ANG MGA KABIHASNAN SA MESOAMERICA AT SOUTH AMERICA Sinaloa River Valley sa Gitnang Mexico at Gulf of Foseca sa katimugan ng El Salvador.

Sa
hilagang hangganan nito matatagpuan ang mga ilog ng Panuco at Santiago. Samantala,
*Maraming siyentista ang naniniwalang may mga pangkat ng mga
ang katimugang hangganan ay mula sa baybayin ng Honduras sa Atlantic hanggang sa
mangangasong tao ang nandayuhan mula sa Asya patungong North
gulod o slope ng Nicaragua sa Pacific at sa tangway ng Nicoya sa Costa Rica.
America, libo-libong taon na ang nakararaan. Unti-unting tinahak ng mga ito
ang kanlurang baybayin ng North America patungong timog. Nakapagtatag sila ng mga *Sa kasalukuyan, saklaw ng Mesoamerica ang malaking bahagi ng Mexico, Guatemala,
kalat-kalat na pamayanan sa mga kontinente ng North America at South America. Belize, El Salvador, at kanlurang bahagi ng Honduras.
ANG UNANG UGNAYANG ASYA-AMERICA ANG MGA OLMEC (1500-500 BCE)
*Sa panahon ng pinakahuling Ice Age, *OLMEC ang kauna-unahang kabihasnang naitatag sa
natakpan ng mga glacier ang malaking bahagi Mesoamerica (at maaaring maging sa kabuuang America).
ng North America at Europe. Dahil ang
*Ang katagang Olmec ay nangangahulugang rubber people
malaking bahagi ng kabuuang tubig sa daigdig
dahil sila ang kauna-unahang taong gumamit ng dagta ng
ay namuo bilang glacier, bumaba ang lebel ng
mga punong rubber o goma. Ang kanilang kabihasnan ay
tubig sa mga karagatan. Ipinapalagay ng mga
yumabong sa rehiyon ng Gulf Coast sa katimugang Mexico
siyentista na ang Bering Strait sa pagitan ng Asya at North America ay dating isang tuyong
na nang lumaon ay lumawig hanggang Guatemala. Ang panahong ito ay halos kasabayan
lupain na tila nagsilbing tulay sa dalawang kontinente. Sinasabing ang tulay na ito ay
ng Dinastiyang Shang sa China.
maaaring nabuo nang makalawang ulit. Ang una ay mahigit 30,000 taon na ang nakalilipas
samantalang ang ikalawa ay mahigit 12,000 taon na ang nakaraan. *Ang Olmec ay isang pamayanang agrikultural. Ang sistemang
irigasyon na itinayo rito ay nagbigay-daan upang masaka ang
*Sa pagkatunaw ng mga glacier at pagkawala ng mga tulay na lupa sa Asya, naputol ang
kanilang lupain. Sila rin ay nakagawa ng kalendaryo, gumamit
ugnayan sa pagitan ng mga tao sa America at sa iba pang mga kabihasnang umusbong sa
ng isang sistema ng pagsulat na may pagkakatulad sa
iba’t ibang panig ng daigdig. Ang pangyayaring ito ay nakapagpaliwanag sa pagkakaiba ng
Hieroglyphics ng mga Egyptians, at nakalinang ng katangi-
mga teknolohiyang nalinang ng mga sinaunang tao sa America kung ihahambing sa iba
tanging akda ng sining. Naunawaan na rin nila ang konsepto
pang mga kabihasnan. Nagkaroon ng mga pagbabago sa klima ng North America bunsod
ng zero sa pagkukwenta.
ng pagkatunaw ng mga glacier. Samantala, naging mainit at tuyo naman ang ibang mga
lugar na nagbunga sa pagkamatay ng ilang uri ng hayop at unti-unting pagkaubos ng mga *Sa kasamaang-palad, ang kanilang pagsulat ay hindi pa lubusang nauunawaan ng mga
pagkain. Natutuhan ng ilang mga dating mangangaso ang pagtatanim ng mga butil at iba iskolar hanggang ngayon. Dahil dito, ang kaalaman sa mga Olmec at iba pang mga
pang mga halamang tumutubo sa kagubatan. Nagsimulang manirahan ang mga taong ito sinaunang tao sa America ay hango mula sa iba pang labi ng kanilang panahon.
sa mga pamayanan at magtanim.
