Berran as xentes.
Dá medo que morra
19 de novembro de 2002: a proa do petroleiro
Prestige afunde definitivamente mentres unha
mancha xigante da extensión de Galicia avanza
silandeira. Hai tanto petróleo no fondo da noite
que non se escoita o bater do mar contra as costas.
Láianse as aves, choran o polbo, o longueirón, a
ameixa, o enteiro mundo das xoubas e os xureis.
O XOGO
A Asociación Unha Gran Burla Negra
no vinte aniversario da resposta
cidadá ante a catástrofe do Prestige
edita O Ghaiteiro Petroleiro para
festexar a memoria do movemento
Nunca Máis, as súas loitas, símbolos,
estratexias e inimigos. Por medio de
125 escenas, escólmanse momentos e
personaxes da cultura galega coa súas
propias entelequias.
AS CARTAS
O xogo consta de 125 cartas diferentes.
Estas están divididas en tres categorías:
as criaturas (atacan e defenden as
materias), os meigallos (permiten
accións especiais) e as materias. As
materias son de tres tipos: os alimentos
(cos que se gaña o xogo), os tesouros
(cos que se rouban cartas) e os trebellos
(que teñen propiedades especiais).
As materias teñen que poñerse na mesa
nada máis chegar á man da xogadora,
e estar visibles sempre. As criaturas e os
O MAZO COMUNAL
Todas as cartas do xogo están reunidas
no mazo comunal. O mazo barállase
antes de comezar o xogo. As cartas
desbotadas vanse amoreando,
descubertas, nun segundo feixe até
que non haxa máis cartas no mazo
comunal. Daquela, baralla as cartas
desbotadas e prosegue o xogo.
Cada xogadora recibe 8 cartas do
mazo comunal antes de comezar
a partida. Se algunha xogadora foi
recoller chapapote na época do
Prestige, recibe 1 carta extra.
Todas as xogadoras sitúan as
súas materias enriba da mesa.
o mar. Nada na tele ou nos xornais:
ninguén ao mando. Mentres, nas
praias, chegan fíos negros, galletas,
amolando o sono primixenio dos
deuses do país. A Sagrada Enchenta
dos Celtas en perigo: cidadáns,
espertade! O Churrasco, a Empanada,
os Pementos precisan da vosa axuda.
Un exército de peliqueiros e pulpeiras
chaman aos batallóns. Voluntarias e
estudantes, veciñas e artistas veñen
das costas ás cidades, limpando
na protesta. É unha guerra contra a
morte: os aliados do capital global
son poderosos e moitas as súas forzas
extractivas. Rosalía e Castelao, a
Santa Compaña e o Loro Ravachol, o
Rei Cintolo e Barriga Verde carrexan
Dáse tamén un conxunto de citas, os froitos da terra —cobizados tanto
cancións, poemas e referencias, unha por amigos como por estraños— nos
memoria poética e política, mais tamén que resumir a galeguidade como patria
gráfica, pois case un centenar de gastronómica. Son dons que articulan
artistas e ilustradoras, deseñadoras e ecolóxica e socialmente un mundo
debuxantes colaboran nesta iniciativa. no comer, no xantar con alegría
Algunhas imaxes remiten ao tempo e en comunidade, nunha felicidade
do Prestige, outras á contracultura e paisana moitas veces ameazada
ás loitas da transición democrática, e —hoxe e no pasado— polos donos dos
hainas tamén as que fían na historia cartos. A catástrofe do Prestige tivo o
do deseño galego. A meirande parte efecto de facer ver que a continuidade
son obras contemporáneas, coas que dun mundo, que damos por feita
reimaxinar o noso mundo, pero sempre tantas veces, depende en realidade
dun modo burlento e comprometido, do delicado equilibrio entre a nosa
desde a memoria e para a utopía, e en necesidade de explotar a natureza e a
favor das novas xeracións. capacidade desta para se anovar. Por
No centro do xogo situáronse un iso o Ghaiteiro propón un combate
conxunto de elementos totémicos: o máxico entre as forzas extractivas
cocido, o pan de millo, o viño, o marisco, do capitalismo avanzado e as forzas
meigallos permanecen na man
de cada xogadora, ocultas,
até que se usan ou desbotan.
