f

B O G D A N K R I Z M A N

SKRrPTA IZ DBPLOMATSKE HlSTORljE

' - o ^ ' ' ci^^ U*3 -i.;^^
O E A V E [9I8.-I94I.

A' •

Z a g r e b , 1973.
 S A D £ Z A . J
•• ' • Strana

N a p o m e n a

P r v i d i o 1918-1934.

Proglasenje Z r a l j . SHS i njegov p o l o z a j "1

G-lava p r v a s Konferencija u P a r i z u i mirovni ugovori 5

G l a v a drugas J a d r a n s k o p i t a n j e do R a p a l l a 17
Glava t r e c a i O s n i v a n j e Male A n t a n t e 30
G-lava c e t v r t a i P o k u g a j i p r i b l i z a v a n j a I t a l i j i 38
G-lava petax J u g o s l a v e n s k o - f r a n c u s k i ugovor o
prijateljstvu . 4 7
G-lava s e s t a s T a l i j a n s k o - J u g o s l a v e n s k i odnosi
•/I928-I933./ 54
G l a v a sedmas B a l k a n s k i sporazum / 1 9 3 4 - / 73
G l a v a osmai Pitanje priznanja Sovjetske Rusije 82

D r u g i d i o 1934-1941. • - _
G-lava p r v a i Njemacki prodor na B a l k a n 99
G;lava drugas Priblizavanje Jugoslayije I t a l i j i 119
G-lava t r e o a i J u g o s l a v i j a pred r a t 1939. god. 135
Crlava c e t v r t a s R a z d o l D l j e "naklone n e u t r a l n o s t i " 144
G l a v a peta« Pris.tup J u g o s l a v i j e Trojnom P a k t u 156
Glava sestas V a n j s k o p o l i t i c k i p o t e z i Simoviceve
v l a d e i n j e m a c k i napad na J u g o s l a v i j u . 166

D o d a t a k 181
 N A P O M E N A

Kao n a j p r i k l a d n i j i t e r a e l j za d a l j n j e p r o u c a v a n j e v a n j s k e politi-
ke j u g o s l a v e n s k e d r z a v e u meduratnom. r a z d o b l j u p o s l u z i t ce djelo
Jovana M. J o v a n o v i c a ; D i p l o m a t s k a i s t o r i j a Nove Evrope 1918-1938,
Imjiga I , Beograd 1938, k n j i g a I I , Beograd 1939. D a l j e ce se ov-
d j e , uz s v a k u g l a v u , n a v o d i t i dopunska l i t e r a t u r a kao prva i n d i -
k a c i j a za b o l j u o r i j e n t a c i j u p r i d u b l j e m i d e t a l j n i j e m studiju
diploraatske historije-

Za b o l j e p o z n a v a n j e p i t a n j a r a z v i t k a medunarodnih. odnosa nove

J u g o s l a v i j e dobro ce p o s l u z i t i s t u d i j a p r o f , J . A n d r a s s y - a pod
naslovom; x i a z v i t a k meaunarodnih odnosa nove J u g o s l a v i j e , objavlje
na u z b o r n i k u Nova J u g o s l a v i j a . P r e g l e d d r z a v n o p r a v n o g r a z v i t k a .
Povodom d e s e t g o d i s n j i c e drugog z a s j e d a n j a AVNOJ-a, Zagreb 1954?
str, I75-I96, a za p i t a n j a u v e z i s P a r i s k o m mix'ovnom konferenci-
jom p o s l i j e drugog s v j e t s k o g rata knjiga VI, Bedijera; Pariska
konf e x * e n c i j a , BeOgrad 1947, i a k o j e u lanogome z a s t a r j e l a i po
svojoj f a k t u r i b l i z a p u b l i c i s t i c i .

B. K
P r v i d i o

1918 - 1934
 Proglasenje Kraln* SHS i njegov polozaj

Posto j e n e s t o r a n i j e "bilo i z v r s e n o p r i s a j e d i n j e n j e Vojvodine

/BaSka-Banat-Baranja/ i Crne G-ore S r b i j i , regent Aleksandar je u
Beogradu 1 , p r o s i n c a 1918. - pred d e l e g a c i j o m Narodnog v i j e c a S l o -
venaca, H r v a t a i Srba u Zagrebu i p r e d s t a v n i c i m a s r p s k e v l a d e -
p r o k l a m i r a o u j e d i n j e n j e " S r b i j e sa zemljama n e z a v i s n e d r z a v e S l o -
venaca, H r v a t a i Srba u j e d i n s t v e n o K r a l j e v s t v o Srba, H r v a t a i
S l o v e n a c a . " P r i s t u p i l i s u pregovorima da sastawe z a j e d n i c k u jugo-
s l a v e n s k u v l a d u i nakon mnogo n a t e z a n j a s a s t a v i l i j e , s t i m da su
p r e d s j e d n i s t v o v l a d e p o v j e r i l i N i k o l i P a s i c u kao s e f u n a j j a c e po-
l i t i c k e stranke u S r b i j i / r a d i k a l i / , r e s o r v a n j s k i h poslova A n t i
Trumbicu, p r e d s j e d n i k u J u g o s l a v e n s k o g odbora u Londonu, r e s o r unu-
t r a s n j i h poslova Svetozaru P r i b i ^ e v i c u , prvaku Hrvatsko-srpske
k o a l i o i j e i jednom od p o t p r e d s j e d n i k a Narodnog v i j e c a , dok j e pred-
s j e d n i k V i j e c a Anton Korosec dobio m j e s t o p o t p r e d s j e d n i k a vlade»
Regent, medutim, n i k a k o n i j e h t i o P a s i c a z a p r e d s j e d n i k a i i z l a z
i z k r i z e b i o j e prona-den tako da j e na p o l o z a j p r e d s j e d n i k a v l a d e
dosao r a d i k a l S t o j a n P r o t i c dok se P a s i c morao z a d o v o l j i t i s po-
l o z a j e m s e f a d e l e g a c i j e z a Mirovnu k o n f e r e n c i j u .

P o l o z a j nove d r z a v e / " K r a i j e v s t v a S r b a , H r v a t a i S l o v e n a c a " / b i o

j e sve drugo samo ne p o v o l j a n i s t a b i l a n .

U P a d o v i z a k l j u 5 e n o p r i m i r j e s opunomocenicima a u s t r o - u g a r s k e
Vrhovne komande / 3 . X I 1918./ o d r e d i v a l o j e , pored o s t a l o g a , da
se n e p r i j a t e l j s t v a " S a v e z n i c k i h i U d r u z e n i h sila" s Austro-Ugar-
skom i m a j u s m j e s t a o b u s t a v i t i , a s t o j e j o s v a z n i j e s da se a.u,
snage i m a j u p o v u c i s ovu s t r a n u demarkacione l i n i j e / z a c r t a n e u
u g o v o r u / k o j a se p o k l a p a l a s l i n i j o m t a j n o g Londonskog ugovora/26,
I V 1915/, s t i m da i s p r a z n j e n o p o d r u S j e zaposjednu odredi s a v e z n i -
ka i SAD / c i t a j s Talijani/. Pored toga, ugovor j e g a r a n t i r a o Savez-
nic.iiaa_pravo nesmetanog k r e t a n j a i s ovu s t r a n u l i n i j e , dakle duF-"
Ije u teritorij "Drzave S l o v e n a c a , H r v a t a i S r b a " odnosno - posli-
j e 1 . X I I 1918. - Kralj. SHS. S ugovorom u r u o i t a l i j a n s k a VK p r i -
s t u p i l a j e planskom, postepenom i s m i s l j e n o m i z v r s e n j u t o g ugovora
i t a . l l 4 ^ s ^ e su snage u s l e u T r s t i P u l u , z a k o r a S i l e na n a s e otoke
 2

/ K o r c u l u , V i s , Ores i d r u ^ e / , u p l o v i l e u Z a d a r i druga p r i s t a n i s t a
i p r o g l a s i l e okupaGTjTT'u ime " S a v e z n i c k i h i U d r u z e n i h s i l a " . Tako
su T a l i j a n i z a p o s j e l i c i t a v u okupacionu p r o s t o r i j u p r e d v i d e n u ugo-
vorom o p r i m i r j u , pa s u p o s l i i d a l j e ; preko demarkacione linije!
To im j e poslo z a rukom u i i i j e c i ^ ^ ^ a l T ne i u L j u b l j a n i i t a k o j e
t a l i j a n s k a d i p l o m a c i j a , s v e u svemu, d o h i l t . u r u k e p r v o k l a s n e adu-
te z a d i p l o m a t s k u borbu k o j a j e p r e d s t o j a l a , -

Medutim, n i s u se z a d o v o l j i l i samo t i m nego j e pomocnik s e f a tali-

janskog g e n e r a l s t a b a Pietro Badoglio i z r a d i o plan k o j i j e trebao
u z d r m a t i same t e m e l j e nove j u g o s l a v e n s k e drzave - za t a l i j a n s k u
v l a d u n e p o z e l j n o g s u s j e d a na J a d r a n u . Osnovna zamisao p l a n a : pod-
s t i c a t i u H r v a t s k o j , C r n o j G-ori, B a l m a c i j i , S l o v e n i j i i d r u g d j e
unutrasnje sukobe i r a z i l a z e n j a s v i m sxed s t y ima! ...T s u p l a n po-
cetkom p r o s i n c a 1918. o d o b r i l i i d a l i s i g n a l da a k c i j a medu Jugo-
slavenima moze o t p o c e t i .

B i l o j e jasno da ce na v a n j s k o p o l i t i c k o m planu I t a l i j a b i t i g l a v n i
0 po nent.

Ha u n u t r a s n j e m p l a n u j e r a t o s t a v i o u j u g o s l a v e n s k i m zemljama t e s -
ke p o s l j e d i c e . S r b i j a j e p r e t r p j e l a n a j t e z e z r t v e u l j u d s t v u i
najvece m a t e r i j a l n e gubitke, i z g u b i v s i samo u v o j s c i 369.818 l j u d i
s t o j e p r e d s t a v l j a l o gotovo p o l o v i c u b r o j a m o b i l i z i r a n i h . Iitome
v a l j a p r i b r o j i t i gubitke c r n o g o r s k e v o j s k e , a ne t r e b a z a b o r a v i t i
ni gubitke c i v i l n o g s t a n o v n i s t v a pod okupacijom, pa n i one kod
stanovnistva i z j u z n o s l a v e n s k i h zemalja Austro-Ugarske. I materi-
j a l n a s t e t a prouzrokovana ratom i okupacijom b i l a j e golema; u
ostalim jugoslavenskim zemljama n i j e b i l o doduse r a z a r a n j a i p l j a c -
ke a l i j e p r i v r e d n i z i v o t b i o u z n a t n o j m j e r i poremecen / n e s t a s i c a
p o j e d i n i h a r t i k a l a , c i j e n e v i s o k e i s v e v i s e , a p o l j o p r i v r e d a mje-
stimicno ostecena ratnim r e k v i z i c i j a m a , i t d , / c Pitanje ishrane,
snabdijevanja i c i r k u l a c i j e robe p o s t a v l j a l o se xzvanredno o s t r o ,
a saobracaj j e u s l i j e d r a z o r e n o s t i prug'a, n e s t a s i c e l o k o m o t i v a i
vagona, n e d o v o l j n i h zaliha ugljena i drugoga zadavao n a j v i s e g l a -
v o b o l j e . Tome s u se p r i d r u z i l i n e s m o t r e n i i d i s k r i m i n a c i o n i p o t e z i
pojedinih p o k r a j i n s k i h vlada, razne a d m i n i s t r a t i v n e smetnje,
 3

zabrane i z a v l a c e n j a j e d n i h n a r a c u n i s t e t u d r i % * i h , a i z n a d svega
t e z n j a d a se sve prenese u c e n t a r i r j e s a v a u njemu. V l a d a j e duze
vreraena o d b i j a l a da poduzme potrebne m j e r e na p r i v r e d n o m p o l j u i
tek u o z u j k u 1919- d o n i j e l a o d l u k u da j e "prenos robe izme^u p o j e -
d i n i h p o k r a j i n a potpuno S l o b o d a n i p o k r a j i n s k e u p r a v e n i s u v l a s n e
c i n i t i mu kakve o t e z i c e " c Pored t o g a , p r o g l a s i l a j e i potpuno s l o -
bodnu t r g o v i n u u u n u t r a s n j e m prometu / i z u z e v g i monopolske predme-
te/ i ukidanje s v i h dotada^njih c e n t r a l a , ogranicenja, kontingenti-
r a n j a , r a s p o l a g a n j a robom, i t d o Time j e i z a z v a l a o d u s e v l j e n o odo-
b r a v a n j e u redoviina t r g o v a c a i d r u g i h k a p i t a l i s t a , a l i j e i s t o v r e -
meno k a t a s t r o f a l n o p o g o d i l a s i r o m a s n i j e s l o j e v e , u prvom r e d u
radnistvo,

G-otovo n i s t a manje t e s k o c a n i j e i z a z i v a l o p i t a n j e novca /odnos

k r u n a - d i n a r / i zamj^ena no;y6_a^^ bila je izvrsena tek u
t o k u 1920. godine i to j e d a n d i n a r z a c e t i r i krune, s t o j e i z a z v a -
lo i teske p o l i t i c k e p o s l j e d i c e u t z v . precanskim k r a j e v i m a , Odno-
si u poljoprivredi - Kralj. SHS b i l o j e po s t r u k t u r i s t a n o v n i s t v a
i z r a z i t o s e l j a c k a drzava - b i l i su r a z n o v r s n i , zamrseni i nabijeni
eksplozivom, U s v i m zemljama - i z u z e v s i S r b i j u i Crnu Goru - posto-
j a l i su i l i j a k i t r a g o v i f e u d a l n o g s u s t a v a i l i j e , pak, dominirao
feudalizam^ u Bosni i Hercegovini t e Makedoniji polirfeudalno a g r a r -
no u r e n e n j e ; u V o j v o d i n i i S l a v o n i j i v e l e p o s j e d n i c k i i l a t i f u n d i j -
ski s i s t e m ; u B a l m a c i j i k o l o n a t s k i s u s t a v . Zato se j e v l a d a / r e -
g e n t / p o z u r i l a d a u m a n i f e s t u od 6. s i j e c n j a 1919* objavi da ce
odmah p r i s t u p i t i pravednom r j e s e n j u agrarnog pitanja. Stoga j e i
d o n i j e l a prethodne odredbe z a p r i p r e m u ag'rarne r e f o r m e k o j e s u .
kao pi*ogram s l u z i l e s v e do 1931* godine.

He^utim, n i n a j a v a a g r a r n e r e f o r m e od s t r a n e r e g e n t a / v l a d e / n i j e
umanjila s o c i j a l n u napetost, nezadovoljstvo i raznorazne teskoce.
O s t a r k u r s v l a d e S t . P r o t i c a na s t o b r z u c e n t r a l i z a c i j u s t a o j e
n a i l a z i t i na sve v e c i o t p o r i o t k l o n , o s o b i t o u H r v a t s k o j i S l o v e -
niji. Njene m j e r e u pogledu b o l j e g s n a b d i j e v a n j a i prehrane osta-
j a l e su n e d j e l o t v o r n e ; s p e k u l a c i j a j e o v a l a na svakom k o r a k u a
 4

k o r u p c i j a uzixnala maha; n e z a p o s l e n o s t se o s j e c a l a na svakom k o r a k u

dok je burzoazija krenula u sve vecu e k s p l o a t a c i j u i p o s l i j e r a t n o
bogacenje. R a d n i c k a j e k l a s a p r i tome, dakako, p l a c a l a -ceh i pogor-
sanje u v j e t a z i v o t a radnika n a j b o l j e se o g l e d a u p r o d u z a v a n j u r a d -
nog vremena i znatnom padu r e a l n e _radnicke_nadnice»

Stoga v a l j a z a k l j u 5 i t i ovakos okru^eno- s a sedam s u s j e d a - od k o j i h

se s e s t n a l a z i l o s n j i m u s p o r u zbog g r a n i o e i l i u sukobu na g r a n i -
c i - a p r i t i s n u t o s a s v i m n e p o v o l j n i m odredbama ugovora o p r i m i r j u
od 3. X I 1918. p r i l i c n o prepusteno samo s e b i od " s a v e z n i k a " i z rata
/ P r a n c u s k e i V. B r i t a n i j e / k o j i s u i r a a l i s v o j e i m p e r i j a l i s t i c k e
racune u P o d u n a v l j u i na B a l k a n u , i l i , opet, s u s r e t a n o i t r e t i r a n o
gotovo n e p r e k i d n o n e p r i j a t e l j s t v o m t a l i j a n s k e d i p l o r a a c i j e / P l a n P.
B a d o g l i o / , u t e s k o uzdrraanoj i poremecenoj E v r o p i lisenoj prisut-
nosti d v i j u v e l e s i l a /carske R u s i j e i carske Njemacke/, u vrijeme
kad se na svakom k o r a k u o s j e c a j u t r a g o v i t e k okoncanog r a t a i kad
Mirovna k o n f e r e n c i j a t r e b a da s t v o r i , i l i , opet, o d o b r i i l e g a l i -
z i r a novu p o l i t i c k u k a r t u E v r o p e , K r a l j e v s t v o SHS gotovo n i j e izla-
zilo i z krize.

DOPUNSKA LITERATURA^ D r a g o s l a v J a n k o v i c , D r u s t v e n i i p o l i t i c k i
odnosi u K j r a l j e v s t v u S r b a , H r v a t a i S l o v e n a c a u o c i s t v a r a n j a S o c i -
j a l i s t i c k e r a d n i c k e p a r t i j e J u g o s l a v i j e / k o m u n i s t a / , 1 . X I I 1918 -
- 20. l Y 1919? I s t o r i j a 7ZX v e k a . Z b o r n i k r a d o v a I , Beograd 1959,
s t r . 7-151.
 5

GLAVA HiVA
Konferencija u Parizu i rairovni ugovori

H a s i 3 r a v l j a l o se o s j e d i s t u Mirovne k o n f e r e n c i j e i p r i torn su spo-

m i n j a l i P a r i z , B r u x e l l e s i Zenevu a l i su konacno p r i s t a l i da se
Mirovna k o n f e r e n c i j a / M i r o v n i k o n g r e s / s a s t a n e u Parizu. S t a l l su
p r i s t i z a t i p o j e d i n e d e l e g a c i j e /pocetkom s i j e c n j a 1919./ i P r o t i -
ceva v l a d a j e o d r e d i l a d e l e g a c i j u za t u Konf ex'enciju. Na c e l o j o j
j e s t a v i l a N i k o l u P a s i c a , a pored n j e g a , kao opunoraocene delegate;
A, Trumbica kao x n i n i s t r a v a n j s k i h p o s l o v a , d r M i l e n k a R. Vesnica,
p o s l a n i k a u P a r i z u , i dr I v a n a Z o l g e r a , univerzitetskog profesora
u L j u b l j a n i . Pored t i h opunomocenih p o s t o j a l i s u i v l a d i n i d e l e g a -
t i g Mata B o s k o v i c , b i v s i s r p s k i p o s l a n i k u Londonu, dr Otokar Ry-
bar, b i v s i z a s t u p n i k u C a r e v i n s k o m v i j e c u u B e c u i dr J o s i p Smodla-
ka, tako-der z a s t u p n i k u C a r e v i n s k o m v i j e c u u B e c u . Njima se p r i d r u -
z i o i A-ndrija R a d o v i c , b i v s i p r e d s j e d n i k crnogorske vlade, koji
j e k a s n i j e postao i d e l e g a t . Pored n j i h / d e l e g a t e / delegaoija je
b r o j i l a v e c i b r o j s t r u S n j a k a i s a v j e t n i k a , a d j e l o v a l a j e u njenom
s a s t a v u i V o j n a m i s i j a na c e l u s gen. P. Pesicem.

P r v i p l e n a r n i sastanak K o n f e r e n c i ' j e o d r z a n j e 18. s i j e c n j a 1919. i

. njemu s u p r i s u s t v o v a l i i d e l e g a t i SHS, saiiio s t o i h j e K o n f e r e n c i j a
I J p r i z n a v a l a kao d e l e g a t e S r b i j e u s k r a c u j u c i da u d i j e l i /kolektivno/
' ' p r i z n a n j e K r a l j e v s t v u SHS i a k o j e to d a l a i P o l j s k o j i Ceho-Slo-
vacko jo

Metoda r a d a na K o n f e r e n o i j i - kako j e to p r i z n a o sam Trumbic - b i -

l a j e za male narode neugodna. Po p r v i m p l e n a r n i m s j e d n i c a m a i z -
gledalo j e da ce m a l i n a r o d i b i t i na r a v n o j n o z i s a v e l i k i m a . To
j e p o t r a j a l o k r a c e v r i j e m e , pa s u " V e l i k i " / p r e d s t a v n i c i pobjed-
n i c k i h v e l e s i l a / u z e l i sve u s v o j e r u k e . N a j p r i j e se formiralo
Vijece desetorioe, a z ^ t i m V i j e c e c e t v o r i c e , i t o V i j e c e /W. V ^ i l -
jl son-D. L l o y d G-eorge-G-, Glemenceau-V. O r l a n d o / o d l u c i v a l o je o svim
v a z n i j i r a p i t a n j i m a bez p r i z i v a . Pored toga, b i l e s u f o r m i r a n e ko-
m i s i j e s a p o j e d i n a p i t a n j a i one su s a s l u s a v a l e clanove i l i struc-
njake p o j e d i n i h d e l e g a o i j a o n j i h o v i m zahtjevima, pa tako i one
iz delegacije K r a l j . SHS. Medutim, s n j i m a se n i j e r a s p r a v i j a l o
n i u V i j e c u c e t v o r i c e n i pred k o m i s i j a m a o b r o j n i m p i t a n j i m a nove
 6

drzaves p i t a n j u r e p a r a c i j a , p o d j e l e a u s t r o - u g a r s k o g t r g o v a c k o g i
ratnog brodovlja, ratnog t r o s k a Srbije, likvidacije financijskih
odnosa H r v a t s k e i Ugarske i drugo. To s e o s o b i t o i b r i t k o ocitovalo^
pri r a s p r a v i j a n j u t e r i t o r i j a l n i h p i t a n j a na K o n f e r e n o i j i i t u je .
delegaoija Kralj- SHS b i l a u s a m l j e n a j e r n i j e d n a v e l e s i l a - o s i m
I t a l i j e - n i j e u nasim t e r i t o r i j a l n i m p i t a n j i m a b i l a direktno zain-
teresirana, a I t a l i j a j e zdusno b i l a p r o t i v n a s .

V' ^i"^anje p r i z n a n j a : Odmah od samog p o c e t k a p o s t a v l j a l o s e p i t a n j e

p r i z n a n j a , Haimes S r b i j a i Grna Gore p r e d s t a v l j a l e s u p r i svrsetku
I svjetskog r a t a u medunarodnom z i v o t u s u b j e k t e medunarodnog p r a v a
i novoj d r z a v i n a s t a l o j u j e d i n j e n j e m j u z n o s l a v e n s k i h z e m a l j a Habs-
burske m o n a r h i j e s a S r b i j o m i Grnom Gorom v a l j a l o j e t e k p r i b a v i t i
meduarodno p r i z n a n j e kao d r z a v i b u d u c i da aktom u j e d i n j e n j a od 1 .
XII 1918. n i j e automatski utrnulo medunarodno p r i z n a n j e dano p r i j e
S r b i j i i Grnoj Gori. Stoga j e m i n i s t a r s t v o v a n j s k i h p o s l o v a u Beo-
gradu notom od 24- X I I I 9 1 8 . o b a v i j e s t i l o taraosnja p o s l a n s t v a I^ran-
cuske, V. B r i t a n i j e , I t a l i j e , SAD, R u s i j e , G r c k e i B e l g i j e da j e
sastavljena prva zajedni5ka vlada i navelo njen personalni sastav
na c e l u s p r e d s j e d n i k o m v l a d e S t . P r o t i c e m . I Trumbic j e pokusao da
pomocu u o b i c a j e n o g s a o p 6 e n j a 0 p r e u s i m a n j u r e s o r a v a n j s k i h poslova,
upudenog n i z u m i n i s t a r s k i h k o l e g a , " i s p r o v o c i r a " p r i z n a n j e , a l i mu
je t o poslo z a rukom samo kod n o r v e s k e v l a d e . No, v e l e s i l e i z po-
b j e d n i c k o g t a b o r a Antjinte o s t a j a l e s u na k o n z e r v a t i v n o j poziciji
n e p r i z n a v a n j a n o v e ^ d r z a v e , a l i j e zato a m e r i c k a d i p l o m a c i j a bila
p r v a k o j a j e u tome p r o m i j e n i l a s t a v . Tome j e p r i d o n i o r a z g o v o r s t o
ga j e Trumbic 1 . v e l j a o e 1919. v o d i o s a m e r i c k i m drzavnirn sekreta-
rom R. Lansingom. Americka j e d e l e g a o i j a /J,P. Dulles/ pripremila
nacrt i z j a v e u k o j o j vlada SAD p o z d r a v l j a ujedinjenje; predsjednik
Wilson j e z a t i m t a j t e k s t o d o b r i o i L a n s i n g j e 7- v e l j a c e objavio
t u i z j a v u . Stoga j e i D r z a v n i department u Washingtonu, u svora od-
govoru tamosnjem srpskom p o s l a n s t v u od 10, v e l j a c e , naveo da v l a d a
SAD pozdravlJM u j e d i n j e . n j e _ s r p s k i h i _ _ h r v a t s k i h i slovenskih._zemal j a
unutar g r a n i c a bivse Austro-Ugarske s a Srbijom i p r i z n a j e srpsko
p o s l a n s t v o kao p o s l a n s t v o i C r a l j e v s t v a Srba, H r v a t a i S l o v e n a c a .
K a s n i j e su p r i z n a n j e u d i j e l i l e Grcka i S v i c a r s k a ; Ceho-Slovacka j e
p o h i t a l a da u s p o s t a v i redovne d i p l o m a t s k e odnose s vladom u
 7

Beogradu z a t r a z i v s i agreman z a svoga prvog i z v a n r e d n o g poslanika

i opunoraocenog m i n i s t r a / K a l i n a / , no v l a d e V. B r i t a n i j e i P r a n c u -
ske - nesumnjivo i z o b z i r a prema I t a l i j i - o d b i j a l e su da se p r i - •
druze v l a d i SAB i da p r i z n a j u K r a l j e v s t v o SHS. Medutim, pretres
tog p i t a n j a / i njegovo r j e s e n j e / nametnuo im j e u P a r i z u d o l a z a k
njemacke d e l e g a c i j e . Na sastanku krnjeg "Vijeca Cetvorice", Wilson,
L l o y d G-eorge i Clemenoeau su 26, t r a v n j a p r e t r e s a l i , pored ostalog,
i t o . Tom p r i l i k o m i h j e W i l s o n upozoravao da j e prvo p i t a n j e koje
se pred n j i h p o s t a v l j a p r i s a s t a n k u s n j e m a c k i m d e l e g a t i m a p i t a n j e
v e r i f i k a c i j e punomocja. N i j e m c i ce nam predati s v o j a punomocja i
z a t r a z i t ce n a s a . Sto cemo im r e c i o I ^ x a l j e v s t v u S r b a , H r v a t a i
Slovenaca? - p i t a o j e on. Clemenoeau j e nadodao da j e i s t i n a da ga
dosad n i s u h t j e l i p r i z n a t i u z e l j i da xako ugode T a l i j a n i m a , a bri-
tanski je premijer nato p r e d l o z i o da jednostavno predaju kredenci-
j a l e u ime S r b i j e . W i l s o n j e , me-dutim, skrenuo p a z n j u da to Trumbic
ne b i p r i h v a t i o , a Clemenoeau j e s a s v o j e s t r a n e u p o z o r i o da je
ocSito da p r i z n a n j e , u ovom t r e n u t k u , povecava o p a s n o s t s t a l i j a n s k e
s t r a n e , no oh osobno ne v i d i kako b i j e m o g l i i z b j e c i . "Da l i su
SAD - u p i t a o j e Prancuz - p r i z n a l e J u g o s l a v e n e ? " "Da" - odgovorio
mu j e Wilson. Zbog t o g a im j e b r i t a n s k i p r e m i j e r predlozio da za-
k l j u c e s l i j e d e c e : ako T a l i j a n i ne b i b i l i p r i s u t n i u 5 a s u kad za-
po5nu p r e g o v o r i s Nijemcima, P r a n c u s k a i V. B r i t a n i j a p r i z n a t ce
K r a l j e v s t v o SHS. Taj su p r i j e d l o g i p r i h v a t i l i .

Ipak, pitanje priz_nanja^ostajalo j e u P a r i z u i dalj..e„._o_tvoreno j e r

su sef-ovx^-britanske i francuske delegaoi je pokazi^vali rezerviranost
z b o g r b a l l J . @ j _ ^ 29. t r a v n j a ponovno su u V i j e c u p r e t r e s a l i p i t a n j e
p r e d a j e punomocja d e l e g a t a K r a l j e v s t v a SHS. U t v r d i l i su da su
s t r u c n j a c i m i s l j e n j a da p r i h v a c a n j e n j i h o v i h punomocja z n a c i i
p r i z n a n j e K r a l j e v s t v a SHS i da z a t o n i j e p o t r e b n a n i k a k v a posebna
i z j a v a . Tako s u na s a s t a n k u s njemackim opunomocenicima u T r i a n o n u
1. s v i b n j a b i l a i z m i j e n j a n a punomocja, A N i j e m c i n i s u s t a v i l i n i -
kakve p r i m j e d b e na punomocja d e l e g a t a K r a l j e v s t v a SHS. U, n a c r t u
Ug.gvqr^_o_iiiiru s Njemac5kom s t a j a o je - u nizu drzava koje sklapaju
mir s Njema^kom - i n a z i v nove d r z a v e ; K r a l j e v s t v o SHS, pa tako
v i s e n i s t a n i j e s t a j a l o na putu k o l e k t i v n o m p r i z n a a j u nove d r z a v e .
formalnom u d i j e l j e n o m cinom p o t p i s a mirovnog ugovora s Njemackom
 8

/ V e r s a i l l e s , 28. l i p n j a 1919/. Ne sa^ekavgi t u ceremoniju, vlade

V. B r i t a n i j e i P r a n c u s k e p r i z n a l e su K r a l j e v s t v o SHS v e c r a n i j e : V.
B r i t a n i j a 1 , l i p n j a , a P r a n c u s k a s e s t o g . Nakon p o t p i s a mirovnog ugo-
v o r a s Njemackom s t a l a su p r i s t i z a t i p r i z n a n j a i d r u g i h d r z a v a
/ " s a v e z n i C k i h " , n e u t r a l n i h pa i n e p r i j a t e l j s k i h / .

Ugovor s , A u s t r i j o m . - B e l e g a t I . Z o l g e r j e u ime d e l e g a c i j e , na
s a s t a n k u V i j e c a d e s e t o r i c e 18. veljaoe^^^ izlozio pojedinosti
t e r i t o r i j a l n o g z a h t j e v a na r a c u n A u s t r i j e . T i z a h t j e v i z a h v a c a l i
su G e l o v e o ^ / K l a g e n f u r t / , B e l j a k / V i l l a c h / , V e l i k o v e c / V o l k e r m a r k t / ,
Maribor i H a d g o n u ^ V i j e c e j e z a t i m 22. v e l j a c e p r e t r e s a l o p i t a n j e
kome da p o v j e r e proucSavanje t o g z a h t j e v a pa j e p r i h v a t i l o prijedlog
L a n s i n g a da p i t a n j a u v e z i s A u s t r i j o m p o v j e r e o n o j k o m i s i j i k o j u
su vec b i l i f o r m i r a l i z a B a n a t / " K o m i s i j a z a s t u d i j teritorijalnih
p i t a n j a k o j a se t i c u Rumunjske i J u g o s l a v i j e " / .

Ta j e k o m i s i j a , pod p r e d s j e d n i s t v o m A, T a r d i e u - a , po p r v i put pre-

t r e s a l a Zolgerove z a h t j e v e na s j e d n i c i o d r z a n o j 2. o z u j k a i torn s u
p r i l i k o m i s k r s l e t e s k o c e j e r se s t r u c n j a c i - c l a n o v i k o m i s i j e n i s u
s l a g a l i . Amerikanci s u p r e d l a g a l i da M a r i b o r p r i p a d n e A u s t r i j i , a
pored n j e g a i Geloveo, i t o z a t o j e r j e " s t e t a " d i j e l i t i celovecku
k o t l i n u k o j a t v o r i ekonomsku c j e l i n u ; B r i t a n c i s u p r e d l a g a l i da
J u g o s l a v i j i / S r b i j i / p r i p a d n u Medjimurje i P r e k o m u r j e a l i ne i Rad-
gona, da j o j p r i p a d n e i Maribor j e r j e "slovensko z i v o t n o s r e d i s t e "
a l i ne i Geloveo dok su u o s t a l i m p i t a n j i m a b i l i s l o z n i s Amerikan-
cima; T a l i j a n i s u p r e d l a g a l i Muru kao g r a n i c u /pa b i prema n j i m a
Prekomurje o s t a l o Madarskoj!/, Ma.ribor da p r i p a d n e A u s t r i j i , i to
zato j e r j e s njom, navodno, povezan sav njegov ekonomski i p o s l o v -
n i z i v o t , a opcenito je l i n i j a koju je t a l i j a n s k a strana predlagala
i s p a d a l a n a j p o v o l j n i j e z a A u s t r i j u . N a p r o t i v , P r a n c u z i s u u svemu
p o d r z a v a i l z a h t j e v e nase d e l e g a ^ i e , t v r d e c i da su sve t r a z e n e zem-"
Ije s l o v e n s k e . Sam p r e d s j e d a v a j u c i / T a r d i e u / pokazivao je simpatije
za Z o l g e r o v e z a h t j e v e .

Nesto k a s n i j e , k o m i s i j a j e i z r a d i l a p r i j e d l o g preporuka o razgrani-

S e n j u , i t o ovako: a m e r i c k i , b r i t a n s k i i f r a n c u s k i s t r u c n j a c i se
s l a z u da Maribor i p o d r u c j e oko n j e g a p r i p a d n u K r a l j e v s t v u SHS dok
su T a l i j a n i p r o t i v t o g a ; d a l j e s u m i s l j e n j a da j e c e l o v e c k a k o t l i n a
j e d i n s t v e n a , z a t o s u Karavanke g r a n i c a , pa p r e d l a z u s l o z n o da se
 9

stanovnistvo 5 i t a v e k o t l i n e i z j a s n i o buducoj p r i p a d n o s t i ; talijan-

s k i s t r u 5 n j a c i , naprotiv, i s t i S u da je kotlina bitni sastavni dio
a u s t r i j s k o g ekonomskog i g e o g r a f s k o g s i s t e m a od k o j e g se ne moge
o d i j e l i t x , a da se ne r e i a e t i ekonomski z i v o t s t a n o v n i s t v a i x:igroza-
v a opoi m i r , a u pogledu s v a k e v r s t e k o n z u l t a c i j e da j e ona, kao i
p l e b i s c i t , p o l i t i S k e prirode, pa da s t o g a t o uopce ne spada pred
teritorijalnu komisiju.

V i j e c e p e t o r i c e / m i n i s t r i v a n j s k i h p o s l o v a pet v e l e s i l a / r a s p r a v l j a -
l o j e 9. s v i b n j a o tome x torn p r i l i k o m T a l i j a n i su b r a n i l i austrij-
ske t e z e , K o m i s i j a j e z a t i m p r e t r e s a l a to i s t o p i t a n j e , u prvom
redu p i t a n j e " j e s e n i 5 k o g t r o k u t a " , a l i se V i j e c e p e t o r i c e , na sjed-
n i c i 10. V, opet n i j e moglo s l o z i t i , pa j e c i t a v predmet dosao
pred sSm summit K o n f e r e n c i j e / V i j e c e c e t v o r i c e / 12. svibnja i tu je
bio prJJav^.a4en ..prjLjedlog o plebisxLitALJ^„oeJ.^ove5k^ S. Sonni-
no, t a l i j a n s k i m i n i s t a r v a n j s k i h p o s l o v a , z e l i o ga je p r o s i r i t i na
Maribor i druge sporne t o c k e duz p r e d i c t e n e g r a n i o e a l i bez uspjeha.
B i l i su p r i h v a c e n i z a h t j e v i nase d e l e g a c i j e u S t a j e r s k o j / d r a v s k a
dolina i radgonski kut/ a l i je p i t a n j e "jesenickog trougla" ostaja-
l o otvoreno.

P r o t i v e c i se p r i j e d l o g u o p l e b i s c i t u , naMa j e d e l e g a o i j a i na sjed-
n i c i Komisije T a r d i e u 20. svibnja naznaSila minimalne z a h t j e v e u
K o r u s k o j / d i o b a c e l o v e c k e k o t l i n e bez p l e b i s c i t a ! / . Medutim, vrhovi
Konferencije o s t a j a l i su kod p r i j e d l o g a o p l e b i s c i t u , samo s t o je
n a s o j d e l e g a c i j i , i p a k , p o s l o z a rukom da p r i d o b i j e p r e m i j e r a Lloyd
G-eorge-a i p r e d s j e d n i k a Gleraenoeau-a da se p r i j e d l o g o p l e b i s c i t u
i z m i j e n i tako da p l e b i s o i t a r n o p o d r u S j e p o d i j e l e na dva dijela
/ k a s n i j e ; "Zona A" i "Zona B"/.

Upravo u _ t o i n ^ a s u vlada_ja,,Beogradu. p o k u s a l a j e p r e s j e c i t o pitanje

oruz jem i _Koa£Brenci j u , s ^ l i a v i t l .prexL s v r s e n i 6 i n : o t p o c e l a j e o f e n -
z i v u u K o r u g k o j i jdo_6, l i p n j a . b i l a je zaposjednuta 5 i t a v a celo-
ve5ka k o t l i n a ! U meduvremenu j e V e s n i o , pred V i j e d e m c e t v o r i c e ,
opgirno i z l o z i o s t a v v l a d e i n a j v i s i o r g a n K o n f e r e n c i j e donio j e
potom z a k l j u 5 a k da se p l e b i s c i t o d r z i . U pismima od 7. i 9. lipnja
V e s n i c j e u ime delegacije p r e d l ^ ' a o s l i j e d e c e : "Zona A" pripada
K r a l j e v s t v u SHS, a "Zona B" A u s t r i j i , s t i m s t o 6e se stanovnistvo
u r o k u od t r i do g e s t m j e s e c i i z j a s n i t i u "Zoni A", hoce l i
 10

Austriji, a ono u "Zoni B" - K r a l j e v s t v u SHS.

Ubrzo j e d o s l o do r a s p l e t a : K o n f e r e n c i j a j e p r i s i l i l a v l a d u u Beo-
gradu da djelomiSno. povu5e j e d i n i c e j _ p r i h v a t i l a j e p r i j e d l o g ^ V e c i n e "
u K o m i s i j i T a r d i e u - bez T a l i j a n a ! - da u "Zoni A" o s t a n u jugosla-
venske snage, a u "Zoni B" a u s t r i j s k e , a o b j e zone da dodu pod nad-
zor medunarodne s a v e z n i c k e k o m i s i j e , s t i m da se p l e b i s c i t u "Zoni
A" o d r g i t r i m j e s e c a posto s t u p i na snagu lAgovor o m i r u s A u s t r i j o m
a u "Zoni B" p o s l i j e t r i t j e d n a od dana p l e b i s c i t a u "Zoni A". Na
s j e d n i c i d e l e g a c i j e 26, l i p n j a d e l e g a t i su se s u g l a s i l i da protiv
takvog r j e s e n j a K o n f e r e n c i j e ne poduzimaju n i g t a nego da ga prime
"kao k r a j n j u mogudnost d o b i t i na o v o j strani".

Ugovor 0 m i r u ^ ^ Austr^^^^ 10. r u j n a 1919. u Saint-

Germainu, DeLegao-i4a-j£raljevstva SHS o d b i j a l a j e da ga t a d pot"pi"sB7"
p r i g o v a r a j u c i odredbama S l a n a 51 /o z a s t i t i m a n j i n a / i odredbama o
r e p a r a c i j a m a . P o t p i s a l a ga j e naknadnoj 5. prQs,mQa__1913^

Ugovor s Bugarskom, - Milenko V e s n i c je pred V i j e c e m d e s e t o r i c e 18.

veljacSe - i s t o g dana kad i Z o l g e r - tumaSio i s p r e d d e l e g a c i j e p r e d -
l o z e n u "malu izmenu" g r a n i o e prema B u g a r s k o j , a V i j e c e j e , na kraju
i taj teritorijalni z a h t j e v p o v j e r i l o K o m i s i j i i T a r d i e u . Ta j e Komi
s i j a d e t a l j n o r a z m a t r a l a p i t a n j e buduce g r a n i o e prema B u g a r s k o j i
podetkom t r a v n j a p r e d a l a Vrhovnom s a v j e t u K o n f e r e n c i j e s v o j e prepo-
ruke o tome. P a s i c j e , p o s l i j e r a z g o v o r a s Tardieuom, r e f o r i r a o na
s j e d n i c i d e l e g a c i j e 16. t r a v n j a ovako: " S t r u m i c a v a r o s i r e k a o s t a -
j u nama, a g r a n i c a j e povucena t a k o , da nama o s t a j e i P e t r i c pa
otud nasom s t a r o m granicom, vododelnicom izmedu Strume i voda, k o j e
t e k u ka B r e g a l n i c i i V a r d a r u ; t a k o sve do b l i z u tromede; t u se
p o v l a 5 i nova g r a n i c a preko bugarske teritorije a o s t a v l j a nam se
Trn i Vrapc5e. Prema Timoku, r e k a o j e / T a r d i e u / , da ne zna, da l i
j e g r a n i c a i s p r a v l j e n a , a l i da se moge o tome m o l i t i S a v e t C e t v o r i -
ce". R a z g o v a r a j u d i s u t r a d a n sa Wilsonom, P a s i c mu j e o Bugarskoj
rekao ovo; "Bugarska j e se p r i d r u z i l a NemaCkoj i drzavama, k o j e su
v o d i l e o s v a j a 5 k i r a t p r o t i v d r z a v a , k o j e su pomagale njeno oslobo-
d e n j e , i p o d e l i l a S r b i j u s a A u s t r i j o m . Pobedena ona je zasluzila
svojim i z d a j n i S k i m drzanjem i svirepostima koje je pocinila, da
bude smrtno k a z n j e n a . A l i smo mi, r u k o v o d e c i se obzirima. ne o s v e t -
niCkim, t r a z i l i samo i s p r a v k u g r a n i c e i nismo i g l i c a k do
 'A

11

etnografske g r a n i c e naseg naroda, koje daleko z a i l a z e u bugarsku

drgavu, J e r ako se nova n j e n a p o k o l j e n j a p o k a j u o t v o r e n im j e put
ka i z m i r e n j u , "

L e l e g a c i j a j e i d a l j e n a s t o j a l a da na t o j s t r a n i p o s t i g n e s t o vise,
pokusavajuci - uglavnom b e z u s p j e s n o - da se t u i l i tamo unesu ko-
r e k t u r e , pa cak i onda posto j e V i j e 6 e p e t o r i c e b i l o o d o b r i l o pre-
poruke k o m i s i j e o buducoj g r a n i c i . iiad j e b u g a r s k a d e l e g a o i j a s t i -
gla u P a r i z da p r i m i n a c r t ugovora o m i r u , d e l e g a o i j a K r a l j e v s t v a
SHS z a u z e l a j e d e f e n z i v n o d r z a n j e n a s t o j e c i da od B u g a r a s a c u v a ono
sto su sadrzavale prihvacene preporuke K o m i s i j e T a r d i e u i Trumbic
je, na k r a j u , mogao 1 . studenog 1919- j a v i t i v l a d i da su bugarski
p r o t u p r i j e d l o z i o d b i j e n i , da su na n a s o j s t r a n i b i l i delegati
Engleske, P r a n c u s k e i Japana dok je I t a l i j a , dakako, b r a n i l a Buga-
re na t e m e l j u n a 5 e l a narodnosti.

Ugovor 0 m i r u s Bu^arskom bio le p o t p i s a n u N e u i l l ^ y - ^ 2 7 . _ s t u d e -

nog 1919. a l i j e n a s a d e l e g a o i j a s t a v i l a na n j s v o j p o t p i s i s t o g
dana kad i na m i r o v n i ugovor s A u s t r i j o m / 5 . X I I 1919/*

P i t a n j e Banata. - V i j e c e desetorice s a s l u s a l o j e 31. s i j e c n j a 1919.

delegate " S r b i j e " i Rumunjske o B a n a t u i torn j e p r i l i k o m s e f r u -
munjske d e l e g a c i j e I . B r a t i a n u t r a z i o c i t a v B a n a t z a Rumunjsku.
P o s l i j e n j e g a g o v o r i l i su V e s n i c , Trumbic i P a s i c , a sutradah^je""
Rumunj n a s t a v i o s v o j ekspoze pred V i j e c e m . Na k r a j u j e ono donije-
lo o d l u k u da se p r i h v a t i p r i j e d l o g s e f a b r i t a n s k e d e l e g a c i j e
L l o y d G-eorge-a o f o r m i r a n j u jedne k o m i s i j e s t r u S n j a k a k o j a ce
p r o u S i t i jug'oslavensko-rumunjska p i t a n j a i na k r a j u d o n i j e t i /po
mogucnosti/ j e d n o g l a s n e p r e p o r u k e , s t i m da u k o m i s i j u u-du po dva
predstavnika SAD, V. B r i t a n i j e , P r a n c u s k e i Italije,

P o z v a n i na s j e d n i c u V i j e c a d e l e g a t i P a s i c , T r u m b i c , V e s n i c i Zol-
ger d o s l i s u 18. v e l j a c e na Quai d'Orsay. Tom p r i l i k o m j e Vesnic
dao, kao p r v i g o v o r n i k , o d u l j i o p c i uvod, a z a t i m usao u same po-
j e d i n o s t i r a z g r a n i c e n j a sa susjedima. S l u z e c i se geografskom k a r -
tom V e s n i c j e stao r a z l a g a t i r e v i n d i k a c i j e j i ^ o s l a v e n s k e s t r a n e .
Govorio j e o g r a n i c i prema G r c k o j / n i k a k v a ispravka granice/, pre-
ma B u g a r s k o j / " n e z n a t n a r e k t i f i k a c i j a " / i prema Rumunjskoj. Tu j e
Vesnic p o d s j e t i o p r i s u t n e da j e d e l e g a o i j a vec jednom / 3 I . 1/
 12

b i l a i z n i j e l a argumente u p r i l o g svog s t a n o v i s t a . I z j a v i l a j e - ka
ko ce se c l a n o v i V i j e c a s j e t i t i - da j e spremna, ako n j e n i argumen
t i V i j e c u ne b i b i l i d o v o l j n o u v j e r l j i v i , da p r i s t a n e na p l e b i s c i t
da se s t a n o v n i s t v o samo i z j a s n i o s v o j o j s u d b i n i . Nato j e Z o l g e r
opisao gi-anicu na s j e v e r u /prema A u s t r i j i / a Trumbic zapadnu g r a n i
cu /prema Italiji/.

K o m i s i j a T a r d i e u p o z v a l a j e i s a s l u s a l a 25. v e l j a c e nase delegate

0 B a n a t u , B a c k o j i B a r a n j i . G e n e r a l P. P e s i c r a z l a g a o j e s t r a t e s k e
J . G v i j i c e t n o g r a f s k e i ekonomske a V e s n i c p o l i t i c k e r a z l o g e z a
z a h t j e v e i z "Memoara" d e l e g a c i j e . U k r i l u d e l e g a c i j e J . Smodlaka
j e p r v i , na s j e d n i c i 4- o z u j k a , u p o z o r i o na o p a s n o s t i k o j e prijete
sa s v i h s t r a n a : i u B a n a t u i p r i r a z g r a n i c e n j u s I t a l i j o m . P l a n o
a r b i t r a z i Wilsona n i j e u s p i o a l i se ne moze r e c i da t a ponuda n i j e
d o n i j e l a ploda, p o v e c a v a j u c i i ugled d e l e g a c i j e i s i m p a t i j e drugih
d r z a v a z a nas. I t a l i j a j e torn ponudom - g o v o r i o j e on - b i l a dove-
dena u t e z a k p o l o z a j . O d b i l a j e p r i j e d l o g a l i j e n a v u k l a n a sebe
omrazu mnogih d r z a v a i naroda i t k o zna, kako se n j e n a v l a d a o s j e -
ca kod kuce i kakvo j e d r z a n j e n j e n i h s o c i j a l i s t a j e r c e n z u r a ne
dopusta da se t a k v e v i j e s t i i z n o s e u j a v n o s t . C i n i se da se j e n a s
p o l o z a j p o s l i j e p r e d a j e memoara pogorsao. R a s i r e n o j e m i s l j e n j e d a
smo p r e t j e r a l i u z a h t j e v i m a a l i j e u h v a t i l o k o r i j e n a . Sada bismo
mogli - predlagao j e Smodlaka - u p o t r e b i t i drugo s r e d s t v o k o j e b i
nam opet p o b o l j s a l o p o l o z a j , kao s t o smo t o p o s t i g l i ponudom a r b i -
t r a g e . Mogli bismo i z a c i s otvorenom ponudom o d r z a v a n j a plebiscita
u svim spornim podruCjima s n a s i m s a v e z n i c i m a / I t a l i j o m i Rumunj-
skoin/. - V l a d a u Beogradu s l o z i l a s e s a Smodlakinim p r i j e d l o g o m , a
t e k na s j e d n i c i d e l e g a c i j e 16. t r a v n j a P a s i c j e s a o p c i o da j e u
s m i s l u r j e s e n j a p o s l a o p r e d s j e d n i k u K o n f e r e n c i j e Clemenceau-u n o t u
kojom p r e d l a z e p l e b i s c i t z a r j e s a v a n j e spora s Rumunjskom i I t a l i -
jom. Pored toga, p o v j e r i o j e da mu j e T a r d i e u rekao d a j e n j e g o v a
k o m i s i j a o s t a l a p r i g l e d i s t u da B e l a Grkva, V r s a c i V e l i k a K i k i n d a
ostanu " S r b i j i " . Sutradan j e P a s i c b i o p r i m l j e n u a u d i j e n c i j u kod
Wilsona i torn mu j e p r i l i k o m o Rumunjskoj rekao i t o da od rumunj-
s k i h d r z a v n i k a j e d i n i j e B r a t i a n u k o j i v o d i a g r e s i v n u p o l i t i k u dok
s v i o s t a l i z e l e da se sporazume o r a z g r a n i 5 e n j u u Banatu. "Mi smo
p r e d l a g a l i p l e b i s c i t u T o r o n t a l s k o j i Tamiskoj z u p a n i j i . B r a t i a n u
n i j e p r i h v a t i o nego j e t r a z i o neke s t r a t e g i j s k e linije.
 13
K o m i s i j a k o j a se z a n i m a l a reSenjem p i t a n j a u Banatu povukla je
jednu g r a n i c u na nasu s t e t u , a l i b i se mogla t r p e t i , ako se ne
pogorsa drugim resenjima.'*

Ipak, d e l e g a o i j a j e k a s n i j e pokusavala da i z b o r i i i z n u d i k o r e k t u -
r e i u B a n a t u : d e l e g a t i su ponovno /20. V/ p o k u s a v a l i da pred Ko-
misijom Tardieu postignu k o r e k t u r e /da z e l j e z n i c a od B a z j a s a u
c i j e l o s t i p r i p a d n e nama - V e s n i c / , no K o m i s i j a j e p r i s t a l a da Pre-
komurje i n e z n a t a n d i o u B a r a n j i p r i p a d n u K r a l j . SHS / S r b i j i / a l i
u B a n a t u n i s t a , Nesto k a s n i j e se t r u d i l a da b a r odgode i z v r s e n j e
n a r e d e n j a P, d ^ E s p e r e y a o p o v l a c e n j u s r p s k i h o r u ^ a n i h snaga na li-
n i j u prihvacenu kao g r a n i c u u B a n a t u , no u z a l u d , pa j e s r p s k a v o j -
ska do 28. s r p n j a 1919. n a p u s t i l a p r e d i o s onu stranu te linije.

Na s a s t a n k u s e f o v a d e l e g a o i j a v e l e s i l a 1 . k o l o v o z a razmatrane su
preporuke K o m i s i j e T a r d i e u i V i j e c e j e na k r a j u , pored o s t a l o g a ,
z a k l j u c i l o da z a Prekomurje o s t a j e na s n a z i vec p r i h v a c e n a graniS-
na l i n i j a ; da z a B a r a n j u p r i h v a c a nove preporuke K o m i s i j e ; da
o s t a j e n e i z m i j e n j e n a r a n i j a g r a n i c a u B a S k o j a da p r i h v a c a prepo-
ruku za s r e d n j i Banat, tj. da o s t a n e n e i z m i j e n j e n a r a n i j a g r a n i c a .
P r i tome j e i o s t a l o . Ugovor 0 kona5nom r a z g r a n i 5 e n j u s Rumunjskom
bio j e z a k l j u c e n u s v i b n j u 192.4. g o d i n e .

Ugovor s Madarskom. - I v l a d a u Beogradu i n j e n i d e l e g a t i u P a r i -

z u p r v i h m j e s e c i 1919. godine v e c u s u p a z n j u p o s v e c i v a l i s p o r u
oko B a n a t a , s v i j e s n i da se t u nose s p r o t i v n i k o m koji sudjeluje
na ffirovnoj k o n f e r e n o i j i , a k o j i d r z i u r u c i t a j n i ugovor s Antan-
tom i z I 9 I 6 . god. dok im na p r e o s t a l o m d i j e l u g r a n i c e na s j e v e r u
prema i ^ d a r s k o j /BaSka, B a r a n j a , M e d j i m u r j e i P r e k o m u r j e / stoji
nasuprot porazena K a r o l y i j e v a Madarska s kojom t e k v a l j a zaklju-
5 i t i ugovor o m i r u .

Na K o n f e r e n o i j i j e t e r i t o r i j a l n a k o m i s i j a 25. v e l j a c e saslusala
i z l a g a n j a n a s i h delegata o Banatu, Backoj i B a r a n j i . P. P e s i c , u
svom i z v j e s t a j u m i n i s t r u vojnom, j a v i o j e i to da je "tendencija
da nam z a s e v e r n u g r a n i c u d a j u Maros i Dravu". Nesto k a s n i j e j e
P e s i c j a v i o telegramom m i n i s t r u da mu je nacelnik staba marsala
Pocha, u n a j v e c e m p o v j e r e n j u , rekao da a m e r i c k i d e l e g a t i s t a l n o
n a v a l j u j u da pruga B a z j a s - V r g a c - T e m i s v a r - A r a d p r i p a d n e Rumunjima
 14
a da n a s a g r a n i c a bude odmah zapadno od t e pruge; da Prancuzi
z a h t i j e v a j u da, bar, dobijemo p r e d i o oko B e l e Grkve i V r s c a ; na
s j e v e r u i c i ce g r a n i c a n a i v j e r o j a t n i j e kanalom A r a n k a ; da Amerikan-
c i n a v a l j u j u da g r a n i c a s Madarskom bude B r a v a a da ce Prancuzi
t r a z i t i ono s t o j e d e l e g a o i j a p r e d l o z i l a na l i j e v o j o b a l i B r a v e ;
da se n a c e l n i k s t a b a b o j i da j u g o s l a v e n s k a s t r a n a nece moci o b r a n i -
t i prema A u s t r i j i Oelovec i B e l j a k , a da r j e s e n j e o tome j o s n i j e
Palo.

Medutim, u Madarskoj doslo j e do promjena; K a r o l y i j e p r e p u s t i o

v l a s t r e v o l u c i o n a r n o j v l a d i na c e l u s Belom Kimom, s t o , sacudo,
n i j e kod v l a d a j u c i h u Beogradu u n i j e l o v e c u n e r v o z u . C i n i se da
n i s u b i l i n i j a k o r a s p o l o z e n i da se_.vojnim snagama a n g a z i r a j u p r o -
t i v novog k u r s a u l ^ d a r s k o _ j _posto j e P59^"t;kom t r a v n j a s t i g l o u
Beograd n a r e d e n j e Pranx;h^t_d..lE_sp^j2^ - r a d i intervene i j e
p r o t i v m a d a r s k i h b o l j s e v i k a - s t a v e pod^njegovukomandu t r i divi-
z i j e . V l a d a j e , doduse, o b g c a l a jednu d i v i z i j u pa j o s . i ..jednu,/ko-
n j i c k u / brigadu, a l i j e to - z a h v a l j u j u c i energi^nim upozorenjima
P a s i c a i Trumbica i z P a r i z a - ubrzo s t o r n i r a J ^ U izmijenjenim uvje-
tima - posto j e ugovor s Njemackom bio konacno s k i n u t s dnevnog
reda K o n f e r e n c i j e ceremonijom p o t p i s i v a n j a u V e r s a i l l e s u 28, lipnja
1919. - pred vodece f a k t o r e K o n f e r e n c i j e s t a l a s u n a d i r a t i p i t a n j a
u kojima je K r a l j . SHS b i l a neposredno z a i n t e r e s i r a n a . Zbog t o g a s u
v l a d a i d e l e g a o i j a , sre:dinom s r p n j a , s m a t r a l e da^xeb_a^_miJenjati_
s t a v , pa su u n a c e l u p r i s t a l e n a sudjelovanje u i n t e r v e n c i j i , nada-
j u c i se da ce tako o j a c a t i svojj^^.J20z.ici je^ja^-Ko-nf e r e n o i J i i p o b o l j -
s a t i i z g l e d e u p i t a n j u t e r i t o r i j a l n i h z a h t j e v a prema Madarskoj / i
Rumunjskoj/. Zato j e sada v l a d a _ s t a v i l a d ^ E s p e r e y u na raspolaganje
oveci kontingent j e d i n i c a s t a c i o n i r a n i h oko Subotice, u Baranji i
Medjimurju k o j e , z a t i m , n i s u uopce b i l e u p o t r e b l j e n e p r o t i v Madar-
ske, g d j e j e , pocetkom k o l o v o z a , B e l a Kun pao i pobijedila reakcija
pod vodstvom a d m i r a l a M. H o r t h y - a . Time s u , pak, ozivjele glasine
0 mogucoj r e s t a u r a c i j i Habsburga i d o l a s k u h a b s b u r s k o g nadvojvode
J o s i p a na vlast.

T a r d i e u j e vec 16. t r a v n j a bio o b a v i j e s t i o s e f a d e l e g a c i j e P a s i c a

0 granicnom r j e s e n j u i naveo da j e B a r a n j a o s t a l a Madarskoj a da
g r a n i c a i d e r i j e k o m Dravom, a 20. s v i b n j a , pred teritorijalnom
 15
komisijom, Gvijic i Zolger " b r a n i l i su z a h t j e v u B a r a n j i i t r a z e n j e
da c i t a v o Prekomurje p r i p a d n e n a s o j d r z a v i , 0 tome j e g e n e r a l Pe-
s i c i s t o g dana i n f o r m i r a o s v o j e p r e t p o s t a v l j e n e u Beogradu ovako:
"Nasa i z l a g a n j a su "bila u b e d l j i v a i e n e r g i c n a . K o m i s i j a nas j e
s a s l u s a l a a l i n i j e d a l a n i k a k v o s v o j e m i s l j e n j e ? n i t i s e moglo opa-
ziti, da l i o n i o d o b r a v a j u , i l i ne n a s e z a h t e v e . " N e k o l i k o dana
i z a toga j a v i o j e i t o : "Imam s i g u r a n i z v e s t a j da smo dobili Preko-
murje i da cemo d o b i t i i s p r a v k u g r a n i c e u B a r a n j i . O s t a l e nase r a z -
loge z a i s p r a v k u g r a n i c a u B a n a t u , B u g a r s k o j i na s e v e r u n i j e Kon-
ferencija usvojila".

Tako j e K o m i s i j a T a r d i e u u d r u g o j p o l o v i c i s r p n j a konacno f o r m u l i -
r a l a s v o j p r i j e d l o g o buducoj j u g o s l a v e n s k o - m a d a r s k o j granici, pa
se on 1. k o l o v o z a nasao pred V r h o v n i m s a v j e t o m k o j i j e p r i h v a t i o
ovakvo r j e s e n j e : da o s t a n e n e i z m j e n j e n a g r a n i c a u B a c k o j , da se
p r i h v a t i p r i j e d l o g o p r i p a j a n j u Prekomurja K r a l j e v s t v u SHS i da se
ispravi granica u Baranji u korist jugoslavenske strane. Delegaoija
se i n a d a l j e t r u d i l a da p o s t i g n e i t u kakve korekture prednje odlu-
ke K o n f e r e n c i j e u B a c k o j i B a r a n j i / b a j s k i t r o u g a o , o b l a s t grada
Pecuha i drugo/ a l i bez uspjeha.

Kad j e nakon dugog ot e z a n j a ^ ^ r i a j i o n u - J D A O _ p o t p i s a n m i r o v n i ugovor

s Jyiadarskom /4* V I J^920/ - posto m a d a r s k o j d e l e g a c i j i n i j e poslo
za rukom da nekako spasu t e r i t o r i j a l n i i n t e g r i t e t z e m a l j a krune
sv. Stjepana, o t p i s a v s i unaprijed Hrvatsku i S l a v o n i j u - saznalo
se u j a v n o s t i da su mnoge r e v i n d i k a c i j e prema M a d a r s k o j o s t a l e ne-
u s l i s a n e ^ t r i a n o n s k i ugovor n i j e s t v o r i o k o r i d o r izmedu nas i Ceho-
SlovaCke; ugovor n i j e u k l o n i o Madare s D r a v e ; Pecuh, Mohac i b a j s k i
t r o k u t o s t a l i s u d e f i n i t i v n o u Madarsko:j; o d s j e c e n j e znaxan dio
s u b o t i c k o g k o t a r a a buduca g r a n i c a ne d o d i r u j e M o r i s .

Pakt D r u s t v a naroda. - S v i mirovni ugovori z a k l j u c e n i p o s l i j e rata

1914-18. s a d r z a v a i l su pakt D r u s t v a naroda kao p r v i d i o t i h ugovo-
r a . To j e zapravo u s t a v p r v e s v j e t s k e o r g a n i z a c i j e d r z a v a projekti-
rane da p o s l u z i kao i n s t r u m e n t o d r z a n j a s t a t u s a s t v o r e n o g t i m ugo-
vorima. P r e d s j e d n i k W i l s o n b i o j e v e l i k i z a g o v o r n i k i d e j e o s t v a -
r a n j u t a k v e medunarodne o r g a n i z a c i j e i s^m j e pripremio jedan n a c r t
 16

njenog u s t a v a pred d o l a z a k u P a r i z . Njemu j e p o s l o z a rukom da pri-

v o l i o s t a l e p r e d s t a v n i k e v e l e s i l a u P a r i z u da pakt o buducem D r u s t v u
naroda ude u t e k s t ug-ovora o mim. B i o j e na c e l u posebnog odbora
k o j i j e pripremao n a c r t p a k t a i sam se p o t r u d i o da kao predsjednik
odbora i z v r s i sintezu ideja iz vlastitog nacrta, prijedloga britan-
ske i f r a n c u s k e d e l e g a c i j e , kao i onog g e n e r a l a Smutsa. Kad je Wil-
son i z l o z i o t a j n a c r t na p l e n a r n o j s j e d n i c i , p o j e d i n e d e l e g a c i j e
p r e d l o z i l e su t o l i k o izmjena.da j e p l a n morao b i t i v r a c e n u odbor
na doradu. Na k r a j u , nakon mnogobrojnih i z m j e n a , K o n f e r e n c i j a j e
p r i i i v a t i l a n a c r t i n j e g o v i h p r v i i i 26 c l a n o v a ugovora govore o D r u s t -
vu naroda. P r a n c u s k i d e l e g a t L. B o u r g e o i s p r e d l a g a f ^ j e cak o s n i v a -
nje medunarodniJa o r x i z a n i h sna^a i g e n e r a l s t a b a u o k v i r u B r u s t v a na-
roda, p o z v a n i h i spremnili da odmah i n t e r v e n i r a j u ako n a s t u p i povre-
da p a k t a , a l i j e W i l s o n to s p r i . j e c i o o d b i j a j u c i da " n a c i o n a l n i m i l i -
tarizam" zamijeni "internacionalnim".

Prancuska se k a s n i j e p r e d s t a v l j a l a kao n a j v e c i p o b o r n i k t e o r g a n i -
z a c i j e j e r j o j j e B r u s t v o naroda imalo p o s l u z i t i da o d r z i t z v .
v e r s a j s k i s i s t e m u E v r o p i i s v o j u hegemoniju u n j o j .

DOPUNSKA LITERATURA; B. K r i z m a n i B. Hrabak, Z a p i s n i o i s a s e d n i c a

d e l e g a c i j e K r a l j e v i n e SHS na l^iirovnoj k o n f e -
r e n o i j i u P a r i z u 1919-1920, Beograd I 9 6 0 ;
M i t r o v i c , J u g o s l a v i j a na K o n f e r e n o i j i m i r a
1919-1920, Beograd 1969.
 17

GLAVA DRUGA

J a d r a n s k o pitan.je do R a p a l l a

Jadransko p i t a n j e - p i t a n j e r a z g r a n i c e n j a izmedu I t a l i j e i njenog

novog / n e p o z e l j n o g / s u s j e d a na J a d r a n u - o s t a j a l o j e p r v i h m j e s e c i
r a d a Mirovne k o n f e r e n c i j e nekako po s t r a n i j e r j e P r a n c u s k o j , V.
B r i t a n i j i i SAD b i l o n a j v a z n i j e da s t o b r z e dovedu pod k r o v m i r o v -
n i ug'ovor s Njemackom i da g a opunomoceni n j e m a c k i p r e d s t s v n i c i j
zatim, potpisu, da "bi t a k o s r e d i l e nesredeno s t a n j e u " s r c u E v r o p e "
Zato s u v r h o v i K o n f e r e n c i j e s a zakasnjenjem p r i s t u p i l i meritornom
pretresanju slozenog p i t a n j a r a z g r a n i c e n j a na Jadranu.

Prancuski ministar v a n j s k i h p o s l o v a S t . P i c h o n j e doduse, ve6 2.

v e l j a c e 1919, pozvao P a s i c a i Trumbica na r a z g o v o r , z e l e c i da i s p i -
t a da l i s u s k l o n i sporazumu s I t a l i j o m i p r i tom i h u p o z o r i o da
su P r a n c u s k a i V. B r i t a n i j a vezane Londonskim ugovorom i z 1915- g-
i da i h t e n j i h o v e obaveze moze o s l o b o d i t i samo I t a l i j a . Stoga im
i s a v j e t u j e da p r i s t a n u n a sporazum s I t a l i j o m , no d e l e g a t i s u od-
v r a t i l i da I t a l i j i mogu p r i z n a t i samo P u r l a n i j u do l i n i j e Gormons-
Gradiska-Trzi5, da p r e d l a z u a r b i t r a z u z a T r s t i zapadnu o b a l u Istre
a da c e n t r a l n i i i s t o S n i d i o I s t r e , o b l a s t G o r i c u , k r a j i s t o c n o od
l i n i j e G o r m o n s - G r a d i s k a - T r s i c , c i t a v u j a d r a n s k u o b a l u i s v e otoke
t r a z e z a K r a l j e v s t v o SHS.

O s j e c a j u c i da c e g l a v n a o p o z i c i j a n j e n i m t e r i t o r i j a l n i m zahtjevima
/iz memoranduma od 7. I I 1919./ d o c i s a m e r i c k e s t r a n e s obzirom
na o p c i p o l i t i c k i k u r s Wilsonove a d m i n i s t r a c i j e , t a l i j a n s k a j e d e l e
g a o i j a u P a r i s u pokusala z a to v r i j e m e da u v j e r i n a j v a z n i j e clanove
delegacije SAD u o p r a v d a n o s t n j e n i h t e r i t o r i j a l n i h z a h t j e v a / u ko-
jima j e t a l i j a n s k a s t r a n a , povrh poznatih s a v e z n i c k i h obecanja i z
Londonskog ugovora i z 1915. god., t r a z i l a i R i j e k u l / . J u g o s l a v e n s k a
je d e l e g a o i j a s a svoje strane i z v e l a manevar i p r e d l o z i l a 1 1 . v e -
I j a S e da p r e d s j e d n i k W i l s o n bude a r b i t a r u t e r i t o r i j a l n i m . p i t a n j i -
ma izmedu K r a l j e v s t v a SHS i U t a l i j e a l i j e to t a l i j a n s k a delegaoi-
ja, jasno, odbila.

Trumbic j e pred V r h o v n i m v i j e c e m - 18. v e l j a 5 e - i z l o z i o g l a v n e

elemente j a d r a n s k o g p i t a n j a i o d g o v a r a j u o e j u g o s l a v e n s k e zahtjeve
pa j e V i j e c e n a k r a j u d o n i j e l o z a k l j u 5 a k - posto s u s e t a l i j a n s k i
 18

predstavnici najodlu5nije u s p r o t i v i l i da p i t a n j a g r a n i c e k o j a se
direktno i l i indirektno t i c u t a l i j a n s k i h i n t e r e s a povjere bilo ko-
joj k o m i s i j i Konferencije - da se samo t e r i t o r i j a l n i z a h t j e v i - u-
koliko se odnose na o n a j dio buduce g r a n i c e k o j i se ne t i c e Itali-
je - p o v j e r e K o m i s i j i T a r d i e u . Tako j e j a d r a n s k o p i t a n j e ostajalo
u nadle^nosti vrhova K o n f e r e n c i j e /Vijeca desetorice, a poslije 24.
o z u j k a 1919. Vijeca cetvorice/. Tu n i j e n i s t a mogla promijeniti
nota s t o j u je nasa d e l e g a o i j a u p u t i l a 6. ozujka, a u kojoj trazi
da j u g o s l a v e n s k i d e l e g a t i budu u v i j e k p r i s u t n i u V i j e c u kad se bude
p r e t r e s a l a i l i o d r e d i v a l a buduca t a l i j a n s k o - j u g o s l a v e n s k a granica.
I /Smodlakina/ s u g e s t i j a 0 p l e b i s c i t u u spornim p i t a n j i m a s Rumunj-
skom i I t a l i j o m - p r e n e s e n a Olemenceau-u u s l u z b e n o j f o r m i s ovecim
z a k a s n j e n j e m - o s t a l a j e u tom pogledu bez rezultata.

Na u r g e n c i j u sefa t a l i j a n s k e delegacije V. O r l a n d a p r u z i l a mu se
p r i l i k a da t e k 3, t r a v n j a - na sastanku V i j e c a Cetvorice - izlozi
stav t a l i j a n s k e d e l e g a c i j e z a h t i j e v a j u c i i R i j e k u , cemu se usproti-
v i o Wilson, p r e d l a z u c i da j e p r o g l a s e slobodnim gradom. I s t o p o s l i -
je podne s a s l u s a l i s u /samo bez O r l a n d a ! / Trumbicev ekspoze o Rije-
c i i on j e tom p r i l i k o m ponovio z a h t j e v jugoslavenska strane da
R i j e k a j j r i p a d n e jugo s l a v ens k o j d r z a v i . Ubrzo s u " v e l i k a c e t v o r i c a "
u kompletnom s a s t a v u n a s t a v i l i d i s k u s i j u o s u d b i n i R i j e k e i jadran-
skom p i t a n j u u c j e l i n i i Orlando j e na to - b u d u o i da je glavna
o p o z i c i j a b i l a na a m e r i c k o j s t r a n i - p r e d l o z i o s a s t a n a k s Wilsonom
u cetiri oka,

Pripremajuci t a j s a s t a n a k , Orlando j e u o c i samog s u s r e t a s Wilsonom

pokusao da s l o m i o t p o r j u g o s l a v e n s k e d e l e g a c i j e /TriHubida u prvom
redu/, p o v j e r i v s i S. G r e s p i j u da p o v j e r l j i v o r a z g o v a r a s Trumbicem.
Na tom sastanku Grespi-Trumbio / l l . I V / T a l i j a n j e pokusao da isko-
r i s t i p i t a n j e podjele austro-ugarskog trgovackog b r o d o v l j a , repara-
c i j a i g r a d n j e z e l j e z n i c a da b i p r o t i v n a s t r a n a o d u s t a l a od Rijeke,
sto j e Trumbic odlucno otklonio.

Na s a s t a n k u s Wilsonom I 4 . t r a v n j a O r l a n d u n i j e p o s l o z a rukom da
s l o m i Wilsonovu o p o z i c i j u . W i l s o n mu j e torn p r i l i k o m u r u S i o memo-
randum u kojem j e I t a l i j i na s j e v e r u p r i z n a o l i n i j u Londonskog ugo-
v o r a / B r e n n e r / a l i j o j j e t u i s t u l i n i j u o s p o r i o na i s t o k u . Orlando
je na s j e d n i c i V i j e c a c e t v o r i c e 19. I V podnio ekspoze o z a h t j e v i m a
 19
talijanske strane i formulirao t r i njena temeljna z a h t j e v a , i to
na;

1. Sve one t e r i t o r i j e k o j e se n a l a z e - po n j e g o v u m i s l j e n j u -
unutar p r i r o d n i h g r a n i c a I t a l i j e ;
2. R i j e k u na t e m e l j u nac5ela o samoodredenju n a r o d a ;
3. D a l m a c i j u s otocima u s u g l a s n o s t i s odredbama Londonskog ugovora.

T a j b i t a l i j a n s k i z a h t j e v k o n k r e t n o z n a c i o da b i buduca g r a n i c a
i s l a uglavnom vododelnicom i s t o c n i h J u l i j s k i h A l p i i na Sneznik.
T a l i j a n s k i m se z a h t j e v i m a W i l s o n s u p r o t s t a v i o i tako j-e i z p r v o -
bitno t a l i j a n s k o - j u g o s l a v e n s k o g n a s t a j a o t a l i j a n s k o - a m e r i c k i spor
oko Jadrana.

Wilson j e p r i p r e m i o t e k s t i z j a v e o s p o r u s t a l i j a n s k o m stranom, a
b r i t a n s k i m i n i s t a r v a n j s k i h p o s l o v a A . J . B a l f o u r memorandum o s t a v u
v l a d a F r a n c u s k e i V, B r i t a n i j e / p o t p i s n i c a Londonskog u g o v o r a ! / i
u njemu se odlu5no i z j a s n i o p r o t i v u s t u p a n j a Hijeke I t a l i j i . Wilson
je i o b j a v i o svoj manifest - sto je izazvalo senzaciju - otklanja-
j u c i da R i j e k u p r i z n a I t a l i j i , a Orlando j e na t o 24. t r a v n j a demon-
s t r a t i v n o napustio K o n f e r e n c i j u , a dva dana k a s n i j e i Sonnino, no
p r i j e nego s t o j e otputovao u Rim, Orlando j e p o t p i s a o s v o j odgovor
Wilsonu k o j i j e odmah - kao drugu s e n z a c i j u - o b j a v i l a s v j e t s k a
stampa. Tako j e n e s l o g a oko j a d r a n s k o g p i t a n j a u krugu v e l i k i h na
K o n f e r e n o i j i p o s t a l a o c i t a svima; V i j e c e c e t v o r i c e o s t a l o k r n j e ,
bez p r e d s t a v n i k a Italije, a Konferencija zapala u tesku krizu^

Na p o t i c a j a m e r i c k e d e l e g a c i j e d o s l o j e u P a r i z u - posto se Orlando
sa s v o j i m a b i o v r a t i o - do d i r e k t n i h t a l i j a n s k o - j u g - o s l a v e n s k i i a p r e -
govora, a l i t a k o da j e jedna s t r a n a s j e d i l a u j e d n o j , a druga u
drugoj s o b i l u k s u z n o g p a r i s k o g h o t e l a G r i l l o n - s j e d i s t a a m e r i c k e
d e l e g a c i j e . Medutim, t i " p r e g o v o r i " n i s u u r o d i l i plodom. Nato j e
Orlando s a s v o j e s t r a n e zamolio T a r d i e u - a da s a s t a v i novu f o r m u l a
r j e s e n j a i tako j e n a s t a o " T a r d i e u - o v p l a n " k o j i j e , izmedu o s t a l o g ,
p r e ^ i d a p _ j i t v a r a n j e nezavisne rij.eCk.e__dr2_aye_.P0d upravom Drustva
naroda. A m e r i c k i s u d e l e g a t i p o z v a l i P a s i c a i o s t a l e na s a s t a n a k ' i " "
tom im j e p r i l i k o m L a n s i n g s a o p c i o s a d r z a j t o g p l a n a . Nasa j e d e l e -
g a o i j a sutradan p r e d a l a Amerikancima s v o j e p r i m j e d b e a W i l s o n ,
L l o y d G-eorge i Glemenceau s u 6. l i p n j a r a s p r a v i j a l i o tom p l a n u i
primjedbama J u g o s l a v e n a i na k r a j u se s l o z i l i da n j i h o v i e k s p e r t i .
 20

na novoj o s n o v i , s a s t a v e z a j e d n i 5 k i a m e r i c k o - ' b r i t a n s k o - f r a n o u s k i
p r i j e d l o g . Na sastanku sutradan Wilson j e objasnio Orlandu p o j e d i -
n o s t i tog novog p r i j e d l o g a i p r i tom ga u p o z o r i o da b i v l a d i SAD
b i l o nemoguce da i d e d a l j e od toga s t o , e t o , z a j e d n i c k i p r e d l a z u .
T a l i j a n s k a v l a d a to n i j e mogla p r i h v a t i t i a ubrzo j e d o z i v j e l a
poraz u p a r l a m e n t u i Orlando j e b i o p r i s i l j e n da se povuce kao
p r e d s j e d n i k v l a d e , a prema tome i kao s e f d e l e g a c i j e . Na njegovo
mjesto dosao j e Prancesco N i t t i a r e s o r v a n j s k i h poslova preuzeo
je T. T i t t o n i / k a s n i j e V. Scialoja/.

Z a p o c i n j a l a j e nova f a z a p r e g o v o r a o jadranskom p i t a n j u : B a l f o u r o v
memorandum p r e d s t a v l j a o j e n a j n i z u t o c k u k r i v u l j e talijansko-fran-
c u s k o - b r i t a n s k i h p r e g o v o r a i d o g o v a r a n j a o jadranskom p i t a n j u i
ta se k r i v u l j a , u n a s t a v k u r a d a Iionf e r e n c i j e na^con p o t p i s a m i r o v -
nog ugovora s Njemackom /28» Y I 1919/, p o c i n j e postepeno - mada
polako i s naporom - u s p i n j a t i , p o k a z u j u c i uzajamno razumijevanje
u vrhovima, dok u l o g a a m e r i c k e d e l e g a c i j e / p o s l i j e Wilsonova o d l a s
ka i z P a r i z a , a o s o b i t o u s l i j e d domacih p o l i t i 5 k i h t e s k o c a i n j e -
gove k a s n i j e t e s k e b o l e s t i / - t a k o d e r polagano ~ p r e l a z i u d r u g i
plan.

T i t t o n i j e postupao oprezno i u z n a s t o j a o j e , pored o s t a l o g , da son

d i r a j u g o s l a v e n s k u s t r a n u , i to pomocu ameriCkog e k s p e r t a P.W.
Joiinsona k o j i j e 8, s r p n j a p r e n i o Trumbicu s l i j e d e c u bazu za kom-
promis: Boka K o t o r s k a s Lovcenom Italiji, a Italija je za uzvrat
spremna da p r e p u s t i J u g ' o s l a v i j i sve o t o k e K v a r n e r a i Ba^Lmacije^ U
torn s l u C a j u b i T i t t o n i na s j e v e r u p r i h v a t i o Wilsonov p r i j e d l o g
/wilsonovu liniju/, tako da b i nova t a l i j a n s k a g r a n i c a i s l a od
i s t o c n o g grebena J u l i j s k i h A l p i na Rasu, a p r i s t a o b i i na Wilso-
nov p r i j e d l o g o j a s t u k - d r z a v i u R i j e c i g d j e b i J u g o s l a v i j a uzivala
ona prava k o j a P o l j s k a ima u Danzigu, s t i m da 5esima i Madarima
omoguci t r g o v a c k i i z l a z na R i j e k u . T m m b i c j e odmah upoznao c l a n o v
delegacije i predsjednika vlade P r o t i c a s tim prijedlogom i s v i su
ga jednodusno o d b i l i ,

" P r v i T i t t o n i j e v p l a n " p r e d v i d a o j e , izmedu o s t a l o g , da R i j e k a sa

zaledem i otokom Krkom postane slobodna d r z a v a pod sastitom Brustv
naroda, no t a j p l a n t o r p e d i r a o j e W i l s o n o s t a j u c i kod onog r j e s e n j
jadranskog p i t a n j a , kako ga j e b i o s k i c i r a o pred s v o j o d l a z a k i z
Pariza.
 21

Jos dok su_^£esOT0xi.J-jrianaJ-a2_anj "bili u

toku, na t a l i j a n s k o j s u se s t r a n i a n g a z i r a l i v r l o u t j e o a j n i krugovi
da s p r i j e 5 e i z v r s e n j e p r i j e d l o g a s a v e z n i c k e k o m i s i j e o R i j e c i /ko-
j a j e p r e d l o z i l a predaju gradske uprave u ruke saveznicke vojne
k o m i s i j e , smanjenje t a l i j a n s k i h v o j n i h konting'enata i zamjenu k a -
r a b i n j e r a engleskom p o l i c i j o m / , da b i " R i j e k u s p a s i l i z a Italiju".
D^Annunzio j e uz porno c v o j s k e i m o r n a r i c e . i z v r s i o , , . t a j .zadatak... i
na c e l u s v o j i h l e g i o n a r a usao u R i j e k u I 2 . _ r u j n a 1919* Zagospoda-
r i v s i tako R i j e k o m D^Annunzio j e unio nove elemente u s i t u a c i j u i
R i j e k a j e tako p o s t a l a - pored toga s t o j e vec p r e d s t a v l j a l a kamen
smutnje na K o n f e r e n o i j i *- t e z a k i s l o z e n problem t a l i j a n s k e unu-
trasnje politike.

T i t t o n i j e pred s e f o v e d e l e g a o i j a u P a r i z u 15. r u j n a i z n i o svoj

" P r u g i p l a n " u kojem j e , izmedu o s t a l o g , p r e d v i d i o da g r a d Rijeka
/corpus separatum/ dode pod suverenitet I t a l i j e . I tom p r i l i k o m
- kao u o s t a l o m i kod prvog p l a n a - T i t t o n i j e pokusao da u d i r e k t -
nim pregovorima pokusa p r i v o l j e t i j u g o s l a v e n s k u s t r a n u na p o p u s t a -
nje. Prvom p r i l i k o m s u p o s r e d n i c i na t a l i j a n s k o j s t r a n i b i l i P.
Q u a r t i e r i i P . E . B e n s a , a na j u g o s l a v e n s k e j d r Smodlaka, dok je u
drugoj p r i l i c i T i t t o n i i s k o r i s t i o svog s e f a k a b i n e t a / E . P a t e r n b /
da preko d r a L u j a V o j n o v i c a u s p o s t a v i v e z u s Trumbicem.

N i t t i i T i t t o n i su u t o k u z a s j e d a n j a r a t n o g v i j e c a u Rimu 6. listo-
pada o c r t a l i t o k p r o t e k l i h p r e g o v o r a i i s t a k l i da se n o v i talijan-
ski p r i j e d l o z i odnose p r i j e svega na t r i t o c k e s

1. S p e c i j a l n i s t a t u t za R i j e k u ;
2. P r e p u s t ^ n j e I t a l i j i t e r i t o r i j a l n o g p o j a s a duz o b a l e k o j i omogu-
c u j e n j e n u t e r i t o r i j a l n u povezanost s R i j e k o m ;
3. U s t u p a n j e Lastova Italiji.

Te nove t a l i j a n s k e z a h t j e v e s a d r z a v a o je novi Tittonijev plan

/ " T r e c i p l a n " / , Kad j e Trumbic saznao da T i t t o n i j e v p l a n ne sadrzi
z a h t j e v da I t a l i j a d o b i j e s u v e r e n i t e t nad R i j e k o m nego da se u
planu p r e d v i d a da t a " j a s t u k - d r z a v a " bude d e f i n i r a n a bez plebisci-
ta, da se g r a n i c a I t a l i j e t r e b a da d o t i c e g r a d a R i j e k e , da b i r i -
jecka drzava o b u h v a t i l a kotare Postojne i I d r i j e , pa Susak do
B a k r a , da b i d r z a v i c a b i l a n e u t r a l n a , a I t a l i j a d o b i l a mandat n j e -
nog v a n j s k o g z a s t u p a n j a , L o s i n j b i p r i p a o I t a l i j i a Ores i K r k
 22

r i j e C k o j d r z a v i , Z a d a r "bi postao Slobodan g r a d pod Drustvom n a r o d a

da b i se I t a l i j a na t a j n a C i n o d r e k l a Londonskog ugovora, a K r a -
l j e v s t v o SHS d o b i l o c i t a v u L a l r a a c i j u i otoke, n a r e d i o j e V o j n o v i c u
da prenese t a l i j a n s k o j s t r a n i da se t a k v e s u g - e s t i j e o d b i j a j u "a
l i m i n e " i da osobno p r e k i n e v e z u s n j i m a -

T a l i j a n s k a j e d i p l o m a c i j a poduzimala sve moguce da nekako privoli

Wilsona na k o n c e s i j e a l i j e sve o s t a j a l o b e z u s p j e s n o . Zbog t o g a j e
p o k u s a l a da i z v r s i p r i t i s a k na j u g o s l a v e n s k e p r e d s t a v n i k e , i to
pomocu f r a n c u s k o g p u b l i c i s t e J . H e r b e t t e - a . H e r b e t t e j e 29. listo-
pada p o s j e t i o Trumbica da mu s a o p c i da j e r a z g o v a r a o s Tittonijem
k o j i mu j e p o v j e r i o da s u se d e f i n i t i v n o r a z i s l i s Amerikancima.
T i t t o n i mu j o d a l j e rekao da ce t a l i j a n s k a p o l i t i k a zbog t o g a i c i
ubudu6e z a t i m da Suva f a k t i c n o s t a n j e i da pod o k u p a c i j o m drzi
c i t a v t e r i t o r i j a r m i s t i s a , a da ce L ' A n n u n z i j a o s t a v i t i na Rijeci.
U pogledu R i j e k e da v i d i t e s k o c u u tome s t o se R i j e k a ne n a l a z i u
ugovoru 0 p r i m i r j u . Ako s a v e z n i c i p r o t j e r a j u D^Annunzija, nece
osobno i m a t i n i s t a p r o t i v . On osobno v o d i t ce n e p r i j a t e l j s k u p o l i -
t i k u prema Jua'oslavenima s v u g d j e , kao s t o s u j e vec s uspjehom vo-
d i l i u p i t a n j u Radgone. Tako i s t o ce p o s t u p i t i u p i t a n j u C a r i b r o d a
/prema B u g a r s k o j / . Okupit ce A u s t r i j a n c e , Madare " i B u g a r e p r o t i v
J u g o s l a v e n a . P r e d l o z i o j e H e r b e t t e - u da j u g o s l a v e n s k a s t r a n a pri-
stane na ono na §to A m e r i k a n c i nece p r i s t a t i , a t a l i j a n s k a ce vla-
da za u z v r a t o d u s t a t i od o p o z i c i j e u p i t a n j u Crne G-ore i p r u z i t ce
Jugoslavenima pomoc u drugim p i t a n j i m a . Medutim, Trumbic j e o t k l o -
nio i t a j p o k u s a j , s t o T i t t o n i j a n i j e o b e s h r a b r i l o . Ponovno j e po-
kusao da j u g o s l a v e n s k u s t r a n u p r i v o l i da p r i s t a n e na n j e g o v e zahtj
ve i u t u s v r h u a n g a z i r a o b i v s e g r u s k o g m i n i s t r a v a n j s k i h poslova
S.B. Sazonova, no Trumbic j e i t o o t k l o n i o .

T a l i j a n s k a j e s t r a n a , opet, o t k l o n i l a p r i j e d l o g e s a d r z a n e u z a j e d -
nibko a m e r i c k o - b r i t a n s k o - f r a n c u s k o m memorandumu od 9. X I I 1919. ?
tom "Wilsonovom t e s t a m e n t u o jadranskom p i t a n j u " , a N i t t i j e sa
s v o j e s t r a n e pokusao za v r i j e m e b o r a v k a r e g e n t a A l e k s a n d r a u P a r i -
zu u p r o s i n c u 1919. da preko V. B e r a r d a opet dode u v e z u s Trumbi-
6em. B e r a r d j e naime 12. X I I i s p r i C a o Trumbicu da ga j e p o s j e t i o
" n e k i T a l i j a n " / n i j e mu mogao r e c i njegovo ime!/ p o s l a n od Nittija
i zamolio da p o s r e d u j e kod Trumbica i da ga p i t a , b i l i se on
 23
h t i o s a s t a t i s L, B i s s o l a t i J e m k o j i b i u t u s v r h u odmah dosao u
P a r i z * Predmet n j i h o v a r a z g o v o r a b i o b i da na-du r j e s e n j e J a d r a n -
skog p i t a n j a , a da T a l i j a n i ne b i p r i tom uopce r e f l e k t i r a l i na
P a l m a c i j u , i z u z e v s i po k o j i otok. Trumbic Je odgovorio B e r a r d u da
prethodno t r a z i s l i j e d e c e d v i j e g a r a n c i j e s da se B i s s o l a t i legiti-
m i r a s pismom od N i t t i j s i da B^Annunzio p r i j e n a p u s t i R i j e l m , a
da i n a c e p r e g o v o r i nemaju s m i s l a ,

Na pragu 1920. godine o t v a r a l a se opet nova .faza u r j e s a v a n j u J a -

dranskog p i t a n j a k o j e Je o s t a j a l o na dnevnora r e d u kao n e r i j e s e n o i
posto J e Mirovna k o n f e r e n c i j a u P a r i z u 2 1 . s i j e c n j a 1920. formalno
z a k l j u 5 i l a zasjedanje, p r e p u s t i v s i d a l j n j e o t p r a v l j a n j e poslova .
K o n f e r e n o i j i ambasadora / n j e n p r v i s a s t a n a k : 26. I 1920./. K r a -
l j e v s t v o SHS - p o t p i s a v s i u t o k u p r o s l e godine mirovne ugovore s
NjemaCkom, A u s t r i j o m i Bugarskom - u l a z i l o Je u novu Jos u v i j e k
tesko optereceno v a n j s k o p o l i t i c k i m brigama. Odnosi s Bugarskom z a -
d a v a l i su v l a d a j u c i m vrhovima u Beogradu d o s t a g l a v o b o l j e J e r su
sukobi na g r a n i c i i u p a d i kanaka b i l i gotovo svakodnevna p o j a v a ;
p o d j e l a B a n a t a na k o j u Je v l a d a u B u k u r e s t u konacno p r i s t a l a omogu-
c i l a Je p o p u s t a n j e z a t e g n u t o s t i a f r a n c u s k a J e v l a d a d i s k r e t n o su-
g e r i r a l a i p o t r e b u da b i "zbog z a s t i t e " od I t a l i j e , Austrije, Ma-
d a r s k e , B u g a r s k e i A l b a n i j e a p r i b l i z a v a n J a liumunjskoj prijestolo-
n a s l j e d n i k Aleksandar trebao u z e t i za z e n u r u m u n j s k u p r i n c e z u ; s
I t a l i j o m su s v a p i t a n j a s t a j a l r j o t v o r e n a ; g r a n i c a prema G r c k o j -
povuCena u grfiko-srpskom ugovoru od 16. k o l o v o z a 1913* - o s t a l a Je
r e l a t i v n o m i r n a ; s t a n j e na J u g o s l a v e n s k o - a u s t r i j s k o J demarkacioneJ
l i n i j i b i l o J e p r o z e t o sukobima i puno v a r n i c a ; n i o d n o s i s "bije-
l i m a " u l ^ d a r s k o j - p o s l i j e pada B e l e Kuna - n i s u n i k a k o bili i s -
p u n j e n i p o v j e r e n j e m J e r s u se s t a l n o p r o n o s i l e g l a s i n e o mogucoj
r e s t a u r a c i j i Habsburga; o d n o s i s A l b a n i j o m o s t a j a l i s u z a t e g n u t i
i na g r a n i c i Je c e s t o d o l a z i l o do sukoba.

S v j e s n a s v i h t i h t e s k o o a v l a d a Je i z Beograda u p r o s i n c u 1919.
o b a v i j e s t i l a d e l e g a c i j u u P a r i z u da Je sprema - u k o l i k o talijanska
v l a d a i l i p r e d s j e d n i k v l a d e P. I ^ t t i osobno ponudi d i r e k t n e prego-
v o r e , i z n e s e k o n k r e t n e p r i j e d l o g e i p r i s t a n e da i h vode uz s t a l n u
s u r a d n j u s a v e z n i k a - da u-de u d i r e k t n e pregovore s t a l i j a n s k i m
predstavnicima. Nitti Je s a s v o j e s t r a n e otputovao u P a r i z i Lon-
don da p r i d o b i j e f r a n c u s k u i b r i t a n s k u v l a d u z a komprimis u
 24
Jadranskora p i t a n j u , dakako t a l i j a n s k i koinpromis, a l i Je pokusao da
s o n d i r a t e r e n i kod m i n i s t r a T r u m b i c a , Tako Je doslo do sastanka
N i t t i - T r u m b i c 9. s i j e c n j a 1920, a l i p r i tom se n i s u m o g l i sloziti
Jer Je Trumbic kao g r a n i c u p r e d l a g a o N i t t i j u "Wilsonovu l i n i j u " ,
t r a z e c i da H i j e k a - t a d a u rukama D'AnnunziJa - p r i p a d n e Jugosla-
venskoj d r z a v i , u z i v a j u c i a u t o n o m i j u . S u t r a d a n , p r i l i k o m predaje
r a t i f i k a c i o n i h instrumenata na wuai d'Orsayu, p r e d s j e d n i k francuske
vlade Clemenoeau Je i z n e n a d a z a t r a z i o od Trumbica da pred oku-
p l j e n i m sefovima d e l e g a o i j a o b r a z l o ^ i Jugoslavenske stanoviste u
Jadranskom p i t a n j u , s t o Je Trumbic i u c i n i o , n a s t a v i v s i s v o j ekspo-
ze i 12, s i j e c n j a , Na sastanku s b r i t a n s k i m p r e m i j e r o m L l o y d Geor-
geom Trumbic Je saznao za s l i j e d e c i njegov / e n g ' l e s k i / p r i j e d l o g ;
z a R i j e k u - k o j a ce p r i p a s t i I t a l i j i - J i o g o s l a v e n i c e , po Lloyd
Georgeu, d o b i t i kompenzacije u s j e v e r n o j A l b a n i j i / S k a d a r ! / * Gle-
menceau Je saopcio P a s i c u i Trumbicu s a v e z n i c k i p r o j e k t od osam
tocaka na k o j i Je d e l e g a c i j a pismeno o d g o v o r i l a , a l i t a j n j e n odgo-
vor n i j e z a d o v o l j i o Glemenceau-a i on Je 14. s i j e c n j a pozvao d e l e -
g a c i j u da o d g o v o r i na nove / n e z n a t n o i a m i j e n j e n e / s a v e z n i c k e pri-
jedloge od osam t o c a k a s a s v i m k r a t k o ; s a "da" i l i "ne", U njima su,
izmedu o s t a l o g a , p r e d l a g a l i : da R i j e k a / c o r p u s s e p a r a t u m / postane
n e z a v i s n a d r z a v a pod g a r a n c i j o m Drustva naroda a Zadar slobodni
grad pod upravom D r u s t v a naroda s pravom da i z a b e r e s v o j e v l a s t i t o
diplomatsko p r e d s t a v n i s t v o , da I t a l i j i p r i p a d n u L o s i n j , Palagruza
i V i s , l t d - Odgovori l i s a "ne", francuska i britanska vlada ovla-
s t i t ce N i t t i j a da i z v r s i L o n d o n s k i ug'ovor i z 1915. god., a Nitti
im Je z a t a j s l u c a j obecao da ce i z d a t i n a r e d e n j e da se R i j e k a e v a -
k u i r a . N a s i su p r e d s t a v n i c i p o k u s a v a l i da nekako i z b j e g n u Jasan
odgovor, a l i Je Glemenceau u u l t i m a t i v n o j f o r m i 20, sijecnja zatra-
zio od P a s i c a i Trumbica da J u g o s l a v e n s k a v l a d a u r o k u od cetiri
dana odg'ovori s a "da" i l i "ne". D e l e g a c i j a Je kod novog p r e d s j e d n i -
ka f r a n c u s k e v l a d e A, M i l l e r a n d a z a t r a z i l a p r o d u z e n j e r-oka, a u t o
se u m i j e s a l a i v l a d a SAD, p o s t a v i v s i p i t a n j e P a r i z u i Londonu, da
li Je namjera f r a n c u s k e i b r i t a n s k e v l a d e da same, bez V/ashingtona,
r j e ^ a v a j u r a z n a n e r i j e s e n a p i t a n j a u E v r o p i pa da t e k r e z u l t a t e
saopcavaju v l a d i SAD, Nasa d e l e g a c i j a p r e d a l a Je s v o j odgovor 27.
s i j e c n j a i u njemu v j e s t o i z b j e g l a da uopce o d g o v o r i , da l i p r i m a
s a v e z n i c k e p r i j e d l o g e od l 4 - t o g i l i i h o d b i j a .
 25
Na s a s t a n k u N i t t i j a i m i n i s t r a v a n j s k i h p o s l o v a S o i a l o j e s Pasicem
i Trumbicem u Londonu 27. v e l j a c e b i l o j e r i j e c i o teskocama situ-
a c i j e i N i t t i j e i s t i c a o p o t r e b u i z e l j u da dode do sporazuma, u
cemu su se s v i s u g l a s i l i . P r i z n a o j e da z e l i da r i j e s i t o p i t a n j e
d e f i n i t i v n o i da u t a l i j a n s k o - j u g o s l a v e n s k o m sporazumu v i d i korist
i za I t a l i j u i z a J u g o s l a v i j u , I z r a z i o j e m i s l j e n j e da t a j s p o r a -
zura ne b i t r e b a o da bude samo t e r i t o r i j a l n i nego b i n j i m e t r e b a l o
p r e d v i d j e t i i zakljuCenje trgovinskog sporazuraaj kao i to da se
j u g o s l a v e n s k e j o m l a d i n i omoguci pohadanje t a l i j a n s k i h v i s o k i h s k o -
l a , a na k r a j u r a z g o v o r a j e N i t t i predlozio nasim predstavnicima
da se ponovno s a s t a n u i t o u n a j v e c o j t a j n o s t i . Trumbic mu j e na
to p r e d l o z i o da se s a s t a n u u p r o s t o r i j a m a J u g o s l a v e n s k o g odbora,
s t o j e N i t t i p r i h v a t i o , p r e d l a z u c i i s t o v r e m e n o da jugoslavenski
p r e d s t a v n i c i - u k o l i k o nemaju " p l e i n s p o u v o i r s " - to odmah z a t r a z e
od s v o j e v l a d e , j e r z e l i konacno p r e l o m i t i . Na tom novom s a s t a n k u
29. I I g o v o r i l o se u d e t a l j i m a i k o n k r e t n i j e , a l i j e s a s t a n a k zavr-
s i o bez r e z u l t a t a , j e r se n i s u m o g l i s l o z i t i , i to u prvom r e d u
oko UCke, z a s t i t e j u g o s l a v e n s k e manjine u I t a l i j i te Albanije.

P a s i c j e na s j e d n i c i d e l e g a c i j e 24. ozujka procitao telegram St,

P r o t i c a i z L e o g r a d a o k o r a k u tamosnjeg t a l i j a n s k o g o t p r a v n i k a po-
s l o v a k o j i j e v l a d i p r e n i o N i t t i j e v u z e l j u da u d i r e k t n i m pregovo-
r i laa izmedu Beograda i Hima nadu r j e s e n j e . P r o t i c j e pozvao P a s i c a
i Truiubica u Beograd, j e r b i v l a d a z e l j e l a c u t i n j i h o v o m i s l j e n j e
p r i j e nego s t o donese konaCnu o d l u k u o d a l j n j e m d r z a n j u u j a d r a n -
skom p i t a n j u . P a s i c j e p r i h v a t i o p o z i v , a l i ga Trumbic zbog b o l e s t i
i o p e r a c i j e n i j e mogao p r i h v a t i t i . B o r a v e c i u s a n a t o r i j u u N e u i l -
l y - u , Trumbica j e o b i s a o S c i a l o j a / 1 3 . i 14. I V / i dugo s n j i m r a z -
govarao, Trumbic j e o s a d r z a j u t i h r a z g o v o r a o b a v i j e s t i o i posla-
n i k a V, A n t o n i j e v i c a u Rimu n a v o d e c i da t i r a z g o v o r i n i s u d o v e l i
do sporaz'oma n i u osnovnim l i n i j a m a , no da n i s u , i p a k , p r e k i n u t i
nego da se i m a j u n a s t a v i t i . Zato j e i N i t t i pozvao jugoslavenske
p r e d s t a v n i k e da dodu na s a v e z n i c k u k o n f e r e n c i j u u San Remo, a l i su
o n i to o d b i l i , pa j e Trumbic 26. I V p r i m i o N i t t i j e v telegram iz
San Rema u kojem mu t a l i j a n s k i p r e d s j e d n i k v l a d e , izmedu o s t a l o g ,
j a v l j a da ce p r e d l o z i t i K o n f e r e n o i j i da se d i s k u s i j a o j a d r a n s k o m
p i t a n j u o d l o z i ; da j e n j e g o v a z e l j a da r a z g o v o r i izmedu S c i a l o j e
i Trumbica budu n a s t a v l j e n i s t o p r i j e , pa da ga z a t o p o z i v a da mu
 26

Trurabic telegramom o d g o v o r i , da l i "bi "bio spreman da dode u San

Remo i l i k o j e drugo mjesto b l i z u g r a n i c e da n a s t a v i r a z g o v o r e sa
Scialojomc Trumbic j e odmah o d g o v o r i o da p u t u j e u Beograd da refe-
r i r a v l a d i , a da s t o j i na r a s p o l a g a n j u S c i a l o j i , c i m se bude v r a t i o
i z Beograda, Tako su se d o g o v o r i l i da se t a l i j a n s k i i j i o g o s l a v e n s k i
predstavnici sastanu u P a l l a n z i .

Tamo su o n i o d r z a l i dva s a s t a n k a 1 1 . s v i b n j a , a l i j e i s t o g dana

s t i g l a u P a l l a n z u v i j e s t da j e N i t t i j e v a v l a d a p r i g l a s a n j u u par-
lamentu o s t a l a u m a n j i n i i da j e N i t t i zbog toga predao o s t a v k u
k a b i n e t a . Zbog toga su m o r a l i p r e k i n u t i pregovore k o j i s u ionako
b i l i t e k o t p o S e l i . U n j i m a s u P a s i c i Trumbic o c r t a l i s t a n o v i s t e
j u g o s l a v e n s k e s t r a n e u p o j e d i n i m toekama u s k l a d u s p r i m l j e n i m i n -
s t r u k c i j a m a v l a d e od 7. s v i b n j a . U p i t a n j u R i j e k e o g r a n i S i l i su se
samo na i z j a v u da b i b i l i v o l j j a i r a z m o t r i t i p i t a n j e grada R i j e k e
/bez p r i s t a n i s t a i podopcina/, ako b i u svima o s t a l i m toSkama po-
stigli sporazum, dakako, v o d e c i p r i tom r a c u n a o i z j a v i N i t t i j a u
t a l i j a n s k o m p a r l a m e n t u da j e z a I t a l i j u pitanje Rijeke pitanje osje-
c a j a i da I t a l i j a nema na R i j e c i n i k a k v i h s t r a t e s k i h , ekonomskih
i l i drugih interesa.

