BELEŠKE IZ ISTORIJE JUGOSLAVIJE 1918-1988

PROF. DR BRANKA PETRANOVIĆA

Petranović, Branko, Istorija Jugoslavije : 1918-1988, knj. 1 : Kraljevina Jugoslavija : 1914-
1941, Beograd, 1988.

JUGOSLOVENSKA IDEJA U PRVOM SVETSKOM RATU I UJEDINJENJE

• ideja ujedinjenja je plod modernog doba i posledica nekoliko faktora – novi

društvenoekonomski odnosi, raspadanje feudalnih sprega, slabljenje Osmanlijskog i
Habzburškog carstva, snaženje građanstva u jugoslovenskim zemljama i težnja za
osamostaljivanjem • ideja o etničkoj srodnosti i istorijskoj povezanosti jugoslovenskih naroda –
na buđenje nacionalne svesti u okvirima jugoslovenske ideje i ideju ujedinjena uticali su
postojanje nezavisne Srbije i Crne Gore i bojazan za jugoslovenski prostor, ujedinjenje Italije i
Nemačke, kao i ugroženost od strane imperijalizma istih • tokom XIX veka jugoslovenska ideja
javlja se u nekoliko različitih oblika, od zahteva za jezičkom ravnopravnošću do panslavističkih
težnji – u Hrvatskoj i Sloveniji jugoslovenska ideja razvijala se kao vid nacionalnog preporoda,
dok se u Srbiji javljala u dve varijante, istočnoj (ujedinjenje Srba i Bugara) i zapadnoj (stvaranje
jugoslovenske države pod okriljem Srbije, izražena u Načertaniju Ilije Garašanina, 1844.) –
Svetozar Marković izlaže ideju balkanske federacije – ideje o podunavskoj federaciji – stvaranje
jugoslovenske jedinice u okvirima Austro-Ugarske • kraj XIX i početak XX veka donosi
politička misao jugoslovenskih naroda približava se jugoslovenskoj ili balkanskoj federaciji –
program ujedinjenja Slovenije (1848) podrazumeva jugoslovensku federaciju koja obuhvata
Sloveniju, Hrvatsku i Vojvodinu – na jugoslovenskom kongresu 1870. u Ljubljani izneta je ideja
trijalističkog preuređenja Monarhije – 1867. Ilija Garašanin Štrosmajeru predlaže program
federativne jugoslovenske države – Ivan Cankar 1913. iznosi ideju jugoslovenske federacije •
jugoslovensku ideju zastupaju malobrojni predstavnici inteligencije, zbog čega nije postala
masovni pokret – faktor nestabilnosti bile su i konfesionalne razlike – čak i neki građanski
slojevi zalažu se za očuvanje starih državnih zajednica • programi ujedinjena odražavali su
interese sloja koji ih je iznosio – rešavanje položaja jugoslovenskih naroda, samostalnim
delovanjem ili uz pomoć velikih sila, mirnim putem ili revolucijom – jugoslovenska ideja
postojala je paralelno sa pansrpskom i velikohrvatskom ideologijom, koje su je isključivale –
nacionalizam, često podstican od spoljnih faktora, unosio je razdor među jugoslovenske narode –
ovaj nacionalizam doprinosi i razvijanju svesti o nacionalnom identitetu • radikali u Srbiji, usled
promene istorijskih okolnosti, napustili su federalizam i počeli sa sužavanjem nacionalne

2
koncepcije oko pitanja ujedinjenja Srba – zahtevaju čvršće veze sa Crnom Gorom i Bugarskom,
kao i buđenje svesti u narodnom jedinstvu u krajevima u kojima živi neoslobođeni srpski narod –
ideja radikala razlikuje se od ideje Svetozara Markovića utoliko što se odrednice radnička klasa i
seljaštvo zamenjuju odrednicom narod • u Srbiji prestaju pregovori sa Hrvatima i Slovencima da
se Habzburška monarhija ne bi osetila ugroženom – Beč podržava ideju nacionalnog ujedinjenja
na jugu – Nikola Pašić isključuje svaku mogućnost stvaranja nacionalnih država Makedonaca i
Albanaca – dve etape rešenja nacionalnog pitanja trebalo je da budu oslobođenje srpskih zemalja
u Turskoj pomoću Crne Gore i Bugarske i oslobođenje srpskih zemalja u Austro-Ugarskoj uz
pomoć Rusije – tek je 1890. Pašić pomenuo zapadnu varijantu ujedinjenja – okosnicu je trebalo
da čini Srbija, prethodno ujedinjena sa Makedonijom i ''Starom Srbijom'', a oslonac Rusija u
odbrani od germanskog protivljenja – posle 1903. radikalni nacionalizam prožima Pašićevu
politiku – spoljna politika je doživljavana kao rešenje srpskog nacionalnog pitanja – južna
varijanta ujedinjena donela je pojačanu propagandu jugoslovenskog karaktera • glavni protivnik
jugoslovenske ideje i njene realizacije bila je Austro-Ugarska i nemački imperijalizam uopšte,
koji je težio da se probije na Balkan – dovođeno je u pitanje ne samo formiranje jugoslovenske
države, već i opstanak Srbije i Crne Gore kao samostalnih država – Austro-Ugarska u Srbiji vidi
državu koja sprečava njeno dalje širenje i potkopava njeno uređenje – početak XX veka obeležen
je pokušajima Austro-Ugarske da spreči Srbiju da postane dominantna sila na Balkanu – Srbija je
optuživana tokom Carinskog rata i Aneksione krize da se meša u unutrašnju politiku carevina, a
potpirivani su i sukobi između Srbije i Crne Gore – uspesi u Balkanskim ratovima dovode do
reakcije među srpskim stanovništvom monarhije – Srbi u Vojvodiji počinju da se okreću ideji
ujedinjenja – ovi događaji predstavljaju osnov za kasniju nacionalnu emancipaciju Makedonaca •
posle Balkanskih ratova, Srbija je uvećana i ojačana nastavila sukob sa AustroUgarskom – Srbija
kontroliše sve puteve prema Solunu i Maloj Aziji i sprečava svaki eventualni prodor – postojao
je strah od ujedinjenja Srbije sa Crnom Gorom, što bi joj omogućilo izlazak na more, kao i od
proruske politike balkanskih zemalja i eventualnog povezivanja sa ostalim silama Antante –
poseban je rizik predstavljalo jačanje nacionalne svesti srpskog naroda u Monarhiji – u
Monarhiji su potkopavani srpsko-hrvatski odnosi, a istovremeno razmatrano trijalističko
preuređenje carstva, sa slovenskim ili jugoslovenskim faktorom – Ratna stranka, na čelu sa
Konradom Hecendorfom, insistirala je na vojnom obračunu sa Srbijom, kao sredstvo pomoću
kojega bi bilo konačno rešeno nacionano pitanje – atentat na Franca Ferdinanda 28. juna 1918.

3
posmatran je kao idealna prilika za jačanje i opstanak Monarhije • još jedan protivnik stvaranja
jugoslovenske države bila je i Italija, u skladu sa svojim pretenzijama na istočnu obalu Jadrana –
prema odredbama Londonskog ugovora, iz aprila 1915, Italija se obavezala da će ući u rat na
strani saveznika uz obećanje da će dobiti Trst, Istru, Goricu, Kvarnerska ostrva i Dalmaciju, od
Hrvatskog primorja do rta Planke – stvaranje jugoslovenske države značilo bi kraj italijanskog
monopola na Jadran – u kontaktima sa srpskom vladom, Italija je unosila nepoverenje u odnose
srpske vlade i Jugoslovenskog odbora – protivnik ujedinjenja bio je i Vatikan, kako je rat
ugrožavao temelje ''najkatoličkije države'', a jugoslovenska država donosila prevlast pravoslavlja
u Podunavlju i na granicama Srednje Evrope – Vatikan je zazirao i od prodora ruske politike i
uticaja – strah od potencijala stvaranja velike srpske države na Balkanu naveo je Pija X da se
zalaže za rat Austro-Ugarske sa Srbijom – kurija odbija da razgovara sa predstavnikom Srbije i
odbacuje postojanje jugoslovenskog problema – zanemarivani su interesi katolika Slovenije i
Hrvatske i podržavano širenje Italije • do 1918. i članice Antante smatrale su da je održanje
Austro-Ugarske potrebno radi ravnoteže sa Rusijom – smatralo se i da će uspeti da izdvoje
Austro-Ugarsku iz saveza centralnih sila – u trenucima kada se Srbija borila na Ceru i Kolubari i
formulisala ujedinjenje kao svoj ratni cilj, saveznici pregovaraju sa Rumunijom i Bugarskom o
njihovom ulasku u rat i teritorijalnim obeštećenjima (Makedonija i Banat) • tokom 1914. Srbija
je uspela, uz pomoć Crne Gore, da se suprotstavi austrougarskim snagama, a tokom 1915. sa
ujedinjenim austrougarskim, bugarskim i nemačkim snagama, bez pomoći saveznika ili ugovora
potpisanog sa Antantom – 1915/6. srpska se vojska povukla preko Kosova i Albanije i borbe
nastavila na Solunskom frontu sa francuskoengleskim saveznicima – odstupanje srpske vojske
pomogla je crnogorska vojska u bici kod Mojkovca, januara 1916. – Crna Gora posle pada
Lovćena kapitulira, a Nikola Petrovića napušta zemlju – Srbija jača svoj međunarodni položaj
kao činilac savezničke strategije, ali napuštanje zemlje povećava zavisnost njene vojske • 29. jula
1914. Nikola Pašić razvija ideju jugoslovenske države i definiše njene buduće granice
Klagenfurt-Maribor (Marburg)-Segedin – u septembru 1914. grupa naučnika ubrzano formira
jugoslovenski program – naučnici, posle početne regrutacije, oslobođeni su vojne službe da bi se
mogli posvetiti misiji koja će više koristiti njihovoj zemlji – među njima bili su Jovan Cvijić,
Aleksandar Belić, Stanoje Stanojević, Bogdan i Pavle Popović, Niko Županić, Jovan Žujović... –
ovi naučnici ostvarivali su kontakte sa kolegama iz inostranstva, ali i političarima – putem
predavanja i apela, radom u Jugoslovenskom odboru, publikacijama naučnici su davali svoj

4
doprinos realizaciji ideje jugoslovenskog ujedinjenja – marta 1918. u Francuskoj se pojavljuje
Cvijićevo Balkansko poluostrvo • Pašićeva ideja ujedinjenja temeljila se na ''integralnom
rešavanju jugoslovenskog pitanja'', dok je u Srbiji forsirana ideja ''etničke jedinstvenosti'' – jedini
kompromis u vezi teritorije koji je Pašić bio voljan da prihvati bila je podela Istre ukoliko Italija
odmah uđe u rat – Srbi, Hrvati i Slovenci definisani su kao jednoplemenici – ipak, Pašićev
pragmatizam navodio ga je da tokom rata luta između jugoslovenskog ujedinjenja i programa
ujedinjenja Srba, ako ovaj prvi ne bude uspeo • Srpska vlada, konačno, krajem 1914. formuliše
ideju o ujedinjenju jugoslovenskih naroda kao svoj neposredni ratni program – deklaracija je
usvojena u Nišu 7. decembra 1914. – cilj u ratu je ''oslobođenje i ujedinjenje sve naše
neoslobođene braće'' - ''izjednačene su velika stvar srpske države i srpsko-hrvatskog i
slovenačkog plemena'' – deklaracija opredeljuje srpske ratne ciljeve, koji su saopšteni
Antantinim poslanicima u Nišu – započela je konkretnija saradnja srpske vlade sa emigracijom iz
Austro-Ugarske, koja je bila spremna da se bori za njeno razbijanje i stvaranje jugoslovenske
države – srpska građanska klasa i Nikola Pašić kao njen predstavnik u Niškoj deklaraciji polaze
od realizacije interesa Srba, a ne svih jugoslovenskih naroda – Srbija je ovime postala nosilac
ujedinjenja – zbog jednostranosti pri donošenju, Jugoslovenski program je odmah izazvao
reakciju ostalih jugoslovenskih naroda, koji su je posmatrali kao ideologiju ''osvajačke politike
Srbije'' – po pitanju unutrašnjeg uređenja, Pašić je odbacivao federalizam, zalažući se za
jedinstvenu državu – dozvoljeno je tek izražavanje posebnosti tek u nekim elementima – 1915. je
iznuđen ustupak u pregovorima Antante sa Italijom pomenom mesne autonomije Hrvatske –
ipak, Pašić je, u svakom slučaju, insistirao na udruživanju svih Srba u Srbiji i u slučaju
formiranja složene države • Van Austro-Ugarske se 1914. našao veliki broj političara i javnih
radnika jugoslovenske orijentacije (Ante Trumić, Nikola Stojanović, Dušan Vasiljević, Hinko
Hinković, Ivan Meštrović...) – okupljanje i rad ovih intelektualaca podržavala je srpska vlada
preko političara iz Bosne i predstavnika u Rimu – prvobitno je shvatanje bilo da bi intelektualci u
inostranstvu moraju da propagiraju jugoslovensku ideju, obaveštavaju saveznike o njenom
razvoju i protive njenom narušavanju – preporučeno je zvanično konstituisanje emigracije i
stvaranje organa u Londonu, koji bi održavao direktne veze sa srpskom vladom – novembra
1914. u Firenci, na sastanku jugoslovenskih političara, nazirale su se konture Jugoslovenskog
odbora – u Rimu decembra iste godine i januara 1915. nastavljeni su pregovori – formalno je
Jugoslovenski odbor konstituisan aprila i početkom maja 1915, na inicijativu srpske vlade, kada

5
je već bilo poznato kakvi su ustupci učinjeni Italiji – predsednik odbora postao je Ante Trumbić •
Jugoslovenski odbor i srpska vlada nisu bili ravnopravni tokom rata po moći i uticaju – srpska
vlada bila je vlada ''pridružene zemlje'' koja je sa Antantom bila voljna da deli ratnu sudbinu –
srpskoj su vladi prestiž donele i pobede srpske vojske 1914. – ratni napori nastavljeni su na
Solunskom frontu – srpska vlada uživala je podršku i održavala stalne veze sa savezničkim
vladama i u ostvarenju planova mogla da računa na vojsku, posebno posle obračuna sa
''crnorukcima'' • Jugoslovenski odbor formalno je predstavljao jugoslovenske narode u Austro-
Ugarskoj, ali nije mogao direktno da utiče na njihov politički život – srpska vlada je stvorila i
finansirala Jugoslovenski odbor (osim Trumbića, Supila i braće Gazari, koju su bili finansijski
nezavisni) – pokušano je stvaranje oružanih snaga, ali bez uspeha – Jugoslovenski odbor od
samog početka bio je podeljen sukobima pristalica srpske vlade i nezavisnih jugoslovenskih
političara, predstavnika Slovenaca i Hrvata – Supilo je do sukoba sa odborom u tom telu imao
jako značajnu ulogu – uz nekoliko izuzetaka, članovi Jugoslovenskog odbora bili su, uglavnom,
ranije nepoznati političari • Ipak, Jugoslovenski odbor bio je jedino telo koje je van Austro-
Ugarske moglo pred predstavnicima srpske vlade i emigracije predstavlja interese srpskog
naroda u Monarhiji – Jugoslovenski odbor uživao je podšku engleskih naučnika Sitona Votsona i
Artura Evansa – tokom rata imao je značajnu ulogu u odnosima sa silama Antante i
popularizaciji jugoslovenskog pitanja, iako nije stekao međunarodno priznanje – protivio se oštro
nasilnoj asimilaciji jugoslovenskih naroda u prošlosti, ali i realizaciji obećanja datih Italiji • U
Narodnoj skupštini Srbije, jugoslovenski program definisan je kao ostvarivanje srpske državne
ideje kao rezultat rata koji se vodio – iza ovako definisanog programa stajala je srpska vlada
sastavljena od radikala, samostalnih radikala i naprednjaka – pijemontistička uloga Srbije u
ujedinjenju krila je u sebi mogućnost kasnijih nesporazuma između jugoslovenskih naroda oko
karaktera državnog uređenja • Rezolucija Jugoslovenskog kongresa iz maja 1915. počivala je na
načelu ''potpunog i nerazrušivog narodnog jedistva Srba, Hrvata i Slovenaca'' koju je avgusta iste
godine potvrdila Narodna skupština – Jugoslovenski odbor je odbacio Londonski ugovor, a
Srbiju i Crnu Goru prihvatio kao protagoniste oslobođenja svih jugoslovenskih naroda i sve
jugoslovene tretirao kao jedinstven narod • Jugoslovenski odbor i Narodna skupština sukobili su
se i oko uređenja buduće države i položaja Odbora – Nikola Pašić je osporavao pravo
samoopredeljenja, koje je podržavao kao sredstvo borbe protiv Austro-Ugarske, narodima u
okvirima buduće države – odbačen je Trumbićev zahtev da odbor bude priznat kao ravnopravan

6
faktor u ujedinjenju – 1915. je Supilo u Odboru pokrenuo pitanje ujedinjenja sa hrvatskog
stanovišta – smatrao je Srbe, Hrvate i Slovence jednim narodom sa tri imena, istog jezika i rase,
ali sa različitim istorijskim, državnim i kulturnim tradicijama – zahtevao je reforme koje bi
sprečile srpsku prevlast i pravoslavni ekskluzivizam – u suprotnom, trebalo bi prvo raditi na
stvaranju samostalne hrvatske države, a tek zatim jugoslovenske – Supilo iznosi hrvatski
program stvaranja jugoslovenske države, zasnovane na federalizmu) – pokrajine Srbija iz 1913,
Hrvatku sa Slavonijom i Dalmacijom, Sloveniju, Bosnu i Hercegovinu i Crnu Goru – osnova je
bilo dualističko rešenje sa Srbima i Hrvatima kao vodećima u svojim interesnim sferama –
Supila je podržavao Siton Votson • 1916. pojavila se depresivnost i malaksalost u srpskim
redovima – na Pašića je vršen pritisak da se povuče, kako je smatran glavnim krivcem –
očekivana je ostavka srpske vlade i Vrhovne komande – međutime, pošto je prevaziđena kriza
posle prelaska Kosova i Albanije, naučnici se vraćaju svom radu – slična kriza pratila je
revoluciju u Rusiji – dolazi do sukoba ''srbijanaca'' i ''jugoslovena'' – pijemontistička ideja Srbije,
sa monarhističkim uređenjem države, nailazila je na podozrenje Odbora, a pred kraj rata i drugih
• početkom maja 1917. Pašić preduzima inicijativu za sastanak predstavnika Odbora i srpske
vlade na Krfu – Pašić je težio da pitanje ujedinjenja preuzme u svoje ruke, centralizuje napore i
izvrši internacionalizaciju jugoslovenskog pitanja - u tom trenutku je međunarodna situacija
veoma neizvesna, revolucija u Rusiji, smrt Franca Josifa, uključenja SAD u rat, otvoreno pitanje
Solunskog fronta i narušeni ugled Srbije na međunarodnoj sceni zbog suđenja crnorukcima –
Pašića je brinulo držanje srpske skupštinske opozicije • na Krfu 20. jula 1917. doneta je Krfska
deklaracija, u kome je došlo do kompromisa i ustupaka, kako srpske vlade, tako i
Jugoslovenskog odbora – vlada nije priznala Odbor kao ravnopravni faktor ujedinjenja, a Pašić je
kasnije Krfsku deklaraciju opisao kao manifest – ostalo je zajedničko stanovište da su Srbi,
Hrvati i Slovenci jedan narod – srpska vlada prihvata ujedinjenje na temelju samoopredeljenja,
dok se Odbor približio monarhističkom uređenju i vladavini dinastije Karađorđević – ideja
etničkog unitarizma ostala je dominantna, iako se nije odustajalo ni od ideje troimenog naroda –
etnički unitarizam ostao je od velike važnosti tokom rata, ali nije mogao sakriti različit istorijski
razvoj tri naroda – ime države odražavalo je Pašićeve rezerve prema nazivima Jugoslavija i
jugoslovenski, koji su austrougarski predstavnici poistovećivali sa velikosrpstvom – predviđen je
jedan državni grb, jedna državna zastava i jedna kruna – državne oznake bile bi sastavljene iz
postojećih oznaka – tri jezika i dve azbuke proglašene su za ravnopravne – sve veroispovesti bile

