WYTRZYMAŁOŚĆ MATERIAŁÓW

ANALIZA STANU NAPRĘŻENIA

Przez dany punkt B można przeprowadzić nieskończenie wiele przekrojów

danego ciała, a zatem istnieje wiele wektorów naprężenia, które opisują stan
naprężenia w tym punkcie.

Rys. 1. Odmienność naprężeń zależnie od sposobu przecięcia.

ANALIZA STANU NAPRĘŻENIA PRZY JEDNOOSIOWYM

ROZCIĄGANIU

Rozpatrzmy naprężenia w ukośnym przekroju b-b pręta poddanego działaniu

siły osiowej (rozciąganego). Jego położenie w badanej części I określamy kątem
α między osią x pręta a normalną n zewnętrzną dla tej części I. Odrzućmy
prawą część pręta, aby ujawnić siły wewnętrzne. W przekroju w części
nieodrzuconej pojawią się naprężenia p.

1
 Rys. 2. Naprężenia w ukośnym przekroju rozciąganego pręta:
a) – widok ogólny, b) – część pręta w równowadze, c) – rozkład naprężenia p na składowe.

Z warunku równowagi sił działających na rozpatrywaną część pręta mamy

( Aα  pole przekroju b-b):

 X   P  pAα  0 ,
a stąd:

P
p
A

Uwzględniając, że:

A P
A  oraz   ’
cos  A
otrzymamy:

cos 
pP   cos  .
A

Po rozłożeniu naprężenia p na składowe – normalną σα i styczną τα (rys. 2c)

otrzymamy:

   p cos    cos 2 
   p sin    sin  cos 

2
Te same wyniki otrzymamy w przypadku ściskania, gdy σ < 0. Ujemne
wartości σα i τα oznaczają zwroty przeciwne niż na rys. 2c.

RÓWNANIA RÓWNOWAGI STANU NAPRĘŻEŃ

Równania równowagi wewnętrznej

W przypadku niejednorodnego stanu naprężenia, ze zmianą położenia

rozważanego punktu zmieniają się również wartości składowych stanu
naprężenia. Można je uważać za funkcje położenia rozpatrywanego punktu.
Jeżeli składowe naprężeń w punkcie B (x, y, z) wynoszą σx,…τxy…, to dla
punktu B (x+dx, y+dy, z+dz) wyniosą:

 x  
 x'   x  dx  x dy  x dz
x y z
______________
______________

 xy  xy  xy
 xy'   xy  dx  dy  dz
x y z
______________
______________

Rys. 3. Naprężenia na ściankach prostopadłościanu o krawędziach dx, dy, dz.

3
Wydzielmy element prostopadłościenny (rys. 3) o wymiarach dx, dy, dz. Jeżeli
na ściance elementu prostopadłej do osi x działają naprężenia σx, τxy, τxz, to na
ściance przesuniętej równolegle o dx naprężenia wyraża się jako:

 x  xy 
x  dx;  xy  dx;  xz  xz dx
x x x
i podobnie na pozostałych ściankach elementu, co oznaczono wyraźnie na
rysunku.

Na element taki działają ponadto siły objętościowe. Ponieważ ich składowe X,

Y, Z odnosimy do jednostki masy, to nazwiemy je siłami masowymi. Siły
masowe odniesione do jednostki objętości wynoszą: ρX, ρY, ρZ, gdzie ρ jest
gęstością materiału.

Dla elementarnej kostki, pod działaniem sił powierzchniowych i sił masowych

muszą spełnić się ogólne warunki równowagi, które wyraża się sześcioma
równaniami równowagi. Ustalmy jako pierwsze równanie rzutów sił na oś x:

  x    yx 
 X   x  x
dx  dydz   x dydz   yx 
 
dy  dzdx   yx dzdx 
 y 
  
  zx  zx dz  dxdy   zx dxdy  Xdxdydz  0
 z 

Porządkując, upraszczając i podobnie postępując z równaniami rzutów sił na

osie y i z, otrzymuje się następujące równania, zwane równaniami równowagi
wewnętrznej:

 x  yx  zx
   X  0
x y z

 xy  y  zy
   Y  0
x y z

 xz  yz  z
   Z  0
x y z

4
Twierdzenie wzajemności naprężeń stycznych (aksjomat Boltzmanna)

Wykorzystajmy pozostałe równania równowagi (równania momentów).

Ustalmy równanie momentów względem osi x, lub co na jedno wychodzi, a
upraszcza liczenie, względem osi x' przechodzącej przez środek elementu.

