PROCESY EGZOGENICZNE

WIETRZENIE SKAŁ. RUCHY MASOWE

Procesy zewnętrzne kształtujące powierzchnię ziemi:
 Erozja- niszczenie podłoża
 Transport materiału
 Akumulacja- osadzanie materiału (budowanie)
Efekty procesów zewnętrznych (endogenicznych) zależą od:
 Ukształtowania terenu
 Budowy geologicznej
 Warunków klimatycznych
Wietrzenie
Wietrzenie- proces rozkładu chemicznego skał lub ich rozpadu na mniejszcze
fragmenty. Zachodzi na styku litosfery z atmosferą, hydrosferą i biosferą.
Zwietrzlina- luźny materiał, który jest efektem wietrzenia, może być następnie
transportowany i akumulowany.
Wyróżnia się trzy typy wietrzenia:
 Wietrzenie fizyczne (mechaniczne)
 Polega na rozluźnianiu połączeń między minerałami
budującymi skałę bez zmiany jej składu chemicznego.
 Prowadzi do rozpadu skały na mniejsze fragmenty.
Czynniki prowadzące do rozpadu skał:
 Zmiana temperatury ośrodka skalnego
 Zmiany wilgotności ośrodka skalnego
 Zwiększenie objętości substancji znajdujących się w próżniach skalnych
 PROCESY EGZOGENICZNE
Rodzajami wietrzenia fizycznego (mechanicznego) są:
 Wietrzenie termiczne (insolacyjne)
 Spowodowane znacznymi zmianami temperatury powierzchni
skał.
 Zmiany temperatury prowadzą do rozszerzania się minerałów w
ciągu dnia, podczas nagrzewania, oraz ich kurczenia się w
nocy, w czasie ochładzania powierzchni skał.
 Skały zbudowane z minerałów o różnych rozmiarach i barwach
nagrzewają się nierównomiernie. Ciemne minerały pochłaniają
więcej ciepła niż jasne, więc ulegają większemu rozszerzeniu.
 W cyklu zmiennej dostawy energii słonecznej, dochodzi do
ciągłych zmian objętości powierzchni skał, a w konsekwencji -
utraty spoistości. W przebiegu zjawiska zachodzą dwa rozpady:
 Rozpad ziarnisty- rozsypywanie się skały na pojedyncze
minerały.
 Łuszczenie (eksfoliacja)- oddzielanie się i odpadaniae
przypowierzchniowych fragmentów skał.
 Jest szczególnie intensywne na obszarach z dużymi dobowymi

wahaniami temperatury- pustynie, obszary stepowe i górskie.

 PROCESY EGZOGENICZNE

 Wietrzenie ilaste
 Deflokulacja- rozbijanie spoistości skał ilastych wskutek hydracji
i dehydracji.
 Polega na pęcznieniu (w porze wilgotnej utwory ilaste nasiąkając
wodą opadową i rośnie ich objętość) i kurczeniu się (w porze
suchej w związku z wyparowywaniem wody) skał ilastych pod
wpływem obecnej w nich wody.
 Powtarzające się wielokrotnie procesy nawodnienia i odwodnienia
skał ilastych prowadzą do powstawania licznych szczelin z
wysychania, ograniczających poligony różnych rozmiarów.

 Zjawisko to często zachodzi na pustyniach zwanych również

ilastymi.
 PROCESY EGZOGENICZNE

 Wietrzenie mrozowe (zamróz; kongelacja)

 W temperaturze dodatniej woda (np. z opadu) wypełnia szczeliny
w materiale (skałach).
 Gdy temperatura spada, woda zamarza i przeistacza się w lód,
którego objętość jest o około 10% większa od wody.
 Powstały lód rozpycha szczeliny i rozsadza skałę.
 W efekcie powstają duże bloki. Taki rozpad skały to rozpad
blokowy.
 Zachodzi w warunkach temperatury często wahającej się w
okolicach 0°C, w klimacie subpolarnym, umiarkowanym chłodnym
i w wysokich górach.
 W procesie wietrzenia mogą powstawać gołoborza czyli wielkie
rumowiska skalne utworzone ze zwietrzałych fragmentów gór. W
Polsce obserwujemy to m.in. w Górach Świętokrzyskich.

 Wietrzenie solne (salinarne; eksudacja)

 Zachodzi w wyniku pęcznienia kryształków soli obecnych w
porach i szczelinach skalnych.
 PROCESY EGZOGENICZNE
 Zmiany objętościowe soli, zachodzące wskutek wytrącania jej z
roztworu wodnego oraz zmian temperatury i wilgotności,
prowadzą do zwiększenia nacisku na ściany szczelin, a w
konsekwencji do rozpadu skały.
 Występuje głównie na obszarach odznaczających się suchym
klimaten.

 Wietrzenie chemiczne (dekompozycja)

 Proces doprowadzający do zmian chemicznych skały.
 Rozkład skał odbywa się pod wpływem wody i rozpuszczalnych
w niej związków chemicznych - głównie tlenku węgla (IV) i
powietrza atmosferycznego- zwłaszcza tlenu.
 Różne składniki dostarczane w coraz większych ilościach przez
zakłady przemysłowe bardzo przyspieszają proces wietrzenia
chemicznego.
 Rozkład skały przebiega szybciej przy wyższych temperaturach
wody i przy dużym rozdrobnieniu i uszczelinieniu skały.
Rodzajami wietrzenia chemicznego są:
 Rozpuszczanie (solucja)
 Polega na przechodzeniu minerałów w roztwory wodne.
 Niektóre minerały (np. chlorki) takie sól, węglan wapnia czy
gips, są szczególnie podatne na to wietrzenie.
 Utlenianie (oksydacja)
 Polega na łączeniu składników mineralnych z wolnym tlenem
atmosferycznym, zwłaszcza związków żelaza.
 W wyniku procesu powstają nowe minerały albo w istotny sposób
zmieniają się ich właściwości np. barwa, która najczęściej zmienia
się na czerwoną.
 Np. Piryt przechodzi w siarczan żelaza.
 Hydroliza
 Proces rozpadu minerałów pod wpływem wody na część kwaśną i
zasadową. Dotyczy głównie krzemianów i skaleni.

 Uwodnienie (hydratacja)
 PROCESY EGZOGENICZNE
 Proces łączenia się minerałów z wodą, prowadzący do ich
przeobrażenia (z bezwodnego minerału w uwodniony).
 Np. Przobrażenie hematytu (tlenek żelaza) w żółty limonit
(uwodniony tlenek żelaza) oraz anhydrytu (siarczan wapnia) w
gips (uwodniony siarczan wapnia).
 PROCESY EGZOGENICZNE
 Uwęglanowienie (karbonatyzacja)
 Obejmuje skały wapienne, które w wyniku rozpuszczania
dwutlenku węgla w wodzie (kwas węglanowy) są niszczone.
 Szczególnie istotnym przykładem tego rodzaju wietrzenia jest
krasowienie czyli rozpuszczanie skał wapiennych prowadzące do
powstawania specyficznych form terenu.
 Wietrzenie biologiczne
 Obejmuje zarówno wietrzenie fizyczne (mechaniczne) jak i
chemiczne, którego źródłem są organizmy żywe (rośliny i
zwierzęta).
 Rycie w ziemi czy kopce utworzone przez krety, są przykładami
fizycznego niszczenia skał. Z kolei kwasy wydzielane przez
niektóre organizmy, a nawet ich odchody – mogą skutkować
zmianą składu chemicznego skał (wietrzenie chemiczne).

Intensywność wietrzenia
 Wietrzenie jest procesem występującym na kuli ziemskiej powszechnie.
 Czynnikami decydującymi o różnicach w charakterze i intensywności
wietrzenia są:
 Budowa geologiczna (układ skał i ich rodzaj)
 Ukształtowanie terenu
 Warunki klimatyczne
 Szata roślinna
 Efektem wietrzenia granitów, spowodowanego silnym
nasłonecznieniem obszarów pustynnych, są zaokrąglone formy
skalne. W wysokich górach klimatu umiarkowanego, gdzie przeważa
wietrzenie mrozowe, powstające formy skalne są ostre i strzeliste.
Charakter wietrzenia i jego intensywność zależą od klimatu:
 W klimacie zimnym (polarnym) i w wysokich górach:
 Dominuje wietrzenie mechaniczne głównie zamróz.

 W klimacie umiarkowanym działa:

 Wietrzenie fizyczne zimą – zamróz.
 Wietrzenie chemiczne głównie latem.