7
su jednake – i Trumbić i Pašić su, iz različitih razloga, bili protiv federacije • na Krfu nije
razmatran status Crne Gore i Makedonije, kako je ovo smatrano unutrašnjim pitanjem Srbije – sa
crnogorskim zagovornicima ideje ujedinjenja Pašić je održavao veze preko pojedinaca do
februara 1917. kada je formiran Središnji crnogorski odbor za narodno ujedinjenje, koji je vodio
Andrija Radović – Crna Gora je ispunila svoju ulogu kao nezavisna država • tri meseca ranije
doneta je Majska deklaracija – 33 narodna zastupnika Jugoslovenskog kluba u bečkom
parlamentu – zalagali su se za ujedinjenje tri naroda u samostalno državno telo, pod
Habzburškom dinastijom – katolički i habzburški karakter ovakve unije – i pored svog
katoličkog karaktera, Majska deklaracija je bila od velikog značaja za sazrevanje slovenačke
svesti – jugoslovenska ideja je raširena iz relativno uskih krugova na nivo nacionalne politike – u
Sloveniji se pojavio širok pokret, koji je zahtevao nezavisnost Jugoslovena u Austrougarskoj, bez
nemačke prevlasti – razvoj Deklaracijskog pokreta – 1918. godine je austrougarska vlast
zabranila svaku agitaciju u korist Majske deklaracije – Deklaracijski pokret protivi se i italijskoj
aneksiji teritorija predviđenih Londonskim ugovorom – protive se i pravu srpske vlade da
predstavlja interese Hrvata i Slovenaca • dok sile saveznice nisu prihvatile rušenje Austro-
Ugarske, nije se moglo očekivati da prihvate ideje jugoslovenskog ujedinjenja – do polovine
1918. Antanta prihvata samo reforme Austro-Ugarske i davanje teritorijalnih ustupaka na štetu
jugoslovenske ideje – polovično rešenje predstavljalo je pravo naroda AU na autonoman život
koje je istakao predsednik Vudro Vilson 8. januara 1918. i nije zadovoljilo ambicije
jugoslovenskog pokreta – decembra 1917. predstavnici Srba, Hrvata i Slovenaca stavljaju
američkoj vladi do znanja da žele da se oslobode Habzburškog suvereniteta i stvore novu državu
• Pašić se morao nositi i sa unutrašnjim problemima pokreta za ujedinjenje – članovi odbora
sumnjali su u Pašićevu politiku, pre svega superiornost Srbije u budućoj zajednici, antiitalijanska
politika Odbora – sa odbacivanjem Supilove politike ujedinjenja, dolazi i do sukoba u samom
Odboru – nadređenost vlade Srbije i potčinjenost Jugoslovenskog odbora došli su do izražaja u
Krfskoj deklaraciji • Trumbić tokom 1918. ogorčeno pokušava da privoli srpsku vladu, ali i sile
Antante da prihvate Jugoslovenski odbor kao telo – u januaru 1918. godine je predložio
sazivanje jugoslovenske skupštine u Londonu ili Parizu, što je Pašić odbio, kao i potpuno
prihvatanje Krfska deklaracije – Pašić je želeo da izbegne da se sazivanjem jugoslovenske
skuptštine konferencija u Parize pretvori u jugoslovenski manifestacioni kogres – Srbija nikoga
nije želela da prihvati kao ravnopravan činilac ujedinjenja • Polovinom 1918. su, konačno, sile

8
Antante prihvatile raspad Austro-Ugarske – Solunski front je probijen septembra 1918. – već je u
oktobru 1918. i nemačkim oficirima postalo jasno da je kraj rata na pragu – slovenačke stranke
su 17. avgusta 1918. osnovale Narodni svet za Sloveniju i Istru, a usledilo je i stvaranje
pokrajinskih ''sveta'' – stvorena je organizacija nove slovenačke vlasti kojoj su stari organi vlasti
ustupali svoje nadležnosti – u Zagrebu je 6. oktobra 1918. osnovano Narodno vijeće za narod
Slovenaca, Hrvata i Srba kao organ koji predstavlja sve pripadnike tri naroda na teritoriji
jugozapadne Ugarske – kao zajednički cilj proklamovano je ujedinjenje – car Karlo 16. oktobra
1918. donosi manifest o preuređenju koji nije zadovoljio političke struje u jugoslovenskim
zemljama – Narodno vijeće SHS, u kome je najveći uticaj uživala srpsko-hrvatska koalicija na
čelu sa Svetozarom Pribićevićem, objavila je 19. oktobra 1918. da preuzima vođenje narodne
politike – ovo je telo odbilo carski manifest, zahtevajući ujedinjenje u zajedničku državu van
okvira Monarhije – predsednik Narodnog vijeća bio je Anton Korošec, potpredsednici Svetozar
Pribićević i Ante Pavelić stariji, sekretari Srđan Budisavljević, Mate Drinković i Ivan Lorković –
Hrvatski sabor je 29. oktobra 1918. odbacio predlog cara o organizaciji Austrije kao savezne
države, čime su prekinuti odnosi sa Austro-Ugarskom – poništena je hrvatsko-ugarska nagodba •
Oktobra 1918. na političkoj sceni javlja se i Narodno vijeće, čime je značajno opao ugled
Jugoslovenskog odbora – Narodno vijeće ima dublje korene i utemeljenje u stranačkoj politici –
Pašić je u Narodnom vijeću video realnijeg saradnika od Jugoslovenskog odbora – na Ženevskoj
konferenciji, održanoj od 6. do 9. novembra 1918, Pašić se sreo sa predstavnicima
Jugoslovenskog odbora i Narodnog vijeća, kao i srpske opozicije – Ženevska deklaracija je
podržavala je ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca u nedeljivu državnu celinu – predviđeno je
osnivanje zajedničkog ministarstva koje bi organizovalo državu i sazove ustavotvornu skupštinu
– Zajedničkom ministarstvu povereni su spoljni i vojni poslovi – Ustavnotvorna skupština
trebalo je da utvrdi oblik vladavine – u prelaznom periodu trebalo je da funkcionišu vlade Srbije
i Narodnog vijeća – Pašić odbija da prizna državu SHS, ali priznaje njeno predstavništvo u
Ženevi • Pašić je u Ženevi prihvatio donetu deklaraciju, pod pritiskom predstavnika
Jugoslovenskog odbora, Narodnog vijeća i sila Antante, pre svega Francuske – regent je izazvao
krizu vlade i odbio ratifikaciju odredaba Ženevske konferencije – presudne su bile srpske vojne
prednosti na terenu – SHS nije bila u stanju da brani teritorije obećane Italiji, a zeleni kadar je
destabilizovao Hrvatsku i Bosnu – srpske trupe prelaze Savu i dopiru do krajnjeg severa
jugoslovenske teritorije na poziv Narodnog vijeća • Pašiću je regent uskratio pravo da sastavi

9
prvu vladu kraljevine – privremeno je Pašić nestao sa političke scene – presudan razlog koji je
regenta naterao da se odrekne Pašićevih usluga bile su odredbe Ženevske deklaracije –
prenošenje pitanja ujedinjenja na front, pre svega na inicijativu S. Pribićevića, nateralo je
Aleksandra na odluku da se odrekne Pašićevih usluga – činu ujedinjenja morao je dati dinastički
pečat – kralj je preuzeo ulogu ujedinitelja u trenutku kada mu se učinilo da su sve prepreke
nestale – dodatni je razlog bio prezir koji su prema Pašiću osećali političari iz severnih
jugoslovenskih krajeva, koji su mnogo bliži bili Aleksandru • Velika narodna skupština Srba,
Bunjevaca i ostalih Slovena u Vojvodini donosi 25. novembra 1918. godine u Novom Sadu
rezoluciju o priključivanju Vojvodine Srbiji – na čelu odbora nalazio se Jaša Tomić, a zaobiđeno
je ujedinjenje u jugoslovensku državu, da bi se izvršilo ujedinjenje sa maticom Srbijom – Srbiji
su priključeni Banat, Baranja i Bačka – Tomić je smatrao da nijedno drugo rešenje u datoj
situaciji nije bilo moguće, a ni autonomija u okvirima Monarhije nije imala nikakvu budućnost •
Podgorička Velika narodna skupština 26. novembra 1918. donosi odluku da se zbaci kralj Nikola
I Petrović i njegova dinastija, a da se Crna Gora prisajedini Srbiji i državi troimenog naroda –
jedna vera, jedna krv, jedan jezik, jedna težnja i običaji sa narodom u Srbiji – pored političkih,
naglašavani su ekonomski razlozi, za koje se smatralo da imperativno nameću ujedinjenje –
pristalicama ujedinjenja (bjelašima) suprotstavljali su se pristalice starog režima dinastije
Petrović (zelenaši), koji su uslonac tražili u Italijanima – u božićnoj pobuni januara 1919.
separatističke snage su poražene • Novembra 1918. kralj je odbacio dualno uređenje definisano u
Ženevskoj deklaraciji – isto je učinio Ante Trumbić, kao i vođe Narodnog vijeća – država
Slovenaca, Hrvata i Srba javlja se kao novi državnopravni, mada nepriznati, međunarodni
subjekat – javlja se strepnja od italijanske intervencije – posle prisajedinjenja Crne Gore i
Vojvodine, slični se zahtevi javljaju u Bosni, a pod najvećim pritiskom Italije bila je Dalmacija –
mnogi zahtevi su se izgubili, kada su se predstavnici jugoslovenskih naroda našli suočeni sa
mogućnošću italijanskog osvajanja • Vatikan se veoma teško mirio sa ujedinjenjem Hrvata i
Slovenaca sa Srbima, kako se time dovodio u pitanje opstanak monarhije – nova država na
Jadranu gušila je italijanske ambicije – revolucija u Rusiji je, ipak, ugušila strah od intervencije
velike slovenske sile – Vatikan se podržavajući očuvanje Monarhije odaljavao od težnji samih
naroda u njoj – kler na područjima koje su okupirale Austro-Ugarska i Italija je, posle određenog
vremena, stao na stranu jugoslovenskog ujedinjenja – sveštenici se čak obraćaju papi sa
zahtevom da pomognu pravilno razrešenje teritorijalnih pitanja na Balkanu – papa 8. novembra

10
1918. izražava spremnost da stabilizaciju novih država, ali je sve ostalo samo na obećanju –
Vatikan odbija da pregovara sa Kraljevinom SHS oko postavljanja biskupa, izdvaja Rijeku od
senjske biskupije – kurija je dugo ostala hladna prema novoj državi, posevno između
potpisivanja primirja u novembru 1918. do mira u Rapalu 1920. • Antijugoslovenskoj politici
Vatikana suprotstavljalo se niže sveštenstvo, pogotovu onaj njegov deo koji nije podržavao
italijanske ambicije prema istočnoj obali Jadrana – zagrebački nadbiskup Antun Bauer 30.
oktobra 1918. poziva sveštenstvo zagrebačke mitropolije da podrži Narodno vijeće, a posle
ujedinjenja, Biskupska konferencija je ovaj čin pozdravila i izrazila nadu da će nova država
ostvariti dobru saradnju sa Svetom stolicom – ovakva je politika klera dovela do privremenog
sukoba sa Vatikanom, koji se još nije mirio sa postojanjem nove države • Naputak, svojevrsni
uslov za ujedinjenje, koji je delegacija Narodnog vijeća ponela sa sobom u Beograd krajem
novembra 1918. zahtevao je formiranje Narodne skupštine Srba, Hrvata i Slovenaca, koja bi 2/3
većinom odredila uređenje buduće države – Ustavna skupština trebalo je da donese ustav, odredi
formu vladavine i unutrašnje ustrojstvo – Ustavotvorna skupština trebalo je da se sastane
najkasnije za šest meseci, a do tada bi izvršnu vlast imao kralj, a zakonodavnu Državno vijeće
(predstavnici Narodnog vijeća, Jugoslovenskog odbora i srazmeran broj predstavnika Srbije i
Crne Gore) – odredbe Naputka u Beogradu su odbačene zbog italijanske opasnosti koja je pretila
– prihvaćen je monarhijski oblik vladavine i dinastija Karađorđević – 1. decembra 1918. kralj
Aleksandar proglašava ujedinjenje Srbije sa zemljama nezavisne države SHS u Kraljevstvo Srba,
Hrvata i Slovenaca (od 1920. do 1929. Kraljevina Jugoslavija) – budućoj ustavotvornoj skupštini
ovime je oduzet karakter suverene ustanove • Srbija je bila najznačajniji činilac ovog ujedinjenja,
ali i povezanost njene sa sudbinama ostalih jugoslovenskih naroda na teritoriji Austro-Ugarske –
delovanje srpske intelektualne elite se ne može izdvojiti iz celokupnog jugoslovenskog pokreta –
srpska vlada i Jugoslovenski odbor delovali su kao činioci ujedinjenja, dok je jugoslovenski
pokret u Monarhiji podsticao njenu krizu – osnovu jugoslovenskog programa činila je ideja
troimenog naroda, a zajedničke su bile i predstave o granicama nove države – predstave o
unutrašnjem uređenju su se sve više razlikovali, ali su se za ujedinjenje preko svojih
predstavništava izjasnili svi narodi – epohalan čin ujedinjenja svih jugoslovenskih naroda posle
13 vekova – pravo samoopredeljivanja iskorišćeno je za formiranje nove države – nema dokaza
da je Jugoslavija bila ''veštačka tvorevina'' – posledica angažovanja kako snaga u samim
državama koje su se ujedinile, tako i emigracije • Okolne države na samom su se početku

11
pokazale neprijateljsku nastrojene – Bugarska je imala pretenzije na Makedoniju, Italija na
istočnu obalu Jadrana, Mađarska ne odustaje od Vojvodine, Međumurja i Prekomurja – radikali i
Pašić strahovali su od samostalne Hrvatske, koja bi se mogla pokazati opasnijom od Bugarske •
Dominirala je ideja samoodbrane kojom su pravdane teritorijalne pretenzije – jugoslovensko
okupljanje smatralo se preduslovom za opstanak, kako bi ujedinjeni jugoslovenski narodi imali
uslova za samostalan opstanak – svaka podela na male države je i posle 1918. odgovarala samo
neprijateljima Jugoslavije – Jugoslavija je, sa nekim izuzecima, okupila sve Srbe, Hrvate i
Slovence – ujedinjenje je doprinelo potpunoj emancipaciji nekih naroda, kao što su Slovenci –
stvoren je lanac veleposeda izuzetnog potencijala – omogućeno je kretanje kapitala i robe, kao i
migracije u potrazi za poslom

KRALJEVINA SHS I NJENI NARODI

• početak zajedničke istorije jugoslovenskih naroda obeležila opterećenost nove kraljevine

položajem na raskršću puteva između Azije i Evrope, Istoka i Zapada – drugi je problem bila
zaostalost jugoslovenskog društva u ekonomskom pogledu – najnapredniji delovi
jugoslovenskog društva nalazili su se usred druge industrijske revolucije i uvođenja električne
energije kao pogonskog sredstva, dok su se neki delovi još uvek služili petrolejskom lampom –
ekonomska podvojenost je predstavljala prepreku koju je trebalo prevazići pre političkog
ujedinjenja, ali okolnosti to nisu dozvolile • kraljevina je imala površinu od oko 250.000 km2 i
prostirala se od Alpa, preko dela Panonske nizije, do Jadrana – preko Jadrana, Kraljevina je
uživala vezu sa čitavim svetom – položaj joj je omogućavao povezanost sa Evropom i Azijom –
sa strane razvoja privrede, ovaj je položaj obećavao mnogo, ali je sa političkog stanovišta
onespokojavao – primorska, podunavska, balkanska i srednjeevropska – sa jugoslovenske strane
su, na velike gradove u okolnim zemljama, gledale relativno male varoši (Solun-Đevđelija,
Temišvar-Vršac, Trst-Postojna, Pečuj-Beli Manastir, Podgorica-Skadar, Segedin-Horgoš –
mnogi Hrvati i Slovenci ostali su pod vlašću Italije, Koruška je ostala u sastavu Austrije prema
rezultatima plebiscita, a hrvatsko-srpske manjine bilo je i u Rumuniji i Mađarskoj – Makedonija
je podeljena između tri države, što je dovelo do raspada makedonske privrede i dodatnih
stradanja za vreme Solunskog fronta • Kraljevina je imala oko 12 miliona stanovnika –
Makedonci i Slovenci živeli su kompaktno na svojim teritorijama, dok su Hrvati i Srbi bili
izmešani – od samog početka se Kraljevina suočavala sa nepovoljnom međunarodnom

12
situacijom – bila je nepriznata, a na svim granicama bilo je nekih nemira – samo su odnosi sa
Grčkom i Rumunijom bili zadovoljavajući – Albanija je, pod uticajem Italijana, predstavljala sve
nestabilnije područje – Bugarska je ostala neprijatelj zbog aspiracija prema Makedoniji –
Austrija i Mađarska ostale su ogorčene mirovnim ugovorima – Italija je uporno pokušavala da
ojača svoje pozicije na Jadranu – podržavala je Nikolu I sve do njegove smrti – vlada Kraljevine
svim silama pokušavala je da spreči prodor Italije na teritoriju Albanije – postojala je opasnost
od koordinisanog delovanja Italijana na zapadu i Bugara na istoku, čime bi postalo nemoguće
braniti Makedoniju – u Bugarskoj deluje pet revolucionarnih komiteta – Morava je i dalje
smatrana bugarskom rekom, a poraz u ratu nije izmenio ambicije Bugara • Bugarsku je
podržavala VMRO (vrhovisti), a Italiju iredentističke struje preko Kosovskog komiteta od 1919.
u Albaniji – vladao je strah od komita u Makedoniji i Bugarskoj, kao i od kačaka u Albaniji –
Azem Bejta kačakuje sve do 1924, a postojala je i grupa albanskih prvaka koja je aktivno radila
na izdvajanju Kosova i Metohije iz okvira Kraljevine – komitske družine i njihova aktivnost
izazivale su nezadovoljstvo pograničnog stanovništva, koje je bilo pritisnuto kako delovanju
komita, tako i pritisku organa SHS • Oko političkog primata u Kraljevini nadmeću se Francuska i
Italija – Francuska je preko Kraljevine kontrolisala bivše neprijatelje i čuvala važnost mirovnih
ugovora – narod je bio frankofilski raspoložen, a zemlja otvorena za prodor francuskog uticaja –
Francuzi su dobijali pristalice evocirajući uspomene na rat i Solunski front – saradnja sa
Francuskom bila je potrebna i zbog pretnje koju je predstavljala italijanska politika na Balkanu –
Britanija je u saradnji sa SHS bila na mnogo većoj distanci, posvećena globalnim ciljevima
održanja kolonijalnog carstva i ograničavanja delovanja boljševika – Britanije je Kraljevinu
smatrala francuskim satelitom – uticaj francuske obuzdavao je italijanske ambicije i održavan je
propagandom i kulturnim uticajem – francuski uticaj bio je više nego vidljiv i u vojsci –
izgrađeno je velelepno francusko poslanstvo u Beogradu i spomenik Francusko-srpskog
prijateljstva, Ivana Meštrovića, 1930. • Nova država morala se suočiti i sa problemima ratnih
razaranja, ljudskih gubitaka i dezorganizovanim saobraćajem, nepovezanošću delova države i
potrebom asimilacije različitih kultura koje je državna tvorevina objedinjavala – narodi se
međusobno nisu dobro poznavali, kako su proveli vekove pod različitim uticajima – Srbija i Crna
Gora bile su od ranije nezavisne države, dok su ostali narodi bili zarobljeni u Habzburškoj
monarhiji – narodi su u prošlosti zajednički život naviknuti na različite državne sisteme i
ustanove – parlamentarizam u Srbiji, sa slobodom štampe i skupštinske opozicije i ograničenom