U Beogradu j e novu v l a d u f o r m i r a o Milenko V e s n i o i u n j o j j e Trum-

bis opet zadrzao r e s o r v a n j s K i h poslova. Treba t u i s t a c i da j e
v a n j s k o p o l i t i C k i k u r s Beograda - u s p r k o s C e s t i m promjenama i k r i z a -
ma v l a d a / P r o t i c , B a v i d o v i c , V e s n i c / - u v i j e k o s t a j a o i s t i , a to
vec i s t o g a s t o j e Trumbic u s v i h s e s t v l a d a /do osobne o s t a v k e
p o t k r a j 1920./ z a d r z a o portfelj ministarstva vanjskih poslova.
N i t t i j u , medutim, n i j e poslo za rukom da se o d x ^ i , f o r m i r a j u c i no-
vu v l a d u , nego j e to u c i n i o Gr. G - i o l i t t i u z e v s i z a m i n i s t r a v a n j s k i h
poslova C a r l a S f o r z u . Njima se n i j e u p o c e t k u M u r i l o da nastave
pregovore o jadranskom p i t a n j u s j u g o s l a v e n s k i m p r e d s t a v n i c i m a , i
to zato da u meduvremenu beogradsku v l a d u , na vanjskopolitiCkom
planu, s t o v i s e i s t o p o t p u n i j e i z o l i r a j u i o s l a b e , u cemu su i
u s p j e l i . U m j e s t u Spa j e S f o r z a 5. V I I poduze r a z g o v a r a o s Trumbi-
cem i tom p r i l i k o m i z j a v i o u ime p r e d s j e d n i k a v l a d e G - i o l i t t i j a i
s v o j e osobnos da se r a s p o l o z e n j e nove v l a d e u p i t a n j u p r e g o v o r a o
jadranskom p i t a n j u ne r a z l i k u j e od r a s p o l o z e n j a p r o s l e / N i t t i j e v e /
v l a d e ; da nova v l a d a z n a da c i j e n i k o r i s n e p o s l j e d i c e eventualnog
 27
direktnog talijansko-jugoslavenskog sporazuma, no da o b j e vlade
t r e b a da o t v o r e n o ponesu odgovornost z a p o s l j e d i c e kompromisa, a
ne da se p r i c i n j a j u da su im z r t v e k o j e 6e kompromis e v e n t u a l n o
s a d r z a v a t i b i l e nametnute; da t a l i j a n s k a v l a d a p o m i s l j a na nasta-
vak p r e k i n u t i h . p r e g o v o r a , no da mora r i j e s i t i mnogo h i t n i l i p i t a n j a
Medutim, n a s t u p i l a j e k r i z a j e r j e do i n c i d e n t a doslo u blizini
R i j e k e 4- V I I , , a u S p l i t u 1 1 . V I I do k r v a v o g sukoba u kojem j e
i z g u b i o z i v o t i komandant t a l i j a n s k o g r a t n o g broda G - u l l i , Nato j e
doslo do d e m o n s t r a c i j a i progona J u g o s l a v e n a u T r s t u , I s t r i , Rije-
c i i Zadru u k o j i m a j e v i s e n j i h s t r a d a l o i zivotom*

D o n i j e v s i p r i n c i p i j e l n u odluku o nastavku pregovora, talijanska

j e v l a d a p o s l a l a u Beograd kao " i z v i d n i c u " G. V o l p i j a i on j e -
s a s t a v s i se s a V e s n i c e m i Trumbicem - ponio i z Beograda u t i s a k da
ce J u g o s l a v e n i b i t i m e k s i i da ce p o p u s t i t i . S f o r z a j e z a j e d n o s
G i o l i t t i j e m i m i n i s t r o m v o j n i m Bonomijem, v r s e c i p r i p r e m e z a kon-
f e r e n c i j u , u t v r d i o s l i j e d e c i plan za pregovore:

1. I t a l i j i j e p o t r e b n a s i g u r n a i dobra kopnena g r a n i c a k o j a ne
moze b i t i j e d n o s t a v n a k o r e k t u r a Wilsonove l i n i j e ; s t o g a I t a l i j a
mora d o b i t i S n e z n i k , s t i m da n j e n a buduca g r a n i c a prema Jugo-
s l a v i j i bude p r i b l i z n o onakva, kako j e z a c r t a n o u Londonskom
ugovoru;
2. R i j e k a / c o r p u s separatum/ b i t ce n e z a v i s n a d r z a v a , teritorijal-
no vezana s t a l i j a n s k i m drzavnirn t e r i t o r i j e m ;
3. Ores i L o s i n j p r i p a s t ce I t a l i j i , a
4. B a l m a c i j a , i z u z e v s i Zadar, i s v i d a l m a t i n s k i o t o c i J u g o s l a v i j i ,
uz g a r a n c i j u j u g o s l a v e n s k e v l a d e da ce p r u z i t i z a s t i t u tamosnjo
t a l i j a n s k o j manjini,

Ukoliko Pak p r e g o v o r i ne b i u s p j e l i , G i o l i t t i j e spreman da pre-

s j e 5 e g o r d i j s k i e v e r jednostavnom a n e k s i j o m n a p r i j e d spomenutih
k r a j e v a , a uz to da i n a d a l j e d r z i pod okupacijom dio B a l m a c i j e i
d a l m a t i n s k i h o t o k a u s k l a d u s odredbama ugovora o p r i m i r j u i i z j a -
vom da j e t a l i j a n s k a v l a d a spremna da p r e g o v a r a o d e f i n i t i v n o j
s u d b i n i t i h k r a j e v a u v e z i s medunarodnim p r i z n a n j e m n e z a v i s n o s t i
Rijeke. Taj G i o l i t t i j e v plan p r i h v a t i l a je zatim i vlada, a u po-
g l e d u R i j e k e provodenje t a d a s n j e p o l i t i k e s v r s e n o g C i n a doseglo j e
kulminaciju B'Annunzijevim proglasenjem " T a l i j a n s k e r e g e n c i j e
Kvarnera".
 28

No p r i j e nego s t o ce o t p o C e t i odluCne pregovore o jadranskom p i -

t a n j u pokazalo se da j e r a c u n i c a j u g o s l a v e n s k e d i p l o m a c i j a "bila
pogresna. Naime, u redovima. d e l e g a c i j e u P a r i z u p r e v l a d a v a l o j e
u v j e r e n j e da odredba o o d r z a v a n j u p l e b i s c i t a u celoveckom bazenu
zapravo i ne p r e d s t a v l j a n e u s p j e h i s v i s u s optimizmom o c e k i v a l i
njegov i s h o d , i m a j u c i pred oCima i c i n j e n i c u da s u "Zonu A" drzale
j u g o s l a v e n s k e oruzane snage / z a r a z l i k u od "Zone B " g d j e s u se n a -
l a z i l i A u s t r i j a n c i / . P o s l i j e dugih n a t e z a n j a u n u t a r p l e b i s c i t n e
k o m i s i j e p r i s t u p i l o se p r o v o d e n j u p l e b i s c i t a u "Zoni A" i r e z u l t a t
p l e b i s c i t a , odrzanog 10, l i s t o p a d a 1920^ ispao j e , neocekivano,
nepovoljno z a j u i g o s l a v e n s k u s t r a n u s z a A u s t r i j u j e p a l o oko 22,000
g l a s o v a dok se preko 15.000 i z j a s n i l o z a p r i s a j e d i n j e n j e Kraljevini
SHS. Tako n i j e n i d o s l o do g l a s a n j a u "Zoni B " i p o s l i j e p l e b i s c i - '
ta su v l a s t i i v o j s k a K r a l j e v i n e SHS /od 30. s r p n j a 1920. Kralje-
v i n e a ne v i s e k r a l j e v s t v a SHS/ na k r a j u morale e v a k u i r a t i juzni
dio Koruske.

P r e g o v o r i u i i a p a l l u o t p o c e l i su 8. studenog, a l i j e na j u g o s l a v e n -
ske p r e d s t a v n i k e / V e s n i c a i T r u m b i c a / u o c i n j i h o v a o d l a s k a i z Beo-
grada b i o od s t r a n e f r a n c u s k e i b r i t a n s k e v l a d e i z v r s e n pritisak
pomo6u " o z b i l j n o g u p o z o r e n j a " da se p r e g o v o r i u jugoslavenskom
i n t e r e s u m o r a j u o k o n d a t i u s p j e s n o , a da j u g o s l a v e n s k a s t r a n a ne
mog e v i s e o S e k i v a - f c i j i e k u ^ pomoo ojd_Pariza_ i LpM^^ jim^,..su r u k e
vezane Londpn^kjja ug-ovora^ tako t a l i j a n s k a v l a d a - u slucaju
neuspjeha - i m a t i slobodne r u k e da r a s p o l a z e t e r i t o r i j e m priznatim
j o j u ugovoru. Talijanska je delegacija u Rapallu zatrazila Snez-
nik, s t o su V e s n i o i Trumbic o d b i j a l i n a v o d e c i da j e t o z a p r a v o
ofenzivna l i n i j a koja otvara v r a t a eventualnoj t a l i j a n s k o j invazi-
j i c i t a v e Savske d o l i n e kroz K r a n j s k u do K a r l o v c a , l t d . , a l i su
na k r a j u m o r a l i p o p u s t i t i i p r i s t a t i . Tako j e b i o dogovoren, s a -
s t a v l j e n i u n o c i 12/13» studenog 1920. pojtpisan " R a p a l l s k i ugovor",
a pored n j e g a i t z v . " A n t i h a b s b u r s k a k o n v e n o i j a " kojom se d v i j e
d r z a v e - u g o v o r n i c e o b a v e z u j u da ce budno b d j e t i nad t o c n i m p r i d r -
zavanjem ugovora o m i r u p o t p i s a n i m u S t . G-ermainu i T r i a n o n u . Na-
r o 6 i t o ce sporazumno p o d u z i m a t i sve p o l i t i c k e m j e r e p r i k l a d n e da
se s p r i j e c i p o v r a t a k , h a b s b u r s k e d i n a s t i j e na p r i j e s t o A u s t r i j e i
Madarske. T i s u u g o v o r i , z a t i m , b i l i ubrzo o z a k o n j e n i .
 29

Rapallskim ugovorom j e t a l i j a n s k a s t r a n a p o s t i g l a v i s e nego s t o j e

u t o k u r a n i j i h pregovora b i l a t r a z i l a . Njime j e d o b i l a cSitavu
! I s t r u / i z u z e v s i l a s t a v / , Z a d a r , O r e s , L o s i n j , L a s t o v o l t d . ; jugo-
I slavenska j e s t r a n a p r i z n a l a pravo o p c i j e onim T a l i j a n i m a k o j i b i
: \e n a s l i na t e r i t o r i j u p r i p a l o m i l r a l j e v i n i SHS, s t i m da s e ne mo-
\u i s e l i t i i da u z i v a j u pravo slobodne u p o t r e b e j e z i k a i s l o b o d -
r nog i s p o v i j e d a n j a v j e r e , dok se Slovenoima i H r v a t i m a k o j i s u n j i -
me p o t p a l i pod I t a l i j u n i s u davale nikakve garancije.

Nema sumnje da j e jug'oslavenska d e l e g a c i j a d o s l a n a z a v r s n e prego-

vore u R a p a l l o znatno o s l a b l j e n a i t e s k o o p t e r e c e n a , Njen, neko
vrijeme mocni z a s t i t n i k - p r e d s j e d n i k SAL W, W i l s o n - p r e t r p i o j e
poraz na i z b o r i m a a time j e i z o l a c i o n i z a m u SAD s l a v i o pobjedu, pa
se s Wilsonom v i g e uopce n i j e moglo r a c u n a t i ; f r a n c u s k a i britanska
v l a d a v r s i l e s u s n a z a n p r i t i s a k na vodece krugove Beograda, medu
kojima j e u t j e c a j n a i mocna s t r u j a predvodena samim regentom A l e k -
sandrom vec duze vremena t r a z i l a da s e s t o p r i j e i uz c i j e n u pre-
teskih t e r i t o r i j a l n i h grtava nade baza z a sporazum s I t a l i j o m k o j i
bi d e f i n i t i v n o r i j e s i o p i t a n j e granica i posluzio kao u g a o n i kamen
c j e l o k u p n e buduce v a n j s k e p o l i t i k e K r a l j e v i n e SHS; n e p o v o l j a n i s -
hod p l e b i s c i t a u Koruskoj utjecao j e t a k o d e r , a o t v o r e n o medunarod-
ne p i t a n j e Crne G-ore, s u d b i n a c r n o g o r s k e d i n a s t i j e i c r n o g o r s k o g
odreda u G a e t i , a iznad svega r o v i t o s t u n u t r a s n j e p o l i t i c k o g polo-
z a j a uopce p r o g o n i l i s u l j u d e oko A l e k s a n d r a i p o z u r i v a l i r j e s e n j e ;
n i o s t a c i f r a n k o v a c a u Madarskoj, A u s t r i j i i I t a l i j i / d r Ivica
Frank, V l a d i m i r Sachs, E , G a g l i a r d i i d r , / n i s u m i r o v a l i nego s u
osnovali tzv. "Hrvatski emigrantski revolucionarni komitet" i s u -
r o v a l i s n e k i m k l e r i k a l c i m a u z e m l j i / l , S u s t e r s i c / , s l j u d i m a oko
k r a l j a N i k o l e / J . Plamenac/, s t a l i j a n s k i m agentima i z A l b a n i j e , s
p r e d s t a v n i c i m a t a l i j a n s k i h v o j n i h kr-ugova i v o j n e obavjestajne
s l u z b e / p l a n P, B a d o g l i o / , s D'Annunaijem na R i j e c i i drugima. Sve
je t o u t j e c a l o n a v l a d u / d e l e g a c i j u / da z a k l j u 5 i i p o t p i s e "Rapa]l-
.ski ugovor" da tako i j a d r a n s k o p i t a n j e s k i n e s dnevnog reda,

DOPUNSKA LITERATURA: B, K r i z m a n , J a d r a n s k o p i t a n j e na P a r i s k o j m i -
rovne j k o n f e r e n o i j i /28. j u n a 1919-9.decembra 1919/, I s t o r i j a XX
veka, Z b o r n i k r a d o v a V I I , s t r , 257-343; D, S e p i c , I t a l j j a , Savezni-
c i i j u g o s l a v e n s k e p i t a n j e 1914-1918, Zagreb 1970; D.R. Z j v o j i n o v i c
Amerika, I t a l i j a i p o s t a n a k J u g o s l a v i j e 1917-1919, Beograd 1970.
 30

GLAVA TREOA
O s n i v a n j e male Antante
Kad se pod k r a j r a t a r a z g o v a r a l o o o s i g u r a n j u m i r a i "novog po-
I'etka" i s t i c a n j e kao i d e a l savez izmedu C e l i o - S l o v a c k e , P o l j s k e ,
Rumunjske, Grcke i j u g o s l a v e n s k e d r z a v e , T a j j e savez imao sluziti
odbrani i n t e r e s a t i i i malih. d r z a v a na B a l k a n u i P o d u n a v l j u , B i l o j e
z a m i s l j e n o i t o da t e d r z a v e vec z a v r i j e m e t r a j a n j a Mirovne konfe-
r e n c i j e n a s t u p a j u s o l i d a r n o , poraazuci jedna drugu, a da istovremeno
o s t a j e na s n a z i odredba o s a v e z n i s t v u za s l u c a j napada, da "bi se
d o b i l e s t o p o v o l j n i j e m i r o v n e odredbe i p o s t i g l o o s i g u r a n j e kako
od r e v i z i j e buduciia g r a n i c a t a k o i od e v e n t u a l n o g napada, Takav
jedan p o j a s d r z a v a od B a l t i k a do E g e j s k o g mora i z g l e d a o j e t a d a
o s t v a r l j i v a l i ne z a dugo, Ubrzo se pokazalo da j e u danim u v j e t i -
ma n e r e a l a n i s t o g a se s t a l e p o m i s l j a t i na d r u g i j e d a n p l a n , na
uzu jednu k o m b i n a c i j u k o j a b i , b a r z a pocetak, o b u h v a t i l a Ueho-Slo-
vacku, Rumunjsku i K r a l j . SHS. N j i h o v i p r e d s t a v n i c i u P a r i z u spomi-
n j a l i su t u kombinaciju u razgovorima j e r su b i l i s v j e s n i da ce se
jednog dana m o r a t i s u p r o t s t a v i t i p o k u s a j u r e s t a u r a c i j e Habsburga,

A d m i r a l Horthy j e od j e s e n i 1919. god. n a s t o j a o da nekako udobro-

v o l j i v l a s t o d r s c e u Beogradu, d o s l j e d a n svom v a n j s k o p o l i t i c k o m
konceptu i z r a z e n o m u memorandumu i z l i s t o p a d a t e i s t e g o d i n e , p r e -
ma kojem se Madarska mora p r i p r e m a t i na r a t s a Ceho-Slovackom i na
" p r i j a t e l j s t v o " s J u g o s l a v i j o m . T r u d i o se da u s p o s t a v i d o b r o s u s j e d -
ske odnose s j u z n i m susjedom, no v l a d a j u c i k r u g o v i B e o g r a d a o s t a j a -
li su r e z e r v i r a n i a P r a g j e pak, s a s v o j e s t r a n e , vec koncem 1919.
god. predlagao ugovor o obrambenom s a v e z u . C e h o - S l o v a c k i p o s l a n i k
u P a r i z u S t . Osusky j e u p r o c i n s u t e godine razgovax^ao s Trumbicem
0 tome i Trumbic mu j e rekao da s u on osobno i d e l e g a c i j a z a to da
otpo(5nu z a j e d n i 5 k u a k c i j u ako b i M a d a r i p r e s l i u napad. Rekao mu
j e i to da j e d o s t a v i o v l a d i p r i j e d l o g P r a g a o obrambenom ugovoru
sto mu ga j e m i n i s t a r E„ Benes b i o u r u c i o p r i l i k o m svog boravka u
P a r i z u a s t o s u ga k a s n i j e o d o b r i l i i p r e d s j e d n i k R e p u b l i k e T. Ma-
saryk i ceho-slova5ka v l a d a . Benes se o b r a t i o i rumunjskom m i n i -
s t r u p r e d s j e d n i k u V a j d i Voevodu i u p o z o r i o ga da s u i n t e r e s i Ceho-
Slovacke i Rumunjske a p s o l u t n o i d e n t i c n i u pogledu Madarske i da
j e doslo v r i j e m e da t e d v i j e d r z a v e predu u zajednic5ku a k c i j u
 31
s u o c e n i ma-darskim p r i j e t n j a r a a - kako s u o torae 5 e s t o r a z g o v a r a l i
kad s u se s r e t a l i u P a r i z u . P o v j e r i o j e Rumunju i t o da j e u torn
p i t a n j u u d o d i r u s J u g o s l a v e n i m a i z a k l j u c i o s t v r d n j o m da "Jugo-
^slavija,__. Humunjska i CeJao-SlQva5ka_jnOfa:u l a k o p o s t i c i sporazum k o j i
b i i h s t i t i o ' od madaTrske'^^pas^nosti. "

T r e b a r e c i da Madarska n i j e b i l a jedina b r i g a rumunjskih vlastodr-

2 a c a nego s u t u b i l e j o s B u g a r s k a i , u mnogo v e c o j m j e r i , S o v j e t s k a
R u s i j a k o j a j e n e p r e k i d n o s m a t r a l a da B e s a r a b i j u Rumunjska n i j e
p r i s a j e d i n i l a nego a n e k t i r a l a . U t i m odnosima n i j e Prag' d i r e k t n o
bio z a i n t e r e s i r a n dok j e Rumunjska b i l a d i r e k t n o z a i n t e r e s i r a n a za
P o l j s k u u odnosu prema S o v j e t s k o j R u s i j i a t a k o d e r , zajedno s J u -
goslavijom, u Bugarskoj. Na t i m stranama /prema P o l j s k o j i B u g a r -
s k o j / Prag j e mogao o s t a t i j e d i n o n e u t r a l a n . J e d i n i z a j e d n i c k i i n -
teresPrag^j_Bujcur^ i Be-
nes j e neprekidno ukazivao na t o , a Cermak, c e h o - s l o v a c k i poslanik
u Bukurestu, j a v i o j e P r a g u u v e l j a c i 1920. da se r u m u n j s k a v l a d a
u nacelu s l a z e s prijedlogom o z a j e d n i c k o j o b r a n i , a beogradska
j e v l a d a i z r a d i l a n a c r t o obrambenom ugovoru i p r e d a l a ga 12. v e -
l j a c e tamosnjem 5ehoslovackom p o s l a n i k u K a l i n i . Buhove j e u z b u d i l a
v i j e s t 0 Kappovom pucu u Njemackej i Benes j e u t e l e g r a m u K a l i n i
14, o z u j k a i z r a z i o b o j a z a n da b i r e a k c i j a mogla z a h v a t i t i Be5 i
mogla d e v e s t i , s a s t r a n e Madara, do napada r e a k c i o n a r n i h Madara i
A u s t r i j a n a c a na 5eho-Slovake, J u g o s l a v e n e i druge s u s j e d e . K a l i n a
j e 17. t r a v n j a j a v i o Benesu da s e P r o t i c s l a z e s i z m i j e n j e n i m t e k -
stom logovora. U meduvremenu p r e g o v o r i s u n a s t a v l j e n i s Bukurestom
i 23- t r a v n j a j e Benes o b a v i j e s t i o p o s l a n i k a K a l i n u da j e rumunj-
ska v l a d a p o z i t i v n o odg'ovorila na p i t a n j e , da l i b i s e p r i d r u z i l a
Ceho-Slovakkoj i J u g o s l a v i j i u s u z b i j a n j u madarske o p a s n o s t i i da
l i b i p r i s t a l a da z a k l j u c e t e t r i d r z a v e d e f e n z i v n i savez prema
Madarskoj, no na tome j e neko v r i j e m e i o s t a l o . P r i tom j e rumunj-
s k a " ^ t r a n a i p a k p o m i s l j a l a da savez ne o s t a n e o g r a n i c e n na n j i h
nego da g a p r o s i r e na G r c k u i P o l j s k u , a n e k i Rumunji z a g o v a r a l i
su 5ak p l a n o n e k o j podunavskoj f e d e r a o i j i . Novi r u m u n j s k i mini-
s t a r predsjednik Averescu i z r a z i o j e spreranost da n a s t a v e diskusi-
j u o zaklju<5enju d e f e n z i v n o g saveza i u s r p n j u j e b e o g r a d s k a stam-
ps d o n i j e l a v i j e s t da ce Benes d o c i u Beograd da b i poveo d i r e k t n e
pregovore s beogradskom vladom 0 konacnom t e k s t u ugovora o s a v e z u .
 32

Rumunji su s a s v o j e s t r a n e i n f o r m i r a l i novog p r e d s j e d n i k a vlade

V e s n i c a da rumunjska v l a d a z e l i s t o t j e s n j e odnose s Beogradom i
da m i n i s t a r v a n j s k i h p o s l o v a T. J o n e s c u odobrava i z e l i "uniju"
t r i j u d i ^ a v a , s t i m da z a p o S e t a k dodje do s a v e z a izmedu Z r a l j . S H S
i Ceho-SlovaSke a z a t i m u d i r e k t n i m pregovorima s n j i m do trostra-
nog sporazuma.

O s t a j e c 5 i n j e n i c a da j e k o r i j e n nastanka H a l e A n t a n t e AlA/ - to ime

duguje ona jednom^^tdarskom p u b l i c i s t i , p i s c u i r o n i c n o g 61anka u
novinama P e s t i H i r l a P pod naslovom "Aprb E n t e n t e " I I 1920./
- u r e a k c i j i na tada§nju_^ u prvom
r e d u prema M a d a r s k o j . P r a n c u s k a j e d i p l o m a c i j a z e l j e l a u jednom
c a s u da M a d a r s k e J ~ n a m i j e n i u l o g u n j e n o g g l a v n ^ g u p o r i s t a u podu-
navskom p r o s t o r u . C i n i se da j e sredinom t r a v n j a 1920, god. hio
p o s t i g n u t m a d a r s k O " f r a n c u s k i sporazum, prema kojem f r a n c u s k a stra-
na p i - i z n a j e p o t r e b u da g r a d o v i poput K o s i c a , S u b o t i c e , Sombora i
d r u g i h posredstvom p l e b i s c i t a dodu u s a s t a v Madarske i o b e c a j e
madarskoj s t r a n i podrsku u tome; s druge s t r a n e Madari p r i s t a j u da
pomocu v o j s k e od 100 t i s u c a v o j n i k a p r i t e k n u u pomoc P o l j s k o j , da
madarska f a b r i k a m u n i o i j e u C z e P e l u dode pod k o n t r o l u Pranouza,
da madarska s t r a n a dade u najam P r a n c u z i m a c j e l o k u p n u z e l j e z n i S k u
mrezu i da u s u r a d n j i s f r a n c u s k o m firmom S c h n e i d e r - C r e u z o t form^i-
r a poduzeoe "Budimpe^tanska slobodna l u k a " k o j e b i pomocu f r a n c u s -
kog k a p i t a l a i m a t e r i j a l a p r e t v o r i l o l u k u u n a j v e c e p r i s t a n i s t e za
<5itav s a o b r a c a j Bunavom, C i n i se da f r a n o u s k o j d i p l o m a o i j i u t o
vrijeme /osobito t a d a s n j e m generalnom s e k r e t a r u m i n i s t a r s t v a v a n j -
s k i h poslova M. Paleologue-u/ n i j e bio s t r a n n i plan o s t v a r a n j u
jedne p o l i t i S k e po^i^navske k o n f e d e r a ^ i j e k o j i j b i obxihvatio Bavar-
sku, A u s t r i j u , Ceho-Slovacku i Madarsku, a sve t o d o v o d i l a u v e z u
,s mogucnoscu da ponovno dode na pri^je's^o^ K a r l o Habsburski.

Sve j e to u b r z a l o s t v a r i i Benes j e p o h i t a o u Beograd da tamo 14.

kolovoza 1920. z a j e d n o s a zamjenikom m i n i s t r a v a n j s k i h p o s l o v a M.
Nincicem p o t p i g e u g ' o r o r ^ o ^ b r ^ b e n ^ ^ K r a l j e v i n e SHS
i Republike Ceho-Slova5ke. U njemu s t o j i da su s t r a n e ugovo'fnice"
- d v r s t o S j e i e n e da "5uvaju m i r d o b i v e n t o l i k i m Mrtvama, i s o b z i -
rom na u s t a v B r u s t v a naroda i s t a n j e s t v o r e n o t r i j a n o n s k i m ug'ovo-
rom od 4. l i p n j a 1920. izmedu SaveznicSkih i U d r u z e n i h s i l a s jedne
 33
i I'Jadarske s druge s t r a n e - o d l u c i l e da z a k l j u S e obrambenu konven-
c i j u . Ako jedna od stranaL_ugovo^ bude z r t v a n e i z a z v a n o g napada
od s t r a n e Madarske, druga ce j o j s t r a n a _ u g o v o r n i c a p r i t e c i u pomoc
- s t o j i u ugovoru, s t i m da i;igovor o s t a j e na s n a z i u t r a j a n j u od
d v i j e godine od dana r a t i f i k a c i j e , a po i s t e k u r o k a s v a k a s t r a n a
u g o v o r n i c a moze ga o t k a z a t i .

Z a d o v o l j a n r e z u l t a t o m p o s t i g n u t i m u Beogradu, Benes j e p o s j e t i o
B u k u r e s t i o b a v i j e s t i o m i n i s t r a J o n e s c u a da j e upravo zakljucen
d e f e n z i v n i savez s K r a l j . SHS u c i l j u p o s t i v a n j a o d r e d b i trijanon-
skog Ugovora, r e k a v s i s e f u rumunjske d i p l o m a c i j e da ce P r a g i Beo-
grad p o z d r a v i t i ako im se B u k u r e s t z e l i u tome p r i d r u z i t i , Medutim,
Jonescu n i j e b i o u mogucnosti da t o u c i n i nego j e 19. V I I I samo
p r i s t a o - ne z a k l j u 5 u j u c i f o r m a l n o ugovor - da s i pruze / u z a j a m n u /
v o j n u pomoc ako b i Madarska n e i z a z v a n a n a p a l a j e d n u od n j i h /Ceho-
Slovacku, K r a l j . SHS i Rumunjsku/. ryi^

K a r l o Habsburgki i z n e n a d i o j e ^ ^ v i j e t p o j a v i v s i se 27. o z u j k a 1921.

u B u d i m p e s t i u n a m j e r i da preuzme k r a l j e v s k u v l a s t i z r u k u r e g e n t a "
Horthy-a. Neocekivano z a n j H o r t h y j e p r u z i o o t p o r i K a r l o se povu-
kao u Szombathely dok su u madarsko m i n i s t a r s t v o v a n j s k i l a p o s l o v a
s t i z a l i protesti. I t a l i j a , P r a n c u s k a i V. B r i t a n i j a s m j e s t a s u oba-
v i j e s t i l e H o r t h y - a da n i s u p r o m i j e n i l e s t a v u pogledu r e s t a u r a c i j e
HabsbiArga; jug-oslavenski p o s l a n i k u Budimpesti i z j a v i o j e da beo-
g r a d s k a v l a d a smatra r e s t a u r a c i j u K a r l a i l i b i l o k o j e g drugog Hab-
sburga medunarodnim a ne u n u t r a s n j i m p i t a n j e m Madarske i da ce se
stoga s u p r o t s t a v i t i i o r u z j e m - bude l i potrebno - svakom p o k u s a j u
r e s t a u r a c i j e ; r u m u n j s k i p o s l a n i k j e i z j a v i o da n j e g o v a v l a d a p r o -
s v j e d u j e p r o t i v r e i n s t a l a c i j e K a r l a i da o c e k u j e da ce to madarska
v l a d a s p r i j e c S i t i , Svima j e n j i m a b i l o odgovoreno da j e Horthy/- ot-
k l o n i o p r i j e d l o g e K a r l a i da ga j e molio da n a p u s t i Madarsku. Ba
se s t i s a bura s a s t a o se m a d a r s k i parlament 1 . t r a v n j a na izvanredno
z a s j e d a n j e i odobrio d r z a n j e n a m j e s n i k a H o r t h y - a , a i K o n f e r e n c i j a
ambasadora j e i s t o g dana doni"je^a jednodusno o d l u k u k o j u s u d o s t a -
v i l i inadarskoj v l a d i i u n j o j p o n o v i l a s v o j u r a n i j u odluku /od 4.
I I 1920,/ da r e s t a u r a c i j u Habsburga ne mo^e n i priznati n i trpjeti.
V r h o v i u drzavama Male A n t a n t e r a z m a t r a l i s u t i h dana mogudnost
u p u c i v a n j a i u l t i m a t u m a madarskoj v l a d i u kojem b i z a h t i j e v a l i da
 34
^^se K a r l o u d a l j i i z Ila-darske do 7. t r a v n j a , a p r e d s t a v n i c i V e l i k e
Antante neprekidno s u , j 3 x ^ r a I i - - k o d -Horthy-a jL u k a z i y a l i na potrebu
da K a r l o n a p u s t i z e m l j u . Tako j e on 5. t r a v n j a preko A u s t r i j e otpu-
10Vao'^ir2Vic'FTsku a Mala A n t a n t a p o l o z i l a s v o j p r v i ispit.

K r i z a i z a z v a n a K a r l o v i m dolaskom p o k a z a l a j e B u k u r e s t u da v e z e v a -
l j a u c v r s t i t i i tako j e , umjesto r a n i j e g sporazuma, u B u k u r e s t u
bio 23. t r a v n j a 1921. p o t p i s a n ugovor c ^ j ^ e n z i v n o m s a v e z u izme-du
Ceho-SlovaSke i Rumunjske. Ubrzo z a t i m b i o j e z a k l j u S e n i p o t p i s a n
ugovor 0 0brambenom^avezuTTzmeSu Rumunjske i K r a l j . SHS / p o t p i s a n
u Beogradu 7. l i p n j a 1923^/. T a j t r e c i / d v o s t r a n i / ugovor u tom
l a n c u ugovora r a z l i k o v a o se od p r e t h o d n i h j e r u njemu o s t r i ^ a nije
b i l a uperena samo p r o t i v Madarske nego i s t o v r e m e n o i pro-U^v^Bugar-
ske. U c l a n u prvom ugovora se i z r i c i t o kaze da su se s t r a n e ug'ovor-
n i c e s p o r a z u m j e l e da p r i t e k n u j e d n a d r u g o j u pomoc ako b i Madarska
i l i B u g a r s k a n e i z a z v a n e n a p a l a s v a k a za sebe i l i z a j e d n o j e d n u od
s t r a n a u g o v o r n i c a u n a m j e r i da s r u s e poredak u t v r d e n ugovorom u
T r i a n o n u i l i N e u i l l y - u . Z a n i m l j i v o j e i to da j e i kod t i h ugovora
rok t r a j a n j a bio ograni5en ^ a ^ v i j e godine.

K a r l o , medutim, n i j e dugo i z d r Z a o u S v i c a r s k o j : i z ^ Z u r i c h a j e 20.

l i s t o p a d a 1921. p o l e t i o u a v i o n u , u p r a t n j i s v o j e ambiciozne supru-
• • —'—•———

ge Z i t e , i s p u s t i o se n e d a l e k o Szombathely-a u Madarskoj. Tamo j e ,

docekan, ijoienovao i svog p r e d s j e d n i k a v l a d e _ k o j i j e pozvao madarsku
v l a d u da preda v l a s t novom k a b i n e t u i da o d r z i m i r i poredak u Bu-
d i m p e s t i dok K a r l o tamo ne s t i g n e . H o r t h y se odlucno suprotstavio
takvom p o k u s a j u , a n i Mala A n t a n t a nije_.§e^pak-aza-l^Jmjije_q^^
Ona j e spreimio doCekala t a j d r u g i p o k u s a j j e r s u u s k l a d u s clanom
drugim z a k l j u c e n i h ug-ovora b i l e u meduvremenu z a k l j u S e n e i odgova-
r a j u o e v o j n e k o n v e n c i j e ? <5eho-slovac5ko-rumunjska vojna konvenoija
/ p o t p i s a n a 2. s r p n j a 1 9 2 1 . / i 5 e h o - s l o v a c k o - j u g o s l a v e n s k a v o j n a
k o n v e n o i j a / p o t p i s a n a 1. kolo^yoza 1921./. Te d r z a v e b i l e s u sprem-
ne da predu u a k c i j u a l i s u - p r i j e nego s t o p r i s t u p e m o b i l i z a c i j i
- o t p o S e l e odludnu d i p l o m a t s k u akcaju_da_onemogu6e ponovni pokusaj
r e s t a u r a c i j e . Jie^ne^, j e u jednom c i r k u l a r n o m t e l e g r a m u 8eho-slovac-
kim d i p l o m a t s k i m p r e d s t a v n i c i m a u i n o z e m s t v u od 22, l i s t o p a d a ovako
odredio s t a v v l a d e prema K a r l u i p i t a n j u Habsburgaj prisutnost biv-
seg c a r a na t l u Matlarske j e c a s u s b e l l i ; v l a d a bezodvlaCno p r i s t u p a
p r i p r e m i m o b i l i z a c i j e i nece o k l i j e v a t i da poduzme n a j e n e r g i c S n i j e
 35

mjere u s u g l a s j u s o s t a l i m c l a n i c a m a i ^ l e A n t a n t e . Oak ako "bi se

i i a r l o povukao i z Madarske, mi cemo - j a v l j a d a l j e Benes - u c i n i t i
potrebne d i p l o m a t s k e k o r a k e i i z v r s i t i n a j v e c i p r i t i s a k , ako bude
I potrebno i o r u z j e m , da b i p o s t i g l i l i k v i d a c i j u habsburskog pitanja
i u Madarskoj i jednom za svagda u k l o n i l i o p a s n o s t k o j u s t v a r a h a b s -
burgka kuca u s r e d n j o j E v r o p i . Madarska v l a d a , medutim, z a s t u p a l a
j e d r u k c i j e s t a n o v i s t e s t o pokazuje n o t a s t o j u je vlada uputila
ceho-slova5kom p r e d s t a v n i k u u B u d i m p e s t i i s t o g dana. U n j o j stoji
da madarska v l a d a z a s t u p a n a c e l a zakona i z 1920. g o d i n e da kralj
K a r l o n i j e pozvan da, u s k l a d u s t i m n a c e l i m a , v r s i p r a v a s u v e r e n a
nad Madarskom i da ce b i t i p r i s i l j e n da n a p u s t i bezodvlacno zemlju.
Madarska j e v l a d a , z a k l j u c u j e se na k r a j u , ve_6 p o d u z e l a potrebne
mjere. I % l a Antanta je z a h t i j e v a l a v i s e od t o g a i Benes^'^^je'iz^'^
ga 23. X energiCno z a h t i j e v a o od V e l i k e A n t a n t e r a d i k a l n u a k c i j u
a to i s t o j e 24. X s a d r z a v a l a n o t a upucena K o n f e r e n o i j i ambasadora
s ^potpisima tamosn j i h , _ P o s l a n i k a Ceho-Slovacke i Rumunjske i o t p r a v -
n i k a p o s l o v a K r a l j e v i n e SHS. U n j o j s e kaze da c e h o - s l o v a c k a , r u -
munjska i j u g o s l a v e n s k a v l a d a s m a t r a j u dogadaje s t o s u se z b i l i u
Madarskoj z a p o s l j e d i c u onoga s t o se dogadalo u Grradiscu / B u r g e n -
l a n d u / . One v i d e u t i m dogadajima napad na mirovne ugovore k o j e s u
t r i v l a d e v r s i l e l o j a l n o , n a s t o j e c i da na t a j n a S i n odrze m i r u
s r e d n j o j E v r o p i . One se o s j e c a j u ug-rozene ne samo povratkom Karla
nego t a k o d e r i d r z a n j e m madarske v l a d e k o j a j e pomagala i branila
otvoreno z b i v a n j a u G r a d i s c u * T r i s u v l a d e u v j e r e n e da m i r E v r o p e
z a h t i j e v a da se poduzmu s v e m j e r e , pa c a k i one najenergicnije,
da b i se konacno l i k v i d i r a l o p i t a n j e Habsburga i i z v r s e n j e mirov-
n i h ugovora. One se n a d a j u da ce d o b i t i p o d r s k u S a v e z n i k a , o s o b i t o
u s v i m p i t a n j i m a k o j a se odnose na s t r i k t n u p r i m j e n u m i r o v n i h ugo-
v o r a . Rumunjska, jugoslavenska i ceho-slova5ka vlada - i n f o r m i r a -
j u c i s a v e z n i c k e s i l e o svom s t a n o v i s t u - z e l e i h u v j e r i t i da ce
p o d u z e t i s v e potrebne m j e r e u c i l j u brzog i d e f i n i t i v n o g rjesenja
spomenutih p i t a n j a da b i t a k o m i r mogao b i t i konaCno u s p o s t a v l j e n
u s r e d n j o j E v r o p i buduci da su u v j e r e n e da svako r j e s e n j e , koje
ne b i b i l o d e f i n i t i v n o , p r e d s t a v l j a n a j v e c u opasnost z a E v r o p u .

I K o n f e r e n c i j a ambasadora n i j e h t j e l a z a o s t a t i i 24. listopada

u p u t i l a j e n o t u madarskoj v l a d i u k o j o j j e p o d s j e c a na i z j a v u Kon-
f e r e n c i j e od 1. t r a v n j a . V i d e c i da b i v s i v l a d a r u s t r a j e i n a d a l j e
 36

da t r a g i p r i j e s t o na kojem "bi n j e g o v a p r i s u t n o s t p r o i z v e l a n a j t e z e
p o s l j e d i c e za m i r u s r e d n j o j E v r o p i , K o n f e r e n c i j a t r a z i od madarske
v l a d e da, prvo o b j a v i g u b i t a k p r a v a na p r i j e s t o b i v s e g kralja
Karla i , drugo, da z a d r Z i b i v s e g k r a l j a sve dok ne n a p u s t i madar-
s k i t e r i t o r i j pod uvjetima k o j e ce o d r e d i t i s a v e z n x S k e v l a d e . Sile
i z j a v l j u j u da one o t k l a n j a j u s v a k u odgovornost u pogledu i n t e r v e n -
c i j e u ]^fedarskoJ od strane susjednih drzava i p o s l j e d i c a koje bi
i z toga mogle p r o i z a c i ako madarska v l a d a ne i z v r s i s m j e s t a trazeno
K o n f e r e n c i j a Je u p o z n a l a ea s a d r z a j e m t e n o t e i v l a d e Male A n t a n t e
i i z r a z i l a nadu da 6e u t o J s i t u a c i j i k o j a J e i onako t a k o ozbilj-
na Mala A n t a n t a d o n i j e t i odluke i l i p o d u z e t i m j e r e samo u suglas-
n o s t i s KonferenciJom.

Madarska Je v l a d a 25. K o b j a v i l a da ce K a r l o b i t i i n t e r n i r a n ^ u
samostanu T i h a n y na B l a t n o m J e z e r u g d j e ce b i t i p r i s j . l j e n da abdi-
cirai da p i t a n j e Habsburga g u b i na " a k t u e l n o s t i " b u d u c i da ee
k a r l o n a p u s t i t i z a u v i j e k Madarsku. To, dakako, n i j e m.oglo zadovo-
l j i t i I % l u A n t a n t u i dan r a n i j e C e h o - S l o v a c k a i K r a l j . SHS pocele
s u m o b i l i z a c i j u z n a t n i h snaga, a r u m u n j s k a Je v l a d a o v l a s t i l a gene-
r a l a AveresGU-a da m o b i l i z i r a s e s t p j e s a d i j s k i h i d v i j e konJiCke
divizije. I t a l i j a n s k a se v l a d a p r i d r u z i l a s t a v u Male A n t a n t e .
Pfedari s u i n a d a l j e o k l i j e v a l i da proglase_Kar3^a^_Mgenim svakog
prava na p r i j e s t o / z a d ^ v o l J a v a j u c i se njegovom a b d i k a c i j o i t / i Kon-
f e r e n c i j a ambasadora b i l a j e p r i s i l j e n a e n e r g i S n i m stavom Male An-
t a n t e da p o o s t r i t a j z a h t j e v i da od Budimpeste z a t r a z i ne samo
ligavanj prava K a r l a nego isiovreme.no_ da.- se.. ta.. i z j a v a o lisavanju
protegne na sve Clanove habsburske^^ kuce:?,_.T madarski parlament
nakon o t e z a n j a na k r a j u i p ^ k i z g l a s a o _ i _ n a t a j j e n a c i n k r i z a bila
r i j e s e n a . K a r l o i Z i t a u k r c a l i su se 1. studenog na e n g l e s k i ratni
brod / p r v o m o n i t o r Glowwrom, pa k r s t a s C a r d i f f / k o j i Je i h odveo
do Madeire_da K a r l o tamo i umre 1 . t r a v n j a 1922.

Ugovor izmedu Ceho-Slovacke i K r a l j . SHS bio Je k a s n i j e p r o s i r e n :

i z j e d n o s t a v n e obrambene k o n v e n o i j e p r e r a s t a o Je u ug-ovor u savezu.
U I J e c i l i s t u M a r i a n s k 6 L d z n i b i o j e 3 1 . k o l o v o z a 1922. potpisan^
t a j n o v i ugovor u kojem se uvodno i z r c i t o kaze da ~su~~strane ugovor-
n i c e p r o z e t e z e l j o m da produce i dopune r a n i j i ugovor, potpisan
14. V I I I 1920. novim odredbaraa, da b i se b o l j e ocuvao i izvrsio
 37

mil-' i b o l j e u c v r s t i l e i p r o g i r i l e p o l i t i S k e i p r i v r e d n e v e z e i z -
medu Ceho-SlovaCke i K r a l j . SHS. Ugovor ce t r a j a t i p e t g o d i n a
/ C l a n 1 / a u drugom C l a n u s t r a n e u g o v o r n i c e x j r i m a j u na z n a n j e
ugovore, p o l i t i c k e i l i v o j n e , s t o i h j e Ceho-SlovaCka z a k l j u C i l a
s Rumunjskom, A u s t r i j o m i P o l j s k o m , a K r a l j . SHS s Ruxaunjskom i
I t a l i j o m . Z a n i m l j i v o j e p r i tom z a p a m t i t i da se ugovor n i j e odno-
s i o na Rumunjsku i kad j e C e h o - s l o v a C k o - r u m u n j s k i ugovor od 23.
IV 1 9 2 1 . trebao b i t i obnovljen u t r a v n j u 1 9 2 3 . godine, n i j e se
p r i s t u p i l o takvom p r o s i r e n j u u g o v o r n i h odnosa izmedu P r a g a i B u k u -
resta.

M i n i s t r i v a n j s k i h p o s l o v a c l a n i c a Male A n t a n t e o d r z a v a l i s u p o v r e -
meno s a s t a n k e da na n j i m a r a s p r a v e p o j e d i n a v a z n a p i t a n j a . Prvu
t a k v u k o n f e r e n c i j u o d r z a l i s u u Pragu u s r p n j u 1 9 2 1 . godine i t u
r a s p r a v l j a l i o mjerama p r o t i v r e s t a u r a c i j e Habsburga, o u s t u p a n j u
Grradisca A u s t r i j i i u l a s k u P o l j s k e u l % l u A n t a n t u . Bruga t a k v a
k o n f e r e n c i j a odrzana j e u Beogradu / 1 9 2 2 . / i tamo s u m i n i s t r i raz-
m a t r a l i p i t a n j a P o d u n a v l j a , mogucnost i z m i r e n j a s A u s t r i j o m i
d r z a n j e n a e v r o p s k o j ekonomskoj k o n f e r e n o i j i u G e n o v i , T a j e kon-
f e r e n c i j a d a l a p o t i c a j da.drzave c l a n i c e M donesu z a k l j u C a k da
se m i n i s t r i s a s t a v u svake godine b a r jedamput.

V a l j a n a k r a j u r e c i da j e Mala A n t a n t a b i l a zapravo jedan lanac

d v o s t r a n i h UA^ovora k o j i j e p o v e z i v a o t r i d r z a v e /Ceho-Slovacku,
Rumunjsku i K r a l j . SHS/ i da Mala A n t a n t a n i j e n a s t a l a kao i n s t r u -
ment f r a n c u s k e p o l i t i k e u P q d u m y l j u nego l i p r a v d n j o j u p r k o s . T e k
k a s n i j e r a z v i t a k u n o s i u tom pogledu i z m j e n e , o s o b i t o kad Oeho-
SlovaCka z a k l j u C u j e s Pranouskom ugovor o s a v e z u i p r i j a t e l j s t v u
/25. I 1 9 2 4 / . P r i samom p o s t a n k u MA P r a n c u s k a n i j e prisustvala
i n i j e j o j kumovala.

DOPUNSKA LITERATURA: M. Vanku, Mala A n t a n t a 1920-1938, T i t o v o

l ^ i c e 1969; V. V i n a v e r , J u g o s l a v i j a i
I ^ d a r s k a 1918-1933, Beograd 1971.
 38

GLAVA CETVHTA
Po kusa.i'i p r i b l i z a v a n j a Italiji

Sam l i a p a l l s k i ugovor /1920./ n i j e H i j e k u d o d i j e l i o I t a l i j i nego

s u u njemu s t r a n e u g o v o r n i c e p r e u z e l e obavezu da " p r i z n a j u potpunu
slobodu i n e z a v i s n o s t Drzave H i j e k e /Piume/ i o b v e z u j u se da ce i h
v j e c n o p o i t o v a t i , " G r a n i C n e l i n i j e izmedu K r a l j e v i n e I t a l i j e i
K r a l j e v i n e SHS, p r e d v i d e n e ugovoiX>m, i m a l a j e sporazumno o z n a c i t i
na t e r e n u posebna m j e s o v i t a k o m i s i j a s a s t a v l j e n a od jednakog b r o j a
p r e d s t a v n i k a jedne i druge s t r a n e u g o v o r n i c e . U slucaju spora
"bit ce, kako se to u i3g'Ovoru d a l j e n a v o d i , u m o l j e n p r e d s j e d n i k
S v i c a r s k e k o n f e d e r a c i j e z a a r b i t r a z u k o j a ce b i t i i z v r s n a " , Prili-
kom p o t p i s i v a n j a ug'ovora Trumbic i S f o r z a i z m i j e n j a l i s u pisma
i s t o g datuma kao i ugovor i S f o r z a j e u svom pismu u ime vlade
saop6io Trumbicu "da po turaaCenju k o j e k r a l j e v s k a v l a d a d a j e Clanu
c e t v r t o m ugovora p o t p i s a n o g u R a p a l l u danas d v a n a e s t o g novembra
1920, luka Baros pripada Susaku i prema tome K r a l j e v i n i S r b a , Hrva-
ta i Slovenaca. K r a l j e v s k a v l a d a se o b v e z u j e da p r i l i k o m u r e d e n j a
g r a n i c a izmedu K r . S r b a , H r v a t a i S l o v e n a c a i D r z a v e R i j e k e , nave-
dena l u k a B a r o s bude d o d i j e l j e n a d r z a v i S r b a , H r v a t a i Slovenaca
u granicama oznacenim na p r i l o z e n o j s k i c i " .

Prema tomes b i l a j e s t v o r e n a D r z a v a R i j e k a ; ugovor j e t a k o d e r pre-

d v i d i o postupak u t v r d i v a n j a g r a n i c e ; z a l u k u B a r o s j e t a l i j a n s k i
m i n i s t a r v a n j s k i h p o s l o v a u ime v l a d e i z j a v i o da ce b i t i d o d i j e -
ljena Kraljevini SHS.

Dakako, v a l j a l o j e p r i j e svega o s t a l o g i s t j e r a t i D ' A n n u n z i j a i

njegove l e g i o n a r e i z R i j e k e . G i o l i t t i j e v a v l a d a - n a s t o j e c i da
sprovede u z i v o t odredbe / z a n j u i z v a n r e d n o povoljnog/ Rapallskog
ugovora - n a i s l a j e kod kuce na o t p o r d e s n i c e , u prvom r e d u f a -
s i s t a i n a c i o n a l i s t a . D'Annunzio s a s v o j e s t r a n e n i j e h t i o p r i z n a -
t i R a p a l l s k i ugovor; n j e g o v i l e g i o n a r i z a p o s j e l i s u otoke K r k i
Rab k o j e j e ugovor p r i z n a o K r a l j . SHS a sam Commandante j e z a p r i j e -
tio da ce o k u p i r a t i i S i b e n i k . Stoga j e v l a d a m o r a l a intervenirati
s i l o m i 1. p r o s i n c a 1920, o b j a v i l a b l o k a d u R i j e k e , a 25. X I I i z v r -
s i l a /nje^no/ bombardiranje grada. Nato j e D^Annunzio b i o prisi-
l j e n da preda v l a s t p r i v r e m e n o j v l a d i s t o se f o r m i r a l a na Rijeci
i v l a d a j e , ubrzo z a t i m / ? . I 1 9 2 1 . / d o n i j e l a Zakon o ureden-ju
 39

Slobodne Drzave R i j e k e i r a s i 3 i s a l a i z b o r e z a r i j e c k u konstituantu.

Ishod i z b o r a o d r z a n i h 24. t r a v n j a ispao j e nepovoljno z a aneksio-
n i s t e budu6i da su "autonoroasi" pod vodstvom R i c a r d a Z a n e l l e d o b i l i
v e c i n u . To domnoi f a s i s t i n i s u m o g l i o t r p j e t i nego s u n e k o l i k o dana
i z a toga /27. I V / i z v r s i l i udar, z a u z e l i s i l o m r i j e C k i m u n i c i p i j i
p r e u z e l i v l a s t . V l a d a u Rimu o d g o v o r i l a j e na t o uvodenjem komesa-
r i j a t a na R i j e c i . SuoCena sa s n a z n i m p r o t i v l j e n j e m d e s n i e a r s k i h
krugova I t a l i j e G i o l i t t i j e v a v l a d a o t e z a l a j e s uspostavom n e z a -
v i s n o s t i R i j e c k e drzave, s predajom l u k e B a r o s i D e l t e Kraljevini
SHS i e v a k u a c i j o m t a l i j a n s k e v o j s k e i z D a l m a c i j e i Susaka. Kad je
Giolittija zamijenio I . Bonomi, nova v l a d a n i j e b i l a v o l j n a n i da
n a s t a v i pregovore s jug-oslavenskom stranom o R i j e c i i e v a k u a c i j i
t a l i j a n s k e v o j s k e . Za to v r i j e m e t r a j a l a j e boi'ba izm.edu r i j e C k i h
a n e k s i o n i s t a i autonomasa i na i z b o r i m a z a k o n s t i t u a n t u , 5. listo-
pada 1921, pobjedu s u ponovno i z v o j e v a l i autonoiaasi i n j i h o v vo-da
Z a n e l l a bio i z a b r a n z a p r e d s j e d n i k a p r i v r e m e n e v l a d e . To, medutim,
f a s i s t i n i s u h t j e l i p r i m i t i i o n i s u i z v r s i l i p r o t u u d a r i uz podrs-
ku v o j n i h v l a s t i i k a r a b i n j e r a 3. I l l 1922. s r u s i l i Zanellinu vladu
k o j a se nakon k r a c e g otpora povukla i z R i j e k e u K r a l j e v i c u gdje j e
n a s t a v i l a s v o j e d j e l o v a n j e kao legitimno predstavnistvo Rijecke
drzave. U R i j e c i su a n e k s i o n i s t i C k e snage f o r m i r a l e s v o j u v l a d u na
Celu s A. S e p o l i j e m . T a l i j a n s k a v l a d a pod predsjednistvom L. Pacte
n i j e poduzimala n i k a k v e m j e r e p r o t i v f a s i s t a i n j i h o v i h n a s i l j a u
R i j e c i s t o j e i z a z i v a l o ogorCene komentare u n a s o j j a v n o s t i i stam-
p i . Medutim, k r a l j u A l e k s a n d r u i P a s i c u b i l o j e i z n a d svega s t a l o
da n a s t a v e s v o j u p o l i t i k u dobrog s u s j e d s t v a s I t a l i j o m - glavnom
brigom j u g o s l a v e n s k e d i p l o m a c i j e uopce - i da r i m s k u v l a d u p o p u s t a -
njem o d o b r o v o l j e pa da p r i s t a n e na e v a k u a c i j u v o j s k e i z Dalmacije
/ T r e c a zona/ i H r v a t s k o g p r i m e r j a / S u s a k / i na konacno r j e s e n j e
r i j e c k o g p i t a n j a . Na t a j b i se n a c i n n a s l a p l a t f o r m a za d a l j n j u
s u r a d n j u s a zapadnim j a d r a n s k i m susjedom a v l a d i u Beogradu b i
poslo z a rukom da i a b i j e o p o z i c i j i adute u n j e n i m napadajima na
v l a d u i r a d i k a l e . Stoga j e P a s i c p r i l i k o m k o n f e r e n c i j e u Genovi
rado p r i h v a t i o p o s r e d o v a n j e f r a n c u s k e i b r i t a n s k e v l a d e da dode do
sporazuma s t a l i j a n s k o m vladom. Tako s u , nakon k r a c i h p r e g o v o r a
vodenih u Santa M a r g h e r i t a , b i l e zakljucene i potpisane tzv. Santa-
marheritsKe konvencije, potpisane u Rimu 23. l i s t o p a d a 1922. One
 40

su se o d n o s i l e na p o g r a n i c n a p i t a n j a zadarske komune, e v a k u a c i j u
t a l i j a n s k i h t r u p a , r i j e c k u l u k u , z e l j e z n i c k u vezu i i i j e k e s j u g o s l a -
venskim zaledem i p r e d v i d a l e f o r m i r a n j e jedne p a r i t e t n e t a l i j a n -
ske- jugoslavenske k o m i s i j e k o j a ce p r i c i , u p r i j a t e l j s k o m duhu,
p r i m j e n i odredaba E a p a l l s k o g u^iOvora, I t a l i j a je imala n a p u s t i t i
Susak u 3?oku od pet dana nakon p o t p i s i v a n j a k o n v e n o i j a , a m j e s o v i -
ta j e k o m i s i j a i m a l a , pored o s t a l o g , da n a d z i r e r a d oko evakuacije
Susaka i D a l m a c i j e , da o d r e d i g r a n i c n u l i n i j u izmedu R i j e c k e d r z a -
ve i K r a l j e v i n e SHS u s k l a d u s odredbama ugovora u R a p a l l u , da
uredi p i t a n j a saobracaja s Rijekom i o r g a n i z i r a p r i s t a n i s n u sluzbu
i uredno f u n k c i o n i r a n j e R i j e c k e d r z a v e . C i t a v t a j posao k o m i s i j a
je i m a l a o b a v i t i u r o k u od m j e s e c dana, a u k o l i k o b i doglo do spo-
ra, imao se r i j e s i t i - kako j e to b i l o p r e d v i d e n o i u R a p a l l s k o m
ugovoi'u - a r b i t r a z o m p r e d s j e d n i k a S v i c a r s k e .

No, u Italiji su n a s t u p i l e v e l i k e promjene? v l a d a L. P a c t e j e p a l a

i novu k o a l i c i o n u v l a d u j e 3 0 . X 1 9 2 2 . s a s t a v i o voda t a l i j a n s k i h
c r n i h k o s u l j a B e n i t o I ^ h s s o l i n i . M u s s o l i n i j e u dn;igoj p o l o v i c i stu-
denog dao o v a k v u z n a C a j n u i z j a v u o buducoj p o l i t i o i p r e m istocnom
susjedus "Odavno j o s j a sam o b o z a v a l a c S r b i j e i srpske vojske...
Za v r i j e m e v e l i k o g a r a t a , v i c e t e n a c i u mojim c l a n c i m a toliko
d i v l j e n j a z a S r b i j u i s r p s k u h e r o j s k u a r m i j u . Mnogobrojni su t i
c l a n c i i j a i danas mogu da se s a z a d o v o l j s t v o m na n j i h pozovem i
da i h poka^em". Na p i t a n j e n o v i n a r a , k a k v u p o l i t i k u n a m j e r a v a vo-
d i t i prema j u g o s l a v e n s k o m s u s j e d u , M u s s o l i n i j e odgovorios "Prema
S r b i j i u v i j e k i s t u , p r i j a t e l j s k u p o l i t i k u , S t o se pak t i 5 e Ju^^-osla-
v i j e , n a s i ce o d n o s i b i t i d o b r i , P o t r u d i t i cemo se da r a s c i s t i m o
sve s t o nas r a z d v a j a i r a s c i s t i t i cemo, n a r o c i t o ako S r b i j a hoce
pravim putem, k o j i j o j j e s u d b i n a o d r e d i l a , a t a j put, u geograf-
skom pogledu, ne v o d i prema Jadranskom, nego prema % e j s k o m moru.
Jer u s r p s k o j i s t o r i j i n i j e n i g d a b i l o drugoga p r a v c a nego na
Macedoniju". I a k o poznat po s v o j i m r a n i j i m i s t u p a n j i r a a p r o t i v Ra-
p a l l s k o g ugovora, M u s s o l i n i j e kao p r e d s j e d n i k v l a d e p r e d l o z i o
p a r l a m e n t u da p r i h v a t i t a j ugovor i S a n t a m a r g h e r i t s k e konvencije.
No, u k a s n i j o j s v o j o j p o l i t i o i i s a o j e z a t i m da p o s t i g n e a n e k s i j u
Rijeke Italiji.

U O p a t i j i j e 27. I I 1 9 2 3 . z a p o c e l a s radom p a r i t e t n a t a l i j a n s k e -
 41

jugoslavenska k o m i s i j a u k o j o j su jugoslavensku stranu zastupali

J. Silovic, S t . Haoic i 0, Ryba'f* dok j e p r i v l a d i u Beogradu b i o
imenovan S a v j e t o d a v n i odbor na C e l u s drom M. Laginjom. P i t a n j e
e v a k u a c i j e T r e 6 e zone i Susaka b i l o j e odmah. r i j e s e n o i t a l i j a n s k a
j e v o j s k a , pocetkom o z u j k a 1923. god., n a p u s t i l a nase k r a j e v e , no
ostala je u B e l t i i Barosu, priznatim r a n i j e K r a l j . SHS. Talijanski
d e l e g a t i su n a s t o j a l i da s v o j i m p r i j e d l o z i m a i p a k i z v r s e r e v i z i j u
Rapallskog ugovora, I z a s l i s u s p r i j e d l o g o m o f o r m i r a n j u konzorcija
u kojem b i b i l i p r e d s t a v n i c i I t a l i j e , Kralj. SHS i Rijecke drzave;
t a j b i k o n z o r c i j u p r a v l j a o r i j e c k o m lukom i k o o r d i n i r a o r a d na c j e -
lokupnom pomorskom njenom sluzbom. Pod u p r a v u tog k o n z o r c i j a - pre-
ma talijanskom p r i j e d l o g u - dosle b i luka Baros, B e l t a , B r a j d i c a ,
pa i M a r t i n s c i c a . Sve t r i d r z a v e b i se u posebnoj k o n v e n c i j i p r i v r e -
mene o d r e k l e s v i h prava v l a s n i s t v a i i s k o r i s t a v a n j a t e r i t o r i j a koji
b i usao u g r a n i c e nadleznosti k o n z o r c i j a , s t o po t a l i j a n s k o m prije-
dlogu ne b i z n a C i l o da se spomenute d r z a v e o d r i c u i s u v e r e n i t e t a
nad t i m podrucjem. U s t u p a n j e t e r i t o r i j a k o n z o r c i j u b i l o b i dobro-
v o l j n o a k o n z o r c i j b i imao s t a t u s p r a v n e osobe. J u g o s l a v e n s k a stra-
na n i j e h t j e l a p r i h v a t i t i t a j p r i j e d l o g n a p o m i n j u c i da s u l u k a
B a r o s i D e l t a s a s t a v n i d i o susaCke l u k e i da i h j e sporaziun u Ra-
p a l l u priznao jugoslavenskej drzavi. I z r a d i l a je svoj prijedlog o
k o n z o r c i j u i p o d n i j e l a k o ' m i s i j i , u s t r a j u c i i n a d a l j e p r i svom s t a -
vu p o s t i v a n j a o d r e d b i R a p a l l s k o g ugovora i p o s t o j a n j a R i j e C k e drza-
ve. K o m i s i j a n i j e mogla x o o s t i c i sporazum i s t o g a su n j e n e sjednice
krajem o z u j k a b i l e odgodene. P r e g o v o r e s u ubrzo z a t i m n a s t a v i l i na
n i v o u v l a d a i u n j i m a j e Rim predlozio P a s i c u / N i n c i c u / da pristanu
na p r i k l j u C e n j e R i j e k e I t a l i j i u zamjenu z a p r i k l j u c e n j e B a r o s a i
D e l t e K r a l j e v i n i SHS, za znatne koncesije u r i j e c k o j l u c i i korek-
turu granice kod Rijeke i Kastva. P a s i c j e to p r i h v a t i o kao podlogu
za d i s k u s i j u , no z a t r a z i o j e , povrh toga, da d o b i j e Zadar i L a s t o v o
/u zamjenu z a R i j e k u / , No, do sporazuma izmedu Rima i Beograda t a d a
nije doslo.

Paritetna komisija n a s t a v i l a je rasprave 2. V I I I . , i to u Rimu.

T a l i j a n s k a j e s t r a n a p r e d l o z i l a da v l a d u u R i j e c i preuzme p a r i t e t n a
k o m i s i j a , s t i m da se odmah p o v j e r i u p r a v a t a l i j a n s k i m p o l i t i c k i m
i upravnim organima u t r a j a n j u od godine dana, a da se Kraljevini
SHS p r i z n a s u v e r e n i t e t u B a r o s u i D e l t i , a l i t e k kad paritetna
 42

k o m i s i j a preuzme u r u k e u p r a v u nad C i t a v i m l u 5 k i m prostorom, d a k l e

u k l j u c u j u c i Baros i B e l t u . l % s s o l i n i j e v r s i o p r i t i s a k na samu ko-
m i s i j u i p r e d s j e d n i k u t a l i j a n s k o g d i j e l a c ^ u a r t i e r i j u poslao /8,
V I I I / pismenu i z j a v u s molbom da j e Q u a r t i e r i p r o c i t a na sastanku
k o m i s i j e . U n j o j M u s s o l i n i spominje i i a p a l l s k i ugovor i Santamarghe
r i t s k e konvencije koje i z njega p r o i z l a z e i proglasuje jugoslaven-
sku s t r a n u odgovornom s t o k o m i s i j a n i j e o s t v a r i l a s p o r a z i m o njima
0 cemu j e sporazum p o s t i g n u t , po o c j e n i M u s s o l i n i j a od sporednog
j e znaiSenja; i s t i c e se dobronamjernost t a l i j a n s k e s t r a n e i z e l j a
da se to p i t a n j e r i j e S i j e r j e "ekonomski, s o c i j a l n i i p o l i t i C k i
z i v o t u i i i j e c i potpuno d e z o r g a n i z i r a n i p a r a l i z i r a n " , Zato se u
izjavi prijeti: " P a s i s t i c k a v l a d a j e nakon o 5 i t e i nesporne k o n s t a
t a c i j e apsolutne s t e r i l n o s t i petmjesecnih p r e g o v o r a d o s l a do za-
k l j u c k a da sluzbeno dade do z n a n j a , da ce s e , ako do 3 I . ov, mj.
ne bude sudbina Hijeke odlucena s takovim r j e s e n j e m koje postuje
h i s t o r i j s k o i sadasnje t a l i j a n s t v o H i j e k e , a takoder i prava poza-
d i n e , t a l i j a n s k a v l a d a o d l u c i t i da u p o t r e b i drug-i n a c i n ponasanja,
U z a k l j u c k u i z j a v e se n a v o d i da t a l i j a n s k a v l a d a o c e k u j e da ce
jugoslavenska s t r a n a u k o m i s i j i i v l a d a u Beogradu n j e n u izjavu
u z e t i u razmatranje, s r o a t r a j u c i i n a d a l j e da to p i t a n j e v a l j a ri-
j e s i t i bez odlaganja.

U k o m i s i j i n i s u m o g l i p o s t i c i sporazum sve do 3 I . V I I I 1923.? pa

j e p r e d s j e d n i k v l a d e P a s i c odmaii z a t i m p r e d l o z i o M u s s o l i n i j u da
r i j e c k o p i t a n j e podnesu na a r b i t r a z u , no da se prethodno R a p a l l s k i
ugovor r e g i s t r i r a u t a j n i s t v u B r u s t v a naroda. T a l i j a n s k a v l a d a
n i j e , dakako, Z e l j e l a a r b i t r a z u , a n i r e g i s t r a o i j u R a p a l l s k o g ugo-
v o r a kod B r u s t v a naroda j e r ga j e z e l j e l a r e v i d i r a t i a ne registri
r a t i , Ipak, jugoslavenska j e vlada i z v r s i l a njegovu r e g i s t r a o i j u
kod B r u s t v a n a r o d a , s t o j e p r i s i l i l o i v l a d u u Rimu da slijedi
n j e n p r i m j e r , samo s t o j e p r i l i k o m r e g i s t r a c i j e i z j a v i l a rezervu
koja i s k l j u c u j e svaku i n t e r v e n c i j u t r e c i h u r j e s a v a n j u p i t a n j a
rijecke drzave.

S e f privremene v l a d e u R i j e c i A. B e p o l i o b a v i j e s t i o j e poSetkom
rujna Mussolinija o desolatnim prilikama u Rijeci. Clanovi Z a n e l l i
ne v l a d e p r e b j e g l i s u na j u g o s l a v e n s k u s t r a n u ; c l a n o v i slcupstine
p r e d a l i o s t a v k e ; v o d i se podmukla i p e r f i d n a kampanja p r o t i v maj-
c i n s k e pomoci od s t r a n e I t a l i j e od s t r a n e p o t p l a c e n i h g r a d a n a ;
 43
jugoslavenske v l a s t i sprecavaju i nadalje trgovinu i saobracaj s
posadinom; la. t o j z a l o s n o j s i t u a c i j i s m a n j u j e se opasno i svako-
dnevno i onako v r l o skroimia v l a s t n j e g o v e v l a d e i D e p o l i stoga
i z j a v l j u j e da n i j e u mogucnosti da i n a d a l j e o s t a n e na c e l u v l a d e .
M u s s o l i n i j e na to imenovao u x t i j e c i v o j n o g g u v e r n e r a /gen, Giar-
dino/ s t o j e i z a z v a l o p r o t e s t e u j u g o s l a v e n s k e j j a v n o s t i , u oprav-
danoj p r e t p o s t a v c i da j e to imenovanje p r v i k o r a k s t v a r n o j a n e k s i j i
H i j e k e . M u s s o l i n i j e i s t o v r e m e n o poslao u Beograd g e n e r a l a Bodrera
da tamo, z a j e d n o s o t p r a v n i k o m p o s l o v a G, Summonteom, povede p r e -
govore s j u g o s l a v e n s k o m vladom.

C i n i se da s u v e l i k i z a g o v o r n i c i nagodbe s I t a l i j o m b i l i t a d a kralj
Aleksandar i njegov m i n i s t a r v a n j s k i h poslova M. N i n c i c dok se Ba-
s i c oprezno drzao v i s e po s t r a n i , N i n c i c se u r a z g o v o r i m a s a savje-
tnikom t a l i j a n s k o g p o s l a n s t v a u Z e n e v i p r e d s t a v l j a o v e l i k i m zago-
vornikom t a l i j a n s k o - j u g o s l a v e n s k o g z b l i z e n j a . P r i c a o mu j e da je
v e c d v i j e godine i z l o z e n z e s t o k i m napadima j u g o s l a v e n s k e stampe
zbog t a k v e p o l i t i k e i da mu j e p o z i c i j a postala nepodnosljiva. Kao
c l a n homogene r a d i k a l s k e v l a d e k o j a j e u r t i a n j i n i u p a r l a m e n t u b i l e
r a d i otvorene o p o z i c i j e Slovenaca i H r v a t a , demokrata i Koroscevih
k l e r i k a l a , b i l o r a d i toga s t o u v l a d i nemia p r e d s t a v n i k a d r u g i h na-
r o d n o s t i o s i m S r b a , NinCi6 ne n a i l a z i na s o l i d a r n o s t c a k n i kod
kolega u v l a d i , a v i s e puta mora s v l a d a v a t i ne male p o t e s k o c e i u
saraog p r e d s j e d n i k a P a s i c a . J e d i n u p r a v u x D o d r s k u z a s v o j u p o l i t i k u
p r i b l i M e n j a I t a l i j i nasao j e do t a d a kod k r a l j a Aleksandra koji je
njegovog m i s l j e n j a i k o j i mu j e pruzao podrsku. N i n c i c m u j e , da-
l j e govorio o v e l i k o j t a l i j a n s k o j n a c i j i i njenoj u l o z i u privla-
5enju novostvorenih d i ^ a v a u s r e d n j o j E v r o p i i na B a l k a n u . To da
j e s t a r a N i n c i c e v a misao i d r u g i h " c i s t i h " S r b a , a da j e upravo
M u s s o l i n i - po N i n c i c u - c o v j e k k o j i je u s t a n j u da p o l a r i z i r a oko
I t a l i j e kao s r e d i s t a t e mlade snage, k o j e n i s u za p o t c j e n j i v a n j e i
koje mogu u s r c u Evrope s t v o r i t i j e d n u z a j e d n i c u d r z a v a , zajednicu
t e m e l j e n u na ekonomskim i n t e r e s i m a i i d e n t i c n o s t i n a c i o n a l n i h ide-
a l a , samo s t o sve to moze - kako se N i n c i c doslovno i z r a z i o - po-
kvariti " p r o k l e t o r i j e C k o p i t a n j e " , N i n c i c je dalje p r i z n a o da je
vaznost r i j e c k o g p i t a n j e z a Srbe j a k o r e l a t i v n a j e r S r b i j a nema
nikakvog i n t e r e s a z a l u k u s j e v e r n o g J a d r a n a ; i m a , medutim p o t r e b u
 44

da poveca i p o j a S a l u S k u o r g a n i z a c i j u u S p l i t u , ima p o t r e b u da
s v o j promet u s m j e r i vi§e prema jugu, u K o t o r ; t r e b a da g l e d a , kao
i nekad A u s t r i J a prema Solunu. H i j e k a Je potpuno van njenog sisteroa
i predstavlja s k r e t a n j e prometa i z n a d svega na s t e t u S r b i j e ? B a n a -
t a , Bosne, t j . n a J b o g a t i j i h k r a j e v a nove d r z a v e . H i j e k a Je hrvat-
ska l u k a i ona p r e d s t a v l j a zastavu s v i h nezadovolnika Hrvatske i
Slovenije k o j i s u se u r o t i l i p r o t i v p o s t o J a n J a i k o h e z i j e troJedne
kraljevine!

K r a l j Je sa s v o j e s t r a n e , u r a z g o v o r i m a s generalom Bodrerora, izja-

v l j i v a o da ce, s t o se t i C e p o l i t i 5 k o g sporazuma, p r i h v a t i t i svaki
p r i j e d l o g i z a l o z i t i se da se o s t v a r i . Sto se t i 5 e r i j e c k o g p i t a -
nja, izrazavao Je m i s l j e n j e da ga treba sto p r i j e r i j e s i t i Jer
t r u j e odnose izmedu I t a l i j e i K r a l j . SHS, Hazumije M u s s o l i n i j a da
mu Je s t a l o da r i J e C k o p i t a n j e r i j e s i zbog t o l i k o g z a n i m a n j a sto
ga i z a z i v a kod t a l i j a n s k o g Javnog m i s l j e n j a a l i mu preko B o d r e r a
p o r u c u j e da i M u s s o l i n i t r e b a da s h v a t i da se o v d j e ne r a d i samo
0 s e n t i m e n t a l n o m p i t a n j u za J u g o s l a v i j u nego, i z n a d svega, ekonom-
skom. I z j a v i o Je d a l j e da Je potrebno o s i g u r a t i J u g o s l a v i j i l u k u
Baros i B e l t u bez i k a k v i h o g r a n i C e n J a i u tom ce s l u 5 a j u Italija
moci a n e k t i r a t i g r a d H i j e k u i koridor. Ako b i takav p r i j e d l o g po-
tekao od M u s s o l i n i j a , on / A l e k s a n d a i " / se o b v e z u j e da ce se zauzeti
da ga v l a d a bez daljnjega p r i h v a t i , Cim se to p i t a n j e s k i n e s dnev-
nog r e d a , n j e g o v a / A l e k s a n d r o v a / Je n a j v e c a z e l j a da s Italijora
u s p o s t a v i odnose dobrog p r i j a t e l J s t v a i n a j b o l j e g susjedstva.
Na r a s t a n k u Je i z r a z i o g e l j u da se s a s t a n e s M u s s o l i n i j e m i da s
n j i m na dugo r a z g o v a r a s t o se nada da ce moci "cim se stisa ta
oluja".

Zanella Je u -oeogradu pokusavao da z a i n t e r e s i r a s t o s i r e krugove

z a sudbinu H i j e k e a l i mu Je ubrzo v l a d a o t k a z a l a podrsku, pa i
gostopriiustvo, u d a l j i v s i ga i z Beograda.

Birektne talijansko-Jugoslavenske pregovore v o d i l i su u t o k u listo-

pada i studenog i p r i j e d l o z i t a l i j a n s k e v l a d e , d o s t a v l j e n i B e o g r a -
du 8. X 1923., s a d r z a v a l i su r a n i j e t a l i j a n s k e p r i j e d l o g e / p r i -
kljudenje Hijeke I t a l i j i , priklju5enje Barosa i Delte K r a l j e v i n i
SPIS i neznatna k o r e k t u r a g r a n i c e kod Drenove, z a k i J u C e n j e
 45

politiCkog i trgovinskog ugovora/. N i n C i c j e u toku pregovora po-

red Barosa i Delte t r a z i o z n a t n i j u i s p r a v k u g r a n i c e , desnu obalu
RjeCine, najam r i j e C k e l u k e z a 99 godina, medunarodni r e ^ i m z a
r i j e C k i kolodvor, z a g t i t u p r a v a ji:igoslavenske m a n j i n e u Rijeci i
otok Lastovo s o b l i S n j i m o t o C i c i m a . Rim j e u svom odgovoru od 18,
X p r i h v a c a o d i s k u s i j u o m a n j o j k o r e k t u r i g r a n i c e oko Rijeke i pri-
j e d l o g o najmu r i j e C k e l u k e i medunarodnom r e z i m u r i j e S k o g kolodvo-
ra, a l i n i j e p r i h v a t i o u s t u p a n j e s e l a Drenove i desne o b a l e Rjeci-
ne, a j o s manje j e b i o v o l j a n da d i s k u t i r a o. u s t u p a n j u L a s t o v a . Na
k r a j u p o s t i g l i su konacni sporazum: p r e d v i d a o j e u k i d a n j e Slobodne
drzave R i j e k e i p r i k l j u c e n j e njenog teritorija Italiji; Kralj. SHS
je za u z v r a t p r i z n a t s u v e r e n i t e t u Barogu i D e l t i ; predvidena ko-
r e k t u r a r a p a l l s k e g r a n i c e kod Rijeke, i t o t a k o da put iz Rijeke u
X a s t a v bude na jugoslavenskom teritoriju; predviden najam luCkog
bazena "Thaon d i R e v e l " z a r a z d o b l j e od 50 godina i v l a s t na vodama
RjeCine; jugoslavenska manjina u R i j e c i da u z i v a ista p r a v a kao i
t a l i j a n s k a manjina u B a l m a c i j i i da r i j e C k i k o l o d v o r dode pod mje-
Sovitu talijansko-jugoslavensku upravu.

Pregovore nisu samo v o d i l i o R i j e c i i njenom buducem s t a t u s u nego

se p r e g o v a r a l o o s a o b r a c a j n i m i ekonomskim p i t a n j i m a R i j e k e i ,
Mire, 0 bududim t a l i j a n s k o - j u g o s l a v e n s k i m t r g o v i n s k i m odnosima,
Posebno i u n a j v e c o j k o n s p i r a c i j i v o d e n i s u p r e g o v o r i na liniji
Rim-Beograd o p o l i t i C k i m odnosima, t j . o p o l i t i C k o m sporazumu.
Posto s u p r e g o v o r i o rje§enju r i j e S k o g p i t a n j a b i l i p r i kraju, Pa-
siceva je v l a d a p r i h v a t i l a n a c r t p o l i t i C k o g ugovora k o j i je - po
rijeSima j u g o s l a v e n s k o g p o s l a n i k a u P a r i z u M. S p a l a j k o v i 6 a - imao
p r e d s t a v l j a t i bazu jugoslavenske p o l i t i k e , s a k r a l j e m Aleksandrom
kao g l a v n i m tvorcem te politike- N a c r t j e u Rim odnio sam Bodrero
i I % s s o l i n i ga j e p r i h v a t i o g o t o v o bez i z m j e n e . Unio j e manje ko-
r e k t u r e i t a k o i s p r a v i j e n i t e k s t / s I ^ ^ ^ s s o l i n i j e v i m parafouv^ donio
je u Beograd Bodrero i opunomocenicima P a s i c u i N i n C i c u b i o j e
o t v o r e n put u Rim na sveCano p o t p i s i v a n j e i n s t r u m e n a t a . Na prijemu
d e l e g a c i j e , u p r i s u t n o s t i Bodrera i Summonte-a A l e k s a n d a r j e pred
njima i z j a v i o ; "Ni u I t a l i j i n i u J u g o s l a v i j i n i s u jo§ mozda do-
v o l j n o s v i j e s n i t o g a kakav se h i s t o r i j s k i a k t s v r s i o o v i h dana;
 46

ali 6e ga r a z i i i r i i j e t i buduce g e n e r a c i j e , i s j e d n e i s druge s t r a n e

6e o d a t i v j e C n u z a h v a l n o s t t v o r c i m a ovog p a k t a . "

U Rimu s u P a s i c i Nin5i6 s jugoslavenske a M u s s o l i n i s talijanske

s t r a n e 27. sije5nja 1924. potpisali "liimske u g o v o r e " k o j i s u s e
s a s t o j a l i od Ugovora o p r i j a t e l j s t v u i s r d a C n o j s u r a d n j i s Dopun-
skim protokolom, Sporazuma o R i j e c i s dopunskim k o n v e n c i j a m a , o
odnosima izmedu j v i g o s l a v e n s k o - t a l i j a n s k i h p o g r a n i C n i h zona, o spis-
"1.

ku pi'oizvoda i z u z e t i h od c a r i n a i t a k s a , o najmu b a z e n a "Thaon d i

R e v e l " od strane kraljevine SHS, o u r e d e n j u medunarodnog r e z i m a
rijeCkog kolodvora i o rijeCkim skladistima, z a t i m od dopunskih
i z j a v a p r e d s j e d n i k a v l a d e M u s s o l i n i j a o z a v o d u s v . Jeronizria u Rimu,
0 pravoslavnim crkvenim zajednicama i m i j e n j a n j u kruna s l o v e n s k i h
1 h r v a t s k i h zadruga u Julijskoj Krajini.

DOPUNSKA LITERATURA: P. G u l i n o v i d , R i j e C k a d r z a v a . Od Londonskog

p a k t a i D a n u n c i j a d e do R a p a l l a i a n e k s i j e
I t a l i j i , Z a g r e b 1953.
 47

GLAVA PETA
J u g o s l a v e n s k o - f r a n c u s k i Upcovor o p r i j a t e l j s t v u

P a k t o p r i j a t e l j s t v u s I t a l i j o j n t r e b a o j e p o s l u z i t i kao baza jugo-

slavenske p o l i t i k e , b a r za pet godina, k o l i k o j e u njemu b i o odre-
een r o k t r a j a n j a / u k o l i k o se ne p r o d u z i n j e g o v a v a l j a n o s t / . Jugo-
s l a v e n s k a d i p l o m a c i j a t r u d i l a s e da u duhu popugtanja, pa 5ak i
z r t v o v a n j a n a s i h i n t e r e s a r j e s a v a s vladom u Rimu i n j e n i m pred-
stavnicima p i t a n j a koja su t r a z i l a s v o j e r j e s e n j e . B i o j e z a k l j u -
5en t r g o v i n s k i sporazum i p o t p i s a n a k o n v e n o i j a o p l o v i d b i ; spora-
zum 0 prometu u g r a n i C n o j z o n i oko Zadra i R i j e k e , a ~ i mnogi d r u g i
sporazumi k o j i m a s e u r e d i v a l a p i t a n j a u v e z i s prometom na J a d r a n u ,
trgovinom, d j e l o v a n j e m p r i v r e d n i h poduzeca i drugim. Obaveze k o j e
je na^a d r z a v a preuzimala t i m Beogradskim konvencijama nisu bile
male; n a p r o t i v , b i l e s u o z b i l j n e i u n j i m a , kao i u konvencijama
0 j a d r a n s k i m t a r i f a m a n a l a z i l e s u s e odredbe k o j e s u u v e l i k e f a -
v o r i z i r a l e t a l i j a n s k u s t r a n u . U Beogradskim j e konvencijama bilo
s t i p u l i r a n o pravo slobodnog n a s t a n j i v a n j a i t r g o v i n e T a l i j a n a u
J u g o s l a v i j i a da n i j e to i s t o pravo b i l o dano i drugim s u s j e d i m a ,
z a t i m j e T a l i j a n i m a dato pravo slobodnog neograniSenog kupovanja
z e m l j i s t a i r a s p o l o z b e n j i m e , pa s p e c i j a l n a t a r i f a z a d i r e k t n u
robu upucenu u T r s t i R i j e k u , t j . pravo na popust od 30 posto tran-
z i t a , pa posebna p r i v i l e g i j a t a l i j a n s k i m k o n z u l a r n i m predstavnici-
ma, l t d .

Ubrzo j e " p r i j a t e l j s t v o " izmedu Rima i Beograda imalo izdrzati

s v o j u p r v u k u s n j u kad j e " s r pskog p r i j a t e l j a " Ahmeda Zogu-a z b a -
c i o s v l a s t i n j e g o v takmac, i t a l o f i l s k i n a s t r o j e n i s v e c e n i k Pan
N o l i . Vlade u Rimu i Beogradu spora2R:ai:ijele s u se na t e m e l j u " r i n ^
skog u g o v o r a " da s e u z d r z e od u p l i t a n j a u z b i v a n j a u A l b a n i j i s t o
j e , dakako, i s l o u p r i l o g I t a l i j i , a p r e g o v o r i o p o b o l j g a n j u odno-
sa o t i s l i s u v e c t a k o d a l e k o da se s p o m i n j a l a mogucnost z a k l j u c e -
n j a d e f e n z i v n o g s a v e z a izmedu I t a l i j e i K r a l j e v i n e SHS. Kad j e
- nakon k r a c e g i n t e r m e z z a s B a v i d o v i c e v o m vladom u k o j o j j e r e s o r
v a n j s k i h p o s l o v a drzao V. M a r i n k o v i d - ponovno dosao na v l a d u P a -
s i c s I^nci6em kao sefom d i p l o m a c i j e i s l o j e brzes NinCic j e pohi-
tao u Rim i s M u s s o l i n i j e m s v r s i o v a z n i j e pendentne s t v a r i poput
u t v r d i v a n j a g r a n i c e prema I t a l i j i kod T r i g l a v a , sukob Ahmed Zogu -
 48

Pan N o l i i n i z d r u g i h o s t a t a k a s p o r n i h p i t a n j a , P r a n c u z i sve to
n i s u g l e d a l i rado i n j i h o v i p r e d s t a v n i c i p o k a z i v a l i s u u z n e m i r e -
n o s t /da Jug-oslaveni ne odu predaleko!/ pa s u c a k u Beogradu sondi-
r a l i mogucnost z a k l j u c e n j a d e f e n z i v n o g s a v e z a s a "saveznikom" i z
r a t a da b i tako Z r a l j - SHS u v e l i u f r a n c u s k i s i s t e m u k o j i se sve
v i s e u k l a p a l a P o l j s k a /od 1 9 2 1 , / i C e h o - S l o v a c k a /od 1924./. Jugo-
slavenska j e s t r a n a o d v r a c a l a o t v a r a j u c i mogucnost z a k l j u c e n j a
t r o s t r a n o g ugovora izmedu I t a l i j e , Prancuske i K r a l j . SHS, na sto
su P r a n c u z i o d g o v a r a l i da b i na t o p x - i s t a l i , u k o l i k o p r i s t a n u
Talijani. I p a k , n i j e se o d b a c i v a l a n i mogucnost z a k l j u c e n j a dvo-
stranog francuske-jiogoslavenskog ugovora.'

Ugovor u L o c a r n u / 1 9 2 5 . / s t o su ga z a k l j u c i l e V. B r i t a n i j a , Pran-
cuska, Italija, Njemacka i B e l g i j a g a r a n t i r a o j e nepovredivost
g r a n i c a izmedu B e l g i j e i Njema5ke t e P r a n c u s k e i NjeraaCke, g r a n i c a
povuCenih u mirovnom ugovoru u V e r s a i l l e s u , S a d r z a v a o j e k tome
obavezu p r u z a n j a pomoci n a p a d n u t o j d r z a v i , i to s v i m sredstvima.
No Locarno j e i p a k samo z n a c i o g a r a n c i j u z a p a d n i h g r a n i c a Njemacke,
a ne i i s t o c n i h / P o l j s k a , k o r i d o r ! / , pa j e zato f r a n c u s k a diploma-
c i j a u z n a s t o j a l a k a s n i j e da n e s t o s l i C n o p o s t i g n e i na i s t o k u
/tzv. I s t o c n i Locarno/i da t a k a v i n s t r u m e n t ugradi u svoj sistem
u E v r o p i / t z v . v e r s a j s k i s i s t e m / , kao s t o j e u L o c a r n u p o s t i g l a i
z a k l j u c e n j e ugovora o u z a j a m n o j pomoci s P o l j s k o m i Ceho-Slovackom
/16. X 1925./.

Na s a s t a n k u m i n i s t a r a v a n j s k i h p o s l o v a Male A n t a n t e u Bukurestu
i s t e godine j u g o s l a v e n s k a j e s t r a n a o d b i l a s u g e s t i j e da ude u ka-
kav a n t i r u s k i i l i k o n t i n e n t a l n i b l o k , N i j e p r i s t a j a l a n i na savez
s P o l j s k o m nego j e i z j a v i l a da c e u c i u s a v j e t t e nove antante
kao promatraC ako C e h o - S l o v a S k a i Humunjska z a k l j u c e p a r a l e l n o sa-
vez s P o l j s k o m . Na d r u g o j s t r a n i C e h o - S l o v a c k a i Humunjska pokazi-
v a l e su malo o d u s e v l j e n j a da prime G-rcku kao novog c l a n a z a s t o j e
mogla b i t i z a i n t e r e s i r a n a J u g o s l a v i j a . "Mala A n t a n t a " je srednjo-
evropska f o r m a c i j a d r z a v a " - 5ulo se kao opravdanje. O t k l a n j a j u c i
s u d j e l o v a n j e u kakvom posebnom i l i opcem garantnom ugovoru jugo-
slavenska je strana davala s l i j e d e c e obrazlozenje; sigurnost jugo-
slavenske drzave pociva 5 v r s t o na rimskom ug'ovoru i z 1924. godine,
na ugovorima s a Ceho-SlovaCkom i Rumunjskom u pogledu Madarske, na
 49
ugovoru s Rumunjskom u pogledu B u g a r s k e t e na "starom, p r i j a t e l j -
s t v u " s Pranouskom. Njena s i g u r n o s t Je u n J e n o J s n a z i i o d b r a n i , u
privrednim interesima.

Nadovezujuci na sve r a n i j e k o n v e n c i j e b i l e s u u Nettunu, u srpnju

1925. god., p o t p i s a n e k o n v e n c i j e k o j i m a su b i l a uredena ona pitanja.
k o j a n i s u b i l a obuhvacena n i Rimskim ugovorima n i B e o g r a d s k i m kon-
v e n c i j a m a . U n j i h s u u s l e odredbe 0 z e l j e z n i c k o m prometu i u p o t r e b i
vagona, 0 bazenu na R i j e c i , o k r e t a n j u t u r i s t a u p o g r a n i c n i m zona-
ma, 0 drzavnir n i o p c i n s k i m dobrima u R i j e c i , o saobracaju s R i j e -
kom, o s r p s k o - p r a v o s l a v n i m opcinaroa u R i j e c i , T r s t u , P e r o j u i Za-
dru, 0 a r h i v i m a , o novcanim obvezama, o b o l n i c a m a , uzajaimoj prav-
n o j pomoci i dnigom / N e t t u n s k e konvencije/o

U Beogradu Je n a j m o c n i j i z a g o v o r n i k k u r s a s u r a d n j e s M u s s o l i n i j e v o m
I t a l i j o m b i o sam k r a l j / k o j i se sve v i s e o s j e c a i u u n u t r a s n j o j i
u vanjskoj p o l i t i o i / . Njemu Je p r i tom s n i s h o d l j i v o asistirao
"njegov" m i n i s t a r v a n j s k i h p o s l o v a s Momcilo N i n c i c . Dok su se
p r v i h godina p o s l i j e r a t a v a n J s k o p o l i t i C k a p i t a n j a p r e t r e s a l a i
r j e s a v a l a na s j e d n i c a m a v l a d e ; c i t a l e b r z o j a v k e p o j e d i n i h d i p l o m a t -
skih p r e d s t a v i i i k a u inozemstvu, pa Cak s a s t a v l j a l e note, p r i Cemu
bi i sam A l e k s a n d a r - ako b i s j e d n i c i p r e d s j e d a o / K r u n s k i s a v j e t / -
pokazivao z i v o z a n i m a n j e za tekuca v a n j s k o p o l i t i c k a p i t a n j a , u
NinCiCevoJ e r i uloga m i n i s t r a v a n j s k i h p o s l o v a s v e se v i s e svodila
- kako to i M i l a n S t o j a d i n o v i 6 opravdano z a p a z a u k n j i z i uspomena
"Ni r a t n i p a k t " - na u l o g u k r a l j e v a s e k r e t a r a z a v a n j s k e p o s l o v e .
"On Je i z v e s t a v a o l i C n o i i r a l j a o svakom svom k o r a k u u M i n i s t a r s t v u
i n o s t r a n i h d e l a - p i s e S t o j a d i n o v i c -, uveo Je p r a k s u da se k o p i j e
s v i h p o l i t i C k i h telegrama k o j i dolaze i z i n o s t r a n s t v a s a l j u u pre-
p i s u K r a l j u , a sem toga, on b i p o s l e svake s e d n i c e m i n i s t a r s k o g
s a v e t a o d l a z i o pravo u Dvor, na r e f e r a t . . . To nam Je vec svima bilo
palo u o C i , pa J e , i n a c e c u t l j i v i N i k o l a U z u n o v i c , tada m i n i s t a r
g r a d e v i n a , Jednom p r i l i k o m , p o s l e di^ig'acke m i n i s t a r s k e s e d n i c e , kada
se N i n C i c z u r i o da s t o pre i z a d e i z s a l e , dobacio ovome, p o l a u
sail, pola u z b i l j i j - P o z u r i , p o z u r i , da ne zadocnisi"

A l e k s a n d a r se Je u t o v r i j e m e z a n o s i o m i s l j u da p o s t a v i t e m e l j e z a
Jednu dugoroCnu p o l i t i k u s u r a d n j e s I t a l i j o m . Z e l i o Je ugovor s
 50

I t a l i j o m /ne na p e t / na t r i d e s e t g o d i n a , s t i m da b i d e f i n i t i v n o
p r i z n a l i g r a n i c e H a p a l l a i i i i m s k i h ugovora, da b i p r i z n a l i Italiji
stecene ekonomske p o z i c i j e u A l b a n i j i i o j a S a l i ekonomske t a l i j a n -
s k o - j u g o s l a v e n s k e odnose. N i j e i s k l j u 5 i v a o - u o k v i r u t a k v e siste-
m a t i z a c i j e - n i z a k l j u c e n j e c a r i n s k e u n i j e , kao n i posebnog v o j n o g
sporazuma o z a j e d n i c k o j vojno j o b r a n i J a d r a n a i s j e v e r n i J a g r a n i c a
od eventualnog p r i t i s k a s a s j e v e r a /NjemaSkat/, Za u z v r a t j e t r a z i o
da t a l i j a n s k a v l a d a ne pruza p o d r s k u r e v i z i o n i s t i S k i m p r e t e n z i j a m a
Madarske i B u g a r s k e , da ne pomaze h r v a t s k e s e p a r a t i s t e oko I . Bran-
ka, V. Sachsa i d r u g i h / k a s n i j e i A. P a v e l i c a / i da n a p u s t i s v a k i
plan v o j n i h o p e r a c i j a i poteza u A l b a n i j i i sve t e r i t o r i j a l n e pro-
h t j e v e na D a l m a c i j u . M u s s o l i n i j e usao u pregovore o tome a l i j e
odbijao da se d e f i n i t i v n o i z j a s n i i veze s k l a p a n j e m takvog jednog
ugovora, o d g a d a j u c i odluku, z a v l a c e c i i o t e z u c i da kaze odluSnu
rije5.

C i n i se da j e p r o s l o r a z d o b l j e m i r o v a n j a / d v o g o d i s n j e prelazno do-
ba - " b i e n n i o d i t r a n s i z i o n e " 1924/25./ i on j e p o s l i j e Locarna
iorenuo u dinamizami u Himu j e u v e l j a c i 1926. god. bio p a r a f i r a n
p r e l i m i n a r n i d o d a t n i pakt / d o d a t n i sporazum o A l b a n i j i i t a l i j a n s k a
i z j a v a da Rim ne prima t r o j n i sporazum s Brancuskorr/. R i m s k i razgo-
v o r i k r e t a l i s u se j o s oko solunskog p r i s t a n i s t a za K r a l j , SHS, o
ug'OVoru u t r o j e , o f r a n c u s k o - t a l i j a n s k o - j u g o s l a v e n s k o m p a k t u o u z a -
jaronom nenapadanju i pomoci z a s l u c a j n e i z a z v a n o g napada, oratifi-
k a c i j i N e t t u n s k i h k o n v e n o i j a i drugom, a l i s u kod t a l i j a n s k i h pre-
govaraCa s t v o r i l i u t i s a k da se j u g o s l a v e n s k a s t r a n a ne z e l i b e z p r i -
z i v n o o d i j e l i t i od Prancuske- Stoga j e M u s s o l i n i skrenuo paznju
N i n c i c u da ce I t a l i j u p r i s i l i t i - ako Beograd z a k l j u C i j u g o s l a v e n -
s k o - f r a n c u s k i p a k t o p r i j a t e l j s t v u i s u r a d n j i - da i s p i t a promjenu
s v o j e p o l i t i k e u s r e d n j o j E v r o p i , a N i n c i c mu j e nato o d v r a t i o da
P a r i s vec puna t r i m j e s e c a z a h t i j e v a da p o t p i s u p a k t , da Beograd
to o t k l a n j a i da p r e d l a z e p a k t u t r o j e . KonaCno j e u P a r i z u 18.
o z u j k a 1926. b i o p a r a f i r a n /ne potpisan!/ p r i p r e m i j e n i Jugoslaven-
s k o - f r a n c u s k i ug'Ovor 0 p r i j a t e l j s t v u i s u r a d n j i , a f r a n c u s k i j e
m i n i s t a r v a n j s k i h p o s l o v a z a t i m dao i z j a v u da ce lig'ovor sveCano
p o t p i s a t i kad k r a l j A l e k s a n d a r dode u P a r i z i ako se konacno r a s -
ciste talijansko-jugoslavenski odnosi.
 51

Medutim, t i se o d n o s i n i s u r a s c i s t i l i nego, n a p r o t i v , z a m r s i l i j e r
j e M u s s o l i n i otpoceo d i p l o m a t s k u o f e n s i v u da u s r e d n j o j E v r o p i i
na B a l k a n u f o r m i r a s v o j b l o k s o s t r i c o m uperenom u prvom r e d u pro-
t i v P r a n c u s k e . U tom j e s m i s l u uputio prijedloge Budimpesti i S o f i -
ji, a r u m u n j s k o j v l a d i odobrio p o v e c i zajam. Medutim, u d a r i o j e na
mjesto g d j e j e A l e k s a n d a r b i o , mozda, na j o s j e t l j i v i j i s u T i i ^ a n i j e
27. studenog 1926. z a k l j u c e n t a l i j a n s k o - a l b a n s k i ugovor o prijatelj-
stvu i s i g u r n o s t i k o j i j e A l b a n i j u doveo pod prikriveni protektorat
Italije. Njime j e I t a l i j a z a k o r a 5 i l a na B a l k a n i aktivno se umije-
s a l a u balkansku p o l i t i k u , pokazujuci s v i j e t u da su n j e n i i n t e r e s i
jednaivi i n t e r e s i m a b a l k a n s k i h d r z a v a . N i n c i c j e odmah dao ostavku,
a P a r i z j e pozvao beogradsku v l a d u da sada i p o t p i S e vec parafira-
n i ugovor o p r i j a t e l j s t v u .

P r v i 51an talijansko-albanskog pakta / P r v i t i r a n s k i pakt/ predvidao

j e da ce se " s v a k i nered k o j i b i z a p r i j e t i o politi5kom, legalnom
ili t e r : ^-orijalnom s t a t u s quo-u A l b a n i j e s m a t r a t i p r o t i v n i m zajed-
n i C k i m t a l i j a n s k o - a l b a n s k i m i n t e r e s i m a . " Ba b i pak za^titile napri-
jed spomenute i n t e r e s e , I t a l i j a i A l b a n i j a s u se u drugom c l a n u
obavezale da se "medusobno pomazu i srdacno s u r a d u j u " , kao i to da
"ne z a k l j u c u j u s t r e c i m s i l a m a n i k a k a v , n i p o l i t i c k i n i v o j n i spo-
razum k o j i b i b i o p r o t i v a n i n t e r e s i m a druge s t r a n e UoOVornice".

U svojoj o s t a v c i NinSic j e n a v e o ovo: "Vodio sam politil-cu k o j a j e ,

po mom ubedjenju, b i l a n a j b o l j a za moju z e m l j u i k o j a se zasnivala
na medjusobno u t v r d j e n i m n a C e l i m a . Posteno sam sledovao t i m n a c e l i -
ma za sve vreme svog m i n i s t r o v a n j a . A l i se p o s l e d n j i h n e k o l i k o dana
dogodilo n e s t o s t o j e uzdi*malo p o v e r e n j e na kome se moja p o l i t i k a
z a s n i v a l a . Zbog toga, podnosim o s t a v k u na p o l o z a j m i n i s t r a I n o s t r a -
nih poslova."

Na njegovo j e m j e s t o dosao / p r o l a z n o / Ninko P e r i c , a ubrzo zatim

k r a l j e v covjek u Bemokratskoj s t r a n d s dr V o j i s l a v Marinkovio /od
16. t r a v n j a 1927./, k o j i ce n i z g o d i n a /do s r p n j a 1932./ p r o v e s t i
u "Zutoj k u c i " / M i n i s t a r s t v u v a n j s k i h p o s l o v a u Beogradu/.

Jug'Oslavenska j e v l a d a u s v i b n j u 1927. d i p l o m a t s k i m putem z a k l j u S i -

l a s Rimom sporazum da b i o b u s t a v i l i uzajamna o p t u z i v a n j a i p o l e m i -
ke u s t a m p i i da se medusobni o d n o s i ne b i j o s v i s e p o g o r s a l i .
 52

Italija j e d a l a i z j a v u da T i r a n s k i pakt n i j e u p e r e n p r o t i v Jugo-

s l a v i j e , da ne z n a c i n i n e k i p r o t e k t o r a t nad A l b a n i j o m a j u g o s l a -
venska j e v l a d a p r e u z e l a obavezu da sprovede kroz S k u p s t i n u rati-
f i k a c i j u / v r l o nepopularnih/ N e t t u n s k i h konvenoija. Albanske vlasti
i z a z v a l e s u i n c i d e n t u h a p s i v s i dragomana j u g o s l a v e n s k o g p o s l a n s t v a
u T i r a n i D j u r a s k o v i 6 a , a m i n i s t a r s t v o v a n j s k i h p o s l o v a u Beogradu
cak j e z a p r i j e t i l o oruzanom s i l o m , n a r e d i v s i o t p r a v n i k u p o s l o v a
S a k o v i c u da p r e k i n e d i p l o m a t s k e odnose. Ubrzo s e , medutim, u t v r d i -
l o da B j u r a s k o v i c a n i j e s t i t i o d i p l o m a t s k i i m u n i t e t j e r j e o s t a o
a l b a n s k i d r z a v i j a n i n , a pored toga n i g d j e u m i n i s t a r s t v u n i s u mo-
g l i u t v r d i t i da j e i k a d a b i o sluzbeno p r i j a v l j e n albanskom m i n i -
s t a r s t v u v a n j s k i h p o s l o v a kao dragoman j u g o s l a v e n s k o g p o s l a n s t v a .
P r i j e nego s t o se j e B. J e v t i c kao p o s l a n i k u T i r a n i v r a t i o n a
s v o j u duznost, Marinkovio mu j e rekaos "Iako j e B j u r a s k o v i c a l b a n -
s k i d r z a v l j a n i , iako n i j e j a s n o da l i j e kao dragoman p r i j a v l j e n
a l b a n s k i m v l a s t i m a , r e c i t e Ahmed-begu da s e u medunarodnim o d n o s i -
ma ovako ne postupa. R e c i t e mu da sam ga j a , s a s v o j i m prijatelji-
ma, doveo na v l a s t i da sam ga uvek pomagao. Najmanje sam s e od
n j e g a mogao t a k o cemu n a d a t i , - I ponovio mu j e s - Nece me, v a l j d a ,
t e s t e r a s i i G-ege u c i t i redu!"

V o j i s l a v I f e r i n k o v i c otputovao j e u P a r i z da konacno p o t p i s e ugovor

0 p r i j a t e l j s t v u i s u r a d n j i / z a k l j u c e n na p e t godina/. Do svecane
ceremonije p o t p i s a doslo j e u francuskom ministarstvu vanjskih
p o s l o v a u P a r i z u 1 1 . studenog 1927. a p o t p i s a l i s u ga,^ u ime Pi'^an-
cuske t a d a s n j i m i n i s t a r v a n j s k i h p o s l o v a A. B r i a n d , u ime K r a l j e v i -
ne SHS V. l ^ r i n k o v i c . Pored toga, M a r i n k o v i o i Briand potpisali su
k o n v e n c i j u o a r b i t r a z i i t a j n i t e h n i c k i v o j n i sporazum. J a v n o s t i
je 0 tome b i l o dano s l i j e d e c e saopcenjes "Povodom p o t p i s i v a n j a Ugo-
vora o P r i j a t e l j s t v u i A r b i t r a z i izmedju K r a l j e v i n e Srba, H r v a t a i
Slovenaca i P r a n c u s k e , gg. l % r i n k o v i c i B r i j a n u t v r d i l i s u i s t o v e t -
nost pogleda s v o j i h v l a d a na s v a p i t a n j a od i n t e r e s a po n j i h o v e
z e m l j e kao i s v o j u c v r s t u r e s e n o s t da n a s t a v e , u punoj s a g l a s n o s t i
s radom D r u s t v a Naroda, da, o s l a n j a j u c i s e na p o s t o j e c e ugovore,
u l a z u s v e s v o j e napore z a u C v r s c e n j e m i r a , Nadahnuti t r a d i c i o n a l n i m .
osecanjima k o j a v e z u j u dva naroda, oba m i n i s t r a I n o s t r a n i h P o s l o v a
s p o r a z u m e l i s u s e , u n a j p r i j a t e l j s k i jam duhu, i o r a z n i m p i t a n j i m a
 53
S i j e ce skoro r j e s e n j e o j a 5 a t i p r i v r e d n e i f i n a n s i j s k e v e z e izme-
dju dveju zemalja."
V a l j a p r i tom z a p a m t i t i da V o j n i sporazum zakljucSen s Pranouskom
n i j e bio v o j n a k o n v e n o i j a o Savezu i n j i m e se p r e d v i d j a l o samo t o
- kako se to i n a v o d i u jednom k a s n i j e m sluzbenom e l a b o r a t u m i n i -
s t a r s t v a vanjskiJa poslova izradenom z a M. Sto J a d i n o v i c a kao pred-
s j e d n i k a v l a d e - da dva g e n e r a l s t a b a p r i s t u p e r a z m j e n i m i s l j e n j a
ad hoc o u v j e t i m a v o j n e s u r a d n j e ako b i i kad b i do t e suradnje
doslo na t e m e l j u o d r e d b i ugovora o p r i j a t e l j s t v u , a u o k v i r u p a k t a
D r u s t v a naroda,

Cim se M a r i n k o v i o v r a t i o u Beograd odi^ao j e 23. X I 1927. govor u

S k u p s t i n i i i z j a v i o da ^ e l i p o b o l j s a n j e odnosa s I t a l i j o m i o t k l a -
n j a n j e s v i h nesporazuma, kao i to da ce se t r u d i t i da s t v o r i u v j e -
te za s u r a d n j u . I s t a k a o j e da s u se o d n o s i s A l b a n i j o m vec pobolj-
s a l i i dodao da ne v i d i r a z l o g a z a s t o se ne b i m o g l i p o b o l j s a t i
odnosi s I t a l i j o m , pogotovo kad i Jugoslaviji i I t a l i j i susjedstvo
namece z a j e d n i S k e i n t e r e s e . P r e s u t i o j e medutim n a m j e r u da rati-
f i c i r a N e t t u n s k e k o n v e n c i j e , na s t o J e , C i n i s e , vec t a d a bio
ri^esen / i i . St. Pavlovio/.

Svi s u s a z n a t i z e l j o m o S e k i v a l i k a k v u ce r e a k c i j a d o c i i z Rima;
Mussolini n i j e h t i o saCekati n i Marinkovicev govor u S k u p s t i n i
nego j e 22. X I - d a k l e samo dan r a n i j e ! - z a k l J u C i o s T i r a n o m d r u -
g i ugovor, t z v . D r u g i t i r a n s k i pakt o obrambenom s a v e z u I t a l i j e i
Albanije.