*Pok-a-tok – ang panritual na larong Olmec na kahalintulad sa larong basketbol, subalit ang
HEOGRAPIYA NG MESOAMERICA mga manlalaro ay hindi maaaring gumamit ng kanilang
mga kamay upang hawakan ang bolang yari sa goma. Sa
*Ang pangalang Mesoamerica ay hango
halip, gamit ang mga siko at baywang, tinatangka ng mga
sa katagang meso na nangangahulugang
manlalaro na ihulog at ipasok ang bola sa isang maliit na
“gitna” o Gitnang America. Ito ang
ring na gawa sa bato at nakalagay sa isang mataas na
lundayan ng mga unang kabihasnan sa
pader. Pinaniniwalaan ng mga arkeologo na ang ilang mga
America. Ang Mesoamerica o Central
manlalaro ay ginagawang sakripisyo matapos ang
America ay ang rehiyon sa pagitan ng
nasabing laro.
*Ang mga Olmec ay kilala rin sa paglililok ng mga anyo mula sa mga
bato. Sila rin ay nakagawa ng templong hugis-pyramid sa ibabaw ng
mga umbok ng lupa. Ang mga estrukturang ito ay nagsisilbing mga
lugar-sambahan ng kanilang mga diyos.
*Jaguar ang pinakamahalagang hayop sa paniniwala ng mga Olmec. Ito
ang pinakakinatatakutang maninila (predator) sa Central at South America.
Ito ay nagpapakita ng lakas, katusuhan, at kakayahang manirahan saan
mang lugar. Ito rin ay agresibo at matapang. Sinasamba ng mga Olmec
ang espiritu ng Jaguar.
*Ang San Lorenzo at La Venta ang sentrong pangkalakalan ng Olmec kung saan ang mga
produktong mineral tulad ng jade, obsidian, at serpentine ay nagmumula pa sa malalayong
lugar tulad ng Costa Rica.
DAHILAN NG PAGBAGSAK
*Sinasabing sila ay maaaring nakihalubilo sa iba pang mga pangkat na sumakop sa kanila.
Gayunpaman ang mga sinaunang taong sumunod sa kanila ay nagawang maitatag ang
dakilang lungsod ng Teotihuacan.
ANG MGA TEOTIHUACAN (200-750 CE)
*Sa pagsapit ng 200 BC, ang ilan sa mga
lugar sa Lambak ng Mexico ay naging mas
maunlad dahil sa ugnayang kalakalan at
pagyabong ng ekonomiya. Isa sa mga dakila at pinakamalaking lungsod sa panahong ito ay
ang Teotihuacan. Ang katagang Teotihuacan ay nangangahulugang “tirahan ng diyos”.
*Ang mga pyramid, liwasan, at lansangan ay nagbigay karangyaan, kadakilaan, at
kapangyarihan sa lungsod. Ang mga pinuno nito ay nagawang makontrol ang malaking
bahagi ng Lambak ng Mexico. Naging sentrong pagawaan ang lungsod at nagkaroon ng
monopoly sa mahahalagang produkto tulad ng cacao, goma, balahibo, at obsidian (isang
maitim na bato mula sa tumigas na lava at ginagamit ng mga Teotihuacan sa paggawa ng
kagamitan, salamin, at talim ng mga kutsilyo.
*Matagumpay na pinamunuan ng mga dugong bughaw o nobility ang malaking bahagdan
ng populasyon sa pamamagitan ng pagkontrol sa ekonomiya, pag-angkop sa relihiyon, at
pagpapasunod nang pwersahan.
*Si Quetzalcoatl (Feathered Serpent God) ang pinakamahalagang diyos
ng Teotihuacan. Pinaniniwalaang sa kanya nagmula ang iba’t ibang
elemento ng kabihasnang Teotihuacan. Kinakatawan din niya ang
pwersa ng kabutihan at liwanag. Siya ring ang diyos ng hangin.
DAHILAN NG PAGBAGSAK
*Noong 600 CE, ang ilang tribo sa hilaga ay sumalakay sa lungsod at sinunog ang
Teotihuacan. Mabilis na bumagsak ang lungsod matapos ang 650 CE. Ang paghina ng
lugar ay maaaring dulot ng mga banta mula sa karatig-lugar, tagtuyot, at pagkasira ng
kalikasan.
ANG MGA MAYA (1000-900 CE)
*Namayani ang kabihasnang Maya sa
Yucatan Peninsula, ang rehiyon sa timog
Mexico hanggang Guatemala. Dito nabuo
ang mga pamayanang lungsod ng Maya
tulad ng Uaxactun, Tikal, El Mirador, at
Copan. Nakamit ng Maya ang rurok ng
kanyang kabihasnan sa pagitan ng 300
CE at 700 CE.