13
kraljevom vlašću predstavljao je jedinstvenu pojavu – ipak, Dimitrije Tucović je iza ovog
uređenja video konflikt vojne i civilne vlasti i pokušaje manipulacije Nikole Pašića koji je svoju
volju sprovodio preko poslanika Radikalne stranke – politička tradicija u zemlji i opšta
neobrazovanost doprinosili su nestabilnosti • Nikola I Petrović vladao je patrijarhalno, trpeći sve
veće kritike mlađih i obrazovanijih naraštaja – 1905. je narodu darovao ustav, koji ništa suštinski
nije promenio – 1907. knjaz je raspustio Narodnu skupštinu, zabranio rad Narodnoj stranci
(klubašima) i izlaženje lista Narodna misao – 1910. se Nikola proglasio kraljem – ovim je
postupkom knjaz sebi želeo da vrati poljuljani ugled – insistiralo se i na ugledu Cetinjske
mitropolije i Barske arhiepiskopije • Jugoslovenski narodi u Austro-Ugarskoj nisu imali uslova
da se razvijaju u pravcu demokratije – nisu imali čak ni mogućnosti da se međusobno povežu,
kako su bili podložni različitim institucijama – u velikoj državi, političari stasali u drugačijim
okolnostima bili su primorani da sarađuju, razdvojeni verom i obrazovanjem – sukobi srpske
vlade i Jugoslovenskog odbora tokom rata dodatno su doprinosili kasnijoj destabilizaciji
političke scene – Pašić je sumnjao u Jugoslovene iz Monarhije, a oni u srpsku isključivost •
Srbija je pre 1913. bila nacionalno homogena i centralistički uređena država – slovenačka
politička praksa više je naginjala autonomnom političkom i privrednom razvitku i regionalizaciji
– Hrvati su se oslanjali na razvijenu državnu tradiciju i politički stil – političari u Hrvatskoj
tokom rata podelili su se na tradicionaliste, koji su bili u suštini protiv ujedinjenja i one koji su se
brinuli da bi Srbija u procesu ujedinjenja mogla progutati Hrvatsku – u Sloveniji je preko
Slovenske ljudske stranke direktan uticaj ostvarila Katolička crkva • Postojala je potreba za
školovanim kadrovima, ali je postojao i očigledan nedostatak radnih mesta za takve kadrove –
starija, srednja i mlađa stvaralačka generacija – inteligenciju su uglavnom u početku davali
Slovenija, Srbija i Hrvatska, da bi se i Makedonija uključila u međuratnom periodu – srpska
inteligencija uglavnom je poticala sa sela, dok su slovenačka i hrvatska inteligencija uglavnom
bile poreklom iz grada • Hrvatska inteligencija školovala se, uglavnom na nemačkim ili
austrijskim univerzitetima pre rata – srpska inteligencija bila je, pored nemačkih univerziteta,
okrenuta i francuskim i ruskim školama • Narodi se nalaze na različitim stepenima ekonomskog i
kulturnog razvoja – severozapadni krajevi bili su mnogo razvijeniji od ostalih, ali daleko od
standarda Srednje Evrope – u Srbiji su severni delovi bili razvijeniji, dok su istok i jug, sa
izuzetkom Bora, bili okrenuti sitnoj trgovini • Različiti su bili i agrarni režimi – Srbija je bila
zemlja malih poseda, dok su Hrvatska, Slovenija i Vojvodina bile zemlje velikih posednika –

14
selo je uglavnom bilo neprosvećeno i zatvoreno za strane uticaje – u Crnoj Gori su sela bila čak
ograničena plemenskim običajima – nepismenost je bila masovna u Makedoniji, Sandžaku,
Kosovu i delovima Srbije – duhovna jurisdikcija predstavljala je dodatni razlog podela •
Najuticajnije verske zajednice bile su pravoslavna, katolička i muslimanska – njihov pravni
položaj umnogome se razlikovao – pravoslavna crkva je u Srbiji i Crnoj Gori bila državna, dok
je položaj katoličke verske zajednice bio definisan konkordatom iz 1918. – u Crnoj Gori je
konkordat potpisan 1886. – katolička crkva u Hrvatskoj i Sloveniji užvala je privilegije
definisane nizom konkordata – pravoslavna crkva predstavljena je Karlovačkom i Bukovinsko-
dalmatinskom episkopijom – određen broj verskih zajednica priznat je kasnije, a nepriznate
zajednice su proganjane • Sa stvaranjem SHS izvršeno je ujedinjenje pokrajinskih pravoslavnih
crkava – na konferenciji episkopa 18/31. decembra 1918. u Sremskim Karlovcima, pod
predsedništvom arhiepiskopa beogradskog i mitropolita Srbije Dimitrija u načelu je doneta
odluka o ujedinjenju crkava – na drugoj konferenciji, od 24. do 28. maja 1919. kojom je
predsedavao mitropolit Crne Gore Mitrofan Ban, doneta je odluka kojom je proglašeno duhovno,
moralno i administrativno jedinstvo svih srpskih pravoslavnih oblasti – Carigradska patrijaršija
je odobrila ujedinjenje i obnovu patrijaršije, a Vaseljenska patrijaršija je tek maja 1920. potvrdila
sporazum srpske vlade i Carigradske patrijaršije – neke episkopije pod upravom Carigradske
patrijaršije prisajedinjene su Kraljevini SHS – Sinod priznaje proglašenje ujedinjenih
autokefalnih crkava Srpske, Crnogorske i Karlovačke – kraljevim ukazom od 17. juna 1920.
vlada je prihvatila odluku iz maja 1919. • 12. novembra 1920. za poglavara ujedinjene Srpske
pravoslavne crkve izabran je Dimitrije, arhiepiskop beogradski i mitropolit Srbije – 23. oktobra
je Aleksandar potpisao privremenu uredbu o Srpskoj patrijaršiji – pored patrijarha postoji stalni
arhijerejski sinod, koji sačinjava najvišu izvršnu upravu i nadzornu crkvenu vlast – sinod se
sazivan najmanje jednom godišnje • Srpska patrijaršija je proglašena u Sremskim Karlovcima na
Patrijaršijskom saboru 30. avgusta 1920. – samo episkopi u Skoplju, na Cetinju i u Sarajevu nose
titulu mitropolita – Carigradska patrijaršija priznala je februara 1922. prisajedinjenje eparhija i
ujedinjenje srpske crkve i podizanje na nivo patrijaršije – ujedinjenje je završeno tek 1924. u
Peći – ovom činu nije prisustvovao reis-ul-ulema • Posle ujedinjenja nastavile su da žive
pravoslavne kolonije u pojedinim gradovima, među njima Beču i Trstu – zadržane su budimska i
temišvarska episkopija – 1922. donete su odluke da se osnuje eparhija američko-kanadska •
Crkva je bila stub pravoslavnog građanstva u Kraljevini SHS, stojeći na stanovništvu da su Srbi

15
izabrana nacija, a dinastija Karađorđević ukorenjena u narodu – crkva se poistovećivala sa
dinastijom – srpska crkva je izgubila veoma moćnog saveznika posle pada carske Rusije i
formiranja Sovjetskog saveza – novi ustavni sistem oduzeo je srpskoj crkvi status državne crkve,
iako se njeno rukovodstvo pozitivno izrazilo prema monarhodiktaturi 1929. – 1929. donet je
zakon o crkvi i uvedena nova crkvena organizacija – posle 1932. godine došlo je do pogoršanja
odnosa sa katoličkom crkvom, koja je kulminirala borbom protiv konkordata iz 1937. – patrijarh
Varnava, nastavljajući politiku Šestojanuarske diktature naglašavao je značaj državotvorstva –
posle napuštanja klerikalnog legitimizma iz vremena diktature, SPC je postala sve hladnija
prema verskoj politici države, smatrajući da favorizuje islam i katolicizam • Katolička verska
zajednica u SHS bila je deo univerzalne i centralizovane organizacije Vatikana i uživala podršku
svetske katoličke organizacije – različiti stavovi države i katoličke crkve izbili su na samom
početku na videlu i tako će ostati kroz ceo međuratni period – tek je ugovornim rešavanjem
statusa katoličke crkve otklonjena mogućnost sukoba – jedinstveni predstavnici katoličke crkve u
Kraljevini bile su biskupske konferencije – država je za sebe zadržavala pravo imenovanja
visokih predstavnika katoličkog sveštenstva – najviši organ Katoličke crkve u SHS bio je
Biskupska konferencija kojom predsedava nadbiskup zagrebački, drugi po titulaturi bio je primas
srpski, zatim nadbiskup barski, ali sa beznačajnim uticajem • Na teritoriji SHS postojale su
sledeće mitropolije: zagrebačka, vrhbosna, barska – postojala su i predstavništva monaških
redova, pre svega benediktinaca, dominikanaca, cistercita, franjevaca – funkcionisao je Katolički
bogoslovski fakultet u Zagrebu, Franjevačka teologija u Sarajevu, Visoka bogoslovska škola u
Đakovu, franjevačke srednje škole • Katolička crkva nije prihvatala ravnopravnost vera, kako je
polazila od pretpostavke da je nadređena ostalim verama i zahtevala svoju nadmoćnu poziciju –
protivila se svakom pokušaju širenja pravoslavlja, posebno posle propasti Austro-Ugarske –
katolička se crkva protivila jačanju sokolskog pokreta, kao i uticaju ovog u vaspitnim i kulturnim
ustanovama – država se protivila crkvenim zajednicama koje se bave političkim pitanjima –
zahteve katoličke crkve da ima uticaj na formiranje školskih programa i širi uticaj podržavali su
neki političari iz Slovenije i Hrvatske – biskupi su smatrali da je kralj izneverio obećanu
ravnopravnost veroispovesti – nezadovoljstvo je naraslo tokom skupštinske rasprave koja je
prethodila usvajanju Vidovdanskog ustava – katolička zajednica je uporno pokušavala da se
izvuče iz nadležnosti države • Islamska zajednica bila je najveća organizovana sunitska zajednica
u Evropi – najviše je muslimana bilo u Bosni, na Kosovu, u Sandžaku, Makedoniji i u Crnoj Gori

16
– muslimanska zajednica je davala osoben pečat kulturnog sceni Jugoslavije • Posle okupacije
Bosne i Hercegovine, prekinuta je veza bosanskih muslimana sa vrhovnim verskim poglavarima
u Carigradu – 1892. je carskom naredbom u Bosni formiran Vrhovno vakufsko-meritsko
starešinstvo i institucija reis-ul-ulema, koja je prerasla u rukovodeće telo Islamske zajednice na
teritoriji Bosne – od austrougarske vlasti dobijena je verska autonomija 1909. – od 1918.
islamska zajednica zalaže se za ravnopravnost sa ostalim verskim zajednicama – delovanje
islamske zajednice u SHS uređeno je Zakonom o islamskoj verskoj zajednici 1930. –
muslimanima u Sloveniji i Hrvatskoj rukovodio je reis-ul-ulema u Sarajevu, a muslimanima u
Srbiji i Crnoj Gori beogradski muftija – posle 1930. i reis-ul-ulema prelazi u Beograd – posle
1936. sedište verskog poglavara preneto je u Sarajevo, koje je postalo centar muslimanskog sveta
u SHS • Verske omraze iz perioda Prvog svetskog rata dobile su nezapamćene razmere – brojna
su bila streljanja, progoni, koja su ublažena tek posle međunarodne intervencije – tokom rata su
sprovođeni procesi čiji je cilj bio da se eliminiše srpski element na teritoriji Bosne – ovi su
sukobi preživeli i u SHS – ipak, saradnja naroda u dobrovoljačkim odredima sprečavala je
žustrije sukobe u zajedničkoj državi • U Kraljevini je paralelno postojalo nekoliko pravnih
sistema – u postojećoj situaciji nije bilo moguće formiranje jedinstvenog pravnog sistema niti
zajedničke pravne svesti – težilo se proširenju srpskog prava – poseban je problem bilo
posedovno pravo – postojalo je pet različitih rudarskih zakona, uglavnom iz XIX veka –
kompromis je bio zakon kojim su sve rude postale vlasništvo države • Najheterogenije bilo je
privatno pravo, kako je odražavalo u narodu ukorenjenu svest – posebno je težak bio položaj
žene – najveće su razlike bile u oblastima naslednog i bračnog prava • Kraljevina je na sebe
preuzela tri kategorije dugova – dugove Srbije i Crne Gore, dugove prema mirovnim ugovorima
kao naslednica Austro-Ugarske i dugove pojedinih pokrajina u sklopu SHS – 1918. je na
teritoriji SHS vladao monetarni haos, kako je u opticaju bilo pet valuta – povlačenjem ovih
valuta prešlo se na upotrebu dinara Kraljevine SHS • Nemačka, mađarska i rumunska manjina u
SHS uživale su zaštitu – albanska manjina bila je u podređenom nacionalnom, ekonomskom,
političkom i kulturnom položaju • SHS je nasledila četiri različita saobraćajna sistema –
slovenački je bio vezan za Beč, hrvatski i vojvođanski za Peštu, makedonski za Istambul, a
zaseban sistem činila je bosanska železnica – 1925. izvršeno je ujednačenje železničkih tarifa •
Školski programi bili su različiti, kao i upravni sistemi – nastavlja da živi postojeći regionalni i
partikularistički duh – finansije države bile su opterećene vraćanjem dugova Srbije i Crne Gore,

17
kao i delova Turske i Austro-Ugarske • Srbija je posle Prvog svetskog rata ostala iscrpljena,
razorena sa ogromnim ljudskim žrtvama – stanovništvo SHS ginulo je sa obe strane fronta –
ukupni gubici jugoslovenskih naroda bili su blizu 2 miliona ljudi

SOCIJALNO-EKONOMSKA OSNOVA NOVE DRŽAVE

• društvo Kraljevine karakteriše nizak opšti stepen prosvećenosti, zaostala ekonomska osnova,
breme negativnog istorijskog nasleđa – sledila je dalja socijalna diferencijacija i političke borbe •
stanovništvo na teritorijama koje je država objedinila između 1910. i 1918. više je nego
desetkovano ratovima i bolestima • poljoprivreda je tokom rata potpuno zamrla, a radna snaga je,
mobilizacijom, osakaćena – sama vojska bila je uglavnom gladna, a poljoprivreda i stočarstvo
potpuno uništeni – pomoć saveznika bila je neznatna, a mogućnosti njene distribucije veoma
ograničene • između 1921. i 1931. dolazi do znatnog povećanja broja stanovnika – trend se
nastavio kroz čitav međuratni period – znatna je bila i emigracija u zemlje Evrope, SAD i Južnu
Ameriku – emigracija je u za stanovnike pojedinih delova Kraljevine predstavljala tradiciju –
najveći je talas emigracije bio okrenut Francuskoj • dva miliona stanovnika Kraljevine činile su
manjine – najveća i najorganizovanija manjina bili su Nemci (Banat, Bačka, Slavonija, Srem) –
nemačke zajednice u Vojvodini bile su naprednije i bogatije od ostalih – albanska manjina bila je
kompaktno naseljena na Kosovu i Metohiji, zapadnoj Makedoniji i istočnoj Crnoj Gori –
uglavnom još živi u feudalnim odnosima, pod snažnim uticajem plemenskih, patrijarhalnih,
verskih i porodičnih stega – retko su se školovali – mađarska manjina naseljavala je predele
Bačke, Banata, Baranje, Međumurja i Prekomurja – u Banatu su živeli Rumuni, ali i brojne
slovenske manjine – oko bosanskog Prnjavora živeli su Poljaci, a u Makedoniji i delu Kosova
Turci – posle ugovora u Neiju, delovi teritorije naseljeni bugarskim stanovništvom našli su se u
Kraljevini • Kraljevinu je karakterisao neravnomeran ekonomski razvitak – zemlja bogata
sirovinama – povoljna klima i plodno zemljište – pokrajine se jako razlikuju po stepenu
industrijske razvijenosti – najrazvijeniji industrijski su Hrvatska, Slovenija, Vojvodina, Beograd
sa Zemunom – Srbija je bila srednjerazvijena zemlja, sa jako nerazvijenim južnim delom – Bor i
Trepča bili su veliki rudarski centri, ali pod vlasništvom stranog kapitala – industrija uglavnom
koncentrisana u Beogradu • Nije se mogla formirati univerzalna ekonomska politika, ovako
heterogene, nove države – nerazvijenost i ratna razaranja navodili su na brzu akumulaciju
sredstava – karakteristični su bili pozivi na nacionalni razvoj, koji je dovodio do sukoba koji će