 W klimacie gorącym suchym pustynnym:

 Dominuje wietrznie fizyczne (insolacyjne).
 Wietrzenie solne – wody gruntowe zawierające sole mineralne,
krystalizują w porach i szczelinach skalnych.
 PROCESY EGZOGENICZNE
 W klimacie gorącym wilgotnym:
 Przeważa wietrzenie chemiczne, produktami wietrzenia są gliny
zwietrzelinowe: laterytowe, kaolinitowe.

Ruchy masowe
 Przemieszczanie dużych mas ziemi pod wpływem grawitacji. W
zależności od czynników otoczenia, ruch ten może odbywać się na
wiele sposobów.
 Ciężar skał czasami pokonuje zdolność materiału do utrzymania jego
ciągłości. W wyniku przerwania spoistości materii dochodzi do jej
przemieszczenia w dół.
 Niezbędnym warunkiem jest jakiekolwiek nachylenie terenu.
 Doskonałym miejscem dla wystąpienia zjawiska są stoki czyli
nachylona powierzchnia wzniesienia terenu (formy wypukłej)
lub zbocza (odnoszące się także do powierzchni wklęsłych np. kotlin lub
dolin).
Denudacja
 Zespół procesów
prowadzących do
wyrównywania i
obniżania
powierzchni Ziemi.
 Usunięcie powstałej
zwietrzeliny
powoduje obnażenie
i równocześnie
obniżenie form oraz
zainicjowanie
dalszego wietrzenia.
Zwietrzelina jest
usuwana przez ruchy
masowe i
spłukiwanie.
 PROCESY EGZOGENICZNE
 W szerszym znaczeniu denudacja obejmuje zarówno wietrzenie, ruchy
masowe, jak i erozję
Czynnikami wpływającymi na intensywność ruchów masowych są:
 Stopień nachylenia terenu – im większy tym bardziej intensywny
proces, maksymalna intensywność przy nachyleniu pionowym.
 Klimat – im bardziej deszczowy tym intensywniejsze ruchy masowe (w
pewnych warunkach także wysoka temperatura sprzyja powstawaniu
lawin błotnych, a niska – lawin śnieżnych).
 Typ skały – skały o mniejszej twardości łatwiej poddają się erozji i w
konsekwencji – ruchom masowym.
 Pokrycie terenu – nagi grunt poddaje się ruchom masowym znacznie
łatwiej niż teren porośnięty roślinnością.
 Obecność wód podziemnych – płytko zalegające wody gruntowe
mogą przyczyniać się do większej intensywności ruchów masowych.

Bezpośrednimi czynnikami, które mogą wywołać zjawisko ruchów

masowych są zarówno zjawiska naturalne jak i pochodzenia
antropogenicznego:
 Rozluźnienie skał i zwiększenie ich ciężaru wskutek intensywnych
opadów (także wylania rzeki) lub topnienia śniegu
 Trzęsienia ziemi
 Podcięcie stoku przez erozję
 Podcięcie stoku w wyniku działalności człowieka
 Usunięcie przez człowieka roślinności naturalnej utrzymującej spoistość
terenu
 Drgania wywołane przez transport i inną aktywność ludności
 Przeciążenie stoku zabudową mieszkaniową lub innymi obiektami
budowlanymi
Rodzaje ruchów masowych
Odpadanie
 Zachodzi na skutek rozluźnienia pojedynczych ziaren, okruchów lub
bloków skalnych (najczęściej w procesie wietrzenia).
 Dotyczy głównie obszarów górskich i skał o dużej twardości.
 PROCESY EGZOGENICZNE
 Polega na oderwaniu się i przemieszczaniu wzdłuż stoku pojedynczych
okruchów skalnych, rzeźbiąc żleby czyli podłużne rynny na stokach.
 U podnóża stoku materiał gromadzi się w stożek usypiskowy
(wachlarzowy kształt) zwany także piargiem (w Tatrach).

Obrywanie
 Nagłe oberwanie się pojedynczego dużego bloku skalnego lub całej
ściany skalnej i zgromadzenie zniszczonego materiału u podnóża
wzniesienia w postaci blokowiska skalnego.
 W tym wariancie bierze udział więcej materiału i jest on większy niż w
procesie odpadania.
Spełzywanie
 Jest skutkiem nasiąkania
gruntu wodą.
 Polega na powolnym
przesuwaniu się całej masy
terenu w dół zbocza co
jednak dzieje się względnie powoli.
 Obejmuje rozległe tereny o relatywnie niewielkim nachyleniu.
 Proces ten jest łatwy do zaobserwowania, ponieważ dochodzi do
charakterystycznego przechylenia pionowych obiektów na obszarze
pełzającego gruntu np. drzew, ogrodzeń i linii energetycznych.
 PROCESY EGZOGENICZNE

Osuwanie
 Dochodzi do gwałtownego zsunięcia się zwietrzliny lub luźnych skał w
dół stoku.
 Przyczyną mogą być wstrząsy tektoniczne lub przesiąknięcie zwietrzliny
wodami opadowymi.
 W efekcie tego procesu tworzy się osuwisko.
 W miejscu, z którego osuwają się skały, powstaje nisza osuwiskowa.
 PROCESY EGZOGENICZNE
 Złożony u podnóża stoku materiał skalny tworzy jęzor osuwiskowy.
 PROCESY EGZOGENICZNE

Spływanie
 Zachodzi bezpośrednio na
skutek
opadów i
nasiąknięcia
gruntu wodą,
a materiał
przemieszcza
się z dużą
prędkością w
sposób
podobny do
lawiny.
 Zachodzi na stokach o dużym
nachyleniu, powyżej 30o.
 Może obejmować błoto, grunt lub niewielki gruz skalny.
 PROCESY EGZOGENICZNE
1

PROCESY KRASOWE
Procesy krasowe- w istocie jeden z rodzajów wietrzenia chemicznego
obejmujący przekształcanie skał wapiennych w różnorakie formy terenu. Kras
jest wyróżniony przede wszystkim ze względu na mnogość i różnorodność
tworzonych form.
Krasowienie- proces rozpuszczania skał pod wpływem tlenku węgla (IV)
takich jak: wapienie, margle, dolomity, gips, anhydryt, sól kamienna i
potasowa.
Właściwości rozpuszczające wody
Skały, które stosunkowo łatwo reagują z wodą i w sprzyjających warunkach
mogą ulec całkowitemu rozpuszczeniu:
 Skały węglanowe (wapienie, margle, dolomity)
 Skały siarczanowe (gips, anhydryt)
 Skały chlorkowe (sól kamienna i potasowa)
Efekty krasowienia są szczególnie widoczne w skałach węglanowych. Ich
główny składnik mineralny, węglan (IV) wapnia CaCO3, zostaje rozpuszczony
przez roztwór kwasu węglowego powstałego w reakcji tlenku węgla (IV) z
wodą:
H2O + CO2 → H2CO3
(woda + dwutlenek węgla = roztwór kwasu węglowego)
Im większa jest ilość tlenku węgla (IV), tym szybciej przebiega krasowienie.
Zawartość tlenku węgla IV w wodzie podczas wsiąkania jej w podłoże wzrasta
wielokrotnie. Wzrasta także stężenie kwasu węglowego, który, reagując ze
skałami zawierającymi węglan (IV) wapnia, rozpusza je, tworząc kwaśny
węglan (IV) wapnia:
CaCO3 + H2CO3 → Ca(HCO3)2
(węglan wapnia budujący skały + roztwór kwasu węglowego = roztwór
rozpuszczonej skały wapiennej)
Prowadzi do wytrącania się węglanu wapnia (kalcytu), np. w
czasie tworzenia się nacieków czy trawertynu:
Ca(HCO3)2 → CaCO3↓ + H2O + CO2

1
Podsumowanie tematu
 PROCESY EGZOGENICZNE
(spływający roztwór rozpuszczonej skały wapiennej = węglan wapnia (kalcyt;
tworzy nacieki) + woda + dwutlenek węgla)

Od czego uzależnione jest tempo rozpuszczania skał?

