ZŁOTY WIEK RZECZPOSPOLITY
Społeczeństwo i Gospodarka w Polsce w XVI wieku
Społeczeństwo- Państwo litewsko-polskie należało do największych z krajów w
tym wieku, na dużym terenie nie mieszkało za dużo ludzi bo aż 7,5 mln, najwięcej
ludzi mieszkało na terenie Korony, oraz wschodniej części Litwy, Społeczeństwo
miało charakter stanowy podzielone na 4 stany: szlachty, duchowieństwa,
mieszczaństwa, chłopów, różniące się prawnie, uprzywilejowanym stanem była
szlachta która rządziła w kraju wraz z królem, najliczniejszą grupą byli chłopi, nie
mieli praw, wykonywali prace na ziemiach, poddani szlachcie, byli również ludzie,
którzy nie byli zakwalifikowani do żadnego stanu byli to „ludzie wolni” często nie
posiadali własnego mieszkania, zajęcia, byli to głownie żebracy, przestępcy,
Wieloetniczna Rzeczpospolita- była bardzo zróżnicowana etnicznie, dominującymi
narodami byli Polacy, Litwini oraz ludność ruska, już w XIV wieku na terenie Korony
i Litwy zaczęli osiedlać się żydzi, którzy tworzyli własne tereny oddzielające ich od
reszty społeczeństw narodowych, zajmowali się handlem, rzemiosłem, prowadzili
karczmy, mieszkali również Ormianie, osiedlili się pod koniec średniowiecza,
uciekali przed Turkami, pracowali głownie w handlu, jako bankierzy, tak jak żydzi
prowadzili własne samorządy, sądy, Kolejnym narodem etnicznym są Niemcy,
mieszkali głownie na północy Korony i Prus, byli to głownie potomkowie tych co
przenieśli się za czasów krzyżaków, byli handlarzami, pracowali w rzemiośle,
utrzymywali kontakty z kulturą niemiecką, w zachodniej Koronie mieszkali
Holendrzy, oraz Szkoci, Karaimi, Tatarzy, Cyganie
Gospodarka Folwarczno-pańszczyźniana- podstawą gospodarki było rolnictwo,
gospodarka towarowo-pieniężna zaczęła wypierać gospodarkę naturalną, duży
popyt na zboże spowodował zwiększenie demografii w kraju, ziemie należące do
szlachty, Kościoła i króla zostały podzielone na te użytkowane przez chłopów oraz
folwarki, grunty chłopskie pozwalały na utrzymanie chłopów przy życiu, ale musieli
odrobić prace w folwarku czyli pańszczyznę, była to darmowa praca, było to bardzo
korzystne dla szlachty ponieważ nie musieli utrzymywać chłopów ze względu na
przedmioty do pracy, musieli nosić swoje, szlachta nie musiała wypożyczać
robotników, dlatego w Wschodniej Europie nie zmieniono tego na czynsz. Duży
popyt zagranicznych handlarzy na zboże spowodował rozkwit folwarków na wielkie
tereny mi.in na Podolu, Ukrainie, większy areał powodował większy zasób na
pracowników dlatego zwiększano pańszczyznę nawet do 6 dni. Ustrój gospodarczy
oparty na folwarkach (zagraniczny handel) i pańszczyźnie nazywany i Gospodarki
Folwarczno-Pańszczyźnianej funkcjonujący do XVII w. rolnictwo opierało się na
trójpolówce, uprawiający na folwarkach i terenach chłopskich, plony dzięki temu
były rewelacyjne, uprawiano głownie zboże ale również seler, kalafiory, kapusty,
wiele warzyw przyszło do Polski dzięki żonie Zygmunta Starego- Bonę Sforze,
hodowano krowami świnie, kozy, owce, drób, dodatkowe dochody wpadały dzięki
monopolom dworskim, oraz monopol propinacyjny zapewniający panu
feudalnemu wyłączne prawo do tworzenia alkoholu,
Miasta- miasta w porównaniu z Zachodem były małe, w większości miast liczba
mieszkańców nie przekraczała 10tyś, wyjątkiem był Gdańsk, liczył on 40 tyś
mieszkańców, stanowił on centrum handlowe Polski oraz całej Europy
Wschodniej/Północnej/Środkowej, Kraków i Lwów chciało dorównać Gdańskowi,
pozostałe miasta miały charakter handlu regionalnego, W Polsce obowiązywał
monopol cechowe, które ograniczały swobodną sprzedaż produktów oraz dostęp
do zawodów objętych organizacją cechową, przyczyną słabości miast było
ograniczenie praw ich mieszkańców,
Handel lokalny i międzynarodowy- wymiana handlowa odbywała się głownie na
targach miejskich oraz jarmarkach, pobierane przez miasta i władzę miast cła był
stosowane na mostach, stosowano różne systemy miar i wag, najważniejszym
szlakiem była Wisła, spław zbożna do Gdańska odbywał się na szkutach, kolejny
ważny szlak wiódł przez Wołyń, województwo kijowskie, Lwów aż do Śląska,
przewożono przez niego bydło, przez teren Rzeczpospolity przechodził szlak z
Europy Zachodniej do Carstwa Ruskiego, prawo do jarmarków miało kilka miast,
Gdańsk, Lublin, Poznań, Warszawa, w czasie jarmarku zniżano monopol cechowy,
zapewniano bezpieczeństwo podczas tego święta.
ZŁOTY WIEK RZECZPOSPOLITY
sporów między szlachcicami a ich poddanymi, (sądy pana wsi), a Prawo Ziemi
powodowało podlegania wszystkich przedstawicieli tego stanu pod to prawo

