Turquli enebi

masala qarTuli enciklopediidan

Turquli enebi miekuTvneba alTaur enaTa ojaxs. winare

Turqulidan momdinareobs ori Sto: saerTo Turquli da bulgaruli.
bulgarulisaa: CuvaSuri da aw mkvadari _ volgisa da dunaispireTis
bulgaruli, xazaruli. saerTo Turqulisaa: I. dasavluri (yivCayuri)
jgufi: 1. a) yaraimuli, yumuxuri, yaraCaul-balyaruli, yirimul-
TaTruli, noRauri, yarayalfaxuri, yazaxuri; b) baSkiruli, TaTruli
(yazanur-TaTruli); 2. yirgizuli; II. samxreTuli (oRuzuri) jgufi:
Turquli (TurqeTisa), azerbaijanuli, Turqmenuli, gagauzuri; III.
aRmosavluri (uiRuruli) jgufi: uiRuruli (salaruliTa da sarig-
uiRuruliT), uzbekuri; IV. Crdilouri (cimbiruli) jgufi: 1. a) alTauri;
b) tuva ena, Tofalauri (yaragasuli); g) xakasuri, kamasiuri, Soruli,
Culimur-Turquli; 2. iakutiuri. samxreTul jgufSi axlos arian
Turquli, azerbaijanuli, Turqmenuli, xolo dasavlurSi, erTi mxriv,
noRauri, yarayalfaxuri, yazaxuri, meore mxriv, yaraimuli, yumuxuri,
yaraCaul-balyaruli, yirimul-TaTruli. TaviseburebebiT gamoirCeva
baSkiruli, TaTruli da gansakuTrebiT yirgizuli. Zveli da saSuali
Turquli enobrivi periodebi warmodgenilia runuli, orxonul-eniseuri,
uiRuruli, maniqeuri, brahmi, arabuli da nestorianuli damwerlobis
ZeglebiT, aseve CaRaTauri, yivCayuri, selCuk-osmaluri da sxv. enobrivi
masaliT. Turquli enebisaTvis damaxasiaTebelia xmovanTa harmonia,
tipologiuri modeli aglutinaciuria.
Turquli ena TurqeTis respublikis saxelmwifo enaa. berZnulTan
erTad saxelmwifo enaa agreTve kviprosis respublikisa. TurqeTis
respublikad gamocxadebamde Turqul enas osmaluric erqva. axla
osmaluris (Turq. osmanlija) saxeliT aRiniSneba Zveli osmalTa
imperiis saxelmwifo ena. sxva mravalricxovan Turqul enaTagan
gamosarCevad amJamad Turqul enas anatoliur Turquls da TurqeTis
Turqulsac eZaxian. Turqul enaze 60 milionze meti adamiani laparakobs.
osmalTa imperiis klerikalurma wreebma samwerlobo Turquli enis
ganviTarebas iseTi mimarTuleba misces, rom man TiTqmis dakarga
erovnuli enis saxe. Turqul enaSi SeiWra uCveulod bevri sparsuli da
gansakuTrebiT arabuli leqsikuri (80 %-ze meti) da gramatikuli
elementi. saerTo sasaubro da samwerlobo ena daSorda erTmaneTs.
Seiqmna xelovnuri ena, erTgvari Jargoni, romelic mxolod mmarTveli
wreebisa da sazogadeobis zeda fenebisaTvis iyo xelmisawvdomi. es
viTareba saukuneebis ganmavlobaSi grZeldeboda. prezident qemal
aTaTurqis iniciativiT 1932 daarsebuli Turquli saenaTmecniero
sazogadoebis mier Catarebul gadamWrel RonisZiebaTa Sedegad ukve
ganxorcielebulia saliteraturo enis leqsikis Zireuli reforma,
gamovlenilia Zvel anatoliur werilobiT Zeglebsa da dialeqtebSi
Semonaxuli erovnuli leqsikuri maragi.
TurqeTis respublikam jer kidev 1928 wels ukuagdo arabuli
damwerloba da igi laTinuri grafikis safuZvelze Seqmnili axali
anbaniT Secvala. Turqul enas aqvs dialeqtebi: samxreT-dasavluri, Sua
anatoliuri, aRmosavluri, Crdilo-aRmosavluri (Savi zRvis
sanapiroebisa), rumeliuri, samxreT-aRmosavluri da kastamuniuri. sxva
Turquli enebis msgavsad, Turquli enisaTvis damaxasiaTebelia
sinharmonizmi, aglutinacia.