18
obeležiti postojanje Kraljevine do samog njenog kraja – prve mere bile su, uglavnom,
privremene ili ad hoc • Zajmovi od zemalja saveznika trošeni su na opšte potrebe države – na
kraju je, nesposobna da vrati sve zajmove, Kraljevina 1932. pribegla nekoj vrsti moratorijuma –
posle Grčka najzaduženija zemlja Evrope – ratna odšteta koju su se obavezale da će otplaćivati
Nemačka, Austrija, Bugarska i Mađarska nije odgovarala stvarnoj vrednosti materijalne štete –
dinar tek u periodu od 1925. do 1931. postaje stabilna valuta – do unifikacije poreskih sistema
došlo je tek 1928. godine (Zakon o neposrednim porezima), do kada je postojalo pet različitih
poreskih sistema • Kraljevina je bila zemlja sitnog seljačkog poseda – agrarnoj reformi država je
pristupila 1919. ali je nikada nije do kraja sprovela – posebno se komplikovanim agrarno pitanje
pokazalo u krajevima naseljenim muslimanskim stanovništvom – reforma je favorizovala Srbe i
zaobilazila predstavnike nacionalnih manjina, koji su, uglavnom, raspolagali najvećim posedima
• Iako je obećala ukidanje velikih poseda, reforma ga nije sprovela – u pojedinim delovima
zemlje održali su se čak i kmetski odnosi – nikada zemlja nije pripadala onome ko je obrađuje –
agrarna reforma tekla je uz otpore veleposednika, posebno verskih zajednica – sledila je
kolonizacija ratnih dobrovoljaca, koja je imala nekoliko prednosti • Industrija je bila nesposobna
da snabde selo industrijskim i agrotehničkim proizvodima – male i razbacane parcele nisu
pružale uslove za razvoj poljoprivredne proizvodnje – uglavnom su gajene žitarice, dok su druge
kulture gajene iz gole nužde – višak radne snage odlazio je u inostranstvo, a veliki broj radnika je
nadničio • Ekonomska kriza navela je seljake da se zadužuju, od čega nisu uspeli da se oporave
čak ni posle vladinog moratorijuma na dugove aprila 1932. – tržišne viškove davala su samo
velika gazdinstva na području Vojvodine, Slavonije, severne Bosne i određenim krajevima Srbije
– izuzetno sitna gazdinstva, zajedno sa tehničkom zaostalošću, vodila su izuzetno niskoj
produktivnosti – dodatno je ceo problem pogoršavala neprosvećenost seljaka – industrija nije
mogla da snabdeva selo, niti da sa njega koristi višak radne snage, čime je ono potpuno
pasivizirano – seljaštvo je bilo izolovano od sveta, a do kraja postojanja Kraljevine veći deo
seljaka i dalje je koristio drveni plug i volove za obradu zemlje – organizovanija proizvodnja i
modernizacija bila je karakteristična samo za razvijednije, severne, delove zemlje i retke velike
seljačke posede – posebno su razvijeni bili i posedi nemačke manjine • Zaostalost sela ogledala
se u primitivnim sredstvima za rad, nehigijeni, neuhranjenosti, lošim uslovima stanovanja – kao
najbrojnija grupa stanovništva, seljaštvo je ugrožavalo sve grane privrede svojom nemaštinom –
seljaci su polako gubili i nadu u političke stranke, tako da su sve češće, uoši Šestojanuarske

19
diktature, počeli da istupaju na vanstranačkim zborovima – seljaci su ostali zarobljeni između
visokih cena industrijskih proizvoda i niskih cena poljoprivrednih proizvoda • Nastavlja se sa
razvojem zadrugarstva, naročito u Srbiji, Sloveniji, Hrvatskoj, u najrazličitijim oblicima –
zadruge su omogućavale seljacima da organizuju proizvodnju i prodaju, dođu do kredita i
zadovolje zdravstvene i kulturne potrebe - ipak, u zadrugarstvo počinju sve više da se mešaju
država i političke stranke • Poljoprivredu pogađa agrarna kriza 1925/6 koju je pratilo prispeće
jeftinijih proizvoda iz preokeanskih zemalja – nova je kriza pratila zakasnelu reakciju na veliku
ekonomsku krizu 1929. • U strukturi industrije, prvo mesto zauzima prehrambena industrija,
zatim pogonskoelektrične centrale i industrija drveta – u međuratnom periodu, industrija
nastavlja da se razvija najviše u onim krajevima u kojima je i pre bila najrazvijenija – nije
postojala jasna granica između industrijskih i zanatskih pogona – nerazvijena industrija
sprečavala je razvoj drugih grana privrede – neravnomeran razvitak pojedinih grana industrije,
teška industrija tek u povoju, primitivna tehnologija rada – Kraljevina nije uopšte raspolagala
krupnom industrijom – karakter postojećih industrijskih pogona bio je pretežno zanatski • Razvoj
industrije bio je brži u periodu neposredno posle ujedinjenja, ali država nije imala jasno
formulisanu politiku razvoja industrije – do 1929. nije postojao opšti program razvoja –
ekonomski liberalizam podsticao je razvoj trgovine, ali i potpuno anarhičan razvoj industrije –
razvoju industrije pogodovao je sistem carinskih olakšica – prvobitni polet razvoja industrije
prekinuo je period recesija – ekonomska kriza iz 1929. pogodila je Kraljevinu 1930. i 1931. • Do
kraja postojanja Kraljevine industrija je ostala daleko iz poljoprivrede po pitanju učešća u
nacionalnom dohotku – proizvodnja sredstava za rad nije postojala, te nije moglo doći ni do
dinamizacije ostalih sektora privrede – proizvodnja po glavi stanovnika bila je daleko iz drugih
razvijenih zemalja – jedino je proizvodnja bakra bila na zadovoljavajućem nivou – izvozom
dominiraju sirovine, a uvozom potrošna dobra i sirovine • Tekstilna industrija se razvija, pre
svega, zbog toga što radi za potrebe vojske – hemijska industrija je bila slabo razvijena, a u
privredi agrarnog karaktera, veoma su značajne bile industrije šećera, piva, klanička i mlinarska
industrija – razvija se industrija papira i grafička industrija – opšte odlike razvoja industrije bile
su haotičnost u izgradnji fabrika, zanatska obeležja pogona, kao i mali obrtni kapital • Država je
imala monopol nad delovima industrije koji su donosili najveće prihode, kao što su proizvodnja
duvana i industrija eksploatacije uglja, a država je bila i vlasnik najvećeg poljoprivrednog dobra
''Belje'' – izvoz je bio fokusiran na poljoprivredne proizvode, rude, drvo, a uvoz mašine, sirovine

20
za industriju, lekove, hemijske proizvode • Osim u severnim delovima države, radništvo je bilo
bez većeg iskustva i radne tradicije, vezano za selo i veoma suženih pogleda na svet –
zapošljavani su, uglavnom, politički neosvešćeni radnici – nastojalo se da se stvori sloj
kvalifikovanih radnika – nadnice su, uglavnom, bile ispod minimalnih potreba radnika • I pored
malog broja kvalifikovanih radnika, zemlja je imala razvijen radnički pokret, pre svega zbog
delovanja KPJ 1919-1921 – zanatstvo je slabilo, kako se pojavio sve veći broj priučenih
majstora, a negativan uticaj imala je i ekonomska kriza 1929. – ipak, u periodu posle ujedinjenja,
zanatstvo doživljava nagli napredak - dodatni pritisak na zanatlije vršen je i povećanim uvozom
– zanatlije su protestvovale protiv distribucije masovno proizvođenih artikala – zanatlije se
žustro protive razvoju industrije • Prilike u zanatstvu kreću da se poboljšavaju posle 1936, sa
porastom kupovne moći stanovništva, dobrim žetvama, povećanjem izvoza – kriza sledi pred
Drugi svetski rat – zanatstvo je ugrožavao i razvoj bespravnog rada i torbarenja – javljali su se
novi zanati koji su pratili razvoj industrije – postepeno su izumirali stari zanati – najočigledniji
primer za zamiranje zanata usled razvoja industrije bilo je otvaranje fabrike Bata u Borovu –
zanatsko zadrugarstvo bilo je jako slabo razvijeno, kako nije postojala svest o korisnosti
udruživanja • Mali je procenat stanovništva živeo u gradovima, što govori o malom stepenu
industrijalizacije – Beograd postaje jezgro nove države – grad je mnogo brže rastao do 1931,
nego posle – ostao je grad niske gradnje, kako su se protivnici centralizma suprotstavljali
njegovom narastanju – trebalo je izgraditi prostorije vojsci, trebalo je sagraditi zgrade političkih
organa – uspon Beograda ne može se okarakterisati kao srpski ekonomski imperijalizam, kako je
bio prestonica svih naroda u Kraljevini – ipak, do kraja je Beograd ostao grad daleko od sjaja
evropskih prestonica • Od većih gradova treba još pomenuti Sarajevo, Skoplje, Novi Sad,
Ljubljanu (preko 50 hiljada stanovnika) • Država je vrlo nedosledno sprovodila privredni
protekcionizam – karakterističnu formu monopolizacije predstavljali su karteli – država je težila
da poveća svoj udeo u industriji, jačanjem sopstvenih intervencija u privredi, što je došlo do
izražaja posle ekonomske krize • Bankarski kapital u Srbiji bio je usitnjen, a u Hrvatskoj i
Sloveniji bio pod kontrolom buržoazije i crkve – industrijski, finansijski i strani kapital bili su
međusobno povezani i pod kontrolom državnog vrha i političkih stranaka što im je omogućavalo
da kontrolišu privredni život – strani kapital nije doprinosio razvoju same Kraljevine, već više
konzervaciji postojećeg stanja – cilj stranog kapitala u Jugoslaviji bilo je ostvarivanje
ekstraprofita – britanski kapital išao je u Trepču, francuski u Bor, belgijski u Majdanpek,

21
francuski u Trbovlje, belgijski u aleksinačke rudnike, italijanski u dalmatinske rudnike – posle
uspostavljanja odnosa sa nemačkoj, sve je jači bio i upliv kapitala sa te strane – stranci su
angažovali i svoje stručnjake, koji su bili bolje plaćeni od domaćih i izloženi stalnim pritiscima –
strani kapital zapošljavao je više od polovine rudara u Jugoslaviji • Upliv stranog uticaja na
privredu Kraljevine pojačan je razvojem korupcije i potplaćivanjem domaćih političara – jedna
od najvećih afera bila je ''našička'' iz 1932. • Razvoj saobraćaja pomagao je povezivanje tržišta –
delovi zemlje ostali su potpuno izolovani zbog nedovoljno dobro razvijene saobraćajne mreže •
Srpska je buržoazija doživljavala je uspon koristeći privredni polet posle rata i jeftinu radnu
snagu, što je dovodilo do sukoba sa drugim narodima – ovakva, novoformirana, buržoazija
davala je ton političkim sukobima međuratnog perioda – uporište hrvatske buržoazije bila je HSS
– hrvatska buržoazija, smatrajući se nadređenom srpskoj, gledala je sa uznemirenošću na pojavu
novih bogataša • Osnovu zdravstvene politike SHS činila je prevencija – 1921. uređene su
oblasne sanitetske uprave, okružne i sreske – osnivane su i brojne zdravstvene ustanove – od
1919. izlazi Glasnik ministarstva zdravlja – naučni i organizacioni rad u prevenciji preuzima
Centralni higijenski zavod u Beogradu, koji se dalje razgranao na sve oblasti medicine, sa
posebnim naglaskom na preventivnim granama • U Kraljevini SHS nastavljaju da funkcionišu
predratna dobrovoljna društva za socijalnu i zdravstvenu pomoć, a razvijala su se i nova – 1920.
obnovljeno je društvo Srpska majka sa ciljem smanjenja smrtnih slučajeva kod odojčadi –
najveće nastavne jedinice bile su Medicinski fakulteti u Zagrebu, Beogradu i Ljubljani – pre
1918. nijedna država u sastavu Kraljevine nije imala svoj Medicinski fakultet – MF u Beogradu
osnovan je 1920. na inicijativu dr Vladana Đorđevića i profesora dr Milana Jovanovića Batuta –
nastavljeno je osnivanje novih medicinskih ustanova • Najbolji lekari iz domaćih medicinskih
centara upućivani su na strane škole – postojala je očigledna razlika u delatnosti medicinskih
ustanova i medicinskoj kulturi stanovništva, posebno u južnim krajevima Kraljevine –
zdravstvenu zaštitu karakterisao je tripartitni sistem (privatni lekari, službe zdravstvene
delatnosti socijalnog osiguranja i javna državna zdravstvena služba) – pravo radnika na
zdravstveno osiguranje izjednačeno je 1922. godine kada je stvoren jedinstven sistem – državna
zdravstvena služba bila je okrenuta stvaranju jedinstvenog sistema zdravstvene zaštite, sa
naglaskom na prevenciji – u propagandi i organizaciji preventivne medicinske službe posebno su
se istakli Batut i dr Andrija Štampar – Štampar je ozakonio ideju o važnosti privatne zdravstvene
zaštite u kojoj je vodeće mesto imao obrazovani lekar opšte medicine – zdravstveni problemi

22
shvatani su kao društveni i ekonomski, što je pospešivalo uključivanje većeg broja stručnjaka u
njihovo rešavanje – u međuratnom periodu izgrađena je impresivna zdravstvena mreža, izvan
koje je, ipak, ostao ogroman broj stanovnika

DRŽAVNOPRAVNI PROVIZORIJUM

• do donošenja ustava Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, vlast pripada kralju, vladi i
Privremenom narodnom predstavništvu (PNP) – regent i vlada su glavni nosioci vlasti –
Aleksandar je vršio kraljevsku vlast i pre smrti kralja Petra I 16. avgusta 1921. – u državnom
ustrojstvu se nije dalo mnogo toga promeniti, kako je dinastija Karađorđevića obezbedila njeno
monarhističko uređenje, a vojna nadmoć Srbije obezbeđivala njen primarni uticaj – prihvaćen je
monarhistički oblik iz Krfske deklaracije, a odbačeno prelazno konfederativno uređenje iz
Ženeve – pri proglašenju države 1. decembra 1918. regent koristi modifikovani Naputak • srpska
vojska se pre ujedinjenja nalazila na teritorijama Crne Gore i SHS – nije bilo drugih snaga koje
bi pomogle očuvanje reda i bezbednosti granica – na tlu SHS formirana je, na inicijativu
Povereništva za narodnu odbranu, oružana snaga od oko 25.000 ljudi – domobranske jedinice su
se osipale, nesposobne da se suprotstave ''zelenom kadru'', koji je polako prerastao u masovni
seljački pokret • prevashosni zadatak vojske bilo je očuvanje granica i borba protiv pokreta koji
su se suprotstavljali ujedinjenju – vojska je bila odlučujući činilac u očuvanju teritorijalnog
integriteta države, na čijim su granicama buktali sukobi – Italijani posedaju Istru i Dalmaciju,
Slovenski i srpska vojska vode borbe u Koruškoj – VMRO upadaju u Bugarsku, Rumuni ističu
pretenzije na Banat, a italijanski agenti u Albaniji deluju protiv Kraljevine • srpska vojska nije
bila pod uticajem revolucionarnih dešavanja u zemlji, a kao kičma političkog sistema ostala je
van operativne politike – srpska vojska je u novembru i decembru 1918. dočekana sa
oduševljenjem, osim u krajevima gde su živele nacionalne manjine – srpska je vojska na ove
teritorije prodrla na poziv Narodnog vijeća – saveznici su teritoriju SHS smatrali neprijateljskom
• vojnici su obavljali niz civilnih dužnosti, preuzimali komandu – kasnije je dolazilo do sukoba
vojske i civila, pri sakupljanju naoružanja, nediscipline i štrajkova – zahvaljujući generalu
Rudolfu Maisteru, pitanje Štajerske i Maribora rešeno prvih meseci posle primirja, dok je pitanje
Koruške ostalo nerešeno do oktobra 1920. godine – Maister je 1. novembra 1918. preuzeo
komandu u ime Narodnog vijeća Maribora, koje ga je imenovalo generalom – zaposeo je prostor
Gornje Radgone, čime je povučena granica između slovenačke i austrijske Koruške – konačno

23
rešenje pitanja Koruške predstavljalo je zauzimanje Celovca 6. juna 1919. u akciji pod
komandom Krste Sminjanića • najduži front Kraljevine SHS predstavljao je onaj prema Italiji, od
Slovenije, Istre, Dalmacije, Crne Gore i Albanije – istovremeno je na konferenciji u Parizu Italija
uporno radila protiv Kraljevine – pomagala je unutrašnje faktore nestabilnosti u Kraljevini – plan
koji su odobrili predsednik vlade Orlando, ministar spoljnih poslova Sonino i general Dijaz
obuhvatao je svaku vrstu subverzivnog delovanja protiv Kraljevine • vojne akcije prema Albaniji
počinju u jesen 1918. i trajale su do 1921/2. kada je konačno utvrđena granica – potpirivane su
akcije albanskih plemena – VMRO i Kosovski komitet delovali su i koordinisano – sporazum iz
novembra 1920. podrazumevao je zajedničku komitsko-kačačku akciju i razgraničenje Albanije i
Makedonije – na Valonskoj konferenciji u januaru 1924. Aleksandar Protogerov i albanski
predstavnici doneli su odluku o podizanju ustanka na Kosovu i Metohiji – podredstvom Hasana
Prištine, Azema Bejte i Bajrama Curija, komiti su ubacivani na teritoriju SHS – posle smrti
Protogerova, saradnju sa Albancima nastavio je Ivan Mihajlov • tokom avgusta i septembra
1919. došlo je i do uspostavljanja fronta prema Rumuniji zbog Banata – u jesen 1919. i zimu
1920 krenula je italijanska agresija u Dalmaciji – u Mađarskoj je 1921. naređena opšta
mobilizacija – april, jul i novembar 1920. ostali su obeleženi iščekivanjem italijanske ofanzive
na Kraljevinu • 1919. formirane su sledeće divizijske oblasti: potiska, savska, dravska, bosanska,
jadranska i zetska, a naređeno je i obrazovanje III i IV armijske oblasti – predviđeno je
ojačavanje žandarmerije, sastava Kraljeve garde – ratna mornarica počivala je na oficirima stare
austro-ugarske mornarice – prve je brodove SHS dobila 1921. • Regent Aleksandar je od kraja
balkanskih ratova do smrti kralja Petra I obavljao funkciju vrhovnog komandanta, mada je i pre
toga doživljavan kao vrhovni komandant – veliki ugled u Vrhovnoj komandi uživali su Živojin
Mišić, Stepa Stepanović, Petar Bojović, generali Miloš Vasić i drugi – regent je imao ogroman
uticaj na postavljanje oficira – skoro je polovinu oficirskog sastava vojske SHS činila grupa
oficira koja je ratovala na strani centralnih sila – u suštini, vojska je bila jako loše opremljena i u
tom pogledu zavisila od pomoći saveznika • Prva vlada nove države formirana je 20. decembra
1918. na čelu sa prvakom Narodne radikalne stranke Stojanom Protićem – potpredsednik bio je
Anton Korošec, resor unutrašnjih poslova dobio je Svetozar Pribićević, spoljnih poslova Ante
Trumbić, prosvete Ljubomir Davidović... – odmah je do izražaja došlo neparlamentarno
ponašanje regenta i diktatorske sklonosti jer je pogazio obećanje da se mandar da vladi koju je
sastavio Nikola Pašić – Pašić je, umesto za predsednika vlade, imenovan za prvog delegata na