Liczebność i zróżnicowanie- szacuje się że w XVI w szlachta liczyła od 4-10% całości

społeczeństwa, formalnie cała szlachta byłą równa wobec prawa, pewne
odstępstwa występowały jedynie przy wypadkach kiedy któryś z szlacht był
biedniejszy, Jednak na zamożność szlachta była bardzo zróżnicowana
- Magnateria- właściciele wielkich majątków ziemskich, sprawowali najważniejsze
funkcje w kraju, zasiadali w senacie,
-szlachta średnia- najliczniejszą grupa, zasiadali w sejmie, jako lokalni urzędnicy
ziemscy, inaczej nazywani szlachtą drobną. Dominowali w Wielkopolsce,
Małopolsce
-szlachta zagrodowa- zaściankowa- nie posiadali własnych poddanych, utrzymywali
się z osobistej pracy rolnej, posiadali własną ziemie, dominowali na Mazowszu i
Podlasiu
-gołota- nie posiadali ziemi, głównie służyła na dworach magnatów lub w wojsku,

Polski Parlamentaryzm- już w XVI wieku istniały instytucje: sejmiki- zjazdy szlachty
z określonych ziem i województw oraz Sejm- ogólnopolski zjazd reprezentacji
stanowej. na którego początki zjeżdżali się, dostojnicy świeccy i duchowni, tworzyli
oni RADĘ KRÓLEWSKĄ w XV w. zaczęto wybierać posłów na sejmikach, którzy brali
udział w IZBIĘ POSELSKIEJ, A rada królewska przekształciła się w drugą izbę- senat.
Od 1493 obrazy parlamentu nazywano SEJMEM WALNYM
W XV sejm miał decydujące zdanie o podatkach, ciągły bunt ludzi spowodowany
ciągłym zyskiem pobieranym z królewszczyzn- ziem króla,
W 1501 r w Mielniku Aleksander Jagiellończyk, wydał przywilej zwiększający rolę
senatu, w 1504 całkowicie zakazano wydawania królewszczyzn, w 1505r wydano
konstytucje Nihil Novi (od tego momentu każdy dokument nazywano konstytucją)
Rozwój Demokracji Szlacheckiej- wzmocnienie szlachty doszło dzięki nadawaniu
wprowadził ona całkowitą władzę ustawodawczą sejmowi, wraz z izbą poselską,
przywilejów, rozwój nastąpił wraz z nadaniem Przywileju Jedlińskiego w 1430,
nie można było decydować o sprawach narodu bez zgody trzech stanów
mówił o nietykalności osobistej i majątkowej każdego z szlachty, zapewniło to
sejmowych- króla, senatu, izby poselskiej,
szlachcę ogromną swobodę polityczną a król nie mógł samowolnie ich karać nawet
jeżeli go krytykowali. Ekonomiczny wzrost spowodowany był 3 przywilejem w
Piotrkowie w 1496r a król Zygmunt Stary w 1518r zrzekł się prawa do rozstrzyganiu
ZŁOTY WIEK RZECZPOSPOLITY
Narodziny ruchu egzekucyjnego- po śmierci Aleksandra królem został Zygmunt
Stary, nie chciał aby państwem rządziła szlachta za pośrednictwem sejm jego celem
było wzmocnienie pozycji króla, a jego żona wspierała go, ona podjęła działa na
rzecz zwiększenia dochodów skarbu królewskiego, co uniezależniło by panującego
od decyzji sejmu w sprawie podatków, dążyła do zniesienia elekcyjności tronu,
doprowadziła do wyboru nowego króla jeszcze za życia swojego męża- elekcja i
koronacja vivente rege, doprowadziła to do oburzenia szlachty, zmuszenie króla do
elekcyjności tronu nazwano rokoszem lwowskim kiedy to w 1537r król chciał
zwołać pospolite ruszenie, nazywane pogardliwie wojną kokoszą,
Kształtowanie się antymagnackiego programu szlachty, nazwany ruchem
egzekucyjnym, nazwa pochodzi od zgłaszanych przez szlachtę postulatów
egzekwowania prawa- oddania skarbowi państwa zagarniętych królewszczyzn,
Egzekucja praw i dóbr- kolejny konflikt został wywołany przez ślub Zygmunta
Augusta z Barbarą Radziwiłłówną, zawarte potajemnie w 1537r, groziło to
uprzywilejowania rodu Radziwiłłów, kolejnym ogniwem był sojusz z Habsburgami
przeciwnikami reformacji, szlachta byłą za reformacją, w 1562 zmienił swój
stosunek zwołał sejm do Piotrkowa, uchwalono egzekucję dóbr królewskich,
zarządzono lustrację królewszczyzn, mająca na celu oszacowanie ich dochodowości
i stanu, czwartą część dochodów przeznaczono na utrzymanie stałego wojska-
wojska karcianego, wprowadzono podatek nadzwyczajny od chłopów, Kościoła,
rzemieślników, zakazano wydawania wyroków przez sądy kościelne przez
starostów, cały sejm obniżył morale magnaterii w wewnętrznej wojnie, ruch ten
