Ölçme Tekniği

3. HAFTA
UZUNLUK ÖLÇÜMÜ

Ölçü birimi metre

Uzunluk için; cetvel, çelik şerit metre, ölçü tekerleği
ölçü latası, ölçü zinciri, nivelman
Ziraat Mühendisliği arazi ölçüm çalışmaları temeli uzunluk ölçüm

Astronomi ışık yılı;

Arazi uzunluk ölçümü – laboratuvar ölçümleri duyarlılığı

İmal edilen parçanın istenen uzunluk kontrolü

Kalite ve standart uygunluğu için hassas ölçüm aletleri
Cetvel, gönye, ölçü saati, mastar, kumpas, mikrometre
Çelik Metre ve Cetveller

mm, cm, inç bölüntülü ve kaba ölçümü

İşlenecek parçadan işlem payı bırakılarak alınan ölçüm
(tabaka sac, bir boy profil demir, su borusu)

Mekanik atölye
çelik metre 1000…2000 mm
çelik cetvel 100…1000 mm
Gönye

Yüzey dikeyliği, açı ölçümü, merkezleme

Sertleştirilmiş çelik gönye
(hassas, iş kalite kontrolü, tezgahlar)
başlıklı gönye,
(içinde kanal olan başlık ve hareketli cetvel)
şapkalı gönye
(şapka başlık ve bağlı cetvel)
Üniversal gönye,
(takılıp, sökülen üç gönye, dikey başlık/bölüntülü cetvel bileşik)
açı gönyeleri
(açı ölçüm ve çizimi, 90-180 hassas olmayan)
(verniyer bölüntülü gönye, markalama, açı iletim, hassas kontrol)
Ölçü saati
Komparatör
Tezgah, iş kalıpları ve parçaları; doğrulama, ayarlama
İmal parçaları; boyut ve doğruluğunu tespit, kıyaslama
(0.01 mm 0.001 ölçü alımı ve kontrolü)
Tam devir mm, diğer ibre kesir
Alınacak ölçü ve kullanılacak yere göre ayak ve ekler
En doğru ölçü; lokma yardımı ve kıyaslamalı ölçü
Ölçü Saati
Kullanımda sehpa ve kola bağlanma
Kaba ölçü alımı ve sıfırlama
Kadran ile parçaya değen uç sıfırlama
Mastar ve Ölçü Lokmaları

Mastar parça ölçüsü uygunluk kontrolü

Parçanın tolerans sınırlarındaki durumu

Parça ölçümü hassas ve maharetlik – mastar kolay

Atölye mikrometre veya kumpas kontrolü
Sanayi imalatında kontrol

Tampon,
Çatal
Göstergeli mastar
Mastar ve Ölçü Lokmaları

Tampon, (deliğin verilen tolerans kontrolü)

Çatal (parçanın dış çapı, uzunluk ve kalınlık tolerans)
Göstergeli mastar (parçanın esas ölçüden fark miktarı)
Mastar ve Ölçü Lokmaları

Ölçü lokmaları; çok hassas ölçüm araçları

Lokma 0.000025 …… 0.000050

Kontrolde mümkün olduğunca az parça kullanımı

Kumpas, mikrometre kontrolü yapılır
 Gövde
Mikrometre
Sabit ağız
Duy 0.5 ve 1 mm
Hassas uzunluk ölçümü Tambur 0.01 mm okunma
1/100……1/1000 mm Ölçme mili
1/100ʺ….. 1/1000ʺ tamburun sağa sola hareketi ileri geri
hareket
Mikrometre

Metrik mikrometre ve okuma

Hareket vidası 0.5 mm (50) veya 1 mm (100) hatveli

1 mm hatveli mikrometre
Tambur tam devir duyda 1 mm ve 1/100 taksimat
Mikrometre

Metrik mikrometre ve okuma

0.5 mm hatveli mikrometre

Tambur tam devir duyda 0.5 mm ve 1/50 taksimat
Mikrometre

Metrik mikrometre ve okuma

OKUMA
Önce duy üzerindeki değer (15 mm veya 15.5 mm)
Tambur üzerindeki değer (0.12 mm veya 0.47 mm)
Değerler toplamıdır