Czynnikami wpływającymi na tempo procesów krasowych są:
 Ilość wody opadowej- będącej nośnikiem tlenku węgla (IV).
 Ilość tlenku węgla (IV) rozpuszczonego w wodzie- zwiększenie tej
ilości prowadzi do wzrostu stężenia kwasu węglowego i
intensywniejszego rozpuszczania skał.
 Temperatura wody- im niższa, tym więcej tlenku węgla (IV) może się
rozpuścić. W wodzie o temperaturze 0oC rozpuszcza się ponad trzy
razy więcej CO2 niż w wodzie o temperaturze 35oC.
 Pokrywa roślinna i glebowa- obecność roślinności sprzyja
zwiększeniu ilości CO2 dostającej się do wsiąkającej wody co wzmaga
krasowienie.
 Rodzaj skały- niektóre skały w określonych sytuacjach są bardziej
podatne na krasowienie niż inne.
 Ukształtowanie terenu- im bardziej płaski teren tym więcej wody
opadowej wsiąka w podłoże.
Rzeźba krasowa
Uformowane w wyniku procesów krasowych formy terenu dzielimy
na powierzchniowe oraz podziemne.
Powiechniowe:
 Mogoty (Ostańce krasowe)- wysokie pagóry wapienne o stromych
zboczach, wznoszące się ponad powierzchnię zrównaną przez procesy
krasowe.
 Polje- rozległe, płaskodenne kotliny krasowe, otoczone stromymi
ścianami wapiennymi, powstałe wskutek nniemal całkowitego
zniszczenia skał przez procesy krasowe.
 Żłobki i żebra krasowe- występujące naprzemiennie bruzdy skał
wapiennych (żłobki) oraz rozdzielające je grzbiety (żebra).
 Lejki krasowe- niewielkie zagłębienie o kolistym kształcie, powstałe na
skutek rozpuszczania krasu na powierzchni terenu lub zapadnięcia
podziemnych pustek krasowych.
 Uwały- większe zagłębienie terenu powstałe na skutek połączenia się
kilku lejków.
 Ponor- zagłebieniem którym wody spływają pod powierzchnię.
 Wywierzyska- miejsce wypływu wód podziemnych z jaskini – źródło
krasowe o dużej wydajności.
 PROCESY EGZOGENICZNE
 Zapadlisko krasowe- zawalony strop jaskini krasowej mający
bezpośredni kontakt z powierzchnią Ziemi.

Podziemne:
 Jaskinia- naturalna pusta przestrzeń (np. w skałach wapiennych) o
dużych rozmiarach.
 Korytarz krasowy- poziome połączenie między fragmentami jaskini.
 Komin krasowy (studnia krasowa)- pionowe połączenie między
fragmentami jaskini.
 Komora jaskini- fragment jaskini dużych rozmiarów.
 Draperia (naciekowa)- zbiór dużej ilości nacieków jaskiniowych
zwisających ze stropu jaskini.
 Misa martwicowa- wypełnione wodą z dużą zawartością węglanu
wapnia zagłębienie na dnie jaskini krasowej, w której mogą powstawać
perły jaskiniowe (kalcyt).
 Stalagmit- naciek jaskiniowy narastający od dna jaskini z kapiącej ze
stropu wody z węglanem wapnia.
 Stalaktyt- naciek jaskiniowy narastający od stropu jaskini ze ściekającej
wody z węglanem wapnia, przypomina zwisający sopel.
 Stalagnat- naciek jaskiniowy w formie kolumny, połączenie
narastających: stalagmitu ze stalaktytem.
 Makarony- forma nacieku jaskiniowego podobna do stalaktytu ale pusta
w środku.
Obecnie kras występuje m.in.:
 W Słowenii (np. Wyżyna Kras)
 we Włoszech
 we Francji
 W Polsce (np.: Tatry Zachodnie, Góry Świętokrzyskie, Pieniny, Wyżyna
Krakowsko-Częstochowska, Sudety).
 W południowych Chinach (np. Guilin).
 W USA (Yellowstone)
PROCESY EGZOGENICZNE
 PROCESY EGZOGENICZNE

RZEŹBOTWÓRCZA DZIAŁALNOŚĆ RZEK

2
Ćwiczenie na Scholaris do tematu
 PROCESY EGZOGENICZNE
“Kropla drąży skałę”- długotrwałe wystawienie materii na działanie wody
będzie skutkować jej poddaniem się rzeźbotwórczej działalności rzek.
Procesy fluwialne- działalność rzeźbotwórcza wód płynących (rzek).
Działalność rzeźbotwórcza wód płynących (rzek) polega na niszczeniu
podłoża, po którym rzeka płynie, transporcie i akumulacji niesionego przez
nią materiału skalnego- rumowiska rzecznego.
W przypadku procesów rzecznych występuje zależność odwrotnej
proporcjonalności. Gdy erozja jest silna, akumulacja jest słaba, gdy
słabnie erozja – rośnie akumulacja. Transport jest względnie duży w całym
biegu rzeki, ale silniejszy w biegu górnym.
Intensywność procesów fluwialnych zależy od:
 Spadku rzeki- im wyższy spadek tym silniejsza erozja i transport, a
słabsza akumulacja
 Prędkości rzeki- co jest ściśle związane z jej spadkiem – im większa
prędkość tym wyższa erozja i transport, a niższa akumulacja
 Wielkości przepływu- ta zależność jest najbardziej niejednoznaczna i
silnie powiązana z prędkością. Duży przepływ przy dużej prędkości
sprzyja erozji, z kolei duży przepływ przy małej prędkości sprzyja
akumulacji.
 Charakteru podłoża i skał budujących koryto oraz terasy- przede
wszystkim chodzi o wielkość i twardość ziaren skały, a tym samym ich
podatność do porwania przez płynącą wodę.
 Klimatu i związanych z nim wahań poziomu wody w rzece. Może to
wpływać na ciągłość procesów erozji i akumulacji.
 Stopnia regulacji koryta rzeki przez człowieka- silnie wyregulowane
koryto będzie mniej podatne na niektóre typy erozji od koryta
naturalnego, z drugiej strony ograniczenie naturalnego biegu rzeki przy
zabudowie w bliskim sąsiedztwie koryta może prowadzić do powodzi.

Wspólne elementy biegów rzeki:

 PROCESY EGZOGENICZNE
 Koryto rzeki- podłużne zagłębienie terenu, którym płynie woda rzeki. W
biegu górnym przyjmuje kształt zbliżony do litery “V”, a w biegu dolnym
“U”.
 Terasy zalewowe- płaskie fragmenty doliny (po obu stronach koryta)
okresowo zalewane przez rzekę w czasie wezbrania. W jej obrębie
mogą występować starorzecza.
 Łożysko rzeki- fragment doliny rzeki obejmujący koryto oraz najniższą
terasę, czyli terasę zalewową.
 Terasy powodziowe- niekiedy wyróżniany rodzaj terasy, która
zalewana jest wodą w czasie obfitych wezbrań rzeki. W jej obrębie
mogą występować starorzecza.
 Ponadto w środkowym i dolnym biegu rzeki, gdzie koryto jest znacznie
szersze mogą też występować terasy nadzalewowe, mające
najczęściej plejstoceńskie pochodzenie, a obecnie niezagrożone
zalaniem za wyjątkiem skrajnie potężnych powodzi.
Wyróżniamy dwa podstawowe typy ruchu wody:
 PROCESY EGZOGENICZNE
 Rruch laminarny (spokojny)- polega na płynięciu cząstek wody
równolegle do siebie tak, że ich drogi się nie przecinają.
 Ruchu turbulentny (burzliwy)- który w rzeczywistości znacznie częściej
obserwujemy, w którym cząsteczki wody przemieszczają się po torach
kolizyjnych (ruch jest chaotyczny), często kolistych (wirowych).
Erozja wgłębna- występuje na obszarach, gdzie koryta rzeczne rozwijają się
w skałach litych. Jest charakterystyczna dla początkowych (górnych)
odcinków dolin tam, gdzie jest spadek podłużny rzeki, czyli stopień
nachylenia dna jej koryta w kierunku spływu wody, jest duży.
Eworsja- polega na niszczeniu dna koryta rzecznego, następującego w

wyniku uderzania i szorowania rumoszu skalnego wprawianego w ruch

wirowy.
Korazja- zachodzi w obrębie podatnych na niszczenie skał wapiennych i
gipsowych, wskutek wietrzenia chemicznego.
Kawitacja- prowadzi do rozkruszania skał w obrębie koryta rzecznego.
 PROCESY EGZOGENICZNE
Erozja wsteczna- prowadzi do stopniowego cofania się progu skalnego w
górę doliny rzecznej.
Erozja denna- polega na rozmywaniu i wymywaniu osadów.