As cartas de cada categoría
identifícanse graficamente cun círculo
de formato distinto, situado na marxe
superior dereita. Ademais, na parte
inferior, escríbense as indicacións sobre
as súas posibles regras adicionais. Por
último, cada naipe inclúe unha cita
cultural baixo o seu título e, na marxe
inferior, o nome da súa ilustradora.
CRIATURAS
Actívanse para atacar
0/0 ou defender as materias
(alimentos, tesouros
e trebellos).
Identifícanse cun círculo branco
que contén dous números:
o primeiro representa o nivel no
ataque e o segundo na defensa.
As criaturas que teñen propie-
dades especiais inclúen máis
información en cadansúa carta.
MEIGALLOS
Lánzanse na quenda
de cada xogadora.
Identifícanse cun
círculo azul e a
icona dunha espiral negra.
Cada meigallo adoita ter
características propias, que se
describen en cadansúa carta.
piche e aldraxan aos caciques. Entre
todas imos lembrando vellas verbas.
Xuntas forman aquel poema antigo,
unha canción de berce. Se somos
quen de cantala acordará O Ghaiteiro
Petroleiro, unha criatura improbable,
mais capaz de limpar o cosmos coa
música da súa Meta-Gaita. As súas
notas lisérxicas reverten o cambio
climático, acaban co capital fósil e
reparten todos os froitos da terra nun
Banquete de Conxo maternal e sen
tempo. Para que algo sexa, cómpre
aprender a imaxinalo con promesas.
reprodutivas da cultura popular.
Falamos na lóxica do carnaval, coa súa
capacidade de inverter o mundo, de rir
desde a traxedia, de xuntar vida e morte.
O entroido foi unha arma poderosa
nas protestas do 2002: o Enterro do
Mar, os Reis Magos do Piche, a Marea
das Gaitas, o Chan Papote das Nosas
Costas... Tamén nas loitas ecolóxicas
actuais todo se mestura: como saír da
contaminación desde un mundo que
vive dela e a reproduce? No Ghaiteiro
combaten en amalgama poderes
extractivos e forzas ecolóxicas por
uns mesmos recursos. Mais o final do
xogo non está escrito: até o derradeiro
momento, nunha partida é posible
darlle a volta ao destino, con paciencia,
estratexia e con algo de sorte.
MATERIAS
ALIMENTOS
Deben poñerse na
mesa cando unha
xogadora os recibe e manterse
sempre á vista. Identifícanse cun
círculo laranxa e coa icona dun
pan. Tes que conseguir xuntar
cinco deles para gañar a partida.
TESOUROS
Deben poñerse na
mesa cando unha
xogadora os recibe e manterse
sempre á vista. Identifícanse
cun círculo amarelo e coa icona
dun torque celta. No texto
da carta indícase o seu uso:
adoitan ser intercambiados
por un certo número de
cartas do mazo comunal,
para desbotarse despois.
TREBELLOS
Deben poñerse na
mesa cando unha
xogadora os recibe e manterse
sempre á vista. Identifícanse cun
círculo verde e coa icona dunha
fouce. Cada trebello adoita ter
características propias, que se
describen en cadansúa carta.

COMEZO
DO XOGO
A primeira quenda correspóndelle á última xogadora
que realizou unha acción claramente ecolóxica.
En caso de empate, xógase a cara ou cruz para ver quen
empeza. Despois, séguese unha orde a contratempo,
é dicir, no sentido contrario das agullas do reloxo.