przyczynił się do tworzenia nowych pokojowych aktów prawnych, powodujące
rozwój państwa polsko-litewskiego.
KULTURA I SZTUKA W POLSCE
Humanizm w Polsce- dotarł do Polski w połowie XV wieku, na jego rozwój miały
kontakty z Węgrami i Czechami. Głównym propagatorem był Filippo Buonaccorsi
inaczej Kallimachem, był doradcą Kazimierza Jagiellończyka i wychowawcą jego
synów, Konrad Celtes założył w Krakowie Literacie Towarzystwo Nadwiślańskie
skupiające uczonych i studentów Akademii, Kraków stał się ważnym dworem
kulturowym za czasów ostatnich Jagiellonów, gdzie gościli wybitni historycy Ludwik
Decjusz, Marcin Kromer, geograf Bernard Wapowski, pisarze Jan Kochanowski,
Łukasz Górnicki, Rozwinęła się sztuka epistolarna
Rozwój nauk ścisłych i medycznych- do najwybitniejszych ludzi tej epoki uznaje się
astronomów u nas Mikołaja Kopernika, i jego teoria heliocentryczna, Wojciech z
Brudzewa, Jan z Łańcuta, Tomasz Kłos, który stworzył pierwszy podręcznik do
maty, rozwijała się medycyna mi.in Józef Struś, który badał ludzkie tętno, Wojciech
Oczko, od chorób wenerycznych, z tymi dwoma przedmiotami wiążę się alchemia,
uważaną za naukę, działającym na dworach cesarzy wybitny polski alchemik to
Michał Sędziwój,
Geografia i historiografia- związany z rozwojem ideologii szlacheckiej, która
potrzebował historycznego uzasadnienia, w XVI w. narodził się mit że szlachta
pochodzi od starożytnego plemienia Sarmatów, którzy są najlepsi, i mają prawo do
wolności, jako jedyny stan. Najwybitniejszymi twórcami Historiografii to Maciej z
Miechowa- Traktat o dwu Sarmacjach, azjatyckiej i europejskiej. Chronica
Polonorum, pierwszej historii Polski, Bernard Wapowski, opracował pierwszą mapę
Polski. Marcin Kromer- O pochodzeniu i dziejach Polaków, był drugim głównym
źródłem wiedzy o Polakach, Marcin Bielecki- autor pierwszej wiedzy historii
powszechnej. Reinhold Heidenstein- kronikarz wojen prowadzonych przez Stefana
Batorego, Wielki rozwój genealogii i heraldyki- Bartosz Paprocki.
Myśl Społeczna i Polityczna- rozwijająca się publicystyka poruszała ważne problemy
społeczne i polityczne, cieszyły się dużą poczytalnością wśród, wąskiej elity, jednym
z takich speców był A. Frycz Modrzewski, o poprawie Rzeczpospolity, przestawił w
niej równość wszystkich mieszkańców RP, jego przeciwnikiem był Stanisław
Orzechowski, głosił że RP to jedynie rycerstwo a prawa polityczne powinny
przysługiwać jedynie szlachcie, Mikołaj Sienicki był tak podziwiany że nazywano go
Polskim Demostenesem ze względu na mowy, a Wawrzyniec Goślicki w tekście o
doskonałym senatorem nakreślił ideał męża stanu.
Literatura- za prekursora uważa się Biernata z Lublina autora powiastek
filozoficznych raj duszny wydany w 1513 jest pierwszą książką wydrukowaną po
ZŁOTY WIEK RZECZPOSPOLITY
polsku. Andrzej Krzycki, Jan Dantyszek, Klemens Janicki pisali okolicznościowe
utwory po łacinie, czasem po polsku. Za ojca literatury polskiej uznaje się Mikołaja
Reja autor licznych dzieł propagujących idee humanizmu- Zwierciadło, Krótka
Rozmowa…. Mikołaj sęp Sarzyński uważany już za prekursora baroku, pisał sonety
pieśni epitafia, Łukasz Górnicki był twórcą przekładu Dworzanina, Sebastian
Klonowic autor opisując życie chłopów oraz Szymon Szymonowic twórca wielu
sielanek.
Sztuka Renesansu- wiąże się z Franciszkiem Florentczykiem, miał za zadanie
przebudować zamek wawelski na styl renesansowy, po nim dokańczał Bartolomeo
Berrecci, który wybudował kaplicę Zygmuntowską, która byłą wzorcem dla całego
Krakowa, Santi Gucci rzeźbiarz z Włoch zrobił nagrobki dla ostatnich Jagiellonów, a
Jan Michałowicz z Urzędowa zrobił nagrobki w katedrze wawelskiej, poznańskiej i
łowickiej, nastąpił rozwój malarstwa ściennego i książkowego, mi.in Stanisław
Samostrzelnik, twórca pilichromii,
PANOWANIE OSTATNICH JAGIELLONÓW
Wojny na Wschodzie- Wielkie księstwo dążyło do zjednoczenia ziem ruskich, co
oprowadziło do konfliktu z Litwą, wojska Iwana Srogiego w 1500r wkroczyły na
tereny Litwy, 3 lata później zawarto rozejm, na mocy, którego Moskwa otrzymała