Turqologia

masala qarTuli enciklopediidan

Turqologia aris mecnierebaTa kompleqsi, romelic Seiswavlis

Turqulenovani xalxebis enas, literaturas, istorias, kulturas,
ekonomikas. Tavdapirvelad Turqologia umTavresad viTardeboda,
rogorc filologiuri disciplina. misi mniSvnelovani wyaroa: mdinare
orxonisa da eniseis zemo welze aRmoCenili warwerebi (umTavresad VII-X
ss.), Zveli uiRuruli damwerlobis Zeglebi. Sua saukuneebis arabul- da
sparsulenovani avtorebis geografiuli da istoriuli Txzulebani,
romlebic Zvirfas masalas warmoadgenen Turquli enebis da maTze
molaparake tomTa istoriisaTvis. gansakuTrebuli mniSvneloba hqonda
swavluli Turqi mahmud qaSgaris (XI s.) Txzulebas `divanu-l-luRaTi-T-
Turqia~ (`Turqul enaTa leqsikoni~), romelic Seicavs lingvisturi,
istoriuli, eTnografiuli da folkloruli xasiaTis uamrav cnobas
Turqulenovani xalxebis Sesaxeb. Turquli damwerloba da literatura
ganviTarda, erTi mxriv, dasavleTSi _ selCukTa saxelmwifoSi, TurqeTsa
da azerbaijanSi, meore mxriv, aRmosavleTSi _ qaSgarSi, xvarazmSi,
samaryandSi, buxaraSi da sxv. Turquli damwerlobis dasavlur Zeglebs
miekuTvneba XIII-XVII ss.-Si Seqmnili mravali Txzuleba Zv. anatoliur-
Turqul (osmalur) da Zv. azerbaijanul enebze; xolo aRmosavlur
Zeglebs _ XIV-XVI ss.Si Sua aziis Turqul samwerlobo enebze Seqmnili
literaturuli Zeglebi. erT-erTi maTganis, sakuTriv Zveli uzbekuri
enis, fuZemdeblad iTvleba XV s. didi poeti aliSer navoi.
pirvelma cnobam Turqebis Sesaxeb evropaSi hunebis Semosevebis
dros (IV-V ss.) SeaRwia. Turqebisadmi interesi gaizarda XI-XIII ss.-Si
selCukebTan bizantiisa da jvarosnuli omebis dros. es interesi ufro
gafarTovda Turqebis mier konstantinopolis dapyrobisa (1453) da
evropaSi maTi SeWris safrTxis gaZlierebasTan dakavSirebiT. am droidan
moipoveba berZeni bizantieli istorikosebis cnobebi mcire aziis
selCukTa sasulTnosa da TurqTa saxelmwifos Sesaxeb. XV-XVI ss.-Si
osmalTa saxelmwifo aRweres TurqTa tyveobidan dabrunebulma
evropelebma (germ. h. Siltbergeri, frangi busiko, Cexi vratislavi da
sxv.). XVII-XVIII ss. evropaSi Turqulis Seswavla umTavresad praqtikul
miznebs isaxavda _ gaerkviaT osmalTa saxelmwifos politikuri da
samxedro Zlierebis safuZvlebi (l. marsili, m. d’osoni, m. beleni da
sxv). veneciis respublikas intensiuri komerciuli urTierToba hqonda
osmalTa imperiasTan. TurqeTis istoriis mecnierul Seswavlas
safuZveli Cauyara i. hamer-purgStalma. am saqmeSi didi wvlili miuZRviT
evropel mecnierebs (h. giboni, f. gize, f. krecili, p. viteki, f. babingeri,
r. mantrani, r. merimani, b. luisi, a. iorgi da sxv.). XIX s. dasaruls
budapeStsa da helsingforsSi dainteresdnen ruseTis imperiaSi mosaxle
Turquli modgmis xelxebis (CuvaSebi, TaTrebi, baSkirebi) SeswavliT.
XIX-XX ss.-Si farTo Turqologiuri kvleva-Zieba gaiSala
germaniaSi, inglisSi, safrangeTSi, ungreTSi, aSS-Si, iaponiasa da sxv.
(v. Tomseni, J. deni, v. bangi, d. nemeTi, k. Siratori, n. pope, a. fon gabeni,
j. klosoni, k. grinbexi, k. mebgesi da sxv.).
TurqeTis istoriis kvleva Tanamedrove mecnieruli meTodebiT
sakuTriv TurqeTSi mxolod XX s.-is damdegs daiwyo stambulis
universitetSi. 1910 w. daarsda `osmaleTis istoriis sazogadoeba~, sadac
TurqeTis istoriis SeswavlasTan erTad (a. refiki, m. qofrulu) muSaoba
gaiSala TurqeTis farTo problemebze (istoria, literatura, kultura).
Turquli enis pirveli gramatika dawera Turqma avtorma bergamali
kadrim XVI s.-Si. Tanamedrove TurqeTSi Turquli centrebia `TurqeTis
saistorio sazogadoeba~ (daarsda 1931 w.); `TurqeTis saenaTmecniero
sazogadoeba~ (daarsda 1932 w.), stambulis, ankarisa da sxv. qalaqebis
universitetebi. mimdinareobs Turquli saistorio wyaroebis publikacia
(i. uzunCarSili, o. barqani, T. goqbilgini, h. inaljiqi, e. karali,
a. kurati, m. serToRlu da sxv.).
ruseTSi Turqologia Caisaxa XVIII s.-is meore naxevarSi. is
kompleqsuri mecniereba iyo da swavlobda enebs, literaturas, istorias.
XX s.-is rus mecnierTagan gansakuTrebiT didi Rvawli miuZRviT
v. radlovs, a. samoiloviCs, s. malovs, v. gordelevskis da sxv.
saqarTveloSi Turqologia Caisaxa Tbilisis universitetis
daarsebis Semdeg. qarTul Turqologias safuZveli Cauyara akademikosma
sergi jiqiam. Turqologiuri kvleva aseve mimdinareobs
aRmosavleTmcodneobis institutSi, literaturis institutSi, istoriis
institutSi da sxv. saqarTveloSi aseve farTodaa gaSlili
mTargmnelobiTi saqmianoba. qarTulad gamoqyevnebulia Turqi,
azerbaijaneli, uzbeki da sxv. avtorTa literaturuli nawarmoebebi.
didi yuradReba eqceva Turquli saarqivo masalebisa da dokumentebis
gamocemas, mag. sergi jiqias mier gamoqveynebulia gurjistanis vilaieTis
didi davTari. gamoqveynda Sromebi TurqeT-saqarTvelos urTierTobis
sakiTxebze da sxv.