ESTRUTURA DAS QUENDAS
E DINÁMICA DO XOGO
En cada quenda, unha xogadora pode
facer unha destas catro accións:
(a) declarar unha liorta para roubar
unha materia que estea enriba da
mesa, (b) activar un tesouro, (c) botar
un meigallo, (d) roubar unha carta
do mazo comunal (e poñela enriba da
mesa se é unha materia).
Transcorrida a quenda, a seguinte
xogadora á dereita procede a xogar a
súa quenda. Así, até que unha xoga-
dora xunte cinco cartas de alimentos
sobre a mesa, gañando a partida. Para
considerar o seu triunfo lexítimo, debe
imitar o son dunha gaita durante un
mínimo de 30 segundos.
(a) Declarar unha liorta
Unha liorta ten dúas fases: declaración
e resolución. Pódese declarar unha
liorta contra calquera materia que
outro xogador teña na mesa (alimento,
tesouro ou trebello). Algúns meigallos
permiten declarar unha liorta contra
un muro (Barreiras antifuel, Muralla de
Lugo, Man de Camelle, Paspallás) ou
contra as cartas doutra xogadora nun
duelo (Revolta irmandiña).
Na fase de declaración, primeiro,
a xogadora atacante sinala o seu
obxectivo e escolle unha criatura que
sitúa boca abaixo e enriba da mesa.
Despois, a xogadora defensora debe
elixir se se defender, opoñendo outra
criatura, ou non. Na segunda fase,
amósanse as cartas. Debe compararse
o nivel de puntos de ataque (da cria-
tura atacante) e de puntos de defensa
(da criatura defensora). Se a xogadora
atacante ten máis puntos, acada
O propósito de Unha Gran Burla Negra é abrir unha reflexión cidadá a vinte anos
vista das mobilizacións populares que se derivaron da catástrofe do Prestige.
E facelo a partir do inventario, estudo e exposición do seu arquivo cultural: a morea
de pezas artísticas, poemas, imaxes, músicas, textos e intervencións, anónimas
ou non, que desbordaron rúas e medios naqueles meses e que o colectivo Burla
Negra soubo representar e promover dun xeito viral, en conexión con formas de
protesta populares, anónimas ou activistas.
A meirande parte das ilustracións do Ghaiteiro Petrolei-
ro foron feitas para esta edición. Pero hai algunhas que
recollemos ou reutilizamos doutros proxectos. O debu-
xo para a carta Crise Demográfica, de Xaquín Marín, é
unha adaptación da súa viñeta titulada Galicia desfaise,
publicada no número 16 da revista Teima (marzo de
1977). Xaquín deixounos reproducir así mesmo un dos
seus debuxos de pés, publicado na revista La Codorniz
(tamén no 77), para a carta Sistema electoral e mais un
dos seus encoros (de 1999) para a carta con ese título.
O seu debuxo para a carta Chapapote é de 2002; foi a
imaxe do cartaz da exposición itinerante Humor Cru or-
ganizada por Xaquín e saíu publicado no primeiro libro
editado polo Colectivo Chapapote, en 2003. O debuxo
de Kike Benlloch para outra das cartas Chapapote apa-
rece nesta mesma publicación, na súa última páxina.
Desa época son tamén as imaxes das cartas Manifes-
tación dos paraugas e Prestige, que reproducen dúas
das máis de corenta pancartas que pintaron os irmáns
Xan e Xosé Luis de Dios en colaboración coas Redes
Escarlata. Só estas dúas libráronse de seren destruidas
anos despois nunha performance iconoclasta dos pro-
pios autores. Para representar o Mar Exeo escollemos
unha coñecida fotografía de Federico García Cabezón
na que se ve á xente da Coruña empregando o lema
máis coreado do Prestige dez anos antes, perante o
naufraxio doutro petroleiro en decembro de 1992. A
foto serviu como portada do primeiro volume de A Voz
da Cidadanía, que a editorial Difusora de Letras, Artes
e Ideas sacou seis meses despois do accidente, en
ACLARACIÓNS
E REGRAS
ESPECIAIS
Î Os trebellos: son cartas que non
necesitan ser activadas: operan de
xeito autónomo e en todas as quendas
dunha xogadora até perdelas. Segue
as instrucións que cada carta indique.