Górny bieg rzeki

 Odznacza się dużym spadkiem
rzeki i największą prędkością.
 Charakteryzuje się dużą
niestabilnością poziomu wody
w rzece i zagrożeniem nagłymi
powodziami.
 Zachodzi w nim intensywna
erozja wgłębna, prowadząca
do pogłębienia dna rzeki i
kształtowania się doliny V-
kształtnej.
 W miejscach, gdzie rzeka
napotyka bardziej odporne
skały, tworzą się progi skalne-
wodospady.
 Woda podcina próg skalny od
dołu, co prowadzi do
oberwania jego górnej części, a
w konsekwencji- do cofania się
progu. (erozja wsteczna).
 PROCESY EGZOGENICZNE
 Spływająca z progu woda niesie głazy i okruchy skalne, które, uderzając
z dużą siłą o dno koryta, pogłębiają je. Tworząc kotły eworsyjne
zagłębienia o pionowych ścianach i płaskim dnie, wyżłobione przez
rumowisko rzeczne obracane przez ruch wirowy wody.
 Kaptaż może wystąpić w toku erozji wstecznej. Cofająca się w górę
swojego biegu (w okolicy źródła) rzeka może napotkać inną rzekę.
 PROCESY EGZOGENICZNE

Środkowy bieg rzeki

 Wzrost ilości wody.
 Mniejszy spadek rzeki i mniejsza prędkość oraz siła transportowa.
 Kluczowym procesem w tym buegu jest erozja boczna.
 Występuje nurt, czyli część wody w korycie o najwyższej prędkości i
tym samym silej erozji.
 PROCESY EGZOGENICZNE
 Woda niesie mniejsze okruchy; w rumowisku jest drobny materiał
(m.in. ziarna kwarcu, minerały ilaste oraz szczątki roślinne). Wleczony
jest grubszy materiał (piaski, żwiry).
 Stale poszerza się koryto rzeki wraz z uchodzeniem kolejnych
dopływów.
 Powstają meandry- zakola rzeczne, nadbudowane brzegi o niewielkim
nachyleniu, koryto jest płytkie w miejscu występowania meandrów.
 Sila Coriolisa- na półkuli północnej bardziej podmywane są prawe
brzegi, na półkuli południowej lewe brzegi.
 Starorzecze- jezioro zakolowe powstałe przez oderwanie rzeki od
głównego koryta.
 Między usypywanymi podłużnie w korycie lub na brzegach koryta
ławicami, powstają przewężenia i wypłycenia zwane bystrzami, gdzie
ze względu na zwężenie koryta woda zwiększa prędkość, z kolei w
miejscach gdzie przeszkód takich nie ma i woda może płynąć wolniej
(jest szerzej i głębiej) powstają plosa. Formy te (bystrza i plosa)
cechuje występowanie naprzemienne.
Dolny bieg rzeki
 Najmniejszy lub prawie zerowy spadek i tym samym najmniejsza
prędkość wody w rzece.
 PROCESY EGZOGENICZNE
 Osiągnięcie przez koryto największych rozmiarów i nadbudowywanie
najpotężniejszych teras rzecznych.
 Gwałtownie spada erozja i radykalnie wzrasta akumulacja.
 Aluwia- nagromadzenia osadów rzecznych, na których mogą tworzyć
się bardzo żyzne gleby- mady rzeczne. Dotyczy to szczególnie terasy
zalewowej, gdzie drobnoziarnisty materiał nanoszony jest w trakcie
powodzi.
 Mielizny- piaszczyste wypłycenia w obrębie koryta, stale
przemieszczające się w dół rzeki.
 Łachy- wystające ponad powierzchnię podczas niskich stanów wody.
 Baza erozyjna rzeki- określa głębokość, do jakiej rzeki mogą wcinać
swe swe koryta i doliny. Ogólną bazą erozyjną jest poziom morza,
jednak lokalnie bazą mogą być przeszkody (np. zapory) lub poziom
ujścia do innej rzeki.
 Terasy rzeczne- płaskie powierzchnie o różnej szerokości, ciągnące się
wzdłuż doliny i będące fragmentami jej dawnego dna.
3

Typy ujść rzecznych

Delta

3
Scholaris Bieg Rzeki
 PROCESY EGZOGENICZNE
 Powstaje, gdy rzeka uchodzi do morza o słabych pływach morskich,
niewielkich prądach przybrzeżnych i płytkim wybrzeżu.
 W ten sposób dochodzi do nadbudowywania ujścia wgłąb morza, a
rzeka rozlewa się na boki (ze względu na przeszkadzający jej
akumulowany materiał) i uchodzi do niego wieloma odnogami.
 Kształt delty zależy od zarysu linii brzegowej, a jej wielkość od ilości
osadów niesionych przez rzekę i ukształtowania dna zbiornika.
 Delta wewnętrzna- powstaje nie przy ujściu, ale gdzieś w jej wyższym
biegu. Przyczyną są np. duże zmiany bazy erozyjnej.
 Przykłady:
 Amazonka  Tygrys z
 Nil Eufratem
 Missisipi-  Pad
Missouri  Rodan
 Ganges-  Dunaj
Brahmaputra  Huang He
 Orinoko  Niger
 Wołga
Estuarium (ujście jelkowate)
 Tworzy się w miejscu, gdzie pływy morskie (lub prądy przybrzeżne) są
silniejsze.
 Nanoszony przez wodę materiał jest sukcesywnie wymywany przez
morze, które wdziera się wgłąb koryta rzeki i stale je poszerza. W ten
sposób ujście zmienia się w jeden długi i szeroki lejek.
 Przykłady:
 Garonna (tworzy wspólnie z rzeką Dordogne jedno z
najpotężniejszych światowych estuariów nazwane
Żyrondą)
 Tamiza
 Rzeka Świętego Wawrzyńca
 Parana z Urugwajem (La Plata)
 Loara
 Sekwana
 Łaba
 Tag

Działalność rzeźbotwórcza wód opadowych

 PROCESY EGZOGENICZNE
 Woda spłukuje wierzchnią warstwę powierzchni ziemi, doprowadzając
do erozji gleby.
 Woda może spływać strugami, żłobiąc teren wzdłuż linii spływu.
Powstają wtedy:
 Bruzdy
 Rozcięcia
 Wąwozy
 Jeśli podłoże jest z okruchów skalnych o różnej wielkości i odporności
na wymywanie, to tworzą sie piramidy ziemne.
 Piramidy ziemne powstają gdy powkrywa roślinna, większe
kamienie czy żwir chronią przed wymyciem materiał znajdujący
się pod nimi.
 Erozja wąwozowa zachodzi na obszarach o podłożu lessowym.
(Wyżyna Lubelska).

RZEŹBOTWÓRCZA DZIAŁALNOŚĆ LODOWCÓW

GÓRSKICH I LĄDÓW
 PROCESY EGZOGENICZNE
Procesy glacjalne- procesy będące wynikiem rzeźbotwórczej działalności
lodu lodowcowego tak w lodowcach górskich jak i lądolodach.
Procesy glacjalne dzielą się na:
 Erozję
 Transport
 Akumulację
Intensywność rzeźbotwórczej działalności lodowców górskich
Procesy rzeźbotwórcze związane z obecnością lodu najsilniej występowały
w przeszłości geologicznej (zlodowacenia w okresie plejstocenu), ale również
dzisiaj mogą one być obserwowane, choć w znacznie mniejszej skali. Ich
intensywność zależy od:

 Warunków klimatycznych, w tym zwłaszcza od wielkości dostawy wody

(przyrost lodowca) oraz temperatury, a szczególnie jej sezonowych
(lato-zima) lub wieloletnich wahań, co przyczynia się do ruchu jęzora
lodowcowego.
 Pośrednio od wysokości gór (co ma związek z panującym klimatem)
i wysokością wiecznej granicy śniegu na danym obszarze.
 Skał budujących pasmo górskie, zwłaszcza ich twardości i tym samym
podatności na oddziaływanie lodowca.
 Kształtu pasma górskiego (inne procesy będą mocniej obserwowalne
w przypadku różnych typów lodowców górskich).
 Globalnej zmiany klimatu (mogącej prowadzić nawet do całkowitego
zaniku lodowców górskich i tym samym zlikwidowania ich działalności
rzeźbotwórczej).