Mikrometre ölçülecek değer sınırlarına uygun olmalıdır

0-25, 25-50, 50-75 mm (hassasiyet 0.01)
0-1, 1-2, 2-3 inç (hassasiyet 0.001)
Mikrometre

Metrik mikrometre ve okuma

1 A

2 B

3 C
Mikrometre

Metrik mikrometre ve okuma

1
A

2 B
Mikrometre

İnç mikrometre ve okuma

0-1 inç mikrometre
Tambur tam devir duyda 1 inç ve 1/100 taksimat
OKUMA
Duy üzerindeki değer + Duy üzerinde geçilen çizgi
Tambur değeri
Mikrometre

İnç mikrometre ve okuma

Mikrometre Sıfıra Ayarı

Tambur sıfırı duyun taksimat doğrultmanı

Tambur okuma çizgisi duyun sıfırı çakışır
Sıfıra ayar vidası hareketi ile sabit ve hareketli ağız teması
0-25 dışında mastar çubukları ile sıfırlama
Vida Mikrometre

Vida dişlerinin profil değerleri ölçülür

Ölçülecek vidaya uygun uçlar sabit ve hareketli ağıza takılır
Mikrometre değeri vida dişlerinin teorik yüksekliklerinin ortası
dm çapıdır.

Vida profillerinin kontrolü yapılır.

Sürekli çizgi : teorik vida
Kesik çizgi : üretilen vida
Vida Mikrometre

Her iki vida da çap ve hatve eşittir (normal mikrometre)

Profil orta çapı (dm) vida mikrometre ile ölçümünde
Üretilen vida istenilen vida değildir
Mikrometre çeşitleri

Ölçme şekillerine göre

Dış mikrometre
İç mikrometre
Derinlik mikrometre
Mikrometre çeşitleri

İç mikrometre
Delik ve iç ölçü alınır, kullanımı zor, 25 mm’den büyük ölçüm
Uzatma çubukları ile 300 mm ölçümü
Sabit ve değiştirilebilir ölçme kafası
Mikrometre çeşitleri

Derinlik mikrometre
Duy taksimatları tersinedir. Sıfır yerine 25 mm bölmesi var
Yardımcı uçlar ile ölçme kapasitesi artar
KUMPAS

Sabit ve hareketli iki parça, sürmeli kumpas

Sabit parça cetvel, hareketli ağızdaki bölmeler verniyer
Metrik ve inç kumpas yada her iki sistem
KUMPAS
Cetvel, sürgü, verniyer (sürmeli kumpas)
Sürgülü kumpas ile alınabilen ölçüler (inç, metrik)
Dış ve iç ölçü ölçebilen kumpas
Derinlik kumpası
Yükseklik (markalama) kumpası
Modül kumpası
KUMPAS
Dış ve iç ölçü ölçebilen kumpas
İç ölçü alınınca kumpas ağız genişliği (5 mm) ! sorunu
KUMPAS
Derinlik kumpası
Kapalı derinliklerin ölçülmesinde kullanılır
Verniyer 1/10 veya 1/20
KUMPAS
Yükseklik kumpası
Ayak kısmı, cetvel, sürgü, uç
Düşey yükseklik ölçümü veya
markalama belli yükseklikte paralel çizgilerde kullanılır

Kanal
açma
KUMPAS
Modül kumpası
Dişli çarkların diş kalınlıklarının ölçümü
Birbirine dik iki cetvel (D ve E), Üç ölçme ağzı (A, B,C)
A ağzı D ve E cetvelleri gövde kısmı oluşturur.
C ağzı D cetvelinde kayarak A ağzı ile sürgülü kumpas, diş kalınlığı

B ağzı
E cetveli sürgüsüne
sabitlenmiştir.
Sürgü ile kayar.