DOPQNSEA LITERATURAs V. V i n a v e r , 0 s p o l J n o p o l i t i C k o j o r i j e n t a c i j i
J u g o s l a v i j e 1920-1925., Z b o r n i k I'latice s r p s k e
z a d r a s t v e n e nauke, s v . 44/66, s t r . 23-59;
i s t i , Da l i j e j u g o s l o v e n s k o - f r a n c u s k i p a k t
i z 1927. godine b i o v o j n i s a v e z ? , V o j n o i s t o -
r i j s k i g l a s n i k , b r . 1/1971, s t r . I 4 5 - I 8 3 .
 54

GLAVA SESTA
T a l i j a n s k o - j u g o s l a v e n s k i odnosi /1928-1933*/

K r a l j A l e k s a n d a r n i j e t a k o l a k o napustao s v o j v a n j s k o p o l i t i c k i kon-
c e p t i poboljManje odnosa s I t a l i j o m i p r i b l i z a v a n j e Himu. Zato j e
v l e d a u studenom 1 9 2 7 . i s t i c a l a u S k u p s t i n i : "Nasi odnosi zaista
n i s u o n a k v i k a k v i bismo mi z e l e l i da s u , Sa drugom nekom od sused-
nih d r z a v a mi bismo se i t a k v i m odnosima m o g l i zadovoljiti. A l i s
I t a l i j o m i po i s t o r i s k i m pogodbama i po g e o g r a f s k o m p o l o z a j u mi
imamo tako k r u p n i h z a j e d n i C k i h s t v a r i i intex*esa, ako se o n i umeju
u v i d e t i , da n a s i o d n o s i t r e b a da budu bez senke, o d n o s i stvarnoga
intimnoga p r i j a t e l j s t v a . " Stoga j e v l a d a r i j e s e n a da r a d i na zbli-
g e n j u dva naroda j e r t u ne p o s t o j i n i k a k a v sukob s t v a r n i h interesa
no samo j e d a n n i z nesporazuma k o j i s u i z a z v a l i n e p o v j e r e n j e , a jed-
nom i z a z v a n o n e p o v j e r e n j e povuklo j e n i z p o t e z a k o j i s u ga samo
pojaCali.

Rok t r a j a n j a t a l i j a n s k o - j u g o s l a v e n s k o g ugovora o p r i j a t e l j s t v u i
suradnji isticao je s i j e c n j a 1928, god. i s t o g a j e 25. I 1 9 2 8 . bio
p o t p i s a n p r o t o k o l k o j i m se sporazurmo p r o d u z u j e t a j r o k do 28,
srpnja 1928. P o t p i s a l i su ga M a r i n k o v i o i tadasnji talijanski po-
s l a n i k u Beogradu B o d r e r o . B i o j e , pored toga, p o s t i g n u t i usmeni
sporazum po kojem se p r e d v i d a l o da se do toga r o k a u r e d e i g l a v n a
sporna p i t a n j a izmedu I t a l i j e i J u g o s l a v i j e , a i t o da se provede
r a t i f i k a c i j a NettunsKih konvenoija, usprkos s v e vecem o t p o r u jav-
n o s t i na k o j i j e t a r u k o v e t k o n v e n o i j a / s v e g a 3 ^ / n a i l a z i l a . Medu-
sobni o d n o s i , p r v i h m j e s e c i 1 9 2 8 , godine, b i l i su c a s d o b r i , c a s
l o g i a l i n a p a d a j i i p o l e m i k e u s t a m p i n i s u p r e s t a j a l i n i na jednog-
n i na d r u g o j s t r a n i . U o ^ u j k u j e M u s s o l i n i u c i n i o g e s t u k o j u su
p r o t u m a S i l i da j e u p r i l o g M a r i n k o v i c u i n j e g o v o j p o l i t i o i p o b o l j -
s a n j a odnosa s Rimom. Duce j e naime u jednom i n t e r v i e w - u i z j a v i o
da z e l i m i r i da j e p r u z i o d o v o l j n o dokaza o s v o j i m m i r o l j u b i v i m
namjerama, Bodao j e da j e s J u g o s l a v i j o m i z a k l j u d i o i r a t i f i c i r a o
i z v j e s n e ugovore a l i i h J u g o s l a v i j a , s a s v o j e s t r a n e , n i j e ratifi-
c i r a l a i i z r a z i o nadu da ce i ona t o u c i n i t i . Opozvao j e z a t i m
B o d r e r a i na njegovo j e mjesto dosao C a r l o G r a l l i . V u k i c e v i c e v a v l a -
da j e u s v i b n j u i z j a v i l a : "Mi zelim.o i s k r e n i sporazum i p r i j a t e l j -
stvo s k r a l j e v i n o m I t a l i j o m , j e r v l a d a s m a t r a da j e t o i n t e r e s
njene s e m l j e ... t o p r i j a t e l j s t v o ne moze z n a c i t i n i k a k v u k a p i t u -
l a c i j u n i napustanje p r i n c i p a k o j i s u osnova nase s p o l j n e p o l i t i k e ,
ali ono s druge s t r a n e z n a c i da moramo b r i z l j i v o i z b e g a v a t i i t u ,
kao i prema n a s i m b a l k a n s k i m susedima, s v e s t o moze l i c i t i na i z a -
z i v a n j e i s t o moze da z n a 5 i neku nadmenost. Mi cemo prema tome
p r o d u z i t i v e r u j u c i da j e t o o b o s t r a n i i n t e r e s da t r a ^ i m o sporazum
sa k r a l j e v i n o m I t a l i j o m . . . " Stoga j e v l a d a 23. s v i b n j a i o v l a s t i l a
Marinkovica da Narodnoj s k u p s t i n i podnese na o d o b r e n j e N e t t u n s k e
k o n v e n c i j e na k o j e j e M u s s o l i n i i a l u d i r a o u s v o j o j i z j a v i .

O b j a v l j i v a n j e t e v l a d i n e odluke i z a z v a l o j e b u r u negodovanja u
j a v n o s t i i u v e l i k o m d i j e l u stampe. S e l j a c k o - d e r a o k r a t s k a k o a l i c i j a
pod vodstvom S t . R a d i c a i Sv. P r i b i c e v i c a n a j a v i l a j e n a j o d l u c n i j i
otpor r a t i f i k a c i j i , a u t j e c a j n a beogradska " P o l i t i k a " p i s a l a j e
tih dana da j e potpuno j a s n o s t o J u g - o s l a v i j a g u b i p r i h v a c a j u c i t e
k o n v e n c i j e , samo s t o j e mnogo manje j a s n o s t o n j i m a d o b i v a . Izrazi-
la j e sumnju u t a l i j a n s k e namjere j e r ne v j e r u j e da c e I t a l i j a odu-
s t a t i od p o l i t i k e z a o k r u z a v a n j a J i i g o s l a v i j e , p r o d i r a n j a na B a l k a n ,
mijesanja u albanska, bugarska, i - bude l i mogla - g r c k a pitanja
te poinaganja Ma-dara u n j i h o v o j b o r b i z a r e v i z i j u T r i j a n o n s k o g m i -
rovnog ugovora. B o s l o j e do d e m o n s t r a c i j a u Z a d r u pa u Beogradu,
Ljubljani, S p l i t u i S i b e n i k u , a to j e opet i z a z v a l o l a n c a n u reak-
ciju u I t a l i j i , a l i s e na s v e t o n i k r a l j n i njegov m i n i s t a r v a n j -
s k i h p o s l o v a n i s u h t j e l i o b a z i r a t i . R e v o l t j a v n o s t i b i o j e opravdan
jer su t e konvencije z a i s t a f a v o r i z i r a l e t a l i j a n s k e i n t e r e s e . Medu
njima n a l a z i l a s e grupa k o n v e n o i j a k o j i m a s u s e u r e d i v a l a ona p i t a -
nja u v e z i s R i j e k o m k o j a v e c r a n i j e n i s u b i l a r a s c i s c e n a , pa p i -
tanje saobracaja Knin-Zadar, pograniCnog prometa, l t d . I l o n v e n c i j a
o j a v n i m s k l a d i s t i m a u bazenu "Thaon d i R e v e l " na R i j e c i i s l a j e
v i s e u p r i l o g t a l i j a n s k i h i n t e r e s a a na s t e t u Susaka.5. k o n v e n o i j a
o a g r a r u u B a l m a c i j i s p r e 5 a v a l a j e j u g o s l a v e n s k e v l a s t i da i z v r s e
odredbe zakona o a g r a r u nsd jednom t r e c i n o m z e m l j i s t a u B a l m a c i j i
u rukama t a l i j a n s k i h o p t a n a t a ; po k o n v e n c i j i 0 r a d n i c i m a i radu
T a l i j a n i s u b i l i f a v o r i z i x ' a n i po mnogim t v o r n i c a m a u B a l r o a c i j i u
rukama t a l i j a n s k i h v l a s n i k a / S u f i d na p r i m j e r / ; po k o n v e n c i j i 0
pravu p o s j e d a u B a l r o a c i j i m o g l i s u o p t a n t i p o s j e d o v a t i i r a s p o l a g a -
t i s posjedima i u d u b i n i od 50 km od g r a n i c e ; po k o n v e n c i j i o r i -
b a r e n j u b i l i s u z a p o s t a v l j e n i i n t e r e s i n a s i h r i b a r a na J a d r a n u .
 56

Marinkovio j e - ne o b a z i r u c i se na s v e v e c i o t p o r j a v n o s t i - s t u p i o
pred PTarodnu s k u p s t i n u i 30, s v i b n j a i z j a v i o da c e j o j s e t e kon-
v e n c i j e p o d n i j e t i na r a t i f i k a o i j u <S±m budu r i j e s e n a " i z v j e s n a t e h -
n i c k a p i t a n j a " . Kako s u k r u z i l e g l a s i n e da j e M a r i n k o v i o t u o d l u k u
donio pod p r i t i s k o m i z v j e s n i h v e l e s i l a i da rau j e u Londonu, g d j e
su se v o d i l i p r e g o v o r i o zajiou J u g o s l a v i j i , reCeno da se z a j a m ne-
6e o d o b r i t i ako s e N e t t u n s k e k o n v e n c i j e ne i z g l a s a j u u S k u p s t i n i ,
Marinkovio j e i z j a v i o p o s l a n i c i m a da od t r a v n j a 1927. godine, od
dana kad j e preuzeo duznost v o d e n j a v a n j s k e p o l i t i k e , n i j e d n a s t r a -
na s i l a n i j e n i k a d i n t e r v e n i r a l a u tom p r a v c u , pa dodao: "Podneo
sam Nettunske K o n v e n c i j e Narodnoj S k u p s t i n i samo z a t o s t o sam
duboko u v e r e n da i h v a l j a s t o p r e r a t i f i k o v a t i " .

C i n i l o se kao da se o d n o s i s Rimom p o x ^ r a v l j a j u j e r j e d o s l o do
izmjene p o m i r l j i v i h n o t a , a i M u s s o l i n i j e 5. l i p n j a u Senatu odao
px'iznanje l ^ r i n k o v i c e v o j d o b r o j v o l j i i pozvao J u g o s l a v i j u da v j e -
r u j e da j e I t a l i j a ne m r z i i da nema n a m j e r u da s t a n e na put njenom
r a z v i t k u , M a r i n k o v i o mu n i j e h t i o o s t a t i duzan nego j e na s a s t a n k u
m i n i s t a r a v a n j s k i h p o s l o v a Male A n t a n t e u B u k u r e s t u u d3?ugoj p o l o -
v i c i l i p n j a - u p i t a n od n o v i n a r a z a Nettunske k o n v e n c i j e - i z j a v i o :
"Banas j e to z a mene p i t a n j e c S a s t i , j e r v e r u j e m da j e r a t i f i k o v a -
nje u najbolje shvaoenom i n t e r e s u moje z e m l j e . Ne u s t r u c a v a m s e da
i z j a v i m da c u , ako na n e s r e c u nas P a r l a m e n a t o d b i j e d a i h r a t i f i -
i n i j e , p o d n e t i o s t a v k u na p o l o z a j m i n i s t i - a I n o s t r a n i h P o s l o v a , jer
j e r a t i f i k o v a n j e , ne samo moj program, v e c i z a j e d n i c k i program
Male A n t a n t e " .

Boslo j e do k r v o p r o l i c a u Skupstini a Marinkovio j e pred krnjom

Skupstinom / p o s t o s u j e z a s t u p n i c i SDK s o l i d a r n o b i l i n a p u s t i l i / . - .
26. V I i z j a v i o da ga " n i r e v o l v e r s k i m e t c i nece s p r e 5 i t i da s p r o -
vede program v l a d e " . K r a j e m s r p n j a j e M u s s o l i n i " v e l i k o d u s n o " p r i -
stao da se j o s z a s e s t m j e s e c i odgodi r o k u kojem ce s e d o n i j e t i
odluka o p r o d u ^ e n j u "Rimskog ugovora" i l i njegovom otkazivanju.
Nova v l a d a pod p r e d s j e d n i s t v o m A. K o r o s c a u k o j o j j e Marinkovio
zadrzao r e s o r v a n j s k i h p o s l o v a s p r o v e l a j e r a t i f i k a o i j u u k r n j o j
S k u p s t i n i I 3 . k o l o v o z a 1928. No n i t o n i j e pomoglos l % s s o l i n i j e
1. r u j n a - nepunih d v a d e s e t dana od r a t i f i k a c i j e N e t t u n s k i h kon-
v e n o i j a u S k u p s t i n i - pomogao da s e A l b a n i j a proglasi kraljevinom
 57

i Ahmed-beg Zogu k r a l j e m , i t o ne k r a l j e m A l b a n i j e nego k r a l j e m

Albanaoa, d a k l e i o n i h na Kosovu i M e t o h i j i l D e m o n s t r a c i j a b i l a j e
v i s e nego o C i g l e d n a . I ^ s s o l i n i n i j e h t i o o s t a t i p r i tom nego j e
odbio da se p r o d u z i v a l j a n o s t t a l i j a n s k o - j u g o s l a v e n s k o g ugovora o
p r i j a t e l j s t v u i s u r a d n j i i t a k o j e poCetkom 1 9 2 9 . god. prestao va-
ziti. Osokoljen svojim uspjesima /Grcka i I t a l i j a p o t p i s a l e su ug'o-
vor o p r i j a t e l j s t v u ; A l b a n i j a - k r a l j e v i n a ; T u r s k a i I t a l i j a pred
z a k l j u e e n j e m ug-ovora p o l i t i c k e p r i r o d e ; p r i h v a c e n a i d e j a o s e n i d b i
p r i n c e z e Giovanne s b u g a r s k i m k r a l j e m Borisom/ izjavio je u lipnju
1 9 2 9 . god. da j e nepotrebno o b n a v l j a t i ugovor o p r i j a t e l j s t v u s
Jug-oslavi jom buduci da t o p r i j a t e l j s t v o ne p o s t o j i i dodao, u t o k u
d a l j n j e g govora, da z i l a m a t a l i j a n s k o g naroda t e c e v r u c a k r v i da
je to narod s povisenom temperaturom!

Medutim, n i t a d a n i j e k r a l j A l e k s a n d a r napustao s v o j u zamisao t r a -

z e n j a d o d i r n i h t o c a k a s Himom! I t u z a p o c i n j u zapravo d v i j e a k c i j e i
jednu v o d i njegov m i n i s t a r v a n j s k i h p o s l o v a M a r i n k o v i c ; drugu
sam k r a l j A l e k s a n d a r , dakako u n a j v e c o j t a j n o s t i .

I'4arinkovic j e izmedu 1 5 - srpnja i 1. rujna 1930. u vise navrata

razgovarao na B l e d u s novim t a l i j a n s k i m p o s l a n i k o m u Beogradu
G a l l i j e m , a n o v i t a l i j a n s k i m i n i s t a r v a n j s k i h p o s l o v a Dino G r a n d i
je 9 . r u j n a u Z e n e v i u 5 i n i o p r v i k o r a k preroa M a r i n k o v i c u p o z v a v s i
ga na r u c a k . Na p o v r a t k u u Beograd M a r i n k o v i c j e u V e n e c i j i upoznao
svog p r i j a t e l j a a t a d a s n j e g p o s l a n i k a u Himu p j e s n i k a M. Hakica sa
sadrzajem tog r a z g o v o r a p r i l i k o m r u c k a . G r a n d i se u prvom r e d u
i s p r i C a o - k a z i v a o j e M a r i n k o v i c - s t o n i j e vec r a n i j e n a s t a v i o
razgovore s t o i h j e b i o zapoceo G a l l i , no n i j e mo^^ao o tome r a s -
p r a v l j a t i s M u s s o l i n i j e m k o j i zapravo v o d i t a l i j a n s k u v a n j s k u po-
l i t i k u dok j e on / G r a n d i / samo "ambasador z a sve d r z a v e " . Izjavio
je z a t i m da M U s s o l i n i , po p r v i p u t a , v j e r u j e o z b i l j n o u mogucnost
da se t a l i j a n s k o - j u g o s l a v e n s k i o d n o s i podignu na n i v o i s k r e n o g
p r i j a t e l j s t v a . Prema G r a n d i j e v i m r i j e c i m a M u s s o l i n i j e i s k r e n o
v j e r o v a o u d j e l o t v o r n o s t "Himskog u g o v o r a " a l i j e N i n c i c n a r u s i o
te dobre odnose i n s i s t i r a j u c i na t r o s t r a n o m f r a n c u s k o - t a l i j a n s k o -
jug'oslavenskom ugovoru. M u s s o l i n i j e u tome v i d i o dokaz da J u g o s l a -
v i j a nema p o v j e r e n j e u I t a l i j i i da z e l i da j e j e d a n s a v e z n i k s t i -
t i od drugog. Takvo d r z a n j e p o d s j e c a l o j e na n e k a d a s n j i savez
Italije s Austro-Ugarskom, Sve s t o j e z a t i m s l i j e d i l o b i l o j e samo
p o s l j e d i c a t e N i n c i c e v e p o l i t i k e i n j e g o v a pomanjkanja p o v j e r e n j a ,
Grandi j e t v r d i o da j e J u g o s l a v i j a s a s t a v n i d i o f r a n c u s k o g odbram-
benog s i s t e m a i I t a l i j a , po njemu, ne moze b i t i i n d i f e r e n t n a prema
takvom s u s t a v u z a o k r u z a v a n j a . U pogledu A l b a n i j e G r a n d i j e pokusao
da pokaze da a l b a n s k i problem s a d r z i dva v i d a ; j e d a n b a l k a n s k i koji
zanima J u g o s l a v i j u , i d r u g i j a d r a n s k i k o j i se posebno t i c e Italije,
Insistirao j e na p o d j e l i i n t e r e s n i l i s f e r a u A l b a n i j i , Marinkovic
mu j e odgovorio d 8 n i j e njegovo da b r a n i p o l i t i k u svog p r e t h o d n i k a ,
no d r z i da j e N i n c i c zauzeo takvo s t a n o v i s t e j e r j e bio u v j e r e n
da dva p r i j a t e l j a v r i j e d e v i s e nego j e d a n . Sva sporna p i t a n j a - go-
v o r i o j e M a r i n k o v i c - m o r a j u b i t i r i j e s e n a j e r J u g o s l a v i j a ne zeli
vise da gleda I t a l i j u i z a svakog od s v o j i h n e p r i j a t e l j a , c a k i o n i h
k o j i su najmanje o p a s n i . J u g o s l a v i j a mora p o z n a v a t i t a l i j a n s k e na-
mjere u A l b a n i j i . G r a n d i j e n a s t a v i o d a i z l a z e s v o j e m i s l i i o t v o -
reno j e p r i z n a o da M u s s o l i n i z e l i d a se J u g o s l a v i j a o d l u c i i opre-
d i j e l i ? i l i za Prancusku i l i I t a l i j u . P r i r o d n o da I % r i n k o v i c nije
mogao p r i h v a t i t i t a k a v z a h t j e v i s t o g a mu j e odgovorio da Italija
ima pravo da z a h t i j e v a d a nas savez s Pranouskom ne bude uperen
protiv I t a l i j e , no n i jug'oslavenska s t r a n a ne podnosi da j o j P r a n -
cuska p r e d b a c u j e nase s a v e z e s drugim drzavama ako t i s a v e z i n i s u
upereni p r o t i v n j e . P o b i j a o j e svako s u d j e l o v a n j e J u g o s l a v i j e • u
francuskom obrambenom s u s t a v u . Na t o s e G r a n d i pokusao i z v u c i i z -
j a v l j u j u c i da ga M a r i n k o v i c n i j e dobro razumio. I t a l i j a z e l i da J u -
g o s l a v i j i bude p r v a i dodao da j u g o s l a v e n s k a s t r a n a u v i j e k p r e v i s e
b r a n i s t a n o v i s t a Male A n t a n t e k o j a je p r e d s t r a z a P r a n c u s k e , Marin-
kovic mu j e na to i z l o z i o da svako p r i j a t e l j s t v o m o r a b i t i propor-
c i o n a l n e v r i j e d n o s t i k o r i s t i i p r e d n o s t i k o j e se i z n j e g a mogu i z -
v u c i . Prema tome: mora s G r a n d i j e m u t v r d i t i t e v r i j e d n o s t i i s t o g a
otvoreno r a s p r a v i t i sva sporna p i t a n j a . Rekao mu j e da Jugoslavija,
b r a n e c i i n t o r e s e M:,le A n t a n t e b r a n i s v o j e v l a s t i t e i n t e r e s e i p r i
tom mu j e naveo n i z argumenata d o k a z u j u o i da P r a n c u s k a z a v i s i od
Male Antante, a ne obratno Mala Antantri od P r a n c u s k e , I^'Iala A n t a n t a
m o z G se - g o v o r i o j e on - t a k o d e r p r i b l i z i t i Njemacke j , a A u s t r i ja
bi se p r i d r u M i l a tom b l o k u i Njemacka b i se u tom s l u c a j u n a s l a u
i s t o j s i t u a c i j i u k a k v o j se n a l a z i l a 1914. godine. Mala A n t a n t a
ima d a k l e d v i j e mogucnosti, dok P r a n c u s k a ima samo j e d n u i to z n a j u
 59

u P a r i z u . I ako p o s t o j i z a v i s n o s t , l a k s e j e ^ ^ o v o r i t i o z a v i s n o s t i
Prancuske nego o onoj Male A n t a n t e . G-randi j e na k r a j u razgovora
p r i z n a o u t e m e l j e n o s t t i h argumenata i obecao da ce o tome r e f e r i r a -
t i M u s s o l i n i j u j e r j e u v j e r e n da o b j e s t r a n e z e l e b i t i prijateljice.
P r e d l o z i o j e da b i r a z g o v o r e n a s t a v i l i u Rimu i p r i z n a o s e f u jugo-
s l a v e n s k e d i p l o m a c i j e da "^je I t a l i j a podrzavala, iskreno uvjerena
da j e J u g o s l a v i j a p r i s t a s a jednog sistema protivnog t a l i j a n s k i m
i n t e r e s i m a , sve one k o j i s u na o v a j i l i onaj n a c i n m o g l i skoditi
J u g o s l a v i j i i s l a b i t i j e , kao s t o su to makedonski t e r o r i s t i i l i
h r v a t s k i s e p a r a t i s t ! . Obecao j e da ce k o l i k o j e to moguce k o C i t i
javno m i s l j e n j e u Italiji.

C f a l l i j e p o s j e t i o M a r i n k o v i c a 18. l i s t o p a d a 1930. i na r a s t a n k u mu
j e t a l i j a n s k i diplomat rekao da ce se ponovno s a s t a t i po njegovu
povratku i z Rima.

Marinkovic j e i z n o v a r a z g o v a r a o s G-randijem -u Z e n e v i 22- sijecnja

1931. i tom mu p r i l i k o m p o v j e r i o da s a z n a j e od R a k i c a da mu j e R.
Guariglia, nacelnik politickog odjela u talijanskom ministarstvu
v a n j s k i h p o s l o v a , rekao da v a l j a u b r z a t i r a z g o v o r e . V i t r a z i t e
- govorio j e M a r i n k o v i c - da i z m i j e n i m o n a s u p o l i t i k u . No j e d a n spo-
razum n i j e d o v o l j a n . On moze p o s l u z i t i samo kao baza. V i ne zelite
da smo v o j n i i n s t r u m e n t P r a n c u s k e . Mi to nismo n i k a d a b i l i i ne z e -
limo n i p o s t a t i . Mi ne bismo mogli o s t a t i n e u t r a l n i ako b i Italija
napala P r a n c u s k u a l i b i se mi / i t a l i j a i J u g o s l a v i j a / m o g l i obave-
z a t i na n e u t r a l n o s t ako b i neka t r e c a s i l a napala bilo Prancusku
b i l o J u g o s l a v i j u . A t a k a v napad p r a k t i c n o ne b i b i o p r o v e d i v bez
sudjelovanja Italije.

Grandi mu j e odgovorio da se s l a z e s tom formulom i v j e r u j e da b i

je M u s s o l i n i p r i h v a t i o . B i t n o j e da se s l o z e u pogledu A l b a n i j e .
Pa n i p o s l j e d n j i put - o d v r a t i o j e IXferinkovic - nismo se u tome
mogli s l o z i t i . Ako ne b i r i j e s i l i to p i t a n j e , ne b i m o g l i v i s e sami
v j e r o v a t i u mogucnost sporazuroa,

A l b a n i j a - g o v o r i o j e G r a n d i - to j e n a s a B e l g i j a . Ona p r e d s t a v l j a
nasu s i g u r n o s t na J a d r a n u . To n i j e j e d n a e t a p a d u b l j o j p e n e t r a c i j i
n i t i b a s t i o n uperen p r o t i v v a s . B a t cemo vam s v e moguoe g a r a n c i j e
da se t a j savez ne b i n i k a d a mogao n i p o l i t i c k i i v o j n o o k r e n u t i
protiv vas.
 60

Prihvacam usporedttu s B e l g i j o m - odgovorio j e Marinkovic - a l i t a

se usporedba mora p r i m i j e n i t i d o s l j e d n o . Ako v a s A l b a n i j a zanima
kao j a d r a n s k a d r z a v a , nas ona zanima kao b a l k a n s k a . G d j e s t e u
pogledu e v e n t u a l n e v o j n e i n t e r v e n c i j e u A l b a n i j i ? - u p i t a o j e on.

Grandis Oak ako b i i m o r a l i i n t e r v e n i r a t i , mi bismo samo u s p o s t a v i -

l i red i n a p u s t i l i A l b a n i j u c i m b i r e d b i o u s p o s t a v l j e n .

M a r i n k o v i c I U tom pogledu n i k a k v o obeoanje ne b i moglo vrijediti.

Cak ako b i , v i i u s l i u A l b a n i j u o d l u c n i da j e n a p u s t i t e kad jednom
bude u s p o s t a v l j e n r e d , vase javno m i s l j e n j e b i v a s s p r i j e c i l o da
je n a p u s t i t e j e r b i v a s t a i n t e r v e n c i j a k o s t a l a skupo u l j u d s k i m i
m a t e r i j a l n i m ^ r t v a m a . To b i b i o p r a v i r a t . E n g l e z i s u t a k o d e r ovako
u s l i u Egipat.

Grandly Usprkos svemu nadam se da cemo konacno n a c i jedno rjesenje

koje ce z a d o v o l j i t i i jednu i drugu s t r a n u j e r sam sporazum z a v i s i
od tog p i t a n j a , a ono mi ne mozemo r i j e s i t i o v d j e , bez tekstova i
bez s v i b p o t r e b n i h podataka. Smjesta cu p o z v a t i p o s l a n i k a R a k i c a i
mi cemo o tome r a s p r a v i j a t i .

Tako j e t a j r a z g o v o r u Z e n e v i z a v r s i o i M a r i n k o v i c j e otputovao u
Davos da se l i j e c i . S m j e s t a j e o b a v i j e s t i o k r a l j a A l e k s a n d r a o svom
r a z g o v o r u s Gi'andijem i k r a l j mu j e odgovorio 31. s i j e S n j a 1931*
posredstvom K o s t e Kumanudija, m i n i s t r a v a n j s k i h p o s l o v a ad interim.
K r a l j j e t a k o d e r b i o m i s l j e n j a da j e A l b a n i j a s r e d i s n j a t o c k a . Po
njegovom m i s l j e n j u s u T a l i j a n i tamo v e c p o s t i g l i maksimum onoga
Cemu s u se m o g l i n a d a t i ; z b u n j e n i zbog b o l e s t i k r a l j a Zogu-a i
s u p r o t n i h i n t e r e s a r a z n i h a l b a n s k i h plemena, spremnih da se sukobe
ako b i k r a l j Zogu uxaro, T a l i j a n i su i z g u b i l i g l a v u . Zbog toga z e l e
da se sporazume s nama u tom c a s u d o k a z u j u o i na t a j n a c i n s v i j e t u
da su p r i s t a s e m i r o l j u b i v e p o l i t i k e . K r a l j j e b i o m i s l j e n j a da nag
s t a v u albanskom p i t a n j u mora b i t i j a s a n i c v r s t . Ne moze se uspo-
r e d i v a t i A l b a n i j a n i s B e l g i j o m n i s i j e d n o m drugom drzavoms ona
samo b a l k a n s k a d r z a v a i to mora o s t a t i . Ne smijemo p u s t i t i da
se u n j o j I t a l i j a s m j e s t i i l i da n a r u s i n j e n u n e z a v i s n o s t i s u v e r e -
nitet. S v a k i r a z g o v o r k o j i b i dovodio u sumnju n a s u o d l u S n o s t da se
s u p r o t s t a v i m o t a k v o j j e d n o j p o l i t i o i samo b i s k o d i o n a s i m interesi-
ma i onima A l b a n i j e .
 61

Marinkovic se u m j e s e c u s v i b n j u 1931- 2a v r i j e m e 63-z;asJedanJa

V i j e c a D r u s t v a n a r o d a i z n o v a s a s t a o s G r a n d i j e m , Nadao se da ce i z
tog s u s r e t a p r o i z a c i stogod k o n k r e t n o g a l l - se r a z g o v o r z a v r s i o "bez
r e z u l t a t a , Oba siJigovornika o s t a l a s u na s v o j i m p o z i c i j a m a i o n i s u
se r a s t a l i a da n i s u - kao s t o s u o b i c a v a l i - o d r e d i l i d a t u m b u d u -
ceg s u s r e t a . N i j e b i l o moguce da se sporazume u pogledu A l b a n i j e i
Grandi Je i n s i s t i r a o da I t a l i j a u n J o J i n t e r v e n i r a manu m i l i t a r i
sto Marinkovic n i j e mogao p r i z n a t i .

V r a t i v s i se u Beograd, M a r i n k o v i c J e pozvao b r i t a n s k o g p o s l a n i k a
da b i ga upoznao s a s i t u a c i j o m p r e t p o s t a v l j a J u c i da J e u i n t e r e s u
b r i t a n s k e v l a d e da i z j a v i u Rimu da n e z a v i s n o s t A l b a n i j e i n j e n o
p o s t i v a n j e n i j e monopol I t a l i j e i J u g o s l a v i j e i da e v e n t u a l n i spo-
razum t i h d v i J u d r z a v a o tome ne b i imao n i k a k v u v r i j e d n o s t .

Marinkovic J e otputovao i z Beograda 27. k o l o v o z a da n a B l e d u posje-

t i k r a l j a pred l 2 - z a s J e d a n j e S k u p s t i n e D r u s t v a naroda. Tom p r i l i k o m
mu Je k r a l j u r u c i o v l a s t o r u c n o n a p i s a n e slijedece instrukcije:

1. Pod n i k a k v i m izgovorom ne mozemo d o p u s t i t i t a l i j a n s k u i n t e r v e n -

c i j u u A l b a n i j i . Ona b i p r e d s t a v l J a l a napad na nase z i v o t n e
i n t e r e s e , na s i g u r n o s t J u g o s l a v i j e . N a j b o l j e g a r a n c i j e b i l e b i
n e d o v o l j n e da umanje t u o p a s n o s t ,
E v e n t u a l n i n e r e d i u A l b a n i j i samo s u p r o l a z n o g z n a c e n j a dok b i
Jedna i n t e r v e n c i j a u c i l j u u s p o s t a v e r e d a u s t v a r i b i l a o k u p a c i -
Ja z a neodredeno vremensko r a z d o b l j e .

2. Mi ne mozemo p r i h v a t i t i n i z a j e d n i c k u i n t e r v e n c i j u , Ona b i ne-

i z b j e z i v o d o v e l a do p o d j e l e zona u t j e c a j a , s t o z n a 5 i u s t v a r i
do p o d j e l e A l b a n i j e .

3. N a j b o l j e s r e d s t v o da se u m i r i i s r e d i A l b a n i j a b i l a b i n a s a
z a j e d n i c k a g a r a n c i j a njene n e z a v i s n o s t i i i n t e g r i t e t a i nase
nemijesanje u njene u n u t r a s n j e s t v a r i .
S nase s t r a n e , mi smo spremni da u t u s v r h u pruzirao s v e m o g u o e
garancije.

4. Ako b i d o s l o do nereda k o j i b i m o g l i b i t i o p a s n i po i n t e r e s e
I t a l i j e i l i J u g o s l a v i j e , Jedna i l i druga ugovorna s t r a n a mogla
b i se o b r a t i t i D r u s t v u naroda i z a t r a z i t i i n t e r v e n c i j u meduna-
rodne z a n d a r m e r i j e z a i n t e r e s i r a n i h s i l a .

5 . Da b i o z d r a v i l a f i n a n c i j s k a s i t u a c i j a A l b a n i j e , mi sm_o s p r e m n i
da Jamcimo z a J e d a n z a j a m D r u s t v a naroda k o j e b i p r e u z e l o na
sebe zajam i n a d z o r nad n j i m .
 62

6. Naoruzanje i o r g a n i z a o i J a a l b a n s k e v o j s k e m o r a j u o s t a t i o g r a n i -
c e n i na potrebe o d r z a n j a u n u t r a s n j e g r e d a i s i g u r n o s t i A l b a n i j e .

7. Mi od A l b a n i j e t r a z i m o samo d r z a n j e s a v r s e n o k o r e k t n o i s l o b o d n i
r a z v i t a k n a s i h z a j e d n i c k i h t r g o v i n s k i h i ekonomskih odnosa.

8. Mi priznajemo I t a l i j i v e c steCena t r g o v a c k a i f i n a n c i j s k a p r a v a
i mogucnost da s e n j e n i b u d u c i i n t e r e s i r a z v i j a j u u tom s m j e r u .
Mi prihvacamo s u r a d n j u i z a J e d n i C k u g a r a n c i j u s v i h r e c i p r o C n i h
interesa.

Z a s j e d a n j e V i j e c a D r u s t v a naroda otpoCelo J e 1 . r u j n a 1931. G-randi

i M a r i n k o v i c s u se s r e l i i r u k o v a l i a da n i s u i z m i j e n j a l i , kao
obicno, n i n e k o l i k o u o b i C a J e n i h f r a z a , M a r i n k o v i c se ponovno v r a t i o
u Zenevu 23. s i j e c n j a 1932. i tamo mu s e p r i d r u z i o H a k i c , d o s a v s i
i z Kima. H a k i c mu Je p o v j e r i o da Je nedavno r a z g o v a r a o s G-uarigliom.
T a l i j a n mu J e rekao da T i r a n s k i p a k t u s t v a r i v i s e ne p o s t o j i , no
to ne m i j e n j a n i s t a n a s t v a r i . S paktom i l i bez p a k t a , ako b i n j e n i
interesi to t r a z i l i , I t a l i j a b i i n t e r v e n i r a l a u A l b a n i j i . H a k i c mu
Je na t o odgovorio da J e u v j e r e n da kod n a s p o s t o j i s t r u j a mislje-
nja k o j a b i mogla p r e v l a d a t i i prema k o j p j "ako b i v i u s l i u A l b a -
niju. " V i b i s t e t a k o d e r u s l i - dodao J e G - u a r i g l i a d o v r s i v s i H a k i -
"cevu misao. Da - o d v r a t i o Je H a k i c , V r l o dobro! Mi se tome mozda
ne b i s u p r o t s t a v i l i .

V i j e c e D r u s t v a naroda Je n a s t a v i l o s radom i M a r i n k o v i c s e v r a t i o
u Zenevu 10. t r a v n j a 1932. P o s l i j e n e k o l i k o dana z a t r a z i o J e v e z u
s Grandijem da u t v r d i dan i s a t s a s t a n k a s n j i m , no G r a n d i vise
n i j e b i o u Z e n e v i nego J e b i o na p u t u u Him. S a z n a v s i t o , M a r i n k o -
vic Je r e k a o : N i s t a se ne moge s M u s s o l i n i j e m . G r a n d i J e p o s t e n
c o v j e k a l i nema d o v o l j n o a u t o r i t e t a . Ubrzo J e I ^ r i n k o v i c kao p r e d -
s j e d n i k v l a d e s i s a o s p o z o r n i c e / 3 . s r p n j a 1932./ a G r a n d i J e t a -
koder bio pozvan da kao m i n i s t a r preda o s t a v k u s t o J e on 20. s r p n j a
i s t e godine i u c i n i o .

N i j e samo M a r i n k o v i o dugo pregovarao s Himom nego Je t o 5 i n i o i

sSm k r a l j A l e k s a n d a r . I n d i r e k t n i p r e g o v o r i z a p o c e l i s u kasno 1930.
godine, i t o pomocu t a l i j a n s k o g p o s r e d n i k a imenom Guide Malagola
Oappi, k o j i J e d e k o r i r a o dvor n a D e d i n j u i z a koga J e A l e k s a n d a r
u s t a n o v i o da ima "uho" Duce-a. A l e k s a n d a r mu se u p o c e t k u gorko z a -
lio na p i s a n j e t a l i j a n s k e stampe, na n j e n a r a z n a i z m i s l j a n j a poput
neke netom o t k r i v e n e u r o t e g e n e r a l a u k o j o j s u mnogi o b j e s e n i i
strijeljani, a od toga n i Jedna r i j e c n i j e i s t i n i t a J e r Je v o j s k a
v r l o d i s c i p l i n i r a n a i a p s o l u t n o pouzdana. Ne mogu s h v a t i t i - govo-
rio Je A l e k s a n d a r C a p p i j u / M u s s o l i n i j u / - z a s t o I t a l i j a tako postu-
pa da nam s t v a r a t e s k o c e kad b i o b j e z e m l j e mogle i i o a t i v e l i k e ko-
r i s t i od dobrog p r i j a t e l j s t v a , buduoi da smo agrarna, a Italija
i n d u s t r i j s k a z e m l j a . O p t u z u j u n a s da z e l i m o r a t , H v a l a l i j e p a ! Pa
mi smo upravo izasli i z Jednog r a t a i mi znamo s t o to z n a c i . I s t o
b i r a t dobrog u 5 i n i o ? Sto b i mi m o g l i d o b i t i n j i m e ? U v j e r a v a m vas
- govorio Je A l e k s a n d a r - da ne mogu z a m i s l i t i n i k a k a v r a z l o g da
zelimo r a t , J e r 6ak kad b i p o s t o j a l a 9 0 - p o s t o t n a s a n s a da ga d o b i -
Jemo, J a ne b i h h t i o r i s k i r a t i pro p a s t moJe z e m l j e * G-odine 1921.
b i l i su n a s i o d n o s i s I t a l i j o m n a j s r d a c n i j i i mi smo b i l i potpuno
spremni da I t a l i j a r a d i s t o god hoce s v u g d j e d r u g d j e osim na B a l -
kanu g d j e b i svako p i t a n j e t r e b a l o b i t i r i j e s e n o na t e m e l j u u z a -
Jamnog sporazuma, A t a d a Je I t a l i j a p o s l a i z a k l j u 5 i l a ugovor u
T i r a n i a da nas o tome nijednom rijeci n i o b a v i j e s t i l a . Pocam od
1920-21. Je P r a n c u s k a b i l a r i j e s e n a da me p r i v o l i da potpisem J e -
dan ugovor o s a v e z u i v r s i l a J e na mene p r i t i s a k k o l i k o god Je
mogla a J a sam uporno o d b i j a o da ga potpisem, zbog o b z i r a prema
I t a l i j i s kojom sam z e l i o i m a t i dobre odnose, no 5im sam saznao za
T i r a n s k i pakt dao sam upute mom m i n i s t r u u P a r i z u da p o t p i s e . Z a t i m
Je I t a l i j a p o t p i s a l a i B r u g i t i r a n s k i pakt i nakon toga smo pojaca-
l i nase veze s Pranouskom, Sada smo d u z n i da s l i j e d i m o f r a n c u s k u
liniju.

R a z g o v a r a J u c i tako c e s t o s T a l i j a n o m - s i g u r a n da ce Oappi sve

p r e n i j e t i M u s s o l i n i j u - A l e k s a n d a r Je n e p r e k i d n o isticao potrebu
nagodbe i d o b r i h odnosa s Rimom. U Jednom c a s u J e Oappi u p i t a o ,
da l i b i h t i o da se s a s t a n e s M u s s o l i n i j e m , a A l e k s a n d a r inu Je
odgovorio da b i to v r l o rado u S i n i o J e r Je o M u s s o l i n i j u u v i j e k
govorio s d i v l J e n j e m i razumiJevanJem, c a k o d u s e v l j e n o ; rado b i
razgovarao s n j i m mirno i o t v o r e n o , a l i b i z e l i o da bude s i g u r a n
da Je on s a s v o j e s t r a n e C v r s t o r i j e s e n i spreman da nadu put spo-
razuma i da - kad ga nadu - n j i m e i podu, K r a l j ne b i z e l i o da
njihov razgovor d o z i v i sudinu s v i h drugih razgovora m i n i s t a r a koji
- p o b u d i v s i samo nadu - n i s u v o d i l i nicemu. C i n i mu s e da M u s s o l i n i
 64

- g o v o r e c i o p c e n i t o - n i j e dobro o b a v i j e s t e n , U I t a l i j i l j u d i v j e -
r u j u apsolutno da j e J u g o s l a v i j a pod v l a s o u g e n e r a l a P. Z i v k o v i c a -
s t o j e opet j e d n a od l o s i h i n f o r m a c i j a j e r on / k r a l j / d r s i s v e u
s v o j i m rukama i sam J e doveo Z i v k o v i o a na p o l o z a j p r e d s j e d n i k a v l a -
de i z jednostavnog r a z l o g a s t o j e z e l i o da na tom p o l o z a j u iroa c o -
v j e k a k o j i nema n i c e g z a j e d n i C k o g s p o l i t i k o m , G-eneral Z i v k o v i c
nema p o l i t i S k i h a m b i c i j a i s l u z i svog k r a l j a kao o d a n i s l u g a i
spreman j e da n a p u s t i s v o j e m j e s t o i da ode u s v o j puk kad god to
kralj sazeli.

M u s s o l i n i se Je S e s t o i z j a s n j a v a o u p r i l o g r e v i z i j e m i r o v n i h ugo-
v o r a - g o v o r i o J e d a l j e k r a l j - a da n i j e p o s e b i c e n a g l a s a v a o da
b i t a r e v i z i j a i m a l a b i t i uperena p r o t i v J u g o s l a v i j e . Kad b i m o g l i
r a z g o v a r a t i , v j e r o j a t n o b i m o g l i p o s t i c i sporazum u tom d e l i k a t n o m
i vaznom p i t a n j u , mozda n a j d e l i k a t n i j e m i n a j v a z n i j e m od s v i h . No
p r i r o d n o , s v e do t o g vremena n a l a z i s e / k r a l j / na s t r a n i o n i h koji
se p r o t i v e r e v i z i j i . G o v o r i s e da s u zbog t o g a v a z a l i Prancuske.
Mi nismo n i c i j i v a z a l i , a l i imamo s Pranouskom ugovore k o j i n a s
uzajamno vezu i Jedva s e moze netko c u d i t i , s t o smo i s t o i n a d a l j e
ostajemo u sporazumu s onima k o j i s u , poput n a s , z a i n t e r e s i r a n i u
s p r e c a v a n j u r e v i z i j e ugovora.

U s v i b n j u 1931- "bio j e v e c u t v r d e n p l a n o Aleksandrovom s a s t a n k u

s Mussolinijem tog I j e t a u I t a l i j i , iCralj j e n e s t r p l j i v o ocekivao
t a j s u s r e t a u t o v r i j e m e j e M a r i n k o v i c pregovarao s G r a n d i j e m u
Zenevi i A l e k s a n d a r s e u v e l i k e nadao da c e t a j r a z g o v o r Grandi-
Marinkovio d o n i j e t i k o n s t r u k t i v n e r e z u l t a t e o k o j i m a b i m_ogao d i s -
k u t i r a t i s M u s s o l i n i j e m . Medutim, i z v j e s t a j s t o ga j e M a r i n k o v i o
poslao i z Zeneve b i o J e o b e s h r a b r u j u c i i k r a l j j e b i o zbog t o g a
vrlo zalostan.

V i d i t e - govorio j e k r a l j l a l i j a n u / M u s s o l i n i j u / - sporazum s I t a -
l i j o m z n a c i promjenu c i t a v e moje p o l i t i k e i potpuno J e p r e o k r e c e -
Moja s a d a s n j a p o l i t i k a t e m e l j i se na mogucnosti da dode do r a t a :
to Je p o l i t i k a ugovora o s a v e z u k o j i m a s e p r i b a v l j a z a s t i t a ako
dode do napada, p o l i t i k a n a o r u z a n j a . Nema suronje, t o j e dobra p o l i -
t i k a i u s a d a s n j i m o k o l n o s t i m a mi smo p r i s i l j e n i da j e s l i j e d i m o ,
no p o s t o j i i jedna d a l e k o b o l j a . Sadasnja p o l i t i k a Je negativna
 65

i u n i s t a v a j u c a , p o l i t i k a k o j a u n i s t a v a b o g a t s t v a nasih. d r z a v a ,
k o j a n a s s i l i da t r o s i m o b i l i o n e na n a o r u z a n j e , i t o n a j v e c i m d i j e -
lom u inozemstvu. Na drug'Oj s t r a n i , p o l i t i k a k o j u bismo m o g l i s l i -
J e d i t i ako b i i m a l i sporazum s I t a l i j o m b i l a b i p o z i t i v n a , politika
k o j a s t v a r a b o g a t s t v a na l i n i j i trgovinskog i i n d u s t r i j s k o g razvit-
ka. Mi b i s m a n j i l i nase i z d a t k e na n a o r u z a n j e , a da ne racunamo
goleme k o r i s t i k o j e bismo i m a l i od m i r a i p o v j e r e n j a kad b i Jednom
b i l a u k l o n j e n a r a t n a opasnost u E v r o p i J e r , na k r a j u k r a j e v a , mi
nemamo d r u g i h n e p r i j a t e l j a da s e p l a s i m o o s i m I t a l i j e a Italija
nema niJednog drugog osim nas. A ako n a s t a v i m o da budemo n e p r i J a -
t e l J i , d o c i 6e dan kad ce r a t b i t i n e i z b j e z i v . A r a t b i neizostavno
bio s v j e t s k i r a t - i l i barem e v r o p s k i - i t o b i b i l o ono s t o p r e -
v r s u j e m j e r u z a Evropu. Kakav r e z u l t a t ! S a c u v a J n a s Boze od t o g a !
Pretpostavimo da I t a l i j a povede r a t i da u njemu p o b i j e d i : s t o b i
dobila? Dalmaciju. Pretpostavimo l i da p o b i j e d i J u g o s l a v i j a , mogli
b i d o b i t i A l b a n i j u , I s t r u i T r s t . Medutim, A l b a n i j u ne b i h uzeo n i
kao d a r ; I s t r a nema vecu v r i j e d n o s t a T r s t ne b i m o g l i d r z a t i zbog
njemackog p r i t i s k a J e r N i j e m c i z e l e da g a d o b i j u da b i i m a l i v l a -
s t i t u l u k u na S r e d o s e m l j u . Pa kad b i ga mi i m o g l i d r z a t i , b i o b i
za nas samo i z v o r i z d a t a k a i b r i g a b u d u c i da imamo pune r u k e p o s l a
sa Susakom i S p l i t o m , a T r s t b i z a n a s b i o l u k a s pasivnom b i l a n o o m
- upravo tako kako Je to sada z a I t a l i j u . Jedno od o s n o v n i h pitanja
Je p i t a n j e A l b a n i j e . I t a l i j a J e z a k l j u c i l a T i r a n s k i paict da s t i t i
i b r a n i n e z a v i s n o s t i i n t e g r i t e t A l b a n i j e , no u tom p i t a n j u se
potpuno slazemo i J a sam t a k o d e r i z r i c i t o n a g l a s i o u J a v n o s t i da
sam t a k o d e r spreman da g a r a n t i r a m i n t e g r i t e t i n e z a v i s n o s t A l b a n i j e .

U l i p n j u - p r e t r e s a j u c i mogucnost s u s r e t a s M u s s o l i n i j e m J e r Je
Aleksandar i n a d a l j e z e l i o da s e s n j i m s a s t a n e -ponovno s u d o d i r -
n u l i u r a z g o v o r u p i t a n j e A l b a n i j e kao n a j v a z n i j e izmedu n j e g a i
M u s s o l i n i j a - Tom p r i l i k o m k r a l j J e p r i m i j e t i o da I t a l i j a tvori
s t v a r n u v o j n u bazu u A l b a n i j i p r o t i v Ji;ig-oslaviJe k o j a j e "poput
s t r i j e l e u nasem tijelu".

U s r p n j u Cappi se v r a t i o i z I t a l i j e gdje j e prenio k r a l j e v u ozbilj-

nu z e l j u da s e s a s t a n e s M u s s o l i n i j e m i donio poruku da M u s s o l i n i j u
ne b i odgovaralo da do s a s t a n k a dode s v e do r u j n a 1931. K r a l j se
spremno s l o z i o s tom odgodom. Drugog dana j e C a p p i j u o b r a z l o z i o
 66

j u g o s l a v e n s k u v a n j s k u p o l i t i k u i i n s i s t i r a o na tome da Jugoslavija
nema, apsolutno nema n i k a k v i h a g r e s i v n i h n a m j e r a j e r j e vec ugovo-
rima p o s t i g l a sve s t o j e mogla ^ e l j e t i . Pored t o g a , ona nema n i -
k a k v i h e k s p a n z i o n i s t i o k i h t e z n j i na p o l j u medunarodne p o l i t i k e bu-
d u c i da ne z e l i n i k o l o n i j e n i mandate. Njena p o l i t i k a j e l o k a l n a
p o l i t i k a posto imamo v i s e p o k r a j i n a , poput Crne Gore i d r u g i h , ko-
j e su p r o s t r a n e i i z v a n r e d n o siromasne. Mi smo z a i n t e r e s i r a n i samo
u p i t a n j i m a s r e d n j e Evrope k o j a se mogu o d r a z i t i na n a s ; I t a l i j a ,
n a p r o t i v , kao v e l e s i l a mora v o d i t i s v j e t s k u p o l i t i k u i b i t i zainte-
r e s i r a n a z a a z i j s k a i a f r i C k a i dru^-a p i t a n j a - sve p i t a n j a o k o j i -
ma mi necemo n i k a d a i m a t i i s t a da kazemo i povodom k o j i h nece l o -
gicno b i t i n i k a k v o g sukoba medu nama. No, insistirao je dalje da
bude tocno i n f o r m i r a n o t a l i j a n s k o m s t a n o v i s t u prema albanskom p i -
t a n j u bududi da j e j e d i n o ono - g o v o r i o j e A l e k s a n d a r - od kapital-
ne v a z n o s t i medu nama. Stoga j e C a p p i j u p r e d l o z i o da M u s s o l i n i po-
s a l j e u Beogradu k r a l j u o s o b u - s t r u c n j a k a z a to p i t a n j e i l i da mu
d o p u s t i da s a Oappijem p o s a l j e u Rim osobu k o j u k r a l j s m a t r a da j e
n a j p r i k l a d n i j a z a t u zadacu i k o j a j e uz n j e g a vec d u z i n i z g o d i n a
i stoga pozna n j e g o v e i d e j e o tome, a to j e B. J e v t i c , ministar
dvora. N i t k o u n j e g o v o j o k o l i n i - g o v o r i o j e A l e k s a n d a r - nezna
n i s t a 0 razgovorima s Oappijem, oak n i M a r i n k o v i c . Bode l i do
sastanka i p o s t i g n u l i sporazum, r e c i 6e M a r i n k o v i c u : Tu politiku
ima s l i j e d i t i i Marinkovio 6e to izvrsiti.

Medutim, J e v t i c e v put u Rim b i o j e potpuno j a l o v : n i j e ga cak

M u s s o l i n i p r i m i o i A l e k s a n d a r j e b i o r a z b j e s n j e n zbog t o g a . Nije
doslo do p l a n i r a n o g s a s t a n k a u r u j n u a l i j e G a l l i pocetkom 1 9 3 2 .
s t i g a o i z Rima n o s e c i n a c r t sporazuma "potpunog do u d e t a l j e " . U
razgovoru s G a l l i j e m k r a l j se i n t e r e s i r a o , da l i j e r a z g o v a r a o s
M u s s o l i n i j e m o albanskom p i t a n j u , a t a l i j a n s k i mu je poslanik I j u -
bazno odgovorio: Iferavno, V e l i C a n s t v o , a l i u t o j t o C k i I t a l i j a se
ne moze o d r e c i s v o j i h p r a v a . . . s t o j e A l e k s a n d r a r a z l j u t i l o - a po
p r i r o d i bio j e n e u r a s t e n i o a n - j e r j e a l b a n s k o p i t a n j e b i l o j e d i n o
u kojem j e z e l i o da I t a l i j a p o p u s t i dok u s v i m d r u g i m p i t a n j i m a
bio spreman da p r i h v a t i t a l i j a n s k a s t a n o v i s t a u c i j e l o s t i . Sporazum
izmedu I t a l i j e i J u g o s l a v i j e - rekao j e O a p p i j u drugog dana - mora
b i t i a p s o l u t a n i potpun i l i ne moze uopce p o s t o j a t i . P r e v i s e smo
 67

b l i z u j e d n i drugima i n a s i i n t e r e s i p r e v i s e s u s l i 5 n i . Mi moramo
b i t i i l i v r l o d o b r i p r i j a t e l j i i l i ne p r i j a t e l j i . I'u nema s r e d n j e g
puta. U I t a l i j i govore: " J a d r a n mora b i t i n a s " . Z a r on n i j e vas?
Mozemo l i se mi s nasa C e t i r i broda n a t j e c a t i s I t a l i j o m ? " I t a l i j a
mora i m a t i k l j u c e v e J a d r a n a " , a n i j e l i i h ona v e c d o b i l a s o t o c i -
ma? I kad jednom budemo p o v e z a n i dobrim p r i j a t e l j s t v o m , z a r m i n e -
cemo i m a t i i s t i i n t e r e s da z a j e d n o cuvamo k l j u c e v e J a d r a n a ? U tom
s l u C a j u b i o b i h v o l j a n da vam predam Boku K o t o r s k u da z a j e d n o b r a -
nimo nase z a j e d n i C k e i n t e r e s e na J a d r a n u p r o t i v trecih.

Kad se konacno u v j e r i o da j e M u s s o l i n i i z r a z i o n a j o z b i l j n i j u 2 e l j u
da pripreme s a s t a n a k s k r a l j e m , A l e k s a n d a r j e r e k a o C a p p i j u neka
ide do n j e g a i neka M u s s o l i n i j u s a o p c i n j e g o v e opce poglede kako
slijedi s
V a n j s k a p o l i t i k a ; M i r i s r d a C n i sporazumi s nasim susjedima i uda-
I j e n i m drzavama. Puna sloboda z a t a l i j a n s k u e k s p a n z i j u . I t a l i j a
prirodno ima p o t r e b u da se s i r i zbog p r e v e l i k e g u s t o c e s t a n o v n i s t v a
i to u A f r i c i i l i u A z i j i . Ako b i druge v e l e s i l e ^ e l j e l e da b l o k i -
r a j u t e t e z n j e I t a l i j e , mi cem.o b i t i u v i j e k spremni da j e podr^imo.
Mi nemamo k o l o n i j a l n i h t e z n j i buduci d a imamo d o v o l j n o p o s l a kod
kuce,

Prugtvo naroda: Mi se obavezujemo da cemo p o d r z a v a t i t a l i j a n s k u

p o l i t i k u i " s l o z n o v e s l a t i " u s v i m p i t a n j i m a , Sporazum b i donio
r a z o r u z a n j e kao neposrednu i automatsku p o s l j e d i c u j e r s e m i nao-
ruzavamo i s k l j u C i v o p r o t i v v a s . Mi b i m o g l i s t o g a p o d r z a v a t i u
Zenevi p r i j e d l o g e Ducea o razoaruzanju,

P r a n c u s k a ; Mi nenamo n i s t a p r o t i v P r a n c u s k e i j a necu n i s t a u C i n i -
t i p r o t i v n j e j e r sam j o j p r e v i s e obavezan, a l i j a c u j o j samo
i s k r e n o i slobodno r e e l ; "Mi smo v r l o d o b r i p r i j a t e l j i a l i j a imam
takoder druge dobre p r i j a t e l j e ; nase s u s j e d e T a l i j a n e " - i t o j e
sve, P r a n c u s k a nece i m a t i s t a da kaze.

Unutrasn j a p o l i t i k a ; Mi nemamo n i s t a da mijenjamo i nemamo n i k a k v e

p r e t e n z i j e u c i l j u t e r i t o r i j a l n o g s i r e n j a . R a t do i s t r a g e p r o t i v
svake moguoe b o l j s e v i C k e i n f i l t r a c i j e u zemlju. Nikakva snoslji-
vost, nikakav obzir, nikakav a z i l i z a jednog t a l i j a n s k o g antifa-
s i s t i c k o g emigranta. Unapredivanje k u l t u r n o g i t r g o v i n s k o g r a z v i t k a
 68

i t d . , smanjenje n a o r u z a n j a na tocno p o t r e b n u m j e r u i u p o t r e b a go-

lemiii v o j n i h i n v e s t i c i j a u k o r i s t mirnodobske industrije.

TrA'ovinska i f i n a n c i j s k a p o l i t i k a ; Mi smo p r i p r a v n i da kupujemo

sve t a l i j a n s k e p r o i z v o d e i s k l j u c u j u c i proizvode drugih zemalja ,
pomocu c a r i n s k i h tarifa.

Mi smo spremni da idemo c a k tako d a l e k o da z a k l j u C i m o jednu vrstu

c a r i n s k e u n i j e i srusimo g r a n i c e , da 5ak Madarsku uvedemo u t u kom-
b i n a c i j u buduci da nemamo n i k a k v e posebne i l i o z b i l j n e r a z l o g e za
sukob s njom. Unapredenje i z a s t i t a o r g a n i z a c i j e t a l i j a n s k i h banaka
u z e m l j i , p r e d n o s t i z a t a l i j a n s k i k a p i t a l . Ako se sporazum o s t v a r i ,
b i t ce kao da j e netko o t v o r i o j e d a n n a s i p r e z e r v o a r a z a vodu;
voda 6e se k r e t a t i p r i r o d n o i n e o d o l j i v o i n i t k o nece b i t i potreban
da to c i n i . I n d u s t r i j s k i p r o i z v o d i , novae, s v e c e i c i i z jedne zem-
l j e u drugu u s k l a d u s potrebama i p r i r o d n i m i n t e r e s i m a - i t o ce
b i t i jedan s t v a r n i , r a z b o r i t i potpun sporazum. Konacno, i n d i v i d u -
a l n i i n t e r e s i zajedno 5 i n e o p o i i n t e r e s jednog n a r o d a i veze inte-
resa su n a j p r i r o d n i j e i n a j t r a j n i j e .

A l b a n i j a ; 0 tome sam j a v e c vama d o v o l j n o g o v o r i o a l i j a p o n a v l j a m

i i z j a v l j u j e m da nemam n i k a k v i h p r e t e n z i j a i n i k a k v i h s k r i v e n i h
buducih c i l j e v a u pogledu A l b a n i j e . P o n a v l j a m da ne z e l i m i m a t i n i
A l b a n i j u n i Albance. J a sam spreman da z a j e d n o s Italijom garanti-
ram i n t e g r i t e t , slobodu i n e z a v i s n o s t A l b a n i j e u n a j p o t p u n i j o j f o r -
mi k o j u b i I t a l i j a mogla z a h t i j e v a t i - 6ak da i t r e c u velesilu
/Pnglesku/ ucinimo stranom ugovornicora t o g ugovora. Pormula k o j a
je prihvacena s a B e l g i j o m i z a B e l g i j u b i l a b i i d e a l n a za A l b a n i j u .

Govoreci o p c e n i t o , j a m i s l i m da se slazemo s I t a l i j o m . Mogao b i h

d o d a t i da me j e E n g l e s k a i n f o r m i r a l a posredstvom engleskog p o s l a n i -
ka da b i s a z a d o v o l j s t v o m p r i m i l a z a k l j u c e n j e sporazuma s I t a l i j o m
i o d v a j a n j e od P r a n c u s k e , da s u n a j u t j e c a j n i j e osobe u J u g o s l a v i j i
l i s t o m s k l o n e takvom sporazumu.

C i n i mi se - z a k l j u c i o j e A l e k s a n d a r - da sam vam s v e r e k a o . Idite

i p o s j e t i t e M u s s o l i n i j a i i z r u c i t e mu s moje s t r a n e i z r a z e dobre
v o l j e i p o v j e r e n j a u n j e g a , a l i b i h v a s molio da mu k a z e t e da g a
z a k l i n j e m da uzme s t v a r u v l a s t i t e r u k e . B o v o l j n o smo i m a l i onih
k o j i s u g o v o r i l i u n a s e ime.
 69
MjLssolini j e 1 . o z u j k a 1932. dao p o s r e d n i k u O a p p i j u s l i j e d e c u
poruku kao s v o j odgovor:

R e c i t e Njegovom V e l i c a n s t v u da sam prvo s l u s a o a z a t i m pomno c i t a o

v r l o z a n i m l j i v u i z j a v i S t o m i j e "bio d o s t a v i o i z a m o l i t e g a da mi
da vremena da f o r m u l i r a m j e d a n sporazuim k o j i c e b i t i u nasem z a -
jedni5kom i n t e r e s u i z a d o v o l j e n j u .

U uvodu tom sporazumu moram prvo r e c i da p r o i z l a z i i z z e l j e z a mi-

rom ne samo izmedu n a s a d v a n a r o d a nego z a roir E v r o p e .

U t u svriiui

1. I t a l i j a i J u g o s l a v i j a i z j a v l j u j u da u c i l j u t a k v o g m i r a i m a j u
z a j e d n i c k i i n t e r e s u ocuvanju i n t e g r i t e t a i n e z a v i s n o s t i Alba-
nije.
2. J u g o s l a v i j a , medutim, i z j a v l j u j e da t a l i j a n s k i i n t e r e s i p r e v i a -
d a v a j u u A l b a n i j i b u d u c i da s u t o p r i z n a l i i u g o v o r i i Z o n f e r e n -
c i j a ambasadora.
3. I t a l i j a se o b a v e z u j e da se nece o k o r i s t i t i pravima k o j a j e d o b i -
l a ugovorima na i k o j i n a c i n k o j i b i mogao s t e t i t i i n t e r e s e
J u g o s l a v i j e i l i s l a b i t i pakt p r i j a t e l j s t v a .
U pogledu t r e c e s i l e kao g a r a n t a sporazuma l ^ s s o l i n i j e r e k a o :
"Saiao smo d v o j e na J a d r a n u i n a j b o l j e j e i z b j e c i s v a k u i z l i k u koja
b i mogla d o p u s t i t i t r e c o j , v e l i k o j s i l i da s t a v i nos tamo.

Sto se t i c e t r g o v i n s k i h ug'Ovora k o j e b i m o g l i s a s t a v i t i s t r u c n j a c i
i k o j i b i m o g l i i c i Cak t a k o d a l e k o da p r e d v i d e mogucnost c a r i n s k e
unije, Mussolini j e i z r a z i o m i s l j e n j e da b i t u t a k o d e r t r e b a l o f o r -
m i r a t i j e d i n s t v e n u t a l i j a n s k o - j u g o s l a v e n s k u l u c k u upravu za R i j e k u
i luku Baros. "Kako j e sada - i z l o z i o j e on - R i j e k a ne moze z i v j e -
ti j e r nema " H i n t e r l a n d a " a l u k a B a r o s ne moze z i v j e t i j e r njen
"Hinterland" n i j e dostatan."

Mussolini j e n a s t a v i o : Ovaj n a c r t ugovora b i t ce d o v r s e n z a m j e s e c

dana i z a t i m ce b i t i podnesen Njegovom V e l i c a n s t v u na o d o b r e n j e .
Tada nas s a s t a n a k moze b i t i s m j e s t a o r g a n i z i r a n . R e c i t e Njegovom
V e l i c a n s t v u da 6e me z a t e c i u n a j b o l j e m r a s p o l o z e n j u b u d u c i da t a j
sporazum mora b i t i potpun, l o j a l a n i p l o d a n ako ima b i t i trajan.
Pod k r a j m j e s e c a v i c e t e d o c i k meni da p r i m i t e n a c r t a l i me odmah
o b a v i j e s t i t e o m i s l j e n j u Njegovog V e l i c a n s t v a o t i m opcim p i t a n j i -
ma. "
 70

K r a l j j e 15. o z u j k a d i k t i r a o s l i j e d e c i odgovor na Mussolinijevu

poruku k o j u mu j e Oappi bio p r e n i o d e s e t dana p r i j e 5

U z e l i smo na z n a n j e s a z a d o v o l j s t v o m j a s n o c u m i s l i i l o j a l n o s t s
kojom j e g. M u s s o l i n i t r e t i r a o b i t n e elemente jednog t r a j n o g spo-
razuma izmedu nasiJa d v i j u z e m a l j a . Kako se 5 i n i da se slazemo u
generalnim l i n i j a m a , o s t a j e jedino za nas da postignemo d e f i n i t i v n i
sporazum s a s t a v i v s i j a s a n i p r e c i z a n nacrt.

Na nasu z a l o s t , medutim, t o c k a 2/ uvoda kako ga je predlozio g.

Mussolini, naime "da J u g o s l a v i j a , medutim, i z j a v l j u j e da talijanski
i n t e r e s i prevladavaju u A l b a n i j i b u d u c i da su to p r i z n a l i i u g o v o r i
i Konferencija ambasadora" ne i z g l e d a nam u suglasnosti s nacelimr^
nezavisnosti Albanije, priznate od strane d v i j e garantne s i l e . Mi
ne b i mogli u n a S e l u p r i z n a t i t a k v u p r e t e z n o s t t a l i j a n s k i h interesa
u A l b a n i j i . Mi vidimo u tome s t a l n u opasnost za nas sporazum. Ta
" p r e t e z n o s t " j e neodredena i d v o s m i s l e n a : ona ce d o v e s t i do nepo-
v j e r e n j a . Nesumnjivo su p r i v r e d n i i f i n a n c i j s k i i n t e x ' e s i I t a l i j e u
A l b a n i j i v e c i nego i n t e r e s i J u g o s l a v i j e i u buduce b i t ce to jos
v i s e . Mi ne negiramo s i t u a c i j u k a k v a j e s t de f a c t o i mi ne mozemo
n i s t a p o d u z e t i da diramo u t a l i j a n s k e i n t e r e s e u A l b a n i j i / i l i ,
mozda, da i h , "ugrozimo"/*

Buduci da nas sporazum mora b i t i p e r f e k t a n , l o j a l a n i duboko i s k r e n ,

albansko p i t a n j e a u t o m a t s k i n e s t a j e . Zbog t o g a mi ne vidimo n i k a k a v
r a z l o g za neko posebno p r i z n a n j e preteznosti talijanskih interesa
u Albaniji.

Sto se t i c e p r e o s t a l i h p i t a n j a mi se slazemo i d i j e l i m o stanoviste

g. M u s s o l i n i j a . Mi oCekujemo s v e l i k i m nadama i p r i m i t cemo sa
najboljom voljom n a c r t ugovora s t o g. M u s s o l i n i m i s l i da nam ga
posalje.
K r a l j j e r a s p r a v l j a o o p i t a n j u m u d r o s t i od strane I t a l i j e da pusta
n a o r u z a n j e u rukama tako d j e t i n j a s t o g n a r o d a kakav su A l b a n c i i
zatim je nastavio ovakos Mi cemo u 5 i n i t i nesto v e l i k o . Cak ce Pran-
cuska - kad jednom s a z n a da smo se u p o t p u n o s t i p o m i r i l i s I t a l i j o m
na t r a j a n i l o j a l a n n a S i n - o s j e t i t i p o t r e b u da se p r i b l i z i Italiji.
Nas ce b i t i p r v i s t v a r n o o z b i l j a n i p o z i t i v a n k o r a k k o j i ce pruziti
 71

dobar p r i m j e r . Ne moze se predugo vremena k o r a c a t i u m j e s t u i ako

se mi odlucimo, d r u g i ce m o r a t i neizostavno da nas slijede. Iako
su p i t a n j a k o j a d i j e l e I t a l i j u od P r a n c u s k e ronogo o z b i l j n i j a - j e r
sadrze k o l o n i j a l n a p i t a n j a , p i t a n j e T u n i s a , p i t a n j e m o r n a r i c k o g
p a r i t e t a , i t d . - j a ne sumnjam da 6e P r a n c u s k a - nakon naseg spo-
razuma - b i t i ronogo s k r o r o n i j a u z a h t j e v i m a . Kad sam bio u P a r i z u ,
razgovarao sam s g. Lavalom k o j i mi j e r e k a o da n a m j e r a v a da popra-
v i odnos s I t a l i j o m i u p i t a o me -kako j e to u c i n i o i g. T a r d i e u -
da l i imam tome s t o p r i g o v o r i t i i l i b i h bio na n e k i n a c i n nezado-
v o l j a n tirae. Naravno odgovorio sam da nemam n i s t a p r o t i v i da bi
mi to p r i 5 i n j a l o v e l i k o z a d o v o l j s t v o . P r a n c u s k i p o s l a n i k u Beogradu
upitao me j e i s t o druge v e o e r i i j a sam rou dao isti odgovor.

U p i t a n sto m i s l i o p r i j e d l o g u A. T a r d i e u - a o podunavskom p a k t u .
A l e k s a n d a r j e odgovorio? V r l o sam s k e p t i c a n i ne m i s l i r o da ce ista
od toga b i t i . M i s l i m , medutim, da ce se d r z a t i u P r a n c u s k o j - budu-
c i da s v i j e t nezna da mi vec dugo vreroena pripremamo nas sporazum -
da smo ga na b r z i n u s k l a p a l i da b i t o r p e d i r a l i p l a n g. T a r d i e u - a o
sporazumu u P o d u n a v l j u . Sto se mene t i c e , n i s a m n i n a j m a n j e uznerai-
ren zbog toga s t o b i se moglo r e e l i l i p o m i s l i t i s potpuno saro i n d i -
f e r e n t a n i nadam se da ce g. M u s s o l i n i m i s l i t i kao j a . Osiro t o g a ,
kako sam rekao p r i j e , j a sam s k e p t i c a n . P r e v i s e smo n a u c e n i da sva-
ke minute cujemo o novim p r i j e d l o z i m a k o j e u j a v n o s t i z n o s e , bez
i k a k v e s o l i d n e pripreroe i z a t i m s l i j e d e k o n f e r e n c i j e i k o n f e r e n c i j e
s i s t i m rezultatom; r a s o c a r a n j e m . M i s l i m da b i v a l j a l o postupati
obratno kao s t o smo roi u c i n i l i s prethodno p r i p r e r o a t i , p r o u c a v a t i
d e t a l j e i i n t e r e s e u p i t a n j u , r a s p r a v i j'.. t i i h i kad j o sve p r i -
premljeno, p o d n i j e t i p o z i t i v a n , k o n k r e t a n , v i t a l a n i d o f i n i t i v a n
r e z u l t a t . To j e s a s v i m n e s t o drugo. Z a t r a z i t e u g. M u s s o l i n i j a da
vam da n a c r t k o j i ocekujem s nadom, p o v j e r e n j e m i dobrom v o l j o m
- jednako kao s t o cekan s n e s t r p l j i v o s c u u t v r d i v a n j e datuma z a nas
sastanak. I d i t e , d a k l e , i neka j e Bog s vama.

Medutim, n i t i je stigao nacrt n i t i j e d o s l o do sastanka kx'alja s

M u s s o l i n i j e r a . C i n i se da M u s s o l i n i n i j e uopce z e l i o nagodbu i spo-
razum s k r a l j e r o Aleksandrom nego se - sad v i s e sad manje - zanosio
i d e jom "dizanja ustanka" u H r v a t s k o j , cemu j e od 1929. iroala poslu-
z i t i i u s t a s k a g r u p a u I t a l i j i pod vodstvom A. P a v e l i c a . M u s s o l i n i
 72
j e uopce p o k l a n j a o v e l i k u p a z n j u z b i v a n j i m a u J u g o s l a v i j i , posebno
se zanima j u c i z a p o l o z a j u H r v a t s k o j . S v i v a z n i j i dokumenti tali-
janskog m i n i s t a r s t v a v a n j s k i h p o s l o v a o t i m p i t a n j i m a nose n j e g o v
p a r a f i n i j e p r e t j e r a n o r e c i da j e u to v r i j e m e z i v o z e l i o raspad
j u g o s l a v e n s k e d r z a v e i da j e v j e r o v a o u n j . M a d a r s k i i bugarski
r e v i z i o n i z a m , h r v a t s k i s e p a r a t i z a m / f r a n k o v c i odnosno u s t a s e / ,
albansko p r i z e l j k i v a n j e Kosova i M e t o h i j e , s v e s u t o b i l e u rukama
M u s s o l i n i j a poluge z a e v e n t u a l n o r u s e n j e bedema k o j i mu j e smetao
za njegovo p r o d i r a n j e n a B a l k a n i u P o d u n a v l j e . Najosjetljivija
toSka za j u g o s l a v e n s k o - t a l i j a n s k e odnose p r e d s t a v l j a l a j e A l b a n i j a
j e r Aleksandar i v o j n i krugovi J u g o s l a v i j e n i s u nikako pristajali
da b i A l b a n i j a p o s t a l a p l a c - d a r m t a l i j a n s k o g p r o d i r a n j a na B a l k a n
/Makedonija, Solun, i t d . / I kad s u t o p r e g o v o r i nedvoumno p o k a z a l i
doslo j e u j e s e n 1932. do " v e l e b i t s k o g u s t a n k a " , a g o d i n u dana k a s -
n i j e do Orebovog pokusa j a s t e n t a t a na k r a l j a Aleksandra": u Z a g r e b u ,

BOHJHSEA LITERATURA: M. M a r j a n o v i c , B o r b a z a J a d r a n 1914-1946.

I r e d e n t a i i m a p e r i j a l i z a m . S p l i t 1953.
 73

GLAVA SEDMA
B a l k a n s k i sporazum /1934./

U meduvremenu r e d a l e su se k o n f e r e n c i j e m i n i s t a r a v a n j s k i h p o s l o v a
Male A n t a n t e / P r a g 1922, S i n a i a 1923? Beograd 1924.? Ljubljana
1924-, B u k u r e s t 1925., T e m i s v a r 1926., B l e d 1926., Joachimov 1927.,
Zeneva 1928., B u k u r e s t 1928,, 1929., Beograd 1929., P r a g 1929.,
gtrbsko P l e s o 1930,, S i n a i a i B u k u r e s t 1930., B u k u r e s t 1931., Mon-
t r e u x 1932., Beograd 1932,/. Tako j e na k o n f e r e n o i j i u S i n a j i 1925.
b i l a s t v o r e n a "Mala A n t a n t a stampe" p r e d s t a v n i k a p r e s b i r o - a d r z a v a
c l a n i c a s j e d n i m c e n t r a l n i m biro-om sb zadatko.m da pomaze u s t a m p i
u S v r s c i v a n j e odnosa d r z a v a S l a n i c a i o b r a n i n j i h o v i h i n t e r e s a p r e -
ma ostalom i n o z e m s t v u . U t o k u I j e t a 1926. god. b i l i su o b n o v l j e n i
u B u k u r e s t u c$ehoslovacko-rumunjski i j u g o s l a v e n s k o - p u m u n j s k i ga-
r a n t n i ugovor. To j e s v j e t s k o j j a v n o s t i p o s l u z i l o kao dokaz da s u
odnosi u n j o j - u s p r k o s povremenim t r v e n j i m a i k r i z a m a - i p a k s t a -
b i l n i i da Mala A n t a n t a n a s t a v i j a s v o j k u r s c u v a n j a s t a t u s quo-a
u E v r o p i . Na s a s t a n k u u Joachimovu 1927. god. m i n i s t r i su p o s v e t i -
l i posebnu p a z n j u p r i v r e d n o m z b l i z a v a n j u d r z a v a l^Iale A n t a n t e i do-
n i j e l i odluku da se n j i h o v a p r i v r e d n a z a j e d n i c a p o t a n j e p r o u c i i
kao t e m e l j z a r j e s e n j e ekonomskih odnosa i kao baza z a ekonomsku
p o l i t i k u z a sve d r z a v e - n a s l j e d n i c e u P o d u n a v l j u . Na konferenoiji
u Buicurestu / l 9 2 9 . / donij.el'i s u n a c e l n o r j e s e n j e o t r o s t r a n o m eko-
nomskom sporazumu k o j i b i mogao p o s l u z i t i kao t e m e l j jednom s r e d -
njeevropskom sporazumu s i l a , a na k o n f e r e n o i j i u Beogradu / s v i b a n j
1929./ p r e t r e s e n i su o d n o s i s v a k e p o j e d i n e d r z a v e cSlanice prema
Sovjetskom s a v e z u , P r o u c a v a l i s u r e z u l t a t e prethodne konferencije
p r i v r e d n i h s t r u c n j a k a Male A n t a n t e u B u k u r e s t u i o d o b r i l i n j i h o v e
p r i j e d l o g e i program. B o n i j e l i s u z a k l j u c k e o i n t e l e k t u a l n o j s u r a d -
n j i d r z a v a c l a n i c a , a z a c l a n a V i j e c a B r u s t v a naroda b i l a je desi-
g n i r a n a J u g o s l a v i j a . Pored toga - a t o j e i s t o v r e m e n o b i l o i n a j -
v a z n i j e - b i o j e donesen z a k l j u c a k da se produze d o t a d a s n j i ugovo-
r i o s a v e z u , a l i i da se z a k l j u S i n o v i , t r o s t r a n i ugovor Ceho-Slo-
vacke, Rumunjske i J u g o s l a v i j e pod naslovom " G e n e r a l n i a k t o kon-
cilijaciji, izbornom s u d e n j u i u r e d i v a n j u sudskim putem s p o r o v a
izmedu t r i d r z a v e Hale A n t a n t e . " I t a j i n s t r u m e n t - kao i r a n i j i
 74

d v o s t r a n i u g o v o r i o s a v e z u medu drzavama c l a n i c a m a JMale Antante

bio j e n a S i n j e n po u z o r u na t i p ugovora D r u s t v a naroda. "Smatraju-
c i da i s k r e n o p o s t o v a n j e m i r o t v o r n i h postupaka, pod zastitom Lige
naroda, dopusta u r e d e n j e s v i h medunarodnih s p o r o v a ; c e n e c i v i s o k u
prepo ruku s k u p s t i n e L i g e naroda /od 28, septembra 1 9 2 8 . / svima d r -
Mavama da z a k l j u c e ugovore o r e s a v a n j u medunarodnih s p o r o v a mirnim
putem r e s i l e s e , , . " - s t o j i u njemu. T a j j e a k t o koncilijaciji
nesumnjivo u S v r s t i o p o s t o j e c e v e z e izmedu d r z a v a S l a n i c a a i s t o v r e -
meno ojacao n j e n u t e z n j u n a s l o n a na D r u s t v o naroda, T a j a k t nasao
j e s v o j u nadopunu - kao r e z u l t a t k o n f e r e n c i j e u S t r b s k e P l e s o
/I93O./ - u novom sporaziimu s t o su ga tamo z a k l j u S i l i "u z e l j i da
jos b o l j e u c v r s t e v e z e p r i j a t e l j s t v a i s a v e z a ... i dopune s t a l n i m
postupkom o r g a n i z a c i j u p o l i t i S k e s u r a d n j e i odbrane z a j e d n i S k i h
i n t e r e s a , , . " T r i m i n i s t r a v a n j s k i h poslova p o t p i s a l a su " S t a t u t
Male A n t a n t e " k o j i m se o d r e d u j u p r a v a i d u z n o s t i d r z a v a c l a n i c a .
Sve su one - prema s t a t u t u - potpuno r a v n o p r a v n e u s v i m p i t a n j i m a
k o j a se r a s p r a v l j a j u kao i u mjerama k o j e se poduzimaju i to n a c e l o
apsolutne r a v n o p r a v n o s t i mora se s t r o g o p o s t i v a t i . Njega se s a v e z
ima naroc^ito p r i d r z a v a t i u odnosu prema D r u s t v u naroda. Statut j e
predvidao t r i v r s t e z a s j e d a n j a m i n i s t a r a Mf.ile A n t a n t e ; jedno j e
b i l o obicno i redovno / g o d i s n j e / , drugo obicno neobavezno / u Zene-
v i p r i l i k o m z a s j e d a n j a Skupstine D r u s t v a naroda/, trece izvanredno
i obavezno. V i j e c e m m i n i s t a r a u p r a v l j a - p r o p i s i v a o j e d a l j e sta-
t u t - p r e d s j e d n i k v i j e c a k o j i se po utvrdenom r e d u m i j e n j a svake
godine, Po dopunskom sporazumu " s a v e t t r i m i n i s t a r a moze o d l u c i t i
da, po p o s t i g n u t o j s a g l a s n o s t i , u jednome odredenome s l u c a j u , samo
jedan m i n i s t a r i l i d e l e g a c i j a jedne d r z a v e z a s t u p a i b r a n i g l e d i s t e
Male Antante pred medunarodnim forumima, D e l e g i r a n i punomocnik j e
mandator jedne c e l i n e i ako ona ima samo o b l i c j e s a v e z a " . Na t o j
k o n f e r e n o i j i p r e t r e s e n j e Briandov plan o "evropskoj u n i j i " i t r i
m i n i s t r a Male A n t a n t e z a k l j u c i l a su da t a j p r i j e d l o g Prancuske
" u l a z i u c i l j e v e p o l i t i k e Male A n t a n t e " k o j a z e l i da se u E v r o p i
provede b o l j a o r g a n i z a c i j a z a o c u v a n j e m i r a i mirnog r a z v i t k a co- .
v j e c a n s t v a . H a l a A n t a n t a se 1 9 3 1 . god. energicno suprotstavila
pokusaju BeSa da o s t v a r i c a r i n s k u u n i j u s Njemackom i c e h o - s l o v a c k a
j e v l a d a u ime c i t a v e Male A n t a n t e , a u s u g l a s n o s t i s vladama u
 75
Rimu i P a r i z u , o b a v i j e s t i l a becku v l a d u da b i t a k v a u n i j a bila
p r o t i v n a zenevskom p r o t o k o l u od 1922. god. po kome s e A u s t r i j a
obavezala da ne o t u d u j e s v o j u n e z a v i s n o s t i da se k l o n i s v i h p r e -
govora i obaveza, privrednih i financijskih, k o j i m a b i kompromiti-
r a l a posredno i l i neposredno s v o j u n e z a v i s n o s t , U I ^ n t r e u x - s u
m i n i s t r i v a n j s k i h p o s l o v a lyiale A n t a n t e , na izvanrednom sastanku,
ponovno u t v r d i l i da j e s v a k a r e v i z i j a g r a n i c a i s k l j u c e n a i da t a k -
v i p o k u s a j i mogu d o v e s t i do o z b i l j n i h p o s l j e d i c a . Pored t o g a , t r o -
j i c a m i n i s t a r a s u s l o z n o z a k l j u c i l a da p r i j e d l o g o n e k o j "podunav-
s k o j k o n f e d e r a c i j i " n a i l a z i r a gotovo n e p r e m o s t i v e t e s k o c e , a da
b i r ^ l a A n t a n t a p r i s t a l a na j e d a n b l o k podunavskih d r z a v a , no pod
uvjetom da se t e m e l j i n a i%*ovorima o m i r u k o j i g a r a n t i r a j u terito-
r i j a l n i s t a t u s quo. Na k o n f e r e n o i j i u Beogradu / s v i b a n j 1932./
m i n i s t r i su p r e t r e s a l i i "Plan T a r d i e u " o uredenju s r e d n j e Evrope.
T e o r e t s k i s u ga p o h v a l i l i a l i s u i z r a z i l i m i s l j e n j e da j e t a j p l a n
jos daleko od toga da b i s e mogao r e a l i z i r a t i . S l o z i l i s u s e da j e
r j e s e n j e p i t a n j a u uMoj s u r a d n j i d r z a v a C l a n i c a MA s Madarskom i
A u s t r i j o m , no da j e p l a n u prethodan u v j e t s u g l a s n o s t s v i h e v r o p s k i h
d r z a v a , a n a r o c i t o o n i h neposredno z a i n t e r e s i r a n i h kako p o l i t i C k i
tako i g o s p o d a r s k i . Mala A n t a n t a j e i z r a z i l a m i s l j e n j e da r j e s e n j e
srednjoevropskoga p r i v r e d n o g i p o l i t i c k o g p i t a n j a t r e b a p r e p u s t i t i
podunavskim drzavama i to p r i s t a n k o m s v i h s i l a , a n i k a k o pod u t j e -
cajem ma k o j e od n j i h , Prema tome, i u Beogradu Mala A n t a n t a osta-
j a l a j e p r i r a n i j i m odlukama.

Ne t r e b a p r i tom z a b o r a v i t i da s u od 1929. god. d a l j e svake godine

o d r z a v a n i i d o g o v o r i izmedu g e n e r a l s t a b o v a d r z a v a c l a n i c a MA g d j e
su s t a b o v i d o g o v a r a l i , u s k l a d i v a l i i r a z m a t r a l i r a z n e mogucnosti
za s l u c a j r a t a , C i n i se da s u u rasponu od 1929. do 1937* god,
r a z m a t r a l i ukupno 19 v a r i j a n t i r a t n o g p l a n a .

Na s a s t a n k u m i n i s t a r a v a n j s k i h p o s l o v a MA u Z e n e v i b i o j e 16, v e -
l j a c e 1933. p o t p i s a n pakt o o r g a n i z a c i j i Male A^ntante, U z e l j i da
odrze i o r g a n i z i x ' a j u m i r , r u k o v o d e n i c v r s t o m v o l j o m da p o j a c a j u
p r i v r e d n e v e z e s a s v i m drzavama bez r a z l i k e , a n a r o c i t o s drzavama
s r e d n j e E v r o p e , u t e z n j i da o C u v a j u m i r u s v i m p r i l i k a m a , da omogu-
ce e v o l u c i j u prema d e f i n i t i v n o j s t a b i l i z a c i j i p r i l i k a u s r e d n j o j
 76

E v r o p i i da zajamoe p o s t o v a n j e z a j e d n i c k i h i n t e r e s a d r z a v a clanica
M, r i j e s e n i da, u tom c i l j u , dadu o r g a n s k u i stalnu osnovicu
p r i j a t e l j s k i m i s a v e z n i c k i m odnosima k o j i medu n j i m a p o s t o j e i
u v j e r e n i u p o t r e b u o s t v a r e n j a t e s t a b i l n o s t i putem potpunog i z j e d -
n a c e n j a n j i h o v e opce p o l i t i k e i obrazovanjem jednog upravnog o r g a -
na t e z a j e d n i c k e p o l i t i k e , grupa d r z a v a c l a n i c a KA - s t o j i u uvodu
tog p a k t a - f o r m i r a j u c i na t a j n a c i n jednu v i s u medunarodnu j e d i n i -
cu k o j o j mogu p r i s t u p i t i i druge d r z a v e pod u v j e t i m a k o j i se i m a j u
u g o v o r i t i u svakom pojedinom s l u c a j u o d l u o i l a j e da dotadasnju
organizaciju ucvrsti. Stoga pakt p r e d v i d a o s n i v a n j e s t a l n o g s a v j e -
t a d r z a v a MA, s a s t a v l j e n o g od m i n i s t a r a v a n j s k i h p o s l o v a i l i pp-
sebnih d e l e g a t a imenovanih u t u s v r h u , k o j i j e u p r a v i o r g a n z a j e d -
n i c k e p o l i t i k e , Njegove se odluke donose j e d n o g l a s n o . Stalni se
s a v j e t - osim r e d o v i t i h odnosa k o j e o d r z a v a d i p l o m a t s k i m putem -
s a s t a j e obavezno najmanje t r i p u t a g o d i s n j e . Jedan od obaveznih
g o d i s n j i h s a s t a n a k a d i ^ a t ce s e , n a i z m j e n c e , u s v a k o j od drzava
c l a n i c a , a d r u g i u Zenevi za v r i j e m e z a s j e d a n j a Skupstine D r u s t v a
naroda. Predsjednik stalnog savjeta je m i n i s t a r vanjskih poslova
one drzave u k o j o j se d r z i g o d i s n j i s a s t a n a k . Njemu p r i p a d a inici-
j a t i v a za o d r e d i v a n j e dana i m j e s t a s a s t a n k a ; on o d r e d u j e dnevni
red i priprema odluke k o j e ce se d o n i j e t i . Sve do prvog obaveznog
s a s t a n k a i d u c e godine on o s t a j e p r e d s j e d n i k s t a l n o g s a v j e t a . Prema
p o t r e b i s t a l n i s a v j e t moze d o n i j e t i o d l u k u da se z a s t u p a z i j e i l i
obrana g l e d i s t a d r z a v a c l a n i c a MA u nekom odreitenom p i t a n j u p o v j e -
ri jednom d e l e g a t u i l i d e l e g a c i j i jedne j e d i n e d r z a v e c l a n i c e . "Z-a
s v a k i p o l i t i C k i ugovor svake Drgave Male A n t a n t e , za s v a k i jedno-
s t r a n i a k t k o j i m se menja s a d a s n j a p o l i t i c k a s i t u a c i j a jedne od
Drgava Male Antante s pogledom na neku t r e c u D r z a v u , kao i za s v a k i
p r i v r e d n i sporazum k o j i p o v l a c i vazne p o l i t i c k e p o s l j e d i c e , b i c e
ubuduce potreban j e d n o g l a s n i p r i s t a n a k Saveta l ^ l e Antante. Sadas-
n j i p o l i t i c k i u g o v o r i svake Drzave Male A n t a n t e s a t r e c i m drzavama
b i c e postepeno i u k o l i k o j e to mogucno i z j e d n a c e n i " . P a k t j e , pored
toga, p r e d v i d i o o s n i v a n j e i p r i v r e d n o g s a v j e t a MA r a d i postepenog
k o o r d i n i r a n j a p r i v r e d n i h i n t e r e s a d r z a v a c l a n i c a MA, b i l o izmedu
n j i h , b i l o u n j i h o v i m odnosima s t r e c i m drzavama, a d j e l o v a t ce
kao pomocni s a v j e t o d a v n i organ s t a l n o g s a v j e t a u. n j e g o v o j opcoj
 77
p o l i t i o i . Pakt j e Jos p r e d v i d i o o r g a n i z a c i j u s e k r e t a r i J a t a s t a l n o g
s a v j e t a IIA, a p r e d v i d i o J e i mogucnost da s t a l n i s a v j e t o s n i v a
druge s t a l n e i l i privremene organe. Z a J e d n i C k a p o l i t i k a s t a l n o g
s a v j e t a Kk ima b i t i p r o z e t a - s t o j i u p a k t u - opcim n a c e l i m a
sadrzanim u svima v e l i k i m medunarodnim a k t i m a p o r a t n e politike
poput p a k t a D r u s t v a naroda, P a r i s k o g p a k t a , Opoeg a k t a o a r b i t r a -
z i , eventualne konvencije o r a z o r u z a n j u i paktova Locarna, Uosta-
lom, u ovom p a k t u ne moge b i t i n i C e g a s t o b i s e p r o t i v i l o nacelima
i odredbama p a k t a D r u s t v a naroda, P a k t J e u posebnom c l a n u p r e d v i -
dio da se o b n a v l j a j u na neograniceno v r i j e m e : ugovor o s a v e z u i z -
medu Rumunjske i Ceho-SlovaCke od 23. I V 1921., izmedu Rumunjske
i J u g o s l a v i j e od 7. V I 1921. i izmedu Ceho-Slovacke i Jugoslavije
od 3 1 . V I I I 1922. / k o j i s u 22. s v i b n j a 1929. u Beogradu b i l i p r o -
d u z eni, a k o j i s u d o p u n j e n i odredbama ovog p a k t a / , kao i Opci a k t
0 k o n c i l i J a c i J i , a r b i t r a z i i sudskom r a s p r a v i J a n J u , p o t p i s a n u
Beogradu 2 1 . V 1929.

Italija J e 1933. godine i z a s l a s p r i j e d l o g o m o " d i r e k t o r i j u ceti-

r i j u s i l a " k o j i Je predvidao z a k l j u c e n j e p a k t a z a p o l i t i c k i spora-
zum i s u r a d n j u izmedu V. B r i t a n i j e , P r a n c u s k e , Njemacke i I t a l i j e .
Sporazum b i b i o z a k l j u c e n na d e s e t g o d i n a a za to razdoblje b i
c e t i r i s i l e sporazumno d o n o s i l e i s p r o v o d i l e z a k l j u c k e . Prijedlog
j e sadrzavao i p r i z n a n j e r e v i z i j e ugovora o m i r u po c l a n u 19 pak-
t a D r u s t v a naroda, j e d n a k o s t p r a v a u n a o r u z a n j u po u t v r d e n o j
p o s t u p n o s t i z a Njemacku, A u s t r i j u , Madarsku i B u g a r s k u i - s t o Je
posebno z n a c a j n o - j e d i n s t v e n o z a j e d n i c k e d r z a n j e "direktorija"
u svima medunarodnim p i t a n j i m a . T a j t a l i j a n s k i p r i j e d l o g n a i s a o ,^
j e na o p o z i c i j u kod d r z a v a c l a n i c a MA i n j e n s t a l n i s a v j e t Je
26. o z u j k a 1933. u Z e n e v i zauzeo s t a v da

1 . Mala A n t a n t a p o z d r a v l j a s v a k i sporazum izmedu s i l a k o j i m se n a

p r i j a t e l j s k i nacin r e g u l i r a j u i s k l j u c i v o n j i h o v i i n t e r e s i ;
2. da se ne mogu p r i z n a t i n j i h o v i sporazurai u pogledu t r e c i h sila;
3. da Mala A n t a n t a v e c sada p r a v i n a j o z b i l j n i j e r e z e r v e prema
e v e n t u a l n i m sporazumima k o j i b i s e o d n o s i l i na p r a v a i i n t e r e s e
d r z a v a c l a n i c a MA;;
4. da Mala A n t a n t a z a l i s t o s e u pregovorima / u Rimu, P a r i z u i
Londonu/ posebno i s t a k l a i d e j a r e v i z i o n i s t i c k e p o l i t i k e s t o
ce n e i z o s t a v n o i z a z v a t i o d l u c n u r e a k c i j u i o s l a b i t i o s j e c a j
p o v j e r e n j a medu m a l i m i v e l i k i m drzavama.
 78

S t a l n i s a v j e t MA z a s j e d a v a o j e po p r v i put u P r a g u koncem s v i b n j a
1933. god. i t u r a s p r a v i o p i t a n j e r e v i d i r a n o g / p o v o l j n i j e g / kon-
cepta 0 takvom " d i r e k t o r i j u " a u p i t a n j u e v e n t u a l n e r e v i z i j e m i -
r o v n i h ugovora m i n i s t r i s u i z j a v i l i da " k o n s t a t u j u da se p i t a n j e
r e v i z i j e g r a n i c a n j i h o v i h z e m a l j a z a n j i h ne p o s t a v l j a . I p a k , u
p r i n c i p u o n i ne b i m o g l i d o z v o l i t i da s e v r s i p r e s i j a u c i l j u r e -
v i z i j e n i prema k o j o j z e m l j i , j e r sudbina t e r i t o r i j a z a v i s i i s k l j u -
c i v o od u s t a v n i h odgovornih f a k t o r a i p a r l a m e n t a , na osnovu o d r e -
daba p o j e d i n i h d r z a v n i h u s t a v a " . O n i , d a l j e , " k o n s t a t u j u da s e ,
pokretanjem p i t a n j a r e v i z i j e , samo j o s v i s e t r u j u u z a j a m n i o d n o s i
izmedu d r z a v a , podgrevanjem n e o s t v a r l j i v i h nada, t e s e tako u v e c a -
v a j u prepreke z a n o r m a l i z a c i j u odnosa izmedu d r z a v a . "

M i n i s t r i v a n j s k i h p o s l o v a MA n i s u o s t a l i p r i tom nego s u n j i h o v i
opunomocenici 4. s r p n j a 1933* ^ Londonu p o t p i s a l i k o n v e n o i j u o de-
f i n i c i j i napada5a k o j u s u p o t p i s a l i j o s opunomocenici T u r s k e i -
Maksim L i t v i n o v , n a r o d n i komesar z a v a n j s k e p o s l o v e Sovjetskog
saveza! Z a k l j u o i l i s u t u k o n v e n c i j u "u z e l j i da u 5 v r s t e m i r k o j i
p o s t o j i izmedu n j i h o v i h z e m a l j a , i m a j u c i u v i d u da P a k t Brian-Ke-
l o g , k o j i s u o n i p o t p i s a l i , z a b r a n j u j e s v a k i napad, n a l a z e c i z a
potrebno da s e , u i n t e r e s u o p s t e s i g u r n o s t i , d e f i n i s e na n a c i n
k o l i k o j e moguce t a c n i j i napad da b i se predupredio svaki pretekst
za njegovo o p r a v d a n j e , k o n s t a t u j u c i da s v e B r z a v e i m a j u podjednako
prava na n e z a v i s n o s t , na s i g u r n o s t , na odbranu s v o j i h teritorija
i na slobodno r a z v i j a n j e s v o j i h i n s t i t u c i j a , n a d a h n u t i z e l j o m da,
u i n t e r e s u o p s t e g a m i r a , obezbede svima narodima nepovredivost
t e r i t o r i j e n j i h o v e z e m l j e , s m a t r a j u c i z a k o r i s n o da s e , u i n t e r e s u
opStega m i r a , s t a v e na snagu izmedu n j i h o v i h z e m a l j a p r e o i z n a p r a -
v i l a k o j a d e f i n i s u napad, u o C e k i v a n j u da ova p o t o n j a p o s t a n u op-
§ta". Jugoslavenska j e v l a d a p r i s t a l a da p o t p i s e t a k v u k o n v e n c i j u
ali j e i n a d a l j e o d b i j a l a da u s p o s t a v i d i p l o m a t s k e odnose s Mo-
skvom / z a r a z l i k u od Ceho-Slova5ke i Rumunjske k o j e s u t o , z a t i m ,
i u c i n i l e / . Istovremeno j e p o k a z i v a l a savrseno nezanimanje z a s u -
d j e l o v a n j e u nekon "Istocnom L o c a r n u " , p a k t u s t o ga j e f o r s i r a l a
Prancuska.

Buze vremena t r a j a l i s u p r e g o v o r i i r a z g o v o r i o mogucnosti uzeg

 79
p o v e z i v a n j a b a l k a n s k i h d r z a v a i posto j e na B a l k a n u - bar privre-
mene - doslo do p o p u s t a n j a z a t e g n u t o s t i i p o b o l j s a n j a odnosa oak
i s Bugarskom. U t o j p o b o l j s a n o j a t m o s f e r i d o s l o j e do P r v e b a l k a n -
ske k o n f e r e n c i j e /Atena, 1930-/ u t o k u k o j e su se p o j a v i l e razlike
p r i r a s p r a v i o eventualnom balkanskom p a k t u s i g u r n o s t i , o neke
v r s t i balkanskog L o c a r n a . K o n f e r e n c i j a n i j e p o k a z a l a da j e p r i s t a s a
takvog jednog r j e s e n j a nego j e n a g i n j a l a ugovoru u kojem b i na
prvom m j e s t u s t a j a l a s u r a d n j a i savez izmedu b a l k a n s k i h d r z a v a .
U C e s n i c i k o n f e r e n c i j e m o r a l i s u u v i d j e t i da j e p r e r a n o razradivati
i s a s t a v l j a t i n a c r t ugovora o b a l k a n s k o j a n t a n t i , o n j e n i m n a d l e z -
nostima i organima. U r e z o l u c i j a m a k o j e j e k o n f e r e n c i j a d o n i j e l a
b i l a su i s t a k n u t a s l i j e d e c a n a c e l a : puna s u v e r e n o s t i ravnopravnost
balkanskih naroda; p o s t i v a n j e narodnosnih c j e l i n a ; n a c e l o uzajaionog
nenapadanja; obavezno p o s r e d o v a n j e i arbitraza. Konferencija j e ,
d a l j e , p r e p o r u C i l a svima b a l k a n s k i m drzavama da pomocu s t v a r a n j a
d j e l o m i c n i h c a r i n s k i h s a v e z a postepeno i z g r a d u j u b a l k a n s k i c a r i n -
s k i savez. Bruga b a l k a n s k a k o n f e r e n c i j a o d i ^ a l a j e svo;^ z a s j e d a n j a
u G a r i g r a d u i A n k a r i / l 9 3 l / dok j e t r e c a , odrzana u B u k u r e s t u
/1932./, p r i p r e m i l a i p r i h v a t i l a n a c r t jednog ugovora o balkanskom
paktu izradenom na b a z i t i p s k i h u g o v o r a B r u s t v a naroda. Oetvrta
k o n f e r e n c i j a odrzana j e u Solunu 1933. god. i ona j e ujedno b i l a i
p o s l j e d n j a . Posao su potpuno u s v o j e r u k e p r e u z e l i d i p l o m a t i i s u -
v e r e n i odnosno s e f o v i d r z a v a . Tu su se i s t i c a l i r u m u n j s k i m i n i s t a r
v a n j s k i h p o s l o v a N. T i t u l e s c u i k r a l j A l e k s a n d a r . T i t u l e s c u j e r a z -
v i o z i v u a k t i v n o s t a k r a l j A l e k s a n d a r j e u j e s e n 1933* god. izvrsio
kruzno putovanje od B u k u r e s t a preko E v k s i n o g r a d a / B u g a r s k a / do Oa-
r i g r a d a i K r f a , P r i tom j e opou p a z n j u pobudio s a s t a n a k A l e k s a n d r a
s bugarskim k r a l j e m Borisom s k o j i m j e t a k o d e r r a z m o t r i o mogucnost
stvaranja balkanskog s a v e z a , U tako p r i p r e m i j e n o j i p o p r a v l j e n o j
a t m o s f e r i d o s l o j e 3* v e l j a c e 1934. u Beogradu do s a s t a n k a M i n i s t a -
r a v a n j s k i h p o s l o v a Rumunjske, G-rSke, T u r s k e i J u g o s l a v i j e i na t o j
su k o n f e r e n o i j i m i n i s t r i r a z m o t r i l i elemente t a d a s n j e s i t u a c i j e na
B a l k a n u a bio j e p r e g l e d a n i n a c r t / u ZeneVi r a n i j e u t v r d e n i / b a l -
kanskog p a k t a i p r i tom je jugoslavenska strana z a h t i j e v a l a da
paktu p r i s t u p i i Bi;igarska, s t o s e , medutim, n i j e ostvarilo.

Pakt balkanskog sporazuma / p a r a f i r a n u Beogradu 4. v e l j a C e 1934./

bio j e svecano p o t p i s a n u A t e n i 9. v e l j a c e 1934. i u njemu G r c k a ,
 80

Rumunjska, J u g o s l a v i j a i T u r s k a - u z e l j i da p r i d o n e s u u c v r s c e n j u
m i r a na B a l k a n u , nadahnute duhom sporazuma i k o n c i l i j a c i j e koji
j e "bio od presudnog z n a c e n j a p r i i z r a d i B r i a n d - K e l l o g o v o g pakta i
p r i odlukama S k u p s t i n e B r u s t v a naroda k o j e se na i s t i odnose,
C v r s t o r i j e s e n e da o s i g u r a j u p o s t i v a n j e ug-ovornih obaveza k o j e v e c
p o s t o j e kao i o d r z a v a n j e t e r i t o r i j a l n o g p o r e t k a u s t a n o v l j e n o g na
B a l k a n u - uzajamno s i g a r a n t i r a j u s i g u r n o s t s v o j i h b a l k a n s k i h g r a -
n i c a . One se o b a v e z u j u da sporazumno poduzimaju m j e r e u c i l j u z a -
s t i t e i n t e r e s a koje s u j e d n a d r u g o j g a r a n t i r a l e i da ne poduzimaju
bez prethodne razmjene m i s l j e n j a , nikakve mjere p r o t i v d r u g i h b a l -
k a n s k i h d r z a v a n i t i da u s v o j i m odnosima p r e u z i m a j u obveze bez
pristanka o s t a l i h s t r a n a ugovornica, P a k t s t u p a na snagu odmah n a -
kon p o t p i s i v a n j a , a o t v o r e n j e z a p r i s t u p drugim b a l k a n s k i m drzava
ma / A l b a n i j a , B u g a r s k a / . Pored toga osnovnog p a k t a b i o j e p o t p i s a n
i jedan Dopunski p r o t o k o l k o j i p o d r o b n i j e u t v i ^ u j e obaveze d r z a v a
ugovornica. D r z a v e u g o v o r n i c e p r i h v a t i l e s u , pored o s t a l o g , da ce
p r i m j e n j i v a t i d e f i n i o i j u napadaca u t v r d e n u k o n v e n c i j o m o definici-
j i napadaca zakljuoenom u Londonu s a SSSR-om / 1 9 3 3 . / i j o s jednom
u t v r d i l e da se g a r a n c i j e u t v r d e n e paktom odnose samo na b a l k a n s k e
granice drzava ugovornica kao i na a g r e s i j u i z v r s e n u saxao od s t r a -
ne b a l k a n s k i h z e m a l j a , B u d u c i da r o k t r a j a n j a p a k t a n i j e b i o f i k s i -
ran, u Bopunskom p r o t k o l u b i o j e odreden postupak k o j i ce v a z i t i
za produzenje v a z n o s t i pakta. B u g a r i su k a s n i j e p o n a v l j a l i t v r d n j e
da 17. I l l 1934. b i o u Beogradu p o t p i s a n i j e d a n T a j n i p r o t o k o l
drzava ugovornica balkanskog pakta k o j i m se p r e d v i d a l o vodenje z a -
j e d n i c k e v o j n e i n t e r v e n c i j e p r o t i v o r u z a n i h bandi / k a c a c i / s t o i h
je p o d r z a v a l a B u g a r s k a , a po p o t r e b i i potpuna i l i d j e l o m i c n a oku-
paci j a Bugarske. Medutim, p o s t o j a n j e i l i n e p o s t o j a n j e t a k v o g p r o -
t o k o l a n i j e s v e do danas nepobitno utvrdeno.