Niszcząca działalność lodowca górskiego

Erozja glacjalna- całokształt procesów zachodzących w spągu
przemieszczającej się masy lodowej, które powodują usuwanie
4
Film o lodowcach
 PROCESY EGZOGENICZNE
materiału tworzącego podłoże lodowca i w konsekwencji obniżenie
powierzchni terenu.
W toku działalności rzeźbotwórczej w obrębie erozji wyróżnia się procesy
wspólne dla lądolodów i lodowców górskich, takie jak:
 Detrakcja – wyrywanie z podłoża dużych bloków skalnych i ich
przenoszenie, czasami (w przypadku lądolodów) na odległości
sięgające nawet tysięcy kilometrów (w przypadku lodowca górskiego
oczywiście na odległość znacznie mniejszą).
 Detersja – polerująca działalność lodowca, wygładzanie skał podłoża
po których przemieszcza się lodowiec (lub lądolód) za pomocą lodu
lodowcowego i uwięzionych w nim transportowanych skał.
 Egzaracja – zdzieranie materiału skalnego z podłoża przez czoło
lodowca (lądolodu) i następnie jego wciąganie w głąb lodu
lodowcowego.
Do erozyjnych form należą:
 Kocioł polodowcowy (cyrk, kar) – pozostaje ukryty, dopóki wypełnia
go pole firnowe. Ujawnia się, w momencie gdy klimat ociepla się i
lodowiec zanika. To kotlinowate zagłębienia utworzone w wyniku
powiększanie się obszaru i pogłębienia pola firnowego, otoczone
wyższymi partiami górskimi najczęściej z trzech stron. Kotły po
wytopieniu lodowca często przeistaczają się w jeziora górskie
zwane jeziorami cyrkowymi (karowymi), ale nie zawsze musi się tak
stać.
 Karling – strzelisty szczyt górski wyerodowany u podnóża przez erozję
wsteczną pola firnowego powiększającego swój obszar.
 Grań – wyostrzona krawędź góry, ostry i skalisty szczyt, której
pochodzenie (zwłaszcza w dolnych partiach) może być spowodowane
zdzieraniem przez przemieszczający się jęzor lodowca.
 Turnia – szczyt lub skała o ścianie zbliżonej do pionowej, powstała w
wyniku erozji otoczenia przez działalność lodowca górskiego.
 Muton (baraniec) – pagórek lub masyw skalny o nietypowym kształcie
– wygładzony stok o niewielkim nachyleniu od strony nasuwania się
lodowca (lub lądolodu) i silnie zdarty mocno nachylony stok po drugiej
stronie. Powstał w wyniku egzaracji skał o różnej odporności na erozję.
 Rysy i wygłady lodowcowe – widoczne zarysowania i oberwania
niewielkich fragmentów skał na ich powierzchni (często występujące
także na powierzchni mutonów) lub oszlifowane bloki skalne w wyniku
nasuwania się jęzora lodowca (lub czoła lądolodu).
 PROCESY EGZOGENICZNE
 Dolina U-kształtna (polodowcowa) – jedna z najrozleglejszych form
polodowcowych w górach, powstaje w wyniku wdarcia się jęzora
lodowcowego do doliny rzeki górskiej (V-kształtnej) i zniszczenia
(pocięcia) jej podstawy przez boki jęzora lodowcowego w wyniku czego
kształt “V” zmieniany jest w kształt typu “U”.
 Dolina zawieszona – rodzaj bocznej doliny górskiej, która przez jęzor
lodowca została odcięta od doliny głównej i znajduje się wyżej niż dolina
główna przekształcona w dolinę U-kształtną. Sama mogła być źródłem
mniejszego lodowca górskiego (łączącego się w przeszłości z jęzorem
lodowca głównego).
 PROCESY EGZOGENICZNE
Powstanie doliny U-kształtnej

Rzeźbotwórcza działalność lodowców

Działalność transportowa lodowca górskiego

 Materiał skalny niesiony przez lodowiec (morena) jest zróżnicowany pod
względem wielkości. Pochodzi z podłoża zdzieranego przez lodowiec
lub z wietrzenia otaczającech stoków.
 Morena może być transportowana na powierzchni lodowca, wtopiona
w masy lodu oraz spychana przez czoło lodowca.
 Podczas transportu materiał morenowy jest rozdrabniany i szlifowany,
lecz nie ulega segregacji i pozostaje ostrokrawdzisty.
 Materiał skalny może być przenoszony przez wody lodowcowe
płynące po powierzchni lodowca oraz w jego wnętrzu.
 Drobny materiał zalegający na powierzchni lodu może
być transportowany na duże odległości przez wiatr.
 PROCESY EGZOGENICZNE
5

Akumulacyjna działalność lodowca górskiego

W wyniku działalności akumulacyjnej lodowca górskiego powstają moreny.
Niektóre moreny są również formami utworzonymi przez lądolody i mają wtedy
znacznie większe rozmiary.
Do akumulacyjnych form należą:
 Morena czołowa – powstaje w wyniku usypania materiału pchanego
przez lodowiec (lub lądolód) na przedpolu jęzora lodowca górskiego lub
czoła lądolodu. Ma kształt wału skalnego usypanego poprzecznie do
kierunku ruchu jęzora lodowcowego (lub lądolodu).
 Morena denna – powstaje w wyniku zdarcia podłoża i rozsypania na
nim materiału niesionego przez jęzor lodowca (lub masę lądolodu), która
została wtłoczona do jego wnętrza i wydostała się wraz z jego
wytopieniem. Ma charakter falisty i rozległy (zwłaszcza w przypadku
lądolodów).
 Morena boczna – powstaje w wyniku usypywania niesionego przez
jęzor lodowca górskiego materiału skalnego wzdłuż jęzora po obu jego
bocznych krawędziach.
 Morena środkowa – efekt połączenia dwóch moren bocznych dwóch
sąsiadujących lodowców górskich biegnących obok siebie.

5
Film budująca i niszcząca działalność lodowców i lądolodów.
 PROCESY EGZOGENICZNE

Formy rzeźby terenu powstałe wskutek działalności lodowców górskich

Intensywność rzeźbotwórczej działalności lądolodów w przeszłości

 PROCESY EGZOGENICZNE
 Położenia – obszary znajdujące się bliżej strefy polarnej miały większe
szanse na bycie objętymi przez działalność lądolodów, podczas gdy
niektóre obszary są całkowicie pozbawione takiej możliwości (za
wyjątkiem zlodowaceń globalnych)
 Zmian klimatycznych w przeszłości historycznej – wpływający na
zmianę zasięgu zlodowacenia
 Lokalnych warunków terenowych – w szczególności wysokie pasma
górskie stanowiły naturalną barierę ograniczającą zdolność lądolodu do
rzeźbienia terenu

Finalnym efektem rzeźbotwórczej działalności lądolodu jest powstawanie

charakterystycznej rzeźby polodowcowej. Dzielimy ją na dwie grupy:
 Rzeźba młodoglacjalna – obejmuje łatwe w identyfikacji nawet gołym
okiem formy polodowcowe, które powstały relatywnie niedawno (w
czasie ostatniego zlodowacenia). Krajobraz jest intensywnie sfałdowany
i zawiera liczne ślady obecności lądolodu. Obszary z takim krajobrazem
nazywamy pojezierzami.
 Rzeźba staroglacjalna – obejmuje trudne w identyfikacji nawet przy
użyciu specjalistycznego sprzętu formy polodowcowe, które powstały
dawno (w czasie wielu dawnych zlodowaceń). Krajobraz jest mało
zróżnicowany a śladów zlodowaceń jest niewiele.
Formy utworzone przez lądolód dzielą się na:
 Utworzone przez lód z lądolodu (glacjalne) – erozyjne i
akumulacyjne
 Utworzone przez wodę z topniejącego lądolodu (fluwioglacjalne) –
erozyjne i akumulacyjne
Formy powstałe wskutek działalności lądolodów
 PROCESY EGZOGENICZNE
Formy glacjane, powstałe w wyniku działalności lodu lodowcowego
(akumulacja):
 Morena czołowa- wzgórze
powstałe przed czołem lądolodu,
zbudowane z gliny zwałowej
stanowiącej mieszaninę iłów,
piasków, żwirów, głazów.
 Morena denna- obszar powstały
pod dnem lądolodu; charakteryzuje
się urozmaiconą rzeźbą
powierzchni o mniejszych
deniwelacjach niż morena czołowa.
 Głaz narzutowy (eratyk)- duży
głaz występujący w obrębie moren;
jego obecność świadczy o
ogromnej sile niszczącej i
transportowej lądolodu.
Formy fluwioglacyjne, erozyjne; w
wyniku działalności wód roztopowych:
 Rynna polodowcowa – podłużne
zagłębienie, utworzone przez wody
płynące pod topniejącym
lądolodem pod dużym ciśnieniem
(stąd silna erozja podłoża), są
wąskie i bardzo długie oraz
względnie głębokie. Obecnie
często wypełnia je woda i powstają
w nich jeziora rynnowe.
 Pradolina – dawna dolina rzeki płynącej przed czołem topniejącego
lądolodu wzdłuż jego czoła (poprzecznie do kierunku nasuwania
lądolodu) – odprowadzająca do morza wodę z topiącego się lądolodu.
Zazwyczaj są bardzo długie (setki kilometrów) i względnie szerokie w
porównaniu z korytami współczesnych rzek. Powstawanie pradolin jest
skutkiem dłuższego postoju lądolodu w danym miejscu.
Do akumulacyjnych form fluwioglacjalnych należą:
 Sandr – rozległa, równinna, żwirowo - piaszczysta forma terenu
utworzona na przedpolu topniejącego lądolodu ze spływających z niego
wód tuż przed pradoliną, w czasie jego dłuższego postoju. Obecnie
najczęściej porośnięte lasem iglastym.
 PROCESY EGZOGENICZNE
 Kem – pojedynczy, z reguły niewysoki pagórek piaszczysto-żwirowy,
powstający w szczelinach lodowcowych, gdzie gromadziła się woda z
topniejącego lądolodu i deponowała luźny materiał skalny.