Rys. 4. Naprężenia na ściankach prostopadłościanu wywołujące momenty

względem osi x’.
Na rysunku zaznaczono tylko te naprężenia, które dają względem osi x'
momenty różne od 0.
Warunek równowagi momentów względem osi x' zapiszemy w postaci
równania:

  yz  1 1
 x '  yz y dy  dzdx 2 dy   yz dzdx 2 dy 
M    
 
  zy  1 1
  zy  dz  dxdy dz   zy dxdy dz  0
 z  2 2

Wykonując działania, upraszczając równanie i pomijając wyrażenia wyższego

rzędu otrzymuje się:

 yz   zy  0

5
Uwzględniając podobnie równania równowagi momentów względem dwu
pozostałych osi otrzymuje się ostatecznie:

 yz   zy
 zx   xz
 xy   yx

Jest to aksjomat Boltzmanna, który można wyrazić słowami:

Składowe naprężeń stycznych prostopadłe do krawędzi przecięcia się dwu
przekrojów wzajemnie prostopadłych są sobie równe.

Prawo równości odpowiadających sobie naprężeń stycznych obniża praktycznie

liczbę składowych stanu naprężenia z dziewięciu do sześciu.

PŁASKI STAN NAPRĘŻENIA

Płaską, cienką tarczę obciążono na krawędziach siłami działającymi w jej

płaszczyźnie xy.

Rys.5. Płaski stan naprężenia.

W dostatecznej odległości od krawędzi naprężenia rozkładają się jednostajnie na

jej grubości, przekroje zaś prostopadłe do osi z są wolne od jakichkolwiek
naprężeń. Na ściankach wydzielonego elementu działają naprężenia σx, σy, τxy i
τyx (które zaznaczono na rysunku). Pozostałe składowe stanu naprężenia są
równe zero (σz = 0, τzx = τxz = 0, τyz = τzy = 0). Taki stan nazywamy płaskim
stanem naprężenia.

6
Rozpatrzmy arkusz cienkiej blachy o wysokości (grubości) w kierunku osi z
równej jedności, obciążony w swej płaszczyźnie w taki sposób, że na ściankach
wyciętej z tego arkusza tarczy prostokątnej wystąpią naprężenia σx, σy, τxy
(τyx = τxy). Poprowadźmy pomyślany przekrój prostopadły do osi ξ, która jest
obrócona o kąt θ względem osi x oraz przekrój prostopadły do osi η, która jest
obrócona o kąt θ+π/2 względem osi x.
a)

b)

Rys. 6. Płaski stan naprężenia w tarczy:

a) – przekrój prostopadły do osi ξ, b) – przekrój prostopadły do osi η.

7
Odrzućmy prawą część tarczy na rys. 6a i rozpatrzmy równowagę pozostałej
(trójkątnej) części tej tarczy.

Rys. 7. Część tarczy w równowadze – przekrój prostopadły do osi ξ.

Jeżeli powierzchnię ścianki CD oznaczy się jako ΔA, to powierzchnie ścianek

BC i BD wyniosą odpowiednio: ΔAsinθ i ΔAcosθ. Siły normalne na
poszczególnych ściankach są równe

  A;  y A sin  ;  x A cos 

a siły styczne

  A;  xy A sin  ;  xy A cos  .

Z warunku równowagi sił względem osi ξ otrzymujemy:

 F    A   x A cos  cos   y A sin  sin  

  xy A cos  sin    xy A sin  cos   0

a po uproszczeniu przez ΔA

    x cos 2    y sin 2   2 xy sin  cos 

8
Z warunku równowagi sił względem osi η otrzymujemy:

 F    A   x A cos sin    y A sin  cos  

  xy A cos  cos    xy A sin  sin   0

a po uproszczeniu przez ΔA

    x   y sin  cos    xy cos 2   sin 2  .