M u s s o l i n i j e na t a j i t a k a v n e p o v o l j a n r a z v o j / s v e j a c e o r g a n i z a -
ciono p o v e z i v a n j e d r z a v a c l a n i c a MA i s t v a r a n j e B a l k a n s k o g p a k t a
k o j i b r a n i s t a t u s quo, pa - l a s t but not l e a s t - z n a c i p o b o l j s a n j a
odnosa p o s l i j e p o s j e t e bxagarskog k r a l j a i k r a l j i c e u Beogradu u
p r o s i n c u 1933./ odgovorio z a k l j u e e n j e m tzVv " R i m s k i h p r o t o k o l a "
izmedu I t a l i j e , A u s t r i j e i Madarske 17. o z u j k a 1934. da b i zajedno
povele " s u g l a s n u p o l i t i k u ubuduce". T i m j e povodom r f c s s o l i n i i z j a -
vio da Madarska s a s l u z u j e b o l j u sudbinu pomocu r e v i z i j e n j e n i h
g r a n i c a j e r j e ona " o p l j a c k a n a " : o t e t e s u j o j C i s t o madarske
 U J-
t e r i t o r i j e , Stoga u I t a l i j i sve madarske t e z n j e n a i l a z e na n a j b o l j e
razumi j e v a n j e . Za J i o g o s l a v i j u j e rekao da su o d n o s i n o r m a l n i , d i -
p l o m a t s k i k o r e k t n i , da j e moguce da i l l poprave j e r se p r i v r e d n i i n -
t e r e s i o b i j u zemalja dopunjuju. J u g o s l a v e n s k o - t a l i j a n s k o p i t a n j e
do6i ce na r e d kad budu s t v o r e n i posebni u v j e t i . C i t a v z i v o t naroda
u I t a l i j i t r e b a da se s a k u p i u v o j n o j s n a z i z e m l j e . H i s t o r i j s k i
c i l j e v i I t a l i j e n a l a z e se u A z i j i i A f r i c i ; malo i l i gotovo n i s t a
ne trazimo na s j e v e r u , n i s t a na zapadu.

Na s j e v e r u j e vec od k r a j a s i j e C n j a 1 9 3 3 - s j e d i o u k a n c e l a r s k o j pa-
l a 5 i u B e r l i n u kao k a n c e l a r A d o l f H i t l e r , voda njemackih. n a c i o n a l -
socijalista.
Sef f r a n c u s k e d i p l o m a c i j e L. B a r t h o u poduzeo j e u I j e t o 1934. kruz-
no x^utovanje "Varsava-Prag-Bukurest-Beograd n o s e c i se m i s l j u o z a -
k l j u C e n j u jednog I s t o 5 n o g L p o a r n a i l i p a k t a k o j i b i nekako s p r e c a -
vao eventualno s i r e n j e i e k s p a n z i j u n a c i o n a l - s o c i j a l i s t i c k e Njema5-
ke. Sigurno da n i j e dobro prosao u P o l j s k o j , a u Beogradu j e u d r u -
goj p o l o v i c i l i p n j a cuo od samog k r a l j a A l e k s a n d r a - k o j i u to vri-
jeme n i j e b i o beskompromisno z a n a s l o n na P r a n c u s k u i neopozivo
c l a n s t v o u "francuskom s i s t e m u " u E v r o p i - da J u g o s l a v i j a z e l i do-
bre odnose s I t a l i j o m , no da j e t o nemoguce. Sto se t i c e n a c i o n a l -
s o c i j a l i s t i 5 k e NjemaSke B a r t h o u j e 5uo i z k r a l j e v i h u s t a da j e n j e -
maCka v e l e s i l a k o j u v a l j a u z e t i o z b i l j n o , da j e ona s u t r a s n j i s u s -
jed J u g o s l a v i j e , da medu n j i m a / J u g o s l a v i j o m i Njemackom/ ima pri-
v r e d n i h i n t e r e s a , a da j e germanska opasnost s t v a r buducnosti. Sva-
kako j e b o l j e - g o v o r i o j e k r a l j - i m a t i Njemacku z a p r i j a t e l j a
nego n e p r i j a t e l j a sve dok j e to moguce i dok N i j e m c i ne zaprijete
j u g o s l a v e n s k e j d r z a v i . Bo t i h dana / l i p a n j 1 9 3 4 . / Njemacka j e - go-
v o r i o j e on - p o k a z i v a l a z e l j u da dode do i z m i r e n j a izmedu B u g a r s k e
i J u g o s l a v i j e , p r i z n a v a j u c i J u g o s l a v i j i i z v j e s n a p r e i m u c t v a na B a l - '
kanu, pa z a s t o b i se o d b a c i v a l o to z a k o n s o l i d a c i j u J u g o s l a v i j e po-
v o l j n o d j e l o v a n j e u n j e n o j p o l i t i o i . Takva p o l i t i k a ne smeta P r a n -
cuskoj i P r a n c u s k a b i t r e b a l a da se nekako s p o r a z u m i j e s Njemackom
i time rije§i p i t a n j e m i r a u E v r o p i . - B a r t h o u j e na k r a j u svog bo-
r a v k a pozvao k r a l j a da u j e s e n p o s j e t i Prancuslcu da tam_o n a s t a v e
razgovore, s t o j e k r a l j i p r i h v a t i o . Pred t a j put u P r a n c u s k u A l e k -
sandar poduzeo u d r u g o j p o l o v i c i r u j n a nove p o k u s a j e da o b r a d i bu-
garskog k r a l j a s u p r a t n j i k r a l j i c e i m i n i s t r a v a n j s k i h p o s l o v a B.
J e f t i c a dosao j e u S o f i j u s t o j e p o v o l j n o o d j e k n u l o u b a l k a n s k i m
zemljama / o s o b i t o u T u r s k o j / , no i posebno n e p o v o l j n o u f a s i s t i c -
koj I t a l i j i .
BOPaNSKA LITERATURA: P r v a B a l k a n s k a k o n f e r e n c i j a /Rad jug'osloven-
ske n a c i o n a l n e grupe/, Beograd 1 9 3 1 ; Bruga B a l k a n s k a k o n f e r e n c i j a
/Rad j u g o s l o v e n s k e n a c i o n a l n e g r u p e / , Beograd 1 9 3 4 ; S e t v r t a B a l k a n -
ska k o n f e r e n c i j a /Had j u g o s l o v e n s k e n a c i o n a l n e grupe/,Beograd 1 9 3 5 -
 82

GLAVA OSMA
Pjtanje priznanja Sovietske Rusije
L u g i n i z godina jugoslavenska drzava n i j e o d r z a v a l a diplomatske od-
nose sa Sovjetskom R u s i j o m /SSSR-om/ z a h v a l j u j u o i , u prvom r e d u ,
naglasenom antikomunizmu k r a l j a A l e k s a n d r a i - p o s l i j e njegove pogi-
b i j e u M a r s e i l l e - u 1934. god. - prvog n a m j e s n i k a kneza P a v l a . A l e k -
sandar j e 5 v r s t o b i o povezan s " b i j e l i m a " i mnogi b j e l o g a r d i j a o j e
u J u g ' o s l a v i j i nasao u t o c i s t e . Stoga su i u p r v i m mjeseoima z i v o t a
zajednicke jugoslavenske drzave v r h o v i vladajuoe b u r z o a z i j e odrza-
v a l i sluzbene i " d i p l o m a t s k e " odnose s naoru^anom r e a k c i j o m u R u s i -
j i / v l a d a a d m i r a l a K o l c a k a npr./. Trumbic j e 10. t r a v n j a 1919. iz
P a r i z a j a v l j a o m i n i s t a r s t v u v a n j s k i h p o s l o v a u Beogradu da ga j e
p o s j e t i o D, S. Sazonov, b i v s i m i n i s t a r v a n j s k i h p o s l o v a c a r s k e R u s i -
j e , u p r a t n j i V. Strandtmana, i s a o p c i o da v l a d a a d m i r a l a K o l c a k a i
ima namjeru da Strandtmana imenuje z a svog o t p r a v n i k a p o s l o v a p r i
beogradskoj v l a d i ; da j e sam Sazonov m i n i s t a r v a n j s k i h p o s l o v a u
Kol5akovoj v l a d i i da j e p o h v a l i o k o n z u l a u Odesi M i l a n k o v i c a ; da
j e on / T r u m b i c / s t e k a o u t i s a k da b i Sazonov b i o z a d o v o l j a n kad b i
Milankovio postao o t p r a v n i k p o s l o v a u R u s i j i . Tim b i imenovanjem
- j a v l j a Trumbic - u s l i u d i p l o m a t s k u v e z u s vladom u Omsku, a cini
se da tome s nase t o c k e g l e d i s t a nema p r i g o v o r a , s t o v i s e , da b i to
b i l o dobro. Zbog toga Trumbic m o l i v l a d u da mu javi misljenje i
s t a v da b i mogao o d g o v o r i t i Sazonovu.

Trumbic j e ubrzo z a t i m /16. I V 1919./ nadopunio p r e d n j i b r z o j a v i

j a v i o da ga j e p e t n a e s t o g u m j e s e c u p o s j e t i o Strandtman da mu u ime
Sazonova kaze da se a d m i r a l K o l 5 a k zanima u kojem b i s v o j s t v u t r e b a -
l o p r i m i t i M i l a n k o v i c a u Omsku, a da j e n j e g o v a / K o l c a k o v a / zelja
da se p o z u r i s imenovanjem.

C i n i se da j e v l a d a u meduvremenu z a t r a z i l a m i s l j e n j e N i k o l e P a s i c a
i M. V e s n i c a o tome. Stoga j e Trumbic dva dana k a s n i j e odgovorio
Beogradu da se P a s i c i V e s n i c s l a z u s n j i m u p i t a n j u potrebe da se
postave s l u z b e n i p r e d s t a v n i c i u Omsku i Beogradu; da b i t a imenova-
nja s a d r z a v a l a u s e b i medunarodno p r i z n a n j e jedne i druge v l a d e ; da
se M i l a n k o v i c u moze p o v j e r i t i o t p r a v l j a n j e p o s l o v a p r i v l a d i admi-
r a l a K o l d a k a ; da Trumbic ceka d e f i n i t i v a n odgovor i agreman z a
 83
Strandtmana. U "Slnzbenim novinama" i z a s l a Je Ob J a v a o priznanju
s i b i r s k e v l a d e kao v l a d e R u s i j e /Beograd, 28. I V 1919./.

U s p o s t a v i v s i i s l u z b e n e odnose s a ruskom r e a k c i j o m v l a d e K r a l j e v -
s t v a / K r a l j e v i n e / SHS, po d i r e k t i v i d v o r a , o d r z a v a l e su prisne
odnose s njom, p r u z a j u c i J o j podrsku. U s p r k o s z a sebe nepovoljnom
r a z v o j u doga-daja u R u s i j i , s l u z b e n i su v r h o v i u d r z a v i u s t r a j a l i
p r i svome i A l e k s a n d a r Je ukazom od 2. s r p n j a 1920, postavio Mat.
Boskovioa za i z v a n r e d n o g p o s l a n i k a i opunomocenog m i n i s t r a p r v e
k l a s e - u P e t r o g r a d u , s t i m da u P a r i z u saoeka konacnu pobjedu b i -
J e l e r e a k c i j e , kako b i onda mogao p r e u z e t i s v o J u novu duznost u
Rusiji,

No, b r i t a n s k a v l a d a pod vodstvom L l o y d George-a n i j e b i l a t o l i k o

s l i j e p a i n e o s j e t l j i v a z a s t v a r n o s t kao ona u Beogradu i p o c e l a Je
ipak u v i d a t i da vec i z p r a k t i c n i h r a z l o g a mora u i z v j e s n o j m j e r i
m i j e n j a t i s v o j k u r s prema S o v j e t s k o j R u s i j i , Zbog toga Je p o d u z e l a
prve korake da u s p o s t a v i s njom t r g o v a C k e odnose, Trumbic k o j i se
u to v r i j e m e n a l a z i o u Londonu / k o l o v o z 1920./ J a v i o Je p o v j e r l j i -
vim brzojavom nasem m i n i s t a r s t v u v a n j s k i h p o s l o v a da Je p o s j e t i o
P h i l i p a K e r r a , osobnog t a j n i k a L l o y d George-a i da mu Je p o v j e r i o
da Je on / T r u m b i c / p r i m i o s u g e s t i j u da se s a s t a n e sa clanovima
s o v j e t s k e d e l e g a c i j e /Kamenjevom i K r a s i n o m / k o j a se toga casa
n a l a z i l a u Londonu,

I z Trumbiceve z a b i l j e s k e od 17. V I I I 1920, p r o i z l a z i da Je on to

saopcio K e r r u i da mu Je p r i tom napomenuo da b i h t i o c u t i , ima l i
b r i t a n s k a v l a d a sto p r o t i v t a k v i h pregovora sa s o v j e t s k i m predstav-
nicima u Londonu. "Bosao sam k vama kao s e k r e t a r u L.G.-a, J e r on
vodi p o l i t i k u p r e g o v a r a n j a s a sovjetskom vladom. Za s l u c a j , da se
sastanem, naiajeravam i z v i j e s t i t i v a s o r a z g o v o r u , na kojem b i h
slusao s t o mi se z e l i reci",

K e r r mu Je odgovorio da b r i t a n s k a v l a d a z e l i u s p o s t a v i t i odnose s a
s o v j e t s k o m vladom, T a k v a p o l i t i k a v o d i k miru, a sovjetska vlada
ima s t v a r n u . v l a s t na t e r i t o r i j u R u s i j e i m.i o n J o J vodimo r a c u n a .
R a d i se samo o tome - rekao J e d a l j e - da ustanovirao, misli l i
s o v j e t s k a v l a d a i s k r e n o i da l i s u n j e n i p o s t u p c i i potezi u skla-
du sa n j e n i m obecanjima. 0 tome cemo se moci u v j e r i t i na
 84
pregovoriina u Minsku, Ostane l i p r i m i r o v n i m u v j e t i m a s Poljskom,
koje j e vec s a o p c i l a , ne h t j e d n e l i t j e r a t i propagandu u d r u g i m
zemljama i " b o l j s e v i z i r a t i P o l j s k u , s m a t r a t cemp j e i s k r e n o m , Na-
metne l i u v j e t e , k o j i m a j e c i l j , da b o l j s e v i z i r a j u Poljsku i sire
boljgevidku propagandu u drugim zemljama, onda ne z e l i m o nikakvih
odnosa s n j i m a , a prekinut cemo i ekonomske p r e g o v o r e .

Sutradan, 18. k o l o v o z a , Trumbic j e p o s l a o m i n i s t a r s t v u / z a pred-

s j e d n i k a v l a d e / b r z o j a v u kojem o p i s u j e t o k svog r a z g o v o r a s a so-
v j e t s k i m p r e d s t a v n i c i m a . T a j b r z o j a v - u d i j e l u k o j i se o d n o s i na
t e razgovore - g l a s i ovako:

"PrekjuSe p r i m i o sam poruku od s o v j e t s k e d e l e g a c i j e , da b i se jedan

od d e l e g a t a h t i o u p o z n a t i sa mnom i r a z g o v a r a t i o buduoim ekonom-
skim vezama s a nasom zemljom, kada i n t e r n a c i o n a l n i o d n o s i izmedu
Rusije i v e l i k i h saveznih s i l a budu u r e d e n i . Tako se Z r a s i n r a z g o -
varao i s m i n i s t r o m Benesom, R e z e r v i r a o sam se d a t i odgovor. J u c e
sam p o s j e t i o P i l i p a K e r r a , l i c n o g s e k r e t a r a L l o y d a G-eorgea, t e sam
mu to s a o p c i o , s m a t r a j u c i z a k o r e k t n o da Cujem m i s l j e n j e britanske
vlade. Kad j e dosao L l o y d George, poveo se r a z g o v o r o ovome, kao i
drugim p i t a n j i m a . Sto se t i c e s a s t a n k a sa sovjetskom d e l e g a c i j o m
n i j e bilo prigovora, nego mi j e saopceno, da je s t a j a l i s t e britan-
ske v l a d e , o t p r i l i k e ovo: 5 e k a j u se v i j e s t i o p r e g o v a r a n j u z a mir
s p o l j s k i m d e l e g a t i m a u Minsku. Ako s o v j e t s k a v l a d a ne bude m i j e n j a -
l a uvjete, koje j e vec s a o p c i l a E n g l e s k o j i ne bude t j e r a l a bolj-
s e v i S k u propagandu u drugim zemljama da i z a z o v e opou r e v o l u o i j u ,
smatrat ce s e , da j e n j e n o p o s t u p a n j e de bonne f o i i b r i t a n s k a ce
v l a d a s t u p i t i s njom u odnose."

Trumbic j e dan k a s n i j e /19. VIIl/ j a v i o m i n i s t a r s t v u da se ju5er

odazvao p o r u c i sovjetske delegacije i sastao s dvojicom delegata;
da j e o r a z g o v o r u i z v i j e s t i o b r i t a n s k u v l a d u , a da je agencija
"Reuter" d a l a v i j e s t u n o v i n e o tom sastanku; da se n j i h o v razgovor
kretao oko dva n a j v a z n i j a p i t a n j a : p r v o , oko repatrijacije austrij-
s k i h r a t n i h z a r o b l j e n i k a j u g o s l a v e n s k e n a r o d n o s t i k o j i se j o s n a l a -
ze u S i b i r i j i , i drugo, oko pitanja uspostavijanja ekonomskih v e z a
kad jednom bude u r e d e n medunarodni p o l o z a j nove R u s i j e . S o v j e t s k i
d e l e g a t i - j a v l j a d a l j e Trumbic - n i s u n i s t a z n a l i o medunarodnom
 85
p o l o z a j u nase d r z a v e . Tako j e on "bio p r i s i l j e n da i h o b a v i j e s t i o
S i n j e n i c i da j e K r a l j e v i n a SHS p r i z n a t a u m i r o v n i m ugovorima, a
da s u j e s e p a r a t n o p r i z n a l e s v e d r z a v e i z k r u g a s a v e z n i C k i h i
neutralnih drzava,

U Beogradu j e , u meduvremenu, opet jednom d o s l o do k r i z e i nakon

dugotrajnih pregovaranja, a u d i j e n o i j a , razgovora i kombinaoija
f o r m i r a n a j e nova v l a d a pod preds j e d n i s t v o m M. R. V e s n i c a , Trumbic
j e u n j o j zadrzao svoj resor, m i n i s t a r s t v o v a n j s k i h poslova. I z
Londona se b r z o j a v n o z a h v a l i o V e s n i c u c e s t i t a j u c i mu na u s p j e h u .
Napomenuo mu j e p r i tom da j e i n j e g o v a osobna z e l j a da s e s t o
h i t n i j e v r a t i u Beograd a l i da j e p r i s i l j e n o s t a t i u Londonu j o s
dan dva da uzmogne d o z n a t i s t o se s v e z b i l o na s a s t a n k u L l o y d a
George-a s t a l i j a n s k i m p r e d s j e d n i k o m vlade G i o l i t t i j e m u Luzernu.

Novi p r e d s j e d n i k v l a d e V e s n i c odgovorio j e Trumbicu brzojavom od

26. k o l o v o z a k o j i g l a s i ovako: "Za M i n i s t r a I n o s t r a n i h B e l a g,
Trumbica, P r i m i o sam s a b l a g o d a r n o s c u vas telegram, br, , , I'^inistar-
s k i Savet danas r e s i o u m o l i t i v a s d o c i odmah, N a j d a l j e do k r a j a
ovog meseoa, Povodom v a s e g r a z g o v o r a s a punomocnicima S o v j e t s k e
R u s i j e , V l a d a v a s m o l i ne n a s t a v l j a t i i h . V e s n i o " .

Sutradan j e Trumbic b r z o j a v i o v l a d i da s opunomocenicima S o v j e t s k e

R u s i j e n i j e v i s e r a z g o v a r a o . I tako s u , gotovo u zametku, zavrsili
- zasigurno na i n t e r v e n c i j u regenta Aleksandra - p r v i p o k u s a j i
s o v j e t s k e v l a d e da u s p o s t a v i k a k v e - t a k v e veze s nama,

0 p i t a n j i m a r e p a t r i j a c i j e r a s p r a v i j a l o se posredno: preko P. Nan-

sena k o j i j e b i o zaduSen i s p r e d B r u s t v a naroda z a t a p i t a n j a . Tako
j e M. N i n c i c p i s a o njemu i z Beograda 22. V I 1920.: " Ima u n a s o j
z e m l j i Rusa k o j i s u b i l i r a t n i z a r o b l j e n i c i a u s t r o u g a r s k i i k o j e
smo z a t e k l i u z e m l j i . Oni n i s u n a s i z a r o b l j e n i c i n i t i mi n j i h t r e -
tiramo kao t a k v e nego s u s l o b o d n i i z i v e od sVoga r a d a po s v o j o j
v o l j i . S t o se t i c e Rusa mi n j i h ne mozemo p r e d a t i posto o n i n i s u
r a t n i z a r o b l j e n i c i i slobodno n j i m a j e i z i o i i z z e m l j e j e r n j i h
mi ne sprecavamo. Ako o n i nece da se v r a t e , onda d o b i j a j u k a r a k t e r
p o l i t i f i k i h emigranata i mi n j i h ne mozemo s i l o m i z g o n i t i i z nase
z e m l j e , ako se naravno ne o g r e s e o z e m a l j s k e zakone". Nesto k a s n i -
j e j e N i n c i c i z P a r i z a n a r e d i o da se Nansenu p o s a l j e " o v l a s c e n j e
 86

dislcutovati sa r u s k i m v l a s t i m a p i t a n j e o tr'ansportovanju ruskih

z a r o b l j e n i k a ; skrecemo p a z n j u da mi nemamo n i k a k v i h r u s k i h r a t n i h
zarobljenika i i n t e r n i r a n i h " . Trumbi6 s&m - v r a t i v s i se u z e m l j u -
n a r e d i o j e 13* X 1920. da se d o s t a v i Nansenu da d o p u s t a o d l a z a k
bivsih ruskih zarobljenika - "zbog t o g a n i j e p o t r e b a n d o l a z a k i k a k -
ve m i s i j e v l a d e b o l j s e v i C k e u nagu z e m l j u ; o v l a s c e n j e da sa bolj-
sevicima pregovarate o r e p a t r i r a n j u jugoslovenskih zarobljenika iz
R u s i j e p o s l a l i smo vam". Ovo i s t o ponovio j e Trumbic u pismu Nan-
senu od 3 1 . listopada 1920.

U Beograd j e u studenom s t i g a o s o v j e t s k i z a h t j e v da ji;igoslavenska

v l a d a sluzbeno z a t r a z i r e p a t r i j a c i j u J u g o s l a v e n a i z R u s i j e , a z a -
t i m su R u s i ponovno p o n u d i l i u s p o s t a v u odnosa.

U vremenskom r a s p o n u 1 9 1 9 - 1 9 2 1 * p o l o z a j S o v j e t s k e Rusije u velikoj

se m j e r i i z m i j e n i o j e r j e vec p o d r z a v a l a ekonomske i ugovorne odno-
se s nizom k a p i t a l i s t i S k i h d r z a v a , a sam komesar za v a n j s k e p o s l o v e
g. v. C i c e r i n j e 1920. god. i s t i c a o da Dlala A n t a n t a n i j e potpuno
p o t S i n j e n a P r a n c u s k o j i da se n j e n e v l a d e bore z a n a c i o n a l n u n e z a -
visnost, a u interview-u od 22. o z u j k a 192l» podvukao da je Sovjet-
ska R u s i j a s k l o n a n e z a v i s n o s t i m a l i h naroda i da nema n a m j e r u da
r a z b i j e Geho-SlovaCku i d r z a v e Male A n t a n t e .

B r i t a n s k i premijer Lloyd George j e s a z v a o ekonomsku konferenciju

s v i h d r z a v a u G e n o v i u c i l j u obnove s v j e t s k e p r i v r e d e poslije rata
i na n j u pozvao i d e l e g a c i j u Sovjetske R u s i j e §to je izazvalo razne
komentare. G u l i s u se g l a s o v i da se u J u g ' o s l a v i j i v r s e r a t n e pri-
preme p r o t i v S o v j e t s k e Rusije /okupljanje W r a n g e l o v a c a / pa je
j u g o s l a v e n s k e p o s l a n s t v o u Londonu o b j a v i l o d e m a n t i i u p o z o r i l o
j a v n o s t da se ne sprema n i k a k v a o r g a n i z a c i j a p r o t i v R u s i j e . I sam
NinCic j e u o z u j k u 1922. i z j a v i o da je K r a l j . SHS potpuno neutralna
prema S o v j e t s k o j R u s i j i iako j e ona "teroristiokom akcijom" h t j e l a
da i z a z o v e r e v o l u o i j u u n j o j . OdluCno j e p o r i o a o nove v i j e s t i o
nekim r a t n i m pripremama u J u g o s l a v i j i i i s t a k a o da j e ona neutral-
na, da se n i j e n i g d j e borila protiv revolucije izuzevsi akoije u
Arhangelsku i u S i b i r u a l i j e i t e u s a m l j e n e a k o i j e v l a d a desavui-
r a l a , a s t o se t i C e i z b j e g l i c a , n j i h o v o p r i h v a c a n j e j e C i s t o humana
stvar. Pasic j e t a j n e u t r a l n i s t a v oznaCio l a p i d a r n o m r e c e n i c o m :
 87

" B o l j e s v i c k o m rezimu n i t i smetamo n i t i pomazemo". N i n c i c pak, u

i n t e r n e j Korespondencioi m i n i s t a r s t v a , p i s a o j e ovako: "... ovde
u v e r e n i su da samo Jedna demokratska R u s i j a moze b i t i napredna i
Jaka, a ne samo da ne m i s l i r a o pomagati ovaku a k c i j u r e a k c i o n a r a
k o j a se v r s i i z a l e d j a n a s i l i no necemo n i t o l e r i s a t i . Da smo i ra-
n i j e b i l i o b a v e s t e n i vec bismo p r e d u z e l i k o r a k e , a l i aluzija sovjet-
ske stampe o nekom spremanom pohodu na R u s i j u i 5ak n e k o j kandida-
c i j i naseg k r a l j a za c a r a nemaju n i k a k v o g osnova", Sam general
Vrangel p r i k a z i v a o Je s t v a r i tako kao da se ne b a v i p o l i t i k o m , a
na g l a s i n e da m i j e n j a s v o j u p o l i t i k u prema R u s i j i v l a d a Je o b j a v i l a
da to ne r a d i : ona ce se i n a d a l j e p r i d r z a v a t i n a C e l a neutralnosti,
nemijesanja i s p r e c a v a n j a rada emigranata. To Je N i n 5 i c u S k u p s t i n i
samo p o t v r d i o i i z j a v i o da 6e se v l a d a s t a r a t i da u pogledu R u s i j e
o d r z i k o n t a k t i sporazum s a s a v e z n i c i m a i priJateljima.

K o n f e r e n c i j a u G-enovi p r e d s t a v l J a l a Je s o v j e t s k i d i p l o m a t s k i pro-
dor u Evropu. S o v j e t s k a d e l e g a c i j a Je 6. t r a v n j a 1922. stigla u
G-enovu i 9. I V d o s l o Je do p r v o g s u s r e t a s o v J e t s k i J a d e l e g a t a s t a -
l i j a n s k i m p r e d s J e d n i k o m v l a d e L. Pactom i m i n i s t r o m v a n j s k i h poslo-
va Schanzerom, S o v j e t s k a d e l e g a c i j a p o s t a v i l a Je p i t a n j e o p o z i v u
T u r s k o j i GrnoJ G o r i na k o n f e r e n c i j u ! Komesar C i c e r i n Je u izjavi
Jednom n o v i n a r u i s t o g dana i z j a v i o da se R u s i j a ne m i j e s a u Jugo-
s l a v e n s k e u n u t r a s n j e p o s l o v e ; da Je v e c u B e c u h t i o u s p o s t a v i t i do-
d i r s Beogradom a l i Je t o J u g o s l a v e n s k a v l a d a o d b i l a ; da b i sada
u &enovi b i o s r e t a n kad b i u s p o s t a v i o odnose sa Sx-bima, samo s t o
o n i ne t r e b a da sura-duju sa c a r i s t i m a . C i 5 e r i n o v t a j n i k Je i z r a z i o
m i s l j e n j e da Je n j e g o v a d e l e g a c i j a z a t r a z i l a da se s a s l u s a j u d e l e -
g a t i Crne Gore samo z a t o s t o o f i c i j e l n a J u g o s l a v i j a pomaze Wrangela,
a i sam C i C e r i n Je dao i z j a v u o u g n j e t a v a n j u H r v a t a , Makedonaca i
Crnogoraca u K r a l j . SHS / u pismu od 2. s v i b n j a 1 9 2 2 . / pa mu Je mo-
rao o d g o v o r i t i d e l e g a t K. Kumanudi. I p a k Je i z j a v i o da i s k r e n o z e l i
uspostavu d i p l o m a t s k i h odnosa s njom i obecao r e p a t r i j a c i J u svih
Jugoslavena i z Sovjetske Rusije.

U toku same k o n f e r e n c i j e doslo Je do s u s r e t a N i n S i c - S i C e r i n s t o ga

Je P a s i c i z r i j e k o m d o p u s t i o . Na s a s t a n k u b i l o Je r i j e c i o g l a s i n a -
ma 0 n e k o j J u g o s l a v e n s k e J a k c i j i p r o t i v R u s i j e i t u Je N i n 6 i 6
 88

obecao da ce s v a k u t a k v u a k c i j u v l a d a s p r i j e C i t i . N i n S i c j e s a
s v o j e s t r a n e obecao C i C e r i n u da c e v l a d i u Beogradu p r e n i j e t i
S o v j e t s k u g e l j u z a obnovom d i p l o m a t s k i h odnosa dok 6e s e f s o v j e t -
ske d i p l o m a c i j e , z a u z v r a t , u Moskvi p o b i j a t i g l a s i n e o v o j n i m
pripremama kod nas i o b j a v i t i dobru v o l j u J u g o s l a v i j e da sprijeci
d j e l o v a n j e emigranata, Bok se ne obnove f o r m a l n o d i p l o m a t s k i odno-
si sovjetski i jugoslavenski diplomatski predstavnici sastajat ce
se u drugim zemljama*

N i n c i c se u svom ekspozeu pred Narodnom s k u p s t i n o m 25. sx-pnja 1922.

pozabavio G-enovskom konf e r e n c i jom i rekao da j e g l a v n i problem ko-
jim se k o n f e r e n c i j a b a v i l a bio r u s k i problem, odnosno p i t a n j e p r i -
vredne obnove R u s i j e , U tom pogledu k o n f e r e n c i j a n i j e u s p j e l a . P r i
tom j e i s t a k a o da j e nas i n t e r e s opceg a ne p r i v r e d n o g znacenja.
P r i v r e d n a obnova R u s i j e z a nas - rekao je t a d a s n j i s e f jugoslaven-
ske d i p l o m a c i j e - v a z n a j e kao 51ana e v r o s p k e z a j e d n i c e . Osim t o g a ,
mi nemozemo z a b o r a v i t i da u ovom t r e n u t k u u m i r u od g l a d i m i l i o n i
ruskog naroda k o j i t o l i k o v o l i m o . To z a nas ne moze b i t i r a v n o d u s -
no. Medutim, u p o l i t i c k o m pogledu nas se odnos prema s a d a s n j o j Ru-
s i j i n i j e promijenio i ako medunarodni p o l o z a j S o v j e t s k e R u s i j e
nakon Genovske k o n f e r e n c i j e n i j e o s t a o n e i z m j e n j e n . "Mi smo bili
od o n i h k o j i su s a zebn jom p i i m i l i g l a s o p o z i v a n j u s o v j e t s k i h pred-
s t a v n i k a u B j e n o v u na z a j e d n i c k i r a d s p r e d s t a v n i c i m a drugih ev-
ropskih drzava. P i t a l i smo se da l i j e E v r o p a d o v o l j n o pripremlje-
na na t u o p s t u s u r a d n j u , i da l i s o v j e t s k i r e z i m nece j e d i n i i z
toga i m a t i k o r i s t i , s t o ce se n a p r a v i t i most na p r o v a l i j i k o j a
r a z d v a j a t a dva s v e t a ; b o l j s e v i C k i i sve o s t a l e E v r o p e . B o l j s e v i c i
su, po reSima L e n j i n o v i m , i s l i u B j e n o v u da z a k l j u c e p a z a r , a l i u
tome p a z a r u o n i n i s u gotovo n i s t a i m a l i da ponude u razmenu. Sem
toga z a nas j e b i l o j a s n o da s a r a d n j a na D j e n o v s k o j X o n f e r e n c i j i
znaCi opste p r i z n a n j e de f a k t o S o v j e t s k o g r e z i m a i da ce se od to-
ga p r i z n a n j a m e d j u n a r o d n i p o l o z a j p r o m e n i t i . I to se d o g o d i l o . Ta-
mo se z a s e d a v a l o , diskutovalo, pregovaralo i sporazumevalo s a
sovjetskim predstavnicima kao i sa predstavnicima R u s i j e , P r i svem
tom, kao s t o r e k o h , nas s t a v prema S o v j e t s k o j R u s i j i o s t a j e isti
kao i pre B j e n o v s k e K o n f e r e n c i j e , Nikakvo mesanje u r u s k e u n u t r a s -
nje s t v a r i . U tom pogledu mi smo uvek d r z a l i s t r i k t n u n e u t r a l n o s t
 89
i drMacerao j e i u buduce. Mi p r e d j e nismo u c e s t v o v a l i n i u bojkotu
n i vojnim e k s p e d i c i j a m a k o j i s u k a r a k t e r i s a l i b i l i e v r o p s k u p o l i -
t i k u prema S o v j e t s k o j R u s i j i . Pa n i sada n a s a z e m l j a nece n i k a d
b i t i s r e d i s t e jedne a k o i j e k o j a b i se v o d i l a , ma i protiv Sovjet-
ske R u s i j e . A l i , s druge s t r a n e , mi necemo i c i i s p r e d g l a v n i h .
n a s i h s a v e z n i k a u pogledu p r i z n a n j a de j u r e s a d a s n j e g rezima" -
izjavio je Nincic,

U l i s t o p a d u i s t e godine j e j u g o s l a v e n s k i p o s l a n i k u B e r l i n u prego-
varao sa s o v j e t s k i m p r e d s t a v n i k o m o r a z m j e n i d e l e g a t a z a repatri-
j a c i j u i t r g o v i n u s t i m da t a j d e l e g a t u z i v a s v e p o v l a s t i c e d i p l o -
matskog p r e d s t a v n i k a . T a j j e p r i j e d l o g v l a d a u n a c e l u o d o b r i l a , s
t i m da u J u g o s l a v i j u dode s o v j e t s k i p r e d s t a v n i k , i s p r v a kao dele--
gat Grvenog k r i z a . Na k o n f e r e n o i j i u L a u s a n n i o tome su r a s p r a v l j a -
li s o v j e t s k i d e l e g a t i s NinSicem. Na sastanku sa s o v j e t s k i m d e l e -
gatom Vorovskim b i l o j e g o v o r a o o b n o v i d i p l o m a t s k i h odnosa, Vorov-
s k i j e i s t i c a o da p o s t o j i n e s u m n j i v a z a j e d n i c a rusko-jugoslavenska
i rekao da kad j e S r b i j a mogla s u r a d i v a t i s a carem k o j i j e h t i o
v l a s t nad S r b i j o m i Balkanom, ona se j o s v i s e mora p o v e z a t i s no-
vom, demokratskom Rusijom. P r i tom j e u v j e r a v a o da se nece m i j e s a -
t i u unutrasnje s t v a r i K r a l j . SHS i s t a v i s e u v j e r a v a o da mu se c i -
n i da j e i kod nas r e z i m d e m o k r a t s k i kao i u Rusiji. I ostali so-
v j e t s k i d i p l o m a t i g o v o r i l i su o s l a v e n s t v u , "demokratskoj J u g o s l a -
v i j i " i drugome a R a k o v s k i j e 30. X I o t i s a o u o p t i m i s t i S k i m p r o o j e
naina tako daleko da j e i z j a v i o da dan p r i z n a n j a nove R u s i j e od
strane jugoslavenske d r z a v e n i j e d a l e k . C i n i se da s u se tamo C i c e
r i n i Nincic sporazumjeli o izmjeni t a k v i h delegata za repatrijaci
j u i t r g o v i n u a l i j e to P a s i c - p o s l i j e demarsa Strandtmana - spri
jeCio. I z j a v i o j e da j o s n i j e v r i j e m e za potpunu obnovu diplomat-
s k i h odnosa s Moskvom i tako onemogucio sporazum o o s n i v a n j u t r g o -
v i n s k i h a g e n c i j a u Moskvi i Beogradu. Odobrio j e da se i n a d a l j e u
inozemstvu s a s t a j u s o v j e t s k i i j u g o s l a v e n s k i d i p l o m a t s k i predstav-
n i c i u c i l j u odrzavanja dodira*

Nato j e C i c e r i n i z j a v i o 19. p r o s i n c a 1922. da je K r a l j . SHS zajed-

no s Pranouskom, Japanom, Bugarskom, Grckom i Rumunjskom r a n i j e
sudjelovala u n e p r i j a t e l j s k o j k o a l i c i j i p r o t i v Sovjetske R u s i j e
a u memorandumu od 30. X I I 1922. C i c e r i n i Rakovski o s u d i l i su
 90
v e r s a j s k i d i k t a t i u k l j u S i v a n j e Makedonije, Grne Gore, Eobrudze,
kao i d i j e l o v a A l b a n i j e , D a l m a c i j e i H r v a t s k e u tude d r z a v e a da
se n i j e p i t a l o s t a n o v n i s t v o sto zeli.

NinCic u svom e k s p o z e j u o v a n j s k o j p o l i t i o i pred Skupstinom 8.

l i p n j a 1923. n i j e i z r i C i t o spomenuo S o v j e t s k u R u s i j u a l i Je uveli-
ke uzdizao P r a n c u s k u i sve s t o Je ona u C i n i l a i p r i j e r a t a i za
vrijeme r a t a i p o s l i j e r a t a . P o z a b a v i o se i upitom Jednog p o s l a n i -
ka k o j i Je s nepovJerenJem g o v o r i o o d r z a n j u P r a n c u s k e . "C^.k se
poseta p r i j a t e l j a naseg naroda, f r a n c u s k o g d j e n e r a l a Le Rona - go-
v o r i o Je N i n C i c - d o v o d i l a u v e z i s a s t v a r a n j e m Jedne nove g r u p e
s i l a k o j u P r a n c u s k a sprema z a r a t / c i t a j : protiv Sovjetske Rusije/.
Sve Je to netaCno, a n i j e n i moglo b i t i taCno. T a k v a Jedna r a t o b o r -
na Prancuska k o j a samo m i s l i na r a t , nasem narodu n i j e p o z n a t a . Ni
d j e n e r a l Le Ron, n i t i ma ko d r u g i n i j e od strane Prancuske dolazio
k nama u t a k v o j m i s i j i " . Na k r a j u Je z a k l J u C i o da Jugoslavenska
v a n j s k a p o l i t i k a ima C i s t o defenzivne znaCaJke: b r a n i t i s t a n j e
stvoreno ugovorima o m i r u i u k l a n j a t i sve v a n j s k e t e s k o c e u n u t r a s -
n j o j k o n s o l i d a c i j i narodne snage.

Godina 1924. p r e d s t a v l j a godinu p r i z n a n j a SSSR-a od s t r a n e V. Bri-

t a n i j e , I t a l i j e , Prancuske a n j i h o v a p r i z n a n j a p o v u k l a su prizna-
n j a SSSR-a od strane i d r u g i h . Medutim, na konferenoiji ministara
v a n j s k i h p o s l o v a Male A n t a n t e / 1 9 2 4 . / r a s p r a v i J a l o se i o tom pita-
n j u i tom p r i l i k o m se p o k a z a l o da Rumunjska, Geho-Slovacka i K r a l j ,
SHS i m a j u odvojene i r a z l i c i t e poglede na p r i z n a n j e R u s i j e de iure.
Stoga su se na k r a j u s l o z i l i da s v a k o j p r e p u s t e slobodne r u k e u
t r e t i r a n j u tog p i t a n j a . T a j s t a v bio Je k a s n i j e samo potvrcien na
s a s t a n k u m i n i s t a r a MA u Ljubljani.

A l e k s a n d a r Je u r a z g o v o r u s t a l i j a n s k i m ambasadorom u P a r i z u pod
k r a j 1923. god. a osvrcuoi se na govor M u s s o l i n i j a u Komori izja-
v i o da se ne s l a z e s n j e g o v i m govorom, M u s s o l i n i Je naime i z j a v i o
30. X I da I t a l i j a ne smije i g n o r i r a t i ulogu i znacenje R u s i j e koja
se preporada i da "za i ^ r i z n a n j e S o v j e t s k e R u s i j e de i u r e nema u
f a s i s t i C k o J v l a d i n i k a k v i h z a p r e k a . Ne s l a z e se s t i m govorom J e r
Je m i s l j e n j a - g o v o r i o Je k r a l j t a l i j a n s k o m d i p l o m a t i - da prizna-
n j e R u s i j e nece I t a l i j i d o n i j e t i n i k a k v e n i t r g o v a C k e n i p o l i t i C k e
plodove.
 91 .
M i n i s t a r s t v o v a n j s k i h p o s l o v a u Beogradu povuklo Je i p a k znacajan
potez; s a o p c i l o Je 6. o z u j k a 1924- da Je p o l i t i 5 k a m i s i j a ruskog
p o s l a n s t v a u Beogradu p r e s t a l a i da ce p o s l a n i k Strandtman ubuduce
b i t i samo d e l e g a t z a p i t a n j a i z b j e g l i c a . I^'Inogi s u t a j k o r a k mini-
s t a r s t v a t u m a c i l i kao n a g o v j e s t a j u s p o s t a v e d i p l o m a t s k i h odnosa s
Rusijom. Bok se J e , s o v j e t s k a v l a d a sluzbeno i z j a s n j a v a l a za terito-
r i j a l n i i n t e g r i t e t Jugoslavenske d r z a v e , K o m i n t e r n a Je upravo t i h
godina d o n o s i l a r e z o l u c i j e u kojima ima " s a s v i m povrsnog p o z n a v a n j a
p r i l i k a u nasoj z e m l j i " / J . Marjanovic/. K o m i n t e r n a Je na svom
Petom kongresu / 1 9 2 4 . / d o n i j e l a o d l u k u da se J u g o s l a v e n s k a drzava,
kao t v o r e v i n a z a p a d n o e v r o p s k i h i m p e r i J a l i s t a , mora r a z b i t i a l i Je
s o v j e t s k a v l a d i n a d e l e g a c i j a u Londonu pocetkom k o l o v o z a izdala
sluzbenu d e k l a r a c i j u v l a d e SSSR-a o medunarodnim p i t a n j i m a . U n J o J
se i z j a s n j a v a z a f e d e r a t i v n o p r e u r e d e n j e drzave / S l o v e n i j a , Hrvat-
ska, S r b i j a , Grna Gora, M a k e d o n i j a , D a l m a c i j a / da b i se izbjegla
opasnost od r a t a . Pored toga a u i s t u s v r h u p r e d l a z e se d a l j e da
se B u g a r s k o j omoguci i z l a z na P ^ e j s k o more i v r a t i Juzna Bobrudza
/ k o j u d r z i Rumunjska/, t e da se provede i i z v j e s n a r e v i z i j a u pri-
log Madarske a na g t e t u Geho-Slova5ke i Rumunjske, s t i m da Rumunj-
ska bezuvjetno mora v r a t i t i B e s a r a b i j u R u s i j i .

Nova v l a d a L j . B a v i d o v i c a s m i n i s t r o m v a n j s k i h p o s l o v a V. Marinko-
vicem u p r i s t u p n o j d e k l a r a c i j i u S k u p s t i n i n a j a v i l a Je obnovu od-
nosa sa S o v j e t s k i m saVezom kad R u s i u s k l a d e s v o j e poglede s medu-
narodnim pravom dok Je P a s i c , u k r i t i c i , o t i s a o tako d a l e k o da Je
i z j a v i o da Je u R u s i j i " c i f u t s k a " banda a da mi cekamo v l a d u k o j u
hoce r u s k i narod. M a r i n k o v i o Je n e s t o k a s n i j e i z j a v i o da "idemo ka
p r i z n a n j u S o v j e t a " a l i Je pominjao p r i tom i ravnopravne pregovore.
No, ubrzo Je v l a d a m o r a l a u v i d j e t i da su o t p o r i p r e s n a z n i i n a p u s t i -
l a Je svaku i n i c i j a t i v u u tom pravcu.

Nova P a s i c - P r i b i c e v i o e v a v l a d a s NinCicem kao m i n i s t r o m v a n j s k i h

poslova n a g l a s a v a l a J e s v o j a n t i b o l J s e v i c k i k u r s i N i n c i c se u Rimu
p r i l i k o m s a s t a n k a V i j e c a B r u s t v a naroda s a s t a o s b r i t a n s k i m d r z a v -
nirn s e k r e t a r o m za vanjske poslove S i r A u s t e n Chamberlainom i n o v i -
narima I 4 . p r o s i n c a 1924. i z j a v i o da Je nova P a s i c e v a v l a d a anti-
b o l J s e v i C k a i da s t v a r a t a k a v f r o n t . To Je imalo p o s l u z i t i i kao
 92
p a r o l a z a p r e s t o j e c e i z b o r e 1925. god. I d u c e J e godine o p o z i c i j a
Jednoglasno z a h t i j e v a l a od v l a d e - p r i l i k o m N i n c i c e v a ekspoze-a
25. o z u j k a 1926. - da se p r i z n a S o v j e t s k i s a v e z .

U r a s p r a v i o v a n J s K o J p o l i t i o i m i n i s t a r N. P e r i c J e i z j a v i o da s e •
nije promijenile drzanje X r a l J . SHS prema H u s i j i , Ono se k r e t a l o
- izjavio J e P e r i c "izmedu ^ e l j e da s a v e l i k i m r u s k i m narodom ima-
mo uvek n a j i n t i m n i j e i b r a t s k e v e z e , i n e i z v e s n o s t i da l i Je t a d a s -
n j i r e z i m u Savezu S o c i j a l i s t i c k i h R e p u b l i k a k o n s o l i d o v a n , kao i
da l i Je bezopasan u s v o j o j a g i t a c i j i . I bas z a t o ^ t o n a s r u k o v o d i
nacelo neme^anja u r u s k e u n u t a r n j e s t v a r i , moramo i z j a v i t i da n i j e
lako d o c i do z a k l j u c k a da J e d a n a s n j e s t a n j e u R u s i j i d o v o l j n o od-
redeno i Jasno da b i m o g l i d o n e t i o d l u k u o njegovome p r i z n a n j u .
Mi cemo p o s m a t r a t i i p a ^ l j i v o p r a t i t i dogadaje ... z n a j u c i da c e
nas narod p o z d r a v i t i dan kada ce moci u s p o s t a v i t i one odnose k o j i
su oduvek p o s t o j a l i " .

M i n i s t a r v a n j s k i h p o s l o v a u V u k i c e v i c e v o J v l a d i V. M a r i n k o v i c istu-
pao Je p o m i r l j i v o prema I t a l i j i a o Sovjetskom s a v e z u dao J e o v a k v u
i z j a v u s t r g o v a S k i h v e z a nismo i m a l i n i onda kad J e R u s i j a b i l a ure-
dena z e m l j a i kad Je i m a l a neku p r o i z v o d n j u , a kakve v e z e mozemo
i m a t i sada? Mozemo l i k u p o v a t i n j i h o v e b r o s u r e ? To J e samo Jedna
p r i p o v j e t k a , t r g o v a c k e v e z e s a S o v j e t s k i m savezom!

K r a l j Aleksandar p r o g l a s i o Je s v o j u osobnu d i k t a t u r u 6. s i J e S n J a
1929. a k o n f e r e n c i j a m i n i s t a r a v a n j s k i h p o s l o v a Male Antante, odr-
zana u Beogradu u s v i b n j u i s t e g o d i n e , i z r a z i l a J e s t a v da HA u
p i t a n j u razoriAzanJa s t o j i 6 v r s t o uz P r a n c u s k u v o d e c i u prvom r e d u
racuna o s i g u r n o s t i i d r z a v n o j o b r a n i . P r i tom s u o b n o v i l i medusob-
ne s a v e z n i 5 k e obaveze p o t p i s u j u c i n o v i ugovor n a p e t g o d i n a . B o d i r -
n u l l su, u r a s p r a v i , i p i t a n j e u s p o s t a v e odnosa s a SSSR-om z a s t o
se z a l a g a l a c e h o - s l o v a c k a s t r a n a . S l o z i l i s u se na k r a j u da nemaju
n i s t a m i j e n j a t i u r a n i j i m odlukama.

Bakako da p r v i h godina d i k t a t u r e k r a l j a A l e k s a n d r a n i j e moglo b i t i

r i j e c i o p r i z n a n j u Sovjetskog saveza i eventualnoj u s p o s t a v i d i p l o -
m a t s k i h odnosa a l i posto J e k r a l j oktroj.em, 1931. god., u s p o s t a v i o
" u s t a v n o s t " i posao ponesto l i b e r a l n i j i m smjerom, s t a l e s u se
o c r t a v a t i konture i n o v i h v a n j s k o p o l i t i c k i h mogucnosti z a r e z i m .
 93

I u pogledu e v e n t u a l n o g p r i z n a n j a s o v j e t s k e d r z a v e pojavljivali
su se n o v i momenti na p r a g u 1933. god. kad je u Prancuskoj - p r i -
vidnom hegemonu u E v r o p i - i n j e n i m s a v e z n i c i m a stala jacati spoz-
naja o potrebi i v a n j s k o p o l i t i c k o j k o r i s n o s t i p o l i t i c k e suradnje
sa S o v j e t s k i m savezom. Tom razvoju u v e l i k e j e pridonio dolazak d i -
namiCkog i vehementnog vode n a c i o n a l - s o c i j a l i z m a A d o l f a H i t l e r a na
v l a s t u Njemackoj /3O. I 1933./. P r a n c u s k a j e d i p l o m a c i j a dobro
o s j e t i l a - a u B e r l i n u j e s l u z b o v a o j e d a n od n a j b o l j i h n j e n i h d i -
plomata: A n d r ^ P r a n g o i s - P o n c e t - da p r i j e t i o p a s n o s t njenom_ s i s t e m u
u E v r o p i i s t o g a j e s t a l a sve v i s e n a g i n j a t i k l a s i c n o j f o r m u l i :
t r a z e n j a s a v e z n i k a u v e l i k o j d r z a v i na I s t o k u / R u s i j i odnosno
SSSR-u/. P r a n c u s k e se d i p l o m a c i j a n a d a l a da ce tako n a c i osigura-
n j e od H i t l e r a i da ce j o j p o c i z a rukom da na i s t o k u s t v o r i lanac
drzava u kojem b i se n a l a z i o i SSSR. '^ato j e E. Benes imao potpuno
pravo kad j e ovako i z r a z i o t u m i s a o ; E v r o p s k a s i t u a c i j a b i t ce
potpuno i z m i j e n j e n a ako R u s i j a d e f i n i t i v n o z a k o r a c i u e v r o p s k u po-
l i t i k u , posebno ako ude u Brustvo naroda. Time ce n a s t a t i nova
k o n s t e l a c i j a , nova r a v n o t e z a ^ P r a n c u s k a u svom s p o r u s Njemackom.
nece p r i l i k o m svakog sukoba s t a j a t i pred dva a r b i t r a : Engleskom i
I t a l i j o m k o j i j e u v i j e k gone na kompromis nego 6e pored Male A n t a n -
te i d r z a v a B a l k a n s k o g sporazuma i m a t i j o s i R u s i j u s kojom moze
manevrirati,..

I sovjetska diplomacija n a l a z i l a j e sve v i s e d o d i r n i h t o c a k a s

Pranouskom kad se dolaskom n a c i o n a l s o c i j a l i s t a na v l a s t /I933/
bjelodano p o k a z a l o da d o t a d a s n j a l i n i j a suradnje /Rapallo/ nije
v i s e moguca. Zato su s o v j e t s k i d i p l o m a t i p o k u s a l i da Moskva norma-
l i z i r a odnose s drzavama c l a n i c a m a Male A n t a n t e i t u j e znacajna
i z j a v a sovjetskog d i p l o m a t e u Y a r s a v i Antonova-Ovsjenka k o j i j e po
nalogu s v o j e v l a d e , u razgovox'u s a c e h o - s l o v a o k i m p o s l a n i k o m V.
Girsom, i z j a v i o da j e S o v j e t s k i savez spreman da n o r m a l i z i r a poli-
t i c k e odnose s Malom Antantom, Kao r a z l o g z a to naveo j e z a i n t e r e -
s i r a n o s t s o v j e t s k e v l a d e z a dobre odnose s ovim blokom d r z a v a .
Sovjetski je predstavnik spomenuo i J u g o s l a v i j u d o d a v s i da izmedu
SSSR-a i J u g o s l a v i j e ne p o s t o j e n i k a k v e ozbiljnije nesuglasice
koje b i p r i j e C i l e n j i h o v o z b l i z a v a n j e i z a t o b i beogradska v l a d a
p o l i t i c k i mogla samo da p r o f i t i r a u tom u r e d e n j u odnosa s a
 94

S o v j e t s k i m savezom, I u r a z g o v o r u s a c e h o - s l o v a C k i m m i n i s t r o m v a n j
s k i h p o s l o v a Benesom u Z e n e v i pocetkom l i p n j a 1 9 3 4 - s o v j e t s k i j e
komesar z a v a n j s k e p o s l o v e M,M, L i t v i n o v i z j a v i o da c e SSSR p r u z i -
t i podrsku drzavama Male A n t a n t e pred d i k t a t u r a m a / c i t a j j Njemacka
i I t a l i j a / pa b i se na t a j n a c i n s a c u v a l i r e z u l t a t i poslijeratne
r e v o l u c i j e . S o v j e t s k a c e d i p l o m a c i j a s t a j a t i na s t r a n i Male. Antan-
te p r i r j e s a v a n j u p i t a n j a r e s t a u r a c i j e Habsburga i " A n s c h l u s s a " i
ona se u p o t p u n o s t i s l a z e - g o v o r i o j e L i t v i n o v - s a stavom d r z a v a
c l a n i c a MA da s e v e l e s i l e ne m i j e s a j u u b a l k a n s k a p i t a n j a .

P r i j e d l o g B. M u s s o l i n i j a o d i r e k t o r i j u 4 v e l e s i l e i z a z v a o j e nepo-
v j e r e n j e i p r o t e s t e u drzavama MA i one s u odmah p o t r a ^ i l e o s l o n
na drugoj s t r a n i : p r i l i k o m s v j e t s k e ekonomske k o n f e r e n c i j e u Londo
nu Rumunjska, Ceho-Slovacka i J u g o s l a v i j a /Mala Antanta/ t e Turska
p r i h v a t i l e su s o v j e t s k i p r i j e d l o g i 4- s r p n j a 1 9 3 3 . p o t p i s a l e
k o n v e n c i j u o d e f i n i c i j i napada. T a j a k t b i o j e v r l o z n a c a j a n po
tome s t o j e t o po p r v i p u t u d i p l o m a t s k o j h i s t o r i j i Evrope u medu-
ratnom r a z d o b l j u da s u d r z a v e tele Antante z a k l j u c i l e i p o t p i s a l e
zajedno j e d a n a k t s drzavom s kojom do t a d a n i s u i m a l e sredene od-
nose. To medutim samo po s e b i n i j e j o s z n a c i l o i obnovu d i p l o m a t -
s k i h odnosa i i z r i S i t o p r i z n a n j e S o v j e t s k o g s a v e z a a l i posredno
p r i z nan j e sv aka ko.

Sa s a s t a n k a s t a l n o g s a v j e t a MA odrzanog u S i n a j i u d r u g o j polovici
r u j n a i s t e g o d i n e - kojem s u pred k r a j p r i s u s t v o v a l i i r u m u n j s k i
i jugoslavenski k r a l j / K a r o l i Aleksandar/ - bilo j e na z a v r s e t k u
o b j a v l j e n o s a o p c e n j e z a Stampu u kojem s e n a v o d i da s u t r i ministr
p r i j e svega p r e g l e d a l i redom medunarodnu s i t u a c i j u i p r i t o m u t v r -
d i l i s a z a l j e n j e m da ekonomska k o n f e r e n c i j a u Londonu n i j e d a l a
zeljene rezultate; b i l i s u j e d n o d u s n i u o c j e n i opce p o l i t i c k e i
ekonomske s i t u a c i j e u E v r o p i k o j a , s jedne s t r a n e , p o k a z u j e neko
p o b o l j g a n j e dok s druge znakove nesumnjivog pogorsanja. Jedan d r u -
gome s u posebno S e s t i t a l i na z a d o v o l J a v a j u o i m r e z u l t a t i m a povodom
z a k l j u C e n j a p a k t a o d e f i n i c i j i napadaca s a S o v j e t s k i m savezom. Na-
suprot tome, s i t u a c i j a u s r e d n j o j E v r o p i i z a z i v a u z n e m i r o n j e . Odre
d i l i s u l i n i j e opce p o l i t i k e u pogledu p r e g o v o r a k o j i se t i c u s r e d
nje Evrope, p o t v r d u j u o i u i s t i mah s v o j u p o l i t i k u c v r s t i n e i
 95
n e p o v r e d i v o s t ! ugovora i s v o j u dobru v o l j u za suradnjom na ekonom-
skom p o l j u sa svima s u s j e d i m a . Sve s u g e s t i j e k o j e s u s r a z n i h s t r a
na t i m povodom 5 i n j e n e u p o s l j e d n j e v r i j e m e p a z l j i v o s u i s p i t a n e u
s v j e t l o s t i s h v a o a n j a k o j i m a j e t e m e l j o r g a n i z a c i o n i pakt Male An-
t a n t e i kojem t r i d r z a v e o s t a j u 5 v r s t o p r i v r z e n e . S t a l n i s a v j e t
- kaze se na k r a j u - s l o z i o se o p r o c e d u r i k o j a ce se p r i m i j e n i t i
p r i r a z m j e n i r a t i f i k a c i o n i h i n s t r u m e n a t a netom p o t p i s a n o g ugovora
sa S o v j e t s k i m savezom.

Ipak, p i t a n j e u s p o s t a v e d i p l o m a t s k i h odnosa SSSR-a i d r z a v a MA

n i j e b i l o tako jednostavno j e r j e v l a d a u Pragu b i l a n a j v i s e s k l o n
da to p i t a n j e jednomx z a svagda s k i n e s dnevnog r e d a dok je vlada
u Beogradu i n a d a l j e o s t a j a l a h l a d n a i rezervirana, zahvaljujuci
u prvom redu p r o t i v l j e n j u samog k r a l j a da J u g o s l a v i j a formalno i
i z r i c i t o p r i z n a de i u r e SSSR i s n j i m u s p o s t a v i d i p l o m a t s k e odnose
Pariz j e pokazivao sve v e c u z a i n t e r e s i r a n o s t z a p o v e z i v a n j e s a
SSSR-om i s t o g a se t r u d i o da s l o m i o t p o r Beograda. T a m o s n j i jugo-
s l a v e n s k i p o s l a n i k M. S p a l a j k o v i c objagnjavao j e vodecim l j u d i m a
f r a n c u s k o g Quai d'Orsay-a da j u g o s l a v e n s k a v l a d a v i d i z n a t n u razli
ku izmedu u l a s k a SSSR-a u B r u s t v o naroda i n j e g o v a diplomatskog
p r i z n a n j a . U l a z a k S o v j e t s k o g s a v e z a u B r u s t v o naroda - o b j a s n j a v a o
je on - znaCio b i , prema m i s l j e n j u beogradskog dTOra, z n a c a j a n po-
l i t i c k i g e s t u t a d a s n j o j medunarodnoj s i t u a c i j i a l i t o b i o v i s i l o
i od metode kojom b i se to i z v r s a v a l o . U pogledu e v e n t u a l n o g priz-
n a n j a S o v j e t s k o g s a v e z a od s t r a n e j u g o s l a v e n s k e v l a d e S p a l a j k o v i c
je rekao da "bismo se p o k a z a l i s l a b i prema S o v j e t i m a ako bismo i h
sada p r i z n a l i . S o v j e t i b i mogli s m a t r a t i da to radimo z a t o s t o s u
oni p o t r e b n i nama a ne mi n j i m a . . . " I z n o s e c i d a l j e s v o j e "argumen-
te" S p a l a j k o v i c j e naveo i to da p r i z n a n j e S o v j e t s k o g s a v e z a de
i u r e od s t r a n e o s t a l i h d r z a v a ne b i imalo p r a k t i c n o g e f e k t a za
SSSR j e r b i on kao C l a n B r u s t v a naroda i onako imao s t a l n e d o d i r e
s o s t a l i m drzavama.

Tu j e b i l a prelomna k o n f e r e n c i j a m i n i s t a r a v a n j s k i h p o s l o v a MA u
Zagrebu 22. s i j e C n j a 1934. Na n j o j j e s t a l n i s a v j e t p r e t r e s a o ,
pored o s t a l o g , vazno p i t a n j e b a l k a n s k o g pakta i p i t a n j e p r i z n a n j a
SSSR-a. B o n i j e l i su o d l u k u - s kojom su se s u g l a s i l i i n j i h o v i
s e f o v i d r z a v a - da se u s p o s t a v e n o r m a l n i d i p l o m a t s k i odnosi sa
 96

SSSR-om cim se za to u t v r d e p o t r e b n i d i p l o m a t s k i i privredni uvje-

ti. P r i tom se p o m i s l j a l o u prvom r e d u na to da se r a z r i j e s e posto-
jece p o l i t i C k e r a z l i k e u g l e d i s t i m a izmedu Moskve i B u k u r e s t a , sto
se i pokusavalo, no s t a v j u g o s l a v e n s k e v l a d e "bio j e i n a d a l j e re-
z e r v i r a n . B o s l j e d n o tome, j u g o s l a v e n s k i je poslanik u B u k u r e s t u B.
C o l a k - A n t i c i z j a v i o sredinom s v i b n j a 1934. da j e prema n j e g o v o j
informaciji, dobijenoj direktno od m i n i s t r a v a n j s k i h p o s l o v a B.
J e f t i c a , u Zagrebu b i l o dogovoreno da J u g o s l a v i j a nece n i Rummij-
sku n i Geho-Slovaoku s p r e c a v a t i u u r e d e n j u odnosa s a Sovjetskim
savezom iako ce sama j o s s a C e k a t i . Biplomatski predstavnici i po-
smatraCi u Beogradu - o o j e n j u j u c i s i t u a c i j u - z a s t u p a l i s u m i s l j e -
n j e da k r a l j A l e k s a n d a r a n a l i z i r a medunarodnu s i t u a c i j u p r i j e svega
sa balkanskog a s p e k t a i da s t o g a n i j e n i p i t a n j e p r i z n a n j a SSSR-a
smatrao a k u t n i m i z r e l i m . J u g o s l a v i j a j e s a s v o j e s t r a n e priznava-
l a posebne i n t e r e s e s v o j i h s a v e z n i k a : Oeho-Slovacke z a n j e n o sudje-
l o v a n j e u istoCnom p a k t u i u ekonomskom pogledu; Rxamunjske za rje-
senje p i t a n j a B e s a r a b i j e . S druge s t r a n e , A l e k s a n d a r j e i s t i c a o
da " J u g o s l a v i j a nema n i k a k v e s l i C n e i n t e r e s e i da z a t o n i j e potreb-
no da s tom s t v a r i g u r i " . Pored t o g a , j u g o s l a v e n s k a j e diplomacija
upotrebijavala i ovakav arguments z a k l j u e e n j e m ugovora o definiciji
napadaca J u g o s l a v i j a j e de f a c t o vec p r i z n a l a S o v j e t s k i savez i
stoga n e k i nov dokaz za p r i z n a n j e n i j e n i p o t r e b a n .

Sastanak s t a l n o g s a v j e t a MA u Z e n e v i 6. l i p n j a 1934. prelomio j e

to p i t a n j e z a h v a l j u j u c i energicnom i n s i s t i r a n j u c e h o - s l o v a c k o g mi-
n i s t r a v a n j s k i h p o s l o v a B e n e s a na n e i z o s t a v n o s t i t a k v o g k o r a k a j e r
- kako j e g o v o r i o - n a r e d n i h n e k o l i k o mjeseci moze d o c i do vasnih
medunarodnih dogadaja / p r e g o v o r i o r e g i o n a l n o m paktcu izmedu P r a n -
cuske, SSSR-a, Njemacke i P o l j s k e / i C e h o - S l o v a c k a v i s e ne moze da-
l j e odgadati n o r m a l i z a c i j u odnosa s a S o v j e t s k i m savezom. Medutim,
jugoslavenski je predstavnik J e v t i c i z j a v i o da "Beograd ne prihvaca
n i naCelo z a j e d n i c k e note k o j e b i s a v e z n i c i u l % l o j A n t a n t i uputi-
l i s o v j e t s k o j v l a d i n i obavezu n o r m a l i z a c i j e odnosa s a Sovjetskim
savezom. K r a l j i v l a d a se u p o t p u n o s t i s l a z u da to i z v r s e Ceho-Slo-
vaCka i Rumunjska a l i J u g o s l a v i j a s e b i r e z e r v i r a s l i c a n postupak
za k a s n i j e " , Ba b i malo o s l a b i o takav odbojan s t a v J e v t i c j e dodao
da 6e J u g o s l a v i j a n a s t o j a t i da to o s t v a r i s t o p r i j e i da ce do toga
vjerojatno doci jos p r i j e jesenjeg zasjedanja Brustva naroda.
 97

Tako su Rumunjska i Deho-Slova5ka f o r m a l n o 9. l i p n j a 1934. P r i z n a l e

de i u r e S o v j e t s k i savez dok Je to J u g o s l a v i j a "privremene" otkloni-
la.
L. B a r t h o u , f r a n c u s k i m i n i s t a r v a n j s k i h p o s l o v a i z a g o v o r n i k s u r a d -
nje Prancuske s a S o v j e t s k i m savezom, dosao J e - p o s l i j e V a r s a v e i
Praga - u Beograd na r a z g o v o r e s k r a l j e m Aleksandrom, daleko n a j -
vaznijim p o l i t i C k i m faktorom i u pitanjima unutrasnje i vanjske
p o l i t i k e J u g o s l a v i j e u t o v r i j e m e . G l a v n i predmet n j i h o v i h r a z g o -
vora p r e d s t a v l J a l a Je I t a l i j a i o n i su v e l i k u paznju p o s v e t i l i
r a z m a t r a n j u t a l i J a n s k o - J u g o s l a v e n s k i h odnosa, B a r t h o u J e u B e o g r a -
du - pored p l a n a 6 "IstoCnom L o k a r n u " - p r e d l o z i o i njegovo produ-
Menjei Sredozemni pakt k o j i b i o b u h v a t i o d r z a v e Sredozemnog i C r -
nog mora. Njegov g l a v n i c i l j b i o b i o d r z a v a n j e s t a t u s quo-a na
Balkenu i z a u s t a v l J a n j e e k s p a n z i v n i h t e n d e n c i j a f a s i s t i c k e Italije.
Bio Je uznemiren i n a g o v j e s t a j i m a da k r a l j A l e k s a n d a r n a s t o j i da
se p r i b l i z i NJemadkoJ i n j e m c k i ambasador i z P a r i z a Je o B a r t h o u - u
J a v l j a o u to v r i j e m e da B a r t h o u s h v a c a ekonomsku z a i n t e r e s i r a n o s t
Njemacke za J u g o s l a v i j u i o b r a t n o , no da P r a n c u s k a n i pod kojim
okolnostima ne moze d o p u s t i t i da NJemaCka postane konkubina Jugo-
s l a v i j e . B a r t h o u se r a s t a o s k r a l j e m u n a d i da ce r a z g o v o r e n a s t a -
v i t i u toku k r a l j e v e J e s e n j e p o s j e t e P r a n c u s k o j , I p a k d o d i r n u l i
su p i t a n j e odnosa J u g o s l a v i j e prema SSSR-u i C i n i se da J e k r a l j
i z r a z i o m i s l j e n j e da S o v j e t s k i savez t r e b a prvo da p o s v j e d o c i s v o j u
l o j a l n o s t prema p r e d l o z i m a P r a n c u s k e i Male Antante a k t i v n i m s u d j e -
lovanjem u B r u s t v u naroda. "Neka se n a j p r i j e pokaze u Z e n e v i " -
govorio Je on,

S o v j e t s k i savez usao J e u B r u s t v o naroda a d a l j n j i r a z v o j p r e k i n u o

Je r a d i k a l n o a t e n t a t na k r a l j a A l e k s a n d r a i B a r t h o u - a u M a r s e i l l e - u
9. l i s t o p a d a 1934.

BOPQNSKA LITERATURA.* M. I C r s l J a n i n , K o n t r a r e v o l u c i o n a r n a a k c i j a
k r a l j e v s k i h v l a d a u B e o g r a d u p r o t i v SSSR-a
/ 1 9 1 8 - I 9 2 9 . / , Pregled, Sarajevo, listopad
1956, s v . 10, s t r , 647-656; V. V i n a v e r , Jugo-
s l o v e n s k o - s o v J e t s k i o d n o s i 1919-1929.? I s t o -
r i j a XX v e k a , Z b o r n i k r a d o v a V I I , Beograd
1 9 6 5 , s t r . 93-186.
•11^61 - -teei

TP T S n J: a
 99

GLAVA PRVA
Njemacki prodor na Balkan

C i n i se da j e do prvih. p u k o t i n a u d o t a d a s n j e m v a n j s k o p o l i t i c k o m
s u s t a v u doslo jos za z i v o t a k r a l j a Aleksandra, i to posto j e A d o l f
H i t l e r postao n j e m a c k i k a n c e l a r 1933- godine. I z n j e m a C k i h d i p l o -
m a t s k i h dokumenata j a s n o p r o i z l a z i da j e k r a l j s a s i m p a t i j o m doce-
kao H i t l e r o v uspon i da j e b i o s k l o n p r i b l i z a v a n j u n a c i o n a l - s o c i -
j a l i s t i C k o j NjemaCkoj. P o n a v l j a o j e da ima puno p o v j e r e n j e u b e r -
l i n s k u v l a d u , i z r a z a v a j u c i i s t o v r e m e n o z e l j u za p o b o l j s a n j e m pri-
v r e d n i h v e z a . I a k o j e npr. u r a z g o v o r u s njemackim p o s l a n i k o m u
Beogradu A. Bufourom 1 . l i p n j a 1933- i z r a z i o s t r a h o v a n j a zbog nago-
v j e s t a j a talijansko-njemackog' z b l i z e n j a i z a k l j u c e n j a c a r i n s k e u n i -
j e izmedu I t a l i j e , I ^ d a r s k e i A u s t r i j e j e r j e smatrao da b i t o
samo p o j a c a l o p o l o z a j I t a l i j e i k o r i s t i l o Mussolinijevim imperija-
l i s t i C k i m t e z n j a m a na s t e t u J u g o s l a v i j e . Stoga j e i i z j a v i o da vise
v o l i n j e m a c k o - a u s t r i j s k u c a r i n s k u u n i j u i Njemacku kao susjeda
/ A n s c h l u s s ! / nego I t a l i j u . Pokazao j e r a z u m i j e v a n j e i z a njemaCke
r e v i z i o n i s t i C k e t e z n j e u p r a v c u i s t o k a . O s o b i t o mu se svidjela
a k c i j a n a c i o n a l - s o c i j a l i s t a u Njema5koj uperena p r o t i v k o m u n i s t a i
komunizma. I tom j e p r i l i k o m k r a l j i z r a z i o nadu da ce se p r i v r e d n a
s u r a d n j a izmedu Njemacke i J u g o s l a v i j e p r o s i r i t i , kao s t o j e on,
nesto r a n i j e , u p o z o r i o njemackog d i p l o m a t u da b i mu b i l o drago kad
b i mogao r a C u n a t i na debar n j e m a c k i u t j e c a j u Rimu u p r i l o g Jugo-
s l a v i j e . Godinu dana k a s n i j e j e b u g a r s k i c a r B o r i s , u r a z g o v o r u s
njemackim m i n i s t r o m v a n j s k i h p o s l o v a C. von Neurathom, p r i m i j e t i o
da mu j e k r a l j Aleksandar p o v j e r i o s v o j u misao o n a s t o j a n j u da dode
do z b l i z e n j a s B e r l i n o m , i to kako ekonomski t a k o i p o l i t i c k i . I
njegov p o s l a n i k u B e r l i n u u to v r i j e m e Z i v o j i n B a l u g d z i c , u razgo-
v o r u s H i t l e r o m 9- ogujka 1934., rekao j e da u Beogradu p o s t o j i
t e z n j a da se oslobode v e z a s Pranouskom i da s t v o r e dobru atmosferu
izmedu J u g o s l a v i j e i NjemaCke. Kao prikladno sredstvo za s t v a r a n j e
t a k v e atmosfere oznacio j e i z l a z e n j e u s u s r e t J u g o s l a v i j i na sekto-
r u v a n j s k e t r g o v i n e . A kako j e n j e m a c k o j d i p l o m a o i j i upravo do toga
b i l o s t a l o , H i t l e r j e odgovorio B a l u g d z i c u da Njemacka ne g o j i n i -
kakvo n e p r i j a t e l j s t v o prema J u g o s l a v i j i i da j e spremna, k o l i k o t o
 100

l e z i u n j e n o j moci da preuzme j u g o s l a v e n s k e i z v o z n e a r t i k l e . Hit-

ler j e odmah upozorio da j e to moguce o s t v a r i t i samo u ograniCenoj
m j e r i i uz odgovarajuoe p r e u z i m a n j e njemacke rohe. H i t l e r j e oheCao
jugoslavenskom p o s l a n i k u da ce sve mogucnosti r a z m j e n e " b i t i n a j o z -
b i l j n i j e u z e t e u p r e t r e s i da ce j o s i s t o g m j e s e c a jedna d e l e g a o i j a
otputovati u JiAgoslaviju.

Z a k l j u c e n j e R i m s k i h p r o t o k o l a izmedu I t a l i j e , I^darske i Austrije

/sredinom o z u j k a 1934./ samo j e p o b o l j s a l o u v j e t e za p o l i t i k u n j e -
macko-ji;igoslavenskog z b l i z e n j a , Novi n j e m a c k i p o s l a n i k u B e o g r a d u
V. v.Heeren j a v i o j e m i n i s t a r s t v u v a n j s k i h p o s l o v a u B e i ^ l i n u d a ju-
g o s l a v e n s k a v l a d a n i j e z a d o v o l j n a f r a n c u s k i m tuifiacenjem d a "rimski
trougao" ima z a d a t a k da s t v o r i nove g a r a n c i j e d a b i se sprijeCio
" A n s c h l u s s " A u s t r i j e . U Beogradu j e p o s t o j a l o u v j e r e n j e d a je prvi
p o l i t i c k i c i l j Rima,.u s v i m n j e g o v i m aranzmanima u P o d u n a v l j u , bio
i ostao s t r a t e s k o z a o k r u g a v a n j e J u g o s l a v i j e . Zato j e j a c a n j e t a l i -
janskog u t j e c a j a u A u s t r i j i u t j e c a l o na j a c a n j e n e p o v j e r e n j a jugo-
s l a v e n s k e v l a d e prema I t a l i j i i f r a n c u s k a n a s t o j a n j a da o s t v a r e
j u g o s l a v e n s k o - t a l i j a n s k o z b l i M e n j e m o r a l a su d o z i v l j a v a t i neuspjeh.
Heeren j e istovremeno z a Njemacku p o z i t i v n o o c j e n j i v a o d j e l o v a n j e
t i h ugovora u j u g o s l a v e n s k i m odnosima s Pranouskom i Njemackom. 0 .
tome j e j a v l j a o ovakos P o s l i j e r a t n i medeni m j e s e c f r a n c u s k e - j u g o s l a -
venskog p r i j a t e l j s t v a vec j e davno prosao i u s t u p i o m j e s t o jednom
braku i z p r a k t i o n i h r a z l o g a k o j i zbog nuzde z a z a j e d n i c k o m obranom
od I t a l i j e o s t a j e n e r a s k i d n i v , a l i se zbog p r e g r s t i g o r k i h r a z o c a -
r a n j a o d s t r a n e J u g o s l a v i j e s v e v i s e o s j e c a kao t e r e t . To j e zapo-
'6elo s d r s k i m pokusajima l i b e r a l n e f r a n c u s k e stampe da se m i j e s a
u j u g o s l a v e n s k u u n u t r a s n j u p o l i t i k u , a z a t i m je d o s l o z a t v a r a n j e
p a r i s k i h n o v 5 a n i h i z v o r a uz istovremeno podnosenje p r i z n a n i c a z a
r a n i j e p r i m l j e n e zajmove, Sve j e to p r i d o n i j e l o da o z i v i z e l j a da
se, cim to bude moguce, oslobode p o l i t i C k e z a v i s n o s t i od Prancuske
u k o j u j e J u g o s l a v i j a b i l a z a p a l a . Pored t e t e n d e n c i j e u j u g o s l a -
venskoj v a n j s k o j p o l i t i o i k o j o j j e c i l j i z v j e s n o oslobodenje od
p o l i t i c k o g u t j e c a j a Prancuske, u jugoslavenskej vanjskoj p o l i t i o i
ve6 d'^Q vremena p o s t o j i t e n d e n c i j a K o j a ide za z b l i z e n j e m s Nje-
mackom,
 101

O i n i se da j e A l e k s a n d a r vec 1933. god, i n c o g n i t o doputovao u

Njemacku i vodio r a z g o v o r e s Hermannom Goring'om k o j i j e dugo v r e -
mena v a z i o kao c o v j e k u v r h u n a c i o n a l - s o c i j a l i s t i c k e e k i p e zadu-
zen za j u g o s l a v e n s k e s t v a r i . Sigurno j e da j e pred s v o j o d l a z a k
u P r a n c u s k u u j e s e n 1934. p o r u c i o preko P.v. Papena, njemackog
m i n i s t r a s posebnom m i s i j o m " u B e c u , da j e J u g o s l a v i j a doduse u
savezu s P a r i z o m i da ima n i z i s t i h i n t e r e s a s Pranouskom, no da
nece n i k a d a s u d j e l o v a t i u j e d n o j k o m b i n a c i j i k o j a b i im_ala r j e s a -
v a t i s r e d n j e e v r o p s k a p i t a n j a ako u n j o j n i j e z a s t u p l j e n a Njemacka.
A l e k s a n d a r j e t a k o t e z i o da o j a c a v l a s t i t i p o l o z a j prema P r a n c u s -
k o j , da d o b i j e od n j e v e c e k o n c e s i j e i da e v e n t u a l n o s p r i j e c i z a -
k l j u c e n j e sporazuma izmedu P a r i z a i liima uperenog p r o t i v Berlina,
a uz c i j e n u f r a n c u s k o g p o p u s t a n j a t a l i j a n s k i m p r e t e n z i j a m a prema
jadranskom s u s j e d u . l i o r i s t e c i s u p a r n i s t v o izmedu I t a l i j e i Nje-
macke / A u s t r i j a - jabuka. r a z d o r a u to v r i j e m e / , A l e k s a n d a r s e
nadao da ce ce moci u p u t i t i n j e m a c k i "Drang" prema j u g o i s t o k u u
nekom drugom p r a v c u , m i r e c i se vec u n a p r i j e d s p r i k l j u c e n j e m
A u s t r i j e Njemackoj kao - z a J u g o s l a v i j u - p o v o l j n i j i m r j e s e n j e m
ne samo od r e s t a u r a c i j e / e v e n t u a l n e / Habsburga nego i od talijan-
ske d o m i n a c i j e u A u s t r i j i , H i t l e r j e sredinom 1933- god. j a s n o
dao do z n a n j a madarskom m i n i s t r u p r e d s j e d n i k u G-dmbosu da se u
p o t p u n o s t i s l a z e s madarskim t e n d e n c i j a m a p r o t i v l % l e Antante,
i s t a k a v s i da j e o s n o v n i c i l j Njemacke da r a z b i j e Malu A n t a n t u i
da p o t i s n e P r a n c u s k u i z s r e d n j e E v r o p e , a l i n i j e u p o t p s m o s t i
podrzao r e v i z i o n i s t i c k u p o l i t i k u madarske v l a d e . K a t e g o r i c k i j e
i z j a v i o G-ombosu da Madarska moze r a c u n a t i s p o l i t i c k o m podrskom
P e i c h a samo u jednom p r a v c u , naime p r o t i v Ceho-Slovacke. Srednje-
evropska p o l i t i k a Njemacke t e m e l j i se na p r e t p o s t a v c i d a se
Ju/-^Qslavija i Rumunjska p r i v u k u pomocu ekonomske penetracije u
n j e m a c k i i n t e r e s n i krug i da i h tako i z o l i r a j u od Ceho-Slovacke
i P r a n c u s k e . Zato j e od i z v a n r e d n e v a z n o s t i z a k a s n i j i razvitak
odnosa i s t v a r a n j e novog p o l o z a j a u P o d u n a v l j u i B a l k a n u b i o
t r g o v i n s k i ug-ovor izmedu J u g o s l a v i j e i Njemacke z a k l j u c e n 1 .
s v i b n j a 1934. godine.

U jednom memorandumu s t o ga j e n a e i s t i c k o m i n i s t a r s t v o propagande

 102

d o s t a v i l o m i n i s t a r s t v u v a n j s k i h p o s l o v a u B e r l i n u n a v o d i s e kako
nema n i k a k v e sumnje da j e c i l j t a l i j a n s k e p o l i t i k e , pored stvara-
nja talijansko-madarsko-austrijskog hloka, r a s b i j a n j e Jugoslavije
/kod cega b i H r v a t s k a i m a l a b i t i p r i k l j u c e n a Madarskoj, a n a j v e c i
dio S l o v e n i j e I t a l i j i / i p r i d o b i j a n j e Bug-arske z a t a k a v t a l i j a n -
s k i s i s t e m . Na t a j b i n a C i n i p r e o s t a l a S r b i j a b i l a neprekidno
ugro^ena s i s t o k a . N a j b o l j i n a c i n da s e s p r i j e c e t a k v i talijanski
p l a n o v i k o j i b i m o g l i da ugroze njemaSke p o l i t i c k e i ekonomske
c i l j e v e u P o d u n a v l j u i na B a l k a n u p r e d s t a v l j a n j e m a c k e - j u g o s l a -
venske z b l i z e n j e . "Njemacko-ju^oslavensko zblizenje djelovalo b i
kao udarac maeem p r o t i v t a l i j a n s k e p o l i t i k e u P o d u n a v l j u " i
" p r e d s t a v l j a l o b i jednu z a i s t a v e l i k u l i n i j u njemacke p o l i t i k e
na J u g o - i s t o k u " . Pored toga, u memorandumu s e i s t i 5 e da bez J u -
g o s l a v i j e nema z a t v o r e n o g j u g o i s t o d n o g e v r o p s k o g p r i v r e d n o g po-
d r u c j a . Ako na o v a j n a c i n napadnu t a l i j a n s k e P o d u n a v l j e , ako i s -
k o r i s t e jiAg-oslavensko o g o r S e n j e n a P r a n c u s k u i I t a l i j u , jugosla-
vensko-njemacki sporazim p r e d s t a v l j a o b i udarac u g l a v u . t a l i j a n -
s k o - a u s t r i j s k o m z b l i z e n j u . On b i b i o n a j b o l j a parada prema Ita-
liji, a i s t o tako i k l i c a z a r a s t r o j a v a n j e d o t a d a s n j e g f r a n c u s k o g
j u g o i s t o c n o g s i s t e m a . Zbog toga s t o j i na k r a j u kao z a k l j u c a k da
k l j u 5 z a j u g o i s t o c n o evropsko podruCje i z a j u g o i s t o 5 n u e v r o p s k u
p o l i t i k u l e z i u Beogradu.

Sami p r e g o v o r i o novom t r g o v i n s k o m ugovoru s NjemaCkom z a p o c e l i

su 1 5 . o z u j k a 1 9 3 4 . i b i l i r e l a t i v n o brzo o k o n c a n i . U tom ligovo-
r u j e njemacka s t r a n a i z a s l a u s u s r e t J u g o s l a v i j i p r e u z e v s i oba-
vezu kupovanja j u g o s l a v e n s k i h p o l j o p r i v r e d n i h p r o i z v o d a po c i j e -
nama v i ^ i m od o n i h na s v j e t s k o m t r z i s t u , s t i m da ne p l a c a u
s t r a n o j v a l u t i / d e v i z a m a / nego putem c l e a r i n g a , izvozom i n d u -
s t r i j s k e robe u J u g o s l a v i j u pa j e tako u d i o Njemacke - o s o b i t o
nakon p r o v e d e n i h s a n k c i j a p r o t i v I t a l i j e zbog napada na E t i o p i j u
/ I 9 3 5 . / " p o r a s t a o tako da j e i z b i o na prvo m j e s t o i na njemu
ostao s v e do k r a j a . Takav r a z v o j p r e d s t a v l j a o j e p o v o l j a n predu-
v j e t p o l i t i c k o m z b l i z e n j u izmedu Beograda i B e r l i n a .

NjemaSka j e s t r a n a , opravdano, p r i d a v a l a v e l i k o z n a c e n j e tom

u^-ovoru i u c i r k u l a r n o m pismu, s t o g a j e ekonomski o d j e l
 103
njemackog m i n i s t a r s t v a v a n j s k i h p o s l o v a u p u t i o njemackim d i p l o -
matskim p r e d s t a v n i s t v i m a u i n o z e m s t v u , s t o j i da se t a k v i u g o v o r i
u b r a j a j u u ug-ovore posehne v r s t e k o j i pored s v o j e t r g o v i n s k o - p o -
l i t i c k e s a d r z i n e i m a j u i p o l i t i ' c k o znaCenJe. T a k v i ugovori imaju
s t v o r i t i u I ^ d a r s k o J i u J u g o s l a v i j i dva u p o r i s t a z a njemacku po-
l i t i k u u P o d u n a v l j u , p r i j e svega da "bi se d j e l o v a l o p r o t i v fran-
cuske i t a l i j a n s k e p o l i t i k e u p r a v l j e n e p r o t i v njemacke p o l i t i k e
u P o d u n a v l j u , Kod o v i h ugovora / s J u g o s l a v i j o m i :Madarskom/ p r i -
m i j e n j e n Je s i s t e m t a j n i h f i n a n c i j s k i h p o v l a s t i c a , i to zhog n a -
r o C i t i h c i l j e v a k o j i m a se t e z i l o , T i m p o v l a s t i c a m a Njemacka Je
s v j e s n o p r e u z e l a na sebe i z v j e s n e f i n a n c i j s k e z r t v e , u interesu
njemacke v a n j s k e p o l i t i k e u J u g o i s t o c n o J E v r o p i .

U d a l j n j o j p e r s p e k t i v i t r e b a l o Je - prema planovima B e r l i n a - da
se J u g o s l a v i j a p r i d r u z i b l o k u Madarske i B u g a r s k e / a mozda i Ru-
munjske/, pod vodstvom Njemacke. Sprovodenje takve i l i nJoJ slio-
ne p o l i t i k e o l a k s a v a l a Je c i n j e n i c a s t o J u g o s l a v i j a - strahujuci
od I t a l i j e a ne od NjemackeI - n i j e p o k a z i v a l a gotovo n i k a k a v
i n t e r e s z a I s t o c n i pakt / " I s t o c n i L o c a r n o " / k o j i b i - uz ucesce
Prancuske, P o l j s k e , Njemacke i SSSR-a - imao, po u z o r u na L o c a r n -
s k i pakt, da o s i g u r a m i r na Istoku.

U drugom Jednom dokamentu s a s t a v l j e n o m u V a n j s k o p o l i t i c k o m u r e d u

n a c i o n a l s o c i J a l i s t i c k e s t r a n k e u d r u g o j p o l o v i c i 1934. godine
pod naslovom " P o l i t i k a na J u g ' o - i s t o k u " f o r m u l i r a n i s u p o g l e d i i
o c j e n e V a n j s k o p o l i t i c k o g u r e d a s t r a n k e na s i t u a c i j u na B a l k a n u ,
odnosno o c j e n j e n a J e u l o g a p o j e d i n i h b a l k a n s k i h d r z a v a u njemac-
k o j p o l i t i o i . P r i tom se p o l a z i l o od 5 i n j e n i c e da Njemacka na
tom p o d i u 5 j u mora u v i j e k r a c u n a t i s I t a l i j o m kao g l a v n i m p r o t i v -
nikom, ne samo u A u s t r i j i nego i u M a d a r s k o j , J u g o s l a v i j i i G-rc-
k o j . Zato se u spomenutom r e f e r a t u i s p i t u j e g d j e l e z e mogucnosti
p r o t i v t a l i j a n s k e p o l i t i k e . U njemu se t v r d i - p r i a n a l i z i m j e s t a
i z n a c e n j a J u g o s l a v i j e z a njemacku p o l i t i k u na J u g o i s t o k u - da
u Beogradu l e z i o s o v i n a z a s v a k u J u g o i s t o o n u p o l i t i k u , pa se
z a t i m navod i da ne samo s r e d i s n j i p o l o z a j t e z e m l j e , n i c i n j e n i -
ca s t o J u g o s l a v i j a mjerodavno s u d j e l u j e u s v i m ugovorima z a k l j u -
cenim na J u g o i s t o k u c i n i B e o g r a d , za njemacku s t r a n u , najvaznijim
 104

punktom J u g o i s t o c n e p o l i t i k e R e i c h a nego n a r o c i t o snaga t e zem-

l j e i n j e n s t a v prema v e l i k o m p r o t i v n i k u njemacke jiJi^oistocne
politike; I t a l i j i , P o l i t i k a Beograda u p o s l i j e r a t n o m razdoblju
u odluCujucim stvarima b i l a j e mjerodavna z a c j e l o k u p n u b a l k a n s k u
p o l i t i k u . Smrt k r a l j a A l e k s a n d r a samo ce v r l o malo ovo izmijeniti
j e r kneza P a v l a , k o j i j e odreden za n a m j e s n i k a , kao liCnost tre-
ba bez sumnje i z j e d n a c i t i s m r t v i m Aleksandrom. U r e f e r a t u s e ,
zatim, izno:si o c j e n a d a je Jugoslavija unutrasnjepoliticki cvrsta,
da " h r v a t s k e p i t a n j e " n i j e t a k v o d a b i moglo z a p r i j e t i t i o p s t a n k u
d r z a v e , odnosno da H r v a t s k a n i j e d r z a v a u d r z a v i i d a se h r v a t s k i
narod o s j e c a kao r a v n o p r a v n i c l a n ove d r z a v e , a posebno se isti-
ce k v a l i t e t j u g o s l a v e n s k e v o j s k e i t v r d i da je jugoslavenski voj-
n i k - bez o b z i r a i z k o j e g j e narodnog s t a b l a - po svom odgoju i
izobrazbi sigurna garancija cvrstoce d r z a v n e s t r u k t u r e prema unu-
t r a i prema v a n i , B a l j e se t v r d i d a je jugoslavenska drzava i z -
gradena s a f r a n c u s k i m k a p i t a l o m i d a je razumijivo jugoslavenske-
francuske p r i j a t e l j s t v o a l i ono ne moze B e r l i n u z a d a v a t i brigu
j e r sve v i s e h l a d i zbog f r a n c u s k i h n a s t o j a n j a da dode do z b l i z e -
n j a s I t a l i j o m a i u s l i j e d c i n j e n i c e s t o P r a n c u s k a u ekonomskom
pogledu n i j e b i l a u s t a n j u da p r u z i J u g o s l a v i j i potrebne g a r a n c i -
j e , pa j e J u g ' o s l a v i j a s t o g a upucena na Njemacku i n j e n a nacional-
na ekonomika z a v i s i t ce od toga k o l i k o ce za n j u b i t i otvoreno
njemacko t r z i s t e , Sve n a p r i j e d navedeno, kao i c i n j e n i c a sto i z -
medu Njemacke i J u g o s l a v i j e ne p o s t o j e n i k a k v i r a z l o z i z a sukobe
c i n i da p o s t o j e s v i p r e d u v j e t i za uzu njemacko-jugoslavensku su-
radnju, Jedna j a c a v e z a n i j e samo moguca nego neophodna. Ona se
mora p r o b i t i na p r i v r e d n o m p o l j u a mora b i t i p r i v e d e n a k r a j u i
na p o l i t i c k o m . J e d i n o p i t a n j e k o j e u i n t e r e s u njemacke aktivne
vanjske p o l i t i k e treba d o d i r n u t i j e s t odnos Budimpeste prema
Beogradu. Ima z n a k o v a k o j i p o k a z u j u da s u u Beogradu potpuno
spremni da se r a s c i s t e l o s i o d n o s i s Madarskom. Njemacka d i p l o -
macija j e u tome p r i k l a d n i p o s r e d n i k , Stoga se u r e f e r a t u d o l a z i
do s l i j e d e c i h p r o g r a m s k i h z a k l j u c a k a ; .

1. p r o d u b l j i v a n j e j u g o s l a v e n s k o - t a l i j a n s k i h s u p r o t n o s t i , buduci
da samo k o n s o l i d i r a n j e t i h s u p r o t n o s t i p r u z a Njemackoj
 105

i z j e d n a c e n j e snaga na J u g o i s t o k u , k o j e l e z i u njemackom i n t e -
r e s u ; s r p a n j s k i puc u A u s t r i j i s p r i j e t n j o m t a l i j a n s k e inter-
v e n c i j e p o t v r d u j e i s p r a v n o s t ove teze;

2. o h l a d e n j e odnosa s Pranouskom, k o j e j e pocelo na p r i v r e d n o m ,

mora se n a s t a v i t i na vojnom p o l j u ; s u r a d n j a u v o j n i m s t v a r i m a
ne b i t r e b a l o da n a i d e na i k a k v e t e s k o c e j e r za n j u p o s t o j e
kako p e r s o n a l n i t a k o i s t v a r n i p r e d u v j e t i ; ovim se putem mora
p o s t i c i da s e v i s o k i v o j n i kriogovi J i o ^ ' o s l a v i j e k o j i d i j e l o m
j o s u v i j e k s t o j e pod snaznim f r a n c u s k i m u t j e c a j e m p r i b l i z e
njemackom s t a n o v i s t u , da b i se omogucila u^a suradnja s njima;
u t u s v r h u b i l o b i neophodno u p u t i t i jednog vojnog ataseja
samo z a Beograd / J u g o s l a v i j u / ; mora se d a l j e intenzivirati
otpoceto z b l i z e n j e na ekonomskom p o l j u i a g r a r n a p o l i t i k a s t o
j e v o d i Njemacka p r u z a mogucnosti z a t o ; njemacka s t r a n a mora
i moze j u g o s l a v e n s k e j d r z a v i d a t i g a r a n c i j e z a preuzimanje
n j e n i h pretezne p o l j o p r i v r e d n i h proizvoda; ekonomska v e z a mora
b i t i t a k v a da j e d n a p r e o r i j e n t a c i j a J u g o s l a v i j e na dru^ga t r -
z i s t a bude o t e z a n a , a po mogucnosti u c i n j e n a i n e i z v o d l j i v o m ;

3. V a n j s k o p o l i t i c k i ured ima d i r e k t n u v e z u s j u g o s l a v e n s k i m mi-

n i s t r o m v a n j s k i h p o s l o v a B. J e v t i c e m ; moguce j e i p o z e l j n o tu
v e z u p r o d u b i t i osobnim dodirom.

Bakako da t a l i j a n s k a s t r a n a n i j e otvoreno i s t u p a l a p r o t i v nago-

v j e s t a j a njemacko-jugoslavenskog z b l i z e n j a , a l i j e njemacki amba-
sador u Rimu U.v. H a s s e l imao i n f e r m a c i j e od jednog svog p o v j e -
r e n i k a b l i s k o g t a l i j a n s k o j v l a d i da t a l i j a n s k e m i n i s t a r s t v o v a n j -
s k i h p o s l o v a / P a l a z z o O h i g i / s a z a b r i n u t o s c u g l e d a na t a j p r o c e s
i da j e m i s l j e n j a da z b l i z e n j e R e i c h a s J u g o s l a v i j o m - k o j a se s
Italijom u poslijeratnom razdoblju n a l a z i u stalnoj zavadi, kojoj
e p i l o g moze b i t i r a t - moze n e g a t i v n o u t j e c a t i na talijansko-nje-
macke odnose. Prema tom ambasadorovom i z v o r u P a l a z z o G h i g i ne
shvaca da Njemacka s t u p a u p r e g o v o r e k o j i m a j e c i l j da talijan-
skog n e p r i j a t e l j a p r e t v o r i u njemackog p r i j a t e l j a .
 106

Knez P a v l e kao p r v i n a m j e s n i k - nakon a t e n t a t a u I-'ferseille-u na

k r a l j a A l e k s a n d r a / 9 . X 1934-/ - o s t a v i o j e u poSetku "sve po
starom", n a s t o j e c i da se prvo o r i j e n t i r a u domacoj i v a n j s k o j po-
l i t i o i pa da z a t i m pronade g l a v n e suradnike. I z m i j e n i o j e IM, Uzu-
n o v i c a s J e v t i 6 e m a l i mu j e oko z a p e l o na l i i l a n u Sto j a d i n o v i c u ,
m i n i s t r u f i n a n c i j a u J e v t i c e v o j v l a d i , k o j i mu se c i n i o najpri-
k l a d n i j i da p r o v o d i n j e g o v u / P a v l o v u / p o l i t i k u , Pokumenti g o v o r e
da j e P a v l e pozivao S t o j a d i n o v i c a sluzbeno u a u d i j e n c i j u 14 puta
u vremenskom r a s p o n u od s r e d i n e s i j e c n j a do 1 1 , ¥1 1935. i da su
u t i m razgovoriroa i m a l i d o v o l j n o p r i l i k e da dogovore sve p o j e d i -
nosti. S t o j a d i n o v i c kao r a d i k a l u z i v a o j e u beogradskim k r u g o v i -
ma g l a s a n g l o f i l a , a p r i njegovom imenovanju z a novog jugoslaven-
skog m i n i s t r a p r e d s j e d n i k a i m i n i s t r a v a n j s k i h p o s l o v a /24. VI
1935./ b i l a j e d j e l o t v o r n a ne samo p r e p o r u k a t a d a s n j e g britanskog
p o s l a n i k a u Beogradu N. Hendersona nego i - njemacke s t r a n e , Ba-
kako, S t o j a d i n o v i c e v a v l a d a p o h i t a l a j e da p o t v r d i s v o j u v j e r n o s t
obavezama prema M a l o j A n t a n t i , B a l k a n s k o m sporazumu i Prancuskoj
a l i p a g l j i v i j i m promatracima s t v a r i s u i z g l e d a l e d r u g a o i j e . Nje-
macki p o s l a n i k v, Heeren, npr,, izvjestavao je ministarstvo vanj-
s k i h p o s l o v a u B e r l i n u da s u k o r i j e n i promjene v l a d e / J e v t i c - S t o -
j a d i n o v i c / i z r a z i t o u n u t r a s n j e p o l i t i c k e p r i r o d e i da ce sudbina
i dugotrajnost v l a d e z a v i s i t i od n j e n a u s p j e h a i l i n e u s p j e h a na
p o l j u u n u t r a s n j e p o l i t i k e . Heeren j e naglasavao da j e osnovna
linija jugoslavenske vanjske p o l i t i k e zacrtana stvaranjem i r a z -
v i t k o m nove d r z a v e , t e da od jedne promjene v l a d e ne v a l j a o c e k i -
v a t i neke s e n z a c i o n a l n e promjene. Medutim, t a promjena v l a d e s
pravom j e i z a z v a l a u z n e m i r e n o s t u P r a n c u s k o j , O e h o - S l o v a c k o j i
HmTiunjskoj j e r j e b i l o poznato da j e S t o j a d i n o v i c , j o s kao mini-
star f i n a n c i j a u J e v t i c e v o j v l a d i , naginjao ekonomskom z b l i z e n j u
s NjemaCkom. I m a j u c i u v i d u i z r a z e n e t e n d e n c i j e z a z b l i z e n j e s
Njemackom na p r i v r e d n o m p o l j u k o j e s u d o v e l e do z a k l j u c e n j a t r g o -
v i n s k o g ugovora od 1 . s v i b n j a 1934. i p o s j e t e H. G o r i n g a p r i l i k o m
sprovoda k r a l j a A l e k s a n d r a , kao i i z v j e s n o u d a l j a v a n j e od Pran-
cuske i Male A n t a n t e i z a z v a n o f r a n c u s k o m - p o l i t i k o m zblizenja s
I t a l i j o m i S o v j e t s k i m savezom, d o l a z a k M, S t o j a d i n o v i c a na
 107

p o l o z a j m i n i s t r a p r e d s j e d n i k a i m i n i s t r a v a n j s k i h p o s l o v a morao
j e da u k a z u j e - po Heerenu - na d a l j n j e j a c a n j e novoga v a n j s k o -
p o l i t i c k o g k u r s a J u g o s l a v i j e . U z n e m i r e n o s t j e ubrzo z a d o b i l a j a c u
formu j e r j e S t o j a d i n o v i c z a t r a z i o o d l a g a n j e s j e d n i c e Stalnog
s a v j e t a m i n i s t a r a i % l e A n t a n t e k o j e j e t r e b a l o o d r z a t i sredinom
lipnja 1935., a i s t o tako se s odugovlacenjem odnosio prema h i t -
nom f r a n c u s k o m p o z i v u da dode u P a r i z . H e e r e n j e i z r a z v a o m i s l j e -
n j e da ce S t o j a d i n o v i c - kome j e p o t r e b a n v a n j s k i m i r r a d i s r e -
divanja unutrasnje p o l i t i c k i h p r i l i k a u zemlji - v o d i t i obazrivu
p o l i t i k u n e u v l a c e n j a J u g o s l a v i j e u e v r o p s k e sukobe zbog t u d J h
i n t e r e s a i da ce t e z i t i o s a m o s t a l j e n j u s v o j e v a n j s k e politike,
sto z n a c i i z v l a C e n j u J u g o s l a v i j e i s p o d f r a n c u s k o g utjecaja. Zato
j e v.Heeren z a k l j u c i o da d o l a z a k S t o j a d i n o v i c a s njemacke s t r a n e
moze b i t i samo p o z d r a v l j e n .

Van j s k o p o l i t i c k i pi-ogram kneza P a v l a - j e r on j e t a j k o j i k o n c i -

p i r a i vodi /u glavnim l i n i j a m a / vanjsku i unutrasnju politiku
J u g o s l a v i j e u r a z d o b l j u Namjesnistva / 1 9 3 4 - 1 9 4 1 . / - moze se' s a z e -
ti u Cetiri tockes

1. i z r a z i t i antikomunizam i s t o g a n e p r i z n a v a n j e S o v j e t s k o g saveza
i o d b i j a n j e suradnje sa sovjetskom diplomacijom;
2. b r i t a n s k o - n j e m a C k o z b l i z e n j e s u s m j e r e n j e m n a c i s t i c k e ekspan-
z i j e prema SSSR-u, a u tom o k v i r u o s i g u r a t i dobre i ekonomski
plodonosne j u g o s l a v e n s k o - n j e m a c k e odnose;
3. i n t e g r i t e t d r z a v e , p r e v l a d a v a n j e s u p r o t n o s t i s a s u s j e d i i u a
pomocu b i l a t e r a l n i h i;igovora;
4. p r i b l i z a v a n j e Himu i p o b o l j s a n j e u z a j a m n i h t a l i j a n s k o - j u g o s l a -
v e n s k i h odnosa, s t i m da d o b r i o d n o s i s B e r l i n o m p r e d s t a v l j a -
j u e v e n t u a l n o p o k r i c e i o s i g u r a n j e od nemirnog i u v i j e k opas-
nog t a l i j a n s k o g s u s j e d a .

Zato j e n o v i j u g o s l a v e n s k i p o s l a n i k u B e r l i n u A. Cinear-Markovie
u prosincu 1935. u ime kneza P a v l a i S t o j a d i n o v i c a i z j a v i o Hitle-
r u p r i l i k o m p r e d a j e a k r e d i t i v n i h pisama da J u g o s l a v i j a ubuduce
ne samo s t o nece u l a z i t i n i u kakve aranzmane p r o t i v Njeiuacke,
nego 6e - u k o l i k o vec ne moze i s t u p i t i i z p o s t o j e o i h obaveza -
t e obaveze o l a b a v i t i i n a s t o j a t i da se i u t i m o k v i r i m a ne dono-
se n i k a k v e o d l u k e na s t e t u Njemacke. linez Pavle ostajao je
 108

d o s l j e d n o na t o j l i n i j i i na prvom tajnom s a s t a n k u izmedu n j e g a

i H i t l e r a u B e r c h t e s g a d e n u 1936. god. b i l o mu j e s njemacke s t r a -
ne obecano da Njemacka u eventualnom r a t u z e l i samo n e u t r a l n o s t
J u g - o s l a v i j e i da j e R e i c h spreman da g a r a n t i r a , z a u z v r a t , n j e n e
g r a n i c e . C i n i se da k o r i j e n n o v o j v a n j s k o p o l i t i c k e j o r i j e n t a c i j i
J u g o s l a v i j e i njenom ekonomskom, pa p o l i t i 5 k o m p r i b l i z a v a n j u N j e -
mackoj v a l j a d j e l o m i c n o t r a z i t i me-du u t j e c a j n i m k e n z e r v a t i v c i m a
V e l i k e B r i t a n i j e k o j e j e icnez P a v l e kao " o v e j a n i a n g l e f i l " u v i j e k
rado s l u s a o . Zato j e P a v l e neimar nove v a n j s k o p o l i t i c k e l i n i j e
J u g o s l a v i j e ^ postePeneg n a p u s t a n j a d o t a d a s n j i h p o z i c i j a i p r e l a -
z e n j e na l i n i j u n e u t r a l n o s t i .