ziemię: czernihowską, siewierską i smoleńską, na nowo wybuchła w 1507 do
konfliktu przyczynili się Tatarzy, którzy chcieli stworzyć własne państwo- chanat
krymski. Skubani zawierali na przemian sojusze z Litwinami i Moskwą w 1514 r.
Moskwa zajęła cały Smoleńsk, ale zostali rozbici przez wojska Polsko-litewskie pod
Orszą, 1522- podpisano kolejny rozejm z przyznaniem ziem, jednak Litwa w 1534
na nowo chciała zgarnąć tereny, przez brak funduszy nie udało się przywrócić
erenów, podpisano rozejm w 1537r.
Stosunki z Habsburgami i polityka Węgier- zajęcie dynastycznie Węgier i Czech
zagrażało Habsburgom, którzy również chcieli tych tronów, działania przeciw
Jagiellonom udzielał się w zawieraniu sojuszy antypolskich mi.in z krzyżakami i
Moskwą, takie działanie się im opłacało do tego że w 1515 w Wiedniu dszło do
spotkania Maksymiliana I, Władysława Jagiellończyka, Zygmunta Starego, na
którym podpisano porozumienie o sukcesji tronu Węgier i Czech Jeżeli nie będzie
męskiego potomka, i tak w 1526 umiera ostatni Jagiellon na tronie Węgierskim
pod Mohaczem i tron ten przejmują Habsburgowie. Niestety na Węgrzech
zapanowała wojna domowa, szlachta węgierska wypowiedziała swojego
kandydata- Jana Zapolyę, jednak to nie wyszło, w 1538r zawarto sojusz przez
małżeństwo Ferdynanda z Elżbietą a ich córka wyszła za mąż za kandydata szlachty
węgierskiej,
Wojny o Mołdawię- Mołdawia była lennem Polski odgrywała ważną rolę w handlu
międzynarodowym, jako fordzie na morzu Czarnym, część szlachty była za
włączeniem jej do Korony, ale takie plany miały również Węgier i imperium
osmańskie, które w 1484 zajęła porty Mołdawii, Stefan Wielki, który był
Hospodarem utrzymywał niezależność dzięki balansującej polityki, w 1497 r Jan
Olbracht organizował wyprawę zbrojną na Mołdawie w celu odbicia portów od
Turków, ale zakończyło się to klęską, 2 lata później zawarto pokój między Węgrami
Polska i Hospodarstwem przeciwko Turkom, ale hospodar zerwał porozumienie i
zajął Pokucie, ziemie te były przerzucane z jednych na drugich, aż do bitwy pod
Oberynem, w 1538 hetman Jan Tarnowski rozwalił wojska hospodarskie, Tatarzy
organizowali ciągłe wyprawy lubieżne dlatego te tereny powierzono obronie
potocznej, stworzono wiele zamków mi.in w Kamieńcu Podolskim, w 1533 zawarto
pokój wieczysty z Turkami
Hołd Pruski- w wyniku wojny 13letniej Prusy stały się Lennem Polski, jednak dążyły
do odzyskania suwerenności, wchodzili często w sojusze antypolskie, a konflikt z
nimi w 1478-79 nie przyniósł nowych zmian, w 1511 r. mistrzem został Albrecht
Hohenzollern, który stworzył wielka koalicje antypolską- Krzyżacy, Moskwa,
Brandenburgia, Cesarz, w 1519r rozpoczęto wojnę z Zakonem, ale bez Litwy,
Krzyżacy przegrali i w 1521r poprosili o 4letni rozejm, dzięki reformacji W. Mistrz
zlikwidował zakon i zeświecczył państwo, stał się głównym dziedzicem państwa
jako książę, i w 1525r złożył hołd lenny królowi Zygmuntowi Staremu, przez ten
czyn terenu zakonu zaczęto nazywać Księstwem Pruskim lub Prusami Książęcymi,
książę zasiadał w polskim parlamencie, miał obowiązek pomocy królowi, problem
został zatrzymany.
ZŁOTY WIEK RZECZPOSPOLITY
I etap wojny zakończony w 1570r z pokojem w Szczecinie między Danią i Szwecją a
Przyłączenie Mazowsza- do XIV pozostawało trwałe rozbite na kola księstw Korona i Moskwa podpisały rozejm, na którego mocy Polska otrzymała większą
rządzące przez Piastów, utrzymywali związki z Polską, w 1462 i 1476, Kazimierz część a Moskwa miała tylko Narwę i Dorpat, pomoc Polsce ze Strony Prus
Jagiellończyk przyłączył do Korony południowo-zachodniej części Mazowsza a Jan spowodował zmianę w dynastii na Hohenzollernów rządzonych przez
Olbracht zaanektował księstwa płockie po bezpotomnej śmieci tamtejszego księcia, Brandenburgię, dlatego było można je w przyszłości połączyć.
a Zygmunt Stary przyłączył resztę terenów po śmierci potomków, utworzono tam
nowe województwo, oraz panowało prawo mazowieckie, była inna struktura
społeczna, były tam ważne szlaki handlowe: wiślane i z Korony na Litwę,