Se unha xogadora esquece empregar
o trebello no momento adecuado, non
pode reclamar o seu uso despois.
Î Varias xogadas nunha quenda:
algunhas cartas (tesouros, meigallos
e trebellos) permiten facer máis
dunha acción por quenda, e estas
a materia atacada. Se ten menos accións poden acumularse. Por
puntos, ou empata, o ataque fracasou exemplo: se o O Fertimón permite
e a xogadora defensora mantén a súa ter 2 quendas, na primeira delas
materia. Se a xogadora defensora non podo botar un Licor Café, o que
se defendeu, o ataque ten éxito aínda me daría un total de 3 quendas, 4
que a criatura atacante teña un valor se ademais teño A Man Común.
de puntos de 0. Todas as criaturas Î Reviravolta e A Furamán: a inversión
implicadas nunha liorta desbótanse dos valores das criaturas faise antes de
despois da súa resolución, agás aque- aplicar outros posibles modificadores
las con regras especiais neste sentido nos puntos de ataque ou defensa.
(Fraga e Santa Compaña). Î Chapapote: en partidas entre 2
Meigallos e liortas: de non ser que a xogadoras, desbota esta carta
carta indique outra cousa, os meiga- e colle outra en troques.
llos que poden intervir nunha liorta
Î Figas: serven para bloquear meigallos.
teñen que botarse na fase de decla-
Hainas de diversos tipos: Ollo de
ración.
vidro, Voluntarias, O Apóstolo do
Chapapote, A Herba de Namorar.
(b) Activar un tesouro Todas estas figas úsanse no mesmo
momento en que se bote o meigallo
Ao activar un tesouro, segue as
que se desexa bloquear. Como as
instrucións de cada carta, e desbótaa
figas tamén son meigallos, tamén
despois. Un tesouro non pode ser poden ser bloqueadas. Unha carta
activado na mesma quenda na que se de voluntarias anularía outra carta de
acada, veña do mazo comunal ou do
voluntarias, facendo que o meigallo
resultado dunha liorta ou dun meiga- a bloquear entrase en acción. Podes
llo. Esta regra non se aplica no comezo usar as figas contra calquera meigallo,
da partida nin cando o cambio dun aínda que non te afecte directamente.
tesouro sucede na quenda dunha
xogadora distinta daquela que Î Barreiras antifuel, A Muralla de
o quere activar. Lugo, Man de Camelle: estes
(c) Botar un meigallo
Ao botar un meigallo, segue as ins-
trucións específicas de cada carta e CONSELLOS
desbota o meigallo despois. Só podes Nun par de partidas apréndese a
usar un meigallo na túa quenda, coa mecánica xeral, pero ás veces leva
excepción dos meigallos que permi- un chisco máis asimilar as diferentes
ten bloquear ou capturar outros mei- capacidades de cada carta, pois cóm-
gallos (Voluntarias, Herba de namorar, pre lelas a modo. Con xogadores moi
etc.), ou en cartas que así o especifi- principiantes, pode axudar botar unha
quen, como Os Fodechinchos. primeira partida sen meigallos nin
máis dúas das súas tiras para a sección A Silveira de
El Correo Gallego, que publica a diario desde xullo de
2019: aparecen nas cartas Santa Marta de Ribarteme e
Retranca. Diego Estebo e a Editorial Galaxia deixáron-
nos reproducir, adaptado, un dos debuxos da versión
ilustrada de A Esmorga de Eduardo Blanco-Amor
(2020). Na carta Licor Café reproducimos a ilustración
de Jorge Peral para a portada do volume Licor Café. 13
grolos da Nova banda deseñada galega, publicada por
Demo Editorial en 2017. Xosé Vizoso, decano ilustre
maio de 2003. Manel Cráneo publicou o debuxo que
do cartelismo galego, foi moi xeneroso ao permitirnos
reproducimos na carta Cicloxénese explosiva na revista
usar debuxos seus para ilustrar a Pulpeira e mais a
editada pola Plataforma contra a Burla Negra no “ano
Queimada. No primeiro caso é un recorte do cartaz
I do calendario Prestige”, onde o colectivo compilaba
que fixo para as San Lucas de Mondoñedo no 2015. No
a memoria dalgunhas das súas accións dentro do
segundo, un fragmento que extraeu el mesmo dunha
movemento Nunca Máis. A imaxe da carta Voluntarias
das imaxes para a Queimada Popular de Cervo, que ce-
de Pablo Outón é unha fotografía dun dos graffitis
lebrou no 2022 a súa 44 edición. Vizoso faise cargo da
que facía neses anos de forte mobilización social do
gráfica desta festa desde fai máis de corenta anos. A
alumnado da Facultade de Belas Artes de Pontevedra.