Pred S t o j a d i n o v i c e m kao p r e d s j e d n i k o m i sefom nove v l a d a v i n s k e

kombinacije / r a d i k a l i , slovenski k l e r i k a l c i i besanski muslimani/
s t a j a l a s u dva v a n j s k o p o l i t i c k a zadatka^ p r i b l i z i t i se B e r l i n u
/"vec d a n a s " / a z a t i m p o p r a v i t i odnose s Rimom / " s u t r a " / .

Na s a s t a n k u s a v j e t a m i n i s t a r a v a n j s k i h p o s l o v a MA na B l e d u 29. i
30. V I I I 1935. S t o j a d i n o v i c u j e od prvog dana b i l o j a s n o da i z -
medu n j e g a , B e n e s a i T i t u l e s c u - a ne moze n i k a d a d o c i do s v e s r d n e
s u r a d n j e . "Za n j i h me j e v e z i v a l a samo i d e j a - p r i z n a j e Stojadi-
n o v i c - da se onemoguci v a s k r s pokojne A u s t r o - U g a r s k e i s p r e e i
r e s t a u r a c i j a Habsburske d i n a s t i j e b i l o u A u s t r i j i i l i u Madarskoj,
Uostalom c i l j Male A n t a n t e i b i o j e samo to i n i s t a v i s e . J a sam
z e l e o da se na tome o s t a n e i ne v r s i n i k a k v o p r o s i r e n j e koje b i
J u g o s l a v i j u p o v e l e u v r t l o g svade v e l i k i h s i l a , s a C i j i m posebnim
interesima nas narod n i k a k v e veze nema, U n j i h o v o m sukobu, koji
se o c e k i v a o , j a sam z e l e o da J u g o s l a v i j a o s t a n e neutralna".

Napad f a s i s t i c k e I t a l i j e na E t i o p i j u / 3 . X 1935./ n i j e j a c e z a -
brinuo S t o j a d i n o v i c a : c i n i s e da mu j e o d g o v a r a l a t a l i j a n s k a e k s -
p a n z i j a u A f r i c i /kao i f r a n c u s k o m m i n i s t r u v a n j s k i h p o s l o v a P,
Lavalu/, Stojadinoviceva^^vlada u nacelu odbila svaku podrsku
t a l i j a n s k o j a g r e s i j i i zastupala je stanoviste da J u g o s l a v i j a i
n j e n i s a v e z n i c i m o r a j u u s k l a d i t i s v o j u p o l i t i k u s d r z a n j e m V.
B r i t a n i j e . Zbog toga j e S t o j a d i n o v i c u p u t i o jug'oslavenskem p r e d -
s t a v n i k u u B r u s t v u nai*oda s l i j e d e c u b r z o j a v k u ; "Molim drz i t e
 109

vezu s a Benesom, T i t u l e s k o m i R u d z i Arasom odnosno A b e s i n i j e

tako da nase d r z a n j e bude u s a g l a s n o s t i s a nasira s a v e z n i c i m a . U
sukobu v e l i k i h s i l a mi ne smemo da budemo u prvom r e d u . Tako isto
Prancuzima t r e b a o s t a v i t i da o n i vode p r v u r e 5 a mi r e z e r v i s a n i
i z a n j i h . L a v a l u se moze u k a z a t i na opasnost da ako ne pomogne
E n g l e s k u r i z i k u j e da ovu b a c i u n a r u C j e Nemacke. To j e d o v o l j n o
s nase s t r a n e , pored v e c poznate r e z o l u c i j e na k o n f e r e c i j i Male
Antante na B l e d u gde smo i s t a k l i z n a S a j B r u g t v a naroda. Ako s e
F r a n c u s k a i E n g l e s k a s l o z e , onda odlucno s t a t i na n j i h o v u s t r a n u .
I n a c e b i t i r e z e r v i s a n . Kod e n g l e s k e d e l e g a c i j e svakako mozete
i z n e t i z n a c a j u l o g e k o j u mi mozemo i g r a t i u torn sukobu, s o b z i r o m
ne nas g e o g r a f s k i p o l o z a j i i s t o v e t n o s t i n t e r e s a jugoslovensko-
e n g l e s k i h da se k o c i e k s p a n z i j a I t a l i j e . A l i ovo l i c n o u r a z g o v o -
rima, dok nas j a v a n s t a v ima da bude ono s t o j e napred receno.
S a o p s t i t e nam g l e d i s t e B e n e s a , T i t u l e s k a i Ruzdi Arasa",

B r u s t v o naroda - n a r e d u j u c i samo ekonomske ' s a n k c i j e p r o t i v tali-

janskog a g r e s o r a - p o k a z a l o j e s v i j e t u neodlucnost dok j e e n g l e s -
ka d i p l o m a c i j a z a b i l j e z i l a n e s u m n j i v i poraz "zahvaljujuci" u
prvom r e d u o t k l o n u P a r i z a / L a v a l ! / da j e punim srcem pomogne u
s u p r o t s t a v l j a n j u i k o n f r o n t a c i j i s I t a l i j o m . Medutim, kad j e n a -
c i s t i c k a NjemaSka s v o j i m upadora u / d o t a d / d e m i l i t a r i z i r a n u Rajnj-
sku o b l a s t / ? . I l l 193^./ i z a z v a l a novu k r i z u t a k v i m j e d n o s t r a n i m
krsenjem odredaba mirovnog ugovora i L o c a r n a Londonu. se p r u z i l a
i d e a l n a p r i l i k a da v r a t i P a r i z u "milo z a d r a g o " o d b i j a j u c i da
p o d r z i P r a n c u s k u u b i l o k a k v o j d j e l o t v o r n i j o j a k c i j i osim verbal-
ne i d i p l o i T i a t s k e osude t o g C i n a . B r u s t v o naroda - nakon pada
Adis-Abebe - d o n i j e l o j e u s r p n j u 1936. z a k l j u c a k da se s t a v e
i z v a n snage s a n k c i j e p r o t i v I t a l i j e i tako s u t e d v i j e "dinamicne
i mlade s i l e " / f a s i s t i c k a I t a l i j a i nacional-socijalisticka Nje-
macka/ u E v r o p i z a b i l j e z i l e z n a c a j n e u s p j e h e i d o b i t a k u p r e s t i z u ,

Na B a l k a n u NjemaCka v j e s t o i s k o r i s t a v a blamazu P r a n c u s k e , ajos

v i s e s i t u a c i j u vezanu uz provodenje ekonomskih s a n k c i j a protiv
Italije, gto j e i j u g o s l a v e n s k a v l a d a b i l a p r i h v a t i l a . S jedne
s t r a n e d o l a z i do z b l i z e n j a s Rimom, a s druge u b a c u j e s e h i t r o i
s m i s l j e n o u vakuum i n t e n z i v i r a j u c i t r g o v i n s k u r a z m j e n u s balkan-
skim zemljama, u prvom r e d u s J u g o s l a v i j o m , da b i p o d m i r i l a
 110

s v o j e goleme potrebe vezane uz n j e n program n a o r u z a n j a dok su

E n g l e s k a i P r a n c u s k a , u t i m p r o s t o r i m a i u to vrijemxe, b i l e v r l o
slabo ekonomski a n g a z i r a n e i p r i s u t n e s t o j e p r e d s t a v l j a l o v e l i k i
minus za n j i h o v u p o l i t i k u i p o l i t i c k i p o l o z a j uopce.

Pok j e j"ugoslavenska s t r a n a v o d i l a duge pregovore s Engleskom i

Pranouskom k o j i n i s u d a l i o c e k i v a n e r e z u l t a t e , B e r l i n j e podnio
j u g o s l a v e n s k i m p r e g o v a r a c i m a ponudu da ce p r e u z e t i 60 posto j u g o -
slavenskog z i t a , s t i m da z a to z i t o p l a t i c i j e n u k o j a j e z a 30
posto b i l a v i s a od one na s v j e t s k o m t r z i s t u . To u C i n j e n o zato da
se p o s t i g n u p o l i t i c k i p o e n i i da se E n g l e s k a i P r a n c u s k a p o l i t i c -
k i postepeno p o t i s n u i z J u g o s l a v i j e . Njemackoj p o l i t i c i koristilo
je i drzanje francuske i e n g l e s k e v l a d e u k r i z i oko Etiopije,
o s o b i t o p r o j e k t sporazuma L a v a l - H o a r e . Tim povodom j e Stojadino-
v i c p o v j e r i o v.Heerenu da se m a l i u B r u s t v u n a r o d a / c l a n i c e B a l -
kanskog sporazuma i s k a n d i n a v s k e z e m l j e / ne b i u Z e n e v i protivili
da p r i h v a t e z a j e d n i c k i f r a n c u s k o - b r i t a n s k i p r i j e d l o g za m i r a l i
j e predvidao da b i se p r e g o v o r i o t e g l i , s t o b i Rim iskoristio da
za v r i j e m e dok p r e g o v o r i t r a j u n a s t a v i o p e r a c i j e p r i cemu se v i s e
ne b i morao b o j a t i p e t r o l e j s k i h s a n k c i j a . N i j e t a j i o pred njemac-
kim diplomatom da j e slom p o l i t i k e B r u s t v a naroda z a J u g o s l a v i j u
"jako r a z o c a r a v a j u c i " i da ce i z tog i s l c u s t v a m o r a t i i z v u c i pouke
i ubuduce se neposredno s p o r a z m i j e t i s e v r o p s k i m v e l e s i l a m a , i s -
k l j u c u j u c i S o v j e t s k i s a v e z . U svakom s l u 6 a j u , Njemacka - u v j e r a -
vao j e S t o j a d i n o v i c njema5kog p o s l a n i k a - moze b i t i s i g u r n a da
on n i u k o j o j k o m b i n a c i j i ili pregovorima k o j i budu n a i s l i nece
u 5 i n i t i n i s t a s t o b i ma na k o j i n a c i n b i l o upereno p r o t i v Njemac-
ke i da ce njemacku v l a d u o b a v j e s t a v a t i o svemu s t o j e za n j u od
interesa.

Tako j e u p r v i m mjeseoima p r i m j e n e ekonomskih s a n k c i j a p r o t i v

I t a l i j e d o s l o - kako n a v o d i Z. A v r a m o v s k i - do o s j e t n o g porasta
jug'oslavenskog i z v o z a u Njemacku. Ako se u s p o r e d i u d i o Njemacke
u jugoslavenskom i z v o z u u 1934. god. kad j e i z n o s i o 15,5 posto
i 1935. god. kad j e i z n o s i o 18,7 p o s t o , od u v o d e n j a s a n k c i j a
d a l j e d o b i j a se s l i j e d e c a s l i k a : vec u listopadu, iako sankcije
jos n i s u s t u p i l e na snagu, n j e m a C k i udio u j u g o s l a v e n s k o m izvozu
 Ill

povecao se je na 21,2 p o s t o , da b i u studenom i z n o s i o 2 3 , 1 p o s t o ,

u p r o s i n c u 2 9 ^ 1 p o s t o , u s i j e c n j u 1936, god. c a k i 37,3 posto,
Konacni r e z u l t a t z a c i t a v u 1936. g o d i n u i z n o s i o J e 23?7 posto od
cjelokupnoga J u g o s l a v e n s k o g i z v o z a u t o j g o d i n i .

NJemaCka J e s l i c n u p o l i t i k u v o d i l a i prema o s t a l i m b a l k a n s k i m
zemljama. Nastalu s i t u a c i j u k o r i s t i l a J e da s e o s l o b o d i d i j e l a
uvoza i z z a p a d n o e v r o p s k i h z e m a l j a s k o j i m a Je i m a l a p a s i v n i s a l d o
a robu p l a c a l a u devizama. U prvom t r o m j e s e c j u 1936. god. n j e m a c k i
Je uvoz i z t i h d r z a v a b i o smanjen za-5,7 p o s t o , s t i m da J e p o j e -
dinacno uvoz i z P r a n c u s k e b i o smanjen z a 50 posto, i z Y. B r i t a n i -
j e z a 25 posto, i z Nizozemske z a 17,8 p o s t o , i z S v i c a r s k e z a 21,7
posto, i z P o l j s k e z a 29?8 p o s t o , i z Norveske z a 20,8 p o s t o . Na
drugoj s t r a n i J e i s t o v r e m e n o b i o povecan uvoz i z B u g a r s k e z a oko
200 posto, i z G-rcke z a 50 p o s t o , i z J u g o s l a v i j e z a oko 30 posto
dok Je udio I t e i c h a u i z v o z u i z b a l k a n s k i h z e m a l j a 1936. god. u
usporedbi s onim i z 1934. i 1935* davao s l i j e d e c u s l i k u / u fa/i

1934. 19^5. 1936.

Bugarska 42,7 48,0 47,6
Grcka 23,0 29,0 36,4
Jugoslavija 15,4 18,7 23,7
Huraun j s k a 16,6 16,5 17,6
Turska 37,0 41,0 51,0

Ako se s v e b a l k a n s k e d r z a v e uzmu kao Jedna c j e l i n a , Njemacka Je

1936. godine p r e u z i m a l a v i s e n j i h o v o g i z v o z a nego s v e o s t a l e v e - .
l e s i l e z a j e d n o . P r i tom v a l j a i s t a k n u t i i c i n j e n i c u da ovakvo
povecanJe i z v o z a i z b a l k a n s k i h d r z a v a u Njemacku n i j e pratilo
adekvatno p o v e c a n j e uvoza i z Njemacke u t e b a l k a n s k e d r z a v e pa s u
p o t r a z i v a n j a , u s l i j e d znatno p o r a s l o g a k t i v n o g s a l d a , dostizavala
znatne sume / J u g o s l a v i j a 2 1 m i l i j u n Rechsraaraka/. Zbog toga s u t e
z e m l j e kao u v o z n i c e b i l e p r i s i l j e n e da p o v e c a v a j u u d i o Njemacke
u njihovom uvozu da b i s v o J a s a l d a u r a v n o t e z i l e , a t o Je upravo
i b i l a t e z a v o d e c i h n j e m a c k i h ekonomista /H. S c h a c h t / . Tako s e
udio Njemacke u uvozu b a l k a n s k i h z e m a l j a u 1936. god. znatno
uvecao u u s p o r e d b i s a d v i j e p r o t e k l e godine /1934.5 1935./:
 112

1234^ 1935. 1936.

Bug'arska 40,1 53,5 61,0 i

Grcka 14,7 18,9 22,7 i
Jugoslavija 13,9 16,2 26,7 5^
liumun j s k a 15,5 24,4 26,2 ^
TUTska 34,0 40,0 35,6 f
Takvim povecanjem u d j e l a Njemacka j e p r e m a s i l a u d i o Y. B i - ^ i t a n i j e ,
P r a n c u s k e , I t a l i j e i SAD z a j e d n o ! i { a s n i j e j e London pokusavao da
p o p r a v i to s t a n j e a l i su p o z i o i j e Njemacke b i l e tako c v r s t o u k o r i
j e n j e n e da i h Y. B r i t a n i j a n i j e na B a l k a n u mogla o z b i l j n i j e ugro-
ziti. Njemacka j e d r z a l a u r u c i i z v a n r e d n o j a k a d u t ; i z v o z n a o r u -
^ a n j a i r a t n o g m a t e r i j a l a i n j e n i ekonomski p r e g o v a r a c i u o c i r a t a
1939. god. z n a l i s u ga u danom c a s u dobro i s k o r i s t i t i . Bakako,
da se t a k a v p o l o z a j Njema5ke kao kupca i l i f e r a n t a morao o d r a z i t i
i na p o l i t i c k e odnose t i h z e r a a l j a .

Za x - a z l i k u od Ceho-Slovacke i Rumunjske k o j e j e H i t l e r o v korak

k r s e n j a odredaba mirovnog'ugovora / 1 9 1 9 . / i L o c a r n s k o g ugovora
/ I 9 2 5 . / ulaskom u d e m i l i t a r i z i r a n u zonu u z n e m i r i o , kao drzave
naposredno i o c i g l e d n o ugrozavane od njemadke e k s p a n z i j e odnosno
madarskog i bugarskog revizionizma, Stojadinovio je ostajao r e -
zervix'an i z b j e g a v a j u c i svako p r i j e v r e m e n o e k s p o n i r a n j e , u v j e r e n
da I'ranouska i Y. B r i t a n i j e nece z a u z e t i z a j e d n o o d l u c a n s t a v i
p o d u z e t i odlucne m j e r e . I j u g ' o s l a v e n s k i j e g e n e r a l s t a b u t o j k r i -
z i s a v j e t o v a o ; "Treba s t r p l j i v o i s potrebnom: odmerenoscu s a c e k a t
da se o p r e d e l e i i z j a s n e druge d r z a v e , n a r o c i t o one koje s u
m o 6 n i j e i u p o v o l j n i j e m p o l o z a j u od n a s , pa t e k onda da se mi
i s p o l j a v a m o . T a k v i m s v o j i m d r z a n j e m svakako necemo n i s t a izgubiti
Takvo b i nase d r z a n j e t r e b a l o da bude kako u s l u c a j u da dode samo
do r e z o l u c i j e / u B r u s t v u n a r o d a / Kojom se o s u d u j e postupak Nemac-
ke t a k o i u s l u c a j u . da se preduzmu s a n k c i j e prema n j o n - " S t o j a d i -
n o v i o j e s a s v o j e s t r a n e s l u z b e n o s a o p c i o n j e m a c k o j v l a d i da j e
z e l j a J u e i ' o s l a v i j e da se r j e s e n j e r a j n j s k e k r i z e t r a z i putem spo-
razuma. Na d r u g o j j e s t r a n i oprezno i z b j e g a v a o da se i z l o z i prije
nego s t o s t e k n e potpunu s i g u r n o s t u s t a v o s t a l i h z e r a a l j a , u prvom
r e d u E n g l e s k e i P r a n c u s k e . C e h o s l o v a c k a i , c i n i s e , Rumunjska
b i l e su spremne da pruze v o j n u pomoc P r a n c u s k o j ako donese o d l u k u
 113
da prede u a k c i j u ; medutira, T u r s k a , G r S k a i J u g o s l a v i j a i z j a v i l e
su da s u spreiime da pomognu P r a n c u s k u samo onda ako b i b i l a z r t v a
neopravdanog napada od s t r a n e Njemacke, t j . n i u s l u c a j u ako n a -
padne Njemacku zbog k r s e n j a L o c a r n a i u p u o i v a n j a t r u p a u P o r a j n j e ,
Prema tome, Mala A n t a n t a kao c j e l i n a n i j e p r u z i l a punu podrsku
P r a n c u s k o j u t o j k r i z i k o j a o t v a r a p r o c e s r a s p a d a n j a "versajd<:og
sistema" u Evropi. Engleska vlada zauzela je pomirljivo drzanje
prema Njemackoj d i s t a n c i r a j u c i se od F r a n c u s k e i i z j a v i l a da
s a n k c i j e na t e m e l j u L o c a r n s k o g p a k t a ne mogu p r o c i , pa j e i S t o -
j a d i n o v i c z a k l j u c i o da p o d r g i e n g l e s k o a ne f r a n c u s k o s t a j a l i s t e .
Na o d l u k u p r e d s t a v n i k a Humunjske T i t u l e s c u a da p o d r z i f r a n c u s k u
t e z u S t o j a d i n o v i o j e r e a g i r a o ovako: "Mi se n i do sada nismo n i -
kad e k s p o n i r a l i p r o t i v V e l i k i h s i l a , c a k n i p r o t i v I t a l i j e k o j a
j e o g l a s e n a za napadaca, a j o s manje mozemo t o u c i n i t i p r o t i v
Nemacke. G a z e n j e L o o a r n s k i h ugovora j e s t v a r V e l i k i h s i l a i B e l -
g i j e , i n j i h o v o j e da odrede s v o j s t a v prema Nemackoj. U pogledu
mera k o j e b i nam d o c n i j e p r e d l a g a l i prema Nemackoj od s t r a n e
D r u s t v a naroda, opredelicemo se prema nasem i n t e r e s u . U c e s t v o v a -
njem n a s i m u k r i t i c i Nemacke pred Savetom p r i m i l i bismo n e p o t r e b -
n i o d i j u m i s t v o r i l i t e s k u a t m o s f e r u . Na prvom mestu pcgodeni b i
b i l l n a s i p r i v r e d n i o d n o s i s a Nemackom. I z v o l i t e p o k u s a t i s a o p s t i -
t i T i t u l e s k u da se njegovom k o r a k u u Savezu ne mozemo p r i d r u z i t i " .

U Londonu se d i p l o m a t s k i m s r e d s t v i m a pripremao rasplet krize i

S t o j a d i n o v i o j e dao s l i j e d e c e i n s t r u k c i j e jugoslavenskom pred-
stavnikui "U r a z g o v o r u s a nemackom d e l e g a c i j o m r e c i t e da smo vrlo
z a d o v o l j n i s t o su d o s l i u London i s t o c e l o p i t a n j e uzima mirni-
ji k a r a k t e r g t o j e i nasa z e l j a . Objasnite nas t e z a k p o l o z a j
zbog povrede V e r s a j s k o g ugovora ne samo zbog P r a n c u s k e , nego i
kao opasnost z a B u g a r s k u i Madarsku da se posli;iSe t i m presedanom.
A l i d o d a j t e da mi z e l i m o da se u L r u s t v u n a r o d a sve t o s v r s i na
r e c i m a i da mi nismo n i z a k a k v u d i r e k t n u a k c i j u p r o t i v Nemacke,
Ne bismo p r i s t a l i n i na ekonomske s a n k c i j e . Uopste z e l i m o da se
putem pregovora dode do mirnog r e s e n j a , pa s t o g a se nadamo da ce
Nemacka s a s v o j e s t r a n e b i t i p o p u s t l j i v a a mi cemo d e l o v a t i u
i s t o m s m i s l u i na drugu s t r a n u " . S t o j a d i n o v i c j e ovako u t v r d i o
 114

pojedine tockes

1. T e z i t i s v i m s r e d s t v i m a da se s a c u v a e v r o p s k i mir.
2. K o n s t a t o v a t i povredu V e r s a j s k o g i L o k a r n s k o g ug'ovora a l i t r a -
z i t i i z l a z i z s i t u a c i j e putem p r e g o v o r a izmedu v e l i k i h s i l a .

3. Savetovati s t o g a i P r a n c u z i m a i Nemcima uzajamnu popustljivost.

4- i'rancuzima r e c i da cemo se s t a v i t i na n j i h o v u stranu ako bi ih

Nemci bez povoda n a p a l i .

5. Ako b i p r e d l a g a l i ekonomske s a n k c i j e prema Nemackoj, b i t i

p r o t i v toga p r e d l o g a .

6. Ne e k s p o n i r a t i se u i z j a v a m a p r o t i v Nemacke, kao s t o se nismo

e k s p o n i r a l i n i p r o t i v I t a l i j e u jednom rmiogo tezem s l u 5 a j u
povrede medunarodnog ugovora nego s t o j e o v a j s a d a s n j i .

7. S k r e n u t i p a z n j u T i t u l e s k u da bez n a s e g prethodnog o v l a s c e n j a
ne d a j e i z j a v e u nase ime da ne bismo m o r a l i d a v a t i demanti
kao s t o j e b i o s l u c a j sa onim komunikeom u Z e n e v i od 12. o.m.

Poslanik v. H e e r e n j e u d r u g o j p o l o v i c i t r a v n j a 1936. upozorio

ministarstvo v a n j s k i l i p o s l o v a u B e r l i n u na nove elemente situaci-
je. Ivad se I t a l i j a jednom - j a v l j a o j e on - v r a t i i z A f r i k e kao
p o b j e d n i c a p r e d s t a v l j a t ce neposrednu p r i j e t n j u z a J u g - o s l a v i j u i
z a t o se pred odgovorne f a k t o r e jugoslavenske vanjske p o l i t i k e
p o s t a v l j a p i t a n j e nove o r i j e n t a c i j e . Naime, v. Heeren konstatira
da jugoslavenski m j e r o d a v n i f a k t o r i s m a t r a j u da j e za zatajivanje
a p a r a t a D r u s t v a naroda kod p i t a n j a t a l i j a n s k e a g r e s i j e na E t i o p i -
j u odgovorna p r i j e svega P r a n c u s k a , t e da se zbog toga o s j e c a sve
vece u d a l j a v a n j e j u g o s l a v e n s k e v a n j s k e p o l i t i k e od tradioionalne
linije p r i j a t e l j s t v a s Prancuskom.

I promjene i z a z v a n e z a k l j u c e n j e m n j e m a c k o - a u s t r i j s k o g ugovora od
11. s r p n j a 1936. / p o v o l j n o g z a njemacku s t r a n u / i nagovjestaji
s k l o n o s t i Rima da se p o m i r i s "Anschlussom" p r i d o n o s i l i su da
s t a v Beograda bude i s p u n j e n o b a z r i v o s c u i oprezom. C i n j e n i c a sve
v e c e ekonomske p o v e z a n o s t i s Njemackom i p e r s p e k t i v a njenog sko-
rog s p u s t a n j a do K a r a v a n k i na jednoj, a tolerantnost s t o su je
pokazivale t a l i j a n s k a i britanska v l a d a suocene takvom perspekti-
vom na d r u g o j s t r a n i h r a b r i l e su t e n d e n c i j u i t r e n d sve veceg
zblizenja Jugoslavije s Njemackom.
 115

Zato j e V. Heeren s pravom aapazao kad je dalje i z v i j e s t i o Berlin

da s u z n a c i i z m j e n e p o l o z a j a J u g o s l a v i j e u njenom d o t a d a s n j e m
s i s t e m u s a v e z a vec duze vremena p o s t a l i v i d l j i v i . K o n s t a t i r a da
je p r i b l i z a v a n j e Fjemackoj,veo godinama, i a k o o b a z r i v o , a l i do™
s l j e d n o sprovodeno. No, kao d r z a v a k o j a ima n a j v e c i i n t e r e s da
o5uva g r a n i c e odredene m i r o v n i m i^-ovorima, J u g o s l a v i j a j e i d a l j e
o s t a j a l a v j e r n a p o l i t i c i D r u s t v a naroda. Zato j e o n a , istovreme-
no, p o j a c a v a l a s v o j e odnose s Engleskom otkad p o l i t i k a Drustva
naroda ne n a l a z i v i s e svog p r e d v o d n i k a u P a r i z u nego u Londonu^
Y. Heeren i s t i c e d a l j e i to da Beograd ne v j e r u j e da b i u E n g l e s -
k o j i Njemackoj mogao n a c i pouzdanog z a s t i t n i k a pred t a l i j a n s k o m
opasnoscu - kao s t o se j e to r a n i j e g l e d a l o u P r a n e u s k o j - j e r
j e Njemacka i sama r e v i z i o n i s t i c k a , a E n g l e s k a p r e v i s e d a l e k o
g e o g r a f s k i a p o l i t i c k i neposredno n e z a i n t e r e s i r a n a z a ocuvanje
i n t e g r i t e t a J u g o s l a v i j e , Zbog svega toga - z a k l j u ^ u j e n j e m a c k x
diplomat - J u g o s l a v i j a se o s j e c a u jednom vakuumu j e r j e p o v j e -
r e n j e u pouzdanog s t a r o g s a v e z n i k a p o l j u l j a n o , a n i k a k v a zamjena
za i s g u b l j e n e g a r a n c i j e n i j e j o s prona-dena. T a j n j e n p o l o z a j od-
r a z i o se j e i na n j e n u v a n j s k u p o l i t i k u u torn p r a v c u s t o j e j u g o -
s l a v e n s k a v l a d a u t i s i n i pripremala r a z r j e s e n j e s t a r i h veza za
k o j e j e s m a t r a l a da s u p o s t a l e b e s k o r i s n e i t r a z i l a o s l o n a c na
d r u g o j s t r a n i , i z b j e g a v a j u c i , medutim, sve s t o b i d o t a d a s n j e m
s a v e z n i k u d a l e povoda da se o s l o b o d i svo j i b . o b a v e z a . Ctuda i po-
t j e c e na^laseno i s t i c a n j e p o l i t i k e n e m i j e s a n j a u sukobe v e l i k i h
s i l a . Zato v. Heeren p r o g n o z i r a i j o s i v i s e nego dotad t e z i t ce
da se ostane van sukoba u zapadnoj E v r o p i i da se povuce na Bal-
kan; no, s v a snaga i e n e r g i j a u s r e d o t o c i t ce se danas v i s e nego
i k a d a na u p o t p u n j e n j e naoruzanja.

Tako d o l a z i do promjena i k o r e k t u r a u dotadasnjem k u r s u J i i g o s l a -

v i j e , do n j e n o g z b l i z e n j a s Engleskom na r a c u n u d a l j a v a ^ ^ 8 d Pran-
cuske i o s t a l i h c l a n i c a KA / C e h o — S l o v a c k e i Rumunjske/ i sve j a -
ce o r i j e n t a c i j e prema Njemackoj. SSm knez P a v l e j e t i h dana -
v r a t i v s i se i z Londona s pogreba e n g l e s k o g k r a l j a ilorda - povje-
rio v. Heerenu da j e u P a r i z u i Londonu u c i n i o v e l i k e u s l u g e nje-
mackoj p o l i t i c i b u d u c i da j e , izmedu o p t a l o g , d j e l o v a o da b o l j e
I'azumiju njemacke s t a v o v e i j u g o s l a v e n s k u p o l i t i k u zastupao
 116

uzima j u c i u o b z i r njemacke i n t e r e s e , i to kako u ruskom tako i u

austrijskom pitanju. Bio j e p r i s i l j e n da se s u p r o t s t a v l j a pokusa-
jima da J u g o s l a v i j u odvoje od Njemacke i o p t u z i o T i t u l e s c u a da je
on u z r o c n i k kampanje povedene u f r a n c u s k i m i e n g l e s k i m i novinama
protiv j u g o s l a v e n s k e v a n j s k o p o l i t i c k e o r i j e n t a c i j e . Knez j e d a l j e
i z j a v i o da j e S o v j e t s k i savez - po njegovom m i s l j e n j u - n a j v e c i
n e p r i j a t e l j E v r o p e i i s t a k a o p o t r e b u da se E v r o p a mora u j e d i n i t i
da b i se od n j e g a b r a n i l a , t e mu s tog stanovista politika Adolfa
H i t l e r a i z g l e d a od odlucuju6eg zna^enja, a narocito je genijalna
prema P o l j s k o j . U t i s a k j e v. Heerenov i z c i t a v o g r a z g o v o r a da se
s a s i g u r n o s c u moze y j e r o v a t i da j u g o s l a v e n s k a p o l i t i k a - i pored
visestrukog p r i t i s ' k a sa s t r a n e - nece b i t i izmijenjena, kako u
ruskom tako i u a u s t r i j s k o m p i t a n j u i da ce i n a d a l j e biti izbjeg-
nuto sve s t o b i J u g o s l a v i j u moglo d o v e s t i u p o l o z a j protivnika
Njemacke.

J e d a n od o s n o v n i i i c i l j e v a H i t l e r o v e v a n j s k e p o l i t i k e bio je rasbi-
j a n j e Male A n t a n t e . Zbog t o g a j e njemacka d i p l o m a c i j a koristila
sredstvo nejednakog t r e t i r a n j a c l a n i c a MA da usami 0 e h o - S l o v a 5 k u
da b i s t o l a k s e p o s t a l a n j e n p l i j e n . B e r l i n j e d o s l j e d n o zauzimao
n e p r i j a t e l j s k i s t a v prema P r a g u ; a prema Rumunjskoj se t r u d i o da'
o d r z i s njom normalne odnose n a s t o j e c i da onemoguoi n j e n o pristu-
p a n j e f r a n c u s k o - s o v j e t s k o m p a k t u dok j e J u g ' O s l a v i j u Javalio i s o k o -
lio da u s t r a j e u svom novom k u r s u . Na sastanku stalnog savjeta
m i n i s t a r a MA u B r a t i s l a v i - posto j e bio s r u s e n T i t u l e s c u - ceho-
slovacka je s t r a n a o s t a l a usamljena i p a r t n e r i /Antonescu i S t o j a -
d i n o v i o / n i s u p r i s t a j a l i na p r o g i r e n j e obaveza izmedu d r z a v a Ma,le
A n t a n t e . Na njiiaov z a i a t j e v usao j e u z a j e d n i c k i komunike s t a v da
z e m l j e c l a n i c e MA mogu samostalno s k l a p a t i p a k t o v e s drugim d r z a -
vama, a da prethodno ne m o r a j u k o n s u l t i r a t i drug-e p a r t n e r e I^iA.
Taj b r a t i s l a v s k i sastanak p r e d s t a v l j a stoga f o r m a l n i pocetak de-
s i n t e g r a c i j e Male A n t a n t e . S t o j a d i n o v i c se j e odlucno suprotstav-
1jao-nastojanjima P r a g a i P a r i z a da Mala A n t a n t a z a k l j u c i s a v e s - s
Prancuskom /"ugovor u c e t v e r o " / a takav stav Stojadinovica /kneza
P a v l a / odobravao j e i b r i t a n s k i p o s l a n i k u Beogradu S i r R o n a l d
Campbell s t o j e , dakako, njemacka d i p l o m a c i j a mogla samo p o z d r a -
viti. Stojadinovic j e o d u g o v l a c i o s odgovorom f r a n c u s k o j vladi
 117

a na s j e d n i c i s t a l n o g s a v j e t a lt^ u Beogradu / 1 9 3 7 . / d o s l o j e t o
p i t a n j e na d n e v n i r e d i donesen z a k l j u c a k da se o d l u k a o d l a z e na
neodredeno v r i j e m e . Tu j e o d l u k u Stojadinovic, u razgovoru s t a -
dasnjim t a l i j a n s k i m poslanikom u J u g o s l a v i j i M. Indellijem, ozna-
c i o kao "pogreb p r v e k l a s e " , a njemacka j e d i p l o m a c i j a t o Stojedi-
n o v i c u u dobro u p i s a l a kao j o s j e d a n dokaz da , t e z i da se o s l o b o d i
odlucujuceg u t j e c a j a Francuske i da i d e s v o j i m putem.

M u s s o l i n i j e z a b i l j e z i o v e l i k u s p j e h u i s t o c n o j A f r i c i u pohodu
na E t i o p i j u i 9» s v i b n j a 1936. proklamix'ao Oarstvo s t o j e povuklo
z a sobom i o b u s t a v u s a n k c i j a / 4 . Y I I 1936./ kobnu po autoritet
D r u s t v a naroda i s i s t e m k o l e k t i v n e s i g u r n o s t i uopce- K o r i s t e c i
s i t u a c i j u H i t l e r j e u p u t i o u Rim i z a s l a n i k a /H. Pranka, kasnije
g u v e r n e r a u P o l j s k o j / k o j i j e u r a z g o v o r u s novim t a l i j a n s k i m
m i n i s t r o m v a n j s k i h p o s l o v a G. Cianom 23. 1936. jasno istakao
da j e misao B e r l i n a da Njemacka A d o l f a H i t l e r a nema n i k a k v i h i n -
teresa i l i p r e t e n z i j a u Sredozemlju. H i t l e r porucuje, i s t i c a o j e
P r a n k , da Sredozemno more s m a t r a t a l i j a n s k i m morem i da Italiji
tamo p r i p a d a i l i b a r t r e b a da p r i p a d n e p r i v i l e g i x ' a n i p o l o z a j i
nadzor» Giano j e ubrzo otputovao u Njemacku i 2 1 . X r a z g o v a r a o s
V. Neurathom k o j i mu j e p r e p o r u c i o p o b o l j s a n j e odnosa s J u g o s l a -
v i j o m . I to i z dva r a z l o g a ; p r v o , da tako p o j a c a j u b r a n u protiv
koxaunizma; drugo, zbog s p e c i f i c n o talijanskog i n t e r e s a da se
Beograd p r i d o b i j e , a s t i m i o s l o b o d i od u t j e c a j a Londona buduci
da j e v l a d i R e i c h a poznato, i t o i z pouzdana i z v o r a , da se E n g l e -
z i t r u d e da z a d o b i j u j u g o s l a v e n s k o p r i j a t e l j s t v o , da z a sebe o s i -
g u r a j u d a l m a t i n s k e baze z a s l u c a j sukoba i da d o v r s e pokusaj
z a o k r u z e n j a uperenog p r o t i v Italije. U Berlinu j e Giano p o t p i s a o
vec r a n i j e u d i p l o m a t s k i m pregovoriraa dogovoren i sporazuimo f o r -
mulirani p r o t o k o l k o j i m se p r e d v i d a z a j e d n i c k o n a s t u p a n j e Itali-
je i Njemacke u n i z u p i t a n j a / D r u s t v o naroda, b o l j s e v i z a m , Spa-
n j o l s k a , A u s t r i j a , k o l o n i j e , Podunavlje/, U Berchtesgadenu je
24. X I'azgovarao s H i t l e r o m i tom mu je prilikom H i t l e r ukazao
na p o t r e b u jednog o f e n z i v n o g s a v e z a izmedu I t a l i j e i Njemacke da
bi E n g l e s k u p r i s i l i l i da p o p u s t i i l i da j e potuku. Njemacka j e
 118

za t r i godine sprerona, z a c e t i r i v i s e nego sprerana, a r o k od p e t

godina j o s j e b o l j i . T a k t i S k o p o l j e s u r a d n j e mora b i t i borba pro-
t i v b o l j s e v i z m a . J e d a n t a l i j a n s k o - n j e m a c k i savez kao b a r i j e r a
protiv unutrasnje- i vanjskopoliticke opasnosti boljsevizma p r i -
v u c i ce mnoge d r z a v e k o j e b i i n a c e o s t a l e po s t r a n i i z s t r a h a od
pangermanisma i t a l i j a n s k o g i m p e r i j a l i z m a , Sredozerono more t a l i -
j a n s k i j e z i v o t n i p r o s t o r - g o v o r i o j e H i t l e r Gianu - i s v a k a pro-
mjena u r a v n o t e z i tamo mora i c i u k o r i s t I t a l i j e . Njeroacka mora
i m a t i slobodne r u k e u p r a v c u I s t o k a i u p r o s t o r u B a l t i k a i ako
oba dinamizma upute u t i m pravciroa n i k a d a nece d o c i do nekog s u -
koba i n t e r e s a izmedu Njemacke i I t a l i j e . I s t o g dana kad s u Ciano
i V. Neurath s t a v l j a l i p o t p i s e pod spomenuti p r o t o k o l /22. 2
1 9 3 6 . / p o t p i s a l i su Hitlerov t a d a s n j i v a n j s k o p o l i t i 5 k i s a v j e t n i k
V. R i b b e n t r o p i j a p a n s k i ambasador t z v . Pakt p r o t i v Ko m i n t e r n e .

M u s s o l i n i j e 1 . studenog 1936. i s t u p i o i u govoru u Milanu naja-

vio novo r a z d o b l j e t a l i j a n s k e v a n j s k e p o l i t i k e ; ; s v e u z e s u r a d n j e
s n a c i o n a l s o c i j a l i s t i c k o m Njemackom. Rekao j e s a k u p l j e n o j m a s i
da j e Njemacka od nedavna s t e k l a u v e l i k o j m j e r i s i m p a t i j e t a l i -
j a n s k o g naroda. P p i j a t e l j s k i s u se s p o r a z u m j e l i u nekim, duze
vremena a k u t n i m p i t a n j i m a . T a j sporazum k o j i j e s v o j u p o t v r d u
nasao u odgovarajucem i n s t r u m e n t u , t a l i n i j a B e r l i n - R i m n i j e p r e -
g r a d a nego mnogo v i s e j e d n a o s o v i n a oko k o j e s e mogu o k r e t a i s v e
one evropske d r z a v e k o j e s u p r o z e t e z e l j o m z a s u r a d n j o m i mirom.

BOPUNSKA
LITEP^\TURAj Z. A v r a m o v s k i , B a l k a n s k e z e m l j e i v e l i k e s i l e 1 9 3 5 -
1 9 3 7 . Oa i t a l i j a n s k e a g r e s i j e n a E t i o p i j u do j u g o s l o -
v e n s k o - i t a l i j a n s k o g p a k t a , Beograd 1968;
L. Beak, 0 p i t a n j u n o r m a l i z a c i j e p o l i t i c k i h odnosa
J u g o s l a v i j e prema SSSR u godinama 1933-1936,, I s t o -
r i j a XX v e k a , Z b o r n i k r a d o v a I X , s t r , 245-291.
 119

GLAVA- LRUG-A
Priblizavanje Jugoslavije Italiji

D r u g i S t o j a d i n o v i o e v z a d a t a k kao s e f a jugoslavenske diplomacije

"bio . j e p o b o l j s a n j e odnosa s I t a l i j o m , o d n o s i k o j i su neposredno
nakon a t e n t a t a na k r a l j a A l e k s a n d r a d o s e g l i n a j n i z u . t o c k u . Jugo-
slavenska v l a d a - na nagovor i p r i t i s a k P a r i z a - o d u s t a l a j e od
optuzbe I t a l i j e pred Drustvom naroda o g r a n i c i v s i se samo na Ma-
d a r s k u kao vinovnika atentata. Prancuska je diplomacija pod vod-
stvom P« L a v a l a upravo u to v r i j e m e t r a z i l a o s l o n a c u Rimu.pred
njema5kom opasnoscu pa j e i z a k l j u c i l a s M u s s o l i n i j e m ugovore ?•
s i j e c n j a 193 5. C i n i se da j e tom p r i l i k o m L a v a l p r i s t a o na tali-
jansku ekspanziju u A f r i c i / E t i o p i j a / . Da b i u p o t p u n i l a osigura-
BLJej P r a n c u s k a z a k l j u c u j e pocetkom s v i b n j a 193 5- ugovor o u z a j a -
mnoj pomoci s a S o v j e t s k i m savezom.

C i n i se da j e vec J e v t i c namjeravao da osobno r a s p r a v i neka o t v o -

r e n a p i t a n j a s I t a l i j o m i b a r u n A l o i s i kao sef kabineta ministra
v a n j s k i h p o s l o v a z a p i s a o j e u s v o j d n e v n i k 3O. t r a v n j a 1935. da
j e Duce odobrio da J e v t i c dode u I t a l i j u na r a z g o v o r e sa Suvichem,
d r z a v n i m p o d s e k r e t a r o m u m i n i s t a r s t v u v a n j s k i h p o s l o v a , no 16.
s v i b n j a j e z a p i s a o da j e t a j s a s t a n a k n a p u s t e n b u d u c i da J e v t i c
ne moze n a p u s t i t i Beograd p r i j e 6. l i p n j a . No, P a v l e j e vec imao
svog p r e d s j e d n i k a v l a d e s M i l a n a S t o j a d i n o v i c a i njemu j e L a v a l 2=
I X 1935. u P a r i z u g o v o r i o da j e sporazum J u g o s l a v i j e s I t a l i j o m
neophodno p o t r e b a n , upravo " c o n d i t i o s i n e q.ua non" za odrzanje
s t a n j a s t v o r e n o g ugovorima o m i r u i da J u g o s l a v i j a a p s o l u t n o
t r e b a da u c i n i s a s v o j e s t r a n e sve da se t i o d n o s i n o r m a l i z i r a j u
i p o s t i g n e z b l i z e n j e izmedu Rima i Beograda kakvo j e vec postig-
nuto izmedu " l a t i n s k i h s e s t a r a " s Italije i P r a n c u s k e . Kad je k r i -
z a oko t a l i j a n s k e a g r e s i j e na E t i o p i j u u l a z i l a u sve zaostreniju
fazu tadasnji t a l i j a n s k i poslanik u Beogradu c o n t e V i o l a d i Ram-
p a l t o dao je I 3 . X I 1935. i z j a v u u kojoj j e r e k a o da nece d o c i
do pogorsanja t a l i j a n s k o - j u g o s l a v e n s k i h odnosa u s p r k o s S i n j e n i o i
sto J u g o s l a v i j a s u d j e l u j e u provodenju s a n k c i j a p r o t i v Italije.
"Tako r e c i svakoga dana - r e k a o je t a l i j a n s k i poslanik - resavam
 120

administrativnim putem s a j u g o s l a v e n s k o m Vladom n i z p i t a n j a , i

to p i t a n j a , k o j a s u u p r o s l o s t i s m e t a l a n a s i m odnosima* Imamo
u t v r d e n program s a r a d n j e . T r e b a da s e oslobodimo ostatal<B p r o s -
losti. Iz n j i h cemo i z i c i p o l a k o , a l i s i g u r n o " .

T a j i s t i conte V i o l a j e 3- I I I 1936, povjerio Stojadinovicu da

rat u E t i o p i j i n i j e nimalo umanjio z a n i m a n j e I t a l i j e z a .ovaj
sektor u Evropi. Italija i A u s t r i j a p r i d a j u v e l i k o znacenje J u -
g o s l a v i j i i z e l e da J i ; i g ' 0 s l a v i j a pomogne i d e j u s t v a r a n j a Dunav-
skog p a k t a , a t a k o d e r i t o da p r i s t u p i Rimskim p r o t o k o l i r a a izme-
du Italije, A u s t r i j e i Madarske. M u s s o l i n i j e j o s v i s e ucvrstio
svoje p o z i o i j e u A l b a n i j i z a k l j u c i v s i nove talijansko-albanske
sporazume 19. I l l 1936. k o j i su p r e d s t a v l j a l i k r a j svih prizelj-
k i v a n j a da se k r a l j Zogu o d v o j i od Rima i j o s v i s e u t v r d i v a l i
p o l i t i c k u i ekonomsku podredenost i z a v i s n o s t Albanije. Krajem
s r p n j a - posto s u s a n k c i j e b i l e u k i n u t e - t a l i j a n s k a j e v l a d a
z a t r a z i l a da s j u g o s l a v e n s k o m s t r a n o m z a k l j u c i p r o v i z o r i j k o j i
bi u t o k u vremena doveo do n o r m a l n i h t r g o v i n s k i h odnosa /poreme-
c e n i h provodenjem ekonomskih s a n k c i j a / , a 1* l i s t o p a d a stupio j e
na snagu n o v i t r g o v i n s k i sporazum s I t a l i j o m i S t o j a d i n o v i c j e
i s k o r i s t i o p r i l i k u da i z j a v i da s u I t a l i j a i Jugoslavija dvije
susjedne zemlje koje se sretno upotpunjuju z a h v a l j u j u c i struktu-
r i njihovih privreda s t o i h samo upucuje da p r o s i r e uzajairine
t r g o v i n s k e i privredne veze. P i t a n j e talijansko-jugoslavenskog
zblizenja predstavljalo j e predmet r a z g o v o r a izmedu H i t l e r a i
Oiana u B e r c h t e s g a d e n u u d r u g o j p o l o v i c i l i s t o p a d a . Hitler je
tom p r i l i k o m rekao G i a n u da Njemacka ima dobre odnose s Jugosla-
v i j o m i da z e l i da t a k v e odnose u s p o s t a v i s njom i I t a l i j a . Suge-
rirao j e C i a n u da s a v j e t u j e B u d i m p e s t i da s v o j i r e d e n t i z a m usmje-
r i protiv Ceho-Slovacke a ne J u g o s l a v i j e ; da j e Njemacka veo
d a l a t a k a v s a v j e t , pa j e r e k a o i ovo; " B o v o l j n o b i b i l o , da j o j
u . / J u g o s l a v i j i / u t o j s t v a r i dadu p o t r e b n a j a m s t v a i t i m e p r i d o -
b i j e z a nas s i s t e m , a u i s t o vrijeme definitivno istrgne Pran-
cuskom u t j e c a j u ; p o s e b i c e t r e b a s p r i j e c i t i da u s p i j u britanske
spletke, k o j i m a j e c i l j da Beograd postane s r e d i s t e p r o t u t a l i -
j a n s k e a k c i j e " . Giano j e na to odgovorio H i t l e r u da j e I t a l i j a
 121

vec p r i tome i da j e n a s t u p i l o znatno p o p u s t a n j e z a t e g n u t o s t i

u t a l i j a n s k o - j u g o s l a v e n s k i m odnosirna.

P o z n a t i M u s s o l i n i j e v govor u M i l a n u javno j e m a n i f e s t i r a o sprem-

n o s t Rima da o t v o r i "novu s t r a n i c u " u odnosirna s Jugoslavijom
jer j e Duce, tom p r i l i k o m , i z g a v i o da p o s t o j e s v i u v j e t i za i s -
t i n s k e p r i j a t e l j s k e odnose izmedu J u g o s l a v i j e x I t a l i j e . Takve
i z j a v e p a l e s u i p r i l i k o m p r e d a j e a k r e d i t i v n i h pisaroa novog
t a l i j a n s k o g p o s l a n i k a u Beogradu M. Indellija,

Povodom M u s s o l i n i j e v a m i l a n s k o g g o v o r a S t o j a d i n o v i o j e 5* XI
uputio c i r k u l a r n u brzojavku svim jugoslavenskim poslanstvima.
"Govor M u s s o l i n i j e v u M i l a n u o Jugoslaviji primili smo
ovde s a z a d o v o l j s t v o m * Z a k l j u S e n j e novog italo-Jugoslovenskog
t r g o v a 5 k o g ugovora p r o t e k l o j e u znatno " b o l j o j a t m o s f e r i ^ nego
S t o j e r a n i j e medu nama v l a d a l a . Mi nemamo r a z l o g a da "budezuo
protivnioi I t a l i j e ako ona p o s t u j e nase d r z a v n e g r a n i c e , n a s e
l e g i t i m n e i n t e r e s e i p r a v a . Ekonomski i n t e r e s i nas u p u c u j u na
s a r a d n j u , U vreme t e s k o c a z a n a l a z e n j e n o v i h t r z i s t a z a n a s e
agrarne p r o i z v o d e o v a j ekonomski momenat z a nas j e v r l o vazan.
Prvom zgodnom p r i l i k o m molim k a S i t e Vasem tamosnjem i t a l i j a n s k o m
k o l e g i da j e u t i s a k M u s s o l i n i j e v o g g o v o r a ovde bio v r l o dobar.
P o m i n j a n j e Ma-darske kao r a t n o g i n v a l i d a nema v e s e s a J t i g o s l a V i j o m .
To j e svakako jedna 5 i s t o o p o r t u n i s t i c S k a i p l a t o n s k a izjava u
k o r i s t Madarske. U pogledu madarskog r e v i z i o n i z m a n a s e j e g l e ~
d i s t e poznato i o s t a j e nepromenjeno* Prema 6 e t o s l o v a 5 k o j i Humu-
n i j i mi imamo u tome p i t a n j u j a s n o u t v r d e n e obaveze, k o j e cemo
u s l u 5 a j u p o t r e b e do k r a j a i s p u n i t i . O d o b r a v a j u c i M u s s o l i n i j e v
g o v o r u k o l i k o se nas t i c e , mi n i k a k o ne odobravamo n j e g o v e r e v i -
z i o n i s t i c k e t e n d e n c i j e u v e z i s a Madarskom".

Giano j e u 6 i n i o p r v e p r i j e d l o g e j u g o s l a v e n s k o m p o s l a n i k u u Rimu
J o v a n u D u S i c u i o tome j e p o s l a n i k i z v i j e s t i o S t o j a d i n o v i c a p i s -
mom od 21« X I saopcavajuoi mu kao malu s e n z a c i j u da Ciano p r e d -
l a z e da z a k l j u c e s a v e z • u s k l a d u s "Osovinom R i m - B e r l i n " ! Pavle
je sredinom p r o s i n c a o d o b r i o da S t o j a d i n o v i c u p u t i u Rim kao
m j e s t o p r e g o v o r a dva opunomocena p r e g o v a r a c a / j e d n o g z a politicke,
 1

122

drvigog za ekonomska p i t a n j a / s t o j e Ciano rado p r i h v a t i o rekavsi

D u c i c u : "Clavno p i t a n j e t r e b a macem p r e s e c i kao s t o j a
obicSno u r a d i m ... i kao s t o sara u r a d i o s a H i t l e r o m " ,

Dr I v a n SUfcotio, j u g o s l a v e n s k i s t a l n i d e l e g a t kod D r u s t v a . n a r o d a ,
zadu2en z a p o l i t i c k a p i t a n j a u p r e d s t o j e c i m pregovorima, otputo-
vao j e u Rim da i z v i d i t e r e n i p r i tom dva p u t a r a z g o v a r a o s a
Cianom / l l . i 16. I 1937./ a p e t p u t a s a Gianovim opunomocenici-
ma Ginom B u t i j e m i Leonardom V i t e t t i j e m , v i s o k i m 5 i n o v n i c i m a m i -
n i s t a r s t v a v a n j s k i h p o s l o v a . "Moje d r z a n j e u svima ovim r a z g o v o -
rima k r e t a l o s e - i z v j e s t a v a o j e S u b b o t i c S t o j a d i n o v i c a - u o k v i -
ru sledecih idejas

1 , I n s i s t i r a t i na n a s o j n a c e l n o j z e l j i z a p r i j a t e l j s t v o m s a n j i -
ma i n a n a s o j g o t o v o s t i da t u z e l j u r e a l i z u j e m o ;

2. P u s t i t i da I t a l i j a n i i z a d u s a s v o j i m p o l i t i S k i m p r e d l o z i m a ,
ne a n g a z o v a t i se n a l i e u mesta v e c r e z e r v i s a t i o d l u k u mojim
pretpo s t a v l j enima;

3» Ne d a t i da s e s t v a r i upute ka j e d n o j s u v i s e t e s n o j k o l a b o r a -
c i j i koja b i nas s u v i s e v e z a l a ;

4. O d r z a t i n j i h o v o p o v e r e n j e ;

5. N a s t o j a t i na b e z u s l o v n o j p o t r e b i h i t n o g r e s e n j a p i t a n j a tero-
r i s t a , zahtevati za Albaniju stvarnu nezavinost;

6. O b e z b e d i t i mogucnost da zahtevamo j o s i r e s e n j e n e k i h d r u g i h
p i t a n j a /npr. optanata, Mahovljana i d r . / pre zakljucSenja
sporazuma".

Z a n i m l j i v a j e p r i tom c S i n j e n i c a da j e Giano tom p r i l i k o m rekao

S u b b o t i c u da z e l i "nesto v e l i k o " i spomenuo mu s a v e z * P o h v a l i o
mu se t a k o d e r da j e v a n j s k o p o l i t i c k i p o l o z a j I t a l i j e v r l o dobar,
da mu j e p o s l o z a rukom da s r e d i odnose s Engleskom / z a k l j u S e n j e m
"^^v. Gentlemen^ s aiS:reementa od 2. s i j e c a n j 1 9 3 7 . / ; s NjemaSkom
su u velikom p r i j a t e l j s t v u , s J u g o s l a v i j o m u odnosu dobrog s u -
s j e d s t v a i to s perspektivom v e l i k i h mogucnosti; u s r e d n j o j
E v r o p i i m a j u Madarsku i A u s t r i j u z a dobre p r i j a t e l j e a s P r a n -
cuskom mogu u r o k u od 24 s a t i u s p o s t a v i t i n a j s r d a S n i j e odnose
j e r Prancuska t r c i z a t a l i j a n s k i m prijateljstvom.
 123

U p a u z i Subbotio se v r a t i o u Zenevu i t u "prema n a j v i s e m n a l o g u "

r a s g o v a r a o s Antony Edenom, b r i t a n s k i m d r z a v n i m s e k r e t a r o m z a
v a n j s k e p o s l o v e . "Kazao sam I d e n u - s t o j i u Subboticevom i z v j e -
s t a j u S t o j a d i n o v i c u od 2 8 . I 1 9 3 7 . - da mu N j . K r . V i s . Knez Na-
mesnik p o r u c u j e da smo p o s l e m i l a n s k o g g o v o r a M u s s o l i n i j a i p o s l e
s t a l n i h a v a n s a c i n j e n i h od s t r a n e I t a l i j e s m a t r a l i z a k o r i s n o da
ne odbijemo ponude r a z g o v o r a , S m a t r a l i smo da b i t a k v o o d b i j a n j e
moglo i m a t i n e p o v o l j a n o d j e k i da veo sama medjunarodna p r i s t o j -
n o s t z a h t e v a da ne odbijemo p o k u s a j n u d j e n i h r a z g o v o r a . No, ako
je z e l j a Nj.Kr. V i s o c a n s t v a b i l a da ne uvredimo I t a l i j u o d b i j a -
njem, i s t o j e tako Njegova namera b i l a da s e t i m r a z g o v o r i m a ne
n a p r a v i nepotrebna medunarodna s e n z a c i j a . Stoga j e i z a b r a o kao
metod z a t e r a z g o v o r e p o v e r l j i v i v r l o d i s k r e t a n n a c i n s mi smo
s t u p i l i s I t a l i j o m u p o v e r i j i v i k o n t a k t razmene m i s l i . Namera N j .
Kr. V i s o c a n s t v a b i l a j e da i s k o r i s t i m o p r i l i k u i tacno s e i n f o r -
misemo o namerama I t a l i j e i o tom kako ona z a m i s l j a da s e i z v e d e
p o p r a v l j a n j e n a s i h u z a j a m n i h / i t a l o - j u g o s l o v e n s k i h / odnosa- Dalje
sam I d e n u kazao t o k t i h r a z g o v o r a . G o v o r i o sam p r i l i S n o d o t a l j n o ,
a shodno d a t i m mi i n s t r u k c i j a m a , no izbegao sam da pominjem kako
s v o j e ime t a k o i mesto gde se v r s i l a t a razmena m i s l i , - to sam
n e u p a d l j i v o p r e c u t a o . Kazao sam mu d a l j e , da s u t i i t a l i j a n s k i
predlozi i l i bolje r e c i te i t a l i j a n s k e s u g e s t i j e sada predmet
n a s e s t u d i j e , i da n a s a namera n i t i je bila n i t i jeste i c i tako
d a l e k o kao s t o t o I t a l i j a n i s u g e r i s u . Mi bismo ^ e l e l i najradije
n a p r a v i t i n e s t o o t p r i l i k e s l i o n o onome s t o j e i on / E d e n / nedav-
no u dentlemskom sporazumu n a p r a v i o s a I t a l i j o m . No pored toga
moramo d o b i t i p o v o l j n o r e s e n j e d v a j u p i t a n j a : t e r o r i s t a /tj.
u s t a s a / i A l b a n i j e . Tu sam mu i z l o z i o oba p i t a n j a . Z a v r s i o sam
t i m e , s t o sam mu j a s n o ponovio da ovo, s t o mu N j . K r . V i s . E i i e z
Namesnik preko mene p o r u c u j e , j e j e d n a s t r o g o p o v e r l j i v a poruka
u p u 6 e n a njemu l i 5 n o , i ona izaa s v o j i z v o r u l i c n o m p r i j a t e l j s t v u
i u v e l i k o m l i 6 n o m p o v e r e n j u Knezevom prema njemu, t e ga molim
da j e kao t a k v u s h v a t i " .

Eden j e v r l o p a z l j i v o s a s l u s a o Subboticevo izlaganje i zatim

u c i n i o s l i j e d e c u poruku z a k n e z a : "On s m a t r a da smo dobro ucinili
 124

s t o nismo o d b i l i r a z g o v o r e , I s t o tako s m a t r a da j e dobro da smo

p o k u s a l i d o z n a t i p r a v e namere I t a l i j a n a prema nama / P r i m e t i o sam
da ga j e v r l o i to v r l o i n t e r e s o v a l o kada sam mu izlagao itali-
janske s u g e s t i j e / , Smatra da j e mudro ne i c i s u v i s e d a l e k o , Sma-
t r a da t r e b a da radimo na p o p r a v o i odnosa s a I t a l i j o m u etapama.
Ne t r e b a da se ustrucavamo da preduzimamo s v e s t o t r e b a u cilju
p o b o l j s a n j a n a s i h odnosa s a I t a l i j o m , a l i to t r e b a t a k o izvoditi
da ne i z a z o v e n e p o v e r e n j e o s t a l i h / t u j e c i l j a o na Pranousku i
B a l k a n c e , a ne na sebe i E n g l e s k u / , Ovo s t o smo do sada ucinili
r

i 0 <5emu ga N j . E J r . V i s . K n e z obavestava j e dobro, i on ima puno

p o v e r e n j e u p o l i t i k u N j . K r . V i s o c a n s t v a . Njemu ce b i t i v r l o milo
ako b i ga N j . K r . V i s o c a n s t v o i d a l j e d r g a l o s t r o g o poverljivim
putem u t o k u o d a l j e m r a z v o j u r a z g o v o r a . A ako b i on, u medjuvre-
menu, imao stogod da i z v e s t i N j . K r . V i s o c a n s t v o , on ce to u c i n i t i
n a j p o g o d n i j i m i s t r o g o p o v e r l j i v i m nacSinom".
V a l j a r e c i da j e na p o d s t i c a j b r i t a n s k e d i p l o m a c i j e d o s l o do zbli-
z e n j a J u g o s l a v i j e s Bugarskom i u j e s e n 1 9 3 6 . d o l a z i do s l u z b e -
n i h k o n k r e t n i h pregovora izmedu B e o g r a d a i S o f i j e . Stojadinovic
j e p r i tom sraatrao da se o d n o s i s Bugarskom " i m a j u da definisu,
u o v r s t e i sprovode s a k r a l j e m B o r i s o m d i r e k t n o , kao g l a v n i m poli-
t i c k i m f a k t o r o m u t o j z e m l j i , k o j a j e b i l a pocepana na b e z b r o j
s i t n i h p a r t i j a i n e k o l i k o o f i c i r s k i h l i g a ... tako da se u tom
konglomeratu ... n i j e i m a l o u s t v a r i s a nekim drugim n i pregova-
rati". I z b o r i o j e i suglasnost d r z a v a - p o t p i s n i c a Balkanskog spora-
zuma z a z a k l j u c e n j e t o g p a k t a i 24, s i j e c n j a 1 9 3 7 . bio j e p o t p i -
s a n ugovor 0 vjecnom p r i j a t e l j s t v u s Bi:igarskom k o j i s e . s a s t o j a o
samo od dva c l a n a od k o j i h j e o n a j p r v i v a z n i j i , T a j j e g l a s i o
ovakoj " P o s t o j a c e n e n a r u s i v i m i r i i s k r e n o i veCno p r i j a t e l j s t v o
izm.edju K r a l j e v i n e J u g o s l a v i j e i K r a l j e v i n e B u g a r s k e " . Stojadi-
n o v i c j e n j i m e z a b i l j e z i o n o v i poen u B e r l i n u , a k r a t k a f o r m u l a -
c i j a c l a n a prvog p r i k r i v a l a j e k o n k r e t n e dogovore S t o j a d i n o v i c a
i bugarskog p r e d s j e d n i k a v l a d e K j o s e i v a n o v a . Oni s u se s p o r a z u -
m j e l i "ispod z i t a " da B u g a r s k a nece p o s t a v l j a d a l j e z a h t j e v e na
Makedoniju, G a r i b r o d i B o s i l j g r a d , a l i i o tome da ce Jugoslavija
 125
p o d r z a t i "bugarske z a h t j e v e na i z l a z na E g e j s k o raore kod Dedeagacaj
a Bug-arska j u g o s l a v e n s k e p r e t e n z i j e na Solun!
Stojadinovio j e 3. I I r a z g o v a r a o s t a l i j a n s k i m p o s l a n i k o m I n d e l l i -
jem i T a l i j a n mu j e tom p r i l i k o m r e k a o da j e nova t a l i j a n s k o - j u -
g o s l a v e n s k a p o l i t i k a osobno d j e l o g r o f a G i a n a k o j i i s k r e n o zeli
da sporazum k o j i z a k l j u c e ne o s t a n e mrtvo s l o v o na p a p i r u . Spora-
zum t r e b a da o b u h v a t i p o s t i v a n j e t e r i t o r i j a l n o g s t a t u s quo-a u
jadranskom bazenu, g a r a n c i j u z a j e d n i 5 k e talijansko-jugoslavenske
g r a n i c e , obavezu n e u t r a l n o s t i p r i n e i z a z v a n o m napadu, o b a v e z u
neulazenja u sporaziome s drugim drzavama ako b i t a j sporazura bio
uperen p r o t i v j e d n e od p o t p i s n i c a , uzajarano savjetovanje kod vaz-
n i h dogadaja, i z v o z n e o l a k s i c e u c i l j u p o b o l j s a n j a p r i v r e d n i i a od-
nosa, uzajamnu obavezu s p r e c a v a n j a s v a k e d j e l a t n o s t i na teritori-
j u o b i j u zemalja k o j a b i mogla n a n i j e t i s t e t e srdacnii7i odnosiraa
d v i j u drzava / t e r o r i s t i , "nacionalisti", itd./. Sve to b i obuhva-
t i o p o l i t i c k i sporazum. U pogledu A l b a n i j e p r o j e k t s t o ga j e bio
podnio S u b b o t i c mogao b i se uglavnom u s v o j i t i u o b l i k u jednog
pisma u kojem b i se na k r a j u r e k l o - g o v o r i o j e d a l j e I n d e l l i -
da se s l a z u da p r i s t u p e p r i j a t e l j s k o m p r o u c a v a n j u s v i h s i t u a c i j a
k o j e b i mogle n a s t a t i a b i l e b i u s u p r o t n o s t i s uzajaianira i n t e r e -
som da ne samo odrze a l b a n s k u n e z a v i s n o s t nego i s odlukom o b i j u
v l a d a da s a c u v a j u medusobno odnose n a j s r d a c n i j e g p r i j a t e l j s t v a .
To b i se n a l a z i l o na z a v r s e t k u pisma k o j e b i i z m i j e n j a l i u p o g l e -
du A l b a n i j e . Nakon k o n s u l t a c i j e s a v o j n i m s t r u S n j a c i m a vidjelo
b i se da l i ne b i v a l j a l o u r e d i t i i p i t a n j e u t v r d e n j a , c e s t a i
tome s l i c n o na g r a n i o i , da b i p r u z i l i dokaz da se o z b i l j n o m i s l i
na m i r na g r a n i c i . T a l i j a n s k a v l a d a u pogledu t e r o r i s t a / u s t a s a /
- rekao j e I n d e l l i - u c i n i t oe sve gto b i p r i d o n i j e l o tome da
t e r o r i s t i ne k v a r e dobre odnose Rima s Beogradom i to b i bio po-
s e b n i dokument dok ce jugoslavenska vlada, sa svoje strane, d a t i
i z j a v u da ce S a n t a m a r g h e r i t s k e i N e t t u n s k e k o n v e n c i j e biti pri-
mijenjene u p r i j a t e l j s k o m duhu /bona f i d e / . Bobro b i b i l o p r i -
premiti i kulturnu konvenciju a l i to n i j e h i t n o ; u pogledu E t i o -
p i j e Giano p r i h v a c a p r i j e d l o g da se to p i t a n j e o d l o z i do
 126

z a k l j u S e n j a sporazuma i da i to s v r s e tom p r i l i k o m . Giano j e

spreman da osobno dode u Beograd i p o t p i s e ugovore; dosao b i
avionom d i r e k t n o i z Rima.

Sve u svemu, S u b b o t i c j e u k o n a S n i c i imao r a s p r a v l j a t i s talijan-

skom stranom o ovim p i t a n j i m a : sam t e k s t sporazima, p i t a n j e u s t a -
sa u I t a l i j i , p i t a n j e A l b a n i j e , problem j u g o s l a v e n s k e m a n j i n e u
Italiji, Mahovljani, t a l i j a n s k i optanti u B a l m a c i j i , turaacenje
Santamargheritskih i Nettunskih. k o n v e n c i j a i p i t a n j e naknade i z
provodenja agrarne reforme u D a l m a o i j i . U uputstvima Subboticu
od 12. ozujka Stojadinovic j e o z n a c i o kao temeljna: sam pakt,
Albaniju, ustase i manjine.

Pocetkom o z u j k a s t i g l i su j u g o s l a v e n s k i p r e g o v a r a c i u Rim /Subbo-

t i c i M. P i l j a / i S u b b o t i c j e ponio sa sobom p r i p r e m l j e n i n a o r t
t e k s t a sporazuma k o j i po svom s a d r z a j u n i j e i z l a z i o i z v a n o k v i r a
n j e m a c k o - p o l j s k e i z j a v e i z 1934. god. i t a l i j a n s k o - e n g l e s k o g
dzentlemenskog sporazuma. U o c i samog p o t p i s i v a n j a S t o j a d i n o v i c j e
p r i z n a o v. Heerenu da mu j e pored t a dva u z o r k a s l u z i o kao p r e d l o -
z a k i t a l i j a n s k o - j u g o s l a v e n s k i ugovor i z 1924. god., zamolivsi
i s t o v r e m e n o njemacSkog p o s l a n i k a da se u n j e m a c k o j s t a m p i n o v i t a -
l i j a n s k o - j u g o s l a v e n s k i sporazum k o m e n t i r a t a k o da S t o j a d i n o v i c
kao u c e n i k i dorasao s l j e d b e n i k N i k o l e P a s i c a s uspjehom i d e i s -
t i m putem K o j i m j e P a s i c b i o posao 1924. god. kad j e s M u s s o l i n i -
jem z a k l j u c i o ugovor o p r i j a t e l j s t v u s I t a l i j o m .

Giano j e p r i m i o S u b b o t i c a 3. oMujka i tom mu je prilikom, pored

ostalog, p r i z n a o da je jugoslavenski nacrt "mrsav i b l i j e d " . Po-
r e d toga, rekao mu j e i to da j e p r i j a t e l j Njema5ke a l i j e ona
- g o v o r e c i u c e t i r i oka i p o v j e r l j i v o - ne samo opasan p r o t i v n i k
s v o j i m n e p r i j a t e l j i m a nego i t e z a k p r i j a t e l j s v o j i m prijateljima.
N i j e da m i s l i da b i se t r e b a l i o r g a n i z i r a t i p r o t i v Njemacke a l i
i p a k t r e b a i m a t i na umu da ce nas z a j e d n i c k i polozaj s o b z i r o m na
Njemac5ku b i t i p o b o l j s a n ako su z a j e d n o . Nasa 42 m i l i j u n a i v a s i h .
15 z n a 5 i t ce v i s e zajedno nego r a s t a v l j e n o . Pa ga Subbotic ne
s h v a t i pogresno: Giano ne m i s l i da b i se t r e b a l i o k r e n u t i protiv
NjemacSke a l i t r e b a j u /Beograd i Rim/ da izmedu sebe o r g a n i z i r a j u
 127

s v o j u s u r a d n j u s Heichom.

Subbotic se svakodnevno s a s t a j a o s t a l i j a n s k i m p o l i t i c k i m opuno-

mooeniciiaa / B u t i i V i t e t t i / k o j i su s t a j a l i u neprekidnom kontak-
t u s a Cianom. U pismu od 1 1 . o z u j k a j a v i o j e S t o j a d i n o v i c u da mu
Ciano p o r u c u j e da n a m j e r a v a k r e n u t i i z Rima avionom 24. i l i 25.
ozujka. I z razgovora s B u t i j e m v i d i Subbotic da ovakc zamisljaju
boravak u Beogradu; "24 s t i z u u vece, p o t p i s ugovora i s t o v e c e
ili s u t r a dan pre podne. O s t a t a k /25 ov, m j . / namenjen r a z g o v o r i -
ma i eventualnim ceremonijama. /"Svakako cemo p o s e t i t i grob nez-
nanog j u n a k a " / Za to vreme p r i v i d n o a v i o n n o s i ugovor u Rim da
ga k o b a j a g i n j i h o v a v l a d a v i d i . U samoj s t v a r i o n i ce sobom pone-
ti i r a t i f i k a c i o n i i n s t r u m e n t . T r e c i dan izmena r a t i f i k a c i j a i
odlazak".

"Imam u t i s a k - j a v l j a S u b b o t i c d a l j e - da j e Canu mnogo s t a l e da

dode u Beograd i da i z a z o v e s e n z a c i j u . Meni i z g l e d a da ce o n i t u
c e l u p o s e t u i z v e s t i onako s t o no bismo k a z a l i " h u s a r s k i " . B o l e t e -
c e , o d l e t e c e , z b u n i c e ceo s v e t . Ovde se t e k malo po malo z u c k a o
mogucnosti t e posete. No j a sam ovde potpuno u n a j v e c o j t a j n o s t i ,
0 pregovorima n i g. D u c i c nikome n i s t a ne k a z u j e . Da se ne bi
n a p r a v i l a uzbima veoa od one koju zelimo^ V i cete n a j b o l j e z n a t i
o d r e d i t i kad j e dosao momenat da n a s i m n a j b l i z i m prijateljima
s t o kazemo.

Vazno j e spomenuti da j e Ciano u t o k u p r e g o v o r a u Rimu do.stavio

11. I l l t a l i j a n s k o - j u g o s l a v e n s k i m p r e g o v a r a c i m a n a c r t dokumenta
k o j i m b i se r i j e s i o i problem u s t a s a u I t a l i j i . To j e z a p r a v o
b i o t e k s t i z j a v e s t o b i j e I n d e l l i u ime G i a n a usmeno p r e n i o Sto-
j a d i n o v i c u i j t i g o s l a v e n s k o j v l a d i , s t i m da jugoslavenska strana
p r v i cSlan i z j a v e u p o t r e b i p o v j e r l j i v o i d i s k r e t n o dok b i o s t a l i
d i o morao o s t a t i a p s o l u t n o p o v j e r l j i v . Ta j e i z j a v a g l a s i l a
ovako;

" I . Z a b r a n j u j e se sada kao i ubuduce o p s t a n a k s v i h o r g a n i z a c i j a

kao i a k t i v n o s t osoba, k o j i h j e d j e l a t n o s t u p e r e n a p r o t i v
t e r i t o r i j a l n o g i n t e g r i t e t a i javnog p o r e t k a j u g o s l a v e n s k e
d r z a v e , i to u svakom s l u c a j u i n e z a v i s n o od r e z u l t a t a p r e -
g o v o r a , k o j i su u t o k u .
 128

II P a v e l i c i K v a t e r n i k /Eiogen-Dido/ i d r u g i vode "bit ce inter-

niraui,
I I I S p r i j e c i t ce im se - kao i s v a k o j d r u g o j o s o b i - da r a z v i j a j u
b i l o k a k v u a k t i v n o s t i vodama ce se o n e m o g u c i t i da o d r z a v a j u
d o d i r s drugim l j u d i m a i s t r a n i m zemljama.
lY Odredeni b r o j t i h l j u d i u s v o j s t v u r a d n i k a b i t ce d e p o r t i r a n
u malim grupama i l i p o j e d i n a c n o u t a l i j a n s k e k o l o n i j e .
Y T a l i j a n s k a ce p o l i c i j a i n f o r r a i r a t i j u g o s l a v e n s k u p o l i c i j u o
m j e s t u / m j e s t i m a / g d j e su n a p r i j e d spomenute osobe i n t e r n i r a n e
i l i konfinirane.
YI I s t o ce tako s a o p c i t i j u g o s l a v e n s k o j p o l i c i j i imena o n i h , k o j i
^ z e l e da se v r a t e u J u g o s l a v i j u .
Y I I J e d a n j u g o s l a v e n s k i p o l i c i j s k i s l u z b e n i k b i t ce p r i m l j e n da
bi uspostavio dodir s t a l i j a n s k o m p o l i c i j o m u gornjim p i t a -
njima, "

Uz manje / p r e t e z n o s t i l i s t i c k e / izmjene bio j e g o r n j i t e k s t prim-

l j e n kao s a s t a v n i dio ugovora p o t p i s a n i h u Beogradu 25. ozujka
1937. / " B e o g r a d s k i ug-ovori G i a n o - S t o j a d i n o v i c T o su b i l l s poli-
t i c k i sporazum i d o p u n s k i p r i v r e d n i sporazum. U p o l i t i c k o m spora-
zumu d v i j e s t r a n e logovornice o b a v e z u j u se da ce p o s t o v a t i z a j e d -
n i o k e g r a n i c e i ako b i jedna od n j i h b i l a z r t v a n e i z a z v a n o g napada
od jedne i l i v i s e s i l a , druga ce se s t r a n a u z d r z a t i od s v a k e a k o i -
j e k o j a b i mogla b i t i od k o r i s t i napadacSu / c l . 1 / ; kod medunarod-
nih z a p l e t a - a s t r a n e u g o v o r n i c e se s l o z e da s u n j i h o v i interesi
u g r o z e n i i l i b i m o g l i b i t i u g r o ^ e n i - o b j e se s t r a n e o b a v e z u j u da
se dogovore o mjerama k o j e oe p o d u z e t i da b i z a s t i t i l e svoje inte-
rese / c l . 2/; s t r a n e u g o v o r n i c e ponovno p o t v r d u j u svoju volju da
u medusobnim odnosirna ne p r i b j e g a v a j u r a t u kao instrumentu vlasti-
te nacionalne p o l i t i k e i sve sporove i sukobe k o j i b i se m o g l i po-
j a v i t i izmedu n j i h r j e s a v a j u m i r o l j u b i v i m s r e d s t v i m a / c l , 3 / ; stra-
ne u g o v o r n i c e se o b a v e z u j u da na svom t e r i t o r i j u neoe t r p j e t i niti
poraagati n i na k o j i n a 5 i n ma k a k v u a k t i v n o s t k o j a b i b i l a uperena
p r o t i v t e r i t o r i j a l n o g i n t e g r i t e t a i l i postojeceg poretka druge
s t r a n e u g o v o r n i c e i l i k o j a b i b i l a t a k v e p r i r o d e da b i s k o d i l a
p r i j a t e l j s k i m odnosima izmedu d v i j u z e m a l j a / c S l . 4 / ; u cilju da
daju svojim postojecim t r g o v i n s k i m odnosima nov podstrek k o j i b i
b i o v i s e u s k l a d u s p r i j a t e l j s k i m odnosima u t v r d e n i m izmedu n j i h ,
s t r a n e u g o v o r n i c e su sporazumneda p o j a c a j u i p r o s i r e s v o j u
 129
t r g o v i n s k u r a z m j e n u , kao i da i s p i t u - j u u v j e t e z a ' obimni j u p r i -
v r e d n u s i u r a d n j u ; u t u s v r h u b i t oe u n a j k r a c e r a r o k u z a k l j u c e n i
s p e o i j a l n i sporazumi / c l * 5/; s t r a n e u g o v o r n i c e s u s a g l a s n e da
se n i s t a u ovom sporazumu n e c e s m a t r a t i kao p r o t i v n o p o s t o j e c i m
meduarodnim obavezama d v i j u z e m a l j a , obavezama k o j e s u , uostalom_,
javne / c l . 6/; o v a j sporazum i m a t ce r o k t r a j a n j a od p e t g o d i n a ;
i z u z i m a j u c i o t k a z u r o k u od s e s t m j e s e c i , sporazum ce s e p r o d u z i -
v a t i p r e c u t n o i z godine u godinu / c l , 7/; sporazum b i t ce ratifi~
c i r a n ; na snagu ce s t u p i t i na dan i z m j e n e r a t i f i k a c i o n i h instru-
menata a t a i z m j e n a i z v r s i t ce se u Beogradu s t o j e moguce b r z e
/cSl. 8/.

Na dnevnom r e d u d i s k u s i j a izmedu P r a g a , B u k u r e s t a i Beograda u

to v r i j e m e n a l a z i l o se p i t a n j e z a k l j u c e n j a ugovora o savezu
/"ugovora u c e t v e r o " / izmedu Male A n t a n t e i P r a n c u s k e - s t o j e
o s o b i t o f o r s i r a l a c e h o s l o v a 5 k a d i p l o z T i a c i j a - i o njemu se r a s -
p r a v l j a l o i n a s a s t a n k u m i n i s t a r a v a n j s k i h p o s l o v a MA 1. 12. IV
U-Beogradu. l u s u se s v a t r o j i c a / i C r o f t a , Antonescu i Stojadino-
v i c / s l o z i l i da o d l u k u 0 tome o d l o z e dok ne v i d e r e z u l t a t prego-
v o r a izmedu P r a g a i B e r l i n a . I Benesov p o s j e t Beogradu, u p r v o j
p o l o v i c i t r a v n j a , o s t a o j e bez r e z u l t a t a a p o s l i j e s a s t a n k a
m i n i s t a r a MA u S i n a j i 4- i 5. V 1937. bilo j e svakom p a z l j i v o m
promatracu j a s n o da Mala A n t a n t a z a p r a v o v i s e n i s t a ne p r e d s t a v -
lja.

N j e m a c k i m i n i s t a r v a n j s k i h p o s l o v a G,v.. Neurath j e u I j e t u . p o s j e -
t i o Beograd i jugoslavenski poslanik u B e r l i n u Cincar-Markovic
j e prenio S t o j a d i n o v i c u i n f o r m a c i j u o odjeku tog p u t a , kako mu
j e to p o v j e r i o G o r i n g . "U svome r e f e r a t u k a n c e l a r u H i t l e r u g.fon
N o j r a t - p i s e C i n c a r - M a r k o v i c - n a r o c i t o j e i s t a k a o da s u Nj.Z.V.
Knez Namesnik i P r e t s e d n i k J u g o s l o v e n s k e V l a d e n a j b o l j i g a r a n t i
z a p r o d u z e n j e p o l i t i k e p r i j a t e l j s k i h odnosa i z m e d j u Nemacke i
J u g o s l a v i j e , a l i u i s t o vreme i z n e o i s v e o z b i l j n e t e s k o c e , na
k o j e l i c n o n a i l a z e i na k o j e ce i ubuduce n a i l a z i t i s a mnogih
s t r a n a u s p r o v o d e n j u ove p o l i t i k e , a n a r o c i t o od s t r a n e P r a n c u s k e
Stoga g. N o j r a t ponovo n a g l a s a v a o da c e b i t i potrebno da nemacka
v l a d a u s v a k o j p r i l i c i bude spremna da u k o n k r e t n i m situacijama
 130

ukaze s v a k u pomoo V l a d i g# D r Sto j a d i n o v i c a . H i t l e r j e i ovoga

p u t a odmah i z r a z i o s v u g o t o v o s t pomoci J u g o s l a v i j u u slu<5aju
potrebe.

P o s l j e d n j i h m j e s e c i 1937* god. S t o j a d i n o v i o j e obisao g l a v n e p r i -

j e s t o l n i c e 2apada / P a r i z i London/. U P a r i z u j e p r o d u z i o valja-
n o s t f r a n c u s k o - j u g o s l a v e n s k o g ugovora o p r i j a t e l j s t v u i z 1927* g.?
a u Londonu r a z g o v a r a o s premijerom N. Chamberlainom i A. Edenom.
P o s j e t i o j e i Rim i tom p r i l i k o m , u r a z g o v o r i m a s Mussolinijem
6. i 7. X I I . , odmah n a g l a s i o da J u g o s l a v i j a n a m j e r a v a i dalje i c i
putem o c r t a n i m u "Beogradskim ugovorima". I z j a v i o j e Duce-u da j e
od kneza P a v l a o v l a s t e n da i z j a v i da se J u g o s l a v i j a ubuduce, u
b i l o k o j o j p o l i t i c k o j s i t u a c i j i , nece n i k a d a n a c i u t a b o r u p r o t i v
Italije.

Sredinom s i j e S n j a 1938. otputovao j e u Njemacku i S t o j a d i n o v i c

j e p r i l i k o m p r i j e m a kod H i t l e r a 17. s i j e c ^ n j a 1938. i z j a v i o da
K r a l j e v i n a J u g o s l a v i j a nece p r i s t u p a t i nikakvom b l o k u , kao i da
nece p r i m a t i n i k a k v e obaveze p r o t i v Njemacke. H i t l e r j e z a u z v r a t
i z j a v i o da Njemacka nema n i k a k v i h t e r i t o r i j a l n i h z a h t j e v a n i n a
Jadranskom moru n i na B a l k a n u . Njene s u t e z n j e usmjerene prema
s j e v e r u . P o l i t i c k i NjemacSka ne t e z i v a n g r a n i c a A u s t r i j e i zbog
toga p o s t u j e i p o s t o v a t c e n e p r i k o s n o v e n o s t jugoslavenske granice.

H i t l e r u j e p o s l o z a rukom da provede " A n s c h l u s s " i p r i p o j i Austri-

j u R e i c h u / 1 3 . H I 1 9 3 8 . / i Giano j e - nakon H i t l e r o v e p o s j e t e
I t a l i j i - poruc5io Sto j a d i n o v i c u da im j e H i t l e r , u t o k u p o s j e t e ,
i z j a v i o da j e s t a r a A u s t r i j a p r o p a l a j e r s e b i l a u p u t i l a na J a -
d r a n i Sredozemno more; da on osobno / H i t l e r / nece p o d i n i t i t u
i s t u pogresku i da s t o g a d a n a s n j a Njemacka nema n i k a k v i h teznji
u p r a v c u J a d r a n a i S r e d o z e m l j a . A s p i r a c i j e Njemacke u p r a v l j e n e
s u prema B a l t i k u i i s t o k u , odnosno preroa S o v j e t s k o m s a v e z u . U
V e n e c i j i s u Giano i S t o j a d i n o v i o l 8 . V I r a z m a t r a l i s i t u a c i j u i
S t o j a d i n o v i o j e i z d v o j i o ceho-elova5ko p i t a n j e kao n a j v a z n i j e od
s v i h . Giano mu j e i z l o z i o s t a v Rima s k o j i m s e S t o j a d i n o v i c s u g l a -
sio i s t a o u v j e r a v a t i G i a n a da c e i J u g o s l a v i j a - dode l i do k r i -
ze a I t a l i j a o s t a n e s k r s t e n i h r u k u - u r a d i t i to i s t o * N i u kojem
 131

s l u c a j u ne n a r a j e r a v a da s v o j u z e r a l j u uvuce u sukob s NJemackora

da b i pokusao s p a s i t i "urajetnu i n e p r i j a t e l j s k u Ceho-Slovacku",
a j o s manje da u s l i o z i F r a n c u s k o j k o j a j e otvoreno n e p r i j a t e l j s k i
r a s p o l o z e n a prema njemu osobno. T r a z i samo od I t a l i j e da u t j e c e
na Madarsku da ne b i b i l a i n i c i j a t o r napada. U takvom b i s l u c a j u
J u g o s l a v i j a i p r o t i v s v o j e v o l j e b i l a p r i m o r a n a da i z v r s i preuze-
t e obaveze. "Po n j e g o v u m i s l j e n j u - g o v o r i o . j e S t o j a d i n o v i c G i a -
nu - N i j e m c i i m a j u na umu ovakvo n i z a n j e problema: A u s t r i j a - vec
r i j e s e n o ; S u d e t i - u t o k u r j e s a v a n j a ; k o l o n i j e - z a s a d odgodeno;
P o l j s k i k o r i d o r - odgoden s i n e d i e i n a k o n c u . i z l a z na
J a d r a n , premda t u s t v a r t o l i k o odlucno n i j e c u s v i o d g o v o r n i k r u -
g o v i , da se z a i s t a ne maze s u m n j a t i u n j i h o v e namjere# Rekao sam
mu - z a p i s a o j e Giano da t a k v a n a m j e r a n i u kojem s l u c a j u ne
r e z u l t i r a i z d o s a d a s n j e g d r z a n j a Nijemaca, a l i S t o j a d i n o v i c sma-
tra, da t u s t v a r ne bismo s m j e l i posve i z g u b i t i i z v i d a ; Italija
i J u g o s l a v i j a , usko u j e d i n j e n e , moraju u v i j e k budno p r a t i t i nje-
macku p o l i t i k u . Sve t o , n a r a v n o , z a d r z a v a j u c i i d a l j e n a j c v r s c e
p r i j a t e l j s k e odnose s B e r l i n o m , j e r o b j e d r z a v e n a m j e r a v a j u da
odrze kao b a z u s v o j e medunarodne d j e l a t n o s t i s u r a d n j u i p r i j a t e l j -
s t v o s n a c i s t i c k o m Njemackom". Zamolio j e G i a n a da p r e n e s e Puce-u
neka " J u g o s l a v i j u smatra kao d r z a v u povezanu s I t a l i j o m vezama
j a c i m a nego s t o s u one, k o j e b i mogle p r o i s t e c i i z p i s a n o g s a v e -
za; u o s t a l o m s t o se ticSe s a v e z a , ako t o o k o l n o s t i z a t r a z e , t a j
moze b i t i o s t v a r e n u r o k u od n e k o l i k o s a t i . " ,

U S o l i n u su d r z a v e c l a n i c e B a l k a n s k o g sporazuma 3l« V I I . zaklju-

c i l e sporazum s Bugarskom k o j i m j e B u g a r s k o j p r i z n a t a r a v n o p r a v -
n o s t u n a o r u z a n j u a i s t o v r e m e n o p o s t i g n u t i sporazum o n e p r i b j e -
g a v a n j u s i l i dok j e s a v j e t m i n i s t a r a tlk odrzao svoj posljednji
s a s t a n a k na B l e d u od 2 1 . do 23- ^ l U 1938- Na t o j " s j e d n i c i od
p o k a p a n j a " - kako b i j e s t a r i B u b r o v c a n i n a z v a l i - b i o j e z a k l j u -
cen sporazum i s Madarskom k o j i m j o j d r z a v e c l a n i c e MA priznaju
ravnopravnost u naoruzanju, a istovremeno se s v i , za u z v r a t ,
o d r i d u p r i m j e n e s i l e u uzajamnim odnosima.

N i j e t r e b a l o di:igo 5 e k a t i na nove d i p l o m a t s k e pobjede H i t l e r a :

 132

k o n f e r e n c i j a u Mlinchenu 29» r u j n a 1 9 3 8 . p r e p u s t i l a j e Sudete

H i t l e r u a t i m e z a p e o a t i l a sud"binu Ceho-SlovacSke-

S t o j a d i n o v i c - s i g u r a n u uspjeh. - r a s p i s a o j e s k u p s t i n s k e izhore
za dan 11* X I I 1 9 3 8 . a knez P a v l e j e u o c i i z b o r a otputovao u Lon-
don da s e tamo p o s a v j e t u j e s b r i t a n s k i m p r e m i j e r o m N. C h a m b e r l a i -
nom i m i n i s t r o m v a n j s k i h p o s l o v a Lordom H a l i f a x o m , Zanimljiva je
s t i m u v e z i o c j e n a s t o j u j e u tom p u t u kneza P a v l a dao s e f Zem-
I j o r a d n i S k e s t r a n k e J#M. J o v a n o v i c . "Njegovo V i s o c a n s t v o Knez Na-
m e s n i k n a l a z i se u Londonu s a svrhom da s a t a m o s n j i m p o l i t i c k i m
faktorima ugovori d a l j n j i pravac spoljne i unutrasnje politike
nase z e m l j e . N a r o c i t o c e Njegovo VisocSanstvo Knez n a s t o j a t i , da
p r i d o b i j e Eng-lesku z a jednu p o l i t i k u , k o j a b i e f i k a s n o s p r e 5 i l a
d a l j n j e ekonomsko p r o d i r a n j e Njemacke u i s t o c n u E v r o p u . Engleska
ce svakako n a t o p r i s t a t i , t i m pre, s t o j e takva p o l i t i k a u l i n i -
j i njene s o p s t v e n e p o l i t i k e . Ona vec r a d i n a tome da s t v o r i k o a ^
l i c i j u d r z a v a i naroda, k o j a b i z a o k r u z i l a Nemacku, U t u k o a l i o i -
j u ulaze Prancuska, Italija, J u g o s l a v i j a i Rumunjska, a kao z a -
s e b n i b l o k i R u s i j a s P o l j s k o m . Sporazum, k o j i j e nedavno potpisan
u Moskvi izmedu R u s i j e i P o l j s k e p r v a j e k a r i k a u tom l a n c u . "
K r i t i z i r a Sto j a d i n o v i c a k o j i n i j e z a tak\^u p r e o r i j e n t a c i j u i J o -
v a n o v i c d a l j e kazes " L r . S t o j a d i n o v i c j e i dosao na v l a d u . g o d i n e
1935. po z e l j i Engleske i s a t a c n o odredenim programom s p o l j n e
p o l i t i k e . Do A n s l u s a r a d i o j e u s m i s l u toga prograraa, posle toga
on g a j e p r e k o r a c i o i nasu zemlju j e v i s e vezao z a Nemacku. P r i -
rodno j e da drugu p o l i t i k u , p r o t i v n u o v o j , on ne b i mogao da v o d i .
Zato t r e b a da se makne. "

Taj j e prvak zemljoradnika - upuoen i l i neupucen - dpak t o 5 n o

prorekao r a s p l e t na k o j i n i j e t r e b a l o dugo c e k a t i .

Ciano j e ponovno dosao u J u g o s l a v i j u u s i j e S n j u 1 9 3 9 . -' kako j e

to i b i l o dogovoreno u V e n e c i j i . Razgovarao j e c e s t o , dugo i v r l o
p o v j e r l j i v o sa Stojadinovicem na B e l j u a u Beogradu g a j e p r i m i o
u a u d i j e n c i j u i knez P a v l e , S t o j a d i n o v i c mu j e p o v j e r i o da j e
posve m i r a n s t o s e t i c e u n u t r a s n j e p o l i t i c k o g p o l o z a j a i osobne
s i t u a c i j e . Hrvatsko p i t a n j e , doduse, p o s t o j i i ono s e ne moze
 133
r i j e s i t i u kratko vrijeme. J e d i n o godine i n i z g e n e r a c i j a moci ce
da p r o m i j e n e s a d a s n j e c i n j e n i c n o s t a n j e k o j e p o d s j e c a na dugotraj-
na t r v e n j a izmedu B a v a r s k e i P r u s k e , i l i izmedu juga i s j e v e r a
Italije, Uza sve t o , S t o j a d i n o v i c j e u v j e r e n da ce u momentanoj
p a r l a m e n t a r n o j s i t u a c i j i p o s l i j e i z b o r a b i t i u mogucnostQ_ da poduz-
me shodne m j e r e u p r a v c u p o b o l j s a n j a s i t u a c i j e i na tom planu-
Najvecom e n e r g i j o m p r o v o d i s t v a r a n j e i o r g a n i z i r a n j e jugoslavenske
r a d i k a l n e stranke /JRZ/ koja je sadr^ajno i po o b l i k u k o p i j a f a -
s i s t i c k e s t r a n k e . Knez P a v l e pomaze a k c i j u S t o j a d i n o v i c a i knez
j e u r a z g o v o r u s a Gianom o i m u t r a s n j e m p o l o z a j u i z j a v i o da je
o p t i m i s t u s p r k o s nekim teskocama u p i t a n j u u n u t r a s n j e g polozaja.
Ustvrdio j e da j e S t o j a d i n o v i c s r p s k i p o l i t i c a r k o j i daleko odska-
ce i z n a d s v i h o s t a l i h . Stojadinovic je Gianu - g o v o r e c i opcenito
o s i t u a c i j i - ponovio kako j e J u g o s l a v i j i p r i j e k o potrebno da
o d r z a v a v e z e dobrog s u s j e d s t v a i uske s u r a d n j e s Njemackom; s
druge s t r a n e J u g o s l a v i j a j e p r i p r a v n a da p o b o l j s a odnose s l % d a r -
skom. Ovako mu je f i k s i r a o nacelne smjernice jugoslavenske poli-
t i k e u b l i s k o j b u d u c n o s t i : sve n a g l a s e n i j e p r i b l i z a v a n j e Rimu, i ,
prema tome, O s o v i n i ; f a k t i 5 k i i s t u p i z D r u s t v a n a r o d a o p o z i v a j u c i
d e l e g a c i j u i z Zeneve, i to u m j e s e c u s v i b n j u ; u blagonaklonom
duhu i s p i t i v a n j e moguceg p r i s t u p a J u g o s l a v i j e p a k t u p r o t i v Komin-
t e r n e , o s o b i t o ako b i s njemacke s t r a n e dosao a v i z o Jugoslaviji
da b i t a k a v p r i s t u p u B e r l i n u bio p o v o l j n o p r i m l j e n . No, najvecu
s u p a z n j u u r a z g o v o r i m a p o k l o n i l i p i t a n j u a l b a n i j e . P r i tom je
Giano u p o z o r i o S t o j a d i n o v i c a da Rim s a sve vecom "zabrinutosou"
promatra r a z v i t a k dogadaja u A l b a n i j i ; da o n i , medutim, g l e d a j u
na to p i t a n j e kao ^ a samo i j e d i n o t a l i j a n s k o - j \ : i g o s l a v e n s k i p r o -
blem - u z i m a j u c i u o b z i r da se n i jedna druga z e m l j a ne moze i
ne Z e l i u p l i t a t i u to p i t a n j e - i s t o g a je Duce o d l u 5 a n da ne po-
duzme n i n a j m a n j u g e s t u p r i j e nego s t o se prethodno ne sporazumi
s Jugoslavijom. Stojadinovic j e to p r i h v a t i o i g o v o r i o s dubokim
p r e z i r o m o k r a l j u Zogu k o j i j e i nedavno p r e d l a g a o Beogradu da
ga p l a c a , cak i p r o t i v T a l i j a n a . Po njegovom / S t o j a d i n o v i o e v o m /
m i s l j e n j u moguce j e da Zogu z a dobre novce s l u z i P r a n c u s k e j i
Engleskoj u k r i t i c n o m c a s u z a I t a l i j u i prema tome j e zabrinutost
 134

Rima potpuno na m j e s t u * Po njemu p o s t o j e dva rjesenja:

1* da k r a l j a Zogua z a m i j e n e d o s t o j n i j o m osobom, no sam nezna

tko b i to mogao b i t i ;

2* da A l b a n i j u p o d i j e l e I t a l i j a i J u g o s l a v i j a ,

Pri tom j e dodao da z a s a d n i j e u s t a n j u da o tome t e m e l j i t o r a s -

p r a v l j a j e r p i t a n j e n i j e potanko prouSio. Giano se s u g l a s i o da
ne t r e b a o t o j s t v a r i s m j e s t a d i s k u t i r a t i s u danom c a s u mogu s t u -
p i t i u d i r e k t n u vezu i d o n i j e t i odgovarajuce odluke, Stojadinovic
se s t i m s l o z i o i p r e d l o z i o da ne p r e g o v a r a j u o tome posredstvom
p o s l a n s t a v a nego preko o s o b n i h i p o v j e r l j i v i h l j u d i /P. Anfuso,
sef Gianova k a b i n e t a na t a l i j a n s k o j , a S t o j a d i n o v i o e v b r a t Prago-
mirna jugoslavenskoj s t r a n i / , Stojadinovic je izrazio zabrinutost
i zbog e v e n t u a l n e r e a k c i j e d r u g i h s i l a a l i j e z a v r s i o s time da
u k o l i k o Njemacka n i s t a ne p r i g o v o r i - a u v j e r e n j e da 6e Nijemci
intimno s v e l i k i m neodobravanjem g l e d a t i na t e r i t o r i j a l n u okupa-
c i j u u A l b a n i j i - onda ce t a o p e r a c i j a b i t i l a k a , Ciano mu je
i z n i o , k o l i k o ce k o r i s t i J u g o s l a v i j a i z v u c i i z tog d o g a d a j a : spo-
razum 0 d e m i l i t a r i z a c i j i a l b a n s k e g r a n i c e ; v o j n i savez s Italijom
k o j i ce u tom c a s u b i t i moguc i opravdan prema Njemackoj c i n j e n i -
coia s t o ce i I t a l i j a p o s t a t i b a l k a n s k a s i l a ; nekoliko znatnijih
k o r e k t u r a g r a n i c e na s j e v e r u A l b a n i j e ; u k i d a n j e a l b a n s k o g n a c i o -
n a l n o g s r e d i s t a k o j e s t a l n o p o t p i r u j e a g i t a o i j u na p o d r u S j u Zoso-
v a ; na k r a j u , obe6anje t a l i j a n s k e podrske J u g ' o s l a v i j i onoga dana
kad o d l u c i da o k u p a c i j o m Soluna o s i g u r a s e b i i z l a z na M e d i t e r a n .
Giano j e , c i n i s e , i z b j e g a o da u r a z g o v o r u sa Stojadinovicem pre-
c i z i r a k o j e ce zone u A l b a n i j i z a p o s j e s t i J u g o s l a v i j a , a k o j e
Italija. Pok je S t o j a d i n o v i c govorio o p o d j e l i A l b a n i j e , Ciano
je u v i j e k govorio o korekturama g r a n i c e !

"Sve u svemu, c i n i mi se - z a p i s a o j e Giano - da j e t a j problem

upucen u p r a v c u p o v o l j n o g rjesenja. Stojadinovicu je ocito laska-
l a i d e j a , da s v o j o j z e m l j i p r u z i k o n k r e t n u korist u obliku teri-
t o r i j a l n o g p r o s i r e n j a ; on me zamolio, da o tome natuknem i p r i n c u
P a v l u . Kod n j e g a sam t a k o d e r n a i s a o na p o v o l j a n o d a z i v . On je
c a k manje od S t o j a d i n o v i c a pokazivao i n t e r e s a za v e l i c i n u
 134 a

teritorija, k o j i "bi p r i p a o Jugoslaviji. - imarao vec toliko

A l b a n a c a u n u t a r n a s i h g r a n i c a - r e k a o j e on - i 2bog n j i h imamo
t o l i k o n e p r i l i k a , da nemam n i k a k v e z e l j e da se n j i h o v b r o j pove-
c a . " Na t a j j e n a c i n o v i m pregovorima p r o b i j e n l e d , k o j i j e okru-
z i v a o albansko p i t a n j e - Vjerujem, da ce Duce, kad bude smatrao
da j e s i t u a c i j a z r e l a , ovo pitanje definitivno skinuti s dne^nog
reda. Mislim, da ne ce b i t i mnogo t e s k o c a prilikom razgranicenja
na prvom m j e s t u zbog toga, j e r ne predvidam, da b i J u g ' o s l a v i j a
dosla s pretjeranim zahtjevima, a onda i zbog t o g a , j e r ne sma-
t r a m z a nas o s o b i t o v a z n i m hocemo l i i m a t i t i s u c u c e t v o r n i h kilo
metara albanskog t e r i t o r i j a v i s e i l i manje. N a j o s n o v n i j e j e to,
da se mi d e f i n i t i v n o smjestimo na B a l k a n s k o m p o l u o t o k u i da tamo
zauzmemo s t r a t e s k i i z r a z i t o vazne p o l o z a j e . "

U Khezu j e medutim v e c - d u l j e . v r e m e n a . s a z r i j e v a l a spoznaja da je

S t o j a d i n o v i c na vanjskom p l a n u o t i s a o p r e d a l e k o ; da j e izgubio
mjeru i u unutrasnjoj p o l i t i c i /zelene k o s u l j e , pozdravi: Voda,
vodal, kontakti s ustaskim p r v a c i m a poput Budaka, odnos prema
Maceku i drugo/ i da se i n t i m n o z a n o s i m i s l j u da postane jugosla
v e n s k i "Duce" s t i m da P a v l a dovede u p o l o z a j kakav u fasisticko
I t a l i j i ima k r a l j - a to k a r a d o r d e v s k a p r i r o d a "skromnog autokra
te" kneza P a v l a niicako n i j e h t j e l a d o S e k a t i - pa j e s v e t o / i
mozda j o s s t o g o d / dovelo do vjesto pripremljene "zavjere". U njo
j e p r v i c o v j e k bio A. K o r o s e c kao " o s v e t n i k " za u d a l j a v a n j e iz
r e s o r a u n u t r a s n j i h poslova; ostavka nekolicine Stojadinovicevih
m i n i s t a r a i z a z v a l a j e formalno k r i z u i P a v l e j e nato o t v o r e n o ,
4. v e l j a c e pozvao S t o j a d i n o v i c a da preda o s t a v k u s t o j e , mozda,
n a j v i s e i z n e n a d i l o samog S t o j a d i n o v i c a .

DOPQNSKA LITEHATURAi V, B r a t u l i c , P o l i t i S k i sporazumi izmedu

K r a l j e v i n e I t a l i j e i K r a l j e v i n e SHS odnosno
J u g o s l a v i j e nakon R a p a l l a , J a d r a n s k i z b o r -
n i k , sv. V I , R i j e k a - P u l a 1966, s t r . 5-70;
D. B i b e r , o padu S t o j a d i n o v i c e v e v l a d e ,
I s t o r i j a XX v e k a , Z b o r n i k r a d o v a V I I I ,
• s t r . 5-71.
 135

GLAVA TRE(5A
J u g o s l a v i j a pred r a t 1939* ^od.

Prancuski p o s l a n i k u Beogradu R. B r u g e r e j a v i o j e P a r i z u n o v o s t ;
da j e M. S t o j a d i n o v i c pao i da j e D r a g i s a - O v e t k o v i c 5. v e l j a c e
s a s t a v i o v l a d u ; da p o s t o j e ronogi r a z l o z i o p r a v d a n o j pretpostavci
da j e knez to u c i n i o na s u g e s t i j u A. K o r o s c a kojemu n j e g o v a /Ko-
r o s c e v a / u l o g a kod k o n k o r d a t a uopce ne d o p u s t a da neposredno na-
slijedi S t o j a d i n o v i c a i da je Cvetkovic, u garnituri ministara
k o j i s u d e m i s i o n i r a l i , j e d a n od n a j b o l j i h p r i j a t e l j a Prancuske*

U novu v l a d u JRZ s a s t a v l j e n u od Stojadinovicevih "prebjega" Bra-

g i s a Cvetkovic j e , po n a l o g u kneza P a v l a , pozvao i z B e r l i n a t a -
mosnjeg p o s l a n i k a A. G i n c a r - M a r k o v i c a i njemu kao diplomati od
k a r i j e r e p o v j e r i o r e s o r v a n j s k i h p o s l o v a . Ima. a u t o r a koji tvrde
/A. Smith P a v e l i c n p r . / da j e i z b o r pao na C i n o a r - F I a r k o v i c a , a
ne na t a l i j a n s k o g k a n d i d a t a d r a I . S u b b o t i c a s r a z l o g a s t o je
I t a l i j a - u to v r i j e m e - i p a k i m a l a manje v a z n u u l o g u u evropskoj
p o l i t i c i nego Njemac5ka i s t o j e t a d a njemacka p o l i t i k a smatrala
k o r i s n i m p o s t i v a t i i n t e g r i t e t J u g o s l a v i j e dok je I t a l i j a prihva-
c a l a t a k v o g l e d i s t e kao privremeno i oportunisti5ko.