*Sa lipunang Maya, katuwang ng mga pinuno ang mga kaparian sa pamamahala. Halach
Uinich o “tunay na lalaki” ang tawag sa pinuno ng mga Mayan na nagpalawig sa
pamayanang urban na sentro rin ng kanilang pagsamba sa kanilang mga diyos.
*Nang lumaon, nabuo rito ang mga lungsod-estado. Sila ay nagtataglay ng ganap na
kapangyarihan. Naiugnay ang malalawak at maaayos na kalsada at rutang pantubig ang
mga lungsod-estado ng Maya.
*Banaag sa kaayusan ng lungsod ang pagkakahati-hati ng mga tao sa lipunan. Hiwalay ang
tirahan ng mga mahihirap sa nakaririwasa. Ang sentro ng bawat lungsod ay isang pyramid
na ang itaas na bahagi ay dambana para sa mga diyos. May mga templo at palasyo sa tabi
ng pyramid.
 *Sa larangan ng ekonomiya, kabilang sa mga
produktong pangkalakal ay mais, asin, tapa, pinatuyong
isda, pulot-pukyutan, kahoy, at balat ng hayop.
Nagtatanim sila sa pamamagitan ng pagkakaingin. Ang
pangunahing pananim nila ay mais, patani, kalabasa,
abokado, sili, pinya, papaya, at cacao.
*Dahil sa kahalagahan ng agrikultura, sinasamba ng
mga Mayan ang mga diyos na may kaugnayan sa
pagtatanim tulad ng ulan at mais.
DAHILAN NG PAGBAGSAK
*Nakamit ng Maya ang tugatog ng kabihasnan matapos ang 600 CE. Subalit sa pagtatapos
ng ikawalong siglo CE, ang ilang sentro ay nilisan, ang paggamit ng kalendaryo ay itinigil, at
ang mga estrukturang panrelihiyon at estado ay bumagsak. Sa pagitan ng 850 CE at 950
CE, ang karamihan sa mga sentrong Maya ay tuluyang inabandona o iniwan.
*Wala pang lubusang makapagpaliwanag sa pagbagsak ng kabihasnang ito. Ayon sa ilang
dalubhasa, maaaring ang pagkasira ng kalikasan, paglaki ng populasyon, at patuloy na
digmaan ay ilan lamang sa mga dahilan ng paghina nito. Maaari rin na sanhi ng paghina
nito ang pagbagsak sa produksiyon ng pagkain batay sa mga nahukay na mga labi ng tao
na nagpapakita ng kakulangan sa sapat na nutrisyon. Ang mga labi ay natuklasang hindi
gaanong kataasan samantalang mas manipis ang mga buto nito.
ANG MGA TOLTEC (1000-1300)
*Ang imperyo ng mga Toltec ay ay umusbong sa
Central Mexico noong ika-10 dantaon CE kung
saan ang pangunahing lungsod ay ang Tula.
Pinaniniwalaang ang mga Toltec ay nagmula sa kulturang Teotihuacan na mga nagsilakbay
matapos ang pagbagsak nito noong 700 CE.
*Halos kakaunti lamamng ang nalalaman sa mga Toltec dahil sinalakay ng mga Aztec ang
Tula upang kunin ang mga materyales nito para sa kanilang kabisera. Dahil sa
pangyayaring ito, ang malaking bahagi ng mga kasangkapan ng Toltec ay nasira.
*Ang kaalaman ukol sa mga Toltec ay mula sa mga alamat na hango sa mga sumusunod
na kabihasnan at batay sa mga panulat ng mga Aztec.
*Nahuatl ang tawag sa wikang sinasalita ng mga Toltec na nang lumaon ay ginamit din ng
mga Aztec.
*Sinasabing ang mga Toltec ang kauna-unahan sa mga
kulturang gumamit ng pwersang military upang masakop ang
kanilang mga karatig na lugar. Lumawak ang imperyo nito at
sinaklaw ang malaking bahagi ng Mexico at Guatemala, kabilang
ang Yucatan Peninsula. nagawa nilang masakop ang mga lupaing dating sakop ng mga
Mayan.
*Si Chalchiuh Tlatonac ang kauna-unahang hari at tagapagtatag
ng Tula. Ang mga pinuno ng mga Toltec ay pinaniniwalaang
diyos at lumikha ng kaisipan na namalagi sa mga tao ng Central
America. Sinasamba ng mga sumusunod na kultura ang mga ito
tulad ni Quetzalcoatl na pinuno ng mga Toltec na nang maglaon
ay sinamba rin ng mga Aztec. Tinanggap ng mga Aztec ang mga
alamat, sining, arkitektura, at relihiyon ng mga Toltec. Ang mga sumunod na pinuno ng
ibang kabihasnan tulad ng mga Aztec ay naniniwalang sila ay mula sa mga Toltec.