Diş kalınlığının diş tepesinden

uzaklığı belirler ve diş tepesine
destek sağlar.
Kumpasların Hassasiyetlerinin Bulunması

Kumpas tam kapatıldığında; (cetvel ve verniyer sıfır çizgi çakışması)

Verniyerin ilk çizgisi ile bu çizgiden sonra gelen çizgi mesafesidir.

Genelde; verniyer ilk taksimatından sonra cetvel ilk taksimatı gelir

a = L-Lh
Verniyer ilk taksimatından sonra cetvelin ikinci taksimatı gelirse
a = 2L-Lh

a : Kumpasın hassasiyeti
L : Kumpas cetvelinde iki taksimat arasındaki uzaklık
Lh : Verniyerdeki iki taksimat arasındaki uzaklık
a) Metrik Kumpasların Hassasiyetinin Bulunması

Genellikle 1/10, 1/20, 1/50 hassasiyette yapılır;

Yani 0.1 mm’yi 1/10’luk, 0.05 mm’yi 1/20’lik, 0.02 mm’yi 1/50’lik
Kumpasla okunur

1/10’luk kumpasta cetvel üzerindeki 9 mm verniyerde 10 taksimattır

İki taksimat arasındaki mesafe 9/10= 0.9 mm
a = 1 mm – 0.9 mm = 0.1 mm

1/20’lik kumpasta cetvel üzerindeki 19 mm verniyerde 20 taksimattır

İki taksimat arasındaki mesafe 19/20= 0.95 mm
a = 1 mm – 0.95 mm = 0.05 mm

1/50’lik kumpasta cetvel üzerindeki 49 mm verniyerde 50 taksimattır

İki taksimat arasındaki mesafe 49/50= 0.98 mm
a = 1 mm – 0.98 mm = 0.02 mm
a) Metrik Kumpasların Hassasiyetinin Bulunması

Örnek ;
cetvel üzerindeki 19 mm verniyerde 10 taksimata bölünmüşse
Verniyerdeki iki taksimat arasındaki mesafe 19/10= 1.9 mm
a = 2 mm – 1.9 mm = 0.1 mm
b) Anglo-Sakson Kumpasların Hassasiyetinin Bulunması

Genellikle 1/256 inç, 1/128 inç, 1/64 inç, 1/1000 inç hassasiyette yapılır;
Yani 0.1 mm’yi 1/10’luk, 0.05 mm’yi 1/20’lik, 0.02 mm’yi 1/50’lik
Kumpasla okunur

1/128’lik kumpasta 1 cetvel üzerinde 16 eşit parçaya bölünmüş

Cetvel üzerinde iki taksimat arasındaki mesafe 1/16 inç= 8/128 inç
Cetvel üzerinde 7 taksimat verniyer üzerinde sekiz eşit parçaya bölünmüş
Verniyer üzerinde iki taksimat arasındaki mesafe Lh = 7/128 inç olur
a = 8/128 inç – 7/128 inç = 1/128 inç

ÖRNEK :
1/256 hassasiyetli kumpasta cetvelde 15 taksimat verniyerde 16 taksimat ise
Verniyer üzerindeki iki taksimat arası mesafe
Lh = 120/(128.16)
a = 8/128 inç – 120/(128.16) inç = 8/(128.16)
a = 1/256 inç
 Metrik Kumpasların Okunması
a) 1/10’luk kumpas okuma