C i n c a r - M a r k o v i c se u to doba n a l a z i o u B e r l i n u i on je - primivsi
a v i z o i z Beograda da j e postao m i n i s t a r v a n j s k i h p o s l o v a - odm.ah
z a m o l i o njemackog m i n i s t r a v a n j s k i h p o s l o v a J . v . R i b b e n t r o p a da
ga i z v o l i p r i m i t i u o p r o s t a j n u a u d i j e n c i j u . Otisao j e u "Wilhelm-"
strasse" / s j e d i s t e ministarstva vanjskih poslova/ i posjetio Rib-
b e n t r o p a , Tom mu j e p r i l i k o m O i n c a r - M a r k o v i c rekao da j e u Jugo-
s l a v i j i nenadano i z b i l a k r i z a , i to i z i z r a z i t o unutrasnjepoli-
t i c k i h r a z l o g a a l i da t a promjena nece n i u kojem s l u c a j u u t j e c a -
t i na v a n j s k u p o l i t i k u nove v l a d e ; da ce on / C i n c a r - M a r k o v i c /
n a s t o j a t i da i d a l j e p r o d u b l j u j e odnose izmedu Njemacke i Jugo-
s l a v i j e i da i s p i t a p i t a n j e p r i s t u p a J u g o s l a v i j e p a k t u p r o t i v
Kominterne. R i b b e n t r o p j e G i n c a r - M a r k o v i c u p r i k a z a o cjelokupnu
p o l i t i k u Njemacke u j u g o i s t o c n o j Evropi i i z razgovora stekao
u t i s a k da j e n o v i s e f j u g o s l a v e n s k e diplomacije iskreno spreman
 136

da j o s v i s e u s k l a d i v a n j s k u p o l i t i k u J u g o s l a v i j e s Osovinom. Na
p i t a n j e O i n c a r - l ^ r k o v i c a o s r e d i v a n j u odnosa izmedu J u g o s l a v i j e i
Madarske^ RilDbentrop mu Je" odgovorio da b i B e r l i n p o z d r a v i o spora-
zum izmedu Budimpeste i Beograda. C i n c a r - M a r k o v i c mu Je o d v r a t i o
da J e Knez P a v l e g a r a n t da ce J i o g o s l a v i j a n a s t a v i t i p o l i t i k u p r i -
J a t e l j s t v a prema Njemackoj i I t a l i j i i da ce to on / P a v l e / ostati
i ubuduce. 0 Sto J a d i n o v i c u G i n c a r - I ' i a r k o v i c n i j e znao n i s t a reci;
izrazio J e misao da S t o j a d i n o v i c ne p r o m a t r a r a z v o j u n u t r a s n j o p o -
l i t i c k e s i t u a c i j e s optimizmom a l i da spokojno c e k a s v o j c a s da
b i se opet p o j a v i o , Nato s e C i n c a r - M a r k o v i c o p r o s t i o od R i b b e n -
t r o p a i o t i s a o na novu dugnost u Beograd.

H i t l e r J e 15- o z u j k a " d o k u s u r i o " C e h o - S l o v a c k u ; p r i s t u p i o Je v o j -

nom zaposjednuou smanjene Ceho-Slovacke, usao u P r a g i osnovao
P r o t e k t o r a t Ceske i l^bravske dok se s l o v a c k a d r z a v a kao s a t e l i t
s t a v i l a pod z a s t i t u R e i c h a . Bakako.da Je t a j i z n e n a d n i potez vode
n a c i s t i c k o g Reicha izazvao z a b r i n u t o s t i e r n e m i s l i i u samom R i -
mu. P a s i s t i 5 k i s u s e v r h o v i p o b o J a l i da B e r l i n nece p o s t o v a t i n i
medusobno dogovorenu p o d j e l u s f e r a prema k o J o J s u J a d r a n i J a d r a n -
s k i s u s j e d I t a l i j e / J u g o s l a v i j a / u l a z i l i u t a l i j a n s k u s f e r u kao
s a s t a v n i d i o M e d i t e r a n a . A upravo u tome J e Rim b i o i z v a n r e d n o
osjetlJiv.

Stoga J e Giano v e 6 17. H I p r i m i o nJemaSkog ambasadora u Rimu

V. Mackensena i o z b i l j n a l i c a skrenuo mu p a z n j u da k o l a j u g l a s i n e
0 navodnom z a n i m a n j u B e r l i n a z a h r v a t s k o p i t a n j e . '/Nema sumnje -
g o v o r i o J e Giano -, d a . J e p o k r e t H r v a t a , k o j i se o s o b i t o u posljed-
n j e v r i j e m e p o j a c a o , p o t a k n u t dogadajima u GeskoJ i S l o v a c k o J .
G o v o r i se i 0 mogucnosti da s e I % 5 e k o b r a t i B e r l i n u , da t a k e uz
njemacku pomoc o s t v a r i s v o j program o a u t o n o m i j i i nezavisnosti.
I a k o nemam t o c n i h i d e f i n i t i v n i h podataka o t o j s t v a r i , i p a k sma-
t r a m p o t r e b n i m da ambasadora upoznam s a s l i j e d e c i m ; I t a l i j a , koja
se p r a k t i c k i d e s i n t e r e s i r a l a z a dogadaje u G e h o - S l o v a c k o J , n i u
kojem s l u S a J u ne moze p o p r i m i t i i s t o d r z a n j e prema e v e n t u a l n o s t i -
ma, k o j e b i s e t i c a l e H r V a t s k e - s v e to u Z e l j i da s v e bude Jasno
1 u duhu one l o j a l n o s t i , k o j a J e u v i j e k k a r a k t e r i z i r a l a odnose
 137

izmedu d v i j u s i l a Osovine. U punoj s u r a d n j i s Njemackom, mi jed-

nako kao i NjemaSka, vodimo p o l i t i k u uske i srdaSne s u r a d n j e s
Beogradom, a s t a t u s quo J u g o s l a v i j e smatramo osnovnim elementom
r a v n o t e z e u s r e d n j o j E v r o p i . S dri^ge j e s t r a n e P t i h r e r u v i j e k
n a g l a s a v a o , da Njemacka n i j e z a i n t e r e s i r a n a u p i t a n j i r n a M e d i t e r a -
na o p c e n i t O j a J a d r a n a p o s e b i c e , k o j i s m a t r a i u b u d u c n o s t i n a -
mjerava smatrati t a l i j a n s k i m morem."

Tri dana k a s n i j e v. Mackensen j e donio C i a n u s l i j e d e c i h odgovor

Berlinaj
"1. P o t v r d u j e , da Njemacka nema n i k a k v i h c i l j e v a u b i l o k o j o j
z o n i M e d i t e r a n a , k o j i P t i h r e r smatra t a l i j a n s k i m morem.

2. Njema5ka opovrgava s v e g l a s i n e o njenom z a n i m a n j u za h r v a t s k o

p i t a n j e . T a j se problem n i k a k o ne t i c e n i njemacke v l a d e , n i
njemackog.naroda.

3. Prima na z n a n j e i z j a v u I t a l i j e , da se ne moze d e s i n t e r e s i r a t i
u v e z i s e v e n t u a l n i m mod i f i k a c i j a m a s t a t u s quo-a u H r v a t s k o j .
B o d a j e ; kao s t o se I t a l i j a d e s i n t e r e s i r a l a za c5ehoslova5ko
p i t a n j e , k o j e j e I^jemacka r i j e s i l a u v e z i sa s v o j i m potrebama
i i n t e r e s i m a , tako oe se i Njemacka s t o p o s t o t n o d e s i n t e r e s i -
r a t i z a h r v a t s k o p i t a n j e , cim se p o j a v i , i I t a l i j i p r e p u s t i -
t i njegovo r j e s e n j e ^ n

I R i b b e n t r o p j e , p o h i t a o da se u pismu G i a n u od 20, I I I i s p r i c a
s t o su p o s l j e d n j i d o g a d a j i p r e d s t a v l j a l i za n j i h u Rimu " s t a n o -
v i t o i z n e n a d e n j e " i da mu ujedno p o t v r d i i pismeno n j e m a c k i s t a v
o p o d j e l i s f e r a . **Vama j e poznata Ptihrerova o d l u k a - p i s e s e f
njemacke d i p l o m a c i j e - da j e u s v i m p i t a n j i m a M e d i t e r a n a za po-
l i t i k u Osovine mjerodavno m i s l j e n j e Rima i da prema tome u medi-
t e r a n s k i m zemljama Njemacka neoe n i k a d a v o d i t i p o l i t i k u n e o v i s n o
od I t a l i j e . Ova Ptihrerova o d l u k a b i t ce u v i j e k n e p r o m j e n l j i v i
zakon nase v a n j s k e p o l i t i k e . I s t o onako kao s t o se Puce d e s i n t e -
r e s i r a o za Cesku, tako se i mi d e s i n t e r e s i r a m o za h r v a t s k o p i t a -
n j e , t e cemo u svakom s l u c a j u u t o j s t v a r i r a d i t i samo u v r l o
uskoj v e z i s t a l i j a n s k i m zeljama".

M u s s o l i n i n i j e h t i o z a o s t a t i za H i t l e r o m i 7» t r a v n j a i z v r s i o
zaposjednuoe A l b a n i j e , potez k o j i j e posebno l e z a o na s r c u n j e -
govom z e t u C i a n u , a j u g o s l a v e n s k i p o s l a n i k u Rimu, B. H r i s t i c
 138

dosao j e n a t o , samo s l u Z b o u l j u d n o , u p i t a t i , na k o j o j se "bazi

t a l i j a n s k a v l a d a namjerava sporazumjeti s Jugoslavijom u v e z i s
o k u p a c i j o m A l b a n i j e . Giano mu j e o d g o v o r i o da ce to p i t a n j e r a s -
p r a v i t i na s a s t a n k u s novim j u g o s l a v e n s k i m m i n i s t r o m vanjskih
p o s l o v a . H r i s t i c mu j e p o s t a v i o i "osobno" p i t a n j e : kakvo oe nai-
me b i t i d r z a n j e t a l i j a n s k e v l a d e ako J u g o s l a v i j a z a p o s j e d n e neke
pogranicne to eke, na s t o j e Giano o d v r a t i o da se na t o p i t a n j e
ne moze o d g o v o r i t i .

TJ Him j e z a t i m s t i g a o H. G o r i n g da i s p i t a r a s p o l o z e n j e v r h o v a f a -
s i s t i 5 k o g r e z i m a , u prvom r e d u samog Duee-a,.prema pripremanom
obraSunu s P o l j s k o m / g i f r a napada: P a l l W e i s s " / kao i buduce n a -
m j e r e i pianove I t a l i j e na B a l k a n u * U r a z g o v o r u s Mussolinijem
15. IV spomenuo j e i to da j e osam dana nakon a k c i j e p r o t i v Ceske
n e k i njemaSki s t r u c n j a k i pouzdanik na J u g o i s t o k u s a o p c i o zelju
n e k o l i c i n e p r e d s t a v n i k a H r v a t a k o j i s u r a d u j u s Vladkom Macekom
da i h Goring p r i m i , Odgovorio im j e da j e to neraoguce i n e k a se
o n i - u k o l i k o m i s l e da v a n j s k o p o l i t i ( 5 k a p i t a n j a m o r a j u r a s p r a v i t i
sa stranom vladom, a ne v l a s t i t o m - m o r a j u o b r a t i t i Rimu, a ne
B e r l i n u . NjemacSka s t r a n a s t o j i na s t a n o v i s t u da J u g o s l a v i j a s t o -
procentno u l a z i u i n t e r e s n u s f e r u I t a l i j e . Njemacka ima u n j o j
samo ekonomske i n t e r e s e . Osovina sama po s e b i - g o v o r i o je Goring
- ima i n t e r e s da se s t v a r i . u J u g o s l a v i j i mirno r a z v i j a j u . Ukoliko
b i , ipak, d r z a n j e vlade i pravac jugoslavenske v a n j s k e p o l i t i k e
b i l l nepouzdani, a osovinske b i j e s i l e promatrale s nepovjere-
njem, t a j b i i n t e r e s otpao. J u g o s l a v e n i m a t r e b a . o b j a s n i t i da u
s l u S a j u r a t a p r o t i v zapadnih s i l a osovinske s i l e ocekuju naklonu
n e u t r a l n o s t . Duce se s t i m m i s l j e n j e m . s l o z i o i r e k a o da se Itali-
j i p r u z a p r i l i k a da r a z j a s n i s t a v J i o g - o s l a v i j e p r i l i k o m p o s j e t a
novoga j u g o s l a v e n s k o g m i n i s t r a v a n j s k i h p o s l o v a Gincar-Markovica.

S n j i m se Giano i s a s t a o u V e n e c i j i 22. I V i Giano j e p i - i b i l j e z i o

o v a k v u f o r m u l u novog s e f a j u g o s l a v e n s k e d i p l o m a c i j e : j u g o s l a v e n -
s k a j e s t r a n a spremna na s t o uzu s u r a d n j u s Osovinom, s t i m da z a
sada ne p r i s t u p i p a k t u p r o t i v E b m i n t e r n e i z l o n u t r a s n j e p o l i t i c k i h
r a z l o g a i a k o ne i s k l j u 5 u j e t a k v u mogucnost; ako dode do ratnog
 139

sukoba J u g ' o s l a v i j a o s t a j e u s t a v u naoruZane n e u t r a l n o s t i uz pru-

z a n j e p r i v r e d n e pomoci I t a l i j i i N j e m a c k o j , dakako u s k l o p u sis-
tema Osovine, g r a v i t i r a j u c i p r i j e svega prema njenom ju^nom d i j e -
lu /Italiji/.

O i n c a r - M a r k o v i c j e odroah z a t i m p o s j e t i o i B e r l i n pa je drzavni
sekretar u ministarstvu v a n j s k i h p o s l o v a v* Veizs^^cker cirkular-
nom b r z o j a v k o m od 4. s v i b n j a o b a v i j e s t i o njemacka d i p l o m a t s k a
predstavnistva da se j e G i n c a r - I % r k o v i G - p r i l i k o m svog b o r a v k a
u B e r l i n u - jasno i z j a s n i o u p r i l o g dotadasnje p o l i t i k e prijatelj-
s t v a s Njemackom i I t a l i j o m i u v j e r a v a o da J u g o s l a v i j a nece su-
d j e l o v a t i u nikakvom ratnom p o t h v a t u p r o t i v s i l a Osovine nego da
ce, s t o v i s e , pod s v a k u c i j e n u u eventualnom sukobu o s t a t i neu-
t r a l n a . E n g l e s k a , zbog t a k v o g s t a v a J u g o s l a v i j e , n i j e uopce poku-
s a v a l a da je u v l a c i . u p o l i t i k u garancija,. a p r i r a s p r a v i j a n j u
j u g o s l a v e n s k o - m a d a r s k i h odnosa pokazao j e j u g ' o s l a v e n s k i ministar
spremnost da se j o s v i s e p r i b l i z e M a d a r s k o j . Weizsd'cker, na kra-
ju, p o v j e r l j i v o saopcava da j e R i b b e n t r o p obecao GiULcar-Markovicu
s i r o k o g r u d n i postupak povodom z e l j a j i o g o s l a v e n s k e v l a d e da je
B e r l i n o p s k r b i r a t n i m m a t e r i j a l o m uz davanje dugorocnih k r e d i t a .

Na s a s t a n k u G i a n a s Ribbentropom u M i l a n u po5etkom s v i b n j a Rib-

b e n t r o p mu je povjerio da.su u B e r l i n u jako z a d o v o l j n i pregovori-
ma s a Gincar-I-iarkovicem k o j i j e ponovio sve ono sto j e rekao u
V e n e c i j i . U svakoj eventualnosti J u g o s l a v i j a ce o s t a t i n e u t r a l n a
i ekonomski ce pomagati s i l e Osovine. R i b b e n t r o p j e i z r a z i o mi-
s l j e n j e da j e u ovom t r e n u t k u u zajedni(5kom i n t e r e s u da sacuvaju
s t a t u s quo J u g o s l a v i j e . Ako b i i p a k n a s t u p i o n j e n r a s p a d zbog
unutrasnjeg procesa, I t a l i j a ce b i t i ona sila - izjavio j e on -
k o j a ce p r o v e s t i r a s p l e t , kao drzava koja ima pretezne interese
u Jugoslaviji.

Knez P a v l e j e u p r a t n j i G i n c a r - M a r k o v i c a o b i s a o Rim i Berlin,

Ciano j e 1 0 . V u n i o u s v o j d n e v n i k da j e s a s t a n a k s Pavlom i
C i n c a r - l % r k o v i c e m sarao p o t v r d i o ono o Cemu su vec Cincar-Markovic
i on d i s k u t i r a l i u V e n e c i j i - P o j a v i l e s u se d v i j e s t v a r i koje
treba zabiljeziti, J u g o s l a v e n i su odlu5no p r o t i v T u r s k e i
 140

p r e d l a z u f o r m i r a n j e ,1ednog "bloka izmedu Rumunjske, J u g o s l a v i j e i

B u g a r s k e uperenog p r o t i v Ankare, Razgovarao j e s Pavlom p r i l i k o m
f l o t n e parade i P a v l e mu j e tom p r i l i k o m pokusao o b j a s n i t i razlo-
ge zbog k o j i h j e d o s l o do S t o j a d i n o v i c e v a pada: pored toga, s t o
j e d o s l o do r a s c j e p a u v l a d i n o j v e c i n i / J R Z / , S t o j a d i n o v i c se
bavio p r l j a v i m f i n a n c i j s k i m poslovima i p r i k u p i o z n a t n e sume,
osobito u inozemstvu.

U B e r l i n u j e P a v l e b i o k r a l j e v s k i docekan i njemu u o a s t b i l a j e
p r i r e d e n a v e l i k a v o j n a p a r a d a, a na v e c e r p r e d s t a v a Wagnerovih
"Majstora pjevaCa". Ribbentrop j e u razgovorima s a Cincar-Marko-
v i c e m pokusavao da p o s t i g n e n a j a v u i s t u p a i z D r u s t v a n a r o d a s a
j u g o s l a v e n s k e s t r a n e , kao i i s t o v r e m e n i p r i s t u p p a k t u p r o t i v Ko-
m i n t e r n e . C i n c a r - M a r k o v i c n i j e h t i o n i s t a odredenog o b e c a t i ;
upozorio j e R i b b e n t r o p a na, t e s k o c e povezane s duboko u k o r i j e n je-
nom l j u b a v i J u g o s l a v e n a prema " v j e 5 n o j " R u s i j i /ne k o m u n i s t i c k o j / ,
D r g a v n i s e k r e t a r v. W e i z s i c k e r ' j e c i r k u l a r n o m brzojavkom 9. V I
i n f o r m i r a o njemacka d i p l o m a t s k a p r e d s t a v n i s t v a u i n o z e m s t v u da
je t a j p o s j e t protekao potpuno z a d o v o l j a v a j u c e . I z i z j a v a kneza
i n j e g o v a m i n i s t r a v a n j s k i h p o s l o v a p r o i z l a z i da j e J u g o s l a v i j a
spremna da prema I t a l i j i i Njemackoj i n a d a l j e v o d i p o l i t i k u p r i -
j a t e l j s t v a , da se v e c u d a l j i l a od D r u s t v a n a r o d a i da n i j e ne-
s k i o n a da u jednom, po mogucnosti kracem r o k u i z n j e g a istupi,
da z e l i o d r z a t i u z i v o t u B a l k a n s k i sporazum na n e u t r a l n o j o s n o v i
i da-raSuna s istupom T u r s k e i z n j e g a i l i s u d a l j a v a n j e m od n j e ,
u k o l i k o b i se T u r s k a i d a l j e v e z i v a l a uz s i l e k o j e provode p o l i -
t i k u z a o k r u z a v a n j a , da J u g o s l a v i j a ne moze z a s a d o b e c a t i s v o j
p r i s t u p p a k t u p r o t i v Kominterne. U ostalom n i s u b i l l zakljuceni
nikah"i sporazumi.

Italija i Njemacka s u u meduvremenu, 22. s v i b n j a , zakljucile

ugovor o s a v e z u i p r i j a t e l j s t v u / " c e l i o n i p a k t " / k o j i j e imao
o m o g u c i t i O s o v i n i da potpuno i s v u g d j e nametne s v o j u v o l j u E v r o -
pi. M u s s o l i n i j e n e s t o k a s n i j e / 3 O . V/ u v e z i s f o r m a l n i m zaklju-
cenjem vojnog s a v e z a i z r a d i o z a H i t l e r a p o v j e r l j i v i memorandum.
U njemu j e z a c r t a o osnovne l i n i j e v a n j s k e p o l i t i k e i p o l i t i c k e
 141
s t r a t e g i j e f a s i s t i c k e I t a l i j e u b l i s k o j b u d u c n o s t i . U njemu Duoe
pored o s t a l o g , p i s e da je r a t izmedu p l u t o k r a t s k i h i zbog t o g a
s e b i S n o k o n z e r v a t i v n i J a snaga s jedne i j a k o napucenih a siromasnih
n a c i j a s dri;^e s t r a n e n e i z b j e z i v i da se s t o g a Njemacka i I t a l i j a
m o r a j u p r i prema t i za r a t , no da j e I t a l i j i potrebna p a u z a
sve do k r a j a 1942. godine. "Rat s t o g a p r i p r e m a j u v e l i k e demokra-
c i j e - s t o j i u s e d m o j . t o S k i M u s s o l i n i j e v a memoranduma - r a t j e
i s c r p l j i v a n j a . Zbog toga moramo p o c i od n a j t ^ e pretpostavke koja
u s e b i s a d r Z i s t o p r o c e n t n u v j e r o j a t n o s t , t j . da od o s t a l o g s v i j e -
ta Osovina nece n i s t a d o b i t i . Ta b i p r e t p o s t a v k a b i l a t e s k a , no
s t r a t e s k e p o z i o i j e k o j e j e Osovina z a p o s j e l a u z n a t n o j m j e r i uiaa-
n j u j u t e z i n u i opasnost rata i s c r p l jivan ja, I z tog r a z l o g a t r e b a
odmah, u p r v i r n s a t i m a r a t a , z a p o s j e s t i c i t a v o P o d u n a v l j e i Balkan,
Necemo se s m j e t i z a d o v o l j i t i i z j a v a m a n e u t r a l n o s t i , nego cemo
o k u p i r a t i t a p o d r u c j a i i s k o r i s t i t i i h za nabavku p o t r e b n i h n a -
mirnica i i n d u s t r i j s k i h proizvoda za r a t , Pomocu t a k v e m u n j e v i t e
a k c i j e provedene najve6om o d l u c n o s c u ne b i i z b a c i l i i z borbe samo
" g a r a n t i r a n e d r z a v e " poput G-rcke, Rumunjske i T u r s k e - kojima j e
u meduvremenu V, B r i t a n i j a p o n u d i l a g a r a n c i j u - nego b i s e b i o s i -
g u r a l i l e d a , U to j i g r i , kao kod s a h a , mozemo r a c u n a t i s dva
"piona"? s Madarskom i Bugarskom.

H i t l e r na t a j M u s s o l i n i j e v memorandum n i j e n i s t a odgovorio i Buce

j e neko v r i j e m e z i v i o u i l u z i j i da se P i i h r e r u svemu s n j i m s l a z e ,
no to n i j e b i l o t a k o , N a p r o t i v , H i t l e r n i j e h t i o c e k a t i nego j e
namjerno i s m i s l j e n o z a o s t r a v a o k r i z u oko B a n z i g a i k o r i d o r a ,
p r e t p o s t a v l j a j u c i - a t o mu j e neprekidno p o n a v l j a o njegov m i n i -
s t a r v a n j s k i h p o s l o v a v. R i b b e n t r o p - da E n g l e s k a nece zbog P o l j -
ske z a g a z i t i u r a t . I z b j e g a o j e s a s t a n a k s Buce-om na Brenneru
ali se zato Giano p r i j a v i o kod R i b b e n t r o p a u S a l z b u r g u .

Giano j e 1 1 . k o l o v o z a r a z g o v a r a o prvo s Ribbentropom u d v o r c u

P u s c h l kod S a l z b u r g a . Odmah na p o c e t k u R i b b e n t r o p n i j e h t i o t a j i -
ti c i n j e n i c u da s i t u a c i j u d r z i i z v a n r e d n o teskom i opasnom i da
smatra da j e sukob izmedu Njemacke i P o l j s k e n e i z b j e z i v , Anali-
z i r a j u c i s i t u a c i j u Ribbentrop j e Gianu naveo slijedecej
 142

1. R u s i j a nece i n t e r v e n i r a t i u sukobu J e r s u p r e g o v o r i s a v e z n i c -
k i h m i s i j a s Moskvom z a v x ^ i l i s potpuniia neuspjehom, a u t o k u
s u / t o Je R i b b e n t r o p p o v j e r i o Gianu kao n a j v e c u t a j n u / vec
d o s t a p r e c i z n i r a z g o v o r i izmedu Moskve i B e r l i n a /Oiano mu Je
kod toga p r i m i j e t i o da se t a j n o s t t i h p r e g o v o r a k o J u su N i j e m -
c i tako zdusno 5 u v a l i t e s k o s l a z e s obavezama k o j e i z v i ^ u i z
s a v e z n i s t v a , i s t o t a l n o m l o j a l n o s c u k o j e se Rim p r i d r z a v a o
u odnosima s B e r l i n o m / ;

2* P r a n c u s k a i E n g l e s k a ne mogu i n t e r v e n i r a t i J e r v o j n o n i s u
spremne i nemaju s r e d s t a v a da napadnu Njemacku dok Je ona u
mogucnosti, z a h v a l j u j u c i p r i j e svega s v i j a c i j i , k o j a J e znatno
J a c a od s a v e z n i 5 k i h a v i j a c i j a z a j e d n o , da bombardira f r a n c u s k o
-englBske centre;

3, B e l g i j a i Nizozemska i m a j u n a m j e r u da s ^ u v a j u s t a v n a j s t r o z e
n e u t r a l n o s t i i spremne s u da brane s v o j t e r i t o r i J ;

4» T u r s k a , k o n k r e t n e , nece n i s t a p r i d o n i j e t i i i z v j e s t a j i v.Pape-
na, njemackog ambasadora u A n k a r i , govore o tome da Je t a
d r z a v a n e z a d o v o l j n a putom, k o j i m se od nedavna z a p u t i l a ;

5. Rumunjska ne n a m j e r a v a n e s t o odredeno p o d u z e t i ; ona ce se i

n a d a l j e k o p r c a t i da o d r z i r a v n o t e z u i v o J n o n i u kojem s l u c a -
j u ne p r e d s t a v l j a neku opasnost i m a j u c i u v i d u da su B u g a r i
i Madari v i s e nego d o v o l j n i da Je l i k v i d i r a j u ;

6. J u g o s l a v i j a Je nepouzdana, U Londonu Je P a v l e r a z v i o a k t i v -
n o s t i davao i z j a v e k o j e s u i z r a z i t o n e p r i J a t e l j s k e O s o v i n i .
Osim toga J u g ' o s l a v i j a J e i s t o tako s l a b a . " R e i c h z e l i da I t a -
l i j a i s k o r i s t i p r i l i k u p o l j s k e a f e r e da d o k r a j c i s v o j spor s
Ju^-oslavijom u H r v a t s k o j i D a l m a o i j i . "

7. U pogledu Amerike R i b b e n t r o p m i s l i da Je tamo, o s o b i t o nakon

z a v r s e n e propagandne a k c i j e k o J u Je poveo brosuraroa, d o s l o do
duboke i z m j e n e s t a v a kod Javnog m i s l j e n j a i da ono u SAD sve
v i s e n a g i n j e n e u t r a l n o s t i i i z o l a c i o n i z m u . Zbog svega toga
- z a k l j u c i o Je R i b b e n t r o p - v r i j e m e Je i z v a n r e d n o pogodno z a
akciju.

Drugog s u dana o t i s l i u B e r c h t e s g a d e n do H i t l e r a /Berghof/. Tom

p r i l i k o m Je H i t l e r i z l o z i o v o j n e a s p e k t e p o l o z a j a i o t v o r e n o
rekaoi "Kad kucne 5as napada na P o l j s k u - a t a j ce momenat na-
s t u p i t i kad i z b i j e neki t e z i incident i l i kad Njemacka z a t r a z i
od P o l j s k e da o d r e d i s v o j p o l i t i c k i s t a v - nJemacSke ce snage
istovremeno p r i j e c i u napad na s v i m toSkama g r a n i c e i t o prema
c e n t r u P o l j s k e p r a v c i m a k o j i s u vec unaprijed utvrdeni." Dalje,
rekao j e C i a n u da P o l j s k a p r e d s t a v l j a p r i j e t n j u Njemackoj i
 143

.prema tome O s o v i n i - fiak kad "bi NJemac^ka v o d i l a p o l i t i k u m i r a i

s u r a d n j e s P o l j s k o m , to ne b i i z t e m e l j a moglo i z m i j e n i t i s i t u a -
c i j u ; kad b i se jednog dana NjemaSka i I t a l i j a - a s i g u r n o j e da
ce se jednog dana n a c i - n a s l e u b o r b i s a zapadnim demo k r a c i jama,
P o l j s k a b i i s k o r i s t i l a t u p r i l i k u da Njemackoj z a r i n e noz u leda.
Njemacka se prema P o l j s k o j n a l a z i u i s t o j s i t u a c i j i kao Italija
prema J u g o s l a v i j i . P o s t o j e n e s i H u n j i v i z n a c i da ce Jugoslavija
saSuvati s v o j s t a v n e u t r a l n o s t i prema I t a l i j i t a k o dugo dok polo-
zaj Italije o s t a n e p o v o l j a n . P o j a v e l i se t e s k o c e , Jugoslavija
ce j e n a p a s t i s leda. Zbog t o g a H i t l e r s a v j e t u j e I t a l i j i da isko-
r i s t i p r v u p r i l i k u da raskomada J u g ' Q s l a v i j u , o k u p i r a v s i Hrvatsku
i Palmaciju.

S u t r a d a n su n a s t a v i l i r a z g o v o r i H i t l e r j e u i z j a v a m a bio jos od-

lu5niji. Ponovio j e v i s e i l i manje ono gto j e Gianu rekao dan
r a n i j e i i s t a k a o p o t r e b u da se p i t a n j e P o l j s k e r i j e s i d e f i n i t i v n o ,
Izmedu o s t a l o g a r e k a o j e i to da j e I t a l i j a po svom g e o g r a f s k o m
polozaju dominirajuca s i l a S r e d o z e m l j a i da ce ona morati p r o s i -
riti s v o j e d j e l o na obalama Sredozemnog mora. Ne p o s t o j i neka mo-
g u c n o s t sukoba izmedu dva imperijalizma /Rima i B e r l i n a / . Njemac-
ka ce p r i j e c i u a k c i j u p r o t i v P o l j s k e cim bude moguce; a k c i j a c e
biti brza, o d l u c n a i n e m i l o s r d n a ; zapadne s i l e nece intervenirati.
A ako b i i n t e r v e n i r a l e / a to j e h i p o t e z a k o j u on s m a t r a nemogucom/,
to b i z n a c i l o da su r i j e s i l e da se z a r a t e s Osovinom i ne b i pre-
ma tome p r o p u s t i l e da p r o t e k n u t e godine p r i p r e m a i "pauze" k o j e
bi b i l e od k o r i s t i za I t a l i j u i Njemacku.

Buce, medutim, n i j e bio v o l j a n da ude u a k c i j u , Z a k l j u c i v s i p r e t -

hodno ugovor o nenapadanju s a S o v j e t s k i m savezom / p o r e d t a j n o g
protokola k o j i j e sadr^avao p o d j e l u s f e r a u P o l j s k o j / H i t l e r j e
- prema p l a n u - napao P o l j s k u 1 , r u j n a . I z a z v a o j e , i p a k , i n t e r -
v e n c i j u Zapada i o b j a v u r a t a V, B r i t a n i j e i P r a n c u s k e dok j e Buce
o s t a o u s t a v u p r o m a t r a c a , s "puskom k n o z i " . U munjevitom pohodu
H i t l e r j e pregazio P o l j s k u ; u z a j e d n i c i sa S t a l j i n o m p r i s t u p i o
" c e t v r t o j d i o b i " P o l j s k e a l i j e i z tog sukoba postepeno i z r a s t a o
rat s v j e t s k i h razmjera.
HOPQNSiCA L I T E R A I U R A i B. K r i z m a n , H i t l e r o v " P l a n 25*' p r o t i v Jugo-
s l a v i j e . J i : i g o s l a v i j a u s v i j e t l u " M i r n b e r s k i h dokumenata", Zagreb
1953; i s t i , Odnosi J i : i g o s l a v i j e s Njemackom i I t a l i j o m 1937-41?
H i s t o r i j s k i z b o r n i k , X V I I , s t r , 227-257.
 144

GLAVA CE.TVRTA
Razdoblje "naklone n e u t r a l n o s t i "

Jugoslavenska j e v l a d a odmah p o h i t a l a da o b j a v i i z j a v u o n e u t r a l -
n o s t i u tom suKobu /2» r u j n a 1 9 3 9 . / s t o j e u novim u v j e t i m a / r a t
s V e l i k o m B r i t a n i j o m i Prancuskom!/ o d g o v a r a l o Njemackoj. H i t l e -
ru j e , doduse, poslo z a rukom da p r e g a z i P o l j s k u a l i s u na po-
p r i s t u o s t a l e zapadne d e m o k r a c i j e . P r i j e nego s t o n j i h prisili
na k a p i t u l a c i j u i l i , b a r , nagodbu H i t l e r n i j e imao n a m j e r u da
sam p r e n o s i r a t na B a l k a n i s n j i m povezane t e r i t o r i j a l n e pro-
mjene. Zato j e od t o g S a s a n j e g o v a p o l i t i k a prema b a l k a n s k i m i
podunavskim drzavama b i l a k o n z e r v a t i v n a dok s e Buce kao " n e z a r a -
c e n a s t r a n a " n i j e h t i o u mjlslima i planovima o d r e c i i d e j e o d i -
zanju ustanka u Hrvatskoj i r a z b i j a n j a J u g o s l a v i j e .

Jugoslavenska n e u t r a l n o s t odgovarala j e i zapadnim demo k r a c i j a m a

i l o n d o n s k i ¥ore±p:n O f f i c e b i o j e t a d a s njom z a d o v o l j a n . Tadas-
n j i p r v i l o r d a d r a i r a l i t e t a Winston C h u r c h i l l i z j a v i o je u rujnu
1939* j u g o s l a v e n s k o m p o s l a n i k u u Londonu S u b b o t i c u da j u g o s l a -
v e n s k a . n e u t r a l n o s t u s t v a r i s p r e 5 a v a Nijemce da p r i d u engleskom
Sredozemnom moru. On j e smatrao da n e u t r a l n o s t B a l k a n a z a v i s i od
neutralne I t a l i j e i p r e d l a g a o da s e s t v o r i b l o k n e u t r a l n i h d r z a -
va koje b i se zajedno s u p r o t s t a v i l e e v e n t u a l n o j n j e m a c k o j a g r e -
si ji.

I Italiji j e dobro d o l a z i l a n e u t r a l n o s t B a l k a n a da b i i sama

mogla o s t a t i n e u t r a l n a s t o j e t a l i j a n s k i ambasador u B e r l i n u o t -
voreno p r i z n a o tamosnjem j u g o s l a v e n s k o m p o s l a n i k u I . A n d r i c u .
N o s e c i se m i s l j u da j e J u g o s l a v i j a z e l j e n i c i l j / a ne G r c k a /
Mussolini j e uznastojao da p o p r a v i odnose s Atenom i s t o g a j e u
drugoj p o l o v i c i r u j n a b i l o o b j a v i j e n o saopcenje da c e se t a l i -
janske i grSke trupe povuci s grcko-albanske granice dublje u
u n u t r a s n j o s t da b i se tako javno o e i t o v a l e " m i r o l j u b i v e " namjere
t a l i j a n s k e v l a d e . T a l i j a n s k i ambasador u P a r i z u s a o p c i o j e tamo-
s n j e m ji:igoslavenskom p o s l a n i k u B. P u r i c u da I t a l i j a z e l i stvara-
nje b l o k a izmedu Madarske, J u g o s l a v i j e , Grgke, B u g a r s k e i T u r s k e
i da to p o v l a c e n j e t r u p a p r e d s t a v l j a p o 5 e t a k jedne a k c i j e k o j o j
 145

j e c i l j da s t v o r e t a k a v b l o k . No, odmah p o s l i j e p o v l a c e n j a t i h
t r u p a Oiano j e s a o p c i o g e n e r a l u G u z z o n i j u da se njegove trupe u
A l b a n i j i p o v l a c e j e r Grcka i ne s t o j i na p u t u f a s i s t i c k o j Ita-
liji nego i s k l j u c i v p Jugoslavija!

C i n i se da j e j u g o s l a v e n s k a v l a d a i m a l a s v o j p l a n / v e c u lipnju
1939./ jednog n e u t r a l n o g b l o k a k o j i b i se s a s t o j a o od Jugoslavi-
j e , j^ladarske, Rumunjske i B u g a r s k e a l i od n j e g a n i j e b i l o nista.
Na t a j p l a n nadovezivao se r u m u n j s k i p l a n / p l a n Gefencu/, k o j i se
t e m e l j i o na i d e j i da se d r z a v e c l a n i c e B a l k a n s k o g sporazuma, B u -
g a r s k e i Madarske obavezu da ce se uzajamno u z d r z a t i od napada u
r a t u . 0 njemu se r a s p r a v i j a l o , a sam l y ^ s s o l i n i j e 15- r u j n a i z -
j a v i o da z e l i s t v a r a n j e n e u t r a l n o g b l o k a na B a l k a n u k o j i b i pod
vodstvom I t a l i j e saSuvao B a l k a n od r a t a s t o . j e p r i h v a c a o i b r i -
t a n s k i F o r e i g n O f f i c e pod u v j e t o m da t a j b l o k s p r i j e c i u t j e c a j
Njemacke i SSSR - a . U B e o g r a d u su 28.^ X s a o p c i l i t a l i j a n s k o m po-
s l a n i k u da rumunjska vlada predlaze stvaranje balkansko-talijan-
skog b l o k a , no da j u g o s l a v e n s k a v l a d a n i j e dobro r a s p o l o z e n a p r e -
ma tom p r o j e k t u , i to z a t o j e r s u s u k o b i izmedu d r z a v a ugovorni-
ca B a l k a n s k o g .sporazuma na j e d n o j a B u g a r s k e i Madarske na d r u -
g o j s t r a n i p r e v i s e o s t r i i n e p r e m o s t i v i ; k tome, J u g o s l a v i j a ne
z e l i da posredstvom t a k v o g jednog b l o k a do-de u sukob s b i l o ko-
jem i z t a b o r a velesila.

U r a z g o v o r u s a Gianom 1» X 1939» H i t l e r j e p o s t a v i o t e z u da se
"zasad na B a l k a n u nece n i s t a nova d o g o d i t i . " U p o z o r i o j e s e f a
t a l i j a n s k e d i p l o m a c i j e da j e i s a S o v j e t s k i m savezom - kao sto
j e to b i l o s I t a l i j o m - u r e d e n o . p i t a n j e i n t e r e s n i h s f e r a /tajni
p r o t o k o l ! / k o j e oe NjemacSka r i g o r o z n o p o s t i v a t i . I s k o r i s t i o j e
p r i l i k u da G i a n u kaze kako I t a l i j u smatra zemljom k o j a t r e b a da
postane a p s o l u t n i gospodar na M e d i t e r a n u , a u vezi s tim i s
p r e t e z n i m i n t e r e s i m a u s v i m onim drzavama B a l k a n s k o g poluotoka
k o j e l e z e na Sredozemnom moru. Njemacka se d e s i n t e r e s i r a - z a t e
' zone i cak j e spremna da pripomogne s v a k u t a l i j a n s k u inicijativu
k o j a b i i s l a z a t i m da se poveca p o d r u c j e talijanske dominacije.
 146

NjemaSka j e u tom 5asu z e l j e l a m i r na B a l k a n u i u P o d u n a v l j u a l i

t a k a v m i r u kojem p o s t o j e c e s u p r o t n o s t i n e b i b i l e r j e s a v a n e i
r i j e s e n e nego samo k o n z e r v i r a n e b u d u c i da j e t a k v o s t a n j e bilo
p o v o l j n o z a s i r e n j e njenog u t j e c a j a u p o j e d i n i m zemljama tog p r o -
s t o r a . T a j m i r b i o j o j j e t o p o t r e b n i j i posto se j e s t a l a sve
v i s e o s j e c a t i e n g l e s k a b l o k a d a , Na B a l k a n u i u P o d u n a v l j u mogla
j e njemacka ratna privreda obilno n a b a v l j a t i : gito u Madarskoj,
p e t r o l e j u Rumunjskoj, p o l j o p r i v r e d n e p r o i z v o d e , b a k a r i rude u
J u g ' o s l a v i j i , npr. '

Jugoslavenska vlada odgovorila je tek 2 1 . prosinca i i z j a v i l a

da " s a s i m p a t i j o m " p r a t i sve napore z a o d r z a v a n j e b a l k a n s k e neu-
t r a l n o s t i , a s l i S n o su o d g o v o r i l e g r c k a i t u r s k a v l a d a , s t o j e
z n a c i l o da se p i t a n j e odgada.

Na d r u g o j s t r a n i , I t a l i j a kao "nezaracena" o d r z a v a l a j e i n a d a l j e
redovne d i p l o m a t s k e odnose s drzavama k o j e s u se n a s l e u ratnom
s t a n j u s Njemackom - n j e n i m n a j b l i z i m saveznikom. Stoga s u se
d i p l o m a c i j e zapadniia d e m o k r a o i j a t r u d i l e u to v r i j e m e "smijesnog
r a t a " da i s p i t a j u _ p r a v o r a s p o l o z e n j e Rima i da ga, e v e n t u a l n e ,
p r i v u k u na s v o j u s t r a n u / i m a j u c i pred ocima p r i m j e r i z 1915- god./
Tako j e f r a n c u s k i ambasador u Rimu A. P r a n g o i s - P o n c e t 24. X I I
1939. u p o z o r i o Oiana da j e f r a n c u s k a v l a d a z a b r i n u t a zbog B a l k a -
n a ; da Weygandova a r m i j a , p r i k u p l j e n a u S i r i j i , ima z a d a t a k da
s e u m i j e s a na B a l k a n u da b i o d b i l a b i l o s o v j e t s k u b i l o njemacku
o p a s n o s t ; da u P a r i z u ne z e l e n i s t a p o d u z i m a t i bez prethodnog
sporazuma s I t a l i j o m j e r j o j p r i z n a j u p r v e n s t v e n i i n t e r e s na tom
p o d r u S j u . Oiano j e to i s p r i d a o M u s s o l i n i j u i Buce mu j e torn p r i -
l i k o m p r i z n a o da se j o s u v i j e k n o s i m i s l j u da o k u p i r a H r v a t s k u ,
a Ciano ga j e n a t o u p o z o r i o da j e to i z v e d i v o ako se prethodno
d o g o v o r i s Londonom i P a r i z o m .

Buce j e 4. s i j e c S n j a 1940, u p u t i o pismo H i t l e x v i u njemu ga s t a o

u v j e r a v a t i da f a s i s t i c k a d i p l o m a c i j a n i j e n i k a d a n a m j e r a v a l a f o r -
m i r a t i b l o k n e u t r a l n i h b a l k a n s k i h d r z a v a . Ta j e zamisao stala
kod f a s i s t i c k i h v r h o v a b u d i t i n e p o v j e r e n j e onog t r e n u t k a kad su
j e u z e l e pod s v o j e o k r i l j e zapadne d e m o k r a c i j e . M u s s o l i n i s m a t r a
 147

da Je m i r u P o d u n a v l j u Jedan od o s n o v n i h i n t e r e s a Njemacke, a da
se r j e s e n j e njemackog z i v o t n o g p r o s t o r a n a l a z i u S o v j e t s k o m s a v e -
zu i n i g d j e drugdje. P r i tom Je Puce p o t a j i c e p r i z e l j k i v a o Hrvat-
s k u z a sebe, "prema k o J o J su - kako Ciano z a p i s u j e u s v o j Pnevnik
pod 8. I - sve v i s e u p r a v l j e n e M u s s o l i n i J e v e a m b i c i j e . "

Nakon p o s j e t e v i s e s t r u k o g a g e n t a g r o f a J . B o m b e l l e s a C i a n u /u
t o k u k o j e Je Giano o c r t a o o v a k v u l i n i j u e v e n t u a l n e djelatnosti
prema H r v a t s k o j s u s t a n a k , z a t i z i m a n j e Zagreba, p o v r a t a k P a v e l i c a ,
molba z a t a l i j a n s k u i n t e r v e n c i J u , u s p o s t a v a hrvatskog kraljev-
s t v a , ponuda krune t a l i j a n s k o m k r a l j u l / . Duce Je p r i s t a o da se
Ciano s a s t a n e s A. P a v e l i c e m , u v j e r e n li k o r i s n o s t t a k v o g sastan-
ka /do koJeg Je s t v a r n o i d o s l o 23* s i j e c n j a u Rimu/, P r i tom
s u Giano i P a v e l i c u t v r d i l i n a j v a z n i j e t o c k e p r i p r e m a i a k c i j e
u H r v a t s k o j , a da i r o n i j a bude veca Jugoslavenski poslanik H r i -
s t i 6 p o s j e t i o . Je pocetkom o z u j k a tog i s t o g G i a n a - J e r J e Bom-
b e l l e s u meduvremenu o b a v i j e s t i o kneza P a v l a o i g r i k o j a se igra-
da mu i z r a z i z a b r i n u t o s t Jugoslavenske v l a d e zbog dogadaja u
H r v a t s k o j i da u irae v l a d e z a t r a z i da t a l i j a n s k e v l a s t i p o j a c a j u
n a d z o r - nad Pavelicemi

Njemacka Je po5etkom t r a v n j a z a t r a z i l a od Madarske Slobodan p r o -

l a z za njemacke t r u p e k o j e n a m j e r a v a u p u t i t i u Rumunjsku da -
zbog p r e d s t o j e c e s o v j e t s k e a k c i j e u . B e s a r a b i J i - zaposjednu r u -
munjske p e t r o l e j s k e i z v o r e . Madari s u se s t o g a o b r a t i l i Mussoli-
n i J u t r a z e c i u n j e g a s a v j e t i pomoc, a Duce im Je poruc5io neka
p r i s t a n u , m i s l e c i p r i tom da b i mu njemacka a k c i j a u I ^ d a r s k o J
i Rumunjskoj mogla p r u z i t i i z g o v o r z a v l a s t i t u a k c i j u u H r v a t s k o j .
" P ) s t o smo o s t a l i sami - z a p i s a o Je Giano u D n e v n i k 9* t r a v n j a -
Duce Je g o v o r i o o H r v a t s k o j . Vec ga s v r b e r u k e . Namjerava u b r z a -
t i dogadaje da i s k o r i s t i n e r e d k o j i v l a d a u E v r o p i , N i j e rekao
n i s t a odredena o s i m s t o Je u v j e r e n da n a s E n g l e s k a i Pi-ancuska
ne6e n a p a s t i zbog u d a r a na J \ i g o s l a v i J u , "

Ambasador v. Mackensen J e 20. IV J a v i o svom m i n i s t a r s t v u u B e r -

l i n u da ga J e H r i s t i c , nakon duze pauze, opet Jednom p o s j e t i o i
pokazao v e l i k u z a b r i n u t o s t zbog g l a s i n a k o j e u p o s l j e d n j e v r i j e m e
 148

Rimom k r u z e o n e k o J , navodno p r e d s t o j e c o j a k c i j i I t a l i j e p r o t i v
J u g o s l a v i j e . H r i s t i c j e o tome pred n e k o l i k o dana r a z g o v a r a o sa
Cianom i Ciano s e , doduse, o g r a d i o od t i h g l a s i n a a l i se isto-
vremeno u p u s t i o u o p s i r n a r a z l a g a n j a o tome kako J u g o s l a v e n i jako
malo poduzimaju da odrze a t m o s f e r u medusobnih odnosa s I t a l i j o m
bez s m e t n j i , P r i tom mu j e spocitnuo u t v r d i v a n j e g r a n i c e prema
A l b a n i j i , poduzimanje m j e r a v o j n o g z n a c e n j a i na talijansko-ju-
g o s l a v e n s k o j g r a n i c i , 5 i n j e n i c u da j e n e k i t a l i j a n s k i bred u jed-
n o j j u g o s l a v e n s k o j l u c i b i o i z f u c k a n i drugo, no H r i s t i c e v a ob-
j a s n j a v a n j a t i h p o j a v a n i s u u t j e c a l a na C i a n a da p o s t a n e p o m i r l j i -
viji. Mackensen j e pak, s a s v o j e s t r a n e , p o t v r d i o H r i s t i c u da mu
n i j e n i s t a poznato o n e k i m t a l i j a n s k i m a g r e s i v n i m planovima pro-
t i v J u g o s l a v i j e , a da j e , n a p r o t i v , f u n d a m e n t a l a n i n t e r e s NjemaS-
ke i same I t a l i j e da na B a l k a n u v l a d a m i r .

Z a n i m l j i v o j e da j e j u g o s l a v e n s k i p o s l a n i k u Londonu p o s t a v i o u
F o r e i g n O f f i c e - u p i t a n j e o d r z a n j u Y. B r i t a n i j e za s l u c a j da Ita-
l i j a napadne J u g o s l a v i j u . O d g o v o r i l i s u mu 22. I V da s u potpuno
bez temelja t a l i j a n s k e price.da Engleska i z a z i v a r a t na Balkanu;
da ne t r e b a i z a z i v a t i Osovinu, da b i E n g l e s k a b r a n i l a J u g o s l a v i -
j u a l i se ne b i u m i j e s a l a ako b i M u s s o l i n i samo z g r a b i o malo t e -
ritorija i l i k o j i j u g o s l a v e n s k i otok.

Jugoslavenska j e d i p l o m a c i j a n a s t o j a l a da s Njemackom i z i a d a l j e
odrzava s t o b o l j e odnose i n j e n s e f C i n c a r - M a r k o v i c j e pocetkom
s v i b n j a 1940. rekao njemackom p r i v r e d n o m p r e g o v a r a c u C. Glodiusu
da j e J u g o s l a v i j a od samog p o c e t k a b i l a o d l u c n a da ne d o p u s t i da
j o j Engleska narusava njeno t r g o v a n j e s Reichom. Obecao j e G l o -
d i u s u da ce n j e g o v a v l a d a b e z u v j e t n o n a s t o j a t i da o d r z i i z v o z u
Njemacku na d o t a d a s n j o j visini, a da ga - ako j e moguce - u danom
obujmu i poveca. P r e d s j e d n i k v l a d e B. C v e t k o v i c j e sutradan Glo-
d i u s u p o t v r d i o t e i z j a v e C i n c a r - l % r k o v i c a i rekao da j e J i i g o s l a -
v i j a o d l u c n a da i na p r i v r e d n o m p o l j u potpuno s a c u v a s v o j u neu-
t r a l n o s t i da p r e u z e t e obaveze prema Njemackoj u c j e l o s t i ispuni.
Na k r a j u j e i knez P a v l e pokusao u v j e r i t i G l o d i u s a da jugoslaven-
s k a v l a d a i on osobno p r e u z i m a j u bezuvjetno jamstvo da trgovanje
 149

s NjemaSkom nece b i t i n a r u s e n o ; da j e p o l i t i c S k a l i n i j a Jugoslavije

potpxmo j a s n a i da j e u v l a s t i t o m i n t e r e s u n j e g o v e zemlje da
u s t r a j e p r i tome.

Knez P a v l e se godinama l i b i o da J u g o s l a v i j a konacno p r i z n a SSSR

i z a njegov a n t i s o v j e t s k i s t a v k a r a k t e r i s t i c n e s u n j e g o v e izjave
i z 1936. godine. U Bukurestu u razgovoru sa ceho-slovaSkim posla-
nikom J . Sebom pocetkom l i p n j a r e k a o j e da J u g o s l a v i j a n i j e protiv
p r i z n a n j a S o v j e t s k o g s a v e z a , no n j o j u n u t r a s n j e p r i l i k e jos u v i j e k
ne d o p u s t a j u da p o s t u p i s l i c n o drugim s a v e z n i c i m a . P r i z n a n j e So-
v j e t s k o g s a v e z a p r e d s t a v l j a p o l i t i c k u oporuku S t . R a d i c a kao per-
manentni z a h t j e v H r v a t a . P r i s u t n o s t s o v j e t s k o g p r e d s t a v n i k a u
B'eogradu p r i j e nego s t o do-de do sporazuma s H r v a t i m a - g o v o r i o j e
on - moglo b i n e p o v o l j n o d j e l o v a t i na p r e g o v o r e s n j i m a i zbog
toga ce b i t i m o g u c e , u z e t i t o pitanj.e u r a z m a t r a n j e t e k nakon z a -
k l j u c e n j a srpsko-hrvatskog s p o r a z u m a . s t u d e n o m i s t e godine u
Londonu, u r a z g o v o r u s a t a m o s n j i m 5eho-slovaSkim poslanikom Janom
Masarykom, P a v l e j e kao r a z l o g do t a d a n e s r e d e n i h odnosa s a
SSSR-om naveo s u b v e r z i v n u d j e l a t n o s t Kominterne u Jugoslaviji.
Knez mu j e rekao da ce mozda jednom t a k o d e r d o c i do r a z g o v o r a i z -
medu SSSR-a i J u g o s l a v i j e ; medutim, tako dugo dok K o m i n t e r n a ne
o b u s t a v i s v o j u "subverzivnu d j e l a t n o s t , njegove ce r u k e u tom pita-
nju b i t i vezane.

Medutim, s porastom r a t n e o p a s n o s t i s t a l a j e u glavama v o d e c i h u

B e o g r a d u s a z r i j e v a t i s p o z n a j a da b i p r i z n a n j e SSSR-a i u s p o s t a v a
d i p l o m a t s k i h odnosa s n j i m e m o g l i p r i d o n i j e t i j a S a n j u v a n j s k o p o -
l i t i S k o g p o l o z a j a J u g o s l a v i j e k o j i j e veo p r i o t p o c i n j a n j u r a t n i h
o p e r a c i j a p r o t i v P o l j s k e b i o o s j e t l j i v i t e z a k . T i h dana p r o n o s i -
li s u se g l a s o v i o b o r a v k u neke j u g o s l a v e n s k e d i p l o m a t s k e licno-
s t i u Moskvi i s l u z b e n a njemacka n o v i n s k a a g e n c i j a BKB je 23.
r u j n a j a v i l a i z Moskve t u v i j e s t s dodatkom da t a osoba tamo bo-
r a v i r a d i u s p o s t a v i j a n j a d i p l o m a t s k i h odnosa. M i n i s t a r v a n j s k i h
poslova Oincar-Markovic j e u i z v j e s t a j u od 2 1 , I X to z a n i j e k a o i
j a v l j a o da " v e s t i koje s u se p o j a v i l e u i n o s t r a n o j s t a m p i o obna-
v l j a n j u odnosa s a S o v j e t i m a ne o d g o v a r a j u istini,nikakav emisar
 150

nase v l a d e n i j e otputovao u M o s k v u . a l i ne p r e j u d i c i r a j u c i nas

b u d u c i s t a v u ovom p i t a n j u . "

U t r e n u t k u kad je polozaj J u g o s l a v i j e u s l i j e d t a l i j a n s k i h prijet-

nji i priprema postojao jos t e z i i i z l o z e n i j i jugoslavenska j e
v l a d a podu2;ela p r v e o d l u 5 n i j e korake u p r a v c u n o r m a l i z a c i j e odno-
sa s a SSSR-om. P r e t p o s t a v l j a l a j e da j e s o v j e t s k a v l a d a z a i n t e -
r e s i r a n a z a ocuvanje s t a t u s quo-a na B a l k a n u i da ce j e S o v j e t s k i
s a v e z , i p a k , nekako s t i t i t i od Njemacke a pogotovo I t a l i j e . Ju-
g o s l a v e n s k i p o s l a n i k u A n k a r i I . Sumenkovic zauzeo se kod sovjet-
skog ambasadora T e r e n t j e v a oko u s p o s t a v i j a n j a d i p l o m a t s k i h odno-
sa J u g o s l a v i j e s a S o v j e t s k i m savezom, i s t i d u c i da Jugoslaviji
p r i j e t i o p a s n o s t od I t a l i j e . Dobio j e odgovor da SSSR z e l i m i r i
s t a t u s QUO na B a l k a n u . I tako j e u Beogradu s r e d i n o m t r a v n j a
1940. b i l o o b j a v l j e n o da u SSSR o d l a z i v l a d i n a d e l e g a c i j a na c e -
lu s dr M. B j o r d j e v i o e m da povede pregovore o ekonomskoj s u r a d -
nji. Za v r i j e m e b o r a v k a u Moskvi d e l e g a c i j a j e r a z g o v a r a l a s Mi-
kojanom i Molotovom, i to s Molotovom n e u o b i c a j e n o dugo s t o j e
pobudilo zanimanje kod s t r a n i h diplomata, u prvom r e d u o n i h Oso-
v i n e . Na k r a j u b i o j e p o t p i s a n t r g o v i n s k i ug'ovor i Oincar-Marko-
vic j e u o c i samog p o t p i s i v a n j a j a v i o j u g o s l a v e n s k i m p r e d s t a v n i o i -
roa u i n o z e m s t v u da se u Moskvi u s p j e s n o vode p r e g o v o r i s a s o v j e t -
skim p r e d s t a v n i c i m a , no da " z a s a d " nema v o j n e m i s i j e u Moskvi.
Nesto k a s n i j e ugovor j e b i o r a t i f i c i r a n i u B e o g r a d u i z v r s e n a
i z m j e n a r a t i f i k a c i o n i h i n s t r u m e n a t a , U Beograd j e s t i g a o s o v j e t -
ski p o s l a n i k u S o f i j i L a v r e n t j e v k o j i j e donio s a sobom t e i n s -
triomente. To j e bio uvod u n o r m a l i z a c i j u odnosa i 1 0 . lipnja su
se o b j e v l a d e s p o r a z u m j e l e da u s p o s t a v e diplomatske odnose, pa
je o tome b i o z a k l j u c e n i sporazum 24* l i p n j a 1940> Ne di:igo i z a
t o g a s t i g a o j e u Beograd i p r v i s o v j e t s k i p o s l a n i k u Jugoslaviji
P l o t n j i k o v dok j e u Moskvu otputovao kao jug'oslavenski p o s l a n i k
prvak zemljoradnicke stranke dr Mjlan G-avrilovic.

Njemacka j e Vrhovna komanda - p o s l i j e u s p j e s n o okoncane a k c i j e

u B a n s k o j i N o r v e s k o j / s i f r a p l a n a : "Weseriibung"/ - presla u
n o c i 9./IO. s v i b n j a u napad i na zapadnom r a t i s t u i t u odmah
 151
z a b i l j e z i l a n e o 5 e k i v a n o v e l i k e pocetne u s p j e h e / s i f r a : J l a l l
G e l b " / , Tog i s t o g dana / l O . V/ Giano j e px-'imio P a v e l i c a ; medutim,
n i s u u t v r d i l i n i k a k a v datum z a a k c i j u i Oiano j e p r e p o r u c i o P a -
v e l i d u da i z b j e g a v a j u svaku preuranjenost* R e f e r i r a o j e Mussoli-
n i j u o tom r a z g o v o r u s P a v e l i c e m i Duce j e i z r a z i o m i s l j e n j e da
t r e b a u b r z a t i dogadaje. Na svom k a l e n d a r u z a b i l j e z i o j e j e d a n
dan p o 5 e t k o m l i p n j a . N a r e d i o j e da se pozove g e n e r a l Gambara i z
Spanjolske da preuzme komandu nad trupama k o j e c e i z v r s i t i p r o -
dor. Zato j e Ciano n a r e d i o 2 6 . V t a l i j a n s k o m ambasadoru u B e r l i -
nu da D. A l f i e r i u b e r l i n s k i m sluzbenim p o l i t i 5 k i m i vojnim k r u -
govima o z i v i i u k o r i j e n i u v j e r e n j e da j e J u g o s l a v i j a posve n e p r i -
j a t e l j s k a z e m l j a i da j e , prema tome, t r e b a smatrati kao n e p r i j a -
telja s i l a Osovine,

Na o b z o r j u se s v e v i ^ e s t a o o c r t a v a t i poraz P r a n c u s k e i sada n i
Duce n i j e v i s e mogao c e k a t i : n a p u s t i o j e privremeno i d e j u a k c i j e
u J u g o s l a v i j i i 1 0 . Y I o b j a v i o r a t P r a n c u s k o j i V. B r i t a n i j i .
O b j a v l j u j u c i ratno s t a n j e u govoru "crnim kosuljama" s balkona
P a l a z z o V e n e z i a Duce j e i z g o v o r i o i ove r i j e c S i : "SveSano i z j a v l j u -
jem da I t a l i j a nema n a m j e r u da uvuSe u r a t narode k o j i z i v e duz
njenih granica na kopnu i l i moru. Neka S v i o a r s k a , Jugoslavija,
G r S k a , T u r s k a i % i p a t upamte ove moje r i j e c i : Z a v i s i s a m o
od t i h . d r z a v a da l i c e one o s t a t i na m i r u i l i ne. "

P r a n c u s k a j e k a p i t u l i r a l a a l i j e na p o p r i s t u o s t a l a j o s V. B r i t a -
n i j a i s t o g a se H i t l e r , u r a z g o v o r u s a Gianom 7. V I I , nadelno
potpuno s u g l a s i o s potrebom da se j u g o s l a v e n s k o p i t a n j e likvidi-
ra u talijanskom smislu a l i j e uporno t r a z i o da se t o i z v r s i kad
p o l o z a j bude p o v o l j a n s t r a h u j u d i da b i t a l i j a n s k a a k c i j a p r o t i v
J u g o s l a v i j e mogla z a p a l i t i S i t a v B a l k a n , d o v e s t i do i n t e r v e n c i j e
Sovjetskog saveza i , 5ak, i z a z v a t i eventualno u s p o s t a v i j a n j e so-
l i d a r n o s t i i n t e r e s a izmedu R u s i j e i V, B r i t a n i j e k o j a je - posli-
j e k a p i t u l a c i j e P r a n c u s k e - o s t a l a sama na popristu.

Duce se ponovno s t a o z a n o s i t i mi§lju da napadne J u g o s l a v i j u i

Giano j e pod 6. V I I I unio u s v o j D n e v n i k da Duce opet i d e s t o go-
v o r i o napadu na J u g o s l a v i j u u d r u g o j p o l o v i c i m j e s e c a r u j n a .
 152

Pomisljao j e istovremeno i na G r S k u kao o b j e k t svoga p a r a l e l n o g

r a t o v a n j a a l i j e B e r l i n u l o z i o v e t o i Buce j e u pismu od 27.VIX1
morao p r i z n a t i H i t l e r u da na t a l i j a n s k o j s t r a n i ne p o s t o j i n i k a k -
v a narajera da p r o m i j e n i p l a n o v e u k o j i m a s u p o s t i g l i sporazum, a
k o j i se odnose na p o d u n a v s k i "bazen i B a l k a n , Ta podru(5ja m o r a j u
o s t a t i i z v a n sukoba. Mjere v o j n e p r i r o d e k o j e s u p o d u z e l i na g r c -
koj i jugoslavenskoj g r a n i c i imaju znacajke jednostavne predo-
s t r o S n o s t i . One se odnose na d v i j e d r z a v e k o j e i m a j u o t v o r e n o
nepri j a t e l jski s t a v prema O s o v i n i i k o j e s u sprerone da joj zabiju
no^ u l e d a c i m se z a to ukaze zgodna prilika.

U Rim j e doputovao sam R i b b e n t r o p da s m i r i Bucea i u r a z g o v o r u s

n j i m 19. I X p r i z n a o da se u G-rckoj i u J i ; i g o s l a v i j i r a d i iskljuci-
vo o t a l i j a n s k i m i n t e r e s i m a ; da j e s t v a r I t a l i j e kako ce rijesiti
ta p i t a n j a , t e da kod toga moze r a c u n a t i s potpunora podrskom B e r -
l i n a , punom s i m p a t i j a ; da mu, i p a k , i z g l e d a da j e z a s a d b o l j e da
te probleme o s t a v e po s t r a n i i da s v u p a z n j u k o n c e n t r i r a j u na
u n i s t e n j e E n g l e s k e , na s t o j e M u s s o l i n i odgovorio da Italija
z a s a d nece n i s t a p o d u z i m a t i n i p r o t i v G-rcke n i p r o t i v Jugo-
slavije.

NjemaSka, I t a l i j a i Japan z a k l j u c i l i su i u B e r l i n u p o t p i s a l i 27-

r u j n a T r o j n i pakt k o j i m se J a p a n o b a v e z u j e da ce p o s t i v a t i vod-
s t v o Njemacke i I t a l i j e p r i s t v a r a n j u novog p o r e t k a u E v r o p i , a
Njeraacka i I t a l i j a mu za u z v r a t p r i z n a j u i s t o pravo u v e l i k o a z i j -
skom p r o s t o r u . No, M u s s o l i n i n i j e h t i o m i r o v a t i : o d l u c i o se z a
G r c k u i ne o b a v i j e s t i v s i H i t l e r a d e t a l j n i j e o tome napao j e 20.
l i s t o p a d a m i s l e c i da i z a n j e g a v r i j e d i r e c e p t m u n j e v i t o g rata.
Medutim, t i m se potezom s i t u a c i j a na B a l k a n u i oko Jugoslavije
jos v i s e z a m r s i l a i p o g o r s a l a , a M u s s o l i n i j u se r a 5 u n i n i s u o s t -
varili. Pokazalo se da j e G r c k a z a t a l i j a n s k e snage p r e t v r d o r a h ;
z a p r i j e t i l a j e opasnost da t a l i j a n s k a a g r e s i j a d o z i v i slom na
s v i m l i n i j a m a , a t a k a v j e s l o m mogao i m a t i n e d o g l e d n i h p o s l j e d i c a
z a oba p a r t n e r a Osovine, i to ne samo na B a l k a n u nego u E v r o p i
uopce, a to B e r l i n n i pod k o j u c i j e n u n i j e smio d o p u s t i t i . Rira,
p r i t i s n u t nevoljom i nepovoljnim r a z v i t k o m na g r c k o - a l b a n s k o m
 153

f r o n t u , prvo d i s k r e t n o , a k a s n i j e sve o t v o r e n i j e i razgovjetnije

s t a o j e a l u d i r a t i na pomoc svoga o s o v i n s k o g s a v e z n i k a i t a k o
s t a o sve v i s e i v i s e z a v i s i t i od njega.

Zbog zamrsene i sve o p a s n i j e s i t u a c i j e , knez P a v l e uveo j e u i g -

r u dva t a j n a e m i s a r a : beogradskog o d v j e t n i k a i pravnog zastupni-
ka tamosnjeg t a l i j a n s k o g p o s l a n s t v a Y l a d i s l a v a S t a k i o a i poznatog
r e z i m s k o g n o v i n a r a d r a P a n i l a G-regorica. S t a k i o a j e predvidio za
Rim, a G r e g o r i c a z a B e r l i n . Giano j e S t a k i c u 1 1 . X I spremne p o t v r -
d i o da sporazum i z 1937. godine p r e d s t a v l j a bazu t a l i j a n s k e p o l i -
t i k e , a da j e po njegovom m i s l j e n j u snazna i n e z a v i s n a Jugoslavi-
j a potrebna I t a l i j i . Oiano j e p o h i t a o u Njema5ku i njemu j e H i t -
l e r /18. X I / r e k a o da ce znatno p o j a c a t i njemaSke snage u Rumunj-
s k o j i preko B u g a r s k e m a r s i r a t i p r o t i v G r c k e s t o , medutim, n i j e
moguce p r i j e o z u j k a 1 9 4 1 . godine. U r a z g o v o r u d o d i r n u l i su i p i -
t a n j e J u g o s l a v i j e kojemu j e H i t l e r p r i p i s i v a o n a j v e c u v a z n o s t ,
I z r a z i o je uvjerenje da d r z a n j e Beograda u v e l i k o j m j e r i ovisi
o buducem r a z v o j u polozaja. Polazio j e od o c j e n e da su o d n o s i
Rima s Beogradom b i l l posve l o s i i da je b i l a Missolinijeva na-
m j e r a da i h j o s v i s e pogox^sa. I z r a z i o j e z a b r i n u t o s t a bio je
s r e t a n kad mu j e Giano r e k a o da se t a l i j a n s k o - j u g o s l a v e n s k i od-
nosi u posljednje vrijeme nisu pogorsali i da ga j e Buce ovlas-
tio da potakne j u g o s l a v e n s k u i n i c i j a t i v u u p r a v c u p o v j e r l j i v i h
p r e g o v o r a / S t a k i c ! / . H i t l e r j e na to u p i t a o da l i Giano v j e r u j e
da ce Buce b i t i p r i p r a v a n da s J u g o s l a v i j o m s k l o p i sporazum na
s l i j e d e c e j o s n o v i : jamstvo Osovine za g r a n i c e J i : i g ' e s l a v i j e ; pre-
p u a t a n j e Soluna J u g o s l a v i j i ; d e m i l i t a r i z a c i j a J a d r a n a od strane
J u g o s l a v i j e , a Giano j e o d g o v o r i o da v j e r u j e da ce to Bucepri-
h v a t i t i . H i t l e r j e nato o d v r a t i o ; "Ako j e t a k o , onda sam siguran
da cemo J u g o s l a v i j u p r e d o b i t i z a sebe! G r c k a ce se a f e r a brzo
p r e t v o r i t i u n a j v e c i u s p j e h Osovine^ J u g o s l a v i j a c e d o b i t i Solun,
B u g a r s k a i z l a z na more, a I t a l i j a c i t a v u o s t a l u GrSku. Kad izgu-
b i G r S k u i kad E g i p a t bude ugrozen, onda ce V. B r i t a n i j a p r a k -
t i c k i b i t i i s t j e r a n a s M e d i t e r a n a . " P o s l i j e toga H i t l e r j e govo-
rio 0 p r o c e d u r i , kako i na k o j i nacin privuci Jugoslaviju i i z -
r a z i o m i s l j e n j e da b i b i l o dobro da Njemacka zapocne pregovore
s Beogradom ako uskoro ne dode do o n i h p o v j e r l j i v i h d o d i r a
 154

izmedu I t a l i j e i J u g o s l a v i j e o k o j i m a j e Ciano n e s t o bio natuk-

nuo H i t l e r u . Oiano se, dakako, morao o g r a d i t i r e k a v s i da mora
s a z n a t i s t o Duce m i s l i o tome. U t o k u s u s r e t a u B e c u 20. S I
Giano j e i z v i j e s t i o H i t l e r a - p r i m i v s i u p u t s t v a i z Rima - da j e
M u s s o l i n i bez r e z e r v e s u g l a s a n s H i t l e r o v i m p r i j e d l o z i m a u v e z i
s Jugoslavijom.

Z a h v a l j u j u c i posredovanju Gregorica Gincar-Markovic j e dobio po-

z i v da dode na r a z g o v o r i H i t l e r mu je u Berghofu 28. X I i z l o z i o
s v o j e planove o " k o n s o l i d a c i j i " Bvrope, i z j a v i v s i da se J u g o s l a -
v i j i priAza p r i l i k a da d o b i j e o s i g u r a n p o l o z a j u E v r o p i , i to po-
mocu jednog p a k t a o nenapadanju s t o b i ga z a k l j u c i l a s I t a l i j o m
i Njemackom, a moguce j e i c i u odredenim u v j e t i m a i d a l j e u c i -
l j u k o n s o l i d a c i j e s i g u r n o s t i J u g - o s l a v i j e . J u g o s l a v i j a b i , pored
toga, d o b i l a i z l a z na S g e j s k o more / S o l i n / cime b i j u g o s l a v e n s k i
problem b i o d e f i n i t i v n o r i j e s e n . Njemacka ce u svakom s l u c a j u
p r o v e s t i mjere k o j e p l a n i r a , bez o b z i r a na to kako ce J u g o s l a v i -
j a o d n o s i t i prema n j e n i m p r i j e d l o z i m a , a l i j e upozorio istovreme-
no na to da ce z a t r i m j e s e c a s i t u a c i j a moguce b i t i manje p o v o l j -
na nego s a d a . G i n c a r - M a r k o v i c se z a c i j e l o v r i j e m e "razgovora"
drzao r e c e p t i v n o i n i j e se uopce i z j a s n j a v a o o s u s t i n i problema.
Samo j e i z j a v i o da j e sve dobro s h v a t i o , da se n a m j e r a v a odmah
v r a t i t i u Beograd i o svemu o b a v i j e s t i t i kneza-namjesnika.

N j e m a 5 k i p o s l a n i k u Beogradu v. Heeren j e vec 7. X I I javio Ber-

l i n u da mu j e G i n c a r - l % r k o v i c predao memorandum j u g o s l a v e n s k e
v l a d e u kojem Beograd p r e d l a z e da s Njemackom i I t a l i j o m zakljuci
pakt o nenapadanju na t e m e l j u j u g o s l a v e n s k o - t a l i j a n s k o g u g o v o r a
od 25. I l l 1937. Medutim, H i t l e r j e odmah p o v i s i o c i j e n u i R i b -
bentrop j e 22. X I I / p r e k o H e e r e n a / u p u t i o poruku C i n c a r - M a r k o v i -
GU5 P t i h r e r i on u z e l i s u do z n a n j a memorandum j u g o s l a v e n s k e v l a d e
a l i su m i s l j e n j a da z a k l j u c e n j e predlozenog p a k t a ne b i zadovo-
I j i l o z a h t j e v e z a j a c a n j e m j u g o s l a v e n s k i h odnosa sa s i l a m a O s o v i -
ne j e r ono o s t a v l j a j o s u v i j e k otvoreno ipitanje pristupa Jugosla-
v i j e Trojnom p a k t u , p a k t u kojemu s u u meduvremenu p r i s t u p i l e s
Madarska, Rumunjska i S l o v a S k a .
 155

I p a k , da m a n i f e s t i r a k a k v u - t a k v u s o l i d a r n o s t s "novim poretkom"
j u g o s l a v e n s k a j e v l a d a z a k l j u c i l a s Madarskom "ugovor o vjeSnom
p r i j a t e l j s t v u " /12. XU 1 9 4 0 . / s t o j e Madarima savjetovao Hitler,
no d e f i n i r a n j e odnosa J u g o s l a v i j e prema O s o v i n i R i m - B e r l i n o s t a -
jalo je i nadalje otvoreno.

BOPUNSKA LITERATURAj B. K r i z m a n , " V a n j s k o p o l i t i c k i p o l o z a j J u g o s l a -

v i j e u o c i Pete zemaljske k o n f e r e n c i j e KPJ, Peta zemaljska konfe-
r e n c i j a K o m u n i s t i c k e P a r t i j e J u g o s l a v i j e - Z'bornik r a d o v a , Zagreb
1972, s t r . 127-146; V. V i n a v e r , S p o l j n o p o l i t i c k a p o z a d i n a uspos-
t a v l j a n j a j u g o s l o v e n s k o - s o v j e t s k i h d i p l o m a t s k i h . odnosa 1 9 4 0 . go-
d i n e , Z'bornik l % t i c e s r p s k e z a d r u s t v e n e nauke, s v . 45/1966, s t r .
5""60; i s t i , P o l i t i k a J u g o s l a v i j e prema I t a l i j i 1939-1941. g o d i n e ,
I s t c r i j s k i z a p i s i , l i t o g r a d 1968, s t r . 67-112.
 156

GLAVA PETA
P r i s t u p J u g o s l a v i j e Trojnom paktu

N j e m a c k i p o s l a n i k v, Heeren j e 23- X I I 194G, izvijestio ministar-

s t v o u B e r l i n u da j e upoznao G i n c a r - M a r k o v i c a s a stavom P u h r e r a
/o torae da j u g o s l a v e n s k i memorandum o s t a v l j a o t v o r e n o p i t a n j e p r i -
s t u p a T r o j n o m p a k t u / . Tom p r i l i k o m j u g o s l a v e n s k i ga je m i n i s t a r
zamolio da p r e n e s e R i b b e n t r o p u s l i j e d e c u p o r u k u ; "Bez zelje da
p r e j u d i c i r a "buduce d i s k u s i j e na b i l o k o j i n a c i n , on i p a k s m a t r a
da mora odmah i z j a v i t i da j e bio donekle i z n e n a d e n saopoenjem mi-
n i s t r a v a n j s k i h poslova Reicha. I d e j a o zakljuc^enju trostranog
p a k t a o nenapadanju kao sredstvo k o n s o l i d a c i j e sadasnje situacije
j e konacno p o t e k l a od samog P u h r e r a . M i n i s t a r v a n j s k i h poslova je
ovo njemu i z r i c i t o p o t v r d i o p o s l i j e k o n f e r e n c i j e u B e r g h o f u doda-
j u c i da j e cak - ako J u g o s l a v i j a z e l i - moguce i v i s e u c i n i t i . On
/ G i n c a r - i % r k o v i 6 / protumacio j e i d e j u t r o s t r a n o g p a k t a o nenapada-
n j u , spomenutu od strane Puhrera, na t a j n a c i n da i d a l j e o s t a v l j a
o t v o r e n i m p r i s t u p a n j e J u g o s l a v i j e Trojnom p a k t u , "

Na n j e m a c k o j s u s t r a n i s t a l l p r i p r e m a t i u meduvremenu nove p l a n o -
ve s a p r o l j e c e 1 9 4 1 - B'od. i H i t l e r j e 13. X I I i z d a o novu d i r e k t i v u
pod s i f r o m " M a r i t a " ; p l a n napada na G r c k u i z B u g a r s k e . U n j o j s t o -
ji da ima n a m j e r u da u i d u c i m mjeseoima f o r m i r a u j u z n o j Rumunj-
s k o j grupu j e d i n i c a k o j u b i postepeno p o v e c a v a l i , pa da j e s na-
stupom p o v o l j n i h a t m o s f e r s k i h p r i l i k a - v j e r o j a t n o u o z u j k u - upu-
t e preko Bi:garske da zauzme s j e v e r n u o b a l u % e j s k o g mora i - ako
ustreba - c i t a v u grcku obalu.

No, s t a v J u g o s l a v i j e - po m i s l j e n j u Rima i B e r l i n a - i n a d a l j e je
o s t a j a o neodreden i P l i t l e r j e u pismu Buceu / O b e r s a l z b e r g , 3I.
X I I 1 9 4 0 , / z a J u g o s l a v i j u n a p i s a o da oprezno d o b i v a na vremenu,
Budu l i p o v o l j n e o k o l n o s t i , moglo b i se d o g o d i t i da s Njemackom
i I t a l i j o m z a k l j u c i p a k t o n e n a p a d a n j u dok za sada nema i z g l e d a
da b i uopce p r i s t u p i l a Trojnom p a k t u . H i t l e r nema nam_jeru da od
n j e d o b i j e n e s t o v i s e p r i j e nego s t o u s p j e s i na bojnom p o l j u ne
poprave p s i h o l o s k u klimu.

Bo sastanka izmedu H i t l e r a i M u s s o l i n i j a doglo j e 2 0 . sijecnja

1941* i torn j e p r i l i k o m P i i h r e r , izmedu o s t a l o g , i s p r i c a o svome
 157

t a l i j a n s k o m p a r t n e r u da j e s o v j e t s k a v l a d a i z v r s i l a demars zbog
u l a s k a n j e m a S k i h t r u p a u Rumunjsku a l i ce im on o d g o v o r i t i na
o d g o v a r a j u c i n a c i n j e r R u s i p o s t a j u b e z o b r a z n i u c a s u kad im se
zbog zime ne moze n i s t a u 5 i n i t i . K o n c e n t r a c i j a n j e m a c k i h snaga u
Rumunjskoj ima t r o s t r u k i o i l j s p r v o , p r i p r e m a n j e o p e r a c i j a u G-rc-
k o j ; drugo, z a s t i t a B u g a r s k e od S o v j e t s k o g s a v e z a i T i r r s k e ; tra-
c e , o s i g u r a n j e g a r a n c i j e dane Rumunjskoj. Za s v a k i od t i h z a d a t a -
ka potrebna j e posebna grupa j e d i n i c a , sve u svemu mnogo ti-upa
c i j e p r i k u p l j a n j e , d a l e k o od n j e m a c k i h baza, i z i s k u j e ronogo vreme-
na. Moramo z e l j e t i - rekao j e H i t l e r - da to z a v r s i m o bez nepri-
j a t e l j s k e a k c i j e . Zbog toga moramo p o k a z a t i k a r t e s t o j e moguce
k a s n i j e , s t o k a s n i j e p r i j e c i Lunav, zatim sto p r i j e p r i j e c i u
napad. - 0 J u g o s l a v i j i kao da n i j e b i l o govora.

P o s t a v l j e n i pred novu ponudu B e r l i n a , v l a d a j u c i s u v r h o v i u Beo-

g r a d u p r e d l o z i l i B e r l i n u - posredstvom Gregorica - sastanak Rib-
bentropa / a mozda i H i t l e r a / s p r e d s j e d n i k o m v l a d e Gvetkovicem.
Tako j e I 4 . I I d o s l o u B e r g h o f u do s a s t a n k a G v e t k o v i c a i G i n c a r -
Markovica s H i t l e r o m . Ribbentrop j e 0 t o k u i r e z u l t a t u tog sastan-
ka ovako i z v i j e s t i o o t p r a v n i k a p o s l o v a njemacke ambasade u Rimu
/ k n e z a B i s m a r c k a / s t i m da o tome o b a v i j e s t i Buceas 1. J u g o s l a -
v e n s k a v l a d a z e l i p r i j e svega da se uskoro u s p o s t a v i m i r na B a l -
kanu. Stoga ce p o z d r a v i t i ako se okonca sukob izmedu I t a l i j e i
Gr^ke. Ona j e u o s t a l o m s v i j e s n a da b i u s l u c a j u e n g l e s k e interven-
c i j e na s t r a n i Grcke i z g l e d i z a m i r b i l l sve n e p o v o l j n i j i . Zbog
toga j e J u g ' o s l a v i j a spremna da u c i n i sve - b i l o d i p l o m a t s k i m pu-
tem, b i l o d i p l o m a t s k i m p r i t i s k o m - da E n g l e s k u u tome s p r i j e c i ,
a ako j e potrebno i p r i m o r a da n a p u s t i s v o j e p o z i o i j e u G r c k o j ,
U tom c i l j u p o s t a v l j a se p i t a n j e da l i j e moguce p r i s t u p i t i f o r -
m i r a n j u jednog b l o k a d r z a v a k o j i b i s a c i n j a v a l e J u g o s l a v i j a , Bu-
g a r s k a i T u r s k a , s t i m da t a j i t a k a v b l o k povede u tom s m i s l u
pregovore s b r i t a n s k o m vladom. Ako b i t i pregovori d o z i v j e l i ne-
u s p j e h , J u g ' o s l a v i j a b i b i l a moralno slobodna da o p t i r a za O s o v i -
nu. H i t l e r im j e odgovorio da Njemacka ne moze da zauzme s t a v u
p i t a n j u t a l i j a n s k o - g r c k o g sukoba nego da j e z a to j e d i n o m j e r o -
davno g l e d i s t e I t a l i j e . Ako J u g o s l a v i j a s m a t r a da t r e b a n e s t o po-
d u z e t i u tom p i t a n j u , neka se o b r a t i t a l i j a n s k o j v l a d i , odnosno
 158

M u s s o l i n i j u . Prema p r a k t i S n i m i s g l e d i m a t a k v o g p r i t i s k a na G r c k u
mora o s t a t i s k e p t i c a n j e r j e i n t e r v e n c i j o m E n g l e s k e na strani
Grcke t a j sukob na B a l k a n u p r e r a s t a o s v o j e p r v o b i t n o z n a c e n j e i
n a s t a l i s u d r u g i problem.i. Njemacka n i u kojem s l u c a j u ne moze
s a s v o j e s t r a n e d o p u s t i t i da se B r i t a n i j a j o s jednom ma gdje
u 5 v r s t i na k o n t i n e n t u i g d j e god se ona p o j a v i , b i t ce napadnuta.
Uostalom, k o m b i n a c i j a J u g ' o s l a v i j e s a drzavama kao s t o j e T u r s k a ,
k o j a ima savez s V. B r i t a n i j o m , r a d i v r s e n j a p r i t i s k a na t u i s t u
E n g l e s k u , n i j e ' r e a l n a . Cak ako b i t e o r e t s k i i b i l a moguca t a k v a
z a j e d n i c a i n t e r e s a . H i t l e r j e u v j e r e n da E n g ' l e z i , u s p r k o s takvom
diplomatskom p r i t i s k u , ne b i o d s t u p i l i , U svakom s l u c a j u , tali-
j a n s k a b i v l a d a b i l a o b a v i j e s t e n a o t o j z a m i s l i . 2. P u h r e r j e s a
s v o j e s t r a n e ukazao G v e t k o v i c u i G i n c a r - M a r k o v i c u da j e j a s a n
s t a v J i : i g o s l a v i j e prema s i t u a c i j i na B a l k a n u u i n t e r e s u novog po-
r e t k a u E v r o p i i u i n t e r e s u same J u g o s l a v i j e Njemacka i Italija
su spremne da z a k l j u c e ugovor svojevremeno dogovoren s a G i n c a r -
Markovicem. B a l j e , obje s u d r a a v e v o l j n e da p r i l i k o m uvodenja
novog p o r e t k a na B a l k a n u vode r a c u n a o e v e n t u a l n i m j u g o s l a v e n -
s k i m z e l j a m a o i z l a z u na Efeejsko more / S o l i n / , pa j e s t o g a ovo
j e d i n s t v e n a p r i l i k a z a J u g o s l a v i j u . Njena h i t n a i z j a v a o s o l i d a r -
n o s t i s a s i l a m a Osovine, t j . n j e n b r z i p r i s t u p Trojnom p a k t u
p o s l j e d n j a j e s a n s a z a J u g o s l a v i j u , H i t l e r o v i su g o s t i na to i z -
j a v i l i da z e l e s t i m u p o z n a t i k n e z a - n a m j e s n i k a a z a t i m sto brze
u p o z n a t i njemaSku s t r a n u s a stavom sluzbenog Beograda. Mozda ce
u danom s l u c a j u b i t i p o t r e b a n j o s j e d a n s a s t a n a k , i to izmedu
kneza-namjesnika i Puiirera.

T a l i j a n s k i j e o t p r a v n i k p o s l o v a u B e r l i n u g. C o s m e l l i 2 5 . I I
p o s j e t i o drzavnog s e k r e t a r a v. W e i z s ^ c k e r a i s a o p c i o mu po n a l o -
gu v l a d e da se t a l i j a n s k o - j u g o s l a v e n s k i r a z g o v o r n a s t a v l j a na
t a j n a c i n s t o j e p o z n a t i p o v j e r e n i k / S t a k i c / dan r a n i j e posjetio
Bucea. S t a k i d ga j e o b a v i j e s t i o da j e P a v l e za t o da z a k l j u c i s
I t a l i j o m ugovor, u z e l j i da t a k o p r o s i r i talijansko-jugoslavenski
ugovor i z 1 9 3 7 . godine. Ponovno j e p r i tom p o d s j e t i o na veo po-
z n a t e j u g o s l a v e n s k e z e l j e / S o l i n / , no rekao j e i to da j e P a v l e
m i s l j e n j a da b i se morala a t m o s f e r a p o b o l j s a t i p r i j e nego s t o
p r i s t u p e z a k l j u c e n j u ugovora. Bez t o g a b i j u g o s l a v e n s k o javno
 159

m i s l j e n j e k o j e s t o j i pod u t j e c a j e m b r i t a n s k e propagande b i l o pre-

v i s e iznenadeno, a i s t o se moze r e e l i z a krugove b l i s k e knezu-
namjesniku k o j i o d r z a v a j u p r i s n e veze s britanskom kraljevskom
kudom. Stoga knez m o l i Ducea da prema J u g o s l a v i j i - kao p r e d i g r u
tom ugovoru - u 5 i n i jednu p r i j a t e l j s k u g e s t u . T a b i se mogla
s a s t c j a t i u bilo kojoj prikladnoj javnoj i z j a v i . S t a k i c j e po-
kazao da j e o b a v i j e s t e n o r a z g o v o r i m a u B e r g h o f u i ukazao na v a z -
n o s t p l a n i r a n o g novog ugovora z a I t a l i j u j e r b i s njim bile sru-
sene p o s l j e d n j e b r i t a n s k e p o z i o i j e na B a l k a n u . T u r s k a b i se p r i -
k l j u c i l a O s o v i n i , a G-roka i z g u b i l a v o l j u da i d a l j e p r u z a otpor.
Natuknuo j e da se P a v l e n a l a z i u teskom p o l o z a j u j e r sada mora
d o n i j e t i o d l u k u z a J u g o s l a v i j u , a p r i tom j e u v j e r e n da V. B r i -
t a n i j a ne moze p o b i j e d i t i u r a t u i i z toga j e povukao spomenute
z a k l j u c k e . Duce j e - prema G o s m e l l i j u - o d g o v o r i o S t a k i c u ovako:
smatra da j e p r o d u b l j e n j e ugovora i z 1 9 3 7 . godine k o r i s t a n d o p r i -
nos jasnom o p r e d j e l j i v a n j u b a l k a n s k i h d r z a v a prema O s o v i n i ; on,
d a k l e , uo5ava p r e d n o s t i t a k v o g jednog ugovora i ima puno r a z u m i -
jevanje z a s h v a t l j i v e z e l j e Jug'oslavije u pravcu Egejskog mora,
sa'.io s t o i h s e ne b i s m j e l o prerano javno p r e c i z i r a t i . S druge
s t r a n e , Duce j e upozorio P a v l o v a e m i s a r a da v a l j a u b r z a t i svrsta-
v a n j e J u g o s l a v i j e u f r o n t o s o v i n s k i h d r z a v a , a da t a j n o v i ugovor
smatra kao p r i n o i p i j e l n i p r e d u v j e t z a p r i b l i z a v a n j e Beograda B e r -
l i n u kao i s v r s t a v a n j e J u g o s l a v i j e u s i s t e m o s o v i n s k i h s i l a pomo-
cu p r i s t u p a J u g o s l a v i j e Trojnom p a k t u . Izjavio j e s v o j u spremnost
da u c i n i t a k v u g e s t u k a k v u p r e d l a z e j u g o s l a v e n s k a s t r a n a , da b i
p r i p r e m i l i jugoslavensko j a v n o zruiijenje na t a j ugovor, cime b i se
t a d a istovremeno p s i h o l o s k i i pripremio pristup Jugoslavije Troj-
nom p a k t u . Buce j e podvukao podudarnost t a l i j a n s k i h i n j e m a c k i h
i n t e r e s a u tom p i t a n j u . Na k r a j u j e S t a k i c i z j a v i o da ce s e P a v l e
- kako i z g l e d a - s l o z i t i s M u s s o l i n i j e v i m i z l a g a n j i m a i da ce on
s t o g a ponovno d o c i u Rim i t o zajedno s a sluzbenim jugoslavenskim
predstavnikom.

W e i z s ^ c k e r j e t r i dana k a s n i j e - u s k l a d u s p r i m l j e n o m d i r e k t i v o m
od 27. I I - i z j a v i o t a l i j a n s k o m p r e d s t a v n i k u da r a z g o v o r i zapoce-
t i s Jug-oslavenima / G v e t k o v i c e m i Oincar-i^larkovicem/ u B e r g h o f u
sada d a l j e t e k u i da i d u c i h dana o c e k u j u odgovor Beograda. Zbog
 160

toga j e njemacka s t r a n a m i s l j e n j a da b i u t o j s t v a r i t r e b a l o J e -
dinstveno p o s t u p a t i , pa s t o g a p r e d l a z e Rimu da t a l i j a n s k a vlada
- u s l u S a J u da J u g o s l a v e n i i z n o v a dodu u Rim - z a s a d ne produ-
b l j u j e razgovor ili ne s t a v l j a u i z g l e d neka u t a n a c e n j a dok n i j e
poznat r e z u l t a t p r e g o v o r a njemacke s t r a n e . Ona 6e odmah - s t o se
r a z u m i j e samo po s e b i - o b a v i j e s t i t i t a l i j a n s k u s t r a n u o d a l j n j e m
toku pregovora s Jugoslavenima, Ukoliko b i J u g o s l a v e n s k i pregova-
r a c i z n o v a dosao, p r e d l a z u da postupe kao s t o Je n a p r i j e d skici-
rano i da odmah o b a v i j e s t e B e r l i n o s a d r z a j u Jugoslavenskih
saopcenja.

M u s s o l i n i se s prednjim sugestijama slozio.

N j e m a c k i J e p o s l a n i k u Beogradu 18. I I p o s j e t i o Gincar-Markovica

i tom p r i l i k o m saznao da k n e z - n a m j e s n i k n i j e J o s donio n i k a k v u
o d l u k u o novim H i t l e r o / ^ p r i J e d l o z i m a . Heeren Je telegramom t u
v i j e s t d o s t a v i o B e r l i n u n a v o d e c i da Je knez P a v l e - premda datum
Jos n i j e u t v r d e n - spreman d a o t p u t u j e na s a s t a n a k s H i t l e r o m .
Heeren Je o tome i z m i j e n j a o s B e r l i n o m v i s e b r z o j a v k i ; 25- I I
Je J a v i o da J e P a v l e p r i s t a o n a P i i h r e r o v p r i j e d l o g o s a s t a n k u u
Berghofu, a 1. I l l i z v i j e s t i o da " s p e c i j a l n i k u r i r " / s i f r a u ko-
r e s p o n d e n c i J i z a k n e z a / s p r a t n j o m s t i z e ugovorenog dana na g r a -
n i c n i p r e l a z kod J e z e r s k o g u 1 0 . 3 0 s a t i po njemackom vremenu
automobilom z a k o j i s e ima na t o j s t a n i c i p r i p r e m i t i g a r a z a .

Tako Je 4- H I u B e r g h o f u d o s l o do s a s t a n k a H i t l e r - k n e z P a v l e i
n j i h o v Je r a z g o v o r t r a j a o pet s a t i . I z l a z u c i P a v l u opcu s i t u a c i -
j u i v e l i k e njemacke pobjede na Zapadu u p r o t e k l o J g o d i n i , Hitler
Je presao n a V. B r i t a n i j u i u s t v r d i o da Je ona v e c . s t v a r n o pobi-
Jedena i a k o ce r a t s njom p o t r a j a t i Jos i z v j e s n o v r i j e m e , Danas
S8 ona ne moze n i g d j e s u p r o t s t a v i t i NJema5koJ. Nama J e s t a l e
- govorio J e H i t l e r u monologu /po o b i c a j u / k o m b i n i r a j u c i obeca-
n j a s u v i j e n i m p r i j e t n j a m a - da s t v o r i m o J e d i n s t v e n i blok drzava
u E v r o p i p r o t i v a u t o k r a c i j e i b o l j s e v i z m a . J u g o s l a v i j a Je z a n a s
od v e l i k e v a z n o s t i i n J o J n e s u m n j i v o p r i p a d a vodeoa u l o g a n a B a l -
kanu, u k o l i k o se blagovremeno i z j a s n i z a n o v i poredak. Uostalom,
danas ne p o s t o j i n i k a k v a drT:iga a l t e r n a t i v a u E v r o p i . Gotovo s v e
evropske drzave p r i h v a t i l e s u n o v i poredak pod vodstvom O s o v i n e .
 161

E n g l e s k a se n i g d j e ne moze o d r z a t i n a k o n t i n e n t u i a k o s t v a r a
s v o j e baze i aerodrome u G r c k o J * Mi nemamo n i k a k v i h teritorijal-
nih a s p i r a o i j a n a B a l k a n u n i t i z a h t j e v a prema J u g o s l a v i j i . Nje-
macka J e d i n o z e l i da na J u g o i s t o k u v l a d a m i r i r e d i da poveca
p r i v r e d n u razmjenu s t i m podrucjima, a n a r o c i t o s J u g o s l a v i j o m .
^Zato b i Njemacka t o p l o p o z d r a v i l a kad b i J u g o s l a v i j a v e c Jednom
i z v e l a s v o j u p o l i t i k u n a c i s t i n u i n a s l a s v o j put u s a v e z n i s t v o
s Osovinom. P r i s t u p o m Trojnom p a k t u , J u g o s l a v i j a b i se o s i g u r a l a
od s v i h e v e n t u a l n o s t i . U i n t e r e s u Je J u g o s l a v i j e da p r i s t u p i no-
vom p o r e t k u J e r b i na t a j n a c i n d o b i l a NJemac^ku z a p a r t n e r a i
g a r a n c i j e z a d a n a s n j i i buduci s v o j t e r i t o r i j . J u g o s l a v i j a mora
da se sada o p r e d i j e l i - g o v o r i o J e H i t l e r . P r u z a J o j se J e d i n -
s t v e n a p r i l i k a da konacno o d r e d i s v o j s t a v i da t a k o o s i g u r a s v o -
j u buducnost. U tom c e J o j sluc5aju d a t i g a r a n c i j e z a n j e n t e r i t o -
r i j a l n i i n t e g r i t e t . A kako J e danas slom G r c k e samo p i t a n j e dana,
J u g o s l a v i j a b i mogla o s i g u r a t i s v o j i z l a s a k na E g e j s k o more i
d o b i t i Solun. G r c k a nece moci da o d r z i s v o j e p o z i c i j e oko S o l u n a ;
v i s e nece n i p o s t o j a t i kao d r z a v a a njemacke ce s e d i v i z i j e Jed-
nog dana p o v u c i s a B a l k a n a . Z a t o : ako J u g o s l a v i j a ne p r i s t u p i
Trojnom p a k t u i s v o j i m stavom na v r i j e m e ne o s i g u r a s v o j z a h t j e v ,
p o s t o j i opasnost da s e neka t r e c a s i l a i s p r i j e c i n a putu prema
Solunu i EgeJskom moru.

Knez Je odgovorio da mu t e s k o p a d a j u H i t l e r o v i z a h t j e v i , Mislje-

nja Je da J e n a j b o l j e ako J u g o s l a v i j a o s t a n e i n a d a l j e n e u t r a l n a .
Ba J u g - o s l a v i j u u k l j u c i u T r o j n i pakt s p r e c a v a g a g r c k o porijeklo
supruge / k n e g i n j e Olge/, n j e g o v e osobne s i m p a t i j e z a E n g l e s k u i
o s o b n i s t a v prema I t a l i j i . J a n i k a k o ne mogu - u s t v r d i o Je P a v l e -
da p r u z i m r u k u M u s s o l i n i j u k o j i J e ubio mog b r a t i o a A l e k s a n d r a
i k o j i i sada s a l j e t e i ' o r i s t i c k e bande u H r v a t s k u . Zato ne mogu
d o n i j e t i o d l u k u . I p a k c e p r o d u z i t i otpoSete r a z g o v o r e s vasom i
t a l i j a n s k o m vladom. To ce b i t i moj d a l j n j i k o r a k u v e z i s v a s i m
zahtjevima,

Medutim, H i t l e r n i j e popustao J e r J e zbog o p e r a c i j a k o j e s u p r e d -

s t o j a l e / " M a r i t a " pa z a t i m p l a n napada n a SSSR - p l a n " B a r b a r o s -
sa"/ morao i m a t i J a s n u s i t u a c i j u n a B a l k a n u . Stoga Je i n s i s t i r a o
 162

na tome da se J u g o s l a v i j a konaSno i z j a s n i . Na P a v l o v e p r i g o v o r e
da J u g o s l a v e n i nece n i k a d a p r i h v a t i t i one odredbe k o j i m a se odo-
b r a v a " ^ s o v i n i da u p o t r e b i d r z a v n i t e r i t o r i j za v o j n e svriae, odgo-
v a r a o Je da Je to manje va^no, da ce i z b a c i t i v o j n e odredbe i da
od J u g o s l a v i j e uopce nece t r a z i t i da d o p u s t i p r e l a z n j e m a c k i h
snaga preko njenog drzavnog t e r i t o r i j a . Na k r a j u se knez "izvu-
kao" s t o Je i z j a v i o da Je p r i s i l j e n - b u d u c i da J e o d l u k a tako
d a l e k o s e z n a - da se p o s a v j e t u j e s a s a v J e t o d a v c i m a i vladom. Px'ema
tome, knez t a d a Jos n i j e dao p r i s t a n a k na p r i s t u p Trojnom p a k t u .

P a v l e se 5* H I neodlucan i n e s i g u r a n v r a t i o u Beograd. Hoce l i

H i t l e r t r a z i t i k a p i t u l a c i j u ? Hoce l i navijestiti Jugoslaviji rat
ako ne p r i s t a n u na n j e g o v e zahtjeve? I l i ce i n a d a l j e o d r z a v a t i
normalne d i p l o m a t s k e odnose? U svakom s l u c a j u knez Je sazvao za
6. I l l s j e d n i c u "Krunskog s a v j e t a " k o J o J s u p r i s u s t v o v a l a t r i na-
m j e s n i k a / P a v l e , R. Stankovic i I . Perovic/, predsjednik vlade
C v e t k o v i c , p o t p r e d s J e d n i k d r i"Iacek, m i n i s t a r v o J n i g e n e r a l P.
P e s i c , m i n i s t a r P. K u l o v e c i m i n i s t a r d v o r a M. A n t i c k o j i Je vo-
dio z a p i s n i k .

P a v l e J e , p r v o , upoznao p r i s u t n e s tokom r a z g o v o r a s H i t l e r o m i
s a o p c i o p r i s u t n i m a da H i t l e r t r a z i p r i s t u p Trojnom p a k t u . Zatim
Je C i n c a r - M a r k o v i c i z l o z i o v a n j s k o p o l i t i c k u s i t u a c i j u i probleiue
u v e z i s p r i s t u p o m Trojnom p a k t u , a p o s l i j e n j e g a Je m i n i s t a r
v o J n i u n a j c r n i j i m bo Jama p r i k a z a o v o j n e elemente s i t u a c i j e i i z
d i s k u s i j e Je Jasno p r o i z l a z i l o da u p r i n c i p u t r e b a p r i s t u p i t i
p a k t u . Na k r a j u su se p o j e d i n a c n i m g l a s a n j e m s v i c l a n o v i Krunskog
s a v j e t a i z j a s n i l i za p r i s t u p . B i l o Je t a k o d e r z a k l j u c e n o da isho-
de odredena ogranicSenJa i r e z s r v e od B e r l i n a i da se z a k l J u S c i
zadrze u n a j v e c o j t a j n o s t i , a Gincar-Markovic Je b i o zaduzen da
s t i l i z i r a donesene z a k l j u c k e o z e l j e n i m o g r a n i S e n J i m a u ugovoru
k o j e oe z a t r a z i t i od Berlina,

O i n c a r - M a r k o v i c Je s t o g a s u t r a d a n pozvao u m i n i s t a r s t v o v.Heerena
i p o v j e r i o mu s l i j e d e c e ? J u c e r Je b i l a odrzana s j e d n i c a ICrunskog
s a v j e t a na k o J o J Je k n e z - n a m J e s n i k u p r i s u t n o s t i o s t a l e d v o j i c e
n a r a j e s n i k a , p r e d s j e d n i k a v l a d e , vode H r v a t a Maceka, vode S l o v e n a -
ca K u l o v c a , m i n i s t r a v a n j s k i h p o s l o v a , m i n i s t r a r a t a i m i n i s t r a
 163
d v o r a i z v i j e s t i o o svom r a z g o v o r u s PUhrerom i kancelarom Reicha
i 0 n j e m a c k o j z e l j i da J u g o s l a v i j a p r i s t u p i Trojnom p a k t u . S a v j e -
tovanje koje Je p o t r a j a l o n e k o l i k o s a t i pokazalo Je da Je p i t a n j e
JiJigoslavenskog p r i s t u p a T r o j n o m p a k t u v r l o o z b i l j n o a s o b z i r o m
na Javno m n i j e n j e Jako t e s k o . P r i tom Je d o s l a do i z r a z a j a veli-
ka uznemironos;t do k o j e Je p o s l j e d n j i h dana d o s l o u s l i j e d revizio-
n i s t i c k i h manif e s t a c i J a u Bug'arskoJ i prema J u g o s l a v i j i neprija-
t e l j s k o g p i s a n j a bugarske stampe. R e z u l t a t s a v j e t o v a n j a Je t a j
da m i n i s t a r v a n j s k i h p o s l o v a - p r i j e nego s t o se donese z a k l j u -
5ak - preko posifeiika r a z j a s n i s l i j e d e c a p i t a n j a : da l i b i Jug'o-
s l a v i j a mogla d o b i t i - ako p r i s t u p i Trojnom p a k t u - pismenu i z -
j a v u Njemacke i I t a l i j e o tome da ce se

1. postovati suverenitet i t e r i t o r i j a l n i i n t e g r i t e t Jugoslavije;

2. da se nece od J u g ' o s l a v i j e t r a z i t i n i k a k v a v o J n a pomoc a n i
prolaz n i transport trupa za vrijeme r a t a ;
3. da c e p r i l i k o m s t v a r a n j a novog p o r e t k a u E v r o p i u z e t i u o b z i r
i n t e r e s e J u g o s l a v i j e z a Slobodan i z l a z na E g e j s k o more preko
Soluna.