 Oz – długi, wąski i kręy wał, zbudowany z piasków i żwirów osadzonych

przez wody płynące pod lodem w szczelinach lub tunelach
lodowcowych; jego długość przekrasza niekiedy 350 km, a wysokość 50
m.
 PROCESY EGZOGENICZNE
 Drumlin – niewielkie wzgórze o obłym kształcie, zbudowane z piasków,
żwirów, a niekiedy z gliny. Zwykle występują w dużych grupach tworząc
tzw. pole drumlinowe. Mają kształt odwrotny do mutonów – stromy od
kierunku nachodzenia lądolodu i łagodny po przeciwnej stronie.

6
Formy polodowcowe ćwiczenie
 PROCESY EGZOGENICZNE

7
Scholaris ćwiczenie Sandry, Kemy itd.
 PROCESY EGZOGENICZNE
RZEŹBOTWÓRCZA DZIAŁALNOŚĆ WIATRU
Procesy eoliczne- procesy, w których następuje przekształcanie rzeźby
powierzchni Ziemi przez wiatr. Nazwa wywodzi się z mitologii greckiej, gdzie
Eol był bogiem wiatrów. Podobnie jak pozostałe procesy rzeźbotwórcze, także
wiatr dokonuje erozji, transportu i akumulacji materiału, przy czym jest on
zwykle drobny i lekki, ze względu na małą siłę nośną wiatru.
Czynnikami wpływającymi na intensywność rzeźbotwórczej działalności
wiatru są:
 Kierunek nachylenia stoku – stoki dowietrzne będą silniej erodowane,
a stoki zawietrzne – akumulowane.
 Występowaniem wiatrów stałych lub okresowo-zmiennych –
obszary stałej cyrkulacji wiatrowej (np. pasatowej) oraz cyrkulacji
sezonowej (monsunowej, bryzy) będą silniej podatne na rożne rodzaje
działalności wiatru.
 Występowanie wiatrów lokalnych związanych z warunkami otoczenia
np. wiatrów górskich – będzie wpływać na nasilenie działalności wiatru.
 Budowa skalna terenu – skały o dużej twardości i masie będą mniej
podatne na niektóre rodzaje działalności wiatru (jednak bardziej na inne)
niż skały lekkie i miękkie.
 Pokrycie terenu – teren nagi (np. pustynia) będzie silnie przekształcany
przez wiatr, podczas gdy teren porośnięty bujną roślinnością (np. las)
będzie chroniony przez działalnością wiatru.
 Obecność wody na terenie działania wiatru – mokre ziarna skalne są
bardziej lepkie i mniej podatne na poddawanie się procesom eolicznym.
 Klimat i globalna cyrkulacja atmosferyczna – wpływają na wiele
procesów, min. wilgotność, roślinność jak i występowanie określonych
wiatrów.
 Działalność człowieka – intensywna zabudowa czy sztuczne
nasadzenia – ograniczają działalność wiatru tymczasem wylesianie
prowadzi do jej nasilenia.

8
Film Rzeźbotwórcza Działalność Wiatru
 PROCESY EGZOGENICZNE
Niszcząca działalność wiatru (erozja eoliczna)
Deflacja- wywiewanie luźnego i lekkiego materiału skalnego przez wiatr. W jej
wyniku powstają formy terenu takie jak:
 Niecka deflacyjna (misa deflacyjna) – rozległe zagłębienie, z którego
usunięto wierzchnią warstwę lekkiego materiału skalnego (piasków i
pyłów). Gdy proces deflacji jest intensywny może prowadzić do tak silnej
erozji, że odsłonięta zostanie warstwa wodonośna wód podziemnych.
Prowadzi to do powstawania na pustyni oazy.

 Ostaniec deflacyjny – stromy pagórek o większej od sąsiadującego

obszaru wytrzymałości na erozję (ze względu na budowę lub
porastająca je roślinność), powstaje na skutek wywiania materiału
otaczającego.
 Bruk deflacyjny – większy materiał skalny (głazy, żwir), pokrywa
skalna, która nie uległa deflacji ze względu na swój ciężar, podczas gdy
materiał lżejszy został usunięty.
 Rynna deflacyjna – małe zagłębienie o wydłużonym kształcie, które
powstało w piasku na skutek jego wywiania między obszarami o
większej odporności na erozję.
 PROCESY EGZOGENICZNE

Korazja- proces polega na niesieniu przez wiatr lekkiego materiału (pyłu i

piasku), który napotyka przeszkodę w postaci większych bloków skalnych.
Wiatr uderza o te skały niesionym materiałem i szlifuje jego powierzchnię. Ze
względu na ograniczoną siłę wiatru, najintensywniej zachodzi do około 30 cm
nad powierzchnią ziemi (gdzie unoszone są największe odłamki skalne zdolne
do szlifowania). W toku
korazji powstaje min:
 Grzyb skalny –
pojedyncza skała o
kształcie zbliżonym
do grzyba (węższa u
podstawy, szersza w
czapie), powstała w
wyniku silniejszego
oszlifowania dolnej
części skały przez
wiatr.

 Bruzda korazyjna i jardang – wąskie,

wyżłobione zagłębienie o wydłużonym
kształcie (bruzda), oddzielone ostrymi,
oszlifowanymi grzbietami (jardang).

 Graniak wiatrowy – skała oszlifowana przez wiatr cechująca się

wyraźnie zarysowanymi krawędziami (graniami).
 Wygład eoliczny – oszlifowana powierzchnia skalna, złożona z garbów
(słabsze szlifowanie) i zagłębień (silniejsze szlifowanie).
 PROCESY EGZOGENICZNE

Transport wiatrowy (eoliczny)

Wiatr ma ograniczoną zdolność do transportu materiału, która najmocniej
związana jest z prędkością wiatru i ciężarem materiału transportowanego.
Wyróżniamy 3 możliwości transportu materiału przez wiatr:
 Trakcja (toczenie, pełzanie) – materiał jest przesuwany po podłożu
bez odrywania się od niego.
 Saltacja (skakanie) – materiał na przemian odrywa się od podłoża i
uderza o nie wykonując ruch przypominający podskoki.
 Suspensja – trwałe zawieszenie materiału w powietrzu, który może być
transportowany nawet na tysiące kilometrów.
Budująca działalność wiatru (akumulacja eoliczna)
Akumulacja materiały następuje, gdy siła wiatru spada. Sprzyjają temu
obniżenia terenu i przeszkody terenowe. W tych warunkach mogą powstawać:
 Ripplemarki – drobniutkie skalne “fale” usypane najczęściej z piasku.
Przypominają swoim wyglądem zmarszczki lub grzbiety przeplatane
niewielkimi obniżeniami.
 Wydmy- usypane przez wiatr piaszczyste wzniesienia. Wydmy mogą
mieć różne kształty, ale cechą wspólną wydm jest łagodność nachylenia
stoków dowietrznych i znacznie bardziej strome stoki zawietrzne.
Rodzaje wydm
Barchan
 Najczęstszy typ wydmy na
pustyni piaszczystej, ma kształt
łuku (sierpa). Powstaje w
miejscach, gdzie występuje luźny
materiał skalny. Ponieważ ramiona wydmy są lżejsze od jej centrum –
są one przesuwane zgodnie z kierunkiem wiatru szybciej niż środek
wydmy.
Wydma paraboliczna (łukowa)
 Typ wydmy na pustyniach z obecnością roślinności lub dużych bloków
skalnych, jej kształt jest podobny
do barchanu, ale w tym
przypadku przesunięciu ulega
środek wydmy, a unieruchomione
 PROCESY EGZOGENICZNE
przez skały lub roślinność
ramiona – pozostają w tyle.

Wydma gwiaździsta
 Wydma powstała z połączenia
kilku mniejszych wydm (np. 2
barchanów), występuje na
obszarach o zmiennych
kierunkach wiatru.
Wydma poprzeczna
 Wydma o kształcie podłużnego
wału ułożonego poprzecznie do
kierunki wiatru.