Verniyerin sıfır çizgisinin kesiştiği cetvel değeri,

Taksimat kısmı
Toplam değer
 Metrik Kumpasların Okunması

a) 1/10’luk kumpas okuma

 Metrik Kumpasların Okunması
a) 1/20’lik kumpas okuma
Verniyer sıfır çizgisi kesişiyor ise
Cetvel üzerinde okunan değer okunur.
Verniyerin taksimatının çakıştığı cetvel taksimatı eklenir.
 Anglo Sakson Kumpasların Okunması

a) 1/128’lik kumpas okuma

0-1 inç arası 16 eşit parça (8/128)
Verniyer 8 eşit parça (1/128)
 Anglo Sakson Kumpasların Okunması

a) 1/128’lik kumpas okuma

0-1 inç arası 16 eşit parça (8/128)
Verniyer 8 eşit parça (1/128)

P : Cetvel değeri P : 48/128

k : verniyer değeri k : 4/128
L : Toplam değer: L : 52/128 inç:
 Anglo Sakson Kumpasların Okunması

a) 1/128’lik kumpas okuma

0-1 inç arası 16 eşit parça (8/128)
Verniyer 8 eşit parça (1/128)
 Anglo Sakson Kumpasların Okunması

b) 1/64’lük kumpas okuma

0-1 inç arası 16 eşit parça (8/128)
Verniyer 4 eşit parça (1/64)
cetvelin 3 taksimatı verniyerde 4 taksimat
Cetveldeki taksimat okunur ve verniyerdeki 4 eşit parçadan çakışan
taksimat 1/64….3/64 olarak okunup toplanır.
 Anglo Sakson Kumpasların Okunması

b) 1/64’lük kumpas okuma

0-1 inç arası 16 eşit parça (8/128)
Verniyer 4 eşit parça (1/64)
 Anglo Sakson Kumpasların Okunması

c) 1/256’lık kumpas okuma

0-1 inç arası 16 eşit parça (8/128)
Verniyer 16 eşit parça (1/256) cetvelin 15 kısmı verniyerde 16 parçadır

Okumada verniyer çakıştığı taksimat çizisine göre yapılır

1/256…..15/256 gibi
Cetvelde okunan değer ile toplanır
 Anglo Sakson Kumpasların Okunması

d) 1/1000’lik kumpas okuma

0-1 inç arası 40 eşit parça (0.025 inç)
Verniyer 25 eşit parça (cetveldeki 24 parça)
Hassasiyet 0.001
 Anglo Sakson Kumpasların Okunması

d) 1/1000’lik kumpas okuma

0-1 inç arası 40 eşit parça (0.025 inç)
Verniyer 25 eşit parça (cetveldeki 24 parça)
Hassasiyet 0.001
Tam değer, cetvel değeri (0.3), okuma çizgisi sayısı (bir taksimat)
verniyer taksimat çizgisi (19 çizgi)
 Anglo Sakson Kumpasların Okunması

d) 1/1000’lik kumpas okuma

0-1 inç arası 40 eşit parça (0.025 inç)
Verniyer 25 eşit parça (cetveldeki 24 parça)
Hassasiyet 0.001
Tam değer, cetvel değeri, okuma çizgisi sayısı
verniyer taksimat çizgisi
 Yardımcı Ölçme Aletleri

Atölye ve laboratuvarda başka ölçme aletleri kullanılır.

Doğrudan ölçüm veya karşılaştırma amaçlıdır
Mastar, sentil, pergeller.
 KÜTLE VE ÖLÇÜMÜ

Cisimler yer çekimi etkisi, serbest düşme durumu

Ağırlık yerin uyguladığı çekim kuvveti
Ağırlık ekvatordan kutuplara artar, yerden yükseldikçe azalır
Ay yüzeyindeki ağırlık dünyada ağırlıktan … kat az
Gezegen büyüklüğü ve kütleye bağlı yerçekimi durumu
Jüpiter yerçekimi 2.64 kat (dünyada 2 kg ağırlık jüpiterde nedir?)
Ağırlık değişir kütle (F=mxg)
Kütle birimi CGS’de gram, SI’da Kg

Kuyumculukta karat ve 0.2 gram durumu

MKS’de 9.81 kg cismin kütlesi 1
FPS’de 1 pound 453.6 gram
 KÜTLE VE ÖLÇÜMÜ

Kütle ölçümü terazi

Tartılacak nesne büyüklüğü bilinen kütle ile dengeleme esasıdır
Terazi destek noktasında dönebilen, düşey hareket edebilen koldan oluşur
Destek noktası terazi kolunu iki eşit veya eşit olmayan iki kola ayırır.