24
konferenciji u Parizu – Prvodecembarski akt i obrazovanje centralne vlade označavaju kraj
funkcionisanja Narodnog veća i Jugoslovenskog odbora • Obrazovanje vlade trebalo je da označi
krupan korak u pravcu centralizacije, međutim nastavile su da funkcionišu pokrajinske vlade u
Hrvatskoj, Slavoniji, Sremu – ovi organi su u lokalnim pitanjima imali slobodu delovanja, ali su
u važnijim pitanjima morali da se povinuju uputstvima centralne vlasti • Privremeno narodno
predstavništvo, sazvano Ukazom od 24. februara 1919, sastalo se 1. marta 1919, ali je počela sa
zasedanjem tek 16. marta 1919. prestonom besedom Aleksandra I u ime kralja Petra I – za
stalnog predsednika izabran Dragoljub Draža Pavlović – odlućujući uticaj na formiranje
Privremenog narodnog predstavništva imala je vlada SHS – predviđeno je da Privremeno
narodno predstavništvo ima 296. poslanika, ali ih je bilo manje, zbog odbijanja nekih stranaka da
pošalju svoje predstavnike • Privremeno narodno predstavništvo bilo je predviđeno Naputkom,
pod imenom Državno vijeće – imalo je ulogu vrhovnog predstavničkog i zakonodavnog tela u
Provizorijumu i trebalo da pripremi izbore za konstituantu – sastav ovog tela odražavao je
njegovu podređenost vladi i izazivao kritike Komunističke partije – ingerencije Privremenog
narodnog predstavništva dodatno su ograničavana nizom propisa Ministarskog saveta – u
svakom slučaju u kojim nije mogla da iskoristi Privremeno narodno predstavništvo za realizaciju
sopstvenih interesa, vlada je preuzimala ulogu zakonodavca na sebe, a rešavala je i pitanja od
ustavnog značaja • Decembra 1919. vlada na dva meseca odlaže rad Privremenog predstavništva,
a od jula do avgusta 1920. ono nije radilo određeno vreme – donošenjem odredaba o vršenju
agrarne reforme, februara 1919. je vlada Davidovića i Koraća u potpunosti svela ulogu
predstavništva – i zakonodavna delatnost predstavništva ubrzo je iscrpljena – u nadležnosti
predstavništva, do pred uvođenje Šestojanuarske diktature, bilo je izglasavanje budžetskih
dvanaestina u nedostatku redovnog budžetiranja • Predstavništvo je radilo u teškim uslovima i
trpelo pritisak zato što nije bilo sastavljeno na demokratski način – dodatno je teškoćama pri
radu ovog organa doprinosila i nestabilnost vlada, koje su se smenjivale velikom brzinom – u
Predstavništvu su dominantni bili radikali i demokrate – demokratsko-socijalistički blok
(Davidović i Korać) zalagao se za reforme i centralno-unitaristički program državnog uređenja –
opoziciju su činili radikali, zajedno sa Narodnim klubom i Jugoslovenskim klubom – politička
ravnoteža odgovarala je kralju, a politička borba između vlade i opozicije vodila se i oko izbora
za Ustavotvornu skupštinu – demokratski blok zalagao se za održavanje izbora, a parlamentarni
za njihovo odlaganje – postojeći blokovi raspali su se sa formiranjem koncentracione vlade

25
Milenka Vesnića – radikali i demokrate se približavaju na bazi centralističko-unitarističkog
uređenja države – Privremeno predstavništvo nije ni na koji način uticalo na rad delegacije
Kraljevine SHS na Mirovnoj konferenciji • Kraljevina se po konstituisanju morala suočiti sa
velikim ratnim razaranjima na svojim teritorijama – valutarna zbrka, inflacija, opasnost od gladi,
oskudica stambenog prostora, korupcijom – harale su bolesti – vojska nije bila demobilisana –
Privremeno narodno predstavništvo bilo je zatrpano zahtevima za pomoć iz Crne Gore,
Dalmacije i graničnih područja – sledila je Mirovna konferencija i pregovori o razgraničenju •
Politika vlade bila je okrenuta zadovoljavanju potreba buržoazije i polovična u ispunjavanju
potreba radnika – vlada se opredelila za slobodnu trgovinu, što je omogućilo trgovcima da
nekontrolisano podižu cene – poslovni ljudi težili su što bržem bogaćenju ne obraćajući pažnju
na nevolje države – povezivanje političkih i poslovnih krugova dovelo je do razvoja korupcije –
valutarno pitanje rešeno je 1920. povlačenjem austrijske krune iz opticaja – dinar ostaje mnogo
stabilnija valuta od krune, iako su ovu podržavale antijugoslovenske snage • Promene na selu
zavisile su od revolucionarne spremnosti seljaštva – pod pritiskom događaja je vlada donela
odredbe o promeni agrarnih zakona – smirivanje seljaka bilo je pitanje revolucije ili mira za
socijaliste u vladi – ukinuti su kmetovski odnosi, a kmetovi proglašeni za vlasnike zemlje, a age
su dboile obeštećenje – najavljena je eksproprijacija velikih poseda i njihovo davanje u zakup –
vlada avgusta 1919. zabranjuje otuđivanje i opterećivanje velikih poseda – polovični ustupci su
tek delimično zadovoljili zahteve seljaka – nacionalne manjine bile su isključene iz agrarne
reforme • Posebno su komplikovani agrarni odnosi bili u Bosni i Hercegovini – nemiri vezani za
prestanak plaćanja danska agama i begovima potrajali su do početka 1919. – polufeudalni odnosi
održali su se do 1927. – seljaci u Bosni uživali su veoma male prinose, kao posledica primitivnih
sredstava rada, suše i nerodnih godina – kmetovi su oslobođeni poreza za 1918, dok je
zemljoposednicima obećana nadoknada - Vlada započinje kolonizaciju ratnih dobrovoljaca i
dodeljivanje parcela da bi pomogla seljacima i ojačala pogranična područja • Politički život
Kraljevine činile su partije koje su postojale pre ujedinjenja i druge koje su tek stvorene – glavna
tema političkih borbi bilo je unutrašnje uređenje Kraljevine – dve najveće i najuticajnije partije u
Kraljevini bile su Demokratska i Radikalna • Demokratsku stranku formiralo je više liberalnih
stranaka u Sarajevu, februara 1919. – heterogena politička grupacija, koju su činili bivši srpski
samostalni radikali (Ljubomir Davidović) i demokrate iz prečačkih krajeva (Svetozar Pribićević)
– demokrati su za širenje obima agrarne reforme, održanje veleposeda i uvođenje agrarnog

26
minimuma – smatrali su Srbe, Hrvate i Slovence jednim narodom i jednom nacionalnom celinom
– snaga koja radi za jedinstvenu jugoslovensku narodnu i državnu misao • Radikalna stranka
nalazila se na čelu srpskog građanskog fronta, a podržavao je i regent Aleksandar, mada je
sumnjao u rastući Pašićev autoritet – predstavljali su mladu srpsku buržoaziju – stranka sitnog i
srednjeg građanstva, činovništva, vojske, seljaštva – držali su se programa iz vremena osnivanja
stranke i pokušavali da prošire svoje delovanje na ostatak srpstva – težila je obezbeđivanju
prevlasti srpske buržoazije u državi – Nikola Pašić je bio neprikosnoveni lider stranke, što je i
pokazao u obračunu sa Stojanom Protićem – bio je oličenje težnje za očuvanjem vlasti,
okupljajući oko sebe korumpirane prijatelje – uživali su prednosti dugog parlamentarnog
iskustva • Hrvatska republikanska seljačka stranka nastavila je tradiciju Hrvatske pučanske
seljačke stranke, koju su 1904. osnovala braća Antun i Stjepan Radić – zalagala se za državnu
Hrvatsku, vlast seljačkog naroda i pučku politiku – nosilac otpora centralističkim osnovama –
postala je snažan nacionalni pokret hrvatskog naroda – izjašnjavala se za neutralnu Hrvatsku
republiku – zahtevala dualno rešenje uređenja Kraljevine – metodom apstinencije olakšavala je
prihvatanje ustava neregularnim putem – metodom bojkota je podstican otpor svih
separatističkih grupa u Kraljevini • Slovenska ljudska stranka je formirana krajem XIX veka, ali
je tek 1905. usvojila to ime – politička organizacija katoličkog pokreta – bila je poznata kao
papistička stranka, jer se oslanjala na hijerarhiju katoličke crkve – polazili su od toga da cela
društvena aktivnost mora biti usklađena sa načelima i interesima katoličanstva – posvećivala
pažnju radnicima i seljaštvu, plašeći se revolucionarnih pokreta – od proaustrijskog pravca, SLS
se okrenula podršci radikalima i preuzimanju vodećeg uticaja u slovenačkom političkom životu –
osiguravala je slovenački nacionalni identitet i doprinosila slovenačkom napretku •
Jugoslovenska muslimanska organizacija osnovana je krajem februara 1919. – zalagala se za
interese bogatijih muslimana – naglašavajući jugoslovenstvo, muslimani su nastojali da se
odbrane od svojatanje Srba i Hrvata – JMO se zalagala za široku decentralizaciju u vidu
autonomije ili administrativnih samoupravnih jedinica – zalagala se za ukidanje kmetstva, ali i
davanje nadoknade zemljoposednicima – u programu je stranka stala na stranu narodnog i
državnog jedinstva SHS, monarhije i dinastije Karađorđević – okupljala je najveći deo
muslimana, a jugoslovenstvo smatrala najprikladnijim putem zbližavanja naroda – zahtevala je
zaštitu prava vere, kao i izjednačavanje islama sa katoličanstvom i pravoslavljem – zalagala se za
versko-prosvetnu autonomiju – u oblasti agrarne ekonomije, JMO se zalagala za slobodan posed

27
(zaokruženi begluk i zadržavanje odnosa između kmeta i zemljoposednika do konačnog
razrešenja kmetovskog pitanja) • U Kraljevini su dejstvovale i nove snage, pod uticajem
Oktobarske revolucije, koje će do kraja njenog postojanja biti njeni protivnici – na obe strane po
završetku rata vladalo je nespokojstvo koje je dovodilo do pobuna (pobuna austrougarske flote u
Boki Kotorskoj, pobuna u Šibeniku i Puli) – jugoslovenski komunisti, uglavnom povratnici iz
Rusije, smatrali su da je samo malo potrebno da revolucija zahvati novonastalu Kraljevinu – u
Lablinu i Ptuju osnovane su sovjetske republike, a u jugoistočnom Banatu proglašena je Kusićka
sovjetska republika – početkom marta 1919. osnovan je komunistički savez Pelagić, na
Stražilovu, koji se izjašnjavao za revoluciju kao krajnji cilj (nacionalizacija zemlje, stvaranje
agrarnih komuna pod centralnom upravom) • Revolucionarna jezgra izdvojila su se iz socijalno-
demokratskih partija, koje su postepeno slabile za vreme rata i gasile se – data je inicijativa za
stvaranje jedinstvene radničke partije revolucionarne organizacije – najpre je bilo potrebno da se
u samoj jugoslovenskoj socijaldemokratiji rasčiste odnosi između revolucionarnih i
reformističkih struja • Jugoslovenska socijaldemokratije je imala velike zasluge u osnivanju
revolucionarnog radničkog pokreta u jugoslovenskim zemljama, ali mu je prenela i slabosti
evropske socijaldemokratije, Druge internacionale i posebno austrougarske socijaldemokratije,
pod čijim se uticajem razvijala – socijademokratije doprinela je širenju ideja socijalističkog i
marksističkog pogleda na svet, osvešćivanju radnika i širenju političkih sloboda –
socijaldemokratija se izjašnjavala protiv rata i smatrala da boljševici forsiraju društveni razvitak
preskakanjem buržoaske i demokratske faze u njemu – zalagali su se za nacionalno-kulturnu
autonomiju i malo pažnje posvećivali seljaštvu, iako je ono bilo najmnogobrojnije – sve ove
slabosti prenete su na jedinstvenu partiju jugoslovenskog proletarijata • Socijaldemokratska
levica prihvatila je ujedinjenje odbacujući ministerijalizam i socijapatriotizam, dok desnica nije
bila voljna da raskine veze sa buržoazijom – revolucionarne snage su požurivale stvaranje
jedinstvene partije, dok su reformisti smatrali da za to nije došao pravi trenutak •
Socijaldemokratske partije u jugoslovenskim država priklonile su se ideji jedinstvenog radničkog
pokreta u jedinstvenoj državi – komunisti su pozdravili stvaranje Kraljevine, kao revolucionaran
čin, protiv nacionalističkih ''psihoza'', plemenskog separatizma i obnavljanja nacionalnih sukoba
• Inicijativu za ujedinjenje socijaldemokratskih stranaka jugoslovenskih zemalja dale su partije
Srbije i Bosne i Hercegovine – njihovom pozivu odazvali su se revolucionarni socijaldemokrati
Hrvatske i Slavonije, Dalmacije, Vojvodine, Makedonije i Crne Gore – ova je inicijativa bila

28
nezavisna od one koja je potekla iz Rusije, za stvaranje Jugoslovenske komunističke grupe
sredinom juna 1918. – levica Socijaldemokratske stranke Hrvatske i Slavonije pozdravila je
januara 1919. ujedinjenje i izrazila želju za ujedinjenjem svih socijaldemokratskih stranaka, a
marta iste godine izjasnila se i za učešće na kongresu ujedinjenja – inicijativu za ujedinjenje nisu
prihvatili socijaldemokrati Slovenije, desnica u Hrvatskoj i ''zvonaši'' iz Bosne – u aprilu 1919.
za stvaranje revolucionarne radničke partije izjasnili su se i pripadnici jugoslovenske
socijalističke omladine u Francuskoj • Kongres ujedinjenja održan je od 20. do 23. aprila 1919. –
osnovana je jedistvena partija pod imenom Socijalistička radnička partija Jugoslavije
(komunista) – na kongresu je došla do izražaja kako revolucionarna, tako i reformistička struja –
u program partije uneti su neki delovi programa srpskih socijaldemokrata, a partije je pristupila
Trećoj internacionali – usvojena je ''Podloga ujedinjenja'' kao opšti dokument, a Druga
internacionala je osuđena zbog cepanja radničkog pokreta od socijapatriota i ministerijalista –
pristupanje Trećoj internacionali značilo je nepomirljivu klasnu borbu proletarijata, sa krajnjim
ciljem uništenja kapitalizma i stvaranja komunističkog društva • Opredeljivanj SRPJ za
revoluciju, nije značilo i donošenje konkretnog revolucionarnog programa – nacionalno pitanje
tumačeno je kao ustavno, a pitanje seljaštva nije ni razmatrano – partija se zalagala za ukidanje
feudalnih odnosa – Kongres zahteva da se državno veće bojkotuje i raspusti, a da se organizuju
izbori za ustavotvornu skupštinu – posebno je protestvovano protiv osude događaja u Rusiji od
strane jugoslovenske buržoazije – zahtevano je da Kraljevina prihvati i uspostavi zvanične
odnose sa vladama Sovjeta u Rusiji, Mađarskoj i Bavarskoj • SRPJ organizovana je kao
jedinstvena partija, ali je konačan oblik mogla dobiti tek sa definitivnom organizacijom države –
Kongres je za svog predstavnika izabrao Centralno partijsko veće, kao glavni upravni, nadzorni i
izvršni organ partije – veće je svake godine birano tajnim glasanjem - članovi veća bili su Filip
Filipović, glavni sekretar, Sima Marković, Vladimir Čopić, Mitar Trifunović, Živko Topalović,
Jova Jakšić • 23. aprila 1919. održan je u Beogradu Kongres sindikalnog ujedinjenja, na kome je
stvoren jedinstveni sindikalni radnički pokret – oktobra 1919. osnovan je u Zagrebu Savez
komunističke omladine Jugoslavije (SKOJ) – stvaranje SKOJ podstakli su studentski
komunistički klubovi – juna 1920. na prvom kongresu SKOJ-a, usvojen je program i statut i
odlučeno da se pristupi Komunističkoj omladinskog internacionali (KOI) • pristupanjem SRPJ
Trećoj internacionali, koja je osnovana u Moskvi marta 1919, ova je postala sekcija
centralizovane međunarodne organizacije komunističkih partija – sve smernice revolucionarnog

29
delovanja određivala je KOMINTERNA - Komunistička internacionala je pomogla
Komunističkim partijama da se, posle osnivanja, učvrste i organizuju, ali je, posle Lenjinove
smrti, sve više težila dogmatizmu • 20. i 21. jula 1919. SRPJ izvodi masovni protest protiv
intervencije imperijalističkih sila u Rusiji i Mađarkoj, pokazujući solidarnost sa mađarskim i
ruskim komunistima – istovremeno sa ovom dobro organizovanom akcijom, jačali su kadrovi
SRPJ – opštinski izbori 1920. pokazali su da SRPJ uživa široku podršku – u Beogradu je pobedu
odnela lista sa Filipom Filipovićem na čelu, što je nateralo vlast da suspenduje opštinsku upravu,
kako komunisti ne bi došli na vlast – aprila 1920. usledio je štrajk radnika Železnice, koji je
razbijen intervencijom vojske • jačanje komunista pokazivala je i odluka Kongresa Radničke
socijalističke partije za Sloveniju, aprila 1920, da pristupi SRPJ – polovinom iste godine,
komunisti su bili partija koja je okupljala najviše radnika – do Vukovarskog kongresa, ipak, rad
partije paralisali su različiti pristupi – u partiji je stalno tinjao sukob između komunističke i
reformističke (centrumaške) struje, dok je SKOJ predvodio struju koja je pokazivala
avangardističko shvatanje revolucije • Drugi kongres (20. do 25. juna 1920. u Vukovaru) doneo
je Program, u kome su definisani ciljevi partije, koja je tom prilikom promenila ime u
Komunistička partija Jugoslavije – partija se zalaže za stvaranje sovjetske republike, koja je
trebalo da stupi u bratski savez sa svim okolnim narodima, radi formiranja balkanskog saveza –
Vukovarski program predviđa stvaranje narodne i crvene armije – u ostvarivanju programa,
partija se obavezala da će se služiti svim revolucionarnim sredstvima – zahtevano je raspisivanje
izbora za ustavotvornu skupštinu i rešavanje agrarnog pitanja – predsednici Centralnog
partijskog veća postaju Pavle Pavlović i Jakov Lastrić, a sekretari Filip Filipović i Sima
Marković • Reformistička struja u partiji je, sa odlukama Vukovarskog kongresa, doživela poraz
– partija je centralizovana, a centrumaši su istupali i protiv 21 uslova za ulazak u Komunističku
internacionalu, koji su isticani – protivili su se i neposrednoj revolucionarnoj akciji kroz stalne
štrajkove – zalagali su se za obrazovanje radnika, razvijanje propagande i prosvećenosti –
centrumaši nisu smatrali da su radnici spremni za revoluciju, a i razvoj događaja u Rusiji
odbacivali su kao nerazuman – smatrali su da uspeh revolucije zavisi od zapadnoevropskih sila •
Nosioci reformističke struje u KPJ bili su Živko Topalović, Mija Radošević, Milorad Belić,
Sreten i Jovo Jakšić... – rascep je produbljen posle Drugog kongresa Komunističke
internacionale jula/avgusta 1920. na kome je usvojen novi statut i 21 uslov – shvatanja
centrumaša nalazila su se pod uticajem kritika boljševizma u zapadnoevropskim zemljama –