Wydma podłużna
 Wydma o kształcie podłużnego wału ułożonego zgodnie z kierunkiem
wiatru.

Pokrywy lessowe
Wiatr może także akumulować materiał skalny poza obszarami pustyń.
Szczególnie podatny jest na to less. Materiał ten wywiewany jest z terenów
odsłoniętych (min. pustyń i półpustyń) i akumulowany w postaci pokryw
lessowych na terenach, gdzie napotyka przeszkody dla dalszego transportu.
Dotyczy to min. Wyżyny Lessowej w Chinach. Przyczynia się to do tworzenia
skały macierzystej pod bardzo żyzne czarnoziemy.

Szczególnie podatny na transport był less w warunkach występującego w

przeszłości klimatu peryglacjalnego na przedpolu lądolodu plejstoceńskiego.
Surowy klimat pozbawił terenu naturalnej osłony i wiatr swobodnie porywał,
transportował i akumulował less z dala od czoła lądolodu. Powstały w ten
sposób pokrywy lessowe Ukrainy i południowo-wschodniej Polski oraz
Wielkich Równin w Ameryce Północnej. W tych miejscach również doszło do
powstania czarnoziemów.
 PROCESY EGZOGENICZNE

Rodzaje pustyń

Ponieważ dla działalności eolicznej idealny jest teren pozbawiony osłony

przed wiatrem, warto poznać rodzaje pustyń, będących idealnym miejscem
dla przekształcania terenu przez wiatr. Występowanie pustyń nie zależy tak
bardzo od temperatury (wyróżniamy tak pustynie gorące jak i pustynie zimne),

co od opadów (ich brak lub niedostatek sprzyja powstawaniu pustyń). Pustynia

może także powiększać swój obszar przekształcając obszar niebędący
pustynią w pustynię. Proces taki nazywamy pustynnieniem. Występuje on
zarówno naturalnie (np. na skutek zmian klimatu), jak również z winy
człowieka (niewłaściwa gospodarka rolna i leśna na terenach zagrożonych
pustynnieniem).

Obecnie pustynie zajmują około 19% powierzchni Ziemi.

Wśród głównych rodzajów pustyń występują:

Pustynie piaszczyste (ergi)

 Pustynia, której głównym materiałem jest luźny piasek, cechuje się

obecnością licznych wydm.

 Wielki Erg Wschodni; Wielki Erg Zachodni (Sahara); Ar-Rab al-Chali

(Półwysep Arabski); Kara-kum (Azja Środkowa).
 PROCESY EGZOGENICZNE
Pustynia ilasta (takyr/playa)

 Pustynia zbudowana z wyschniętego, spękanego iłu. Okresowo (po

opadach) zamienia się w obszar błotny.

Pustynia kamienista (hamada)

 Pustynia, której głównym materiałem są mniejsze i większe bloki skalne
(kamienie).
 Azja Środkowa; Wyżyna Irańska; Sahara
Pustynia żwirowa (serir)
 Pustynia, której głównym materiałem jest większy piasek oraz żwir.
 Na przedpolu gór i płaskowyżów, w Azji Środkowej, na Saharze,
Półwyspie Arabskim, w Australii.
Pustynia lodowa
 Pustynia złożona w całości z lodu, pozbawiona materiału skalnego za
wyjątkiem nunataków czyli szczytów skalnych (górskich) wystających
ponad pokrywę lodową.
Do najważniejszych cech pustyń należą:
 Niedostatek wody w powierzchniowych warstwach gruntu.
 Bardzo cienka pokrywa glebowa lub zupełny brak gleby.
 Silne nasłonecznienie, związane z dużą liczbą dni bezchmurnych.
 Duże dobowe wahania temperatur.
 Opady wynoszące średnio poniżej 250 mm na rok i są bardzo
nieregularne,
 PROCESY EGZOGENICZNE
9

RZEŹBOTWÓRCZA DZIAŁALNOŚĆ MORZA

Morze oddziałuje jednak nie tylko na sam brzeg, ale nawet na obszary
oddalone o dziesiątki kilometrów od plaży. Obszary, których dominujące formy
rzeźby terenu powstały w wyniku działalności rzeźbotwórczej morza
nazywamy pobrzeżami.
Wpływ morza na rzeźbę terenu zależy od:
 Skał budujących brzeg – im bardziej twarde tym mniejsza zdolność
morza do rzeźbienia brzegu. Niektóre skały będą też prowadzić do
powstawania określonych form terenu np. skały wapienne do
nadmorskiego krasu wieżowego.
 Lokalnego ukształtowania powierzchni – nadmorskie góry i wyżyny
będą kurczyć zasięg działalności morza i zmieniać lokalny typ wybrzeża.
 Pływów morskich – wysokie pływy będą zwiększały zdolności
rzeźbotwórcze morza.
 Klimatu lokalnego – akweny, gdzie oddziałują silne lub ekstremalne
wiatry będą znacznie głębiej i intensywniej penetrować strefę brzegową
– wzbudzane fale będą wyższe i będą miały większą prędkość, a przez
to – siłę.
 Położenia akwenu – niektóre zbiorniki będą cechować się
występowaniem określonych zjawisk pogodowych związanych z ich
lokalizacją.
Wybrzeże– pas graniczny lądu i morza obejmujący część nadwodną i część
podwodną.
Linia brzegowa – linia odpowiadająca średniemu położeniu wody: linia styku
morza i lądu.
W obrębie wybrzeża znajduje się:
 Zabrzeże – część znajdująca się zawsze nad
poziomem wody, zraszana rozpryskiem.
 Brzeg – pas między zasięgiem fal sztormowych a
najniższym poziomem wody.

9
E-podręczniki działalność wiatru
 PROCESY EGZOGENICZNE
 Część przybrzeżna – pas znajdujący się zawsze poniżej poziomu
morza, sięgający do głębokości około 10 m.
Według cech morfologicznych wybrzeża dzielą się na:
 Strome – powstające w wyniku niszczącej działalności morza.
 Płaskie – powstające w wyniku na przemian budowania i niszczenia.
W procesie budowania i niszczenia wybrzeży decydującą rolę odgrywa
falowanie wód. Fale uderzające o brzeg nazywamy falami przyboju lub
kipieli klifowej.
Niszcząca działalność morza
Abrazja- polega na ścieraniu skalnej powierzchni brzegu i dna przez okruchy
skalne. Proces cechuje się rozpieraniem przez morską wodę szczelin w
skałach oraz podmywaniem brzegów. Cały czas występuje też ścieranie skał
nabrzeża przez wodę i niesiony przez nią drobny materiał skalny.
Na intensywność abrazji wpływają:
 Siła fal uderzających o brzeg- jest szczególnie duża podczas
sztormów, kiedy nacisk fal na 1 m2 może wynieść nawet 30 ton.
 Pionowy zasięg oddziaływania fal- w sprzyjających warunkach może
on dochodzić do kilkudziesięciu metrów.
 Pływy- zmiany poziomu wód morskich skutkują zwiększeniem lub
zmniejszeniem zasięgu oddziaływania fal.
 Rodzaj skał budujących wybrzeże- różna odporność skał na erozję
przyczynia się do nierównomiernego nieszczenia wybrzeży i tym samym
do zróżnicowania przebiegu linii brzegowej; w obrębie skał mniej
odpornych powstają, np. zatoki. W obrębie bardziej odpornych-
półwyspy, przylądki.
Klif (felaza)- strome, cofające się urwisko nadbrzeżne.
Nisza abrazyjna- zagłębie pod klifem, które tworzy się przez podcinające
dolną część klifu fale.
Platforma abrazyjna- lekko nachylona w stronę morza platforma, której
przedłużeniem jest platforma akumulacyjna, na której osadza się drobniejszy
materiał naniesiony przez cofające się fale.
Opis procesu
Szczególnie podatne na abrazję są wybrzeża wysokie, czyli klify (falezy).
Uderzające o taki typ brzegu fale podcinają go od spodu, nie tyko porywając
fragmenty erodowanej ściany skalnej, ale też przyczyniają się zaistnienia
ruchów masowych osłabiając punkt podparcia nabrzeża. Bezpośrednio pod
podcinaną ścianą tworzy się nisza abrazyjna, a rozdrobniony i przenoszony
 PROCESY EGZOGENICZNE
materiał ściera i wyrównuje dno tworząc platformę abrazyjną, której
przedłużeniem jest platforma akumulacyjna – miejsce osadzania
zerodowanych osadów.
 PROCESY EGZOGENICZNE