Walka o wpływy nad Bałtykiem i Inflanty- w XVI w. nastąpił wzrost znaczenia Dani i
Szwecji, co w wyniku powstania monarchii królewskiej spowodowało rozbudowę
floty wojennej, obydwa państwa zaczęły politykę opanowującą Morze Bałtyckie,
oraz kontroli tamtejszego handlu, po sekularyzacji Inflant, do rywalizacji o Inflanty
przystąpił Dania i Szwecja, które zyskały by porty nad Bałtykiem, niezbędne do
prowadzenia niezależnego handlu z Krajami Europy Zachodniej. W 1554 r. car
wymusił na Wielkim Mistrzu zakonu Kawalerów Mieczowych na przyznaniu sobie
przywilejów w handlu bałtyckim i niezawierania porozumień z Zygmuntem
Augustem, w 1557r Polska i Litwa internowały w Inflantach ii zmusiły Mistrza do
zawarcia Porozumienia z Królem, przeciwko Moskwie. W 1558r Car zaatakował
Zakon zabierając obszary z Dorpatem i Narwą, który stał się chwilowym portem
moskiewskim(handel narewski), uważa się to za początek I wojny północnej. Wielki
Mistrz Gotthard Kettler musiał stawiać się po jednej z stron, w 1561 złożył hołd
lenny Polsce a w zamian otrzymał jako książę świecki(sekularyzacja) Kurlandię i
Semigalię, przyjmując za wiarę luteranizm, spowodowało to rozszerzenie się
konfliktu na inne państwa o dominację nad Morzem Bałtyckim (dominium Maris
Baltic) Zygmunt August stworzył flotę zwalczającą handel nareński złożoną z
kaprów czyli żeglarzy z prywatnych okrętów, w 1568r powołano urząd państwowy-
Komisję Morską, kierowała działaniami i rozbudową floty kaperskiej, bunt
gdańszczan, spowodował niezadowolenie z ingerencji państwa polskiego w
politykę morską dlatego w 1570r. wysłał specjalną komisję na czele z biskupem S.
Karnkowskim, w tzw. Statutach Karnkowskiego opracowała zasady sprawowania
przez króla zwierzchności nad miastem i żeglugą morską,
ZŁOTY WIEK RZECZPOSPOLITY
REFORMACJA I KONRREFORMACJA W RP
Początki- Polska i Litwa były krajami wieloetnicznymi i niejednorodnymi religijnie,
Polacy, Litwini i Niemcy należeli do KK a Rusini do CP, Żydzi- judaizm Ormianie-
własny odłam, Tatarzy- muzułmanie, W Polsce nastąpił kryzys i krytyka KK, głównie
z powodu dziesięciny, nauki Lutra, zaczęły przyciągać ludność niemiecką, najwięcej
było mieszczan z Prus Królewskich i zachodniej Wielkopolsce, szlachta polska
podchodziło do niej sceptycznie, bo była przeważnie u mieszczą, przed rokiem
1525 król Zygmunt Stary zakazał sprowadzania luterańskich pism, zmieniło się to
właśnie w tym roku kiedy Wielki Mistrz Krzyżaków sekularyzował swoje państwo i
przeszedł na Luteranizm, Wśród szlachty bardziej rozwinął się kalwinizm, Luteranie
zaczęli tworzyć własne samorządy, w XVI w. zaczęto masowo przemieniać
katolickie budowle na protestanckie, a nabożeństwa były po niemiecku, Z
kalwinistycznych szlachciców najwięcej mieszkało w Małopolsce i na Litwie, a także
u Radziwiłłów, Chodkiewiczów, Leszczńszczyńskich, Chodkiewiczów, w tej religii
najbardziej odpowiadał im sposób organizacji Kościoła, cechowała ich
samorządność przypominający demokrację szlachecką, jako jedyni, nie musieli
płacić dziesięciny, jednak szlachta nie starała się o zachowywać praw i
obowiązków.
Bracia polscy-
- w latach 1562-65 doszło do rozłamu kalwinizmu na tle teologicznym,
- na czele rozłamu Piotr z Goniądza, który głosił antytrynitaryzm,
- odrzucenie dogmatu Trójcy Świętej, negacja boskości Chrystusa,
- nazywani arianami, bracia polscy, socynianami- od włoskiego antytrynitarza
Fausta Socyna, który określił podstawy wiary
-opuszczenie Kościoła kalwińskiego i utworzenie własnej organizacji
- krytyczna postawa do fragmentów Pisma mało związanych z rozumem,
uproszczenie Liturgii, odrzucenie przedmiotów kultu, dobrowolny chrzest jako
dorośli, tolerancja wobec innych wyznań, inne poglądy społeczne, wszyscy ludzie
są równi, wyzwolenia chłopów, pacyfizm- jako znak nosili zamiast broni drewniane
miecze u pasa,
-główna siedziba w Rakowie,
Bracia Czescy-
-zwolennicy husytyzmu
- było wśród nich wiele rzemieślników, dlatego szlachta chętnie ich przyjmowałaby
byli wykształceni.
-przyczynili się do rozwoju wielu miast w Koronie i Litwie
Próby zjednoczenia protestantów- działacze największych wyznań heretyckich-
luteranów, kalwinistów, braci czeskich podjęło się ich zjednoczenia, uważali ze
jednością mogli zniszczyć KK, w szczególności Jan Łaski, przywódca kalwinistów w
Polsce, jego działalność zbiegłą się z próbami utworzenia w Polsce kościoła
narodowego, do którego mieli należeć katolicy, protestanci i może prawosławni,
kościół ten miał być niezależny od Papieża, miał być w duchu protestantyzmu niż
katolicyzmu, ale nie wyszło ponieważ obawiano się że wzrośnie pozycja króla. Nie
wyszły również próby zjednoczenia heretyków ale w 1570r, w duchu
kontrreformacji i jej obawy na zjeździe w Sandomierzu- kalwiniści, luteranie i bracia
czescy podpisali porozumienie – UGODA SANDOMIERSKA. W której mieli
zobowiązać się do wspólnej obrony wyznań, Bracia polscy nie uczestniczyli w
obradach ponieważ byli uważani za zagrożenie z obydwóch stron i dla katolików i
heretyków, Podpisana ugoda spowodowała współprace podczas bezkrólewia i
wolnych elekcji, pod czas pierwszej elekcji zagrożeniem dla nich była możliwość
wybrania na króla Habsburga, dlatego na sejmie konwokacyjnym w 1573 r w tzw.
AKCIE KONFEDERACJI WARSZAWSKIEJ, który określał zasady pokoju religijnego
między wszystkimi wyznaniami Zakazał on ściągania sądowego z powodu
rozróżnienia w wierze. W ten sposób Rzeczpospolita Obojga Narodów stałą się
pierwszym krajem gdzie zagwarantowano wolność religijną. Od zwrotu dissidentes-
rozróżnieni w wierze protestantów zaczęto nazywać dysydentami.
Kontrreformacja w RP- wraz z zakończeniem soboru trydenckiego wprowadzono w
państwie jego postanowienia- zakładano seminaria, obłożono nadzorem kler,
proboszczów nakazano dbania o rozwój duchowy parafii, kontrolowano liczbę
wiernych. Najwybitniejszym kontrreformatorem był bp. Stanisław Hozjusz który
wprowadził do Polski jezuitów, którzy w 1564 założyli kolegium w Braniewie na
Warmii, oraz prowadzili Akademie Wileńską od 1579r czyli od początku jej
ZŁOTY WIEK RZECZPOSPOLITY
istnienia, funkcjonowania na terenie całej Rzecz pospolity, co ograniczało szkoły
protestanckie, dzięki temu na nowo rozkwitał katolicyzm. Do najwybitniejszych
jezuitów należał Piotr Skarga i Jakub Wujek, którzy organizowali dysputy religijne,
prowadzili działalność wydawniczą