30
kritici boljševizma nisu dolazili samo iz redova demokrata i socijaldemokrata, kako su se
protivili i anarhisti, čak i Roza Luksemburg – u manifestu iz septembra 1920. opozicije KPJ
napada princip homogenosti kao koban, kako je princip obesmišljen podelom partijskih članova
na pravoverne i jeretike – centrumaši se protive politici nasilnog izazivanja revolucije – Živko
Topalović i njegove pristalice osporavali su odluke Vukovarskog kongresa, optuživali
Kominternu za rascep u radničkom pokretu – posle objavljivanja dokumenta Prilozi za naša
sporna pitanja, decembra 1920, rukovodstvo KPJ odlučuje da isključi centrumaše iz partije, čime
je podela jugoslovenskog radničkog pokreta bila potpuna – pobeda revolucionarne struje u
Vukovaru označila je rascep sa socijaldemokratskom strujom partije, ali je konačan rascep
odložen za oktobar 1920, kada su Mijo Radošević i drugi centrumaši objavili Manifest opozicije
KPJ • Na izborima za Ustavotvornu skupštinu, KPJ je bila treća po snazi partija – ovaj je uspeh
ohrabrio vođstvo partije – KPJ je previdela stabilizaciju buržoazije na političkoj sceni Kraljevine
– ofanziva buržoazije završena je donošenjem Obznane decembra 1920. godine – akt je
pripremao ministar unutrašnjih poslova Milorad Drašković, uz znanje Nikole Pašića, koji je
obračuna sa komunistima postavio kao uslov za preuzimanje položaja premijera SHS –
donošenje akta obrazlagano je navodnim namerama komunista da izvedu revoluciju – u
međuvremenu, KPJ je, zbog nepostojećeg revolucionarnog pokreta, polako gubila na
revolucionarnom entuzijazmu – usled ovoga, seljaštvo je prepušteno konzervativnim partijama, a
Obznana je dočekana veoma mlako – zabranjena je komunistička propaganda, organizacija i
novine • Tokom rasprave o Obznani, komunisti u Ustavotvornoj skupštini napadaju vladu –
Obznana je tumačena kao podmukli udarac na interese radničke klase – Milorad Drašković je
napadao komuniste za razaranje države – komunisti su optuživani za nesamostalno delovanje,
usled pristupanja Kominterni – buržoazija je oseku revolucionarnog entuzijazma u svetu koristila
kako bi razbila podršku koju je uživala KPJ • Jugoslovenska socijaldemokratska stranka u
Sloveniji i Socijaldemokratska stranka Jugoslavije u Hrvatkoj osuđivale su Obznanu, ali su
krivili komuniste za njeno donošenje – ovim se partijama pridružila i Socijalistička radnička
partija Jugoslavije marta 1921. kojoj su prišli centrumaši iz Bosne i Srbije – socijaldemokrati su
se do kraja kompromitovali pred radničkom klasom delovanjem protiv komunista u saradnji sa
vlastima – i pored Obznane komunisti na izborima u Sloveniji aprila/marta 1921. dobijaju trećinu
odborničkih mesta • Izvestan broj mlađih komunista odlučio je da se suprotstavi Obznani –
izvršena je serija atentata na istaknute predstavnike buržoazije – molerski radnik Stanoje Stejić

31
bacio je bombu 28. juna 1921. na regenta, a 21. jula iste godine je Alija Alijagić izvršio u
Delnicama atentat na Milorada Draškovića – ovi su atentati vlastima poslužili kao opravdanje za
potpuno razbijanje partije – beli teror je ozvaničen Zakonom o zaštiti javne bezbednosti i poretka
u državi – posle donošenja ovih zakona, poništeni su mandati komunističkih poslanika u
Narodnoj skupštini, preko volje birača – Svetozar Pribićević je ovakav postupak obrazlagao
pravom države da se brani – KPJ se povlači u ilegalnost, u kojoj ostaje sve do 1941. •
Nezadovoljstvo i teška socijalna i privredna situacija dovela je do jačanja novoosnovane
Socijalističke radničke partije Jugoslavije, buduće KPJ – 1920. komunisti okupljaju i prevode
liki deo radničkih masa – buržoaska vlast je koristila sva dostupna sredstva kako bi sprečila
socijalne nemire – izazvana su krvoprolića intervencijama vojske u Kreki i na Žalosnoj cesti u
Ljubljani 1920. • Na položaj Kraljevine je uticao i njen nedefinisani međunarodni status –
priznanje nije dobijeno po proglašenju Prvodecembarskog akta, iako su o njemu bile obaveštene
savezničke sile, a granice nisu bile definisane – delegacija SHS učestvuje na Mirovnoj
konferenciju u Parizu kao predstavnica Srbije, sa ograničenim pravima – Engleska i Francuska
su priznale kraljevinu tek u junu 1919, posle Norveške, Grčke, SAD i Švajcarske – kolektivno
priznanje predstavljalo je potpisivanje Versajskog ugovora 28. juna 1919. – u novembru 1919.
državu je priznao i Vatikan, koji se do tada zalagao za prava Italije prema Londonskom ugovoru
• Kraljevinu je najviše ugrožavala Italija, kao velika država i članica Velike četvorke na
konferenciji u Parizu – Italijani su podsticali nemire u Kraljevini i izlagala je međunarodnom
pritisku – Francuzi su, pored italijanskih, podržavali i rumunske teritorijalne zahteve, prema
tajnom Bukureškom ugovoru iz 1916. – delegacija SHS gledala je na uključivanje ove oblasti u
sastav Kraljevine kao na osiguravanje Moravske doline – • Delegaciju SHS predvodio je Nikola
Pašić, a u njenom sastavu bili su Ante Trumbić, Milenko Vesnić, Ivan Žogler, Mateja Bošković,
Josip Smodlaka i Otokar Ribarž – delovanje delegacije otežavale su i njene jako slabe veze sa
vladom, što je otežavalo jedinstveno nastupanje – ipak, ova se delegacija zalagala za
jugoslovenske interese i porec povremenih trvenja • Prema odredbama Rapalskog ugovora,
zaključenog 12. novembra 1920. godine, koji je Kraljevina potpisala pod međunarodnim
pritiskom i težnjom regenta da pronađe zajednički jezik sa Italijom – Italiji je prepuštena gotove
cela Istra, a Rijeka je dobila status nezavisne države – ipak, ni Rapalski ugovor nije zadovoljavao
ambicije Italije, a fašističkim udarom marta 1923. Rijeka je došla pod italijansku kontrolu, da bi
Rimskim ugovorom o prijateljstvu i saradnji 27. januara 1924. konačno bila prisajedinjena –

32
ipak, sređivanje odnosa SHS i Italije bilo je samo prividno • Senžermenski ugovor, zaključen 10.
septembra 1919, koji je jugoslovenska delegacija naknadno potpisala 5. decembra, nije izvedeno
prisajedinjenje koruških Slovenaca Kraljevini, kako su se ovi na plebiscitu izjasnili za ostanak u
okvirima Austrije • U pregovorima sa Mađarskom, delegacija je bezuspešno pokušavala da
dobije bajski trougao i deo Baranje s Monačem – Mađarska priznaje SHS, sa proširenjima u
Prekomurju, Međumurju, Slavoniji – razgraničenje sa Rumunijom završeno je podelom Banata –
Pašić u Parizu od Bugarske zahteva Vidin, Belogradčik, Bosiljgrad, Trn, Caribrod, Strumicu,
Petrič i Čustendil, ali je ugovor u Neiju 27. novembra 1919. doneo samo korekcije u okolini
Strumice, Bosilegrada i Caribroda • Međunarodna orijentacija Kraljevine je proizilazila iz saveza
Srbije i Crne Gore sa Antantom i iz toga što je nova država nastala posle Prvog svetskog rata –
Britanija i Francuska su u rešavanju graničnih sukoba težile da postignu kompromis između SHS
i Italije – rezultati rata doveli su do pregrupisavanja na političkoj sceni Evrope – propašću četiri
carstva prevlast u Evropi prešla je na sile pobednice, pre svega Britaniju i Francusku – SAD su
se povukle iz Evrope, pod uticajem izolacionističke politike – Rusija (od 1922. SSSR) ostala je
izopštena iz međunarodnih odnosa kako se nosila sa unutrašnjim preuređenjem – karta Evrope
bila je umnogome izmenjena stvaranjem nacionalnih država – Francuska preuzila glavnu ulogu u
kontinentalnoj Evropi, a SHS u njoj pronalazi protivtežu italijanskim ambicijama • Francuska
podržava povezivanje SHS, Čehoslovačke i Rumunije – odbrambena konvencija između SHS i
Čehoslovačke potpisana je 14. avgusta 1920. – odbrambeni savez između Čehoslovačke i
Rumunije 23. aprila 1921. – konačno, konvencija između Kraljevine SHS i Rumunije 7. juna
1921. – ČSSR i Rumunija potpisuju vojnu konvenciju 2. jula, a ČSSR i SHS 1. avgusta 1921. –
ovi ugovori bili su upereni protiv Mađarske i Austrije, odnosno nove podunavske federacije pod
Habzburzima – sve tri države bile su deo kordona koji je evropska buržoazija podigla protiv
SSSR i pokušaja nemačkog prodora na Balkan • Pošto su, bar privremeno, određene granice,
vlada Milenka Vesnića izradila je Nacrt zakona o izboru poslanika za Ustavotvornu skupštinu,
koji je narodno predstavništvo usvojilo 2. septembra 1920. – predlog je podnet u martu 1920. –
ukinut je izborni cenzus, a žene nisu dobile pravo glasa – vojnici nisu mogli da glasaju – pasivno
političko pravo imao je svaki pismeni čovek stariji od 25 godina – jedan poslanik dolazio je na
30.000 stanovnika – ustavna prava skupštine ograničena su na dve godine rada, a vladar joj je bio
nadređen • Izbori za Ustavotvornu skupštinu održani 1920. godine – najviše je glasova dobila
Demokratska stranka, zatim Narodna radikalna stranka, Komunistička partija, Hrvatska

33
republikanska seljačka stranka, Savez zemljoradnika, Slovenačka ljudska stranka,
Socijaldemokratska stranka, Jugoslovenska muslimanska organizacija, Hrvatska težačka stranka,
Hrvatska zajednica, Nacionalna turska organizacija, Republikanska organizacija, Hrvatska
stranka prava – na izborima je učestvovalo 22 stranke, od kojih većina nije dobila nijedan glas •
Porastao je uticaj komunista, zatim republikanaca, a ojačao je i uticaj republikanskih stranaka –
povećani uticaj republikanskih i antiunitarističkih stranaka ugrozio je vladajuće srpske snage
uoči rasprave o ustavnom uobličavanju Kraljevine • Nacrt ustava vlade Milenka Vesnića
pretrpeo je neznatne izmene pod vladom Nikole Pašića, na koga se kralj oslonio kao najjaču
ličnost, pošto je uvideo da jačaju antimonarhisti, republikanci i komunisti, a slabe pristalice
centralizma i državnog uređenja – vladajuća buržoazija održavala je svoj uticaj ne samo
držanjem državnopravnog provizorijuma, već i privremenim Poslovnikom za ustavotvornu
skupštinu, čime je doveden u pitanje suverenitet njenog odlučivanja, obavezom da poslanici
polažu zakletvu kralju – zakletvu, u odsustvu HRSS, predstavnici opozicije položili su zakletvu
kralju – druga odredba Poslovnika predstavljala je kršenje načela dvotrećinske većine –
prenebregnuto je načelo usvojeno Krfskom deklaracijom prema kome je trebalo da ustav donese
kvalifikovana većina, i prihvaćeno donošenje ustava prostom većinom • Ustavotvorna skupština
Kraljevine SHS održala je prvi prethodni sastanak 12. decembra 1920. i radila do 2. jula 1921.
kada je pretvorena u Zakonodavnu radnu skupštinu – redovan rad Ustavotvorne skupštine počeo
je 23. decembra 1920, a predsedavao je Ivan Ribar • Pašić je uveravao poslanike da promena
odredaba Krfske deklaracije ne mora doneti majorizaciju u jednom narodu – na zasedanjima
skupštine izneti su protivurečni stavovi koji se tiču uređenja buduće države – iznošeni su
argumenti u korist centralističkog, federalističkog i autonomističkog rešenja – Korošec je
zahtevao unošenje odredbe o pokrajinskim autonomijama u ustav, a zahtevao je i ograničenje
saradnje biskupa i Svete stolice – Trumbić je bio protiv federalizma i državno-pravnih
autonomija, smatrajući da se tako ne može izvesti jer prosvetni, socijalni i ekonomski razvitak
traže široko polje rada • Jugoslovenski klub zalagao se za autonomiju, dok se Narodni klub
zalaže za federalizam – demokrata Juraj Demetrović je u koncesijama autonomizmu, federaciji i
konfederaciji video slabljenje države i otežavanje kasnije centralizacije – radikal Ljuba
Jovanović kritikuje decentralizaciju sa konfesionalnim oznakama, kakvu forsira Jugoslovenski
klub – Miroslav Spalajković je sve razlike između Srba i Hrvata svodio na razlike u mentalitetu –
u ime komunista je Života Milojković upozoravao da narod ne podržava monarhiju i kritikovao

34
radikale kao ''srpske frankovce'' • Uoči donošenja Vidovdanskog ustava, podeljenost na
jugoslovenskoj političkoj sceni dostigla je vrhunac – stranka Stjepana Radića je apstinencijom
insistirala na tome da se ustav donosi bez njenog prisustva – bojkotovala je Ustavotvornu
skupštinu, čime je olakšana pobeda srpske buržoazije – pored Nikole Pašića, značajnu ulogu u
donošenju ustava, stabilizacije političke scene i pobedi buržoazije imao je Svetozar Pribićević,
koji je zastupao stav o integralnom narodnom jedinstvu – Demokratska stranka, predvođena
Pribićevićem i Ljubomirom Davidovićem, našla se 1921. godine u koaliciji sa radikalima pred
donošenje ustava – ova koalicija bila je izrazito centralistička, smatrajući federalizam najvećom
opasnošću – argumentacija o nemogućnosti federalizacije države zbog nejasnih federalnih
granica održala se do vojnog sloma SHS – glavni zagovornici centralizma u Vidovdanskom
ustavu bili su liberali (demokrate) • Teoriju o troimenom, jedinstvenom narodu sa različitim
istorijskim sudbinama pojedinci su počeli da napuštaju tek u Kraljevini – Dragoljub Aranđelović
je 1922. istakao da u Jugoslaviji ne živi jedan narod – i 1918. je građanskim snagama bilo veoma
važno očuvanje srpskog imena u imenu države • Kraj rata obeležilo je poistovećivanje srpskog
pitanja sa jugoslovenskim i rešavanje istog u jugoslovenskom državnom okviru – kako je srpski
narod bio najdifuznije razmešten i prisutan u svakoj državi Kraljevine, njemu je odgovarao
centralizam – srpska se buržoazija mogla odreći prava da predstavlja sva tri naroda, ali Srba
nikako – centralizam je obezbeđivao Srbiji dominantnu ulogu u državi – samo je ovakva država
mogla imati neophodnu čvrstinu – potenciran je i rizik od separatizma u eventualnoj federaciji,
kao i interes saveznika da se na Balkanu formira jaka država • Najznačajnija protivteža
radikalima i demokratima bila je HRSS Stjepana Radića, mada u vlasti samo kratko (1925-1927;
1939-1941) i uglavnom apstinirajući od učešća u radu skupštinskih tela – Stjepan Radić je 1918.
počeo da se zalaže za ideju ujedinjenja – početkom 1919. odbacio je ujedinjenje na
centralističkoj osnovi, otvarajući hrvatsko pitanje u SHS – razvijao je jedinstven hrvatski
politički front, nasuprot srpskom, okupljen oko HRSS i Radića – insistiralo se na hrvatskom
nacionalnom identitetu i formiranju federalne Hrvatske u sastavu SHS – pozivano je na sukobe i
razlike u prošlosti, a posebno je uznemiravajuće delovalo obračanje HRSS inostranstvu kao
samostalnog državnog tela – HRSS predlaže vlast tri regenta, formiranje seljačke republike,
konfederativnu organizaciju države sa tri jedinice – na čelu federacije stajalo bi vrhovno
predstavničko telo • Radikali su se i unutar stranke suočavali sa drugačijim shvatanjima državne
organizacije, koje je propagirao Stojan Protić – predlagao je podelu Kraljevinu na istorijske

35
oblasti, sa pokrajinskim skupštinama i vladama – ovakva zamisao nije privukla ni centraliste, ni
federaliste i ostala je ograničena samo na najuži krug Protićevih sledbenika – Protić je
bojkotovao Narodnu skupštinu, nastavljajući da se zalaže za svoje ideje, koje je većina radikala
shvatala kao poziv na razbijanje države i prevlasti srpske buržoazije u njoj • Nacrt
Jugoslovenskog kluba podrazumevao je obrazovanje šest pokrajina na konfesionalnoj osnovi –
Josip Smodlaka se zalagao za monarhistički oblik vladavine i deobu zemlje na 12 pokrajina –
JMO insistira na značaju oblasnih samouprava – Narodni klub predlaže podelu na šest pokrajina,
što su centralistički orijentisane snage oštro osudile kao pokušaj da se davanjem vlasti
''državicama'' uništi vlast države – Trumbić je polazio od unitarističkog rešenja kombinovanog sa
decentralizacijom – Zemljoradnici se zalažu za obrazovanje seljačke skupštine – SLS se i pre
ustava zalagala za samostalnost pokrajina – slovenački kulturni radnici februara 1921. objavljuju
autonomističku izjavu, koja je značajno podstakla nastajanje autonomističkog pokreta u Sloveniji
– autonomizam među slovenačkim političarima održao se i posle objavljivanja Vidovdanskog
ustava, a malobrojna Demokratska stranka nije mogla bitnije na njega da utiče • Radikali u borbi
za ustav nastupaju sa demokratama – zalažu se za monarhiju, centralističko uređenje i unitarno
organizovanu državu – insistiralo se na jedinstvenosti teritorije i uvođenju drugih merila deobe
(ekonomskih, saobraćajnih i administrativnih) • Demokrate su podelile srpsku političku scenu
osnivanjem stranke februara 1919. i postali glavni konkurenti radikalima – držali su se dosledno
centralističko-unitarističke koncepcije – dok su radikali podržavali ideju troimenog naroda,
shvatanja demokrata polazila su od centralističke, jedinstvene države, sa jednim, jedinstvenim
narodom u njoj – rasprave između demokrata i radikala sa jedne i federalista sa druge strane
poprimile su nacionalni karakter – stvaranje jedinstvene nacionalne države podrazumevalo je
uvažavanje istorijskih i drugih razlika među narodima, ali i stvaranje države nadahnute
jedinstvenom državnom voljom – federalističko uređenje je negiralo jugoslovensko jedinstvo, a
podrazumevalo očuvanje posebnosti, istorijskih i nacionalnih razlika između naroda •
Podrazumevalo se da je pitanje Vojvodine rešeno sa njenim priključenjem Srbiji – politika
srpskog građanstva nikada nije bila jedistvena, već je bila prožeta mnogobrojnim razlikama –
postojale su razlike između interesa ''prečana'' i građanstva iz Srbije, kao i između građanstva
Crne Gore i Makedonije – Ljuba Davidović zalagao se za sporazum sa Hrvatima, za razliku od
Svetozara Pribićevića – Stojan Protić istupao je sa projektom decentralizacije – republikanci
(Ljuba Stojanović i Jaša Prodanović) zalagali su se za republiku i federaciju – Ljuba Stojanović