10

10
Film- powstawanie klifu
 PROCESY EGZOGENICZNE
Budujaca działalność morza
W procesie akumulacji powstają min.:
 Plaża – piaszczysty, płaski fragment wybrzeża graniczący bezpośrednio
z morzem, mający nieustanny kontakt z wodą morską, często
zmieniający swój rozmiar i ukształtowanie.
 Wał brzegowy – graniczny fragment plaży zbudowany z piasków i
żwirów, pozostający w bezpośrednim kontakcie z wodą morską i
stanowiący czoło plaży.
 Wał burzowy – tylna granica plaży, fragment zbudowany głównie z
piasku, nadbudowywany tylko w czasie sztormów, na co dzień
pozbawiony kontaktu z woda morską.
 Mielizna (rewa) – podwodny, zwykle równoległy do brzegu piaszczysty
wał przybrzeżny (mielizna) często zalegający bardzo płytko pod wodą.
Potrafi ciągnąć się nawet na wiele kilometrów.
 Lido – piaszczysty wał wyrastający ponad poziom morza, w pewnej
odległości od brzegu, tworzony przez fale rozbijające się z dala od
brzegu i osadzające tam niesiony materiał.
 Laguna – część morza (płytka zatoka) odcięta od właściwego akwenu
przez piaszczysty wał, np. lido. Przeważnie ma charakter równoległy do
linii brzegowej. Najczęściej mają trwałe lub okresowe połączenie z
morzem o niskiej wydajności wymiany wody.
 Liman – część morza (płytka zatoka) odcięta od właściwego akwenu
przez piaszczysty wał np. lido. Powstają w wyniku odcinania ujściowych
odcinków rzek np. przez kosę.
 Zatoka – pół-otwarty akwen, część morza, oddzielony od jego właściwej
części piaszczystym wałem np. kosą. Z reguły jest mniej zasolona i
płytsza niż otwarte morze, którego część stanowi.
 Zalew – płytki zbiornik odcięty od morza mierzeją, podobny do zatoki
ale zasilany wodami uchodzących do niego rzek. Najczęściej ma
niewielkie połączenie z morzem i bardzo słabą wymianę wód. Jest
zwykle płytki i słabo zasolony, często silnie zarastający.
 Mierzeja – piaszczysty wał, rodzaj kosy odcinający fragment zatoki
morskiej od pełnego akwenu, narastający z obu stron zatoki lub brzegu,
albo narastający z jednej strony ale prowadzący do całkowitego lub
prawie całkowitego odcięcia zatoki. Mierzeja oddziela od morza zalew,
do którego uchodzą rzeki, ma on jednak najczęściej niewielkie
połączenie z otwartym morzem. Jeżeli połączenie z morzem zostaje
odcięte całkowicie, powstają jeziora przybrzeżne.
 Kosa – piaszczysty wał podobny do mierzei, ale mający połączenie z
lądem tylko z jednej strony oraz nieodcinające całkowicie akwenu,
prowadzi do powstawania pół-otwartych zatok.
PROCESY EGZOGENICZNE

Powstawanie mierzei i jeziora przybrzeżnego

 PROCESY EGZOGENICZNE
Typy wybrzeży
Wśród wybrzeży erozyjnych, wysokich wyróżniamy:
Wybrzeże fiordowe
Powstaje w wyniku zalania przez wodę morską górskich dolin U-kształtnych
utworzonych uprzednio przez lodowiec górski. Cechuje się duża długością i
krętością. Fiordy (głębokie, kręte i wąskie zatoki) potrafią wdzierać się wgłąb
lądu nawet na dziesiątki kilometrów. Występuje min. w Norwegii na Grenlandii,
Alasce, Szkocji i Nowej Zelandii.

Wybrzeże riasowe
Powstaje poprzez zalanie przez morze dolin górskich o przebiegu
prostopadłym do linii brzegowej. Doliny górskie znajdują się pod wodą i stają
się zatokami, z kolei górskie grzbiety wystające ponad poziom morza –
wyspami i półwyspami. Takie wybrzeża można spotkać w Europie, np. w

Irlandii i zachodniej Francji (Bretanii).

 PROCESY EGZOGENICZNE

Wybrzeże dalmatyńskie
Powstaje poprzez zalanie przez morze dolin górskich o przebiegu
równoległym do linii brzegowej. Doliny górskie znajdują się pod wodą i stają
się zatokami, z kolei górskie grzbiety wystające ponad poziom morza –
wyspami i półwyspami. Takie wybrzeże występuje min. w Kalifornii oraz na

Morzu Adriatyckim w Chorwacji, a jego nazwa pochodzi od leżącego tam

regionu – Dalmacji.
Wybrzeże szkierowe (szerowe)
Powstaje w wyniku zalania przez morze obszaru objętego uprzednim
działaniem lądolodu, gdzie występują liczne mutony. Woda morska zalewa
tereny niżej położone, a skaliste wzniesienia wystają ponad powierzchnię

morza jako wyspy. Jest charakterystyczne dla Skandynawii, zwłaszcza

archipelagu Wysp Alandzkich między Szwecją i Finlandią, występuje ponadto
w Szkocji oraz na Alasce.
Wybrzeże klifowe
 PROCESY EGZOGENICZNE
Powstaje w procesie abrazji, w wyniku erozji brzegu przez falowanie. Efektem
jest wytworzenie ścian skalnych bezpośrednio odpadających ku morzu.
Występuje min. w Polsce, ale też we Francji (Normandia), Szkocji i wielu
innych miejscach.
Wśród wybrzeży akumulacyjnych, niskich wyróżniamy:
Wybrzeże mierzejowo-zalewowe

Powstaje w toku kształtowania mierzei (kosa) za sprawą fal i prądów

przybrzeżnych na płytkich morzach. Charakterystycznymi elementami linii
brzegowej są: kosa, mierzeje, półwyspy i oddzielane przez nie zatoki i zalewy
oraz jeziora przybrzeżne. Taki typ wybrzeża występuje min. w Polsce i w
Obwodzie Kaliningradzkim (południowe wybrzeże Bałtyku)

Wybrzeże limanowe
Powstaje przy wspólnym udziale rzek i morza, na skutek odcięcia serii
odcinków ujściowych rzek (estuariów) przez piaszczyste wały. Ma charakter
prostopadły do linii brzegowej. Występuje min. na północnym brzegu Morza
Czarnego.

Wybrzeże lagunowe (wattowe)

 PROCESY EGZOGENICZNE
Powstaje w wyniku odcięcia części zatoki morskiej przez piaszczysty wał, ma
charakter równoległy do linii brzegowej. Cechuje zbiorniki o dużej amplitudzie
pływów min. w Zatoce Meksykańskiej oraz w niektórych akwenach Morza
Śródziemnego (Adriatyk, Morze Tyrreńskie), gdzie okresowo, w czasie
odpływu odsłania się dno laguny (Watt).
Wyróżniamy także wybrzeża narastające, powstające przy udziale

organizmów żywych:
Wybrzeże namorzynowe (mangrowe)
Nietypowy typ wybrzeża występujący w strefie międzyzwrotnikowej, gdzie las
porasta plaże o dużej amplitudzie pływów. Cechuje się obecnością roślinności
słonolubnej, z reguły z wyraźnie odsłoniętymi korzeniami, które tworzą
plątaninę – gdzie narasta brzeg (z zatrzymanych osadów).
Słone bagna
Porośnięte roślinnością słonolubną; występują z reguły na równinnych
fragmentach brzegu okresowo zalewanego i odsłanianego przez pływy.

Wybrzeże koralowe
 PROCESY EGZOGENICZNE
Powstaje przy udziale koralowców. Na wyspie wulkanicznej położonej na
ocenie lub morzy o wysokich temperaturach, gdy wygasa wulkan – zaczynają
porastać go koralowce. Pod ich ciężarem centralna część wyspy wulkanicznej
zapada się, ale narastające dalej koralowce tworzą pierścień (zwany atolem)
wypełniony wody wewnątrz. Występuje powszechnie na Oceanie Spokojnym.

Powstanie atolu
W ciepłych morzach strefy międzyzwrotnikowej istnieją korzystne warunki do
rozwoju raf koralowych, czyli podwodnych form utworzonych przez szkielety
osiadłych kolonijnych organizmów morskich. Do rozwoju rafy konieczna jest
wysoka temperatura wód (18oC-34oC), zasolenie na poziomie 27‰-38‰.
Gdy rafa koralowa tworzy się wokół niewielkiej wyspy wulkanicznej, powstaje
atol.

11

11
Geografia24- Działalność morza