Eşit Kollu Terazi

Basit kolu olan destek üzerine oturtulmuş sistem
Bilinmeyen F1 kuvveti, bilinen F2 ile dengelenir
Terazi dengede ise destek etrafındaki momentler toplamı sıfır
Doğrudan okuma imkanı
Kimyasal madde ağırlıkları ölçümü
Yüksek doğrulukta ölçüm (1000 Kg)
 KÜTLE VE ÖLÇÜMÜ

Eşit Kollu Terazi

F1 kuvveti, F2 ile dengelenir, destek etrafındaki momentler toplamı sıfır

F1.OA=F2.OB OA=OB F1=F2

 KÜTLE VE ÖLÇÜMÜ

Eşit Kollu Olmayan Terazi

Gerçek kütle ölçümü, destek kaldıraç desteği gibi işlevsellik durumu
Bilinmeyen kısa kol ve bilinen uzun kolda gövde üzerinde kaydırarak ölçme
Skala değeri yerçekiminden bağımsız kütle belirlenir, ağır ve iri doğru ölçüm

F1OA=F2OB F1=F2.(OB/OA)
 KÜTLE VE ÖLÇÜMÜ

Mekanik terazide ölçüm; sayarak veya analog göstergede okunur

Elektronik terazide sayısal gösterge
Hassas terazi ortam hava akımı etkisi, özel koruyucu gerekliliği

Doğru Olmayan Terazi

Yerine koyma yöntemi kullanımı (işaretli kütle cisim kütlesi eşitliği)
Çift tartı yöntemi
tartılacak cisim (m) önce sol kefeye dengeleyen ((m1) sağ kefeye
sonra tartılacak cisim sağ kefeye dengeleyen (m2) sol kefeye konulur
Dengede;
m.OA = m1.OB
m2.OA = m.OB
Eşitlik taraf tarafa bölünür
m/m2=m1/m
m = (m1.m2)1/2
 ZAMAN ÖLÇÜMÜ

Saniye birim sistemlerinin ortak zaman birimi

Saniye ortalama güneş gününün 1/86400’ü şeklinde yapılır

Güneş günü;
güneşin bir meridyen düzleminden ard arda iki geçişi arasındaki zamandır.

Yıldız günü;
Sabit yıldızın bir meridyenden ard arda iki geçişi arasındaki zamandır
Ortalama güneş günü alınır (sabit olmama durumu)

Hassas zaman kronometre ölçümü

Kronometre mekanik veya elektronik 1/10 veya 1/20 ölçüm
Çok hassas ölçümlerde özel elektronik devreler kullanılır
Zaman etüdü ve filme alma, kare analiz durumu
 ZAMAN ÖLÇÜMÜ

Diyapozon titreşimi 1/1000’lik kesir

Metronom laboratuvar çalışmaları veya müzik (tempo aracı)

Saat düzeneği ile beslenen sarkaç ve sarkaç çubuk boyu ayarı, zaman dilimi
Saniye ortalama güneş gününün 1/86400’ü şeklinde yapılır

Kuars kristali titrşimi ile mikrosaniye (1/1 000 000) ölçümü

Kuarslı saatler incelikli ölçmelerde kullanım

Bilimsel çalışmalarda kronometre kullanımı

Bir olayın başlama ve bitiş durumu okunması
Gösterge analog veya dijital durumu

Çift ibreli kronometre ardışık zaman dilimlerini ayrı ayrı

veya kümülatif ölçüm yapabilir