Rozpatrując w podobny sposób równowagę części tarczy z rys. 6b otrzymamy:

Rys. 8. Część tarczy w równowadze – przekrój prostopadły do osi η.

    x sin 2    y cos 2   2 xy sin  cos 


2



 
  x   y sin  cos    xy cos 2   sin 2  
2

Wszystkie wzory transformacyjne dla płaskiego stanu naprężenia zapiszemy w

postaci:

9
     x cos 2    y sin 2    xy sin 2

    x sin 2    y cos 2    xy sin 2


2

 x  y
   sin 2   xy cos 2   
2 
2

lub w postaci:

x  y  x  y
   cos 2   xy sin 2
2 2
x  y  x  y
    cos 2   xy sin 2
 2 2
2

 x  y
   sin 2   xy cos 2   
2 
2

Koło Mohra

Koło Mohra jest graficznym odwzorowaniem stanu naprężenia na płaszczyźnie

w układzie współrzędnych σ, τ.
Wykreślne odwzorowanie wzorów transformacyjnych wymaga przyjęcia
umowy trygonometrycznej dotyczącej znaków naprężeń. Na podstawie tej
umowy aksjomat Boltzmanna ma postać: τyx = – τxy.
Wprowadźmy odpowiednią skalę [cm/MPa] oraz przyjmijmy OA   x ,
OB   y , AC   xy , BD   yx   xy .

Wyznaczmy środek M koła Mohra o odciętej:

10
 OM 
1
2
OA  OB    x   y 
1
2

a następnie zakreślmy promieniem rM  MC  MD koło, przy czym łatwo

zauważyć, że:
2
rM  MA  AC 
2 1
 x   y 2  4 xy2 (*)
2

Rys. 9. Koło Mohra.

Promień rM wyznacza na osi poziomej punkty E oraz F:

OE  OM  rM
OF  OM  rM

11
Odcinek OE wyznacza największe, a odcinek OF najmniejsze naprężenie
normalne. W punktach E i F koło Mohra przecina oś naprężeń normalnych σ.
Oznacza to, że naprężenie styczne τ jest w tym przypadku równe zeru.

Podstawiając do dwóch ostatnich wzorów zależność (*) otrzymujemy:

x  y
 1  OE  
1
 x   y 2 4 xy2
2 2
x  y
 2  OF  
1
 x   y 2 4 xy2
2 2
Wzory te określają wartości ekstremalne naprężeń normalnych, które nazywamy
naprężeniami głównymi σ1 i σ2.

Kierunki naprężeń głównych

Kierunki naprężeń głównych (ekstremalnych) można wyznaczyć przyrównując

dσ θ
do zera pochodną σθ względem θ:  0.
dθ
Po wykonaniu odpowiednich przeliczeń otrzymamy:

  x   y sin 2 0  2 xy cos 2 0  0 (#)

- kąt θ0 oznacza szczególną wartość kąta θ.

Przekrój, w którym wystąpią naprężenia główne wyznaczamy określając kąt θ0,
czyli kąt transformacji głównej z zależności:

2 xy cos 2 0   x   y sin 20 ,

stąd

sin 2 0 2 xy
tg 2 0   .
cos 2 0  x   y

12
Z wcześniej zapisanego wzoru wynika, że:

  x   y sin 2 0  2 xy cos 2 0  2 0 (##)

Porównując wzory (#) i (##) zauważamy, że   0  0 , a więc w takim przekroju,

w którym wystąpią naprężenia główne, naprężenia styczne są równe zeru.
d 
Kierunki ekstremalnych naprężeń stycznych określamy z warunku 0,
d
w którym zamiast kąta θ0 wprowadzimy dla odróżnienia kąt φ0. Po wykonaniu
odpowiednich przeliczeń otrzymamy:

   x   y cos 20  2 xy sin 20  0,

stąd

 x  y
tg 20   .
2 xy


Mnożąc tg 2 0 tg20  1 wnioskujemy, że  0   0  .
4

Kierunki ekstremalnych wartości naprężeń stycznych zawierają kąty π/4

z kierunkami głównymi naprężeń normalnych. Wartość τekstr otrzymamy
z zależności:

 ekstr 
1
 x   y 2 4 xy2 .
2
Stwierdzamy, że wartość ta jest równa co do modułu promieniowi koła Mohra
rM, a więc też:

1
 ekstr   1   2 
2
Wnioski.

Koło Mohra jest wykreślnym odwzorowaniem wszystkich stanów naprężenia

w otoczeniu danego punktu.