DAHILAN NG PAGBAGSAK
*Ang imperyo ay nanatili hanggang ika-13 dantaon nang ito ay wasakin ng mga Chitimec at
iba pang mga sumalakay na pangkat. Sa pagbagsak ng imperyo, ang Gitnang Mexico ay
nalugmok sa kaguluhan at digmaan.
KABIHASNANG AZTEC (1325-1521)
*Ang mga Aztec ay mga nomadikong tribo
na ang orihinal na pinagmulan ay hindi
tukoy. Unti-unti silang tumungo sa Lambak ng Mexico sa pagsapit ng ika-12 siglo CE.
*Ang salitang Aztec ay nangangahulugang “isang nagmula sa Aztlan”, isang mitikong lugar
sa Hilagang Mexico.
*Noong 1325, itinatag nila ang pamayanan ng Tenochtitlan, isang maliit na isla sa gitna ng
Lawa ng Texcoco. Ang Texcoco ay nasa sentro ng lambak ng Mexico. Sa pagsapit ng ika-
15 siglo, nasaqkop ng kanilang lungsod-estado ang iba pang mga tribo sa Gitnang Mexico.
Nang lumaon, ang lungsod ay naging mahalagang sentrong pangkalakalan.
 *Nakabatay sa pagtatanim ang ekonomiya ng mga Aztec. Ang lupa
sa paligid nga lawa ay mataba subalit hindi lubos na malawak para
sa buong populasyon. Upang madagdagan ang lupang
tinatamnan, tinabunan ng lupa ng mga Aztec ang mga sapa at
lumikha ng mga chinampas, mga artipisyal na pulo na kung
tawagin ay mga Floating Garden sa gitna ng lawa. Wala silang kasangkapang pambukal ng
lupa o hayop na pantrabaho. Nagtatanim sila sa malambot na lupa na ang gamit lamang ay
matulis na kahoy. Mais ang kanilang pangunahing tanim.
Ang iba pa nilang tanim ay patani, kalabasa, abokado,
sili, at kamatis. Nag-aalaga rin sila ng mga pabo, aso,
pato, at gansa.
*Dahil sila ay magsasaka, ang mga Aztec ay taimtim na
umaasa sa mga pwersa ng kalikasan at sinasamba ang
mga ito bilang mga diyos. Si Huitzilopochtli ang diyos ng
araw ang kanilang pinakamahalagang diyos. kabilang din sa kanilang sinasamba sina
Tlaloc ang diyos ng ulan at si Quetzalcoatl.
*Naniniwala ang mga Aztec na kailangang laging malakas ang mga
diyos na ito upang mahadlangan ng mga ito ang mga masasamang
diyos sa pagsira sa daigdig. Dahil dito, ang mga Aztec ay nag-aalay ng
tao. Ang mga inaalay nila ay kadalasang mga bihag sa digmaan,
bagamat may mga mandirigmang Aztec na nagkukusang-loob na ialay
ang sarili.
*Sa pagsapit ng ika-15 siglo, nagsimula ang malawakang kampanyang military at
ekonomiko ng mga Aztec. Isa sa mga nagbigay-daan sa mga pagbabagong ito ay si
Tlacaelel, isang tagapayo at heneral. Itinaguyod niya ang pagsamba kay Huitzilopochtli.
Kailangan din nilang manakop upang maihandog nila ang mga bihag sa nabanggit na
diyos. Ang paninindak at pagsasakripisyo ng mga tao ay ilan sa mga naging kaparaanan
upang makontrol at mapasunod ang iba pang mga karatig-lugar nito.
*Ang mga nasakop na lungsod ay kinailangan ding magbayad ng buwis. Dahil sa mga
buwis at mga nagaping estado, ang Tenochtitlan ay naging sentrong pangkabuhayan at
politikal sa Mesoamerica mula sa Pacific Ocean hanggang sa Gulf of Mexico, at mula
Hilagang Mexico hanggang Guatemala.
*Ang mga Aztec ay mahuhusay na inhenyero at tagapagtayo ng
mga estrukura tulad ng mga kanal o aqueduct, mga dam,
gayundin ang sistema ng irigasyon, liwasan, at mga pamilihan.
DAHILAN NG PAGBAGSAK
* Sa pagdating ni Hernando Cortes (namuno sa ekspedisyong
Espanyol na nanakop sa Mexico) natigil ang pamamayani ng
mga Aztec sa Mesoamerica noong 1519. Inakala ni Montezuma
II, pinuno ng mga Aztec na ang pagdating ng mga Espanyol ay sinasabing pagbabalik ng
kanilang diyos na si Quetzalcoatl dahil sa mapuputing kaanyuan ng mga ito.