Kościół Prawosławny i unia brzeska-

- w XVI w prawosławni przeżywali kryzys, szlachta prawosławna przechodziła na
arianizm i kalwinizm, oraz katolicyzm,
- Cerkiew zaczęła przeciwdziałać tworząc nowe bractwa i nowe monastery.
- Cerkiew w Polsce cieszyła się dużą samodzielnością chociaż była
podporządkowana Konstantynopolowi
- zmieniło się to w 1589r kiedy przeniesiono go do Moskwy, obawiano się że car
będzie chciał zająć tereny zamieszkałe przez prawosławnych.
- zaczęto myśleć o dwóch rozwiązaniach- powołanie patriarchatu w Kijowie albo
utworzenia unii Cerkwi z Stolicą Apostolską
- Biskupi Cerkwii zebrani na synodzie w Brześciu na Litwie w 1596r zawarli unię z
Rzymem,
- zachowali swoje obrzędy, brak celibatu,
- doprowadzono do rozpadu prawosławnych,
-większość ludzi i zakonników odrzuciło postanowienia unii,
-prawosławnym zabroniono odprawiania swoich obrzędów, bo władza uznawała
tylko Kościół unicki,
-przeciwnicy nazywani dyzunitami w XVII doprowadzili do ponownego przyznania
im prawa do kultu na terenie Rzeczpospolity. Oraz przywrócono prawosławną
hierarchie.
ZŁOTY WIEK RZECZPOSPOLITY
RZECZPOSPOLITA OBOJGA NARODÓW
Unia polsko-litewska- do wzmocnienia unii personalnej doszło po śmieci
Władysława Warneńczyka, w 1444r, po nim władzę w 1446r przejął Kazimierz
Jagiellończyk, który był Wielkim Księciem Litewskim, po jego śmierci na króla
wybrano Jana Olbrachta a na Litwie Aleksandra, ale nie wiadomo czy doszło do
zerwania unii, w 1499r Olbracht i Aleksander podpisali traktat zwany unią
krakowsko-litewską w której obydwa państwa zobowiązały się do pomocy
militarnej, oraz to że senatorowie oby dwóch krajów będą konsultować się ze sobą
w sprawie wyboru władców,
Unia dwóch państw i jeden władca- po śmieci Jana Olbrachta w 1501r władzę
przejął jego brat Aleksander, od którego zaczęto jednoczyć władzę Wielkiego
księcia i króla Polski, w 1501 zawarto unię realną- UNIĘ MIELNICKĄ, przewidywała
że dwa państwie będą funkcjonowały jak jedno, na czele z wybieranym królem
przez dostojników z obydwóch państw, ale Litwini mieli ich miej więc coś nie
wychodziło. W 1506r umiera Aleksander a królem zostaje Zygmunt (Stary), nie
funkcjonował w życiu Litwy dlatego w 1543r wysłał tam swojego syna, który
decydował w imieniu swojego ojca. W 1548 on sam przejmuję władzę w całym
państwie. W pierwszych latach kłócił się z szlachtą o uznanie jego żony Barbary
Radziwiłłówny za królową (była córką polskiego szlachcica) w 1551r ukoronowano
ją a 6 miesięcy później umarłą, litewska szlachta- bojarzy( szlachta średnia; litewska
magnateria- kniaziowie) ubiegała się o zrównanie ich z szlachtą polską i
zwiększeniu swojej roli w litewskim parlamencie, ponieważ nie byli wybierani na
sejm poprzez sejmiki, ale wyznaczani przez urzędników
Przemiany na Litwie przed 1569- Litwa bardzo upodobniła się do Korony,
wyodrębnił się stan szlachecki, rozszerzono przywileje bojarów, wprowadzono
urząd wojewody, utworzono sieć diecezji i parafii, system folwarczno-
pańszczyźniany. W 1564 utworzono własny system sądowniczy- sądy ziemskie,
grodzkie i podkomorskie, ogłoszono w II statucie Litewskim zbiór nowych praw w
1556 województwa podzielono na powiaty i powołano sejmiki ziemskie,
Unia Lubelska- ruch egzekucyjny spodziewał się wielu korzyści po zaciśnięciu unii z
Litwą, przyczyniła się do tego jeszcze pomoc dla Litwy w wojnie z Moskwą i
Tatarami, polska szlachta chciała nabywać ziemie w Litwie, Bojarzy upatrywali się w
tym połączeni takich samych praw jak polska szlachta, co pozwoliło by zniszczyć
monopol rządowy litewskich możnowładców, Jednak przeciwną była polska
magnateria, obawiając się utraty swojej pozycji. Przez dłuższy czas przeciwnikami
byli również Jagiellonowie, przez strach przed utratą dziedzicznego tronu, i
oddaniem większej władzy szlachcie, zmieniło się to wraz z bezpotomną
przyszłością Zygmunta Augusta, wiedział że unia personalna przestanie istnieć, a
jedynym ratunkiem dla państw jest połączenie ich w jedno silne państwo, dużym
wpływem na to była walka o Inflanty, co pozwoliło by na zdobycie przewagi na
Morzu Bałtyckim a na to musiała zgodzić się szlachta polska, która chciała unii
realnej. W 1562r wyszła propozycja od szlachty litewskiej aby zwołać wspólny sejm
o sprawy unii. Zdobycie przez Moskwę Połocka przyśpieszyło sprawę, zaczęto
wprowadzać zmiany ustrojowe na Litwie aby przypominały to co w Polsce, w 1568
zwołano w Lublinie sejm koronny, na którym byli również posłowie Litewscy,
jednak oni chcieli luźnego związku państw natomiast strona Polska wysuwała
postulat inkorporacji Litwy do Korony, na znak protestu Litewscy posłowie w 1569
opuścili obrady wówczas król wydał decyzje o włączeniu do Korony południowej
części Księstwa Litewskiego- województwa podlaskiego i wołyńskiego, oraz Ukrainy
czyli połowę Księstwa, bojarzy nie mogli wkroczyć do walk ponieważ tereny te
zabrał ich władca. Nawet zerwanie unii by im nie pomogło bo zajęte tereny były
bardzo dobre w gospodarce, Posłowie Litewscy powrócili więc na sejm i zawali
związek oby państw na zasadach kompromisowych
-brak egzekucji dóbr i inkorporacji jej do Korony
1 lipca w 569 podpisano dokumenty u uroczyście zaprzysiężono.
Rzeczpospolita obojga narodów-
- powstałą w wyniku unii lubelskiej
- złożona z równoprawnych krajów –Korona Polska i Wielkie Księstwo Litewskie
- monarcha wspólnie wybierany przez Polaków i Litwinów podczas wolnej elekcji.
-król nadal był Wielkim Księciem, choć była tylko jednak koronacja- na króla Polski
- wspólny sejm- w senacie i izbie byli i Litwini i Polacy- gwarancja jednej polityki
politycznej.
ZŁOTY WIEK RZECZPOSPOLITY
-wspólna moneta
-jednolity system celny
-szlachta z swobodą osiedlania się i nabywanie ziem na całym terytorium państwa.
- Inflanty wspólne obydwóch krajów,
- Wielkie księstwo z osobnym skarbem i wojskiem,
-różnorodne prawo,
- brak wspólnego języka urzędowego
-wprowadzenie do sejmu posłów z Prus Królewskich