Cincar-Markovic Je povodom t o g p i t a n j a Jos napomenuo da s u i on

osobno i p r e d s j e d n i k v l a d e u p o z n a t i da vec p o s t o j i s i a g l a s n o s t u
s v i m t i m p i t a n j i m a . Tako i s t o i z v i j e s t i o Je P a v l e da mu Je m i n i -
s t a r v a n j s k i h p o s l o v a R e i c h a ponudio pismene g a r a n c i j e . Pa b i se
r a s S i s t i l a s i t u a c i j a , C i n c a r - M a r k o v i c m o l i Jos Jednom p r e c i z a n
odgovor v l a d e R e i c h a na p o s t a v l j e n a p i t a n j a k o j i h pdvrda b i mno-
go o l a k s a l a v l a d i da povede z e l j e n u politiku.

Ribbentrop Je brzojavkom i s t o g dana skrenuo p a z n j u p o s l a n i k u Hee-

r e n u da se knez - s u d e c i po opcem u t i s k u k o j i p r o i z l a z i i z n j e g o -
v a r a z g o v o r a s PUhrerom i i z j a v a p o s l a n i k u v. Dornbergu p r i po-
v r a t k u - s t a o k o l e b a t i u svom o t k l a n j a n j u i da b i se on mozda,
u novom r a z g o v o r u , konacno p r o b i o do o d l u k e da J u g o s l a v i j a pri-
s t u p i Trojnom p a k t u , B u d u c i da ga R i b b e n t r o p pozna vec dugo v r e -
mena, n o s i se m i s l j u ne b i l i t r e b a l o p r e d l o z i t i knezu Jos Jedan
r a z g o v o r , i to na B l e d u u t o k u i d u c e g t J e d n a , izmedu n j e g a i
Ribbentropa* M i n i s t a r s t o g a m o l i p o s l a n i k a , neka mu Javi brzojav-
no s t o m i s l i o tome. I s t o v r e m e n o ga m o l i da ne r a z g o v a r a z a s a d
s J u g o s l a v e n s k i m l i c n o s t i m a o t o j i d e J i . N a d a l j e ga m o l i da
 164
r a z v o j u Beogradu p a z l j i v o p r a t i i da o njemu, t a k o d e r brzojavno,
salje izvjestaje.
Medutim, n i druga s t r a n a n i j e m i r o v a l a . P r e d s j e d n i k SAB P.P. Roo-
s e v e l t uputio j e svog osobnog i z a s l a n i k a p u k o v n i k a W. Bonovana
na B a l k a n da u Beogradu u d r u g o j p o l o v i c i s i j e c n j a 1941. u n i z u
s u s r e t a i razgovora, o b o d r i i o j a c a sve one elemente k o j i n i s u
o d o b r a v a l i k u r s v l a d e i kneza. Biplomatski predstavnici i SAB
/ A r t h u r B l i s s L a n e / i V, B r i t a n i j e / R o n a l d <Jan Campbell k o j e g ne
t r e b a b r k a t i s n j e g o v i m prethodnikom S i r Ronald Campbellom/ u p r a -
vo su se n a t j e c a l i - o s o b i t o nakon knezeva p o v r a t k a i z O b e r s a l z -
berga - tko ce b i t i a k t i v n i j i . O b o j i c a s u u p o t r e b i j a v a l i svako
r a s p o l o z i v o s r e d s t v o da kneza i druge upravo p r i s i l e da j u g o s l a -
v e n s k a v l a d a o t k l o n i H i t l e r o v e p r i j e d l o g e . U dugom i otvorenom
razgovoru s americkim p o s l a n i k o m B l i s s Lane-om vodenom ?• I X I
knez j e p r i z n a o da se j o s k o l e b a , a Lane j e i s k o r i s t i o priliku
i uporno i s p i t i v a o , u v j e r a v a o i p x * e k l i n j a o . Sam britanski mini-
s t a r v a n j s k i h p o s l o v a A. Eden doputovao j e i u Atenu / b o r a v e c i
neko v r i j e m e na B l i s k o m I s t o k u / , p r e d l o z i v s i prethodno P a v l u da
se t a j n o s a s t a n u na G i p r u , a kad j e to knez o t k l o n i o , p o s l a o mu
je / ? . I l l / posredstvom p o s l a n i k a Oampbella pismenu poruku u ko-
j o j t r a z i da J u g o s l a v i j a , u n a j m a n j u r u k u , z a d r z i potpunu s l o b o -
du a k c i j e . Cim j e p r i m i o t u poruku, knez j e n a r e d i o m i n i s t r u
vojnom da u p u t i u G r c k u jednog g e n e r a l s t a b n o g o f i c i r a da izlozi
g r c k i m i b r i t a n s k i m komandan'tima namjere j u g o s l a v e n s k o g general-
s t a b a , pa su t a k o o t p o s l a l i tamo m a j o r a M i l i s a v a P e r i s i c a . Inter-
v e n i r a l i s u b r i t a n s k i premijer.W. C h u r c h i l l i p r e d s j e d n i k SAB
R o o s e v e l t ; Eden j e u p u t i o u Beograd svog p o s l a n i k a u E a i r u T e r e n -
ce Shone-a / r a n i j e g s a v j e t n i k a b r i t a n s k o g p o s l a n s t v a u B e o g r a d u /
s posebnom porukom z a kneza, l t d . a l i od svega toga n i j e bilo
r e z u l t a t a . Boslo j e j o s do n e k o l i k o s a s t a n a k a K r u n s k o g s a v j e t a ,
a posto s u s a Oincar-Markovioem u t o k u 19* ozujka b i l l utvrdeni
s v i d e t a l j i i p o t r e b n i i n s t r u m e n t i z a p o t p i s ugovora s t o s u
Ribbentrop i n j e g o v i s p o s l a n i k o m u Beogradu v. Heerenom od 9.
do 19. Ill brzojavno i telefonski utanacivali, i utanacili, bio
j e p o s t i g n u t sporazum o konaSnoj r e d a k c i j i . Zato j e na sastanku
 165
Krunskog s a v j e t a 20, I I I "bila donesena J e d n o g l a s n a o d l u k a da se
p r i s t u p i Trojnom p a k t u . C v e t k o v i c j e nato sazvao j o s i s t o g dana
u 21 s a t s j e d n i c u v l a d e u punom s a s t a v u s jednom jedinom tockom
dnevnog r e d a ; p r i s t u p Trojnom paktu. Na s j e d n i c i s u se trojica
m i n i s t a r a / S . B u d i s a v l j e v i c , B. C u b r i l o v i o i M. K o n s t a n t i n o v i c /
u s p r o t i v i l a p r i s t u p u , a kad i h p r e o s t a l i d i o n i j e u tome podrgao
nego se i z j a s n i o u p r i l o g p r i s t u p u , p r e d a l i o s t a v k e / K o n s t a n t i -
n o v i c j e s v o j u s u t r a d a n , na nagovor k n e z a , povukao/, C v e t k o v i c
j e na b r z i n u popunio v l a d u / B . I k o n i c i C. N i k i t o v i c / i knez j e
23* I I I u n o c i p r e s j e k a o sve r a s p r e , n a r e d i v s i G v e t k o v i c u neka
i z v j e s t i Heerena da ce s u t r a on / C v e t k o v i c / sa G i n c a r - l l a r k o v i c e m
o t p u t o v a t i u BecS, opunomoceni da p o t p i s u p a k t . Opunomocenici s u
d o i s t a s u t r a d a n o t p u t o v a l i i u t o k u c e r e m o n i j e u beokom d v o r c u
B e l v e d e r e 25. o z u j k a - pred p r e d s t a v n i c i m a Njemacke, I t a l i j e i
Japana i s a t e l i t s k i h d r z a v a Osovine i p o t p i s n i c a i n s t r u m e n a t a o
p r i s t u p u A'iadarske, Rumunjske, S l o v a c k e i B u g a r s k e / - u ime Jugo-
s l a v i j e p o t p i s a l i i n s t r u m e n t e o njenom p r i s t u p u Trojnom p a k t u .

BOFJNSKA LITERATURAs B. K r i z m a n , P r i s t u p J u g o s l a v i j e Trojnom

P a k t u u p r o l j e c e 1 9 4 1 - god., Z b o r n i k P r a v -
nog f a k u l t e t a u Zagrebu, br. 3 - 4 / 1 9 7 0 , s t r .
377-404.
 166

GLAVA SESTA
V a n j s k o p o l i t i c k i p o t e z i Simoviceve vlade i
n j e m a c k i napad na Jugoslaviju

P o s t o su o b a v i l i . c e r e m o n i j u p o t p i s a p r o t o k o l a o p r i s t u p u J u g o s l a -
v i j e Trojnom p a k t u H i t l e r j e to i s t o popodne pozvao u B e c u nac5el-
n i k a njemacke Vrhovne komande W. K e i t e l a na r a z g o v o r u cetiri
oka. P r i tom mu j e p o v j e r i o da j e v r l o z a d o v o l j a n s t o sad visa
na B a l k a n u ne mogu n a s t u p i t i n i k a k v a neugodna i z n e n a d e n j a , a z a -
t i m mu j e p r o c i t a o t e k s t jednog pisma M u s s o l i n i j u s t o ga j e u p r a -
vo "bio i z d i k t i r a o . H t i o j e c u t i da l i ima s t o p r i m i j e t i t i zbog
tako r a d i k a l n i h p r i j e d l o g a Buce-u u tom pismu, no K e i t e l , poznat
po s v o j o j s e r v i l n o s t i , odlucno j e to z a n i j e k a o .

Medutim, H i t l e r a j e c e k a l o ubrzo v e l i k o i z n e n a d e n j e j e r je o f i -
c i r s k i puc ^^enerala Busana T. S i m o v i c a , izveden u praskozorje 27,
o z u j k a 1941-, bio odmah o k r u n j e n uspjehom- Boveo j e na v l a s t novu
v l a d a v i n s k u k o m b i n a c i j u pod predsjednistvom samog S i m o v i c a s
drom Mom5ilom N i n c i c e m kao m i n i s t r o m v a n j s k i h p o s l o v a . Heeren j e
odmah i z j u t r a 27. I l l ovako o b a v i j e s t i o B e r l i n o i z v r s e n o m udarus
v o j s k a j e p r o t e k l e n o c i z a p o s j e l a c e t v r t g r a d a u k o j o j se n a l a z e
m i n i s t a r s t v a i jutros u 7.30 na r a d i j u j e p r o c i t a n a p r o k l a m a c i j a
k r a l j a P e t r a u k o j o j i z j a v l j u j e da s t u p a na p r i j e s t o i da imenu-
j e S i m o v i c a z a s e f a v l a d e , a s t a n o v n i s t v o se u n j o j p o z i v a da
o s t a n e mirno. U g r a d u se o d r z a v a j u vece d e m o n s t r a c i j e za k r a l j a
i v o j s k u koje su istovremeno i z r a z i t o uperene p r o t i v p r i s t u p a J u -
g o s l a v i j e Trojnom p a k t u . K r u z e g l a s i n e - j a v l j a o j e v.Heeren na
k r a j u - da su c l a n o v i d o t a d a s n j e Gvetkoviceve vlade uhapseni.

U drugom b r z o j a v u j e z a t i m j a v i o B e r l i n u da ga j e p r i m i o - umjes-
to g e n e r a l a S i m o v i c a - n o v i m i n i s t a r v a n j s k i h p o s l o v a Mncic-
M i n i s t a r mu j e torn p r i l i k o m r e k a o da j e do p r e v r a t a d o s l o zbog
n e z n a t n e podrske k o j u s u Knez P a v l e i G v e t k o v i c e V a vlada imali
u srpskom narodu. Njegova / N i n c i c e v a / osoba j a m c i da ce se pro-
d u z i t i p o l i t i k a suradnje sa s i l a m a Osovine, a osobito suradnje
s Heichom. To ce d o c i do i z r a z a j a i u d e k l a r a c i j i v l a d e k o j u
t r e b a o c e k i v a t i danas oko podne, nakon z a p r i s e g n u c a clanova
 167

Siraovioeva k a b i n e t a , U n o v o j s u v l a d i s a s t u p l j e n e s v e s r p s k e
s t r a n k e , t a k o da ce v l a d a i r a a t i za sobom c i t a v narod. Na Heereno-
vo p i t a n j e kako ce se nova v l a d a o d n o s i t i prema T r o j n o m p a k t u ,
izjavio j e n o v i s e f j u g o s l a v e n s k e d i p l o m a c i j e da o tome j o s ne
moze n i ^ t a r e c i . On ce se z a t o osobno z a u z i m a t i da se i p r e u z e t e
obaveze i z v r s u j u . Heeren j e m i n i s t r a N i n 5 i c a s k o j i m j e - leako
s t o j i u b r z o j a v o i - ve6 godinama s p r i j a t e l j e n u p o z o r i o na s v u oz-
b i l j n o s t p o l o z a j a i n i j e o s t a v i o n i k a k v e sumnje u pogledu p o s l j e -
d i c a koje b i morala i z a z v a t i promjena k u r s a j u g o s l a v e n s k e v a n j s k e
p o l i t i k e i l i samo o z b i l j n i j i i n c i d e n t i upereni protiv njemackih
gradana i l i V o l k s d e u t s c h e r a . N i n c i c mu j e odgovorio da j e potpuno
s v j e s t a n p o l o z a j a i i z j a v i o da s u toga jednako svjesni mjerodavni
c l a n o v i novog k a b i n e t a . V l a d a j e i z d a l a u p u t s t v a p o l i c i j i po c i -
t a v o j z e m l j i da su z a b r a n j e n e v a n j s k o p o l i t i c k e d e m o n s t r a c i j e ili,
cak, a k c i j e p r o t i v T r o j n o g p a k t a s p r i j e c e svim. s r e d s t v i m a , P r e v r a t
u z e m l j i t r e b a nesumnjivo p r i p i s a t i nepopularnosti kneza-namjesni-
ka i G v e t k o v i c e v e v l a d e u v o j s c i , a l i j e i z b i o - po misljenju
njemackog p o s l a n i k a - zbog g e s t o k e reakcije srpskih sovxnistickih
krugova p r o t i v p r i s t u p a Trojnom p a k t u . Nova ce v l a d a , v j e r o j a t n o ,
p o k u s a v a t i da o d r z i p r i j a t e l j s k e odnose s Osovinom, no istovreme-
no 6e n a s t o j a t i da se po mogucnosti v r a t i na p o l i t i k u n e u t z ^ a l n o s t l .

N a s t a v l j a j u c i n i z b r z o j a v k i tog dana H e e r e n j e i z v j e s t i o Berlin

da s a s t a v v l a d e g e n e r a l a S i m o v i c a j a m c i da ce u z i v a t i p o d r s k u i
u s r p s k i m krugovima. V l a d a ce i m a t i d o v o l j n o snage da d r z i jedan
v a n j s k o p o l i t i c k i k u r s i onda ako j e i nepopularan, Stoga b i spo-
razum s takvom vladom mogao s t v o r i t i j a s n u s i t u a c i j u , Osoba m i n i -
s t r a v a n j s k i h p o s l o v a i s u r a d n j a h r v a t s k o g k r i l a /Macek/ pred-
stavljaju jamstvo da ce o s t a t i osnovna t e n d e n c i j a ; i z b j e o i sukob .
s Osovinom dok s druge s t r a n e t r e b a r a c u n a t i - b u d u c i da su s r p -
s k i c l a n o v i v l a d e nesumnjivo principijelno protiv pristupa Troj-
nom paktu - u najmanju ruku s tendencijom u pravcu slabljenja
v e z i v a n j a uz Osovinu.

Von Heeren j e o t p o s l a o i z Beograda i b r z o j a v k u p r e d s t a v n i k a G e s t a -

pa Hiibnera / s napomenoms z a G e s t a p o / i u n j o j s t o j i da cetnici
s t a v l j a j u znak k r i z a na s t a n o v e Nijemaca; da j e T u r i s t i c k i b i r o
 168

/ n j e m a o l c i / u Beogradu potpuno r a z b i j e n , a njeraacka z a s t a v a s p a -

I j e n a ; da j e i s t a s u d b i n a z a d e s i l a i t a l i j a n s k i u r e d i da s e
jerace upozorava da t u noc /od 27. na 2 8 . I l l / ne provedu u st.anu,
U k o l i k o ne b i p r i m i o p r o t i v n o n a r e d e n j e Htibner c e u 23 s a t a
pristupiti spaljivanju spisa.

Kova b r z o j a v k a v. Heerena t o g i s t o g dana s a d r z i t r i t o c k e j u

p r v o j spominje da j e sad u 18 s a t i p o s j e t i o m i n i s t r a v a n j s k i h
poslova i u l o z i o n a j o s t r i j i p r o t e s t zbog j a v l j e n i h mu i s p a d a u
T u r i s t i S k o m u r e d u . N i n c i c mu j e nato i z j a v i o da j e o v l a s t e n od
v l a d e da mu zbog toga i z r a z i n a j d u b l j e z a l j e n j e . Odgovorni z a n d a r -
m e r i j s k i g e n e r a l vec j e otpusten. N i n c i c j e odmah pozvao m i n i s t r a
u n u t r a s n j i h p o s l o v a / S . B u d i s a v l j e v i c a / i B u d i s a v l j e v i c j e Heere-
nu obecao n a j s t r o z u i s t r a g u i k a z n j a v a n j e k r i v a c a ; pored toga j e
p o s l a n i k u i z j a v i o da raoze kao m i n i s t a r p o l i c i j e , na t e m e l j u v e c
dotad p o d u z e t i h r a j e r a , p r e u z e t i g a r a n c i j u da s e n i u Beogradu n i
u u n u t r a s n j o s t i nece n a n i j e t i n i k a k v a s t e t a . P o s l a n i k j e ponovno
ukazao na to da b i o z b i l j n i i n c i d e n t i m o g l i i z a z v a t i nedogledne
p o s l j e d i c e i z a t r a z i o da s e s a s t a n e s predsjednikora vlade kojeg
dotad n i j e mogao v i d j e t i . N i n c i c rau j e obecao da ce u z n a s t o j a t i
da Siraovic p r i m i p o s l a n i k a ako mu j e i k a k o moguce j o s i s t e veceri,
U d r u g o j b r z o j a v o i Heeren n a v o d i da mu j e N i n c i c n a j a v i o z a s u t r a
d e k l a r a c i j u v l a d e k o j a da se upravo s a s t a v l j a . Stekao j e n a j b o l j i
u t i s a k o s t a v u i o r i j e n t a c i j i s v o j i h kolega u v l a d i k o j i s u se s v i
i z j a s n i l i z a u s k u s u r a d n j u s Njemackom. Nitko od n j i h n i j e n i
sporaenuo i d e j u da o t k a z u T r o j n i p a k t . U t r e c o j o b a v j e s t a v a Berlin
da j e c i t a v o uze p o d r u c j e Beograda j o s v e c e r a s osiguranr/vo jskom,
a da m j e s t i m i c n o i z b i j a j u demonstracije pretezno p a t r i o t s k o g s a -
d r z a j a . P o s l a n i k j e o d r e d i o da mogu n o c i t i u z g r a d i poslanstva
oni njemacki gradani k o j i s e u s v o j i m stanovima ne o s j e c a j u do-
voljno sigurni.

P r i m i v s i p r v e v i j e s t i o i z v r s e n o m drzavnom u d a r u u Beogradu H i t -
l e r j e odrzao r a t n o v i j e c e u k a n c e l a r s k o j p a l a c i u B e r l i n u i
sakupljenim o b j a v i o o d l u k u da J u g o s l a v i j u raskomada, s . t i m da s e
ne u p u c u j u n i k a k v i u p i t i i l i ultimatumi, da s e s u s j e d n e drzave
z a i n t e r e s i r a j u da u a k c i j i s u d j e l u j u a da v o j n u pomoc p r o t i v
 169
J u g o s l a v i j e t r a z i od I t a l i j e , Madarske i , u i z v j e s n o j m j e r i , od
B u g a r s k e dok b i Rumunjskoj p r i p a l a , uglavnom, z a d a c a z a s t i t e pre-
ma R u s i j i , H . t l e r j e ukazao na to da ce se H r v a t s k o j z a g a r a n t i r a -
ti odgovarajuci " p o l i t i c k i postupak" - k a s n i j a a u t o n o m i j a . Rat ;
p r o t i v J u g o s l a v i j e b i t ce j a k o p o p u l a r a n u Italiji, I'ladarskoj i
B x i g a r s k o j j e r se t i m drzavama s t a v l j a u i z g l e d t e r i t o r i j a l n o uve-
c a n j e s I t a l i j i - j a d r a n s k a o b a l a , Madarskoj - B a n a t , B u g a r s k o j -
Makedonija.

H i t l e r j e i z d i k t i r a o pismo M u s s o l i n i j u k o j e j e v. I-Iackensen Buce-u

u r u c i o j o s u t o k u i s t e n o c i , U njemu j e P i i h r e r i s t a k a o da vijesti
danasnjeg dana ne o s t a v l j a j u n i k a k v u sumnju u t o da p r e d s t o j i z a -
o k r e t u j u g ' o s l a v e n s k o j p o l i t i c i ; da s i t u a c i j u ne s m a t r a k a t a s t r o -
f a l n o m a l i j e ona, i p a k , tako t e s k a da O s o v i n a mora i z b j e o i svaku
pogresku ako z e l e da na k r a j u ne ugroze c j e l o k u p n i p o l o z a j , Zbog
toga j e n a r e d i o sve potrebno,.a Buce-a m o l i da u A l b a n i j i ne podu-
zima i d u c i h dana n i k a k v e d a l j n j e o p e r a c i j e , s t i m da s a s v i m r a s -
p o l o z i v i m snagama pokusa p o k r i t i i z a s t i t i t i n a j v a z n i j e p r e l a z e
iz J u g o s l a v i j e u A l b a n i j u a da na t a l i j a n s k o - j u g o s l a v e n s k o m f r o n -
tu p o j a c a snage s v i m s r e d s t v i m a i n a j v e c o m brzinom, Upozorio j e
d a l j e Buce-a da j e potrebna apsolutna diskrecija o predstojecim
operacijama; da j e bio pozvao biigarskog i madarskog p o s l a n i k a i
kod n j i h pokusao p o b u d i t i i n t e r e s ako dode do oruzanog sukoba,

Buce j e p r o c i t a o pismo i odmah, na t a l i j a n s k o m , i z d i k t i r a o Hitle-

ru s v o j odgovor i u njemu, izmedu o s t a l o g , naveo kako j e u v j e r e n
da j e do drzavnog u d a r a u B e o g r a d u d o s l o u potpunom sporazumu s
knezom-namjesnikom vec p r i j e p o t p i s i v a n j a . N a b r o j i o je.Hitleru
m j e r e k o j e j e poduzeo i obecao da ce s e , na t a l i j a n s k o j , strani,
sve pripreme p r o v e s t i s t o j e moguce b r z e , okruzene apsolutnom d i s -
krecijom. "Pored B u g a r s k e i , p r i j e s v e g a , madarske s u r a d n j e - p i -
se M u s s o l i n i - t r e b a r a c u n a t i i sa s e p a r a t i s t i c k i m tendencijama
kod H r v a t a k o j e p r e d s t a v l j a Doktor P a v e l i c , a sam on se n a l a z i
u b l i z i n i Rima," I s t o v r e m e n o j e p o v j e r i o njemackom ambasadoru da
ce se s P a v e l i c e m s a s t a t i u Rimu vec u t o k u j u t r a / 2 8 , I I I / .

I p o s l a n i k v. Heeren j e u t o k u n o c i / 2 7 / 2 8 . I l l / poslao i z
 17.0

Beograda novu "brzojavku i u n j o j j a v i o s a d r z a j svog r a z g o v o r a s

predsjednikom vlade Simovicem. G-eneral ga j e p r i m i o u 21 s a t dok
j e z a s j e d a v a o m i n i s t a r s k i s a v j e t . Odmali mu je izrazio zaljenje
zbog i n c i d e n a t a k o j i su se d o g o d i l i u t o k u samog p r i j e p o d n e v a , a
k o j i se v i s e n i u kojem s l u c a j u nece p o n o v i t i . P r e v r a t ima unu-
t r a s n j o p o l i t i c k e razloge j e r knez n i j e znao da se o k r u z i l i S n o -
s t i m a s ugledom u narodu. On sam / S i m o v i c / bio je u v i j e k p r i j a -
t e l j Njemacke i p o n o s i se poznanstvom s marsalom H e i c h a Goringom
i g e n e r a l f e l d m a r s a l o m M l c h o m k o j i m a m o l i da se izi-uce njegovi
p o z d r a v i . B r i n u t ce b r i g u da se s i t u a c i j a u u n u t r - a s n j o s t i u n a j -
k r a c e v r i j e m e potpuno s m i r i .

N j e m a c k i g e n e r a l n i k o n z u l u .Zagrebu d r K. P r e u n d t j a v i o j e 27.
Ill s a s v o j e s t r a n e B e r l i n u da j e knez-namjesnik konferirao u
Zagrebu s Macekom, banom I . S u b a s i c e m i komandantom a r m i j s k e
o b l a s t i ; da j e s i t u a c i j a j o s n e j a s n a ; da su prema p o s l j e d n j o j
v i j e s t i r e s o r n i m i n i s t r i o s t a l i u kabinetu, a da j e I4acekov u l a -
zak u vladu j o s pod znakom p i t a n j a . U podne j e P a v l e otputovao u
p r a t n j i bana u Beograd dok j e Zagreb m i r a n , a c i n i se i o s t a l a
Hrvatska. Stanovnistvo j e r a s p o l o z e n o p r o t i v Beograda, a z e l j e z -
n i c a , p o s t a i r a d i o po v o j s c i p o s j e d n u t i ; t e l e g r a f s k i j e promet,
kako u n u t r a s n j i tako i o n a j s inozemstvom, o b u s t a v l j e n ; z a g r e b a c -
ka r a d i o - s t a n i c a do sad j e bez v i j e s t i dok beogradska e m i t i r a v i -
j e s t i o srpskom o d u s e v l j e n j u zbog p r o k l a m a c i j e k r a l j a Petra, l t d . ,
l t d . Hrvatski n a c i o n a l i s t S I . Kvaternik, b i v s i a u s t r i j s k i general-
s t a b i i i o f i c i r , molio j e pismeno da se d o s t a v i "nacionalistickom
iarvatskom stranackom. p o k r e t u " da v l a d u R e i c h a p r i v o l e na.ulazak
trupa u c i l j u z a s t i t e hrvatskog s t a n o v n i s t v a . Prema i z j a v i pot-
predsjednika Hrvatske s e l j a S k e s t r a n k e Augusta K o s u t i c a , Seljack
s t r a n k a z e l i da s v o j s t a v prema n o v o j v l a d i u c i n i z a v i s n i m od
d r z a n j a Njema5ke.

Sutradan / 2 8 . I X l / j e Heeren b r z o j a v i o m i n i s t a r s t v u da s u ga
- na p o v r a t k u nakon b o g o s l u z e n j a u Sabornoj c r k v i - d o c e k a l i na
jednom m j e s t u s p o k l i c i m a n e o d o b r a v a n j a , i to u vecem b r o j u . Zbog
toga j e odmah o t i s a o u m i n i s t a r s t v o da se z a l i zbog n e d o v o l j n o g
p o l i c i j s k o g o s i g u r a n j a , a ubrzo z a t i m p o j a v i o se u poslanstvu
 171
pomocnik m i n i s t r a v a n j s k i h . p o s l o v a da mu u ime predsjednika
v l a d e i s v i h m i n i s t a r a i z r a z i z a l j e n j e . P r i tom j e obecao da ce
odgovorni p o l i c i j s k i organi b i t i k a z n j e n i ,

O d g o v a r a j u c i na p r e d n j i Heerenov t e l e g r a m , p o s l a n i k E, R i n t e l e n
mu j e osobno j a v i o da ga R i b b e n t r o p m o l i - u s k l a d u s i n s t r u k c i -
jom da mora o s t a t i potpuno povucen - da v i s e ne s u d j e l u j e p r i
sluzbenim p r i r e d b a m a ; da se u danom s l u c a j u i s p r i c a b o l e s c u a da
z a t i m ne s a l j e svog z a s t u p n i k a . O d a s i l j a n j e z a s t u p n i k a dopusteno
j e samo onda ako ga v l a d a u Beogradu bude m o l i l a . d a zastupnik
dode i p r i m i kakvo s l u z b e n o saopcenje? a on sam ne moze tome
u d o v o l j i t i , da b i tako odrzao f i k c i j u bolesti.

P r i s l u s n a s l u z b a u Beogradu z a b i l j e z i l a j e da j e d r B e r g e tog
dana i z p o s l a n s t v a r a z g o v a r a o s o d j e l j e n j e m z a stampu u berlin-
skom m i n i s t a r s t v u v a n j s k i h p o s l o v a : " B e r l i n kaze, da j e beograd-
s k i r a d i o doneo v e s t da j e u c e l o j z e m l j i zavedeno r a t n o s t a n j e .
B r . B e r g e i s p r a v l j a ovu v e s t i kaze, da j e zavedeno vanredno
s t a n j e , j e r s u z a b r a n j e n i z b o r o v i i sve d e m o n s t r a c i j e . B e r g e kaze
daljem u z e m l j i j e m i r , Nemcima se n i s t a n i j e d e s i l o , S t a n j e u
Hrvatskoj n i j e j o s j a s n o . Macek se j o s n i j e o d l u c i o da l i ce os-
t a t i u v l a d i , pa z a t o ne mogu ovde i z d a t i j o s v l a d i n u d e k l a r a c i j u .

U z a b i l j e s k i s l u z b e n i k a m i n i s t a r s t v a v a n j s k i h 'poslova u B e r l i n u
p o s l a n i k a K. Heinburga od 2 8 . Ill s t o j i da ga je posjetio ing.
M. B e r f f l e r i z Beca k o j i se b a v i u J u g o s l a v i j i i s t r a z i v a n j e m z a -
l i h a u g l j e n a i b a u k s i t a , pa j e tako dobro poznat s d r I^iacekom
i m i n i s t r o m t r g o v i n e I . Andresom,, a i knez P a v l e ga je bio pri-
mio i s n j i m d u l j e razgovai-ao. B e r f f l e r je 28. Ill izjutra razgo-
varao s I%cekom o n a j n o v i j i m dogadajima u J u g o s l a v i j i i dosao u
B e r l i n da i z r u 5 i Macekovu molbu da d o b i j e i n f o r m a c i j u od njemacke
v l a d e prema k o j i m a b i se sam mogao r a v n a t i p r i z a u z i m a n j u konac-
nog s t a v a prema beogradskim dogadajima. B e r i f f H e r j e p r i tom sao-
p c i o da s u Maceka b e o g r a d s k i d o g a d a j i potpuno z a t e k l i ; da ga je
ban S u b a s i c , k o j i u tom c a s u b o r a v i u Beogradu, t e l e f o n s k i i n f o r -
mirao o s i t u a c i j i , posebno o tome da s u p r e d v i d e n i ; J . S u t e j z a
m i n i s t r a f i n a n c i j a , I . Andres z a m i n i s t r a t r g o v i n e i i n d u s t r i j e ,
 172

J . T o r b a r z a r a i n i s t r a p o s t e i B. Sraoljan za m i n i s t r a bez portfe-

Ija. N i t k o od n j i h n i j e p r i s t a o na imenovanje, kao s t o n i on sam
/Macek/ n i j e dao svoju suglasnost. Nabrojeni h r v a t s k i m i n i s t r i
p r i m i l i su s v o j a i m e n o v a n j a j o s dok su b i l l z a t v o r e n i u m i n i s t a r -
s t v u vojnom dok se Macek u to v r i j e m e n a l a z i o u Zagrebu. B a l j e ,
da j e Macek u v j e r e n da ce se oba slovenska m i n i s t r a /Kulovec i
Zrek/5 s k o j i m a se jednako postupalo^ kao i s Hrvatima, pridruziti
postupku H r v a t a . Macek r a c u n a da b i pod s a d a s n j i m p r i l i k a m a moglo
d o c i do r a t n o g sukoba, U tom s l u c a j u m i s l i da ne b i t r e b a l o na-
predovati preko H r v a t s k e k o j a b i u s l i j e d toga z n a t n o t r p j e l a nego
u pravcu Brine, H r v a t i i Slovenci jednako su p r o t i v n i tome da
t a l i j a n s k e t r u p e udu u J u g o s l a v i j u . U tom otklanjanju Talijana
su H r v a t i i S l o v e n c i s l o z n i s a Srbima. Ma5ek b i m i r n i r a z v o j uve-
l i k e pretpostavio r j e s e n j u s o r u z j e m u r u c i . U tom b i se slucaju
moglo p r i s t u p i t i d e m o b i l i z a c i j i i i z v a n r e d n o potrebnom. o d r z a v a -
nju poljoprivrede i trgovine. Macek v j e r u j e da ce s a d a s n j i kabi-
net za nekoliko tjedana z a v r s i t i s v o j v i j e k . Ako ude u nj s hr-
vatskim ministrima mogu o n i p r i p o m o c i da v l a d a "oduiTire". Macek
b i p r i r o d n o - ako ude u Simovicevu vladu - u c i n i o i z r i S i t u r e -
z e r v u u pogledu obaveze v l a d e na p r i z n a n j e pristupa Jugoslavije
Trojnom p a k t u . U k o l i k o H r v a t i ne b i s u d j e l o v a l i , ne b i s e - po
JMacekovu m i s l j e n j u - mogla uopce s a s t a v i t i redovna v l a d a . Tada
b i se morale r a c u n a t i da z a H r v a t e ponovno n a s t a j e stanje slicno
onom p r i j e z a k l j u c e n j a sporazuma i z 1 9 3 9 . godine. I n g . Berffler
n a m j e r a v a - s t o j i na k r a j u b i l j e s k e - da 3 0 . Ill avionom o t p u t u -
j e u Bee. Tamo ga mogu p r o n a c i t e l e f o n o m u k o l i k o b i t r e b a l o Mace-
ku d o s t a v i t i kakvu poruku, a dan k a s n i j e u t o k u popodneva i z Be-
ca o t p u t o v a t i u J u g o s l a v i j u da Maceka o b a v i j e s t i o svom putu.

J o s u B e r l i n u B e r f f l e r u su t e l e f o n s k i p o r u c i l i i z m i n i s t a r s t v a
v a n j s k i h p o s l o v a "da z a njegovog p r i j a t e l j a / t j . Maceka/ nema
n i k a k v i h n a r u d z b i " . To j e B e r f f l e r u potvrdio i H e i n b u r g a l i je
dodao da mora Maceku rec5i i to da ima u t i s a k da ce I^lacek p r i m i t i
daljnja saopiSenja.

P r i s l u s n a sluzba z a b i l j e z i l a j e s l i j e d e c i r a z g o v o r njemac5kog
 173

poslanstva s Berlinom voden 29. I l l na v e c e r ; V o j n i atase ne-

mackog p o s l a n s t v a s a o p s t a v a B e r l i n u , u r a z g o v o r u s a n e k i m potpu-
kovnikom, s l e d e o e : Po p i t a n j u k a p e t a n a Mozera mogu da saopstim
s l e d e c e . K a p e t a n Mozer r a n j e n j e kamenom u g l a v u , u g r u d i i jednu
r u k u , a l i moze da v r s i s l u z b u , G-eneral J o s i m o v i c j e danas u 12
s a t i p o s e t i o nemackog p o s l a n i k a i i z v i n i o se zbog napada n a k a -
petana Mozera. P o s l a n i k f o n Heren odgovorio j e da r e z e r v i s e s e b i
pravo e v e n t u a l n o g p r o t e s t a u m i n i s t a r s t v u i n o s t r a n i h p o s l o v a i da
t r a z i o t s t e t u z a povrede k a p e t a n a Mozera, B e k l a r a c i j e nove jugo-
slavenske vlade j o s nema. Zbog toga n i j e j a s a n program i s t a v
v l a d e . Sa s t r a n e v l a d e d a t a s u samo o b a v e s t e n j a opste p r i r o d e i z
k o j i h se ne moze v i d e t i t a c a n p r a v a c nove v l a d e . Od s t r a n e v l a s t i
t v r d i se da ce v l a d a o c u v a t i d o s a d a s n j i t e m e l j n i pravac. Banas
j e b i l a opet p r a v a p o p l a v a v e s t i m a od s t r a n e e n g l e s k i h agenata.
Tako se p r o s i r i l a v e s t da j e M u s s o l i n i podneo o s t a v k u . Jugosla-
v e n s k a v l a d a j e odlucno u s t a l a p r o t i v s l i c n i h poicusaja s t r a n e
propagande. M o b i l i z a c i j a o d r z a n a j e u p o t p u n o s t i * Moze se c a k
r e c i da s u v o j n e mere o j a c a n e . Celokupna s l i k a p o l o z a j a : s v e m i r -
no, a l i uzbudenje naroda k o j e j e doslo kao p o s l e d i c a s t r a n e p r o -
pagande, n i j e se j o s s t i s a l o , O r g a n i z a c i j a . oko e v a k u a c i j e clanova
nemacke k o l o n i j e u rukama j e v o j n o g a t a s e a . J u g o s l o v e n s k e v l a s t i
p r e d u s r e t l j i v e s u u tom pogledu. Zajedno s a c l a n o v i m a nemacke
k o l o n i j e o t p u t o v a c e i z e n e i deca nemackih d i p l o m a t s k i h cinovnika.

Simovic j e 29- I I I na v e c e r p r i m i o t a l i j a n s k o g p o s l a n i k a Mameli-

j a i Heeren j e odmah i z v j e s t i o m i n i s t a r s t v o u B e r l i n u da mu j e
sam Mameli ovako p r i k a z a o t o k t o g r a z g o v o r a : Simovic j e tom p r i -
likom i z r a z i o kao s v o j e osobno m i s l j e n j e da J u g o s l a v i j a ne s m i j e
n i pod k o j u c i j e n u d o p u s t i t i da bude o p k o l j e n a i tako prisiljena
da k a p i t u l i r a . Ako b i s t o g a zona Soluna b i l a z a u z e t a po njemackim
trupama J u g o s l a v i j a b i b i l a p r i s i l j e n a da s e b i nade z r a k a u p r a v -
cu A l b a n i j e . Na p r i m j e d b u osupnutog t a l i j a n s k o g p o s l a n i k a da
takvo jugoslavensko stanoviste neizbjezno v o d i u r a t , Simovic
j e ostao kod svoga.

G-ornje s t a n o v i s t e p r e d s j e d n i k a v l a d e - j a v l j a o j e Heeren u novom

 174
b r z o j a v u naraijenjenom m i n i s t r u Ribbentropu - d i j e l e u najboljem
s l u c a j u p o j e d i n i s r p s k i C l a n o v i vlade, a sigurno ga o t k l a n j a j u
H r v a t i , S l o v e n c i i m u s l i m a n i . Ono odgovara c e s t o zastupanom
m i s l j e n j u u / s r p s k i m / o f i c i r s k i m krugovima da J u g o s l a v i j a mora
o k u p a c i j o m Soluna, u s l u c a j u potrebe, v l a s t i t o m akcijom predu-
h i t r i t i Nijemce da ne z a p o s j e d n u Solun. D a l j e , Heeren s a z n a j e
iz.pouzdanog i z v o r a da se v e c i n a m i n i s t a r a S i m o v i c e v e v l a d e i z -
j a s n i l a za bezuvjetno p r i z n a n j e i z v r s e n o g p r i s t u p a Trojnom p a k t u
/25. Ill 194l»/ i da se z a l a z e z a l o j a l n o i s p u n j e n j e p r e u z e t i h
obaveza. S r p s k i c l a n v l a d e d o s t a v i o mu j e preko p o s r e d n i k a da
b i s e rado p r i s t a l o da pomocu o d a s i l j a n j a m i n i s t r a v a n j s k i h po-
s l o v a u Njemacku p o k u s a j u r a s c i s t i t i s i t u a c i j u . Sam m i n i s t a r
v a n j s k i h poslova N i n c i c m o l i o j e p o s l a n i k a - j a v l j a v. Heeren
na kr-aju - da ga p o s j e t i u m i n i s t a r s t v u u n e d j e l j u 3O, I I I prije
podne.

N i n c i c j e p o s l a n i k a u zakazano v r i j e m e p r i m i o i saopcio da mu
moze u ime v l a d e i z j a v i t i da s a d a s n j a k r a l j e v s k a v l a d a o s t a j e
v j e r n a p r i n c i p u p o s t i v a n j a z a k l j u c e n i h medudrzavnih ugovora ko-
jinia p r i p a d a i p r o t o k o l , p o t p i s a n u Becu. 25. H I ; da c e n a j o d -
l u c n i j e n a s t o j a t i da j e ne uvuku u s a d a s n j i sukob i da ce g l a v n u
brigu p o s v e t i t i odrzavanju dobrih i p r i j a t e l j s k i h odnosa s a s u -
s j e d n i m Reiohom i . I t a l i j o m . K r a l j e v s k a se v l a d a posebno zanima
z a n a c i n p r i m j e n e spomenutog p r o t o k o l a p r i cemu v o d i r a c u n a o
cuvanju s v i h b i t n i h jugoslavenskih drzavnih i narodnih i n t e r e s a
p r i t o j p r i m j e n i . N i n c i c mu j e d a l j e rekao kako s e r a d u j e s t o
j e postigao svoj p r v i c i l j , naime p r i z n a n j e i z v r s e n o g p r i s t u p a
Trojnom p a k t u od s t r a n e nove v l a d e . T r e b a j o s n e s t o vremena do-
b i t i ; t a d a ce v l a d a b i t i u s t a n j u da mnogo b o l j e osig^ora traja-
n j e i pouzdanost zapo5ete p o l i t i k e i s t i n s k o g p r i j a t e l j s t v a nego
s t o j e t o s t a r a v l a d a i k a d a mogla. Heeren j e o d v r a t i o Nincicu
da n j e g o v u i z j a v u laoze u z e t i samo na z n a n j e i zamolio ga z a oba-
V j e s t e n j e kako se t a i z j a v a moze d o v e s t i u s k l a d s j u c e j ? a s n j i m
izjavama predsjednika v l a d e t a l i j a n s k o m poslaniku.. N i n c i c koji
- po Heerenovom m i s l j e n j u - n i j e o tome imao pojma v i d l j i v o se
prestrasio i uvjeravao p o s l a n i k a da Simovic n i j e n i u k o l i k o govo-
r i o u ime v l a d e .
 175
R i b l i e n t r o p j e tog dana pozvao Heerena da s m j e s t a dode u B e r l i n
" r a d i r e f e r i r a n j a " . Nakon n j e g o v a o d l a s k a i z Beograda ima otprav-
nik poslova / s a v j e t n i k p o s l a n s t v a dr P e i n e / - naredivao je s e f
njeroacke d i p l o m a c i j e - o s t a t i potpuno povucen i u k o l i k o b i t a -
mosnja / j u g o s l a v e n s k a / v l a d a z e l j e l a da posredstvom p o s l a n s t v a
u c i n i B e r l i n u kakvo s a o p c e n j e , neka se P e i n e o g r a n i c i sarno na to
da saopcenje p r i m i do z n a n j a a da se s a s v o j e s t r a n e o njemu ne
izjasnjava.

S i z j a v o m v l a d e o p o s t i v a n j u p r e u z e t i h obaveza bio j e upoznat i

Mameli a n e s t o k a s n i j e j e N i n c i c uputio svim jugoslavenskim dip-
loma,tskim p r e d s t a v n i s t v i m a u i n o z e m s t v u c i r k u l a r n u b r z o j a v k u ko-
jom j a v l j a da j e i n f o r m i r a o njemaSkog i t a l i j a n s k o g p o s l a n i k a u
Beogradu da j e k r a l j e v s k a v l a d a o s t a l a v j e r n a n a c e l u p o s t i v a n j a
p o s t o j e c i h medunarodnih ugovora i , prema tome, beckog sporazuma
od 25» o z u j k a ; da j e n j e n a g l a v n a b r i g a da o d r z i p o l i t i k u dobrih
i p r i j a t e l j s k i h odnosa s Njemackom i I t a l i j o m i da 6e poduzeti
n a j o d l u c n i j e k o r a k e da ne bude uvucena u sukob-

N i n c i c j e dao uputstva i jugoslavenskom p o s l a n i k u u B e r l i n u I .

A n d r i c u da p o s j e t i n a d l e z n e u m i n i s t a r s t v u v a n j s k i h p o s l o v a u
B e r l i n u i "ponudi sve k o n c e s i j e k o j e su u s k l a d u s n a c i o n a l n o m
casou." Andrio j e n e p r e k i d n o pokusavao da bude p r i m l j e n u m i n i -
s t a r s t v u a l i mu to n i k a k o n i j e p o l a z i l o z a rukom. Kad mu nije
poslo z a rukom da ga prime p o s j e t i o j e tamosnjeg t a l i j a n s k o g am-
b a s a d o r a A l f i e r i j a da b i mu i z a z i o z a l j e n j e zbog s i t u a c i j e . Uvje-
ravao j e ambasadora da j e n j e g o v a v l a d a spremna da nade r j e s e n j e
z a s v a p i t a n j a izmedu Njemacke, I t a l i j e i Jugoslavije.

Povodom N i n c i c e v a s a o p c e n j a njemackom i t a l i j a n s k o m p o s l a n i k u u
Beogradu, u c i n j e n o g 3O. I X I , Ribbentrop je t e l e f o n s k i razgovarao
sa Gianom i tom mu p r i l i k o m rekao da Njemacka nece o d g o v o r i t i na
tu i z j a v u i nece j e n i p u b l i c i r a t i ; v r i j e d n o s t t e i z j a v e moze se
m j e r i t i ako j e usporede s p o z n a t i m odgovorom j u g o s l a v e n s k o g mi-
n i s t r a p r e d s j e d n i k a t a l i j a n s k o m p o s l a n i k u u Beogradu; s t a n o v i s t e
B e r l i n a ono o s t a j e ono i s t o kako j e i z l o z e n o u pismu P u h r e r a Bu-
c e - u ; B e r l i n r a s p o l a z e s novim v i j e s t i m a o p o ^ i n j e n i m nasiljima
 176

nad Nijemcima, p r i cemu j e navodno 11 N i j e m a c a u b i j e n o ; p r a t e

n a j p o K i n i j e r a z v o j s i t u a c i j e i p o z v a l i s u v. Heerena u B e r l i n na
r e f e r a t ; c i m b i n a s t u p i l o s t o novo R i b b e n t r o p ce s m j e s t a o b a v i -
j e s t i t i C i a n a odnosno Buce-a.

Simovic j e 31. I H i z j a v i o M a m e l i j u da j u g o s l a v e n s k a v l a d a z e l i
da p o t p r e d s j e d n i k v l a d e S I . J o v a n o v i c s u t r a d a n , 1 . t r a v n j a , otpu-
t u j e u Rim avionom da r a z g o v a r a s Buoe-om. Tu j e S i m o v i c e v u ponu-
du Mameli j o s i s t e v e c e r i s a o p c i o G i a n u k o j i j e prvo p r i s t a o ,
da b i z a n e k o l i k o s a t i p r i s t a n a k s t o r n i r a o .

0 tome j e j u g o s l a v e n s k a p r i s l u s n a s l u z b a zabiljezila:

" I t a l i j a n s k i p o s l a n i k 24ameli t r a z i v e z u s a k a b i n e t o m m i n i s t a r s t v a
i n o s t r a n i l i p o s l o v a u Rimu, a za s l u c a j da nema u k a n c e l a r i j i s e f a
k a b i n e t a m o l i da mu d a j u v e z u s a g. B e r a r i e m / z a p r a v o Carlo Be
Berraris, j e d a n od G i a n o v i h t a j n i k a / u m i n i s t a r s t v u . B e r a r i mu
s a o p s t a v a da j e p r i m i o n j e g o v a dva t e l e g r a m a , Zatim italijanski
p o s l a n i k kaze da ima da mu s a o p s t i vaznu s t v a r . Kaze da j e p r e t -
sednik jugoslovenske v l a d e pozvao g. Mamelia u G l a v n i g e n e r a l -
s t a b . G, Mameliu s t a v l j e n j e na r a s p o l o z e n j e auto Glavnog gene-
r a l s t a b a . P r e t s e d n i k v l a d e s a c p s t i o j e g. poslaniku z e l j u j u g o s l o -
v e n s k e v l a d e da s u t r a u 9 s a t i p o t p r e t s e d n i k v l a d e Slobodan J o v a -
n o v i c p u t u j e z a Rim avionom, J u g o s l o v e n s k a v l a d a z e l i da bude
p r i m l j e n kod g. Mussolinia«

P e ^ r a r i odgovara Mameliu da ce u t o k u n a j k r a c ^ vremena s a o p s t i t i

i t a l i j a n s k o m poslaniku stav m i n i s t a r s t v a i n o s t r a n i h poslova"

" I t a l i j a n s k i m i n i s t a r i n o s t r a n i h p o s l o v a g r o f Cano r a z g o v a r a u
2^.03 c a s s a i t a l i j a n s k i m p o s l a n i k o m u Beogradu g. Mameliem;

Mozes da j a v i s p r e t s e d n i k u M i n i s t a r s k o g s a v e t a , kaze g r o f Cano,

da p o t p r e t s e d n i k v l a d e moze da p u t u j e u Rim i da ce s u t r a biti
p r i m l j e n od Bucea. T a c a n s a t p r i j e m a sada se ne moze p r e c i z i r a t i ,
posto j e BuSe imiogo z a p o s l e n , a l i u t o k u s u t r a s n j e g dana pot-
p r e t s e d n i k ce s i g u r n o b i t i priraljen.

P o s l a n i k I^Iameli k a z e , da prema tome g. p o t p r e t s e d n i k v l a d e moze

 177

da o d l e t i u Rim avionom u u t o r a k u j u t r o u 9 c a s . , kao s t o j e

ranije izvestio ministarstvo.

Cano odgovara: da, samo molim, da mi p o t v r d i s c a s o d l a s k a -

D a l j e g r o f Cano p i t a , kako se zove p o t p r e t s e d n i k v l a d e .

Mameli odgovara: zove se J o v a n o v i c , a l i t r e b a da z n a s , da nije

H r v a t nego S r b i n .

Dobro, odgovara dano, uzimam na z n a n j e , i time se r a z g o v o r z a v r -

sava.

G-rof Cano ponovo r a z g o v a r a s a p o s l a n i k o m liameliem u 2 3 . 3 0 c a s .

i saopstava:
U v e z i s a mojim p r v i m s a o p s t e n j e m o putovanju potpretsednika
v l a d e molim t e , da h i t n o i z v e s t i s , da se c e l a s t v a r s a prijemom
mora da odlozi,

Na p i t a n j e g. Mamelia: z a kada se o d l a z e , Cano odgovara: Pa r e -

cimo n a j b o l j e za p r e k o s u t r a , posto s u t r a Duce ne moze da ga pri-
mi, Medutim p a z i , z a v r s a v a Cano, nemoj da se obavezujes,

Mameli odgovara, da j e to o d l a g a n j e mozda dobro d o s l o , posto su

u Beogradu b i l l z a b r i n u t i , da l i 6e se do s u t r a u j u t r o moci da
o r g a n i z u j e putovanje, j e r j e sada dockan.

Cano p i t a : Z n a c i , da s i t i s a o p s t i o moju poruku.

Mameli: Jesam, r a z g o v a r a o sam sa potpretsednikom vlade.

6ano: Dobro, p o h i t a j da i z v e s t i s o odlaganju,"

N j e m a c k i g e n e r a l n i k o n z u l u Zagrebu P r e u n d t javio j e 1. IV B e r l i -
nu da j e s l u z b e n i k k o n z u l a t a /Mitterhammer/ o b a v i j e s t i o Maceka
u s m i s l u p r i m i j e n i h uputa /da njemacka s t r a n a z e l i da otkloni
s v a k u s u r a d n j u s a Simovicevom vladom, a Ma5ek mu j e p r i tom r e -
kao da j e u Beograd o t p o s l a n i p o t p r e d s j e d n i k HSS Kosutic posta-
vio Simovicevoj v l a d i s l i j e d e c e u v j e t e : p r i z n a n j e p r i s t u p a T r o j -
nom p a k t u i p r o v o d e n j e u duhu p a k t a ; imenovanje d v o j i c e n a m j e s n i -
ka pored k r a l j a od k o j i h j e d a n H r v a t ; o s t a v k a m i n i s t r a vojnog
/ l l i c a / i e l i m i n i r a n j e u t j e c a j a v o j s k e ha p o l i t i k u . llacek drzi
 178

da t a k t i c k i n i j e s v r s i s l i o d n o p o v l a c e n j e i ostavka ministara-Hrva-
t a . P r i n c i p i j e l n o , p r i s a d a s n j o j s i t u a c i j i ne "bi u l a z i o u v l a d u .
U c i ce u n j u , ako se na t a j n a c i n moze i z b j e c i r a t . I-'Iacek j e
d a l j e obecao n a j v e c u d i s k r e c i j u o p r i m l j e n o m s a v j e t u , a kao
o d r z i v a c a veze o z n a 5 i o K o s u t i c a . Sa D e r f f l e r o m - j a v l j a P r e u n d t -
nema on / k o n z u l / j o s vezu.

B r z o j a v k o m njema5ke o b a v j e s t a j n e s l u ^ b e S I . K v a t e r n i k j e i s t o g
dana zamolio da B e r l i n - -ukoliko b i se Macek o b r a t i o na njemacku
v l a d u s molbom z a z a s t i t u - o d g o v o r i ovako /da b i tako i z b j e g l i
p o d j e l u u h r v a t s k i m redovima/: "Njemacka v l a d a uzima sa z a d o v o l j -
stvom to na z n a n j e , upucuje na u s k u s u r a d n j u s a K v a t e r n i k o m , "

Savjet B e r l i n a /Ribbentropa/ Maceku s t o ga je Mitterhaimer bio

p r e n i o g l a s i o j e ovako; "Mi h i t n o odvracamo n j e g a i druge h r v a t -
ske vode od toga da u b i l o k o j o j f o r m i s u r a d u j u s a sadasnjom beo-
gradskom vladom. Bakako da d a v a n j e takvog s a v j e t a s nase s t r a n e
z a h t i j e v a n a j s t r o z u d i s k r e c i j u . Ukoliko b i postupio po nasem
s a v j e t u , z e l j e l i bismo da s n j i m ostanemo u v e z i , s t o b i i on,
s a s v o j e s t r a n e m o r a o o b e z b i j e d i t i pomocu o d g o v a r a j u o i h posred-
nika,

P o s l a n i k R i n t e l e n i z m i n i s t a r s t v a v a n j s k i h poslova j a v i o j e Za-
g r e b u / P r e u n d t u / u toku dana / l . I V / da p o l a z e u Zagreb avionom
W. Malettke u ime Rosenbergovog s t a b a i d r Edmund V e e s e n m a j e r kao
o s o b n i opunomocenik m i n i s t r a R i b b e n t r o p a r a d i u s p o s t a v i j a n j a v e z e
s h r v a t s k i m prvacima. Naglasio j e da su o n i / M a l e t t k e i Veesen-
mayer/ o v l a s c e n i da s n j i m a p r e g o v a r a j u u s m i s l u p r i m l j e n i h
uputstava.

Malettke j e imao d v o s t r u k i z a d a t a k : od s t r a n e R i b b e n t r o p a b i o j e
zaduzen da u t j e c e na Maceka da u s p o s t a v i "slobodnu, nezavisnu
H r v a t s k u " i da s m j e s t a p o s a l j e s l % l e t t k e - o m u B e r l i n jednog p r e -
govaraca.

P r e u n d t j e s u t r a d a n t e l e g r a f s k i i z v i j e s t i o B e r l i n da j e Macek
- kao r e z u l t a t r a z g o v o r a v o d e n i h tog dana - s a o p c i o posredniku
da K o s u t i c p u t u j e u Beograd da b i dobio g a r a n c i j u z a p r i h v a t po-
s t a v l j e n i h u v j e t a kojima j e dodao i z a h t j e V da se NjemaSkoj p r u z i
 179

z a d o v o l j s t i n a . P o z d r a v n i t e l e g r a r a S i m o v i c a upucen G o r i n g u dokazu-
j e mu da tamo / u B e o g r a d u / p o s t o j i s k l o n o s t p o p u s t a n j u . Posto
p r i h v a t e n j e g o v e u v j e t e o t p u t o v a t ce sam u Beograd. M i s l i da ce
tamo "bolje s l u z i t i i i n t e r e s i m a R e i c h a . P o s j e d u j e j o s n e o g r a n i c e -
no. p o v j e r e n j e h r v a t s k i h s e l j a k a i c a k m i s l i da u z i v a kod srpskih
s e l j a k a v i s e p o v j e r e n j a nego mnogi s r p s k i m i n i s t a r . Namjera mu
je da z a t i m o t p u t u j e u B e r l i n u ime v l a d e . Ako b i sada putovao u
B e r l i n , to b i bio o t v o r e n i " a f f r o n t " Beogradu, a s a d a s n j a m o b i l i -
z a c i j a v i s e ne dopusta da p o s a l j e u Njemacku z a m j e n i k a . Prema n j e -
govim i n f o r m a c i j a m a S i m o v i c j e vec neke od m l a d i h o f i c i r a k o j i su
s u d j e l o v a l i u puc5u k a z n i o , a p r o t i v komunista v l a d a poduzima
o s t r e m j e r e . Macek j e dodao j o s i to da se Eden - p r o t i v n o t v r d e -
nju njemackog r a d i j a - ne n a l a z i u Beogradu i da su mu /Edenu/
odanle j a v i l i neka ne d o l a z i . Macekove i z j a v e - k o m e n t i r a Preundt
l i s e n e su odlucnog s t a v a i n j e g o v a n a s t o j a n j a - c i n i se - jednako
su u p r a v l j e n a na o d r z a n j e m i r a s Njemackom kao i na d a l j n j i o p s t a -
nak Jugoslavije.

U Zagrebu j e Veesenmayer odrzavao d o d i r s u s t a s k i m elementima

dok j e M a l e t t k e o t i s a o d i r e k t n o k Maceku. Macek mu j e tom prili-
kom / 3 . I V / - prema i z v j e s t a j u d r a P r e u n d t a B e r l i n u - izjavio
slijedece;

1. kategoricno o t k l a n j a svaku d i s k u s i j u o n e z a v i s n o j V e l i k o j
Hrvatskoj;

2. i z j a v a o Trojnom p a k t u o j a c a t ce s r p s k u dobru v o l j u ;

3. MaSeku j e j a s n o da J u g o s l a v i j a mora p r u g i t i zadovoljstinu

njemackom R e i c h u ;

4. Macek hoce - u k o l i k o j e B e r l i n s t i m si:iglasan - da ponudi

v l a d i da osobno povede r a z g o v o r e s Reiohom o ponovnom p r i z n a -
n j u p r i s t u p a Trojnom p a k t u i p r u z a n j u , d o v o l j n e z a d o v o l j s t i n e ;

5. K r a l j u Petru treba d o d i j e l i t i d v i j e l i c n o s t i s dovoljno

ovlastenja;

6. ne moze se d i s k u t i r a t i o i d e j i s e p a r a c i j e S l o v e n i j e , a n i o
njenoj podjeli.

O t p r a v n i k p o s l o v a P e i n e j e 3. I V i z Beograda j a v i o B e r l i n u da
ga j e N i n c i c pozvao na r a z g o v o r , a P e i n e mu j e - u skladu s
 180

p r i m l j e n i m i n s t r u k c i j a r a a - odgovorio da ce mu p o s l a t i jednog od
gospode s p o s l a n s t v a da p r i m i n j e g o v a s a o p c e n j a . No u to se m i n i -
s t a r n i j e h t i o u p u s t i t i nego j e pozvao k s e b i p r e d s t a v n i k a DNB
d r a G r u b e r a i saopcio mu s l i j e d e c e / s t i m da to p r e n e s e n a d l e z n i -
ma/: T a l i j a n i su ga p o z v a l i u Rim da r a s p r a v e s n j i m situaciju,
no on smatra p r a v i l n i j i m ako p r e g o v a r a d i r e k t n o s B e r l i n o m . U
' svako j e doba spreman da dode u B e r l i n n a j b r z i m putem da tamo po-
vede r a z g o v o r s Biihrerom i m i n i s t r o m Ribbentropom.

Mameli mu j e - j a v l j a B e i n e i s t o g dana - j a v i o da ce on tog dana

u podne, po n a l o g u v l a d e , s a o p 6 i t i N i n c i c u da od s t r a n e Beograda
p r e d l o s e n i p o s j e t Rimu ima sazno onda s m i s l a ako prethodno s t v o r e
dostatnu podlogu z a p r e g o v o r e . U p r o t i v n o m t a k a v j e put ne samo
bez s v r h e nego, moguce, i opasan.

Nin5ic j e kao p o s r e d n i k a i s k o r i s t i o svog b r a t a V e l i z a r a da isfor-

s i r a p o z i v u B e r l i n na pregovore, no sve j e to b i l o u z a l u d j e r
su kooke b i l e bacene. P r i p r e m e z a napad b i l e s u okoncane i i z
B e r l i n a j e m i n i s t a r s t v o v a n j s k i h p o s l o v a 6. travnja u 4 sata i z -
j u t r a o t p o s l a l o b r z o j a v k u / s R i b b e n t r o p o v i m potpisom/ k o j a j e
glasila: " T r o j n i pakt. P o t v r d i t i p r i m i t a k . " s t o j e z n a c i l o da
• n e p r i j a t e l j s t v a Osovine s J u g o s l a v i j o m . z a p o c i n j u . To n i j e mogao
s p r i j e c i t i n i z a k l j u c e n i i upravo u t e s a t e u Moskvi p o t p i s a n i
j u g o s l a v e n s k o - s o v j e t s k i ugovor o p r i j a t e l j s t v u i nenapadanju.

DOPBNSEIA LITERATUA; Perdo C u l i n o v i c , B v a d e s e t sedmi mart, Zagreb

1965-
i[ Y i V a 0 CI
 182

Pakt Drustva naroda

Visoke strane ugovornice,

S m a t r a j u c i r da j e s a r a z v o j s u r a d n j e medu narodiraa i za osig'ura-
n j e m i r a i s i g u r n o s t i potrebno:
p r i h v a t i t i s t a n o v i t e obaveze, da se ne ce u t j e c a t i ratu;
javno O d r z a v a t i medunarodne o d n o s a j e osnovane na p r a v d i i c a s t i ;
s t r o g o se d r z a t i p r o p i s a medunarodnog p r a v a , k o j i se od sada p r i -
s n a v a j u s t v a r n i m p r a v i l o m za r a v n a n j e v l a d a ;
p o d r z a v a t i p r a v d u i s a v j e s n o p o s t i v a t i sve obveze ugovora u u z a -
jamnim odnosajima o r g a n i z i r a n i h naroda,
u s v a j a j u o v a j pakt L i g e naroda,

Clanak 1.
1 , I s k o n s k i m c l a n o v i m a L i g e naroda j e s u o n i p o t p i s n i c i , k o j i h se
imena n a l a z e u dod-itku ovoga p a k t a , kao i d r z a v e , t a k o d e r ime-
novane u dodatku, k o j e budu bez ik-akve ograde p r i s t u p i l e tome
p a k t u s i z j a v o m , polozenom u t a j n i s t v u u r o k u od dva m j e s e c a
od s t u p a n j a p a k t a n-:-; snogu. To se ima s a o p c i t i svima drugim
clanovima L i g e .

2, Svaka d r z a v a , dominion i l i k o l o n i j a , k o j a se slobodno u p r a v l j a ,

a k o j a n i j e oznacena u dodatku, moze p o s t a t i cianom L i g e , ako
se d v i j e t r e c i n e s k u p s t i n e i z j a v e z a n j e z i n p r i s t u p , a l i samo
ako dade s t v a r n a j a m s t v a o s v o j o j i s k r e n o j n a m j e r i , da ce se
d r z a t i s v o j i h medunarodnih obveza, i ako p r i h v a t i po L i g i o d r e -
d e n i p r o p i s 0 s v o j i m v o j n i m , pomorskim i z r a c n i m s i l a m a i o r u -
zanju.
3, S v a k i se c l a n L i g e moze, o b z n a n i v s i s v o j u namjeru d v i j e g o d i n e
u n a p r i j e d , p o v u c i i z L i g e , ako j e u doba i s t u p a i s p u n i o s v e
s v o j e medunarodne obveze i sve s v o j e obveze i z toga p a k t a .
Olanak 2.
D j e l o v a n j e L i g e , kako j e opisano u tome p a k t u , v r s e s k u p s t i n a i
v i j e c e , k o j i m a pomaze s t a l n o t a j n i s t v o .

Olanak 3-
1. Skupstinu s a c i n j a v a j u p r e d s t a v n i c i clanova Lige.

2, Ona se s a s t a j e u u s t a n o v l j e n i m r a z d o b l j i m a i u svakom drugom

t r e n u t k u , ako to p r i l i k e z a h t i j e v a j u , u s j e d i s t u L i g e i l i na
drugom m j e s t u , k o j e bude odredeno.

3, S k u p s t i n a o d l u c u j e o svakom p i t a n j u , k o j e u l a z i u k r u g L i g i n e
d j e l a t n o s t i i l i se t i c e s v j e t s k o g m i r a .
4.* S v a k i c l a n L i g e moze i m a t i n a j v i s e t r i p r e d s t a v n i k a u skupstini,
a r a s p o l a z e samo jednim glasom.
 183

Olanak 4 .
1, V i j e c e s a c i n j a v a j u p r e d s t a v n i c i g l a v n i h s a v e z n i c k i h i udruze-
n i h s i l a kao i p r e d s t a v n i c i S e t i r i j u d r u g i h c l a n o v a L i g e . T a
c e t i r i c l a n a L i g e o d r e d u j e s k u p s t i n a slobodno i u v r i j e m e ,
k o j e po n a h o d j e n j u i z a h e r e . Do prvog i m e n o v a n j a po s k u p s t i n i
c l a n o v i m a su v i j e c a p r e d s t a v n i c i B e l g i j e , B r a z i l i j e , S p a n j o l -
ske i G r c k e .

2. V i j e c e moze uz odobrenje v e c i n e s k u p s t i n e o d r e d i t i druge c l a -

nove L i g e , k o j i ce od t a d a b i t i s t a l n o z a s t u p a n i u v i j e c u .
Ono moze uz jednako odobrenje p o v e c a t i b r o j c l a n o v a L i g e , k o j e
ce s k u p s t i n a b i r a t i , da budu z a s t u p a n i u v i j e c u .
2. b i s . S k u p s t i n a u t v r d j u j e vecinom od d v i j e t r e c i n e p r a v i l a o
i z b o r u n e s t a l n i h c l a n o v a v i j e c a , a napose p r a v i l a o t r a j a n j u
n j i h o v a mandata i o u v j e t i m a ponovne i z b e r i v o s t i .

3. V i j e c e se s a s t a j e , kada to p r i l i k e z a h t i j e v a j u , a n a j m a n j e
jedamput na godinu, u s j e d i s t u L i g e i l i na drugome m j e s t u ,
k o j e bude odredeno.

4. V i j e c e o d l u d u j e o svakom p i t a n j u , k o j e u l a z i u krug' L i g i n e
d j e l a t n o s t i i l i se t i c e s v j e t s k o g m i r a .

5. S v a k i c l a n L i g e , k o j i n i j e z a s t u p a n u v i j e c u , p o z i v a se da
p o s a l j e p r e d s t a v n i k a , da s u d j e l u j e kao c l a n na s v a k o j s j e d n i -
c i v i j e c a , kada j e pred v i j e c e i z n e s e n o p i t a n j e , k o j e ga
posebno zanima.

6. S v a k i c l a n L i g e , z a s t u p a n u v i j e c u , r a s p o l a z e samo jednim
g l a s o m i ima samo jednog p r e d s t a v n i k a .
Clanak 5.
1. Za odluke s k u p s t i n e i l i v i j e c a t r a z i se j e d n o g l a s n o s t n a
s a s t a n k u z a s t u p a n i h c l a n o v a L i g e , o s i m ako o v a j pakt i l i
odredbe ovoga ugovora i z r i c i t o ne o d r e d j u j u p r o t i v n o .

2. Sva p i t a n j a postupka, k o j a se p o s t a v l j a j u na s a s t a n c i m a skup-

s t i n e i l i v i j e c a , u k l j u o i v s i o d r e d j i v a n j e odbora z a p r o u c a v a -
n j e p o s e b n i h predmeta, u r e d j u j e s k u p s t i n a i l i v i j e c e i o d l u -
c u j e o n j i m a vecinom na s a s t a n k u z a s t u p a n i h c l a n o v a L i g e .

3. B r v i s a s t a n a k s k u p s t i n e i p r v i s a s t a n a k v i j e c a b i t oe s a z v a n i
po p r e d s j e d n i k u S j e d i n j e n i h d r z a v a Amerike.

Clanak 6.
1. S t a l n o t a j n i s t v o u s t a n o v l j e n o j e u s j e d i s t u L i g e . Njega
s a s t a v l j a j u g l a v n i t a j n i k te potrebni t a j n i c i i osoblje.

2. P r v i g l a v n i t a j n i k oznacen j e u dodatku. U buduoe ce g l a v n o g

t a j n i k a i m e n b v a t i v i j e c e uz odobrenje v e c i n e s k u p s t i n e .
 184

3. T a j n i k e i o s o b l j e t a j n i s t v a imenuje g l a v n i t a j n i k nz o d o b r e n j e
vijeca.
4. G l a v n i t a j n i k L i g e j e time ujedno g l a v n i t a j n i k s k u p s t i n e i
vijeca.
5. C l a n o v i L i g e nose L i g i n e t r o s k o v e u r a z m j e r u , k o j i odredi
skupstina.

Clanak 7.
1. S j e d i s t e Lige je ustanovljeno u Zenevi.
2. V i j e c e moze s v a k i c a s o d l u c i t i , da ga u s t a n o v i na svakome
drugom m j e s t u .
3. Sve s l u z b e L i g e i l i u r e d a , k o j i se uz n j u p r i s l a n j a j u , u k l j u -
c i v s i t a j n i s t v o , jednako su p r i s t u p a c n e muskarcima i zenama.
4. P r e d s t a v n i c i c l a n o v a L i g e i n j e z i n i s l u z b e n i c i u z i v a j u d i p l o -
matske p o v l a s t i c e i i m u n i t e t u v r s e n j u s v o j e s l u z b e -
5. Zgrade i z e m l j i s t a , z a u z e t i po L i g i i l i n j e n i m s l u z b e n i c i m a
i l i ' p o predstavnicima, k o j i p r i s u s t v u j u n j e z i n i m sastancima,
jesu nepovredivi.
Olanak 8.
1 . C l a n o v i L i g e p r i z n a j u , da o d r z a n j e m i r a z a h t i j e v a s m a n j e n j e
n a r o d n i h o r u z a n j a na n a j m a n j u m j e r u , s p o j i v u s narodnom s i g u r -
n o s c u i s i a v r s e n j e m medunarodnih obveza, k o j e nameee z a j e d -
nicka akcija.
2. V i j e c e p r i p r e m a , u z i m a j u c i u o b z i r z e m l j o p i s n i p o l o z a j i po-
sebne o k o l n o s t i svake d r z a v e , osnove toga smanjenja u s v r h u ,
da i h r a z n e v l a d e i s p i t a j u i o n j i m a o d l u c e .
3. Te osnove imadu se s v a k i h d e s e t g o d i n a p o d v r g n u t i ponovnom
ispitivanju i reviziji.
4. Posto i h budu razne v l a d e u s v o j i l e , u n j i m a u t v i M e n a g r a n i c a
o r u z a n j a ne moze se p r e k o r a c i t i bez p r i v o l e v i j e c a .

5. S m a t r a j u c i , da p r i v a t n a p r o i z v o d n j a m u n i c i j e i r a t n o g m a t e r i -
j a l a d a j e povoda t e s k i m p r i g o v o r i m a , c l a n o v i L i g e p o v j e r a v a j u
v i j e c u , da se p o b r i n e z a m j e r e , podesne, da se o t k l o n e n j i h o v e
nepovoljne p o s l j e d i c e , u z i m a j u c i u o b z i r potrebe clanova L i g e ,
k o j i ne mogu p r o i z v o d i t i m u n i c i j u i r a t n i m a t e r i j a l , s t o s u
potrebni za njihovu sigurnost.
6. C l a n o v i L i g e o b v e z u j u s e , da na n a j i s k r e n i j i i n a j p o t p u n i j i
n a c i n i z m j e n j u j u sve podatke, k o j i se odnose na I j e s t v i c u n j i -
hova o r u z a n j a , na n j i h o v e v o j n e , pomorske i z r a c n e programe,
t e na s t a n j e o n i h n j i h o v i h i n d u s t r i j a , k o j e s u podesne da budu
iskoriscene za r a t .
C l a n a k 9.
O b r a z o v a t oe se s t a l n i odbor, da d a j e v i j e c u s v o j e m i s l j e n j e
o i z v r s i v a n j u odredaba c l a n a k a 1 . i 8. kao i o p c e n i t o o v o j n i m ,
pomorskim i z r a c n i m p i t a n j i m a .
 185

Clanak 10.
C l a n o v i L i g e o b v e z u j u s e , da ce p o s t i v a t i i o d r z a v a t i p r o t i v s v a -
kog i z v a n j s k o g n a p a d a j a c j e l o v i t o s t p o d r u c j a i s a d a n j u p o l i t i c k u
nezavisnost s v i h clanova L i g e . U s l u c a j u napadaja, p r i j e t n j e i l i
p o g i b l i n a p a d a j a v i j e c e se b r i n e z a s r e d s t v a , k o j i m a ce se o s i g u -
r a t i i z v r s e n j e t e obveze.
Olanak 1 1 .
1 . I z r i c i t o se o c i t u j e , da s v a k i r a t i l i p r i j e t n j a ratom, b i l o da
neposredno pogada jednoga od c l a n o v a L i g e i l i ne, zanima c i t a v u
L i g u i da ona mora p o d u z e t i m j e r e , podesne z a u s p j e s n o o d r z a n j e
m i r a medju narodima. U t a k o v u s l u c a j u g l a v n i t a j n i k odmah
s a z i v a v i j e c e na z a h t j e v svakoga c l a n a L i g e .
2. P o v r h toga se o c i t u j e , da s v a k i c l a n L i g e iraa pravo da p r i j a -
t e l j s k i u p o z o r i s k u p s t i n u i l i v i j e c e na s v a k u o k o l n o s t , k o j a
moze p o g o d i t i medjunarodne o d n o s a j e i k o j a po tome p r i j e t i da
pomuti m i r i l i sporazum medju narodima, o kojemu o v i s i mir»
Clanak 12.
1. C l a n o v i Lig-e u g l a v l j u j u , ako se medju n j i m a p o j a v i spor, k o j i
b i mogao d o v e s t i do p r e k i d a , da ce ga p o d v r c i b i l o postupku
a r b i t r a z e i l i sudbenom r j e s e n j u , b i l o i s p i t i v a n j u v i j e c a . Oni
u g l a v l j u j u t a k o d j e r , da se n i u jednom s l u c a j u ne ce u t e c i
r a t u p r i j e i z m i n u c a r o k a od' t r i m j e s e c a nakon a r b i t r a z n e i l i
sudbene odluke i l i i z v j e s c a v i j e c a .

2. U s v i m s l u c a j e v i m a , s t o i h p r e d v i d j a o v a j c l a n a k , odluka ima
b i t i donesena u p r i m j e r e n o m r o k u , a i z v j e s c e v i j e c a ima b i t i
doneseno u n u t a r s e s t m j e s e c i od dana, kada mu j e spor podnesen.

C l a n a k 13.
1. C l a n o v i L i g e u g l a v l j u j u , ako se medju n j i m a p o j a v i s p o r , k o j i
j e po n j i h o v u m i s l j e n j u podesan z a a r b i t r a z u i l i sudbeno r j e s e -
n j e , a ako t a j spor ne moze b i t i na z a d o v o l j s t v o u r e d j e n d i p l o -
matskim putem, da ce p i t a n j e u c i j e l o s t i p o d n i j e t i na a r b i t r a z u
i l i na sudbeno u r e d j e n j e .
2. O c i t u j e s e , da s p o r o v i o t u m a c e n j u nekog ugovora, o ma k o j o j
t o c k i medjunarodnog p r a v a , o o p s t o j n o s t i s v a k e c i n j e n i c e , k o j a
b i , ako se u t v r d i , t v o r i l a p r e k r s a j neke medjunarodne obveze,
t e 0 opsegu i l i o n a r a v i o d s t e t e , k o j a se ima d a t i z a t a k a v
p r e k r s a j , s p a d a j u medju t a k v e , k o j i s u o p c e n i t o p o d e s n i z a
a r b i t r a z u i l i sudbeno r j e s e n j e .
3. Spor oe se p o d n i j e t i s t a l n o m sudu medunarodne pravde i l i b i l o
kojem s u d i s t u , oznacenom po s t r a n k a m a i l i p r e d v i d j e n o m u n j i h o -
v i m p r i j a s n j i m ugovorima.
4* C l a n o v i L i g e se o b v e z u j u , da ce u d o b r o j v j e r i i z v r s i t i i z r e -
cene presude, i da se ne ce u t e c i r a t u n i p r o t i jednom c l a n u
L i g e , k o j i i h se bude d r z a o . U n e d o s t a t k u i z v r s e n j a p r e s u d e
v i j e c e p r e d l a z e mjere, k o j e imadu o s i g u r a t i n j e z i n u c i n a k .
 186

C l a n a k 14-
V i j e c u se p o v j e r a v a , da p r i p r a v i n a c r t o u s t r o j e n j u s t a l n o g suda
medjunarodne pravde i da ga podnese c l a n o v i m a Lig-e. T a j ce sud
b i t i n a d l e z a n z a sve sporove medjunarodnog z n a c a j a , k o j e ce mu
s t r a n k e p o d n o s i t i . On ce t a k o d j e r d a v a t i s a v j e t o d a v n a m i s l j e n j a
o svakom s p o r u i l i o s v a k o j t o c k i , s t o mu i h budu p r e d l o z i l i
v i j e c e i l i skupstina.
C l a n a k 15-
1 . Ako se medju c l a n o v i m a L i g e p o j a v i spor, k o j i b i mogao d o v e s t i
do p r e k i d a , i ako t a j s p o r n i j e podvrgnut postupku a r b i t r a z e
i l i sudbenom u r e d j e n j u , p r e d v i d j e n o m u c l a n k u 1 3 . , c l a n o v i Li»-
ge U g l a v l j u j u , da ce ga i z n i j e t i pred v i j e c e . Zato j e d o s t a ,
da ma k o j a s t r a n k a u s p o r u o b a v i j e s t i o tom s p o r u g l a v n o g t a j -
n i k a , k o j i o d r e d j u j e s v e , s t o j e potrebno u s v r h u i s t r a g e i
potpunog i s p i t a n j a .
2. S t r a n k e imadu u n a j k r a c e m r o k u s a o p c i t i glavnom t a j n i k u p r i k a z
svoga s p o r a z a j e d n o s a s v i m odnosnim c i n j e n i c a m a i dokaznim
s p i s i m a . V i j e c e moze n a l o z i t i n j i h o v o bezodvlacno o b j a v l j e n j e ,
3 . V i j e c e n a s t o j i , da o s i g u r a u r e d j e n j e s p o r a . Ako u tom u s p i j e ,
o b j a v l j u j e u onoj m j e r i , k o j u d r z i k o r i s n o m p r i k a z c i n j e n i c a
i r a z j a s n j e n j a o s p o r u t e odredaba n j e g o v a u r e d j e n j a .
4. Ako spor n i j e mogao b i t i u r e d j e n , v i j e c e s a s t a v l j a i o b j a v l j u -
j e i z v j e s c e , i z g l a s a n o b i l o jednoglasno b i l o vecinom g l a s o v a ,
koje s a d r z i p r i k a z c i n j e n i c a spora t e preporuke, s t o i h d r z i
n a j p r a v i c n i j i m a i najpodesnijima za t a j s l u c a j .
5. S v a k i c l a n L i g e , z a s t u p a n u v i j e c u , moze jednako o b j a v i t i
p r i k a z c i n j e n i c a spora i s v o j e v l a s t i t e z a k l j u c k e .
6. Ako j e i z v j e s c e v i j e c a p r i h v a c e n o jednoglasno,' ne r a c u n a j u c i
z a t u j e d n o g l a s n o s t g l a s o v e p r e d s t a v n i k a s t r a n a k a , c l a n o v i se
Lige o b v e s u j u , da ne ce p r i b j e c i r a t u n i p r o t i j e d n o j s t r a n o i ,
k o j a se d r z i preporuka i z v j e s c a -
7. U s l u c a j u , da v i j e d e ne u s p i j e , da njegovo i z v j e s c e p r i h v a t e
s v i n j e g o v i c l a n o v i osim z a s t u p n i k a s v i h s t r a n a k a u sporu, c l a -
n o v i L i g e p r i d r z a v a j u s e b i pravo p o s t u p a t i , kako budu s m a t r a l i
potrebnim z a odrzanje prava i pravednosti.
8. Ako jedna od s t r a n a k a t v r d i i ako v i j e c e n a d j e , da se s p o r
o d n o s i na p i t a n j e , k o j e medjunarodne pravo o s t a v l j a i s k l j u c i -
v o j n a d l e z n o s t i t e s t r a n k e , v i j e c e ce to u s t a n o v i t i u i z v j e -
s c u , a da ne p r e p o r u c i n i k a k v o r j e s e n j e .
9* V i j e c e m.oze u s v i m s l u c a j e v i m a , s t o i h p r e d v i d j a t a j c l a n a k ,
i z n i j e t i spor pred s k u p s t i n u . S k u p s t i n i ce t r e b a t i i s t o t a k o
p r e d l o z i t i s p o r na z a h t j e v jedne od s t r a n a k a ; t a j ce z a h t j e v
t r e b a t i p o d n i j e t i u n u t a r g e t r n a e s t dana od 5 a s a , kada j e spor
i z n e s e n pred v i j e c e .
10- U svakom pred s k u p s t i n u iznesenom s l u c a j u odredbe toga c l a n k a
i c l a n k a 1 2 - , k o j e se odnose na postupak i na o v l a s t i v i j e c a ,
 187

p r i m j e n j u j u se jednako na p o s t u p a k i na o v l a s t i s k u p s t i n e , no
t i m e , da i z v j e s c e , k o j e s k u p s t i n a s a s t a v i uz o d o b r e n j e pred-
s t a v n i k a u v i j e c u zastupanih dlanova L i g e i vecine o s t a l i h
c l a n o v a L i g e , i z u z i m a j u c i u svakom s l u c a j u p r e d s t a v n i k e s t r a -
naka, imade i s t i u c i n a k kao i z v j e s c e v i j e c a , p r i h v a c e n o jedno-
g l a s n o od n j e g o v i h c l a n o v a i z u z e v p r e d s t a v n i k e s t r a n a k a *

C l a n a k 16.
1. Ako se c l a n L i g e usuprot u c l a n c i m a 12*, I S - H i 15* p r e u z e t i m
obvezama u t e c e r a t u , smatra se i p s o f a c t o , da j e p o c i n i o r a t n i
S i n p r o t i svima o s t a l i m c l a n o v i m a i,ige. O v i s e o b v e z u j u , da
odmah p r e k i n u s n j i m s v e t r g o v a c k e i l i f i n a n c i j a l n e v e z e , da
zabrane s v e o d n o s a j e i z m e d j u s v o j i h d r z a v l j a n a i d r z a v l j a n a
d r z a v e , k o j a j e p r e k r s i l a p a k t , t e da o b u s t a v e s v e f i n a n c i j a l -
ne, t r g o v a c k e i osobne veze i z m e d j u d r z a v l j a n a t e d r z a v e i
d r z a v l j a n a svake druge d r z a v e , c l a n a i l i n e c l a n a L i g e .
2. U tom s l u c a j u v i j e c e ima duznost, da p r e p o r u c i r a z n i m z a i n t e -
r e s i r a n i m vladama, k o j e ce v o j n e , pomorske i l i z r a c n e snage
s v a k a od n j i h p r i d o n i j e t i oruzanim snagama, o d r e d j e n i m a , da
p r i b a v e p o s t i v a n j e obvezama L i g e .
3. P o v r h toga u g l a v l j u j u c l a n o v i L i g e , da j e d a n drugomu p r u z a
uzajamnu pomoc u p r i m j e n i g o s p o d a r s k i h i f i n a n c i j a l n i h m j e r a ,
k o j e v a l j a p o d u z e t i prema tom c l a n k u , da s e na n a j m a n j u m j e r u
svedu g u b i o i i nezgode, k o j e mogu o t a l e n a s t a t i . Oni s i j e d n a -
ko p r u z a j u uzajamnu pomoc, da odole s v a k o j posebnoj m j e r i , upe-
r e n e j p r o t i jednomu od n j i h s a s t r a n e d r z a v e , k o j a j e p r e k r s i -
l a p a k t , Oni poduzimaju potrebne odredbe, da o l a k s a j u p r o l a z
kroz s v o j e p o d r u c j e snagama svakoga c l a n a L i g e , k o j i s u d j e l u j e
u z a j e d n i c k o j a k c i j i , dr s e p r i b a v i p o s t i v a n j e obvezama L i g e .
4* S v a k i c l a n , k o j i j e s k r i v i o povredu neke i z p a k t a p r o i z a s l e
obveze, moze b i t i i s k l j u c e n i z L i g e . I s k l j u c e n j e s e i z r i c e
glasovanjem s v i h o s t a l i h u v i j e c u zastupanih clanova Lige.

Olanak 17,
1. U s l u c a j u s p o r a i z m e d j u c l a n a L i g e i d r z a v e , k o j a n i j e c l a n
L i g e , i l i izmedju drzava, koje n i s u c l a n o v i L i g e , drzava i l i
d r z a v e , k o j e n i s u c l a n o v i L i g e , imadu se p o z v a t i , da p r i h v a t e
obveze c l a n o v a L i g e u s v r h u u r e d j e n j a s p o r a , a pod u v j e t i m a ,
k o j e v i j e c e smatra pravednima* Ako se t a j p o z i v p r i h v a t i , ima-
du se p r i m j e n j i v a t i odredbe c l a n a k a 12. do 16. uz one p r e i n a k e ,
k o j e v i j e c e smatra potrebnima.
2. Od c a s a o d a s i l j a n j a p o z i v a o t v a r a v i j e c e i s t r a g u o okolnostiifoa
spora i p r e d l a z e m j e r u , k o j a mu s e c i n i n a j b o l j e m i n a j u s p j e s -
n i j o m u tom posebnom s l u c a j u .
3. Ako s e pezvana d r z a v a , o d b i j a j u c i p r i h v a t obveze c l a n a L i g e u
svrhu u r e d j e n j a spora, utece r a t u p r o t i c l a n u L i g e , imadu
se na n j u p r i m i j e n i t i odredbe c l a n k a 16.
 188

4. Ako o b j e pozvane s t r a n k e o d b i j u da p r i h v a t e obveze c l a n a L i g e

u s v r h u u r e d j e n j a s p o r a , v i j e c e moze p o d u z e t i s v e m j e r e i u c i -
n i t i s v e p r i j e d l o g e , podobne, da p r e d u s r e t n u n e p r i j a t e l j s t v a i
dovedu do r j e s e n j a spora.

Olanak 18.,
S v a k i i:igovor i l i medjunarodna obaveza, s t o i h u buduce s k l o p i k o j i
c l a n L i g e , iroat ce se odmah r e g i s t r i r a t i u t a j n i s t v u , da i h ono
o b j a v i po mogucnosti s t o p r i j e - N i j e d a n od t i h ugovora i l i obveza
ne c e b i t i o b v e z a t n i p r i j e no s t o budu r e g i s t r i r a n i *

C l a n a k 19.
S k u p s t i n a moze od vremena na v r i j e m e p o z v a t i c l a n o v e L i g e , da
p r i s t u p e novom i s p i t i v a n j u ugovora, k o j i s u p o s t a l i n e p r i m j e n l j i -
vima, kao i medjunarodnih s i t u a c i j a , k o j i h b i o d r z a v a n j e moglo
d o v e s t i u pogibao irdr s v i j e t a .

Olanak 20-
1. C l a n o v i L i g e p r i z n a j u , s v a k i z a sebe, da t a j pakt u k i d a s v e
obveze i sporazume i n t e r s e , k o j i s u n e s p o j i v i s n j e g o v i m od-
redbama, t e s e svecano o b v e z u j u , da ne c e u buduce s l i c n i h
sklapati.
2. Ako j e k o j i c l a n preuzeo p r i j e svoga s t u p a n j a u L i g u obveze,
k o j e s u n e s p o j i v e s odredbama p a k t a , ima odmah p o d u z e t i m j e r e ,
da se r i j e s i t i h obveza.

Clanak 21.
Medjunarodne obveze, kao u g o v o r i o a r b i t r a z i , i r e g i o n a l n i
sporazumi poput Monroe-ove zasade, k o j i o s i g u r a v a j u u z d r z a v a n j e
m i r a , ne s m a t r a j u se n e s p o j i v i m a s b i l o kojom od odredaba t o g a
pakta.
C l a n a k 22.
1. S l i j e d e c a n a c e l a p r i m j e n j u j u se na k o l o n i j e i p o d r u c j a , s t o s u
u p o s l j e t k u r a t a p r e s t a l a b i t i pod v r h o v n i s t v o m d r z a v a , k o j e
su p r i j e njima v l a d a l e , a s t o i h n a s t a v a j u narodi, k o j i j o s
n i s u s p o s o b n i da sami sobom u p r a v l j a j u u napose t e s k i m o k o l n o -
s t i m a modernoga s v i j e t a , D o b r o b i t i r a z v o j t i h n a r o d a j e s u
s v e t a z a d a c a c i v i l i z a c i j e , pa t r e b a u o v a j pakt u v r s t i t i jam-
s t v a z a i s p u n j e n j e t e zadace.
2. N a j b o l j a metoda p r a k t i c n o g o s t v a r e n j a toga n a c e l a j e s t , da se
t u t e l a nad t i m narodima p o v j e r i r a z v i j e n i m narodiina, k o j i zbog
s v o j i h s r e d s t a v a , svog i s k u s t v a i l i svog z e m l j o p i s n o g p o l o z a j a
n a j b o l j e mogu p r e u z e t i t u odgovornost i k o j i p r i s t a j u , da j u
p r i h v a t e : o n i b i v r s i l i t u t u t e l u u s v o j s t v u mandatara i u
ime L i g e .
3. Z n a c a j mandata mora se r a z l i k o v a t i prema s t u p n j u r a z v o j a n a r o -
da, zemljopisnom p o l o z a j u p o d r u c j a , n j e g o v i m gospodarskim
p r i l i k a m a i s v i m drugim s l i c n i m o k o l n o s t i m a .
 189

4. S t a n o v i t e z a j e d n i c e , k o j e s u nekad p r i p a d a l e Otomanskom c a r -
s t v u , dosegle su t o l i k i s t u p a n j r a z v o j a , da n j i h o v o p s t a n a k
kao n e z a v i s n i h naroda moze b i t i privremeno p r i z n a t pod u v j e t o m ,
da s a v j e t i i pomoc jednog mandatara vode n j i h o v u u p r a v u do c a s a ,
kada ce b i t i sposobne da same sobom u p r a v l j a j u , Kod i z b o r a man-
d a t a r a imadu se n a j p r i j e u z e t i u o b z i r z e l j e t i h z a j e d n i c a .
5. S t u p a n j r a z v o j a , na kojem se n a l a z e n e k i drug-i n a r o d i , napose
o n i s r e d i s n j e A f r i k e , t r a z i , da mandatar tamo preuzme u p r a v u
p o d r u c j a pod u v j e t i m a , k o j i ce uz z a b r a n u z l o u p o t r e b a kao s t o
je trgovina robljem te prodaja o r u z j a i alkohola z a j a m c i t i s l o -
bodu s a v j e s t i i v j e r o i s p o v i j e s t i bez d r u g i h o g r a n i c e n j a o s i m
o n i h , s t o i h moze n a l a g a t i o d r z a v a n j e j a v n o g p o r e t k a i d o b r i h
o b i S a j a , kao i uz z a b r a n u p o d i z a n j a u t v r d a i l i v o j n i h i pomor-
s k i h baza t e v o j n e i z o b r a z b e u r o d j e n i k a z a druge s v r h e Osim s a
s v r h e r e d a r s t v e n e i obrane p o d r u c j a , a k o j i ce u v j e t i o s i g u r a t i
o s t a l i m c l a n o v i m a L i g e jednake mogucnosti z a izmjene i t r g o v i n u .
6. Napokon ima p o d r u c j a , kao s t o j e jugozapadna A f r i k a i s t a n o v i t i
o t o c i a u s t r a l s k o g P a c i f i k a , k o j i zbog s l a b e g u s t o c e svog pucan-
s t v a , svoga malog opsega, s v o j e u d a l j e n o s t i od s r e d i s t a c i v i l i -
z a c i j e , svoga z e m l j o p i s n o g s u s j e d s t v a s p o d r u c j ^ m a n d a t a r a i l i
zbog d r u g i h o k o l n o s t i mogu n a j b o l j e b i t i u p r a v l j a n i pod zako-
nima mandatara kao s a s t a v n i d i o n j e g o v a p o d r u c j a uz j a m s t v a ,
s t o su gore p r e d v i d j e n a u i n t e r e s u u r o d j e n i c k o g s t a n o v n i s t v a -
7. U s v i m s l u c a j e v i m a mandatar iraa s l a t i v i j e c u g o d i s n j e izvjesce
o podru5jima, k o j a s u mu p o v j e r e n a .
8. Ako s t u p a n j v l a s t i , n a d z o r a i l i uprave, s t o i h ima v r s i t i man-
d a t a r , n i j e b i o p r i j e u t v r d j e n ug'ovorom medju 51anovima L i g e ,
v i j e c e ce o t i m tockama i z r i c i t o o d l u c i t i ,
9. Stalnom odboru oe se p o v j e r i t i , da prima i da i s p i t u j e g o d i s -
n j a i z v j e s c a mandatara i da d a j e v i j e c u s v o j e m i s l j e n j e o s v i m
p i t a n j i m a , k o j a se odnose na i z v r s i v a n j e mandata.

Clanak 23-.
Uz p r i u z d r z a j i u s u g l a s n o s t i s odredbama med j u n a r o d n i h ugovora,
k o j i sada p o s t o j e i l i ce se k a s n i j e s k l o p i t i , c l a n o v i L i g e :
a / n a s t o j a t c e , da o s i g u r a j u i odrze p r a v i c n e i c o v j e c n e u v j e t e
r a d a z a muskarca, zenu i d i j e t e u s v o j i m v l a s t i t i m p o d r u c j i m a
kao i u s v i m zemljama, na k o j e se p r o t e z u n j i h o v e t r g o v a c k e i
i n d u s t r i j s k e veze, pa da u t u s v r h u o s n u j u i u z d r z a v a j u p o t r e b -
ne medjunarodne o r g a n i z a c i j e ;
b/ o b v e z u j u s e , da ce o s i g u r a t i p r a v i c n o p o s t u p a n j e s u r o d j e n i c k i m
pucanstvom u p o d r u c j i m a , k o j a su pod n j i h o v o m upravom;
c / p o v j e r a v a j u L i g i o p c i nadzor nad sporazumima, k o j i se odnose
na t r g o v i n u zenama i djecom, na p r o d a j u o p i j a i o s t a l i h s t e t -
nih sredstava;
d/ p o v j e r a v a j u L i g i o p c i n a d z o r nad t r g o v i n o m o r u i j e m i m u n i c i j o m
sa zemljama, g d j e j e n a d z o r t e t r g o v i n e p o t r e b a n u z a j e d n i c k o m
interesu;
 190

e/ u 5 i n i t 6e p o t r e b n e odredbe z a o s i g u r a n j e J a m s t v a i o d r z a n j a
slobode prometa i p r o v o z a kao i z a p r a v i c n o p o s t u p a n j e s t r g o -
vinom s v i h c l a n o v a L i g e . U v e z i s time t r e b a t ce u z e t i u o b z i r
posebne p o t r e b e k r a j e v a , k o j i s u o p u s t o s e n i z a v r i j e m e r a t a
1914. " 1918.;
f / n a s t o j a t c e , da poduzmu m j e r e medjunarodnog z n a S a J a za spreca-
vanje i suzbijanje b o l e s t i .

C l a n a k 24-
1* S v i medjunarodni u r e d i , k o j i s u p r i j e u s t a n o v l j e n i skupnim
ugovorima, b i t 6e s t a v l j e n i pod v l a s t Lie,e, ako s t r a n k e t i h
ugovora p r i s t a n u . S v i o s t a l i m e d j u n a r o d n i u r e d i i s v e k o m i s i j e
z a u r e d j e n j e p i t a n j a medjunarodnog i n t e r e s a , k o j i ce s e k a s n i -
j e u s t r o j i t i , b i t c e s t a v l j e n i pod v l a s t L i g e .
2. Za s v a p i t a n j a medjunarodnog i n t e r e s a , k o j a s u u r e d j e n a opcim
ugovorima, a l i n i s u podvrgnuta n a d z o r u medjunarodnih k o m i s i j a
i l i ux'eda, t a j n i s t v o L i g e imat ce p r i k u p l j a t i i d a v a t i s v a ko-
r i s n a obavJestenja, t e p r u z a t i s v u potrebnu i l i pozeljnu
pomoc, ako to s t r a n k e t r a z e i ako v i j e c e na t o p r i s t a n e .
3c V i j e c e moze o d l u c i t i , da s e medju i z d a t k e t a j n i s t v a u v r s t e
i z d a c i svakog u r e d a i l i k o m i s i j e , s t a v l j e n e pod v l a s t L i g e .

C l a n a k 25-
C l a n o v i L i g e o b v e z u j u s e , da c e p o t i c a t i i pomagati u s t a n o v i J i v a -
n j e i suradnju propisno p o t v r d j e n i h d o b r o v o l j n i h narodnih o r g a n i -
z a c i j a Crvenoga k r i z a , k o j e s e bave p o b o l j s a n j e m z d r a v l j a , p r e -
v e n t i v n o m obranom od b o l e s t i i u b l a z e n j e m p a t n j a na s v i j e t u .

Olanak 26.
1. I z m j e n e t o g a p a k t a s t u p i t 6e n a snagu, kad budu r a t i f i c i r a n e
po c l a n o v i m a L i g e , k o j i h p r e d s t a v n i c i s a s t a v l j a j u v i j e c e , i
po v e c i n i c l a n o v a , k o j i h p r e d s t a v n i c i t v o r e s k u p s t i n u .
2. S v a k i J e c l a n L i g e Slobodan da ne p r i h v a t i i z m j e n e p a k t a , u
kojem c a s u on p r e s t a j e b i t i cianom L i g e .

D o d a t a k

I I s k o n s k i c l a n o v i L i g e n a r o d a , p o t p i s n i c i mirovnog ugovora,
S J e d i n J e n e d r z a v e Amerike Kuba Nicaragua
Belgija Ecuador Panama
BoliviJa Brancuska Peru
Braz i l i j a Grcka Poljska
B r i t a n s k o oarstvo Guatemala Portugal
Kanada Haiti Rumunjska
Australija Hedzas B r z a v a SHS
Juzna A f r i k a Honduras Siam
Nova Z e l a n d i j a Italija Oeho-Slovacka
Indija Japan Uruguay
Kina Liberija
 191

D r z a v e , pozvane da p r i s t u p e p a k t u .

Argentina . Norveska Svedska

Ohlle Paraguay Svioarska
Kolvcubi j a Nizoz emska Venezuela
Danska , Perzija
Spanjolska Salvador

II P r v i g l a v n i t a j n i k L i g e naroda.

The Honourable S i r James E r i c Drummond,

ILC.M.a. , C.B.

/izvor; J u r a j Andrassy, L i g a naroda. Njezino u s t r o j s t v o

i d j e l o v a n j e , Zagreb 1931,
s t r . -218-229/
 192
2

R A P A L L S K I U G O V O R

Clan 1.
I z m e d j u K r a l j e v i n e Srba, H r v a t a i S l o v e n a c a i K r a l j e v i n e Italije
odredjena j e sledeca g r a n i c a ;

Od v i s a Pec / k o t a I 5 I I / , k o j i j e z a j e d n i c k i t r i m a g r a n i c a m a :
I t a l i j e , A u s t r i j e i K r a l j e v i n e S r b a , H r v a t a i S l o v e n a c a , do v i s a
J a l o v e c / k o t a 2 6 4 3 / l i n i j a k o j a ce b i t i o d r e d j e n a na t e r e n u s a
o p s t i m pravcem s e v e r - j u g i k o j a v o d i preko k o t e 2272 / p i - P o n i -
ca/.
Od v i s a J a l o v e c / k o t a 2643/ l i n i j a k o j a v o d i vodomedjom i z m e d j u
s l i v a So5'e i Save Korenske do v i s a T r i g l a v a / T r i c o r n o / / k o t a
2 8 6 3 / ; z a t i m vodomedjom i z m e d j u s l i v a Soce i Save B o h i n j s k e do
s e v e r o i s t o c n i h p a d i n a v i s a Mozica /KOta 1602/ preko k o t a 2348
/ L e p a t i c a / , 2003 / L a v g e v i c a / , 2086 /Kuk/.

Od s e v e r o i s t o c n i h p a d i n a v i s a Mozica do i s t o c n i h padina v i s a
P o r z e n / 1 5 6 2 / , l i n i j a k o j a ce se o d r e d i t i na t e r e n u s a o p s t i m
pravcem s e v e r - j u g ,

Od i s t o c n i h .padina v i s a Porzena / k , I 6 3 2 / do z a p a d n i h p a d i n a v i -
s a B l e g o s a / I 5 6 2 / l i n i j a k o j a ce b i t i o d r e d j e n a na t e r e n u s a
o p s t i m pravcem z a p a d - i s t o k o s t a v l j a j u c i n a s e l j e n o mesto Beuce
K r a l j e v i n i Srba, H r v a t a i S l o v e n a c a , a B, Novake I t a l i j i ,

Od z a p a d n i h p a d i n a B l e g o s a / k , 1 5 6 2 / do i s t o c n i h p a d i n a v i s a
B e v k / k , 1 0 5 0 / , l i n i j a k o j a ce b i t i o d r e d j e n a na t e r e n u s a o p s t i m
pravcem s e v e r o i s t o k - j u g o z a p a d , o s t a v l j a j u c i n a s e l j e n a mesta
L e s k o v c a , K o p a c n i c a i Zavoden K r a l j e v i n i S r b a , H r v a t a i S l o v e n a -
c a , a oba p r e l a z a P o d l a n i s a I t a l i j i .

Od i s t o c n i h padina v i s a B e v k / k , 1050/ do odmah zapadno od n a s e -

I j e n o g mesta H o t e d r a z i c a , l i n i j a k o j a oe b i t i o d r e d j e n a na t e r e -
nu i k o j a o s t a v l j a n a s e l j e n a mesta J a v o r j u d o l , Z i r i , Opale, H l e -
v i s t e , Rovte, H o t e d r a z i c u K r a i j e v i n i Srba, H r v a t a i , S l o v e n a c a ,
a P r a p r e t n o brdo / k , 1006/, n a s e l j e n a mesta B r e s n i k , V r e d n i k ,
Z a v r a t e c , Medvedje brdo I t a l i j i ,

Z a t i m do n a s e l j e n o g mesta Z e l s e , l i n i j a k o j a u pocetkii v o d i z a -
padno od r o v a pored k o l s k o g puta H o t e d r a z i c a - P l a n i n a , o s t a v l j a -
j u c i n a s e l j e n a mesta P l a n i n a , Unec, Z e l s e i Rakek K r a l j e v i n i
Srba, Hrvata i Slovenaca.

Od n a s e l j e n o g mesta Z e l s e do Gabranske, l i n i j a k o j a ce b i t i odre-

d j e n a na t e r e n u s a o p s t i m pravcem s e v e r o z a p a d - j u g o i s t o k , k o j a
v o d i prvo i s t o c n i m padinama v i s a J a v o r n i k / k , 1 2 6 8 / , o s t a v l j a j u -
c i n a s e l j e n a mesta B o l e n j a Vas, B o l e n j e J e z e r o i Otok K r a l j e v i n i
Srba, HrVata i S l o v e n a c a , a v r h o v e k o t a 8 7 5 , 9 8 5 , 963 I t a l i j i ;
z a t i m i s t o c n i m padinama B i c k e Gore / k . 1 2 3 8 / i P i e c e Gore
 193

° / k . 166?/, o s t a v l j a j u c i I t a l i j i n a s e l j e n a mesta L e s k o v a D o l i n a ;
z a t i m s e c e r a c v u p u t a kod k o t e 9 1 2 , zapadno od Shodnika p r e l a z i
i s t o c n o od^ra5ve p u t a kod k o t e I I 4 6 , i s t o c n o od G e f r i / k . 1 3 9 9 / i
d o l a z i do Gabranske, k o j a o s t a j e na i t a l i j a n s k o j t e r i t o r i j i z a -
jedno s a k o l s k i m putem k o j i v o d i i s t o c n i m padinama S n e z n i k a .

Od Gabranske do G r i z a / k . 5 0 2 / , l i n i j a k o j a c e b i t i o d r e d j e n a n a
t e r e n u s a o p s t i m pravcem s e v e r o i s t o k - j u g o z a p a d , k o j a p r o l a z i i s -
tocno od v i s a T r s t e n i k a / k , 1 2 4 3 / preko kote 8 1 7 , j u g o i s t o c i i o od
Siihova, p r o l a z i juzno od Z i d o v j a / k . 6 6 O / , z a t i m i s t o c n o od G r i z a
/ k . 5 0 2 / o s t a v l j a j u c i n a s e l j e n a mesta K l a n u i B r e z u I t a l i j i , a
Studenu K r a l j e v i n i S r b a , H r v a t a i S l o v e n a c a .