ilustración para o Banquete de Conxo provén tamén da
A carta Ministro Rajoy reproduce un acrílico sobre
cartelería. É a imaxe que creou Pancho Lapeña para a
papel do mesmo artista, titulado Payaso maléfico, da
primeira Festa do Banquete que organizou o Concello
serie Arquetipos de terror. Arquetipo I (2017). Para
de Compostela no 2018 na carballeira onde tivo lugar
outra das cartas de Voluntarias solicitamos o permiso
o histórico encontro de 1856. Pepe Carreiro volveu
de reprodución da pintura titulada Guardián del agua
debuxar para a carta Eucaliptos unha viñeta que publi-
sagrada, que o pintor de orixe xaponés e afincado en
cou no semanario A Nosa Terra en decembro de 1988.
Muxía Yoshiro Tachibana (1941-2016) fixo motivado
Ilustraba un artigo no que xa se criticaba a invasión
pola catástrofe. Outra das súas obras desa época, Con-
desta especie arbórea e as presións das transnacionais
vivencia en tierra (2003), ilustra a carta Ciclo da vida.
do papel por extendela. A carta A man común reprodu-
Para a Marea Negra escollemos un dos moitos papeis
ce unha parte da moldura de teito realizada por Rubén
de xornal intervidos por Manfred Gnädinger (1936-
Santiago para o seu proxecto OMEN (O Monte É Noso,
2002) que se conservan no Museo de Man de Camelle.
2018), que conta en viñetas a loita da comunidade
Foron dixitalizados por un colectivo de persoas que
de montes de Salcedo por recuperar os seus terreos
no momento da fatídica morte do alemán, aquel 28 de
históricos, ocupados pola Brilat, entre outras cousas,
decembro de 2002, se preocuparon por salvagardar
para recrear unha «aldea afgana» na que facer prácti-
o seu legado. A ilustración da carta Don Manuel é un
cas de guerra. A imaxe da carta Belén de Begonte é un
recorte dunha das postais que fixo Kiko da Silva para a
fragmento da obra de José Luis Barreiro Gómez que
Plataforma contra a Burla Negra nos tempos do Nunca
Máis. Vendíanse a 1 euro. De Kiko da Silva reproduci-
mos ademais a imaxe do Loro Ravachol, empregada
para o cartaz do entroido de Pontevedra no 2020 e NextGenerationEU
meigallos considéranse muros.
Unha vez lanzados permanecen
no lado da xogadora, impedindo
ataques e/ou meigallos segundo
indiquen. É necesario vencer nun
ataque declarado especificamente
contra eles para eliminalos. Algúns
meigallos tamén os eliminan.
Î Os Fodechinchos: é un meigallo
que se pode xogar fóra da quenda
da xogadora que o bote.