Ocena Unii Lubelskiej

- dobrze przemyślane przedsięwzięcie zapewniające zacznę korzyści.
-brak problemów etnicznych
- wzbogacenie się szlachty polskiej przez nabywanie terenów na Litwie
- konflikty z Moskwą, Turkami i Tatarami
- zapomnienie śląska,

PIERWSI WŁADCY ELEKCYJNI

Pierwsze bezkrólewie- w lipcu 1572 umiera król Zygmunt August kończąc dynastię
Jagiellonów. Obywatele stanęli przed dwoma wyzwaniami, utrzymaniem spokoju i
zorganizowaniu nowego władcy. Wraz z śmiercią króla zniknęły wszelkie instytucje
działające w jego imieniu w tym sądy. Zwoływane lokalne zjazdy przez szlachtę na
których zwoływani konfederacje zwane kapturowymi przejmowały władzę
ZŁOTY WIEK RZECZPOSPOLITY
wykonawczą na swoim terytorium oraz przejmowały judykatywe. Szlachcie
przewodniczyli Mikołaj Sienicki oraz trybun Jan Zamojski. Wśród senatorów
powstawały konflikty o interrexa czyli dostojnika zastępującego władcę w czasie
bezkrólewia, złożył on się wraz z konfliktami między magnaterią a ruchem
egzekucyjnym, katolikami a protestantami oraz Litwinów przeciwników unii oraz
Polaków. Wysunięto dwóch kandydatów Jana Uchańskiego- prymasa, oraz
Marszałka Wielkiego Koronnego Jana Firleja. Pierwszy kandydat katolików drugi
kalwinistów jako przywódca reformatorów. Na zjeździe senatorów w 1572r jako
interrexa wybrano prymasa, uznali sądy kapturowe za ważne, oraz ustalili miejsce,
termin i sposób elekcji podczas sejmu konwokacyjnego. Te elementy czyli
funkcjonowanie sądów kapturowych, wybieranie prymasa na interrexa,
zwoływanie sejmu konwokacyjnego, miały być stałe. Na początku sejmu
konwokacyjnego w 1573r zażegnano konflikt o interrexa, Wielki Marszałek
Koronny miał ogłaszać tylko wynik a koronacja i przewodniczyć elekcji miał być
prymas. Dzięki Janowi Zamojskiego ustalono że każdy szlachcic mógł uczestniczyć
osobiście0 elekcja viritim. Ustalono że pierwsza elekcja będzie we wsi Kamień pod
Warszawą. Było to na Mazowszu gdzie mieszkała większość katolików. Sejm
konwokacyjny przyjął również akt konfederacji warszawskiej mówiącej o pokoju
religijnym.
Wolna elekcja- już w 1572 zaczęto zgłaszać kandydatów wśród nich byli
- Ernest Habsburg- syn cesarza Maksymiliana II, popierali go polscy katolicy na
czele z interrexem, ale wśród innych budził objawy.
- Car Iwan IV liczono że kiedy go wybiorą, nie będzie wojen o Inflanty i ziemie
ruskie pozostawiając je przy Rzeczpospolicie. Miał być gwarantem pokoju
religijnego.
- Jan III Waza- za nim byli wszyscy ci, którzy obawiali się i Habsburga oraz Cara. Był
spokrewniony z Jagiellonami, jednak przez to że był protestantem sprawiało że nie
chcieli go katolicy,
-Piast- jeden z szlachciców ale nie wiedziono, którego.
-Henryk Walezjusz- popierany przez antyhabsburgów. Brat króla Karola IX, nie
mógł przejąć tronu we Francji bo jego brat miał potomstwo.
NA początku kwietnia 1573r. zebrało się około 40tyś szlachciców. Elekcję
podzielono na dwa etapu.
1. NA początku debatowano nad kandydaturami przez sejm złożony z senatorów i
delegatów województw a następnie kandydatów przedstawiano całej szlachcie.
2. Na koniec prymas odwiedzał wszystkie obozy i zbierał głosy.
Zarzucano kandydatury Piasta i Cara a dzięki korupcji i przemowom francuskiego
posła doszło do zagłosowania na Walezjusza. Dodatkowym atutem stało się
poparcie Anny Jagiellonki. Którą po koronacji miał poślubić. NA sejmie
postanowiono że koronacja nowego króla będzie możliwa jeżeli zobowiąże się do
rozstrzygania praw ustrojowych zebranych w Artykułach henrykowskich- ustalały
podstawowe zasady ustrój RON, w tym rolę monarchy. Zrzekał się wybierania
swojego następcy, oraz gwarantował monarchię elekcyjną. Oraz pacta conventa
czyli umowa między szlachtą a królem elektem, i dotyczyły bieżących spraw, i
doraźnych potrzeb kraju, co elekcje były na nowo redagowane.
Krótkie rządy i drugie bezkrólewie- Henryk Walezy został koronowany w lutym
1574r, chciał wzmocnić swoją władzę, po śmierci swojego brata Karola IX i wolnym
tronie we Francji z dnia 18 na 19 czerwca 1574 uciekł z kraju do Francji gdzie objął
pełnoprawnie rządy. Do końca życia tytułował się królem polski jednak nie
dotrzymał ultimatum i w 1575 został zdetronizowany. Ogłoszono na nowo
bezkrólewie. W październiku ogłoszono sejm konwokacyjny. Kandydatami byli
- Maksymilian Habsburg- sam cesarz.
- Fiodor- carewicz syn Iwana IV
- Jan III- król Szwecji
- Stefan Batory- książę Siedmiogrodu
Doszło do podwójnej elekcji z powodu kłamstwa interrexa prymasa Uchańskiego,
który bez kontaktu z wyborcami ogłosił cesarza królem elektem, nie spodobało się
to i Jan Zamojski wysunął pomysł że na tron wystawią Annę Jagiellonkę a Stefana
Batorego (wspólnego kandydata) ustawią jej mężem. Przy tym pomyśle doszło do
konfliktów gdzie wygrali zwolennicy Batorego- zajęli oni Kraków i czekali na
przybycie księcia już w lutym 1576r zaprzysiężeń Artykuły henrykowskie oraz pacta
conventa, a w kwietniu doszło do jego ślubu i koronacji. Maksymilian Habsburg
nawet nie walczył o koronę a w między czasie go zabili.
ZŁOTY WIEK RZECZPOSPOLITY