Od G r i z a / k . 5 0 2 / do g r a n i c e s a drzavom R i j e k e l i n i j a k o j a c e
b i t i o d r e d j e n a na t e r e n u i k o j a ima o p s t i p r a v a c s e v e r - j u g _ d o
k o l s k o g puta R u p a - E a s t a v , od p r i l i k e na p o l a puta i z m e d j u d u s i o a
i S p i n c i c a , z a t i m sec5e o v a j p u t i obuhvata s a zapada n a s e l j e n a
mesta M i z e r i i T r i n a e s t i c i , k o j a o s t a j u K r a l j e v i n i S r b a , HjTVata
i S l o v e n a c a , i z l a z i na k o l n i p u t r l a t u l j e - K a s t a v _ u z v o d n o od r a c v e
i s t o c n o od M a t u l j e . I z l a z i z a t i m na put R i j e k a - K a s t a v na s e v e r n u
g r a n i c u slobodne d r z a v e R i j e k e , a t a c n o na s e v e r n u i v i c u n a s e l j e -
nog mesta R u b e s i / r a c v a seoskog p u t a kod T o m e t i c a , od p r i l i k e
500 m juzno od r a s k r s n i c e zapadno od K a s t v a / ,
A l i dok ne budu i z r a d j e n i na i t a l i j a n s k o j t e r i t o r i j i r e d o v n i s a s -
t a v c i putova, upotreba pomenutih k o l s k i h putova i r a s k r s n i c a z a -
padno od K a s t v a b i c e potpuno slobodna kako z a K r a l j e v i n u I t a l i j u
tako i za d r z a v u R i j e k u .

Clan I I .
Zadar / Z a r a / s a t e r i t o r i j o m c i j i o p i s s l e d u j e p r i z n a j u s e kao
s a s t a v n i dec K r a l j e v i n e I t a l i j e .

T e r i t o r i j a Z a d r a pod i t a l i j a n s k i m s u v e r e n i t e t o m obuhvata grad i

porez'ne o p s t i n e /odlomke/ A r b a n a s i /Borgo E r i z z o / , Crno /Ce^r'no/,
B o k a n j a c / B o c c a g n a z z o / i o n a j dec porezne o p s t i n e /odlomka/
B i k l o , k o j i p o l a z e c i od mora, oko 700 m j u g o - i s t o c n o od s e l a
B i k l o i d e pravcem p u t s e v e r o - i s t o k a do k o t e 66 G r i z .

Zasebnom k o n v e n c i j o m u t v r d i c e se s v e s t o s e o d n o s i na i z v r s e n j e
ovoga c l a n a u pogledu o p s t i n e z a d a r s k e i n j e n i h odnosa s a kotarom
i s a p o k r a j i n o m , B a l m a c i j o m i u r e d i c e se u z a j a m n i o d n o s i i z m e d j u
t e r i t o r i j e dodeljene K r a l j e v i n i I t a l i j i i ostatka t e r i t o r i j e
k o j a j e do sada b i l a s a s t a v n i deo i s t e o p s t i n e , k o t a r a i p o k r a j i -
ne, a d o d e l j e n a j e K r a l j e v i n i S r b a , H r v a t a i S l o v e n a c a , obuhvata-
j u o i i pravednu p o d e l u p o k r a j i n s k i h i o p s t i n s k i h dobara i odnos-
n i h arhiva»
6lan I I I .
P r i z n a j u se i s t o tako kao s a s t a v n i deo K r a l j e v i n e I t a l i j e o s t r V a
Ores / O h e r s o / i L o s i n j / L u s ' s i n o / kao i omanja o s t r v a i g r e b e n i
k o j i se n a l a z e u a d m i n i s t r a t i v n i m granicama p o k r a j i n e I s t r e u
 194

• k o l i k o j e u o l . I . dodeljena I t a l i j i , i o s t r v a Lastovo / L a g o s t a /
i P a l a g r u a a / P e l a g o s a / s o b l i z n j i m o s t r v o i m a , Sva o s t a l a o s t r v a ,
k o j a s u p r i p a d a l a b i v s , A u s t r o - U g a r s k o j M o n a r h i j i , p r i z n a j u se
kao s a s t a v n i deo K r a l j e v i n e S r b a , H r v a t a i S l o v e n a c a .

Clan l Y .
K r a l j e v i n a Srba, Hrvata i Slovenaca i K r a l j e v i n a I t a l i j a p r i z n a - .
j u potpunu slobodu i n e z a v i s n o s t P r z a v e R i j e k e /Piume/ i obvezu-
j u se da ce to vecno p o s t o v a t i ,
Drzavu R i j e k e s a c i n j a v a j u :
a / Corpus separatum, u s a d a s n j i m g r a n i c a m a g r a d a i k o t a r a R i j e k e
/Piume/;
b/ deo b i v s e t e r i t o r i j e I s t r e , o g r a n i c e n kako s l e d u j e : na s e v e r u
l i n i j o m k o j a ce b i t i o d r e d j e n a na t e r e n u i k o j a , p o l a z e c i
neposredno od n a s e l j e n o g mesta K a s t a v , i z l a z i na g r a n i c u Cor-
pus Separatuma na drumu Sv. M a t i j a - R i j e k a , o s t a v l j a j u c i n a s e -
l j e n a mesta S r d o c i i H o s t i K r a l j e v i n i S r b a , H r v a t a i S l o v e n a c a
i ceo k o l s k i put severno od z e l e z n i c e k o j a preko I ^ I a t u l j a /Ma-
t i ; i g l i e / i r a s k r s n i c e kod k o t e 377 zapadno od K a s t v a v o d i ka
R u p i u d r z a v u Rijeku„
Na zapadu l i n i j o m k o j a od M a t u l j a s i l a z i ka moru kod P r e l u k e ,
o s t a v l j a j u c i z e l j e z n i c k u s t a n i c u i mesto M a t u l j e na I t a l i j a n -
skoj t e r i t o r i j i .

Clan V.
Grranice t e r i t o r i j e o k o j i m a j e r e c u p r e d n j i m elanovirria b i c e od-
r e d j e n e na t e r e n u od k o m i s i j a z a r a z g r a n i c a v a n j e s a s t a v l j e n i h po
p o l a od d e l e g a t a K r a l j e v i n e Srba, H r v a t a i S l o v e n a c a i K r a l j e v i -
ne I t a l i j e .
U s l u c a j u spora, bice umoljen predsednik S v a j c a r s k e K o n f e d e r a c i -
j e z a a r b i t r a z u k o j a oe b i t i i z v r s n a ,

R a d i j a s n o c e i vece t a c n o s t i p r i l a z e se ovome ugovox'U k a r t a u

r a z m e r i od 1:200.000 na k o j o j s u n a c r t a n i o p s t i p r a v c u pomenutih
granica.
Clan V I .
K r a l j e v i n a Srba, H r v a t a i Slovenaca i K r a l j e v i n a I t a l i j a sazvace
kroz dva meseca od dana kad s t u p i na snagu o v a j ug-ovor k o n f e r e n -
c i j u s a s t a v l j e n u od kompetentnih s t r u c n j a k a o b e j u z e m a l j a . Ta
ce k o n f e r e n c i j a u n a j k r a c e m r o k u p o d n e t i obema vladama t a c n e p r e d -
l o g e o. s v i m p i t a n j i m a od u t i c a j a z a u s p o s t a v i j a n j e n a j s r d a c n i -
j i h ekonomskih i - f i n a n s i j s k i h odnosa i z m e d j u d v e j u z e m a l j a .

Clan V I I .
V l a d a K r a l j e v i n a S r b a , H r v a t a i S l o v e n a c a i z j a v l j u j e da priznaje
u k o r i s t i t a l i j a n s k i h gradjana u Dalmaoiji sledece:
 195

1. K o n c e s i j e ekonomske p r i r o d e date od v l a d e i j a v n i h u s t a n o v a
oniii d r s a v a , koje j e n a s l e d i l a K r a l j e v i n a Srba, H r v a t a i S l o -
venaca, t a l i j a n s k i m d r u s t v i m a i l i g r a d j a n i m a i k o j e " o v i u z i -
v a j u na osnovu k o n c e s i j a z a k o n i t o s t e c e n i h do 12. novembra
1920. g o d i n e , b i c e potpuno postovana, a V l a d a K r a l j e v i n e Srba,
H r v a t a i S l o v e n a c a o b v e z u j e se da o d r z i s v e obaveze p r e d j a s -
n j i h vlada.

2- K r a l j e v i n a S r b a , H r v a t a i S l o v e n a c a s l a z e se u tom da ce I t a -
l i j a n i k o j i s u b i l l do 3« novembra 1918. godine p r i p a d n i c i
t e r i t o r i j e b i v s e A u s t r o - U g a r s k e M o n a r h i j e , k o j a j e po ugovo-
r i m a o m i r u sa A u s t r i j o m i sa Ugarskom i po ovome ugovoru
p r i z n a t a kao s a s t a v n i deo K r a l j e v i n e Srba, H r v a t a i S l o v e n a c a ,
i m a t i pravo o p c i j e z a i t a l i j a n s k o d r z a v l j a n s t v o kroz g o d i n u
dana od dana s t u p a n j a na snagu ovoga ugovora i o s l o b a d j a i h
obaveze da s v o j d o m i c i l prenose i z v a n n j e n e t e r i t o r i j e . Oni
ce s a c u v a t i pravo na slobodnu u p o t r e b u svoga j e z i k a i na s l o -
bodno i s p o v e d a n j e s v o j e v e r e s a s v i m p o v l a s t i c a m a k o j e i z
toga p r a v a p r o i z l a z e .

3. Doktorat i drugi u n i v e r z i t e t s k i n a z i v i koje su g r a d j a n i K r a -

l j e v i n e Srba, H r v a t a i S l o v e n a c a v e c p o s t i g l i na u n i v e r z i t e -
t i m a i na drugim zavodima z a v i s e o b r a z o v a n j e u I t a l i j i b i c e
p r i z n a t i od v l a d e S r b a , H r v a t a i S l o v e n a c a kao punovazni na
n j e n o j t e r i t o r i j i i dace im p r o f e s i o n a l n a p r a v a j e d n a k a o n i n a
k o j a p o t i c u od d o k t o r a t a i n a z i v a s t e c e n i h na u n i v e r z i t e t i m a
i l i na drugim zavodima z a v i s e o b r a z o v a n j e u K r a l j e v i n i S r b a ,
H r v a t a i Slovenaca.
P i t a n j e o v a z e n j u v i s i h nauka k o j e d r z a v l j a n i i t a l i j a n s k i bu-
du s v r s i l i u K r a l j e v i n i Srba, H r v a t a i S l o v e n a c a , kao i d r z a v -
l j a n i I ^ a l j e v i n e Srba, H r v a t a i S l o v e n a c a u I t a l i j i b i c e p r e d -
met n a k n a d n i h pregovora.
Clan V I I I .
U i n t e r e s u d o b r i h i n t e l e k t u a l n i h i m o r a l n i h odnosa i z m e d j u oba
n a r o d a , v l a d a ce s k l o p i t i s t o p r e k o n v e n c i j u u c i l j u o j a c a v a n j a
i n t i m n i h u z a j a m n i h r a z v i t k a k u l t u r n i h odnosa ismed.ii^ ove dve
zemlje.

Clan I S .
Ovaj j e ugovor s a s t a v i j e n u dva p r i m e r k a , jedan s r p s k o - h r v a t s k i ,
drugi i t a l i j a n s k i .
U s l u c a j u s p o r a b i c e merodavan i t a l i j a n s k i t e k s t kao jezik
poznat svima punomocnicima.

/ i z v o r ; Sluzbene n o v i n e , br» 1 4 l / a od 27. l i p n j a 1921,/

 196

3.
ANTX-HABSBURSICA EONYENQIJA

Clan I .
D v i j e v l a d e u g o v o r n i c e o b v e z u j u se uzajarrino, da ce budno p a z i t i
iiad t o c n i m pridrzavanjem_ ugovora o m i r u p o t p i s a n i h u S a i n t - G e r -
mainu i u T r i a n o n u . N a r o c i t o ce sporazumno p o d u z i m a t i sve p o l i -
t i c k e m j e r e shodne da s p r i j e c e p o v r a t a k Habsburske p o r o d i c e na
p r i j e s t o A u s t r i j e i Madjarske.

Clan II.
D v i j e v l a d e u g o v o r n i c e o b v e z u j u s e , da ce j e d n a d r u g o j u k a z i v a t i
onu d i p l o m a t s k u potporu, k o j u budu s m a t r a l e najpogodnijom z a t a j
cilj.
Clan III.
U duhu ovog sporazuma, d v i j e v l a d e u g o v o r n i c e se istodobno obve-
z u j u , da ce m o t r i t i na s v a k u d j e l a t n o s t uperenu p r o t i v n j i h o v e
o b o s t r a n e s i g u r n o s t i , b i l o s a u s t r i j s k o g b i l o s madjarskog t e r i -
t o r i j a , i da o s t a n u u t i j e s n o m d o d i r u putem i z m j e n e o b a v j e s t e n j a .

Clan IV.
T a l i j a n s k a v l a d a , k o j a j e s a z a d o v o l j s t v o m s a z n a l a z a sporazum
z a k l j u c e n izmedju srpsko-hrvatsko-slovenacke i cehoslovacke v l a d e
i s k l j u c i v o u i s t i m c i l j e v i m a kao i o v a j ugovor, i sx'psko-hrvatsko-
s l o v e n a c k a v l a d a s a o p c i t ce ovu k o n v e n c i j u c e h o s l o v a c k o j v l a d i .
U k o l i k o b i se z a k l j u c i v a l i n o v i sporazumi ove v r s t e , o b j e v l a d e
oe se d o g o v o r i t i p r i j e n j i h o v a o s t v a r e n j a .

C l a n V.
Ova ce k o n v e n c i j a o s t a t i na s n a z i d v i j e godine p o s l i j e i z m j e n e
r a t i f i k a c i j a . Ona ce se moci o b n o v i t i za i s t i p e r i o d vremena,
ako s e s t m j e s e c i p r i j e ne bude o t k a z a n a .

Clan V I .
Ova ce k o n v e n c i j a b i t i r a t i f i c i r a n a s t o p r i j e i n j e n e ratifika-
c i j e b i t ce i z m i j e n j e n e u Rimu.

/ I z v o r j R a p a l l s k i ugovor 12. novembra 1920., Z b i r k a

dokumenata. Odabrao i u r e d i o V o j i s l a v M. J o v a n o v i c ;
str. 45-47./
 197

4-
T a l i j a n s k i m i n i s t a r v a n j s k i h poslova conte Carlo S f o r z a
j u g o s l a v e n s k o m m i n i s t r u v a n j s k i h p o s l o v a d r u . A n t i Trumbicu

Rapallo, 12.novembra 1920.•

MINISTARSTVO VANJSKIH POSLOVA
G-ospodine M i n i s t r e ,
Imam c a s t u v j e r i t i Vasu e k s e l e n c i j u , da po tumacenju, k o j e k r a -
l j e v s k a v l a d a d s j e "clanu c e t v r t o m ugovora p o t p i s a n o g u R a p a l l u
danas d v a n a e s t o g novembra 1920, l u k a B a r o s p r i p a d a Susaku, i
prema tome K r a l j e v i n i Srba, H3?vata i S l o v e n a c a ,
K r a l . i e v s k a v l a d a obveauje s e , da p r i l i k o m u r e d j e n j a g r a n i c a i z -
medju K r a l j e v i n e Srba, H r v a t a i S l o v e n a c a i B r z a v e R i j e k e , n a v e -
dena l u k a B a r o s bude d o d i j e l j e n a S r p s k o - H r v a t s k o - S l o v e n a c k o j d r -
z a v i u g r a n i c a m a ozna5enim na p r i l o z e n o j s k i c i .
Ova n o t a ima o s t a t i tajnom.
P r i m i t e , G-ospodine M i n i s t r e , i z r a z e moga v i s o k o g p o s t o v a n j a .
0, S f o r z a
Njegovoj E k s e l e n c i j i
B r u . A. Trumbicu
m i n i s t r u v a n j s k i h poslova
K r a l j e v i n e Srba,Hrvata i Slovenaca,
ltd, ltd, ltd.

/ i z v o r g R a p a l l s k i ugovor 12, novembra 1920, Z b i r k a dokumena-

t a . Odabrao i u r e d i o V o j i s l a v M, J o v a n o v i c ; s t r . 4 9 /

5.
J u g o s l a v e n s k i m i n i s t a r v a n j s k i h p o s l o v a dr. Ante Trumbic
t a l i j a n s k o m m i n i s t r u v a n j s k i h p o s l o v a conte G a r l u S f o r z i

Rapallo, 12.novembra 1920,

G-ospodine M i n i s t r e ,
U s m i s l u j u t r o s p o s t i g n u t i h usmenih sporazuma, 6 a s t mi j e i z v j e -
s t i t i Vasu e k s e l e n c i j u , da se v l a d a Njegova V e l i c a n s t v a k r a l j a
Srba, H r v a t a i S l o v e n a c a o b v e z u j e , da ne ce v r s i t i n i k a k v u pro-
mjenu b i l o na i z v o r i m a b i l o na t o k u R j e c i n e k o j a b i na b i l o k o j i
n a c i n mogla n a n o s i t i s t e t e s n a b d i j e v a n j u vodom g r a d a i D r z a v e
Rijeke.
K o r i s t i m se ovom p r i l i k o m da Vam ponovim, i t d -
Trumb i c
/ i z v o r s R a p a l l s k i ugovor 12. novembra 1920.
Z b i r k a dokumenata. Odabrao i u r e d i o
V o j i s l a v M. J o v a n o v i c ; s t r . 47/
 198
6.
T a l i j a n s k i m i n i s t a r v a n j s k i h p o s l o v a conte C a r l o S f o r z a
j u g o s l a v e n s k o m m i n i s t r u vann'skih p o s l o v a .dru A n t i Trumbicu

Rapallo, 1 2 . novembra 1 9 2 0 .
G-ospodine M i n i s t r e ,
U s m i s l u usmenih sporazuma p o s t i g n u t i h medju nama, c a s t m i j e
i z v i j e s t i t i V a s u E k s e l e n c i j u , da K r a l j e v s k a v l a d a n a m j e r a v a pod-
n i j e t i s t o j e p r i j e laoguce na p o t p i s Njegovu V e l i c a n s t v u k r a l j u
ukaz o a m n e s t i j i s v i h z l o c i n a i p r i j e s t u p a v o j n e i p o l i t i c k e p r i -
rode i z v r s e n i h od s t a n o v n i k a t e r i t o r i j a , k o j i s u p r i z n a t i kao
s a s t a v n i d i j e l o v i I t a l i j e ugovorom, k o j i j e danas p o t p i s a n od
strane d v i j u vlada, b i l o prilikom r a t a b i l o za vrijeme okupacije
o v i h o b l a s t i , a k o j i n i s u b i l l u z e t i u o b z i r s l i c n i m odredbama
donijetim u k o r i s t pripadnika novih pokrajina K r a l j e v i n e .
.Dopustam s e b i da i z r a z i m nadu, da ce v l a d a Njegova V e l i c a n s t v a
k r a l j a Srba, H r v a t a i S l o v e n a c a p o d n i j e t i na p o t p i s Njegovu V e l i -
canstvu jednaku mjeru m i l o s t i u k o r i s t stanovnika t e r i t o r i j a ,
k o j i s u p r i z n a t i kao s a s t a v n i d i j e l o v i Njegove k r a l j e v i n e .
P r i j a t n o mi j e k o r i s t i t i s e ovom p r i l i k o m da ponovim, i t d .
Sforza
/ i z v o r ; R a p a l l s k i ugovor 1 2 . novembra 1 9 2 0 .
Z b i r k a dokumenata. Odabrao i u r e d i o
V o j i s l a v M. J o v a n o v i c ; s t r , 4 8 /

7.
J u g o s l a v e n s k i m i n i s t a r v a n j s k i h p o s l o v a d r . Ante Trurabic
t a l i j a n s k o m m i n i s t r u v a n j s k i h p o s l o v a conte O a r l u S f o r z i
R a p a l l o , 1 2 . novembra 1 9 2 0 .
G-ospodine M i n i s t r e ,
Z a h v a l j u j e m V a s o j E k s e l e n c i j i na s a o p c e n j u , k o j e s t e i z v o l j e l i
u ( $ i n i t i mi g l e d e a m n e s t i j e , k o j u t a l i j a n s k a v l a d a n a m j e r a v a pod-
n i j e t i na o d o b r e n j e Njegovu V e l i c a n s t v u k r a l j u z a v o j n e i p o l i -
t i c k e z l o c i n e i p r i j e s t u p e i z v r s e n e od s t r a n e s t a n o v n i k a t e r i t o -
r i j a , k o j i 6e d e f i n i t i v n o o s t a t i pod s u v e r e n i t e t o m k r a l j e v i n e
I t a l i j e , b i l o p r i l i k o m r a t a b i l o za vrijeme okupacije ovih t e r i -
torija.
Oast mi j e u v j e r i t i V a s u E k s e l e n c i j u , da u s m i s l u n a s i h s p o r a z u -
ma v l a d a K r a l j e v i n e Srba, H r v a t a i S l o v e n a c a ne oe o k l i j e v a t i da
Njegovu V e l i c a n s t v u k r a l j u p r e d l o z i j e d n a k u m j e r u u k o r i s t s t a -
n o v n i k a t e r i t o r i j a d e f i n i t i v n o d o d i j e l j e n i h pod s u v e r e n i t e t N j e -
gove k r a l j e v i n e .
Molim V a s ,' i t d . .d r . A a, mTrumbic
Ante -u • ^
/ i z v o r : R a p a l l s k i ugovor 1 2 . novembra 1 9 2 0 ,
Z b i r k a dokumenata. Odabrao i u r e d i o
V o j i s l a v M. J o v a n o v i d s t r . 4 8 /
 199
8.
Pakt o p r i . i a t e l j s t v u i srdacnoj s u r a d n j i
/27. I 1924./
Y l a d a Njegovog V e l i c a n s t v a K r a l j a I t a l i j e i V l a d a Njegovog V e l i -
c a n s t v a K r a l j e v i n e S r b a , H r v a t a i S l o v e n a c a , c v r s t o r i j e s e n a da
osiguraju mir i r e z u l t a t e postignute u svjetskom r a t u , potvrdjene
u m i r o v n i m ug'ovorima, o d l u c i l e s u z a k l j u c i t i s l i j e d e c i sporazum
o produzenju postojeceg p r i j a t e l j s t v a izmedju d v i j u k r a l j e v i n a i
uzajamnog p o s t o v a n j a n j i h o v i i i prav.a na kopnu i moru t e s u s e
s l o z i l e u ovim c l a n c i r a a ;
C l . 1 . D v i j e v i s o k e s t r a n e u g o v o r n i c e o b v e z u j u se uzajarano na me-
d j u s o b n u pomoc i srda5nu s u r a d n j u u s v r h u o d r g a n j a u t v r d j e n o g
r e d a ugovorima mii-a z a k l j u c e n i m u T r i a n o n u , u S t . Cermainu i
N e u i l l ; ^ ' U , p o s t o v a t i i i z v r s a v a t i obveze odredjene u t i m ugo-
vorima.
01, 2. U s l u S a j u da jedna od v i s o k i h s t r a n a u g o v o r n i c a bude o b j e k t
n a p a d a j a od n j e n e i z a z v a n o g , a i z v r s e n o g od jedne i l i v i s e
s i l a , druga s t r a n a s e o b v e z u j e da c e o d r z a t i s v o j u n e u t r a l -
n o s t z a c i j e l o v r i j e m e t r a j a n j a sukoba, I s t o tako u s l u c a j u
da s i g u r n o s t i i n t e r e s i jedne od v i s o k i h s t r a n a u g o v o r n i c a
budu u g r o z e n i zbog n a s i l n o g upada i z i n o s t r a n s t v a , druga
s t r a n a se obvezuje p r u z i t i , s a s v o j i m blagonaklonim s u d j e l o -
vanjem, s v o j u p o l i t i c k u i d i p l o m a t s k u pomoc u c i l j u da p r i d o -
nese u k l a n j a n j u v a n j s k i h u z r o k a t e o p a s n o s t i .

Cl. 3 . U s l u c a j u medjunarodnih z a p l e t a j a , kada s t r a n e budu d r z a l e

da s u n j i h o v i z a j e d n i c k i i n t e r e s i u g r o z e n i , i l i da b i t o
m o g l i b i t i , one se o b v e z u j u da c e s e s p o r a z u m j e t i o mjerama
koje treba z a j e d n i c k i poduzeti za n j i h o v u z a s t i t u .
Cl. 4 . T r a j a n j e ovog sporazuma se u t v r d j u j e na p e t g o d i n a . On ce
se moci o t k a z a t i i l i o b n o v i t i u r o k u od godinu dana p r i j e
njegovog i s t e k a .

/ i z v o r a Y j e k o s l a v B r a t u l i c , P o l i t i c k i sporazumi i z m e d j u K r a l j e -
v i n e I t a l i j e i K r a l j e v i n e SHS odnosno J u g ' o s l a v i j e nakon
R a p a l l a , J a d r a n s k i z b o r n i k , s v e z a k V I , R i j e k a - P u l a 1966,
str. 30-31/

. 9.
Sporazum i z m e d j u I t a l i j e i k r a l j e v i n e S r b a , H r v a t a i S l o v e n a c a
2^^JSo± / 2 7 . I 1924./
K r a l j e v i n a I t a l i j a i k r a l j e v i n a S r b a , H r v a t a i S l o v e n a c a ...
... Ubedjene o a p s o l u t n o j nemogucnosti da se o r g a n i z u j e slobodna
d r z a v a R i j e k a / 5 1 . 4 r a p a l l s k o g a ugovora/ a u s a g l s n o s t i s a ops-
tim odredbama u sporazumu z a k l j u c e n o m u Rimu / s a n t a m a r g a r e t s k e
k o n v e n c i j e od 1 9 2 2 . / i u z e l j i da se p o s t a v e s r d a c n i o d n o s i i z -
medju dve d r z a v e n a o p s t e dobro oba naroda, - a da se o r g a n i z u j e
na n a j b o l j i moguci n a c i n g r a d R i j e k a ... r e s i l e s u ;
 200

01. 1 . I t a l i j a p r i z n a j e k r a l j e v i n i Srba, H r v a t a i S l o v e n a c a punu

v l a s t nad lukom B a r o s i nad Beltom, k o j e ce b i t i e v a k u i s a n e
i p r e d a t e j u g o s l o v e n s k i m v l a s t i m a dva dana p o s l e r a t i f i k a c i j e
ovoga sporazuma.
01. 2. K r a l j e v i n a Srba, H r v a t a i S l o v e n a c a p r i z n a j e punu v l a s t
I t a l i j e nad gradom i p r i s t a n i s t e m R i j e k e i z e m l j i s t a kako j e
u c l . 3. obelezeno.
01. 3. G-ranica J u g o s l a v i j e u o k o l i n i R i j e k e o b e l e z e n a u r a p a l l s k o m
ugovoru / c l . 3/ i s p r a v i c e se ovako:
"Put K a s t a v - R i j e k a u c i ce u J u g o s l a v i j u i to i s t o S n o od Tome-
t i k a do r a s k r s n i c e severno od Berguda. G r a n i c a ce i c i l i n i j o m
i z m e d j u druma K a s t a v - R i j e k a i z e l j e z n i c k e pruge. Od t e t a c k e
g r a n i c a s l e d u j e s e v e r o i s t o c n o s t i m da P e k l j a n o s t a n e J u g o s l a -
v i j i , a onda kruzno, severno od B r e n o v a do R i j e c i n e . . .
01. 4. /Rec j e o slobodnim zonama i t r g o v i n s k o m prometu u g r a n i c -
nim zonama do novog t r g o v i n s k o g ugovora/.
Cl. 5. I t a l i j a u s t u p a J u g o s l a v i j i z a p e d e s e t g o d i n a ceo p o k r i v e n
i o t k r i v e n p r o s t o r "Porto Grande" - b a s e n Taon d i R e v e l . Ovaj
zakup basena Taon d i R e v e l j e bez p r a v a e k s t e r i t o r i j a l i t e t a ,
a s a n e o g r a n i c e n i m pravom u p o t r e b e magacina na molu " N a p u l j " ,
na dva s m e s t i s t a prema k e j u Taon d i R e v e l , na dva s k l a d i s t a
na molu " B j e n o v a " , s a t r i k e j a i p r i n a d l e z n o s t i r a a , .
/ M a n i p u l a c i j a na o v o j z o n i po narocitome p r a v i l n i k u / .
J u g o s l a v i j a ce p l a c a t i z a zakup 1 z l a t n u l i r u g o d i s n j e .
(3l. 6 . G e n t r a l n a z e l e z n i c k a s t a n i c a na R i j e c i b i c e i n t e r n a c i o n a -
l i z o v a n a kao g r a n i c n a , a po utvrdjenome zasebnome sporazumu
m a n i p u l i s a c e na n j o j m e s o v i t a k o m i s i j a j u g o s l o v e n s k o - i t a l i -
janska.
01, 7. / U r e d j u j e g r a n i c u i z m e d j u R i j e k e i B a r o s a / .
I t a l i j a p r i z n a j e k r a l j e v i n i S r b a , H r v a t a i S l o v e n a c a punu
s o p s t v e n o s t nad vodama P i j u m a r e / s l e d u j e n a r o c i t a k o n v e n c i j a
0' tome/. Za u p o t r e b u voda p l a c a I t a l i j a 1 z l a t a n d i n a r g o d i s -
n j e zakup.
C l . 8. /Zasebna k o n v e n c i j a o r i j e c k o m vodovodu/.
C l . 9. J u g o s l o v e n s k e manjine na R i j e c i u z i v a c e i s t a p r a v a kao i
i t a l i j a n s k e manjine u B a l m a c i j i prema medjunarodnim obavezama.

/ i z v o r : J.M. J o v a n o v i c , B i p l o m a t s k a i s t o r i j a Nove
E v r o p e , 1918 - 1938, I I , s t r , 514/
 201

10.
P o l i t i S k i s p o r a z u m
/25. I l l 1937./
Clan 1.
V i s o k e s t r a n e u g o v o r n i c e o b a v e z u j u se da ce p o s t o v a t i s v o j e z a j e d -
nic'ke g r a n i c e , kao i pomorske g r a n i c e o b e j u D r z a v a u J a d r a n u ; i
u s l u c a j u da j e d n a od n j i h bude predmet n e i z a z v a n o g napada od
s t r a n e jedne i l i v i s e S i l a , druga S t r a n a se o b a v e z u j e da se u z d r -
z i od s v a k e a k c i j e k o j a b i mogla b i t i od k o r i s t i napadacu.

C l a n 2.
U s l u c a j u medunarodnih k o m p l i k a c i j a , i ako se V i s o k e S t r a n e ugo-
v o r n i c e sporazumeju da s u n j i h o v i z a j e d n i c k i i n t e r e s i u g r o z e n i ,
i l i da ce moci b i t i u g r o z e n i , one se o b a v e z u j u da se dogovore o
merama k o j e ce p r e d u z e t i da b i i h o c u v a l e .

C l a n 3.
V i s o k e S t r a n e u g o v o r n i c e ponovo p o t v r d u j u s v o j u v o l j u da u s v o -
j i m medusobnim odnosima ne p r i b e g a v a j u r a t u kao i n s t r u m e n t u s v o j e
n a c i o n a l n e p o l i t i k e i da sve sporove i sukobe, k o j i b i m o g l i
i s k r s n u t i izmedu n j i h , r e s a v a j u m i r n i m s r e d s t v i m a .

C l a n 4.
V i s o k e S t r a n e u g o v o r n i c e o b a v e z u j u se da ne t r p e na s v o j i m odnos-
nim t e r i t o r i j a m a , n i t i da pomazu, ma na k o j i n a c i n , ma kakvu
a k t i v n o s t k o j a b i b i l a uperena p r o t i v t e r i t o r i j a l n o g i n t e g r i t e t a
i l i p o s t o j e c e g p o r e t k a one druge S t r a n e u g o v o r n i c e i l i k o j a b i
b i l a t a k v e p r i r o d e da b i s k o d i l a p r i j a t e l j s k i m odnosima izmedu
obeju zemalja.
C l a n 5.
U c i l j u da dadu s v o j i m p o s t o j e c i m t r g o v i n s k i m odnosima nov pot-
s t r e k , v i s e u s k l a d u s a p r i j a t e l j s k i m odnosima u t v r d e n i m izmedu
n j i h o v i h d v e j u Z e m a l j a , V i s o k e S t r a n e u g o v o r n i c e su sporazumne
da p o j a c a j u i p r o s i r e s v o j e s a d a s n j e t r g o v i n s k e razmene,, kao i
da i s p i t u j u u s l o v e z a o b i l n i j u p r i v r e d n u s a r a d n j u . U t u s v r h u ,
b i c e u n a j k r a c e m r o k u z a k l j u c e n i s p e c i j a l n i sporazumi.
C l a n 6.
V i s o k e S t r a n e u g o v o r n i c e s a g l a s n e su da n i s t a u ovom Sporazumu
neoe b i t i smatrano kao p r o t i v n o p o s t o j e c i m medunarodnim obavezama
o b e j u z e m a l j a a k o j e su obaveze, u o s t a l o m , j a v n e .
C l a n 7.
O v a j Sporazum imace r o k t r a j a n j a od pet g o d i n a . I z u z i m a j u c i
otkaz u r o k u od s e s t m e s e c i p r e njegovog i s t e k a , on ce b i t i p r o -
duzavan p r e c u t n o i z godine u g o d i n u .
 202

Clan 8. .
O v a j Sporazum "bice r a t i f i k o v a n . On ce s t u p i t i na snagu na dan
razmene i n s t r i o m e n a t a r a t i f i k a c i j e . Ova razmena i z v r s i c e c e s-e u
Beogradu s t o j e moguoe p r e .

/ i z v o r ; M i n i s t a r s t v o i n o s t r a n i h p o s l o v a K r a l j e v i n e Jugo-
s l a v i j e . Z b i r k a medunarodnih ugovora, g o d i n a 1 9 3 7 ;
Medunarodni u g o v o r i K r a l j e v i n e J u g - o s l a v i j e , s v e s k a
br. 1 z a 1 9 3 7 . godinu, s t r . 4 1 8 - 4 1 9 /

11.
BOPUNSKI SPORAZUM
Uz Ugovor o t r g o v i n i i o p l o v i d b i od 14 j u l a 1924. i
uz dopunske sporazuBie od 25 a p r i l a 1932. , od 4 j a n u a r a
1 9 3 4 . i od 2 6 . septembra 1936., o p r o s i r e n j u p o s t o j e c i h
t r g o v i n s k i h razmena i o r a z v i j a n j u o p s t i h p r i v r e d n i h
odnosa i z m e d j u J u g o s l a v i j e i I t a l i j e / 2 5 . I H 1937./

Clan 1.
I t a l i j a p r i z n a j e J u g o s l a v i j i dopunske k o n t i n g e n t e , v a n k o n t i n -
g e n a t a p r e d v i d j e n i h i u t v r d j e n i h u sporazumima k o j i s u p r e t h o d i -
l i ovom sadasnjem. O v i k o n t i n g e n t i b i c e naknadno u s t a n o v i j e n i -
U c i l j u da s e o l a k s a i s k o r i s c a v a n j e k o n t i n g e n a t a s pogledom n a
uvozne d o z v o l e , nadlezne v l a s t i o b e j u z e m a l j a s a r a d j i v a c e u f o r -
rai i n a n a c i n k o j i ima u t v r d i t i s t a l n i j u g o s l o v e n s k o - i t a l i j a n s k i
p r i v r e d n i Odbor p r e d v i d j e n u c l . 4 . ovog Sporazuma.

C l a n 2.
J u g o s l a v i j a p r i z n a j e I t a l i j i i s p l a t u putem k l i r i n g a i z v e s n i h s p e -
c i j a l n i h p r o i z v o d a , c i j a oe s e k o l i c i n a i l i v r e d n o s t naknadno
u t v r d i t i i z a k o j e s e sada z a h t e v a i s p l a t a u devizama.

Olan 3 .
V i s o k e S t r a n e "ugovornice o b a v e z u j u s e da c e j e d n a d r u g o j p r i z n a -
v a t i j e d n a k o s t i p o s t u p a n j a , sem one k o j a p r o i z l a z i i z normalne
primene k l a u z u l e n a j v e o e g p o v l a s c e n j a , k o j a j e o s n o v i c a s v i h n j i -
h o v i h p r i v r e d n i h odnosa, t a k o da se ne d e s i n i k a k v o r a z l i k o v a n j e
na s t e t u jedne i l i druge od o v i h d v e j u Z e m a l j a u odnosu n a ma
k o j u t r e c u Z e m l j u i l i n a ma k o j i p r o i z v o d .
U s t a n o v i j e n j e ove j e d n a k o s t i p o s t u p a n j a , njenog obima, njenog
odnosa prema c a r i n s k o m r e z i m u , p r o i z v o d a na k o j e se ona odnosi
i Z e m a l j a naspram k o j i h ce s e p r i m e n j i v a t i , p o v e r i c e se Stalnom
i t a l i j a n s k o - j u g o s l o v e n s k o m p r i v r e d n o m odboru.
 203

C l a n 4.
V i s o k e S t r a n e ugovornioe s a g l a s n e s u da, n a j k a s n i j e z a mesec
dana po s t u p a n j u na'snagu ovog Sporazuma, o b r a z u j u S t a l n i i t a l i -
O a n s k o - J u g o s l o v e n s k i p r i v r e d n i od"bor, p r e d v i d j e n u P r o t o k o l u
Dopunskog sporazuma od 25. a p r i l a 1932.
Sem z a d a t k a naznacenog u n a p r e d pomenutom P r o t o k o l u , Od"bor c e
i m a t i da se t t a v i k o n t r o l i s a n j e m primene r a z n i h u g o v o r n i h odreda-
ba, a tako i s t o i n e p r e k i d n i m i s t r a z i v a n j e m p o b o l j s a n j a t r g o v i n -
s k i h razmena i p r o s i r e n j a p r i v r e d n e s a r a d n j e i z m e d j u o b e j u Zema-
lja.
O v a j Odbor imace da s e s a s t a j e b a r j e d a r e d g o d i s n j e n a i z m e n i c e
u j e d n o j i u d r u g o j od o b e j u Z e m a l j a . P r v i s a s t a n a k imace da se
o b a v i u r o k u od t r i meseca po s t a v l j a n j u n a snagu ovog Sporazuma
B r o j c l a n o v a Odbora u t v r d i c e se po z a j e d n i c k o m sporazumu i z m e d j u
obe V l a d e . I p a k nece b i t i nuzno da s v i c l a n o v i m o r a j u u c e s t v o v a t
u s a s t a n c i m a Odbora, posto n j i h o v o p r i s u s t v o moze z a v i s i t i od
p r i r o d e m a t e r i j e o k o j o j se ima r a s p r a v l j a t i .

C l a n 5.
O v a j Dopunski sporazum s t v a r a samo p r e l i m i n a r n u o s n o v i o u z a s i r u
p r i v r e d n u s a r a d n j u , k o j a moze d o b i t i o b l i k nekog uzeg r e g i o n a l -
nog sporazuma. S t a l n i odbor imace z a d a t a k da prouoava n j e n e
osnovne l i n i l e i da p r e d l o z i n j e n obim.

C l a n 6. ..
T r a j a n j e ovog Sporazuma o s t a j e vezano z a t r a j a n j e politickog
Sporazuma p o t p i s a n o g na d a n a s n j i dan.

C l a n 7.
O v a j c e Sporazum b i t i r a t i f i k o v a n i s t u p i c e na snagu na dan
razmene r a t i f i k a c i o n i h i n s t r u m e n a t a . Ova c e se razmena i z v r s i t i
u Beogradu u n a j k r a c e m mogucnom vremenu,

/ i z v o r ; M i n i s t a r s t v o i n o s t r a n i h poslova k r a l j e v i n e J u g o s l a v i j e .
Z b i r k a medunarodnih u g o v o r a , g o d i n a 1937, s v e s k a b r . 16,
z a 1937. g o d i n u ; s t r . 420 - 4 2 2 . /
 204

12.

Ugovor o odbranbenom s a v e z u i z m e d j u K r a l j e v i n e Srba,

H r v a t a i Slovenaca i Republike Cehoslovacke
" / P o t p i s a n u Beogradu I 4 . V I I I 1 9 2 0 . /

5 v r s t o r e s e n i da c u v a j u m i r d o b i v e n t o l i k i m z r t v a m a , i s o b z i r o m
na u s t a v L i g e naroda i s t a n j e s t v o r e n o t r i a n o n s k i m ugovorom od
4- V I 1 9 2 0 . i z m e d j u s a v e z n i h i u d r u z e n i h s i l a s jedne s t r a n e i
M a d j a r s k e s druge s t r a n e , p r e t s e d n i k C e h o s l o v a c k e i k r a l j S r b a ,
H r v a t a i S l o v e n a c a spQj:^u.Tieli s u se da z a k l j u c e jednu odbranbenu
konvenciju.

01. 1, Za s l u c a j n e i z a z v a n o g napada od s t r a n e Madjarske p r o t i v u

jedne od V i s o k i h s t r a n a u g o v o r n i c a , driAga s t r a n a p r i t e c i c e
u pomoc napadnutoj,.*
Cl. 2. Nadlezne t e h n i c k e v l a s t i ce o d l u c i t i sporazumno 0 p o t r e b -
nim merama z a i z v r s e n j e ovog ugovora.
61. 3 . N i j e d n a od s t r a n a u g o v o r n i c a nece z a k l j u c i t i savez s a
trecom drzavom p r e nego gto o b a v e s t i drugu s t r a n u .
Cl. 4 . O v a j ugovor v a z i z a dve godine od dana r a t i f i k a c i j e , a po
i s t e k u r o k a s v a k a s t r a n a u g o v o r n i c a ga moze o d j a v i t i . Ugo-
v o r oe t r a j a t i s e s t m e s e c i od dana o d j a v e .
Cl. 5 . O v a j ugovor ce b i t i s a o p s t e n L i g i n a r o d a / r a t i f i k a c i j e
izmenjene 10. S I 1 9 2 1 . / .

/ i z v o r ; M. J o v a n , J o v a n o v i c , B i p l o m a t s k a i s t o r i j a Nove Evrope
I 9 I 8 - I 9 3 8 . I I , Beograd 1 9 3 9 . s t r . 1 3 7 /

13.
Ugovor o odbranbenom s a v e z u i z m e d j u Rumunije i J i ; t g o s l a v i j e
/Beograd 7. V I 1 9 2 1 . /
" 5 v r s t o r e s e n e da o c u v a j u m i r s t e c e n s a t o l i k o z r t a v a i poredak
u t v r d j e n ugovorom z a k l j u c e n i m u T r i a n o n u , kao i ugovorom z a k l j u -
cenim u Neju i z m e d j u S i l a i B u g a r s k e 7. S I 1 9 1 9 . , Rumunija i
K r a l j e v i n a SHS z a k l j u c i l e s u s l e d e c e ;
Cl. 1, Za s l u c a j da M a d j a r s k a i l i B u g a r s k a n e i z a z v a n e napadnu
s v a k a z a sebe i l i z a j e d n o jednu od u g o v o r n i c a u n a m e r i
da p r e o k r e n u poredak u t v r d j e n ugovorima t r i a n o n s k i m i l i
n e j s k i m , ugovorne s t r a n e s u se sporazumele da p r i t e k n u u
pomoc j e d n a d r u g o j z a odbranu a prema c l . 2 .
Cl* 2. S t r u 5 n j a c i Rumunije i k r a l j e v i n e SHS p r e d v i d e o e u v o j n o j
k o n v e n c i j i , k o j a se ima s t o p r e z a k l j u c i t i z a i z v r s e n j e
ovog ugovora-
 f

205

dl. 3 . N i j e d n a s t r a n a u g o v o r n i c a nece z a k l j u c i v a t i s a trecom

drzavom kakav savez bez o b a v e s t e n j a druge.

4 . U c i l j u da s a o b r a z e napore z a o d r z a v a n j e m i r a , obe ugovor-

n i c e s a v e t o v a c e se u s p o l j n o j p o l i t i c i k o j a se o d n o s i na
n j i h o v e - o d n o s e s a Madjarskom i Bugarskom.
5. Ovaj ugovor v a z i z a dve g o d i n e " / r a t i f i c i r a n 8. V I I 1 9 2 1 . ,
o b n o v l j e n 7. V I I 1 9 2 3 . i 1 3 . V I 1 9 2 6 . / ,

/ I z v o r ; M. J o v a n J o v a n o v i c , B i p l o m a t s k a i s t o r i j a Nove
Evrope 1918-1938. I I . B e o g r a d , 1939, s t r . 138/

14.
•Ugovor 0 odbranbenom s a v e z u i z m e d j u K r a l j e v i n a Rumunije
i Republike Cehoslovacke

Ugovor j e i s t i kao i z m e d j u J u g o s l a v i j e i Rumunije od 7. V I 1 9 2 1 ,

a p o t p i s a n j e u B u k u r e s t u 23. I V 3-921., r a t i f i k o v a n j e 27* V
1 9 2 1 ; o b n o v l j e n j e 7- V 1923. i 13- V I 1926.

/ i z v o r ; M. J o v a n J o v a n o v i c , B i p l o m a t s k a i s t o r i j a Nove
E v r o p e 1918-1938. I I , Beograd 1939, s t r . I 3 8 /

15.
Ugovor o s a v e z u i z m e d j u K r a l j e v i n e S r b a , H r v a t a i S l o v e n a c a
i Republike Cehoslovacke
/ P o t p i s a n u M a r j a n s k e L a z n i 3 I - V I I I 1922*/

"U z e l j i da produze i dopune ugovor p o t p i s a n 14. V I I I 1920* no-

v i m odredbama, a da b i se a / b o l j e ocuvao i i z v r s i o m i r , b/ b o l j e
u c v r s t i l e i p r o s i r i l e p o l i t i c k e i p r i v r e d n e veze izmedju Cehoslo-
v a c k e i K r a l j e v i n e SHS, sporazumele su s e ;

Cl. 1 . Ugovor s k l o p l j e n I 4 . V I I I 1920, i z m e d j u n j i h t r a j a c e pet

godina.
61. 2. V i s o k e s t r a n e x i g o v o r n i c e p r i m i l e s u na z n a n j e p o l i t i c k e i
v o j n e ugovore kao sporazume z a k l j u c e n e i z m e d j u C e h o s l o v a c -
ke i Rumunije, A u s t r i j e i P o l j s k e s jedne i s l i c n e logovo-
r e z a k l j u c e n e i z m e d j u k r a l j e v i n e SHS i Rumunije i I t a l i j e
s druge s t r a n e .
5l* 3 . V i s o k e s t r a n e u g o v o r n i c e s t a r a c e se da u s t a n o v e na s o l i d -
n o j o s n o v i n j i h o v ceo p r i v r e d n i , f i n a n s i s k i i s a o b r a c a j n i
 206

odnos i t a k o da u o v r s t e i z m e d j u sebe s t o uzu s a r a d n j u ;

r a d i toga p o t p i s a c e o tome sporazume a n a r o c i t o t r g o v i n s k i
sporazurn.
5l. 4. Obe u g o v o r n i c e o b a v e z u j u se da j e d n a d r u g o j d a j u u o p s t e
p o l i t i c k u i d i p l o m a t s k u pomoc u n j i h o v i m medjunarodnim
odnosima; ako b i n j i h o v i z a j e d n i c k i i n t e r e s i d o s l i u p i t a -
n j e , o n i 6e z a j e d n i c k i u z e t i u r a z m a t r a n j e korake da i h
zastite...
01* 5. /Mere z a i z v r s e n j e ovog ugovora/.
5l. 6. T r a j a c e pet g o d i n a od dana r a t i f i k a c i j e . . . Otkaz s e s t
meseci.
/ R a t i f i c i r a n 3- X 1922; o b n o v l j e n 1928; 2 1 . V 1929* a u t o m a t s k i
se o b n a v l j a svake p e t e g o d i n e , a i s t o g dana ugovor u t r o j e /Mala
A n t a n t a / u B e o g r a d u i po t i p u modela u g o v o r a L i g e naroda/.

/ I z v o r ; M, J o v a n J o v a n o v i c , B i p l o m a t s k a i s t o r i j a Nove •
E v r o p e 1918-1938. I I . Beograd 1 9 3 9 , s t r . 1 3 7 - 1 3 8 /

16.
S t a t u t Male Antante
/27. VI 1930./

€1. 1 . M i n i s t r i i n o s t r a n i h p o s l o v a d r z a v a Male Antante s a s t a j u

s e s v a k i put kada to p r i l i k e z a h t e v a j u . U svakom s l u c a j u
s a s t a c e se n a j m a n j e j e d a n p u t g o d i s n j e . R e d o v n i o b a v e z n i
s a s t a n c i o d r z a v a j u se s u k c e s i v n o u s v a k o j od t r i j u d r z a v a
u mestu k o j e se unapred o d r e d i . T a k o d j e ce se o d r z a t i j e -
dan r e d o v n i f a k u l t a t i v n i s a s t a n a k u Z e n e v i , p r i l i k o m . z a -
s e d a n j a B r u s t v a Naroda.
01. 2. Obaveznom s a s t a n k u p r e d s e d a v a m i n i s t a r i n o s t r a n i h p o s l o v a
d r z a v e u k o j o j se o d r z a v a . On j e t a j k o j i uzima i n i c i j a t i -
v u u c i l j u o d r e d j i v a n j a datuma i mesta s a s t a n k a , on dono-
s i d n e v n i r e d i p r i p r e m a odluke k o j e t r e b a d o n e t i . Bo
obaveznog s a s t a n k a s l e d e c e g o d i n e , on j e s m a t r a n z a p r e d -
sednika.
01. 3 . U s v i m p i t a n j i m a k o j a s u d i s k u t o v a n a i u s v i m merama k o j e
se u z i m a j u a k o j e se t i c u odnosa d r z a v a Male A n t a n t e ,
p r i n c i p apsolutne j e d n a k o s t i t i h t r i j u drzava j e strogo
postovan. O v a j p r i n c i p j e t a k o d j e r s p e c i j a l n o p o s t o v a n u
odnosima t i h d r z a v a prema drugim drzavama, i l i prema j e d -
n o j g r u p i d r z a v a i l i prema B r u s t v u Naroda.
C3l. 4. Brema potrebama s i t u a c i j e , t r i m i n i s t r a i n o s t r a n i h p o s l o -
v a mogu da o d l u c u j u z a j e d n i S k o m s a g l a s n o s c u da u jednom
odredjenom p i t a n j u z a s t u p a n j e i l i odbrana s a g l e d i s t a
d r z a v a Male A n t a n t e moze b i t i poverena jednom jedinom
. d e l e g a t u i l i j e d n o j j e d i n o j d e l e g a c i j i samo jedne d r z a v e .
« . *
 207

01. 5.Vanredan s a s t a n a k moze b i t i s a z v a t od p r e d s e d n i k a kada

medjunarodna s i t u a c i j a i l i n e k i m e d j u n a r o d n i d o g a d j a j t o
zahteva.
Cl. 6, Ovaj sporazum s t u p a na snagu odmah.. On ce b i t i r a t i f i k o v a n
i izmena r a t i f i k a c i j a i z v r s i c e se u P r a g u , u s t o kracem
roku.

/ I z v o r : M i l a n Yanku, Mala A n t a n t a 1 9 2 0 - 1 9 3 8 . ,
T i t o v o U z i c e 1969, s t r . 3 5 7 - 3 5 8 /

17-
P a k t o o r g a n i z a c i j i Male A n t a n t e
. /16. I I 1933./
Clan p r v i .
U s t a n o v l j a v a se kao u p r a v n i o r g a n z a j e d n i c k e p o l i t i k e grupe t r i -
j u P r z a v a j e d a n S t a l n i s a v e t P r z a v a Male A n t a n t e , s a s t a v i j e n od
M i n i s t a r a i n o s t r a n i h p o s l o v a t r i j u r e s p e k t i v n i h z e m a l j a i l i od
n a r o c i t i h P e l e g a t a n a i m e n o v a n i h u t u s v r h u . Odluke S t a l n o g s a v e t a
donosice se j e d n o g l a s n o .
C l a n 2.
S t a l n i s a v e t , sem s v o j i h r e d o v n i h odnosa, k o j i se odrzavaju d i -
p l o m a t s k i m putem, s a s t a j e se obavezno n a j m a n j e t r i puta g o d i s n j e .
J e d a n od o b a v e z n i h g o d i s n j i h s a s t a n a k a d r z a c e s e , naizmenice, u
s v a k o j od t r i j u D r z a v a , a d r u g i u Z e n e v i za vreme sastanka
S k u p s t i n e D r u s t v a naroda.

5lan 3.
P r e t s e d n i k S t a l n o g s a v e t a j e M i n i s t a r i n o s t r a n i h p o s l o v a one Dr-
z a v e u k o j o j se d r z i o b a v e z n i g o d i s n j i s a s t a n a k . Njemu p r i p a d a
i n i c i j a t i v a z a o d r e d i v a n j e dana i mesta s a s t a n k a , on odreduje
d n e v n i r e d i p r i p r e m a o d l u k e k o j e se i m a j u d o n e t i . Sve do prvog
obaveznog s a s t a n k a naredne g o d i n e , on o s t a j e P r e t s e d n i k S t a l n o g
saveta.
Clan 4.
U svima p i t a n j i m a k o j a se" r a s p r a v l j a j u kao i u svima odlukama
k o j e se donose, b i l o kad se t i c e medusobnih odnosa D r z a v a Male
A n t a n t e , b i l o kad se t i c e n j i h o v i h odnosa s a t r e c i m a , s t r o g o ce
b i t i postovano n a c e l o potpune j e d n a k o s t i t r i j u D r z a v a Male A n t a n -
te.
Olan 5.
Prema potrebama s i t u a c i j e , S t a l n i s a v e t moze o d l u c i t i da se z a s t u -
p a n j e i l i odbrana g l e d i s t a D r z a v a T-lale A n t a n t e u nekom odredenom
p i t a n j u p o v e r i jednom jedinom D e l e g a t u i l i D e l e g a c i j i jedne j e d i -
ne D r z a v e .
 208
Clan 6.
Za s v a k i p o l i t i c k i ugovor s v a k e D r z a v e Male A n t a n t e , z a s v a k i
j e d n o s t r a n i a k t k o j i m se menja s a d a s n j a p o l i t i c k a s i t u a c i j a jedne
od D r z a v a Male A n t a n t e s pogledom n a neku t r e c u D r z a v u , kao i z a
s v a k i p r j . v r e d n i sporazum k o j i p o v l a c i vazne p o l i t i S k e p o s l e d i c e ,
M c e ubuduce p o t r e b a n j e d n o g l a s n i p r i s t a n a k S a v e t a Male A n t a n t e .
S a d a s n j i p o l i t i c k i u g o v o r i s v a k e D r z a v e Male A n t a n t e s a ^ t r e c i m
drzavama b i c e postepeno i u k o l i k o j e t o mogucno i z j e d n a c e n i .
Clan 7.
U s t a n o v l j a v a s e j e d a n P r i v r e d n i s a v e t D r z a v a Male A n t a n t e r a d i
postepenog k o o r d i n i r a n j a p r i v r e d n i h i n t e r e s a t r i j u D r z a v a , b i l o
izmedu n j i h , b i l o u n j i h o v i m odnosima s a t r e c i m Drzavama. On c e
b i t i s a s t a v i j e n od p r i v r e d n i h , t r g o v i n s k i h i f i n a n c i j s k i h s p e o i -
j a l i s t a i s t r u c n j a k a i f u k c i o n i s a c e kao pomocni s a v e t o d a v n i o r g a n
Stalnog saveta u njegovoj opstoj p o l i t i c i .
Clan 8.
S t a l n i s a v e t moze da u s t a n o v l j a v a druge s t a l n e i l i p r i v r e m e n e o r -
gane, k o m i s i j e i l i odbore b i l o r a d i nekog s p e c i j a l n o g p i t a n j a ,
b i l o r a d i n i z a u t v r d e n i h p i t a n j a u s v r h u da i h prouce i da p r i -
preme n j i h o v a r e s e n j a z a S t a l n i S a v e t .
Clan 9.
U s t a n o v l j a v a s e S e k r e t a r i j a t S t a l n o g s a v e t a . Njegovo s e d i s t e odre-
d u j e se svagda z a g o d i n u dana u p r e s t o n i c i P r e t s e d n i k a S t a l n o g
s a v e t a z a t u g o d i n u , Jedan o t s e k S e k r e t a r i j a t a f u n k c i o n i s a c e
s t a l n o u s e d i s t u D r u s t v a naroda u Zenevi.
Clan 10.
Z a j e d n i c k a p o l i t i k a S t a l n o g s a v e t a ima b i t i p r o z e t a o p s t i m n a c e l i -
ma s a d r z a n i m u svima v e l i k i m medunarodnim a k t i m a p o r a t n e p o l i t i k e ,
kao g t o s u P a k t D r u s t v a n a r o d a , P a r i s k i P a k t , O p s t i A k t A r b i t r a z e ,
e v e n t , k o n v e n c i j e o r a z o r u z a n j u i P a k t o v i L o k a r n a . Uostalom, u
ovom P a k t u ne moze b i t i n i c e g a s t o b i se p r o t i v i l o n a c e l i m a i od-
redbama P a k t a D r u s t v a n a r o d a .
Clan 1 1 .
K o n v e n c i j a o s a v e z u izmedu Rumunije i C e h o s l o v a c k e , od 2 3 . a p r i l a
1921.3'od., izmedu Rumunije i J u g o s l a v i j e , od 7 j u n a 1 9 2 1 , i i z -
medu C e h o s l o v a c k e i J i : ^ o s l a v i j e , od 3 1 * a v g u s t a 1 9 2 2 . , k o j e s u
2 1 . m a j a 1 9 2 9 - b i l e produzene i k o j e s u dopunjene odredbama ovoga
P a k t a , kao i O p s t i Akt o K o n c i l i j a c i j i , A r b i t r a z i i Sudskom r a s -
p r a v l j a n j u p o t p i s a n od t r i j u D r z a v a Male A n t a n t e u Beogradu, 2 1 .
maja 1 9 2 9 . ? o b n a v l j a j u s e z a n e o g r a n i c e n o vreme.
dlan 12.
O v a j P a k t b i c e r a t i f i k o v a n i razmena r a t i f i k a c i j e i z v r s i c e s e u
P r a g u , n a j k a s n i j e p r i l i k o m prvog obaveznog s a s t a n k a . On oe s t u -
p i t i na snagu n a dan razmene r a t i f i k a c i j a .
/ i z v o r ; M i n i s t a r s t v o i n o s t r a n i h poslova K r a l j e v i n e J u g o s l a v i j e
Z b i r k a medunarodnih u g o v o r a ; godina 1 9 3 6 ; Medunarodni
u g o v o r i K r a l j e v i n e J u g o s l a v i j e , s v e s k a b r . 7. z a 1933*
godinu s t r . 4 8 - 5 1 /
 209

18.
KONVENCIJA 0 D E P I N I O I J I MPADA
/4. V I I 1933-/

Clan p r v i .
Svaka od V i s o k i h s t r a n a u g o v o r n i c a o h v e z u j e se da u s v o j i m uzajam-
nim odnosima s a svakom od o s t a l i h S t r a n a pocev od dana s t a v l j a n j a
na snagu ove K o n v e n c i j e p r i h v a t i d e f i n i c i j u o napadanju onakvu
kao s t o j e i s t a b i l a i z l o z e n a u i z v e s t a j u Odbora za p i t a n j a s i -
g u r n o s t i od 24. maja 1933* godine / i z v j e s t a j P o l i t i s / n a K o n f e -
r e n c i j i za smanjenje i o g r a n i c e n j e naoruzanja, i z v e s t a j u i z r a -
denom povodom p r e d l o g a S o v j e t s k e d e l e g a c i j e .
Clan I I .
Prema tome, s m a t r a c e se kao napadac u nekom medunarodnom sukobu,
pod r e z e r v o m sporazuma k o j i s u na s n a z i izmedu s u k o b l j e n i h s t r a -
na, ona D r z a v a k o j a p r v a bude i z v r s i l a jedno od s l e d e c i h d e l a :
1. Objavu r a t a n e k o j d r u g o j D r z a v i ;
2. Upad s v o j i m naoruzanim snagama, c a k i bez o b j a v e r a t a , u
t e r i t o r i j u neke druge D r z a v e ;
3 . Napad s v o j i m s u v o z e m i m , pomorskim i l i vazduhoplovnim snagama,
c a k i bez o b j a v e r a t a , na t e r i t o r i j u , brodove, i l i vazduho-
p l o v e neke druge D r z a v e ;
4. Pomorske b l o k i r a n j e o b a l a i l i l u k a neke druge D r z a v e ;
5. P o t p o r u d a t u n a o r u z a n i m bandama k o j e budu, obrazovane na n j e -
n o j t e r i t o r i j i , u p a l e u t e r i t o r i j u neke druge D r z a v e , i l i
u s k r a c i v a n j e , uprkos z a h t e v u napadnute D r z a v e , da preduzme,
na s v o j o j s o p s t v e n o j t e r i t o r i j i , sve mere k o j i m a r a s p o l a z e
r a d i l i s a v a n j a pomenutih bandi s v a k e pomoci i l i z a s t i t e .
Clan I I I .
Nikakvo p o s m a t r a n j e p o l i t i c k e , v o j n e , ekonomske i l i druge p r i r o -
de nece moci p o s l u z i t i kao i z g o v o r i l i o p r a v d a n j e napada p r e d v i -
denog u c l a n u I I /kao p r i m e r v i d e t i P r i l o g / .
Olan I V .
Ova K o n v e n c i j a o t v o r e n a j e p r i s t u p a n j u s v i h o s t a l i h naroda. P r i -
s t u p a n j e davace i s t a p r a v a i nametace i s t e obaveze kao i p r v o b i t -
no potpisivanje« P r i s t u p a n j e ce b i t i saopsteno V l a d i SaVeza
s o v j e t s k i h s o c i j a l i s t i c k i h R e p u b l i k a k o j e ce o istome o b a v e s t i t i
odmah o s t a l e p o t p i s n i k e .
C l a n V.
Ovu K o n v e n c i j u ce r a t i f i k o v a t i V i s o k e s t r a n e u g o v o r n i c e s a o b r a z -
no z a k o n o d a v s t v u s v a k e izmedu n j i h .
I n s t r u m e n t e r a t i f i k a c i j e deponovace s v a k a od V i s o k i h s t r a n a ugo-
v o r n i c a kod V l a d e Saveza s o v j e t s k i h s o c i j a l i s t i c k i h R e p u b l i k a
 210

Cim dve od V i s o k i h s t r a n a u g o v o r n i c a budu deponovale i n s t r u m e n t e

r a t i f i k a c i j e , ova K o n v e n c i j a s t u p i c e na snagu izmedu t i h d v e j u
S t r a n a . Ona ce s t u p i t i na snagu za sve o s t a l e V i s o k e s t r a n e ugo-
v o r n i c e prema tome kad ove p o t o n j e budu deponovale od s v o j e
strane svoje instrumente r a t i f i k a c i j e .
V l a d a Saveza s o v j e t s k i h s o c i j a l i s t i c k i h R e p u b l i k a ce i z v e s t i t i
odmah sve p o t p i s n i k e ove K o n v e n c i j e o svakom deponovanju i n s t r u -
menata r a t i f i k a c i j e .
Clan V I .
Ova K o n v e n c i j a p o t p i s a n a j e u pet p r i m e r a k a od k o j i h j e s v a k a od
V i s o k i h s t r a n a u g o v o r n i c a d o b i l a po j e d a n .

/ I z v o r ; M i n i s t a r s t v o i n o s t r a n i h poslova K r a l j e v i n e J u g o s l a v i j e .
Z b i r k a medunarodnih ugovora, godina 1 9 3 4 . ; Medunarodni
u g o v o r i K r a l j e v i n e J u g o s l a v i j e , s v e s k a b r . 6 z a 1934*
godi n u , s t r . 6 3 - 6 5 /

P R I L O G
Visoke strane ugovornice, potpisnice Konvencije o d e f i n i c i j i
napada,
U z e l j i da, pod i z r i c n o m ogradom da se n i ^ u cemu ne s m a h j u j e
a p s o l u t n i domasaj p r a v i l a p o s t a v l j e n o g u C l a n u I I I r e c e n e Kon-
v e n c i j e , priize i z v e s n e i n d i k a c i j e t a k v e p r i r o d e da b i se mogao
o d r e d i t i napadac,
K o n s t a t u j u da n i j e d a n a k t n a p a d a n j a u s m i s l u C l a n a I I pomenute
K o n v e n c i j e nece moci, izmedu o s t a l o g a , da se opravda nekom od
sledecih okolnosti;
A. Unutrasnjo m s i t u a c i j o m neke D r z a v e , na primer
n j e z i n o m politicSkom, ekonomskom i l i s o c i j a l n o m s t r u k t u r o m ;
p o z i v a n j e m na n e d o s t a t k e n j e n e a d m i n i s t r a c i j e ; nemirima k o j i
proisticu i z gtrajkova, revolucija, kontrarevoluacija i l i
gradanskog r a t a .
B , Medunarodnim postupcima neke B r z a v e , na primer
povredom i l i opasnoscu povrede m a t e r i j a l n i h i l i m o r a l n i h
p r a v a i l i i n t e r e s a neke s t r a n e B r z a v e i l i n j e n i h d r z a v l j a n a ;
prekidom d i p l o m a t s k i h i l i ekonomskih odnosa; merama ekonom-
skog i l i f i n a n c i j s k o g b o j k o t o v a n j a ; sporovima k o j i se odnose
na ekonomske, f i n a n c i j s k e i l i druge obaveze naspram s t r a n i h
B r z a v a ; p o g r a n i c n i m i n c i d e n t iraa k o j i ne u l a z e u k o j i od s l u -
c a j e v a napadanja naznacenih u Clanu I I .
V i s o k e s t r a n e u g o v o r n i c e s u , s druge s t r a n e , s a g l a s n e da ova
K o n v e n c i j a nece n i k a d a s m e t i p o s l u z i t i da se l e g i t i m i s u p o v r e -
de medunarodnog p r a v a k o j e b i se mogle u p l e s t i u o k o l n o s t i
obuhvacene u prednjem p o b r o j a v a n j u .
/ i z v o r ; deto s t r . 65-66/
 211
19.
Tekst francusko-jugoslovenskog ugovora o p r i j a t e l j s t v u
/ I I . X I 1927./
6l. 1 . P r a n c u s k a i k r a l j e v i n a fflS o b a v e z u j u se uzajamno"da h i s a
jedne s t r a n e ne v r s e napad i l i i n v a z i j u i da ne p r i b e g a v a -
j u r a t u n i s a jedne n i s a druge s t r a n e n i u kom s l u c a j u .
I p a k ova odredba se ne p r i m e n j u j e , ako j e u p i t a n j u ;
1 / v r s e n j e p r a v a l e g i t i m n e odbrane, to ce r e c i da se odu-
p r u g a z e n j u obaveze p r i m l j e n e u p r v o j a l i n e j i ovoga
clana;
2/ k a k v a a k c i j a p r e d u z e t a primenom c l . 16 palcta P r u s t v a
naroda;
3/ k a k v a a k c i j a p r e d u z e t a u s m i s l u r e s e n j a s k u p s t i n e
i l i s a v e t a D r u s t v a naroda i l i primenom p a k t a 15 a l i n e j a
sedam p a k t a D r u s t v a naroda, samo ako j e u ovom p o s l e d -
n j e m s l u c a j u ova a k c i j a u p r a v l j e n a p r o t i v d r z a v e k o j a
j e p r v a i z v r s i l a t a k a v napad-
Cl, 2. U z i m a j u c i u r a z m a t r a n j e obaveze k o j e s u p r i m i l e u c l . 1
ovog u g o v o r a , P r a n c u s k a i k r a l j e v i n a SHS o b a v e z u j e se da
u r e d e m i r n i m putem i na s l e d e c i n a c i n s v a p i t a n j a kakve
god p r i r o d e b i l a ona, na kojima se ne b i s l o z i l e i k o j a ne
b i mogla b i t i r e s e n a o b i c n i m d i p l o m a t s k i m putem: s v a p i t a -
n j a po c i j e m b i predmetu s t r a n e uzajamno o s p o r o v a l e s e b i
pravo - b i c e podneta sudijarna c i j e m se r e s e n j u s t r a n e oba-
v e z u j u da se p o v i n u j u ; svako drugo p i t a n j e b i c e podneto
j e d n o j k o m i s i j i z a i z m i r e n j e i ako aranzman p r e d l o z e n od
o p s t e k o m i s i j e ne bude p r i m l j e n od obe s t r a n e , p i t a n j e ce
b i t i i z n e t o pred s a v e t D r u s t v a n a r o d a , shodno c l a n u 1 5
p a k t a D r u s t v a naroda.
M o d a l i t e t i o v i h metoda mirnog r e ^ a v a n j a predmet s u n a r o c i -
t i h k o n v e n c i j a p o t p i s a n i h pod d a n a s n j i m datumom.
6l. 3. V l a d a f r a n c u s k e r e p u b l i k e i k r a l j e v s k a v l a d a d r z a v e SHS
o b a v e z u j u se da z a j e d n i c k i i s p i t a j u , pod r e z e r v o m e v e n t u a l -
n i h odluka s a v e t a i l i skupstine Drustva naroda, p i t a n j a ,
k o j a se- odnose na o p a s n o s t s p o l j n e b e z b e d n o s t i P r a n c u s k e
i l i d r z a v e SHS, i l i na remecenje r e d a u s t a n o v i j e n o g ugovo-
r i m a , S i j i s u jedna i druga d r z a v a p o t p i s n i c i .
5l. 4. Ako u s p r k o s i s k r e n o m i r o l j u b i v i h namera f r a n c u s k e i s r p s k o
- h r v a t s k o - s l o v e n a c k e v l a d e P r a n c u s k a i k r a l j e v i n a SHS budu
napadnute bez i z a z i v a n j a sa s v o j e s t r a n e , obe v l a d e i bez
odlag'anja d o v e l e u sug'lasnost s v o j u r e s p e k t i v n u a k c i j u ,
k o j a se ima i z v r s i t i u o k v i r u p a k t a D r u s t v a naroda, r a d i
Suvanja n j i h o v i h l e g i t i m n i h n a c i o n a l n i h i n t e r e s a i odrza-
n j a r e d a u s p o s t a v i j e n o g ugovorima, 5 i j i s u i j e d n a i druga
potpisnice.
5. V i s o k e s t r a n e u g o v o r n i c e s a g l a s n e s u da se sporazumeju
medju sobom u e v e n t u a l n o s t i kakve m o d i f i k a c i j e i l i p o k u s a j a
 212

m o d i f i k a c i j e p o l i t i c k o g s t a t u t a e v r o p s k i h z e m a l j a i , pod
r e z e r v o m o d l u k a k o j e b i u takvom s l u c a j u doneo s a v e t i l i
s k u p s t i n a D r u s t v a n a r o d a , da se sporazumeju o d r z a n j u k o j e
6e u takvom s l u 5 a j u r e s p e k t i v n o s v a k a od n j i h z a u z e t i .

Cl. 6. Y i s o k e s t r a n e u g o v o r n i c e i z j a v i j u j u da u ovom ugovoru ne

t r e b a da bude n i s t a turnaceno kao da j e u p r o t i v r e c n o s t i s a
odredbama ugovora k o j i su u v a z n o s t i i k o j i s u p o t p i s a n i od
P r a n c u s k e i k r a l j e v i n e SHS a t i c u se n j i h o v e p o l i t i k e u
E v r o p i . One se o b a v e z u j u d a i z m e n j a j u s v o j a g l e d i s t a u p i -
t a n j i m a k o j a se odnose na e v r o p s k u p o l i t i k u , u c i l j u koor-
d i n a c i j e n j i h o v i h p a c i f i s t i 5 k i h napora i prema tome da ubu-
duce jedna drugu u p o z n a j u s a ugovorima i sporazumima k o j e
b i z a k l j u 5 i l e s a t r e c i m s i l a m a po i s t o m predmetu i k o j i ce
i m a t i za c i l j odrzanje mira.
Cl. 7. N i s t a u ovom ugovoru nece moci b i t i tumaSeno i l i p r i m e n j e n o
na n a c i n k o j i b i n a s k o d i o p r a v i m a i obavezama v i s o k i h s t r a -
na ug'ovornica prema p a k t u D r u s t v a naroda.

Cl, 8. O v a j ugovor ce b i t i s a o p s t e n za r e g i s t r a c i j u Drustva naroda

prema c l a n u 18 p a k t a .

Cl. 9. Ovaj ugovor c e b i t i r a t i f i k o v a n i i n s t r u m e n t i r a t i f i k a c i j e

b i c e i z m e n j a n i u P a r i z u s t o j e moguce r a n i j e .
On ce s t u p i t i na snagu odmah po i z m e n i r a t i f i k a c i j a i o s t a -
6e"u v a z n o s t i z a vreme od pet g o d i n a na k r a j u k o j i h ce mo-
c i b i t i o b n o v l j e n jednim prethodnim i z v e s t a j e m obavezno
r a t i f i k o v a n i m na k r a j u c e t v r t e godine a za p e r i o d k o j i se
ima o b r a d i t i .

/ i z v o r ; M. J o v a n J o v a n o v i c , D i p l o m a t s k a i s t o r i j a Nove
Evrope 1918-1938, I . Beograd, 1 9 3 8 , s t r . 4 3 7 - 4 3 8 /
 213
20.
T e k s t ugovora o a r b i t r a z i i z m e d j u P r a n c u s k e i J u g o s l a v i j e
/II. XI 1927./

fil. 1 . S v i s p o r o v i i z m e d j u v i s o k i h s t r a n a u g o v o r n i c a , ma kakve
p r i r o d e b i l l , u k o j i m a s t r a n e o s p o r a v a j u j e d n a d r u g o j kakvo
p r a v o , a k o j i ne b i m o g l i b i t i r e s e n i na p r i j a t e l j s k i n a c i n
o b i c n i m d i p l o m a t s k i m postupcima, b i c e p o d n e t i na s u d j e n j e
b i l o izbornom sudu, b i l o s t a l n o m sudu medjunarodne pravde,
kao s t o j e n i z e p r e d v i d j e n o . Podrazumeva se da s p o r o v i , na
k o j e se gore c i l j a , o b u h v a t a j u i one k o j e pominje c l . 13
p a k t a D r u s t v a naroda.
Ova odredba ne p r i m e n j u j e se na sporove k o j i s u p o t e k l i
i z <5injenica r a n i j i h od ove k o n v e n c i j e , a k o j i p r i p a d a j u
proslosti.
T i s p o r o v i za c i j e j e r e s e n j e p r e d v i d j e n zaseban p o s t u p a k
o s t a l i m k o n v e n c i j a m a n a s n a z i i z m e d j u v i s o k i h s t r a n a ugo-
v o r n i c a b i c e r e s e n i saobrazno odredbama t i h k o n v e n c i j a .

Cl. 2. P r e svakog i z b o r n o g sudskog postupka s t a l n o g suda medjuna-

rodne pravde s p o r ce moci b i t i , po sporazumu i z m e d j u s t r a n a ,
podnet s t a l n o j medjunarodnej k o m i s i j i k o j a j e nazvana -
s t a l n a k o m i s i j a z a m i r e n j e , k o n s t i t u i s a n a po o v o j konven-
ciji.
Bl. 3 . Ako se t i c e s p o r a c i j i predmet, po u n u t a r n j e m z a k o n o d a v s t v u
jedne od s t r a n a , spada u n a d l e z n o s t domacih sudova t e s t r a -
ne, n a d l e z n a domaca s u d s k a v l a s t , u p u t i c e spornu s t v a r na
postupak p r e d v i d j e n ovom k o n v e n c i j o m samo posto bude doneta
p r e s u d a u potrebnom roku-

01, 4. S t a l n a k o m i s i j a za m i r e n j e p r e d v i d j e n a 5 1 . 2 s a s t a v l j e n a
j e od pet C l a n o v a , k o j i ce b i t i n a i m e n o v a n i kao s t o s l e d u -
j e , i t o : v i s o k e s t r a n e u g o v o r n i c e naimenovace s v a k a j e d -
nog komesara i z a b r a n o g od d o t i c n i h domorodaca i n a z n a c i c e ,
sporazumno, t r i druga komesara medju d r z a v i j a n i m a t r e c i h
s i l a ; t a t r i komesara m o r a j u b i t i r a z l i C i t e n a r o d n o s t i i
jednog od n j i h v i s o k e s t r a n e u g o v o r n i c e naimenovace z a
pretsednika komisije.
K o m e s a r i se i m e n u j u na t r i godine. N j i h o v se mandat moze
o b n o v i t i . Oni ce o s t a t i na d u z n o s t i do n j i h o v e zamene, i
u s v i m s l u c a j e v i m a do z a v r s e t k a r a d o v a u t o k u z a vreme
n j i h o v a mandata.
U n a j k r a c e m r o k u b i c e popunjena mesta u p r a z n j e n a smrtnim
s l u c a j e v i m a , ostavkama i l i k a k v i m drugim preprekama, prema
n a C i n u odredjenom z a naimenovanje.

Cl. 5- S t a l n a k o m i s i j a z a m i r e n j e b i c e s a z v a n a na molbu upucenu

p r e t s e d n i k u od o b e j u s t r a n a s a g l a s n o , i l i , ako s a g l a s n o s t i
ne b i b i l o , od jedne i l i druge s t r a n e .
 214

Molba, posto j e s m a r n o i z l o z i l a predmet s p o r a , sadrzavace

p o z i v k o m i s i j i da p o s t u p i s a svima merama k o j e vode i z m i -
renju.
Ako molba d o l a z i samo od jedne s t r a n e , ona ce j e s a o p s t i t i
p r o t i v n o j s t r a n i bez odlaganja--.

Cl, 7. U r o k u od 15 dana kada b i jedna od v i s o k i h s t r a n a u g o v o r n i c a

podnela p r o t i v n a u t v r d j e n j a pred s t a l n o m k o m i s i j o m z a m i r e -
n j e , s v a k a od s t r a n a moci ce, z a i s p i t i v a n j e ovog t v r d j e n j a ,
• z a m e n i t i svog komesara l i c n o s c u k o j a ima s p e c i j a l n u kom^e-
t e n c i j u po predmetu u p i t a n j u .
S t r a n a k o j a b i se k o r i s t i l a ovim pravom odmah ce o tome
i z v e s t i t i drugu s t r a n u ; ova ce, u tom s l u c a j u , i m a t i pravo
da u c i n i to i s t o u r o k u od 15 dana od dana datuma kada j o j
je i z v j e g t a j stigao.

Cl. 8, S t a l n a k o m i s i j a z a m i r e n j e imace z a duznost da r a s v e t l i

p i t a n j e u sporu, da p r i b a v i u tom c i l j u sve k o r i s n e i n f o r -
m a c i j e putem a n k e t e i l i d r u g a c i j e i da se t r u d i da i z m i r i
s t r a n k e . Ona ce moci, p o s l e i s p i t i v a n j a s t v a r i , i z l o z i t i
s t r a n a m a u s l o v e sporazuma k o j i j o j budu i z g l e d a l i d o b r i i
d a t i im r o k u kome se one i m a j u i z j a s n i t i .
Na k r a j u s v o j i h r a d o v a , k o m i s i j a ce n a p r a v i t i z a p i s n i k ,
k o n s t a t u j u c i , prema s l u c a j u , b i l o da s u se s t r a n e s p o r a z u -
mele, i ako ima tome mesta, u s l o v e sporazuma, b i l o da se
s t r a n e n i s u mogle i z m i r i t i .
R a d o v i k o m i s i j e t r e b a da budu z a v r s e n i , o s i m ako s t r a n e
d r u k C i j e z a k l j u c e , u r o k u od s e s t m e s e c i , r a c u n a j u c i od
dana kada j e k o m i s i j i b i o p r e d a t spor.

Cl. 9. Osim n a r o c i t e p r o t i v n e odredbe, s t a l n a k o m i s i j a z a m i r e n j e

r e s i d e sama o p r o c e d u r i k o j a u svima s l u c a j e v i m a t r e b a da
bude d r u g a c i j a .
Sto se t i c e a n k e t e k o m i s i j a ako ne o d l u c i jednodusno druga-
c i j e , p o d v r c i ce se odredbama n a s l o v a I I I /med juna I'D dna an-
k e t n a k o m i s i j a / h a s k e k o n v e n c i j e od 18 o k t o b r a 1907. za
mirno r e s e n j e medjunarodnih sukoba.

01,10. S t a l n a k o m i s i j a za i z m i r e n j e s a s t a c e se, i z u z e v protivnog

sporazuma medju s t r a n a m a , u mestu k o j e o d r e d i n j e n p r e t s e d -
nik.
Cl.ll. R a d o v i s t a l n e k o m i s i j e z a m i r e n j e o b j a v i j u j u se samo na
osnovu odluke k o m i s i j e uz p r i s t a n a k s t r a n a .

01.12. S t r a n e ce b i t i z a s t u p l j e n e kod s t a l n e k o m i s i j e z a m i r e n j e
c i n o v n i c i m a c i j a ce m i s i j a b i t i p o s r e d n i c k a i z m e d j u n j i h i
k o m i s i j e ; one ce moci, o s i m toga, b i t i z a s t u p l j e n e s a v e t n i -
oima i e k s p e r t i m a k o j e one same i m e n u j u na t a j c i l j i moci
ce z a h t e v a t i s a s l u s a n j e s v i h l i c a c i j e im s v e d o c e n j e i z g l e -
da k o r i s n o .
 215

K o m i s i j a ce i i n a t i s a s v o j e s t r a n e , pravo da z a h t e v a usmena
objasnjenja od c i n o v n i k a , s a v e t n i k a i e k s p e r a t a o b e j u s t r a -
na kao i od s v i h l i c n o s t i z a k o j e ona n a d j e z a potrebno da
prestanu sa pristankom njihove vlade,

Cl. 13. I z u z e v odredbe p r o t i v n o o v o j k o n v e n c i j i , odluke s t a l n e

k o m i s i j e z a m i r e n j e b i c e donesene vedinom g l a s o v a .

CI.I4. V i s o k e s t r a n e u g o v o r n i c e o b a v e z u j u se da o l a k s a j u r a d o v e
s t a l n e k o m i s i j e z a m i r e n j e i , n a r o c i t o , da j o j pruze u n a j -
s i r e r a mogucem obimu s v a p o t r e b n a dokumenta " i o b j a s n j e n j a ,
kao i da upotrebe s v a s r e d s t v a k o j i m a r a s p o l a z u , kako b i
j o j o l a k s a l i r a d na n j i h o v o j t e r i t o r i j i i po n j i h o v o m p r a v u
z a p o z i v i s a s l u s a n j e svedoka i l i e k s p e r t a kao i p u t o v a n j e
na l i c e mesta.
Cl,15. Za vreme r a d o v a s t a l n e k o m i s i j e z a m i r e n j e s v a k i od o v i h
komesara p r i m i c e o t s t e t u , c i j i c e i z n o s b i t i p o d e l j e n z a -
j e d n i c k i m sporazumom i z m e d j u v i s o k e s t r a n e u g o v o r n i c e , na
jednake d e l o v e . T r o s k o v i k o j e b i i z a z v a l o f u n k c i o n i s a n j e
s t a l n e k o m i s i j e b i c e p o d e l j e n i na dva j e d n a k a d e l a .

C1.16. U s l u c a j u da ne bude i z m i r e n j a pred s t a l n o m k o m i s i j o m z a

m i r e n j e p r o t e s t ce b i t i podnet sporazurano kompromisnim pu-
tem s t a l n o m medjunarodnom sudu p r a v d e , pod u s l o v i m a i prema
p r o c e d u r i k o j i su p r e d v i d j e n i u njegovom s t a t u t u , b i l o j e d -
nom a r b i t r a z n o m sudu u u s l o v i m a i prema p r o c e d u r i , p r e d v i -
d j e n o j haskom k o n v e n c i j o m od 18 o k t o b r a I 9 O 7 godine z a
mdrno r e s e n j e medjunarodnih sukoba. U s l u C a j u da ne bude
sporazuma i z m e d j u s t r a n a po kompromisu i p o s l e jednog p r e t -
hodnog i z v e s t a j a na mesec dana, j e d n a i l i druga i z m e d j u
n j i h moci c e p o d n e t i d i r e k t n o putem molbe p r o t i v n o t v r d j e -
n j e pred s t a l n i sud medjunarodne p r a v d e .

CI.I7. Sva p i t a n j a na k o j i m a b i v l a d e o b e j u v i s o k i h s t r a n a ugovor-

n i c a b i l e p o d e l j e n e a ne moguce i h r e s i t i p r i j a t e l j s k i
o b i c n i m d i p l o m a t s k i m putem i c i j e r e s e n j e ne b i moglo b i t i
t r a z e n o od suda, kao s t o to p r e d v i d j a c l . 1 ove k o n v e n c i j e ,
i z a k o j e j e d n a prooedura r e s e n j a n i j e b i l a vec p r e d v i d j e n a
k a k v i m ugovorom k o j i j e u v a z n o s t i i z m e d j u s t r a n a , - s v a
t a p i t a n j a b i c e podneta s t a l n o j k o m i s i j i z a m i r e n j e , k o j a
ce i m a t i duznost da p r e d l o z i stranama p r i m l j i v o r e s e n j e i
u svakom s l u c a j u da podnese i z v e s t a j . Prooedura p r e d v i d j e -
na c l a n o v i m a 6-15 ove k o n v e n c i j e b i c e p r i m e n j e n a .

C1.18. Ako se u mesecu k o j i d o l a z i i z z a k l j u c e n j a r a d o v a s t a l n e

k o m i s i j e z a m i r e n j e , obe s t r a n e n i s u sporazumele, p i t a n j e
ce b i t i , na z a h t e v jedne i l i druge s t r a n e , i z n e t o pred
s a v e t D r u s t v a naroda.

CI.I9. U s v i m s l u c a j e v i m a , a n a r o S i t o ako p i t a n j e zbog koga se

s t r a n e r a z m i m o i l a z e n a s t a n e u s l e d vec u c i n j e n i h r a d n j i i l i
 216

k o j e t e k gto n i s u i z v r s e n e , onda 6e k o m i s i j a z a m i r e n j e ,
i l i , ako ona n i j e s t i m upoznata, a r b i t r a z n i sud s t a l n o g
suda medjunarodne pravde, r e s a v a j u c i saobrazno c l . 4 1 . svo-
ga s t a t u t a , n a z n a c i t i u s t o j e moguce kracem rolcu, kakve
p r i v r e m e n e mere m o r a j u b i t i p r e d u z e t e . P r i p a d a pravo s a v e t u
P r u s t v a naroda, ako j e p i t a n j e podneseno, da i s t o t a k o
p r o p i s e p r i v r e m e n e mere. Svaka od v i s o k i h u g o v a r a j u c i h s t r a -
na o b a v e z u j e se da im se podvrgne i da se u z d r z i od svake
mere sposobne da p r o i z v e d e k a k v u r e p e r k u s i j u k o j a moze s k o -
d i t i i z v r s e n j u odluke i l i o n i h aranzmana k o j e p r e d l o z i komi-
s i j a z a m i r e n j e , i uopste da ne i z v r s i r a d n j u ma k o j e p r i r o -
de sposobnu da pogorsa i l i p r o s i r i spor.

0 1 . 2 0 . Ova k o n v e n c i j a p r i m e n i c e se i z m e d j u v i s o k i h u g o v o r n i h
s t r a n a j o s i onda ako druge s i l e podjednako i m a j u i n t e r e s
u sporu.

01.21. Ova k o n v e n c i j a b i c e r a t i f i k o v a n a . Po r a t i f i k a c i j i b i c e
p r e d a t a u 2 e n e v i P r u s t v u naroda i s t o v r e m e n o sa r a t i f i k a c i -
jama ugovora z a k l j u c e n o g tog dana i z m e d j u k r a l j e v i n e SHS
i Prancuske.
One ce s t u p i t i i o s t a t i u v a z n o s t i pod i s t i m u s l o v i m a kao
i ugovor.

/ i z v o r ; J o v a n M. J o v a n o v i c , D i p l o m a t s k a i s t o r i j a Nove Evrope
1918-1938, I , s t r . 439-442/

21.

PAKT BALKANSXOQ- SPORAZUMA

/9. I I 1934./

Clan prvi
J u g o s l a v i j a , G r c k a , Rumunija i T u r s k a g a r a n t u j u uzajamno bezbed-
nost s v i h s v o j i h balkanskih granica.

C l a n 2*
V i s o k e s t r a n e u g o v o r n i c e o b v e z u j u se da ce se s p o r a z u m e v a t i o
merama k o j e se i m a j u p r e d u z i m a t i p r i p o j a v i e v e n t u a l n i h s l u c a j e v a
k o j i mogu z a d i r a t i u n j i h o v e i n t e r e s e kao s t o su i s t i d e f i n i s a n i
ovim sporazumom. One se o b v e z u j u da nece predi-izimati n i k a k v u p o l i -
t i c k u a k c i j u naspram ma k o j e druge b a l k a n s k e z e m l j e k o j a n i j e
p o t p i s n i c a ovog sporazuma, bez prethodnog uzajamnog o b a v e s t e n j a
i da nece p r i m i t i na sebe n i k a k v u p o l i t i c k u obavezu naspram ma
k o j e druge b a l k a n s k e z e m l j e , bez p r i s t a n k a o s t a l i h s t r a n a ugovor-
nica.
 217
C l a n 3.
O v a j sporazum s t u p i c e na snagu 5im bude potpi-san od s t r a n e s v i h
S i l a ug-ovornica, i b i c e r a t i f i k o v a n u n a j k r a c e m mogucem r o k u . On
ce b i t i o t v o r e n s v a k o j b a l k a n s k o j z e m l j i c i j e ce p r i s t u p a n j e
b i t i predmet blagonaklonog i s p i t i v a n j a od s t r a n e S t r a n a ugovor-
n i c a i p o s t a t i s t v a r n o cim o s t a l e z e m l j e p o t p i s n i c e budu n o t i f i -
kovale svoj p r i s t a n a k .

/ i z v o r j M i n i s t a r s t v o i n o s t r a n i h poslova K r a l j e v i n e J u g o s l a v i j e .
Z b i r k a medunarodnih ugovora g o d i n a 1 9 3 4 ; Medunarodni
u g o v o r i K r a l j e v i n e J u g o s l a v i j e , s v e s k a 'br. 7. za 1934*
g o d i n u ; s t r . 67-68/

22.
Ugovor o vjecnom p r i j a t e l j s t v u s Bugarskom
/24. I 1937./

Clan p r v i .
P o s t o j a c e n e n a r u s i v m i r i i s k r e n o i vecno p r i j a t e l j s t v o izmedu
K r a l j e v i n e J u g o s l a v i j e i K r a l j e v i n e Bugarske.

Clan 2.
O v a j ugovor b i c e r a t i f i k o v a n i r a t i f i k a c i j e b i c e izmenjene u
Beogradu u n a j k r a c e m mogucem roku.
On ce s t u p i t i na snagu na dan izmene r a t i f i k a c i j a .

/ i z v o r : M i n i s t a r s t v o i n o s t r a n i h poslova K r a l j e v i n e Ji;igoslavije.
Z b i r k a medunarodnih ugovora, godina 1 9 3 7 ; Medimarodni
u g o v o r i K r a l j e v i n e J u g o s l a v i j e , s v e s k a br. 1 . z a 1937.
godinu, s t r . 2-3/

23.
P r o t o k o l o p r i s t u p u J u g o s l a v i j e Trojnom paktu
/25. I l l 1941./
"Vlade NjemacSke, I t a l i j e i Japana s jedne s t r a n e , t e v l a d a
J u g o s l a v i j e s druge s t r a n e u t v r d u j u po s v o j i m p o t p i s n i m opun.o-
mocenicima ovo;
Clan 1. J u g o s l a v i j a p r i s t u p a P a k t u izmedu Njemacke, I t a l i j e i
J a p a n a , k o j i j e p o t p i s a n u B e r l i n u 27. septembra 1 9 4 0 ;
C l a n 2, U k o l i k o u c l a n u 4. T r o j n o g p a k t a p r e d v i d e n e zajednicke
t e h n i c k e k o m i s i j e o b r a d u j u p i t a n j a , k o j e se ticu
 218

i n t e r e s a J u g o s l a v i j e , to ce s a v j e t o v a n j i m a k o m i s i j a b i t i
posivan i predstavnik Jugoslavije.

C l a n 3. B o s l o v n i T e k s t T r o j n o g p a k t a p r i k l j u c e n j e ovom p r o t o k o l u
kao p r i l o g .

P r i l o g i
Trojni pakt

C l a n 1 . Japan p r i z n a j e i r e s p e k t u j e v o c s t v o Nemacke i I t a l i j e u
s t v a r a n j u novog p o r e t k a u E v r o p i .

C l a n 2. Nemacka i I t a l i j a p r i z n a j u i r e s p e k t u j u v o c s t v o Japana
p r i stvax^anju novog p o r e t k a u v e l e a z i j s k o m p r o s t o r u .

C l a n 3. Nemacka, I t a l i j a i Japan s a g l a s n i s u u tome da c e s a r a d i -

v a t i u s v o j i m n a s t o j a n j i m a na napred i s t a k n u t o j o s n o v i .
One s e n a d a l j e i o b a v e z u j u da c e se medusobno potpomagati
s v i m p o l i t i c k i m , ekonomskim i v o j n i m s r e d s t v i m a z a s l u c a j
da k o j a s t r a n a logovornica b>'ie napadnuta od neke druge
s i l e k o j a u t o vreme n i j e u.:4e3ana u e v r o p s k i r a t i l i u
kinesko-japanski konflikt,

C l a n 4. U c i l j u s p r o v o d e n j a ovog p a k t a obrazovace s e odmah. z a j e d -

n i c k e t e h n i c k e k o m i s i j e , c5ije ce c l a n o v e o d r e d i t i v l a d e
Njemacke, I t a l i j e i Japana,

/ i z v o r ; P. C u l i n o v i c , Pokumenti o J u g o s l a v i j i .
H i s t o r i j a t od o s n u t k a z a j e d n i c k e d r z a v e
do danas, Zagreb 1968, s t r . 346-347/

24.
Nota Njemacke v l a d e J u g o s l a v e n s k o j k r a l j e v s k o j v l a d i

Bee, 25. m a r t a 1 9 4 1 .
B r a g i gospodine m i n i s t r e p r e d s j e d n i c e ,
Pozivom na r a z g o v o r e , k o j i s u danas v o d e n i povodom p r i s t u p a Jugo-
s l a v i j e Trojnom p a k t u , c a s t m i j e da ovim p o t v r d i m V a s o j E k s c e -
l e n c i j i u ime v l a d e R a j h a , sporazum izmedu v l a d a s i l a Osovine i
K r a l j e v s k e jugoslavenske vlade o slijedecemuj
P r i l i k o m novog u t v r d i v a n j a g r a n i c a na B a l k a n u u z e t ce se u o b z i r
i n t e r e s i J u g o s l a v i j e z a t e r i t o r i j a l n o m vezom s a E g e j s k i m morem
p r o s i r e n j e m n j e z i n o g s u v e r e n i t e t a na g r a d i l u k u S o l u n .
S molbom da ubuduce ovo s a o p c e n j e z a d r z i t e u s t r o g o j t a j n o s t i ,
t e da se ono /mo2e/ p u b l i c i r a t i samo u dogovoru s a vladama s i l a
Osovine, k o r i s t i m ovu p r i l i k u , gospodine m i n i s t r e p r e d s j e d n i c e ,
da Vam i z r a z i m moje n a j d u b l j e p o s t o v a n j e - R i b b e n t r o p .
/ I z v o r : P. C u l i n o v i c , u. d j . , s t r . 350/
 219

25-
Sluzbeno saopoen.i'e v l a d e o p o t p i s u Tro.jnog pakta

Bee, 26. o z u j k a . Na note s t o i h J e povodom p r i s t u p a n j a J u g o s l a v i -

j e -Trojnom p a k t u u p u t i o m i n i s t a r v a n j s k i h p o s l o v a von R i b b e n t r o p
p r e d s j e d n i k v l a d e g. C v e t k o v i c odgovorio J e ovim notamas

Bee, 26. o z u j k a 1941. - ^IJegovoJ E k s e l e n c i j i g. Joachimu von

Ribbentropu, m i n i s t r u v a n j s k i h poslova Reicha.

Vasa E k s e l e n c i j o ,
P r i l i k o m danasnjeg p r i s t u p a n j a J u g o s l a v i j e paktu t r i j u s i l a v i
s t e i z v o l j e l i u p u t i t i mi n o t u ove s a d r z i n e s
"U ime i po n a l o g u njemacke v l a d e imam c a s t s a o p c i t i Y a s o J E k s e -
l e n c i j i s l i j e d e c e ; Povodom p r i s t u p a n j a J u g o s l a v i j e paktu t r i j u
s i l a , k o j e J e danas u c i n j e n o , njemacka v l a d a p o t v r d u j e s v o j u
o d l u k u , da c e u v i j e k p o s t o v a t i s u v e r e n i t e t i t e r i t o r i J a l n i i n t e -
gritet Jugoslavije."
U ime i po n a l o g u k r a l j e v s k e J u g o s l a v e n s k e v l a d e , c a s t mi J e
p o t v r d i t i p r i m i t a k ove i z j a v e k o j u J e k r a l j e v s k a v l a d a u z e l a n a
z n a n j e . I z v o l i t e p r i m i t i g. m i n i s t r e u v j e r e n j e o mome dubokom
postovanju.
Bragisa Cvetkovic s.r.

Bec5, 25. o g u j k a 1941. - N j e g o v o j E k s e l e n c i j i g. Joachimu von

Ribbentropu m i n i s t r u v a n j s k i h poslova Reicha.

Vasa E k s e l e n c i j o ,
P r i l i k o m danasnjeg p r i s t u p a n j a J u g o s l a v i j e paktu t r i j u s i l a v i ,
s t e i z v o l j e l i u p u t i t i m i n o t u ovog s a d r z a j a ;

"Pozivom n a r a z g o v o r e , k o j i s u b i l l vodeni p r i l i k o m d a n a s n j e g
p r i s t u p a n j a J u g ' o s l a v i j e p a k t u t r i j u s i l a imam c a s t da V a s o j E k s e -
l e n c i j i u ime v l a d e R e i c h a o v i m p o t v r d i m sporazum izmedu v l a d a
s i l a o s o v i n e i Kr» J u g o s l a v e n s k e v l a d e o tome, da v l a d a o s o v i n e
z a v r i j e m e r a t a ne c e u p u c i v a t i J u g o s l a v i j i z a h t j e v da d o z v o l i
p r o l a z i l i prevoz S e t a preko J u g o s l a v e n s k e d r z a v n e t e r i t o r i j e . "
U ime i po n a l o g u ICr. J u g o s l a v e n s k e v l a d e , c a s t mi J e p o t v r d i t i
p r i m i t a k ove i z j a v e , k o j u J e K r . v l a d a u z e l a na z n a n j e . I z v o l i t e
p r i m i t i g. m i n i s t r e u v j e r e n j e o mome dubokom p o s t o v a n j u .
B r a g i s a Cvetkovic s . r .

I s t i m povodom p r e d s j e d n i k m i n i s t a r s k o g v i j e c a B r a g i s a C v e t k o v i c
u p u t i o J e s l i j e d e c e note m i n i s t r u v a n j s k i h p o s l o v a K r a l j e v i n e
Italije.
Bee, 25. o z u j k a 1941- N j e g o v o j E k s e l e n c i j i g r o f u G-aleazzu C i a n u ,
m i n i s t r u v a n j s k i h poslova k r a l j e v i n e I t a l i j e .

!
 220

Vasa E k s e l e n c i j o ,
P r i l i k o m danasnjeg p r i s t u p a n j a J u g o s l a v i j e paktu t r i j u s i l a , v i
s t e i z v o l j e l i u p u t i t i mi n o t u ovog s a d r z a j a s "U ime i po n a l o g u
k r a l j e v s k e t a l i j a n s k e v l a d e imam c a s t s a o p c i t i V a s o j e k s e l e n c i j i
s l i j e d e c e : Povodom p r i s t u p a n j a J u g o s l a v i j e p a k t u t r i j u s i l a , k o j e
Je danas u c i n j e n o , . K r . t a l i j a n s k a v l a d a p o t v r d u j e s v o j u o d l u k u
da ce u v i j e k p o s t o v a t i s u v e r e n i t e t i t e r i t o r i J a l n i i n t e g r i t e t
Jugoslavije."
U ime i po n a l o g u K r a l j e v s k e J u g o s l a v e n s k e v l a d e , c a s t mi Je po-
t v r d i t i p r i m i t a k ove i z j a v e , k o j u J e K r a l j e v s k a v l a d a u z e l a na
z n a n j e . I z v o l i t e p r i m i t i , gospodine m i n i s t r e u v j e r e n j e o mom du-
bokom p o s t o v a n j u . - D r a g i s a O v e t k o v i c s . r .

Bee, 25. o z u j k a 1941. - N j e g o v o j E k s e l e n c i j i g r o f u O a l e a z z u O i a -

nu, m i n i s t r u v a n j s k i h p o s l o v a k r a l j e v i n e I t a l i j e .

Vasa E k s e l e n c i j o ,
P r i l i k o m danasnjeg p r i s t u p a n j a J u g o s l a v i j i paktu t r i j u s i l a v i
s t e i z v o l j e l i u p u t i t i mi n o t u ovog s a d r z a j a :
"S pozivom na r a z g o v o r e , k o j i s u b i l l v o d e n i povodom d a n a s n j e g
p r i s t u p a n j a J u g o s l a v i j e p a k t u t r i j u s i l a , imam c a s t da V a s o j
E k s e l e n c i j i u ime k r a l j e v s k e t a l i j a n s k e v l a d e ovim p o t v r d i m spo-
razum izmedu v l a d a s i l a Osovine i K r a l j e v s k e J u g o s l a v e n s k e v l a d e
o tome, da v l a d a s i l a Osovine z a v r i j e m e r a t a ne ce u p u c i v a t i
J u g o s l a v i j i z a h t j e v , da d o z v o l i p r o l a z i l i prevoz c e t a preko Jugo-
slavenskog t e r i t o r i j a . "
U ime i po n a l o g u K r a l j e v s k e J u g o s l a v e n s k e v l a d e , c a s t m_i J e po-
t v r d i t i p r i m i t a k ove i z j a v e , k o j u J e K r a l j e v s k a v l a d a u z e l a n a
z n a n j e . I z v o l i t e p r i m i t i gospodine m i n i s t r e u v j e r e n j e o mom dubo-
kom p o s t o v a n j u . - B r a g i s a C v e t k o v i c , s . r .
/AV"
/"Obzor od 26. I l l 1941., b r . 72, s t r . 3/
T r e c a n o t a , k o j a J e i m a l a o s t a t i u t a j n o s t i zbog o s t a l i h
s a t e l i t s k i h z e m a l j a , k o j e s u p o t p i s a l e s l i c a n logovor o p r i h v a t u
T r o j n o g p a k t a / , g l a s i l a Je ovako:

. e S o b z i r o m na r a z g o v o r e , k o j i s u danas v o d e n i povodom p r i s t u -
p a n j a J u g o s l a v i j e P a k t u t r i j u s i l a , c a s t mi J e V a s o j E k s e l e n c i j i
u ime v l a d e R a J h a p o t v r d i t i , da Je izmedu v l a d a s i l a Osovine i
K r a l j e v i n e J u g o s l a v i j e s k l o p l j e n sporazum:
" I t a l i j a i Njemacka Jamce J u g o s l a v e n s k o J v l a d i da s obzirom na^
v o j n u s i t u a c i j u nece s n j i h o v e s t r a n e p o s t a v l j a t i n i k a k a v
z a h t j e v z a v o j n u pomoc.
U k o l i k o b i J u g o s l a v e n s k a v l a d a u nekom c a s u s m a t r a l a kako J e u
njenom i n t e r e s u da u 5 e s t v u j e u v o j n i m o p e r a c i j a m a s i l a T r o j n o g
p a k t a , b i t c e slobodno J u g o s l a v e n s k o J v l a d i , da ona o d l u c i o
p o t r e b i takvog v o j n o g sporazuma s odnosnim s i l a m a .
 221

Medutim, molim Vas, da ovo s a o p c e n j e z a d r z i t e u s t r o g o j t a j n o s t i ,

a o b j a v i t i ga /mozete/ samo s p r i s t a n k o m v l a d a O s o v i n e . "

/ i z v o r : P. C u l i n o v i c , n. d j . , s t r . 348-350/

26.
P a k t 0 p r i j a t e l j s t v u i nenapadanju izmedu
SSSR i K r a l j e v i n e Jugoslavije
/5. IV 1941./

C l a n 1 . Obe ugovorne s t r a n e uzajamno se o b a v e z u j u da ce se u z d r -

z a t i od svakog napada u odnosu jedne prema drugoj i da
ce u v a z a v a t i n e z a v i s n o s t , s u v e r e n a p r a v a i t e r i t o r i j a l n u
c e l i n u SSSR i J u g o s l a v i j e .

C l a n 2. U s l u c a j u ako jedna od u g o v o r e n i h s t r a n a bude napadnuta

od s t r a n e t r e c e d r z a v e , drug-a ugovorna s t r a n a o b a v e z u j e
se da ce s a c u v a t i p o l i t i k u p r i j a t e l j s k i h odnosa prema
njoj.
C l a n 3. Ovaj ugovor z a k l j u c u j e se z a r o k od pet godina. Ako jedna
od u g o v o r n i h s t r a n a ne smatra neophodnim da o t k a z e o v a j
ugovor na jednu g o d i n u pre u s t a n o v i j e n o g r o k a , onda o v a j
ugovor a u t o m a t s k i o s t a j e na s n a z i z a n a r e d n i h pet godina.

Clan 4. O v a j ugovor s t u p a na snagu u momentu njegovog p o t p i s i v a -

n j a . Ugovor podleze r a t i f i k a c i j i u s t o j e moguce kracem
r o k u . Razmena r a t i f i k a c i o n i h i s p r a v a t r e b a da se i z v r s i
u Beogradu.

C l a n 5. Ugovor j e s a s t a v l j e n u dva o r i g i n a l a , p r i cemu oba teksta

i m a j u ravnomernu s i l u .

/ i z v o r : V. K l j a k o v i c , Memoari g e n e r a l a S i m o v i c a
dokumenti 1939-1942., P o l i t i k a , 29. I S
1970, n a s t a v a k b r . 40/
w