36
je naglašao razliku između državnog i nacionalnog jedinstva • Demokrati i radikali, uz podršku
Saveza zemljoradnika i JMO uspeli su da prošire stranački blok koji je prihvatio nacrt ustava –
nesrpskim strankama date su određene koncesije, a nije bilo strano ni njihovo potplaćivanje –
primer potplaćivanja bili su članovi Džemijeta ili Muslimanskog poslaničkog kluba iz ''Južne
Srbije'' – sporazum radikala i demokrata sa jedne, a Džemijeta sa druge strane potpisan je 27.
juna 1921. u prisustvu predstavnika Muslimanskog kluba iz Bosne – predviđena je novčana
nadoknada za podršku ustavu • Pri izglasavanju ustava, snage kompromisnog nacionalnog
unitarizma odnele su privremenu pobedu nad snagama federalizma i višenacionalne ideje – SHS
je definisana kao ustavna, nasledna i parlamentarna monarhija, iako su HRSS i KPJ činili
značajnu republikansku opoziciju • U imenu države se prepoznaje kompromisni unitarizam –
zvanični jezik je bio srpskohrvatsko-slovenački, što je, očigledno, bila veštačka formulacija –
kombinacijom su dobijeni grb, himna i zastava – himnu čine tri strofe Bože pravde, Lijepa naša
domovino i Naprej zastava slave • Ustavna rešenja su davala vladaru prednost nad Narodnom
skupštinom – zakonodavnu vlast imali su, zajednički, kralj i skupština – kralj je sazivao na
zasedanje Narodnu skupštinu, a imao je pravo i da je raspusti – kralj potvrđuje zakone – kralj
zapoveda vojskom i predstavlja zemlju u inostranstvu – kralj je predstavljao neprikosnoveno lice
• Država je podeljena na oblasti, okruge, srezove i opštine, prema prirodnim, socijalnim
ekonomskim merilima – po odredbi o administrativnoj podeli zemlje, od 26. aprila 1922.
imenovano je ukupno 33 oblasti – cilj je bio razbijanje istorijskih pokrajina, koje su se, ipak,
održale do 1929. i uvođenja banovina – na čelu oblasti nalazio se veliki župan, koga je imenovao
kralj – predviđeno je i postojanje organa samouprave, ali sa ograničenim ingerencijama –
državna uprava je kontrolisala organe samouprave • Politička prava građana: biračko pravo,
pravo na udruživanje, zbor i dogovaranje, slobodu štampe – aktivno i pasivno političko pravo
ograničeni su starošću – prvi put su ove odredbe ustava sprovedene tokom izglasavanja Zakona o
zaštiti države i poretka, protiv KPJ – vojska ne glasa – predviđeno je usvajanje posebnog zakona
koji bi se ticao glasačkog prava žena, ali to nije urađeno za vreme kraljevine • Ozakonjeno je
privatno vlasništvo i načela ekonomskog liberalizma – Vidovdanski ustav, po ugledu na
Vajmarski, zadržava niz socijalno-ekonomskih odredaba koje bi trebalo da izražavaju brigu
ustavotvoraca za socijalnu pravdu i ravnopravnost svih društvenih slojeva u privrednom životu,
radnim odnosima i poslovanju – ove su odredbe bile u službi održavanja mira posle previranja

37
izazvana Prvim svetskim ratom – ovime je buržoaska država prikrivala klasne sukobe –
Vidovdanski ustav odstupao je od realnosti situacije u Kraljevini SHS

PARLAMENTARIZAM I NJEGOVE PROTIVUREČNOSTI

• rešenja navedena u ustavu nisu obavezivala kralja da ministre imenuje iz sastava Narodne
skupštine, niti da poštuje stavove skupštinske većine, što je obezvređivalo parlamentarizam kao
takav – u istoriji je ovakva praksa ostala poznata kao pseudoparlamentarizam – u periodu od
1921. do 1929. godine većina je vlada stvarana i obarana na dvoru – kralj je rušio vlade sa
većinom kao što je i zadržavao one koje je nemaju – 1923. kralj je raspustio vladu u kojoj je broj
mandata HRSS ugrožavao radikale, zadržavajući vladu bez većine do sledećeg skupštinskog
zasedanja • kralj Aleksandar bio je protivnik jakih stranaka i jakih stranačkih lidera, kako je težio
da vlast drži u svojim rukama – prvi znak kraljevog neparlamentarizma bilo je odbijanje
kandidature Nikole Pašića za predsednika prve vlade u decembru 1918. – veliki uticaj u
političkom životu dobila je tzv. dvorska kamarila – kralj je stvarao svoje uporište u svim
strankama – kralja među demokratima zastupaju Kosta Kumanudi i Vojislav Marinković – u
vojsci se kralj oslanjao na ''Belu ruku'', koju je predvodio general Petar Živković, komandant
kraljeve garde – ministri su pretvoreni u sprovoditelje kraljeve volje – kraljev položaj prema
ustavu pogodovao je koncentraciji moći u njegovim rukama – u spoljnoj politici se kralj oslanjao
na Francusku i Čehoslovačku • regent je, neposredno posle ujedinjenja, preko Svetozara
Pribićevića, uticao na to da se ne stvori jedinstveni srpski politički blok – na ruku su mu išla i
trvenja među samim strankama – Nikolu Pašića kralj je znao da potisne sa političke scene kada
mu je to odgovaralo, ali i da ga na istu vrati kada je situacija u državi to zahtevala – vrlo je vešto
koristio pritisak na određene političke snage u zemlji – vojska je sve više postajala
unutrašnjopolitički faktor, štiteći kraljeve interese • kralj se najradije oslanjao na radikale, koji su
osnovali najveći broj vlada u Kraljevini, a u svakoj imali većinu – pripadnici buržoazije nalazili
su se na svim istaknutim položajima – nijedna skupština od 1921. do 1929. nije ispunila
četvorogodišnji mandat – buržoazija je pokušavala učestalim izborima da pojača svoj uticaj u
vladi – česte izbore zahtevali su i različiti pristupi rešavanju akutnih nacionalnih i političkih
problema • društvena nestabilnost bila je određena i čestim smenama vlada – za vreme kriza
vlade, Narodna skupština radi samo delimično, naročito tokom raspuštanja vlada – Narodna
skupština nije mogla da zaseda u trenucima kada je HRSS bojkotovala – vlade nisu bile u prilici

38
normalno da funkcionišu, niti da određuju dugoročnu politiku • Narodna skupština u SHS nije
bila osposobljena da razmatra privredna i socijalna pitanja – predstavljala je ustanovu za
donošenje budžeta i zakona – SLS i Savez zemljoradnika predlagali su uvođenje drugog doma u
okviru ovog tela, koji bi se bavio socijalnoekonomskim pitanjima • U birokratskom aparatu rano
se pojavila korupcija, nepotizam i nerad – partije su koristile ovo telo da prošire svoju vlast –
državni organi imali su i presudan uticaj na rezultate izbora, te su bili pod stalnim pritiskom
političkih stranaka – izborno zakonodavstvo prilagođavano je interesima vladajuće klase •
Položaj ministra ili narodnog poslanika omogućavalo je legalno i nelegalno bogaćenje – uspeh
pojedinca donosio je koristi i ljudima okupljenim oko njega – predstavnici vlasti vezivali su se za
banke i industrijske krugove, što je vremenom dovodilo do zavisnosti od stranog kapitala –
debate u Narodnoj skupštini o korupciji nikada nisu donosile rešenja, a ni izvođenje pojedinaca
na optuženičku klupu • Sa stanovišta stranih diplomata, jedna od njenih najslabijih tačaka bila je
administracija – upravni sistem, uprkos ujedinjenju, ostaje krajnje raznolik – turski uticaj bio je
očigledan u administraciji kroz aljkavost i korupciju – političari su bili više posvećeni
međusobicama, nego izgrađivanju stabilnog političkog sistema – Britanci su gajili posebno
negativne stavove prema administraciji Kraljevine, što je pretežno bila posledica pretežno
agrarnog karaktera društva – broj činovnika se naglo uvećavao • Parlamentarizam u tom obliku
je, na kraju, potpuno izgubio ugled u narodu – kralj se mešao u političku scenu i podsticanja
rivalstva među strankama i pojedinim političarima – kada se HRSS sporazumela sa radikalima
1925. godine, to je značilo jačanje pozicije kralja, koji je bio zainteresovan za izmirenje HRSS sa
režimom da bi bio očuvan poredak – i agrarna kriza je narušavala parlamentarizam • Politički
život u monarhiji karakterisao je veliki broj stranaka najrazličitijeg karaktera – stranke su često
ulazile u koalicije i menjale svoju generalnu orijentaciju – najoštriji sukobi izbijali su između
pobornika federalizma i centralizma – neke su stranke imale dugu istoriju, dok su se neke gasile
skoro odmah po osnivanju – ovakva politička usitnjenost odgovarala je velikim strankama, koje
su upijale one sitnije • U svim organima vlasti, političke stranke su se pregrupisavale i stvarale
parlamentarne zajednice – koalicije su formirane da bi bili usvojeni ili odbijeni zakoni, da bi se
dobilo u vremenu ili izazvala nestabilnost političkih protivnika – Hrvatski blok 1922. godine čine
HRSS, Hrvatska zajednica, Hrvatska stranka prava (frankovci) i Hrvatski radnički savez koje su
jedinstvene u borbi protiv centralizma, ali ne i u pogledu ostvarivanja hrvatskih nacionalnih
interesa – aprila 1923. Federalistički blok (HRSS, JMO, SLS) sastavlja takozvani Markov

39
protokol, nazvan po Marku Đuričiću, predstavniku SRS, koji je raskinut kada su radikali
formirali homogenu vladu – HRSS, SLS, JMO i Demokratska stranka 1924. istupaju kao
opozicioni blok – Radikali i Samostalna demokratska stranka stvaraju nacionalni blok na
izborima 1925. • Građanske stranke nisu bile međusobno čvrsto povezane, a ni dobro
organizovane – srpski građanski front nose Narodna radikalna i Jugoslovenska demokratska
stranka – radikali su pod Pašićem bili homogena i autoritarna stranka, koja je posle njegove smrti
1926. krenula da se osipa, pod uticajem dvora – sa demokratima je ulazila u stalne sukobe •
Jugoslovenska demokratska stranka stvorena je februara 1919, sporazumom vrhova raznih grupa
jugoslovenske orijentacije, ostajući labavo povezana i heterogena – ovaj proces je tekao jako
sporo, sa malo uspeha, što je pokazalo i izdvajanje Svetozara Pribićevića i njegove grupe 1924.
godine u Samostalnu demokratsku stranku – sa Davidovićem se Pribićević razišao oko problema
sporazumevanja sa Hrvatima • Politički život nosile su političke vođe kao predstavnici određenih
slojeva i nacija – bili su podeljeni na stare snage i one koji su se posle ujedinjenja uključe u
politički život – ličnost stranačkog vođe korišćena je da bi se stranci dao kredibilitet – vođi
političkih stranaka predstavljali su njihove personifikacije i glasači su se opredeljivali za lidera, a
ne za samu stranku • Pašić je najdominantnija ličnost srpske političke scene modernog doba –
osnovao je prvu modernu političku stranku u Srbiji – nalazio se na vlasti pod dvema dinastijama,
a na čelu vlade bio je punih 12 godina, za vreme Balkanskih i Prvog svetskog rata – uživao je
veliki međunarodni uticaj i sa kraljem činio najznačajniju ličnost SHS do svoje smrti 1926.
godine – posle tako monumentalne ličnosti, nije bilo doslednog naslednika • Britanci su
Svetozara Pribićevića smatrali ''arhicentralistom'' i ''asimilacionistom'' za koga su svi građani
Kraljevine bili Jugosloveni, a nacionalna pitanja nisu postojala • Korošeca su stranci ocenjivali
kao sveštenika, koji vodi politiku papističke stranke (SLS), lukavog, ali bez konkretnog
političkog programa – bio je dosledni predstavnik slovenačkih regionalnih težnji, ali i svestan da
spoljni pritisci primoravaju Slovence da se oslanjaju na Srbe i Hrvate – uživao je veliku podršku
slovenačkih katolika, a u velikom sukobu je bio sa Stjepanom Radićem, koji je bio isključivo
antiklerikalno raspoložen • Glavni otpor centralističko-unitarističkom režimu pružala je hrvatska
buržoazija preko Hrvatske republikanske seljačke stranke, koja se pretvorila u pokret Hrvata za
reviziju Vidovdanskog ustava – HRSS našla se pod uticajem hrvatskog građanstva, koje je bilo
nezadovoljno političkim i ekonomskim položajem u Kraljevini – iako je njena zastupljenost u
vladama bila značajna - svojim postupcima van parlamenta, HRSS navlačila je na sebe sumnju

40
da deluje antijugoslovenski – apstitencijom iz Narodne skuptštine, ona je pokretala mnogobrojna
pitanja van nje – stvaranje Hrvatskog narodnog zastupstva od poslanika izabranih u Hrvatskoj
dovelo je do prenaglašavanja njene individualnosti kao organizma van Kraljevine – posebno je
vladajuće krugove zabrinulo pristupanje HRSS Seljačkoj internacionali 1. jula 1924. – ove akcije
shvaćene su kao dokaz hrvatskog separatizma • HRSS je širila svoj uticaj preko mreže kulturnih
organizacija – nije ostala na klasičnom obliku organizacije političkih stranaka, kako je 1925. u
svoj organizacionu strukturu uključila ''Seljačku slogu'', društvo sa sedištem u Zagrebu i
ograncima na selu – svojom prosvetnom delatnošću Sloga je radila u interesu HRSS i propagirala
među seljaštvom stav o homogenosti ovog društvenog sloja – seljaštvo je tretirano kao hrvatski
kulturnosocijalni pokret – na čelu HRSS/HSS nalazio se Stjepan Radić, impulsivan i izuzetno
obrazovan političar, rešen da probudi političku aktivnost hrvatskog sela, razotkrije političku
pozadinu srpskih stranaka i spreči širenje klerikalizma iz Slovenije – u međunarodnoj politici
težilo se pokazivanju podređenosti Hrvatske – HRSS prihvata Kraljevinu, ali preuređenu, te
suzbijaju separatističke težnje među Hrvatima, uglavnom oficira Austro-Ugarske i frankovaca •
Po nalogu Stjepana Radića, koji se u tom trenutku nalazio u zatvoru, Pavle Radić je 27. marta
1925. izjavio da HRSS prihvata ustav i dinastiju Karađorđevića, čime se odrekla republikanstva
– ime je promenjeno u HSS – nakratko je HSS prihvatila i da deli odgovornost vlada Kraljevine,
bar u periodu od 1925. do 1927. – radikali, da bi postigli sporazum sa hrvatskom opozicijom,
okreću leđa Svetozaru Pribićeviću – KPJ je kompromis 1925. ocenila kao kapitulaciju, kako
HRSS nije promenila svoje osnovne ciljeve revizije Ustava, dok su radikali bili primorani na
podelu vlasti • Savez radikala i HSS nije mogao biti dugog veka – Stjepan Radić je sudelovao u
vladi, ali je koristio i priliku da kritikuje one njene postupke koje je smatrao pogrešnima – prekid
te saradnje značio je i skoru propast parlamentarizma – Stjepan Radić je stajao nasuprot Pašiću,
Pribićeviću i Korošcu - Radić je uspeo da definiše nacionalizam puka ili seljački nacionalizam –
spojeni su borba za socijalnu pravdu sa očuvanjem nacionalne individualnosti Hrvata – Radić je
bio odan mirotvornoj seljačkoj republici i slovenstvu, a osuđivao je svaki oblik nasilja –
predstavljao je nedoslednog i nepredvidivog političara – Radića su, ipak, hrvatski seljaci, u
jednom periodu, posmatrali kao poluboga • Novi udarac velikosrpskoj prevlasti zadala je
Seljačko-demokratska koalicija 1927. godine – Svetozar Pribićević se, od centraliste i
predstavnika narodnog jedistva, pretvorio u saradnika Stjepana Radića, pošto su ga prethodno
otuđili Pašić i kralj – ovime je ojačan srpsko-hrvatski front opozicije • Na slovenačkoj političkoj

41
sceni 1918. dominirali su SLS, liberali i socijaldemokrati, sa jedinstvenim ciljom odbrane
slovenačkih interesa od Italijana i Nemaca – bivša katolička stranka, proaustrijske orijentacije,
SLS se u Kraljevini prilagodila – SLS je našla kompromis sa vladarom i srpskom buržoazijom, u
cilju zaštite slovenačkih interesa – cilj je bio potiskivanje liberala i obezbeđivanje privrednih i
kulturnih uslova za Slovence u Kraljevini – za Vidovdanski ustav nije glasala, ali se nije libila da
učestvuje u vladama koje su se suprotstavljale ustavnoj reviziji – SLS je sarađivala sa srpskom
buržoazijom da bi oslabila HRSS – liberalna slovenačka grupacija okupljena oko Alberta
Kramera i Gregora Žerjava podržavala je Pribićevića i kasnije Šestojanuarsku diktaturu •
Slovenačka buržoazija je u Jugoslaviji videla bezbednost u zaleđu i mogućnost okupljanja
Slovenaca u jedinstvenu državu – srpske stranke težile su u vlasti da se nađu sa SLS ili JMO
kako su ove bile regionalne i izrazito konfesionalno obojene, manje opasne po srpsko jezgro do
1939. – koristili su SLS u cilju izolovanja Hrvata – Korošec je smatran obaveznim članom vlada
SHS, čak i u vreme apstinencije svoje stranke prilikom donošenja Vidovdanskog ustava, zatim
između 1924. i 1927, tokom saradnje PašićPribićević i Pašić-Radić – između 1931. i 1935.
Korošec je bio konfiniran, za vreme liberalne vlade u Sloveniji • Savez zemljoradnika je
prihvatao unitarizam, tražio rešavanje agrarnog pitanja i propagirao koncepciju zadružne države
– istupala je protiv komunista – predvođeni Jovanom Jovanovićem Pižonom, Savez
zemljoradnika je dobijao glasove u Srbiji i Bosanskoj krajini – ova je stranka, ipak, bila sve dalja
od svojih pristalica - ''terazijski zemljoradnici'' • HRSS je dominirala hrvatskim selom i uspela da
se izdvoji kao nosilac nacionalnih interesa hrvatskog naroda – premoći HRSS doprinela je i vlast
koja je represijom samo potpomagala nacionalno zbijanje – jačanju HRSS doprinelo je i
slabljenje KPJ koja se od 1923. odlučno suprostavljala uopšte postojanju nacionalnog pitanja i
bila u ilegali • SLS kontroliše slovenačko selo, a Jugoslovenska strokovna zveza deo slovenačkih
radnika – JMO uglavnom predstavlja interese imućnih muslimana – veoma je elastično
pristupala politici, zalažući se za autonomiju Bosne i Hercegovine, mada je i od ovog rešenja bila
spremna da odstupi u odgovarajućim okolnostima – teže je isticala zahteve posle srpsko-hrvatske
koalicije • Na teritoriji Sandžaka, Makedonije, Kosova delovao je Džemijet, koji je okupljao
pristalice iz redova albanskog i turskog stanovništva – konzervativan i verski obojen, do 1925.
podržavao je, za male povlastice, režimske stranke • Radnička klasa SHS bila je razjedinjena
među socijaldemokratskim i građanskim strankama – krajem 1921. u Beogradu formirana je
Socijalistička partija Jugoslavije, na čelu sa Etbinom Kristanom, Vilimom Bukšegom, Dragišom