*Noong 1521, tuluyang bumagsak ang Tenochtilan. Sa pagsapit ng 1680, ang dating
tinatayang 1.2 milyong kataong naninirahan sa dating sentrong Aztec ay naubos dahil sa
epidemya ng smallpox, pang-aalipin, digmaan, labis na paggawa, at pagsasamantala.
KABIHASNANG INCA SA SOUTH AMERICA (1400-1534)
*Noong ika-12 siglo, isang pangkat ng mga
taong tinatawag na mga Inca ang nanirahan
sa hilagang-kanlurang bahagi ng Lake
Titicaca sa matabang lupain ng Lambak ng
Cuzco. Sa pamumuno ni Manco Capac,
bumuo sila ng maliliit na lungsod-estado.
*Ang salitang INCA ay nangangahulugang “imperyo”. Hango
ito sa pangalan ng pamilyang namuno sa isang pangkat ng tao na nanirahan sa Andes.
Unti-unti, pinalawig ng mga Inca ang kanilang teritoryo hanggang sa masakop nito ang
3,200 kilometro kwadrado sa kahabaan ng baybayin ng Pacific. Saklaw ng imperyong ito
ang kasalukuyang lupain ng Peru, Ecuador, Bolivia, Chile, at
Argentina.
*Noong 1438, pinatatag ni Cusi Inca Yupanqui o Pachakuti ang
lipunang Inca sa pamamagitan ng pagkakaroon ng isang
sentralisadong estado.
*Sa ilalim ni Topa Yupanqui (1471-1493) pinalawig niya ang imperyo
hanggang hilagang Argentina, bahagi ng Bolivia, at Chile. Napasailalim din ng
kapangyarihan ang estado ng Chimor o Chimu na pinakamatinding katunggali
ng mga Inca sa baybain ng Peru.
*Sa ilalaim naman ni Huayna Capac, nasakop ng imperyo ang Ecuador.
*Magkahalintulad sa ibang mga aspekto ang mga Aztec at Inca. Una, ang dalawang makalipas ang isang taon, sinakop ng mga Espanyol ang Cuzco gamit lamang ang maliit na
pangkat ay nagmula sa maliliit na tribo subalit naging makapangyarihan dahil sa pagsakop hukbo.
ng mga lupain. Ikalawa, bahagi ng kanilang paniniwala ang pagsamba sa araw bilang
diyos. Ikatlo, ang mga Inca ay mahuhusay ring inheyero. Sila ay nakagawa ng mga
kalsada, tulay, at ilang lagusan sa kabundukan.
*Ang lungsod ng Cuzco ay patunay ng kagalingan ng mga
Inca sa paggawa ng mga gusali at pag-ukit sa metal.
Mapatutunayan ito ng Temple of the Sun na halos nabalot ng
gold plate. Sa labas ng templo, may mga estatwang gawa sa
ginto at naglalarawan ng mga gawain sa buhay Inca.

DAHILAN NG PAGBAGSAK
*Pagdating ni Francisco Pizarro (ang Espanyol na mananakop ng Inca noong
1532), ang lupain ng imperyong Inca ay sumasaklaw mula sa hilaga ng
kasalukuyang Comlobia hanggang katimugan sa bahaging Chile at Argentina.
Subalit dahil sa mga tunggalian ukol sa
pamumuno at kawalang kapanatagan sa
mga nasakop na bagong teritoryo, unit-unting humina
ang imperyo.
*Dagdag pa rito ang tila napakalaking saklaw ng Imperyong Inca na naging malayo mula sa
sentrong pangangasiwa sa Cuzco. Nariyan din ang malaking pagkakaiba ng mga pangkat
ng mga tao sa ilalaim ng kanilang kapangyarihan.
*Samakatuwid, ang imperyo ay nasa kaguluhang politikal na pinalubha pa ng epidemyang
smallpox na dala ng mga naunang dumating nga mananakop na Espanyol. Sa katunayan,
si Huayna Capac, isa sa mga pinunong Inca ay namatay sa isang epidemya noong 1525.
Ang pagpanaw na ito ay nagdulot ng tunggalian sa kanyang mga anak na sina Atahuallpa
at Huascar. Sa huli, nanaig si Atahuallpa.
Nakilala niaya si Pizarro habang
naglalakbay ito patungong Cuzco. Nang
lumaon, binihag ni Pizarro si Atahuallpa at
pinatubos nga pagkarami-raming ginto.
Noong 1533, pinapatay si Atahuallpa at