Î A Mariscada e o Furancho: estas
cartas pódense «cargar» desbotando
un tesouro. Inclúe o tesouro desbotado
debaixo do alimento para representar
este efecto. A operación debe
repetirse tantas veces como estas
cartas cambien de dona na partida.
Î Furancho: a carta é un trebello até
«cargala» cun tesouro, cando se
converte –a todos os efectos– nun
alimento, mentres permaneza
nunhas mesmas mans.
Î O Banquete de Conxo: a carta
é un trebello deica se converter
—a todos os efectos— en 2
alimentos. O efecto opera só
mentres algunha outra xogadora
teña algún alimento na mesa.
Î A Cheirenta: esta carta funciona
como unha maldición para a xogadora
que a ten. Só podes desbotala se
(por algunha razón estraña) hai un
combate por ela ou grazas a algún
meigallo que o permita.
En partidas de 2 xogadores, desbótaa
e colle outra carta en troques.
Î O Paspallás: é un muro, pero tamén
un trebello, polo que non pode
ser bloqueado con figas. Pode ser
atacado e defendido e é vulnerable
a meigallos que afecten a trebellos.
Î Fusión das caixas galegas
e A prensa subvencionada:
se as xuntas, podes roubar 2 cartas
ao comezo de cada quenda, antes
de xogar, pero non podes activar
tesouros. Probablemente sexa a
combinación máis poderosa do xogo.
trebellos, ou coas cartas descubertas.
A dinámica do xogo varía en función
do número de xogadoras, pero é
posible alterar a súa duración variando
o número de alimentos por acadar ou
o número de cartas que se reparten ao
inicio. Ademais, invitamos as xoga-
doras a pactar as modificacións das
regras que consideren: trátase dun
xogo deseñado para iso.
levou o segundo premio, na categoría de 11 a 15 anos,
no XIV Concurso de debuxo infantil e postais de nadal
(1989) patrocinado pola Caixa Rural Provincial de Lugo
e organizado polo Centro Cultural de Begonte. A imaxe
sae publicada no libro de Xulio Xiz El Belén de Begonte
(Lugo), Everest, 1991. O deseño de Fausto Isorna para
a carta Nasa é unha adaptación da portada feita por
el mesmo para o Boletín de Información Submariña
da Sala Nasa, xaneiro-marzo de 2003. A imaxe da
carta Medallas de Galicia corresponde a unha acción
da Plataforma contra a Burla Negra realizada o día
en que a Xunta de Galicia lle concede a medalla de
honra do país a Álvarez Cascos, o 4 de maio de 2003.
A fotografía pertence ao Arquivo Vivo de UGBN e está
feita e cedida por Difusora. A carta Minería intensiva
reproduce un debuxo de Leandro Lamas de 2013, feito
co gallo das mobilizacións contra a nova megaminaría
que comezaron nese ano polo proxecto da mina de
ouro a ceo aberto de Corcoesto. Os movementos Con-
tramínate e Contra-mina-acción manteñen viva esa
loita contra a explotación nociva do territorio galego.
A ilustración para a carta Cota Láctea reproduce unha
serigrafía de Álvaro de la Vega que foi publicada na
revista Favorita (1987) e a de Fodechinchos é unha das
ilustracións recollidas no libro Alén do turismo. A viaxe
internacional, con texto de Hakim Bey e debuxos de
Federico Guzmán, editado por Anxo Rabuñal en 2009.
A imaxe de Sokram na carta Bótalle Caldo! é a da capa
do disco de Malandrómeda Cada can que lamba o seu
carallo, producido por Matapadre en 2016.
Moitas grazas a todas pola vosa xenerosidade!
2023 © Unha Gran Burla Negra do deseño do xogo.
Baseado nas mecánicas do xogo La Fallera Calavera,
de Enric Aguilar | 2023 © Das ilustradoras.
Impreso en Galicia | DL 1139-2023