Początki rządów Batorego- nieprzychylnym dla niego był Gdańsk, nieuznający jego
wyboru, myśleli że pójdzie na ustępstwa i odwoła niekorzystne Statuty
Karnkowskiego jednak chciał to rozwiązać siłowo. Aresztowano posłów z Gdańska,
skierowano cały handel do Elbląga, Gdańsk jednak otrzymał pomoc od Danii, na
lądzie wygrywano jednak i tak wojska królewskie przegrały doszło do kompromisu
w 1577, przychylność gdańszczan w zamian za zniesienie Statutów Karnkowskiego,
zniesione całkowicie w 1585, do tego działania przyczyniła się wojna na Inflantach,
w 1577 zaczęła się ofensywa Moskwy na sejmie w 1578r uchwalono podatki na
wojnę jednak musiał za to zmienić sądownictwo Judykatywę przejęły TRYBUNAŁY
w Polsce był to TRYBUNAŁ KONORNNY złożony z szlachty wybieranej na sejmikach,
a później analogiczny TRYBUNAŁ LITEWSKI. Był to sąd apelacyjny sądów grodzkich,
ziemskich, podkomorskich. Król zrzekł się swojej judykatywy na rzecz tych sądów
apelacyjnych. Podjęto również decyzję o utworzeniu PIECHOTY WYBRANICKIEJ
złożonej z mieszkańców wsi i miast królewskich.

Wojna z Moskwą- król nie zamierzał walczyć na terenie Inflant, najlepiej byłoby
uderzyć na terytoriom wroga, chciał przez to odciąć wojska cara w inflantach od
reszty państwa. 1579 roku polsko-litewskie wojska zajęły twierdzę w Połocku i
spustoszyły ziemie ruskie siewierską i smoleńską, 1580 r. zdobył Wielkie Łuki lecz
jego wojska poniosły strat trzeci raz zebrany sejm w 1581 podatkował na nowo co
spowodowało Zajęcie Psków leżącego daleko na północy. Co spowodowało
utracenie wojsk w Narwie przez Moskwę i terenów zajętych w poprzednich latach.
W 1582r zawarto rozejm w Jamie Zapolskim w którym miał trwać 10 lat RON
otrzymała Inflanty i ziemię połocką, a Moskwa nie miała już dostępu do Bałtyku

Konflikt króla ze szlachtą- szlachta obawiała się że król będzie chciał wzmocnić
swoją pozycję, że będzie chciał spowodować elekcję swojego tronu wobec swojej
rodziny. Szlachta była również niechętna Zamojskiemu, który skazał na śmierć
Samuela Zborowskiego z przyczyn osobistych. Spór ten chciał rozwiązać ostatni
sejm za życia Batorego który zmarł w 1586r.
ZŁOTY WIEK RZECZPOSPOLITY

Królowie elekcyjni od XIV do XVIII wieku

Henryk Walezy 1573 – 1575

Stefan Batory 1575 – 1586

Zygmunt III Waza 1587 – 1632

Władysław IV Waza 1632 – 1648

Jan II Kazimierz 1649 – 1668

Michał Korybut Wiśniowiecki 1669 – 1673

Jan III Sobieski 1674 – 1696

August II Mocny 1697 - 1704 oraz 1709 -1733

Stanisław Leszczyński 1704 - 1709 oraz 1733 – 1736

August III Sas 1736 – 1763

Stanisław August Poniatowski 1764 - 1795