13
 1. Istnieją tylko dwa przekroje (ściślej dwa zbiory przekrojów),
w których występują tylko naprężenia normalne     1 ,     2

2
oraz    0 . Przekroje te (prostopadłe względem siebie) nazywamy
przekrojami głównymi, a naprężenia normalne w tych przekrojach σ1
i σ2 naprężeniami głównymi.
2. Naprężenia główne są ekstremalnymi wartościami naprężenia σθ
i zawsze jest spełniona nierówność σ2 ≤ σθ ≤ σ1, jeśli σ1 ≥ σ2.
3. Ekstremalne naprężenia styczne występują w przekrojach obróconych

względem przekrojów głównych o kąt   . Ich bezwzględna
4
1
wartość jest taka sama i wynosi 1   2 .
2

Naprężenia σx, σy i xy w układzie osi xy obróconym względem układu osi

głównych 1 i 2 o kąt α wyznaczamy ze wzorów:

1   2 1   2
x   cos 2   1 cos 2    2 sin 2 
2 2
1   2 1   2
y   cos 2   1 sin 2    2 cos 2 
2 2

1   2
 xy   sin 2
2

14
TRÓJWYMIAROWY STAN NAPRĘŻENIA

Rozpatrzmy element prostopadłościenny obciążony w taki sposób, że na

ściankach wystąpią tylko naprężenia główne σ1, σ2, σ3.

Rys. 10. Naprężenia główne na ściankach elementu prostopadłościennego.

Wyznaczmy naprężenia w przekroju abcd równoległym do osi 1.Naprężenie

σ1 nie wpływa na wartość naprężeń σ’ i τ’, które określa punkt N’ na kole
Mohra zbudowanym dla naprężeń głównych σ2 i σ3. Naprężenie τ’ jest
ujemne i dlatego jego zwrot jest zgodny z ujemnym zwrotem osi τ.

Rys. 11. Naprężenia w przekroju równoległym do kierunku naprężenia σ1:

a – naprężenia w przekroju abcd, b – koło Mohra.

15
Powtarzając te działania dla przekrojów efgh oraz ijkl równoległych
odpowiednio do osi 2 i 3 otrzymamy punkty N’’ i N’’’ określające
naprężenia σ’’, τ’’, σ’’’, τ’’’ w tych przekrojach.

Rys. 12. Naprężenia w przekroju równoległym do kierunku naprężenia σ2:

a – naprężenia w przekroju efgh, b – koło Mohra.

Rys. 13. Naprężenia w przekroju równoległym do kierunku naprężenia σ3:

a – naprężenia w przekroju ijkl, b – koło Mohra.

16
Przenosząc te trzy koła Mohra na jeden wykres mamy obraz, który w analizie
trójwymiarowego stanu naprężenia spełnia podobną rolę jak pojedyncze koło
Mohra dla stanu płaskiego.

Rys. 14. Koło Mohra dla trójosiowego stanu naprężenia.

Rys. 15. Naprężenia w przekroju ACH nachylonym do osi 1, 2, 3.

Naprężenia σN i τN w przekroju ACH nachylonym do wszystkich osi 1, 2, 3

reprezentuje punkt N leżący w polu zakreskowanym.

17
Maksymalne naprężenie styczne ma wartość równą promieniowi
największego koła Mohra i dla przypadku σ1 > σ2 > σ3 jego moduł wyznacza
1   3
się z zależności  max 
2

Uproszczona analiza dowolnego przestrzennego stanu naprężenia

Rys. 16. Naprężenia w przekroju ABC czworościanu poddanego działaniu

dowolnego stanu naprężenia.

Rozpatrzmy element (czworościan MABC) obciążony wszystkimi

składowymi naprężenia (normalnymi i stycznymi) o stałej wartości, powstały
przez przecięcie prostopadłościanu z rys. 3 przekrojem ABC.
Niech MA  dx, MB  dy, MC  dz
Powierzchnię ścianki ABC oznaczmy jako dA, stad:

1
dydz  dAx  ldA
2
1
dzdx  dAy  mdA
2
1
dxdy  dAz  ndA
2

18
gdzie l, m, n – cosinusy kierunkowe:

l  cos(i, so )
m  cos( j, so )
n  cos(k, so )
o
w których i, j, k – wektory jednostkowe odpowiednio osi x, y, z, zaś s –
wektor jednostkowy osi s.

Rozłóżmy naprężenie p na kierunki x, y, z i napiszmy warunki równowagi sił

w tych kierunkach. Otrzymamy stąd trzy równania równowagi wyrażające
moduły składowych wektora naprężenia:

px   xl   yx m   zx n

p y   xy l   y m   zy n

pz   xz l   yz m   z n

Całkowite naprężenie p wyznaczymy z zależności:

p px2  p 2y  pz2
zaś naprężenie σ działające w kierunku osi s normalnym do przekroju ABC
będzie równe:

   l , m, n   p xl  p y m  p z n 
  xl 2   y m 2   z n 2  2 xy lm  2 yz mn  2 zx nl

Naprężenie styczne τ można wyznaczyć ze wzoru:

  p2   2

19