkę, jaki strój na głowie,
Daremnie pisać, pióro tego nie wypowie,
Chyba pędzel, by skreślić te tiule, ptyfenie,
Blondyny, kaszemiry, perły i kamienie.

• Pod koniec epoki napoleońskiej pojawiały się suknie z falbanami, plisami i

innymi dodatkami
Maria Walewska
z kaszmirowym szalem
 Torebka- nowy dodatek do stroju kobiety

• Powstaje dzięki kreacjom w stylu antycznym,

pozbawionym kieszeni.
• Zastępuje kieszenie.
• Pierwsze torebki składały się z niewielkiego kawałka
siatki lub innej delikatnej tkaniny ściąganej u góry,
zawieszanej na sznureczku lub wstążce, przypominały
niewielkie woreczki z siatki.
 Gorset

• Modna sylwetka wymagała retuszowania

• Gorset (inaczej sznurówka) uwydatnia biust i szczupłość tali,
dzięki fiszbinom wszytym w warstwy płótna
• Gorsety powstawały z lnu, płótna, tafty jedwabnej
• Do początku XIX wieku kobiety zakładały gorset nawet w
ciąży (choć zalecano inaczej)
 Gorset – karykatura
z XVIII w.

„Córki moje od czwartego roku życia

zaczęły nosić sznurówki. Stan piękny
jest jedna z najpotrzebniejszych rzeczy
dla dziewcząt. Pomału wprawiały się
w mocne sznurowanie i tak cienkie
były jak lalki.”
(M.D. Krajewski, Podolanka)
 Biżuteria

„Mieć na palcu pierścień diamentowy, szpinkę pod szyją takąż lub z

innego jakiego drogiego kamienia znaczyło panicza i dworaka
modnego, a kiedy jeszcze na obu rękach błyskały pierścienie, to tym
bardziej. Choćby się kto najlepiej ubrał, bez tych ozdób nie był miany,
tylko za miernego obywatela albo też za niegustownego domatora.
Dla czego, kogo nie stać było na prawdziwe klejnoty, stroił się w
czeskie, głogowskie i biłgorajskie, mianowicie w nocnych
kompaniach, w których od rzęsistych świec lada szkiełko nabiera
blasku, i do tego mało było w kraju jubilerów takich, którzy by
jednym rzuceniem oka prawdziwe klejnoty od fałszywych
rozeznawać mogli”.
J. Kitowicz, Opis obyczajów za panowania Augusta III
 Sentymentalizm. Biżuteria jako pamiątka

• Nowa funkcja biżuterii w sentymentalizmie

• Wartość emocjonalna klejnotów
• Pamiątkowa i sentymentalna wartość biżuterii
• Klejnoty Czartoryskich w Fundacji Czartoryskich przy
Muzeum Narodowym w Krakowie
• Większość eksponatów ma charakter pamiątkowy, związany
prawdopodobnie z różnymi rodzinnymi okolicznościami
W kręgu pamiątek rodziny Czartoryskich
 Brosza podarowana Adamowi J. Czartoryskiemu
przez żonę Annę
• Składa się z części podłużnej i trzech serduszek
• Na długim elemencie znajduje się napis: „Anna Adamowi”
• Na serduszkach widnieją imiona trójki dzieci. Awersy
wypełnione są ich włosami.
• Sentymentalna pamiątka
 Moda męska –wąsy symbolem tradycji

Gdy szli na popis, rycerze nasi,

a męstwem tchnęła twarz okazała,
Maryna, patrząc, szepnęła Basi:
„Za ten wąs czarny życie bym dała!”
Gdy nasz Czarnecki słynął żelazem
I dla ojczyny krew swą poświęcał,
Wszystkie go Polki wielbiły razem,
A on tymczasem wąsa podkręcał.
F. D. Kniaźnin, Oda do wąsów
Smutne w narodzie dzisiaj odmiany.
Rycerską twarzą Nice się brzydzi;
A dla niej Dorant, wódkami zlany,
I z wąsa razem, i z męstwa szydzi.
Kogo wstyd matki, ojców i braci,
Niech się z swojego kraju natrząsa;
Ja zaś z ojczystej chlubny postaci,
Żem jeszcze Polak, pokręcę wąsa.
F. D. Kniaźnin, Oda do wąsów
1. Wąsy Jana III Sobieskiego
2. Franciszek Dionizy Kniaźnin
 Oddziaływanie rokoka na modę męską

- Feminizacja mody męskiej

- Mężczyźni golą zarost, przywdziewają kolorowe fraki,
koronki, pantofelki, używają perfum, pudru, na głowy
zakładają peruki
- Konflikt kontusz-frak konfliktem dwóch postaw
Kontusz
Frak w XVIII i XIX w.
 Frak- symbol mody zagranicznej
Wincenty Ignacy Marewicz, Do fraczków

Fraczki cacane, fraczki upachnione,

Od zmiennych dziewcząt wielce poważane,
Fraczki, modnymi centkami upstrzone
I od kobitek modnych wszędy znane
(…)
Fraczki pierwszeństwo dziś wszędy mające,
Którym już same hołdują kontusze,
Co chwalców wszędy dziś macie tysiące,
Jakże co mówić ja się wam pokuszę
(…)
Polak cnotliwy w kontuszu niezgramnym,
I bez fryzury, fraczków centkowanych,
Bez włoskich perfum był mężem powabnym
Byli wiernymi w przyrzeczeniach danych.
(Do fraczków, Wincenty Ignacy Marewicz)
 Bibliografia przedmiotowa (opracowania)

B. Krzywobłocka, R. Krzywobłocka, Magia klejnotów, Warszawa 1976.

M. Możdżyńska-Nawotka, O modach i strojach, Wrocław 2002.
E. Orlińska-Mianowska, Modny świat XVIII i początku XIX wieku, Lesko 2006.
D. Outram, Panorama Oświecenia, przeł. J. Kolczyńska, Warszawa 2008.
A. Sieradzka, Tysiąc lat ubiorów w Polsce, Warszawa 2007.
A. Szubert – Olszewska, Alfabet mody, Pelplin 2006.
I. Turnau, Kultura materialna oświecenia w rycinach Chodowieckiego,
Wrocław 1968.