42
Lapčevićem – socijalistički front je postojao samo formalno, kako su se lideri uskoro povukli ili
umrli – nikada nije postala značajni faktor na političkoj sceni – centralističko-unitarističko
uređenje koje je potencirala nije odgovaralo situaciji – delimičan uticaj održavali su samo zbog
svog monopola na ustanove osiguranja, radničke komore, berze rada i sindikalne organizacije •
Jugoslovenska republikanska stranka, sa Jašom Prodanovićem na čelu, ostala je bez uticaja u
političkom životu, ali dosledna u odbrani republikanizma, smatrajući da monarhija predstavlja
uzrok svih zala – potencirali nacionalnu individualnost Srba, Hrvata i Slovenaca – odbacivali
brojčanu nadmoć jedne nacije, a pominju čak i ''makedonsku autonomiju'' • Jedno se krilo
crnogorskih federalista zalagalo za autonomnu Crnu Goru u sastavu Kraljevine SHS, a drugo za
obnovu crnogorske državnosti – kao stranka, federalisti su se organizovali tek 1925. –
programska načela generala Radomira Vešovića polazila su od autonomije Crne Gore pod
dinastijom Karađorđević – federalisti nisu bili kompaktna stranka, zato što su svi imali sopstvenu
predstavu autonomije koju bi Crna Gora trebalo da uživa – Mihailo Ivanović se zalagao za
federativno uređenje, a Sekula Drljević za republiku – i jedna i druga strana glorifikovala je
Crnogorce kao Srbe – program federalističke stranke iz 1925. predviđa saveznu državu sa
velikim pravima federalnih jedinica – Drljević je sarađivao sa hrvatskom Seljačko-
demokratskom koalicijom, ali nije uživao veliki ugled među federalistima, zbog izrazito
antisrpskog kursa • KPJ je, uprkos zabrani, nastavila svoju delatnost u zemlji i inostranstvu kao
deo KOMINTERNE, ali bez mogućnosti da postane značajniji činilac političkog života SHS –
vlast ih je okarakterisala kao glavnog protivnika i promotera tuđih interesa (SSSR i
KOMINTERNE) – bila je jedina, osim Demokratske stranke, koja je bila rasprostranjena na
jugoslovenskom nivou – imala je omladinsku sekciju, internacionalizovanoj centralizovanosti •
Od juna 1921. počinje ubrzani rad na ilegalnom organizovanju, ali se gubi jedinstvenost partije –
Plenum Centralnog partijskog veća izabrao je izvršni odbor, u koji su ušli Moša Pijade, Triša
Kalcerović i Kosta Novaković, čiji je zadatak bio preuzimanje nadležnosti članova veća, ako bi
ovi bili uhapšeni – iste godine u Beču je, na inicijativu Sime Markovića, formiran Zagranični
komitet KPJ, čime je, u suštini stvoreno dvojno rukovodstvo – ipak, nije postojala ranija
revolucionarna osnova partije, a u novim okolnostima bilo je mnogo teže izgraditi je • Partijske
konferencije od 1922. do 1928. bavile su se uzrocima poraza 1921. okončanjem borbe između
frakcija, kao i nacionalnim, seljačkim i sindikalnim pitanjima – Zamenički odbor počinje sa
izgradnjom ilegalnih organizacija, ali i podsticanjem rada sindikata i pokretanjem inicijative za

43
legalizaciju SKOJ, kao Saveza radničke omladine Jugoslavije – desna frakcija, na čelu sa Simom
Markovićem, odbila je na Prvoj konferenciji KPJ u Beču jula 1922. zahteve Koste Novakovića i
Pavla Pavlovića da raspravlja o uzrocima poraza, smatrajući da partija nije doživela poraz, već je
prešla u povlačenje – Druga konferencija KPJ, u Beču maja 1923, protekla je u znaku pobede
levice i izbora Triše Kalcerovića za sekretara – razvijena je partijska štampa, vršena je
organizacija štrajkova, članovi su se suprotstavljali nacionalističkim organizacijama – tokom
demokratske ere Ljubomira Davidovića, KPJ obnavlja legalan rad preko Nezavisne radničke
partije Jugoslavije i Nezavisnih sindikata (1923-1924), ali je ubrzo onemogućena da nastavi –
udar buržoazije je i ove organizacije zatekao nespremne – revolucija i Balkanska federacija
ostaju ciljevi partije – doneta je odluka da se otvori javna rasprava o plemenskim i nacionalnim
pitanjima • Sukobi unutar KPJ paralisali su rad grupa u njenom vrhu, ali i onemogućavali
stravanje ideološke podloge za dalju revolucionarnu borbu – seljaštvo je prelazilo uglavnom, u
redove HRSS – desnica je bila ubeđena da sindikati moraju delovati nezavisno, odvojeno od
KPJ, koja je u sindikatima videla mogućnost vaspitavanja radnika za revoluciju • Na nacionalni
sukob buržoazija i dalje se, pod uticajema Sime Markovića, gledalo kao na konkurentsku borbu
srpske, hrvatske i slovenačke buržoazije – ipak, ubrzo je načeto pitanje nacionalnog jedistva
KPJ, koje se od stavova buržoazije razlikovalo samo po klasnom pristupu unitarizmu – kroz
kongrese se polako manifestovala težnja da se uobliči jasnija koncepcija revolucionarnog
radničkog pokreta u ovom problemu • Sima Marković, u raspravi Nacionalno pitanje u svetlosti
marksizma, 1923. posmatra Kraljevinu SHS samo kao uzgrednu tvorevinu, koja nije delo
nacionalne revolucije – odbacuje tezu o troimenom narodu i potencira njihovu potpunu
posebnost u trenutku ujedinjenja – srpska buržoazija je ekonomsku zaostalost pokušavala da
nadoknadi hegemonijom – nacionalno pitanje u SHS je ustavno i davanjem autonomnih prava
narodima stvorili bi se uslovi za klasnu borbu • Levica je smatrala da se nacionalno pitanje u
SHS svodi na potrebu ugnjetenih nacija da završe nacionalno-buržoasku revoluciju – seljačko-
radnička vlada bi se suprotstavila srpskoj buržoaziji i kontrarevolucionarnim težnjama Hrvata i
Slovenaca • Pavle Pavlović zastupa tezu desnice, da je nacionalno pitanje samo fatamorgana,
koju od sitnih plemenski razlika prave buržoazije tri naroda – samoopredeljivanje do otcepljenja
se moglo izvesti samo revolucionarnim putem, razdiranjem nacionalnog plašta, pod kojim je
skrivan nacionalni antagonizam • Na Trećoj partijskoj konferenciji KPJ januara 1924. nacionalno
pitanje zauzelo je najznačajnije mesto – srpske hegemonija uslovila je defanzivnost Hrvata i

44
Slovenaca – SHS je shvaćena kao nacionalno heterogena država, u kojoj vladajuća klasa jednog
naroda ugnjetava druge – zalaže se za federativno uređenje, ukidanje Vidovdanskog ustava i nov
ustav zasnovan na republikanizmu – KPJ je ustrojena prema načelima demokratskog centralizma
i stvaranja komunističkih grupa u sindikatima • Diskusija o nacionalnom pitanju dobila je epilog
na Trećoj zemaljskoj konferenciji KPJ – većina prihvata federativno državno uređenja sa
najpunijim lokalnim samoupravama – ipak, od kraja 1923. u Balkanskoj komunističkoj federaciji
počinje da sazreva ideja o razbijanju Kraljevine – KOMINTERNA prihvata ovu ideju na Petom
kongresu 1924. – parola samoopredeljivanja se u Jugoslaviji mogla izraziti samo otcepljenjem
Hrvatske, Slovenije i Makedonije i stvaranja nezavisnih država – u evropskim okvirima, trebalo
je da revolucija krene sa juga – KPJ počinje da se povezuje sa nacionalnooslobodilačkim
pokretima koje su do tada vodili pripadnici buržoazije • Novi stavovi KPJ doneli su i drugačije
analize i političke konfrontacije u SHS – za komuniste je potez Stjepana Radića 1925. bio
kapitulacija HRSS i učvršćivanje saveza monarhije, vojske i srpske buržoazije – razileženja
između levice i desnice u stranki mogla su se svesti na pitanje toga da li je kapitalistički svet u
raspadanju ili nije, nacionalnog i seljačkog pitanja – Sima Marković smatra da situacija u SHS
nije revolucionarna i ima pozitivan stav prema jugoslovenskoj državi i demokratiji – u
nacionalnim pitanjima vidi način za demokratizaciju društva, a ne za pokretanje revolucije –
federalizmu je pretpostavljao autonomizaciju – levica je, pod uticajem KOMINTERNE, svodila
borbu protiv ''buržoaskog nacionalizma''na borbu protiv ''srpske buržoazije'', u koju je na kraju,
svrstavan ceo srpski narod • KOMINTERNA se protivila negiranju nacionalnog pitanja – ostaje
se pri stavu samoopredeljenja do otcepljenja – KPJ smatra da Kraljevinu SHS treba razbiti •
Borba između frakcija u partiji uzela je velikog maha – Radnički pokret, podeljen, nije imao
nikakvog uticaja na politički život SHS – radilo se o suprotstavljenim idejama, iako je bilo i
ličnih sukoba – i mešanje KOMINTERNE dovodilo je do daljih sukoba – sasvim je uobičajeno
postalo neprimenjivanje formalno prihvaćenih odluka • Treći kongres KPJ, u Beču od 17. do 22.
maja 1926. doneo je verbalno pomirenje frakcija i priznavanje makedonske nacije – ovo
pomirenje, ipak, nije dugo trajalo, kako se Sima Marković, opet na čelu partije, zalagao za
frakcionaške strasti – ipak, frakcionaštvu se suprotstavljala Zagrebačka partijska organizacija
1927. Što je naišlo na veliku osudu desnice – prelom u borbi protiv frakcija bila je Osma
zagrebačka partijska konferencija februara 1928. na kojoj je zatraženo okretanje partije radničkoj
klasi – ovo stanovište zastupao je Josip Broz, organizacioni sekretar Mjesnog komiteta, sa

45
Andrijom Herbagom, članom komiteta – Josip Broz je izabran za sekretara novog Komiteta •
KOMINTERNA je, protiv frakcionaških borbi, istupila maja 1928. Otvorenim pismom, u kome
je postavljala novo, jedinstveno rukovodstvo, na čelu sa Đurom Đakovićem – jugoslovenski
komunisti pozvani su da okončaju sukobe među frakcijama i okončaju rascep u partiji – osnovna
parola Otvorenog pisma bila je ''Dublje u mase'' • Novembra 1928. na tzv. bombaškom procesu,
na kome je osuđen na pet godina robije, Josip Broz je izjavio da je za njega kompetentan samo
sud njegove partije, što je izjava koja je uticala na dalje učvršćivanje partije – Broz je u vreme
Šestojanuarske diktature bio u zatvorima u Lepoglavi, Mariboru i Ogulinu • Četvrti partijski
kongres počeo je 5. novembra 1928. godine u zgradi partijske škole KP Nemačke ''Roza
Luksemburg'' u Drezdenu – predstavnik KOMINTERNE na kongresu bio je Palmiro Toljati –
kongres se složio sa Otvorenim pismom KOMINTERNE – osuđene su i desna i leva frakcija –
od Sime Markovića je zahtevano da ostavi ideološke rasprave – iz KPJ su uklonjeni svih nosioci
sukoba – formiran je novi Politbiro – na odluke Kongresa najviše je uticala ocena
KOMINTERNE da se Kraljevina nalazi pred buržoaskodemokratskom revolucijom –
Drezdenska rezolucija o ratnoj opasnosti i akcijama u borbi protiv rata – KPJ nalaže
jugoslovenskom proletarijatu da se u budućem ratu protiv SSSR da se bori protiv vlade
Kraljevine i za pobedu sovjetske vlasti – • Prvobitna ideja jugoslovenstva svedena je do 1924. u
politici KPJ na težnju srpske buržoazije za hegemonijom nad ostalim narodima Jugoslavije –
ideja jugoslovenske države je suspendovana iz programa KPJ do 1935. kao otelotvorenje
neslobode, hegemonizma, centralizma i unitarizma • Kraljevina se 1928. nalazila u teškoj
međunarodnoj situaciji – pritisak na nju vršile su KOMINTERNA i Italija – 1928. godine je
Musolini doneo odluku o napadu na SHS, želeći da je ukloni sa međunarodne scene • Jedna od
odlika političke scene Kraljevine bilo je delovanje nacionalističkih i antikomunističkih
organizacija poput ORJUNE (Organizacija jugoslovenskih nacionalista), SRNAO (Srpska
nacionalna omladina), HANAO (Hrvatska nacionalna omladina) – između organizacija
jugoslovenske i nacionalne ideologije dolazilo je do žestokih sukoba • ORJUNA je ponikla u
Dalmaciji, uglavnom među ljudima prebeglim sa italijanske teritorije – 1923. je privremeno
sarađivala sa Udruženjem četnika, a kasnije sa militarističkom Narodnom odbranom –
pokrajinske vlade za Hrvatsku i Slovenije su finansirale ORJUNU – velika uporišta u Sloveniji i
Dalmaciji – predstavljala je ekskluzivni nacionalizam i težila stvaranju Velike Jugoslavije –
ovakva je politika nailazila na otpor nacionalističkih organizacija • Srpska nacionalna

46
omladinska organizacija (SRNAO) borila se za ''trijumf Srba i srpstva'' – njihova ideologija bila
je izraz najdrastičnijeg srpskog nacionalizma • Posle raskida sa frankovcima 1922. HRSS se
ogradio i od HRNAO – Radić je smatrao da hrvatski nacionalni pokret mora biti baziran u
zemlji, a ne u Beču i Pešti • Posle ujedinjenja, pojavilo se i četničko udruženje koje je težilo
akcionom jedinstvu sa ORJUNOM – mada su se predstavljala kao nestranačka udruženja, u
suštini su sarađivala, uglavnom sa radikalima – rascepom udruženja četnika za slobodu i čast
otadžbine, nastala su udruženja četnika Za kralja i otadžbinu i Petar Mrkonjić – u suštini u
četnici bili pomoćne, paravojne jedinice režima – nosioci ''solunaštva'' • Unutrašnja makedonska
revolucionarna organizacija (VMRO) posle 1918. postaje sve bliža terorističkim organizacijama,
da bi na kraju prišla evropskom fašizmu – štab je do 1934. bio u Bugarskoj, a cilj prisajedinjenje
Makedonije Bugarskoj – ipak, komite u Makedoniji nisu uspele da zadobiju podršku
Makedonaca – među žrtvama su bili i oni koji nisu želeli da se potčine probugarskoj politici i
sarađuju sa teroristima • Na Kosovu je delovao Kosovski komitet, obrazovan 1919 – Albanci su
pozvani u rat protiv Kraljevine, ali su ih porazile vojne snage – 1924. posle povratka Ahmeda
Zogua, Kosovski komitet iz Skadra prelazi u Italiju – Komitet se iz inostranstva zalagao za
formiranje Velike Albanije – posle italijanskog osvajanja Albanije 1939. Kosovski komitet,
predvođen Bedri Pejanijem, se preselio u Tiranu • Politika srpske buržoazije podrazumevala je i
asimilaciju nesrpskog stanovništva – Makedonija je smatrana za Južnu Srbiju – istrajno je
podržavano mišljenje da su samo Srbi i Slovenci pouzdani nacionalni elementi – Makedoncima
nije priznavan jezik, zato što su smatrani za deo srpstva – Makedonija je postala utočište za
propale činovnike i političare – sa komitama VMRO obračunavali su se četnici Koste
Milovanovića Pećanca – teorija o flotantnoj masi • Razvoj nacionalne kulture mađarske
nacionalne manjine je sputavan, podgrevan podelama iz Prvog svetskog rata – uticaja je imala i
revizionistička politika prema Trijanonskom ugovoru – Albanci nemaju škole, niti pravo
upotrebe albanskog u jezika u službenoj komunikaciji – agrarna reforma ih je zaobišla – među
Albancima je bila raširena ideja Velike Albanije – Arnauti su bili ogorčeni protivnici Kraljevine
SHS – režim nije bio spreman da izađe u susret Albancima po pitanju ravnopravnosti, te su oni
lako prilazili idejama Velike Albanije • Najpovoljniji položaj među manjinama u SHS, imala je
nemačka manjina – živela je na području Vojvodine, Srema, Slavonije i Slovenije – okupljala ih
je organizacija Kulturbund, osnovana 1920. u Novom Sadu – prihvatili su jugoslovensku državu
kao lojalni građani – mađarska i nemačka manjina u SHS bile su stalno suprotstavljene, zbog

47
netrpeljivosti Mađara prema Nemcima – prema pripadnicima nemačke manjine, država je bila
mnogo manje skeptična • Manjinske stranke se javljaju tek 1923. godine – bile su pod pritiskom
nacionalnih organizacija, posebno ORJUNE – Nemačka partija je osnovana 1922, a na izbore
izašla 1923. i dobila osam mesta u Narodnoj skupštini Kraljevine SHS – isticana je želja za
životom u miru • Prevlast srpskog građanstva nije ni srpskom narodu donela dobrobit –
podjednaka eksploatacija narod nije podržavao politiku svojih prvaka – Srbija je ostala
ekonomski inferiorna u odnosu na severozapadne delove Kraljevine • Centar finansija države
nalazio se u Zagrebu, u Prvoj hrvatskoj štedionici – ekonomski liberalizam više je pomogao
Hrvatskoj i Sloveniji, nego Srbiji – Hrvatska je tokom 20-tih godina doživela veći privredni
razvoj nego pre ujedinjenja – veliki deo privatnog kapitala nalazio se u Hrvatskoj – pritisak
finansijske nadmoćnosti naterao je i muslimane u Bosni i Hercegovini da se opredele kao Hrvati
– političko-vojna prednost srpske buržoazije bila je u ravnoteži sa hrvatskim kapitalom – dok je
srpsko građanstvo dominiralo spoljnim i unutrašnjim poslovima, formiralo vlade, hrvatsko
građanstvo dominiralo je mornaricom • Slovenija u SHS doživljava značajan polet – otvoren je
nacionalni univerzitet u Ljubljani – slovenački jezik dobija svoje mesto u sistemu obrazovanja –
kulturni život je procvetao, a prekumurski Slovenci su uključeni u književno-jezičku zajednicu –
Slovencima su bila dostupna i najviša mesta u državi – u ekonomskoj politici Kraljevine,
Slovenija je imala možda i centralno mesto • Slovenci se dugo razvijali pod uticajem Austrije –
nacionalna emancipacija je ubrzana sa ulaskom u Kraljevinu SHS – cilj je bio zaštita od
nemačkog i italijanskog imperijalizma – za Jugslaviju su se opredelili svi, raspoređeni u tri
stranke, klerikalnu, liberalnu i socijalističku – opredeljenje za Jugoslaviju povezano je sa
nacionalnom emancipacijom i opstankom – branili su svoju kulturu i jezik, težeći pri tome da
iskoristi prednosti svoje industrije na nerazvijenom tržištu SHS – sukob liberala i klerikalaca bio
je sve ozbiljniji, a liberali se okreću spoljnim činiocima – centralistički, monarhistički i
antirepublikanski front je koristio liberale kao protivtežu klerikalcima – ipak, na političkoj sceni
dominantna je ostala klerikalna SLS • U prvoj deceniji, razvoj slovenačke nauke, školstva i
umetnosti bio je izuzetan – jačalo je i zadrugarstvo – posle dolaska fašista na vlast u Italiji navela
je Slovence da se još čvršće vežu za SHS • Vojvodina je određeno vreme posle ujedinjenja
provela u ekonomskom zamiranju, zbog slabe povezanosti sa unutrašnjošću Srbije i prekinutim
vezama sa Budimpeštom • Dalmacijom je vladao strah od italijanskog imperijalizma i
denacionalizacije – posle zaposedanja Zadra, opasnost od Italije postala je još konkretnija –

48
glavni pravac italijanske ekspanzije na Balkanu, ipak, išao je preko Albanije – sukobi sa Italijom
obeležili su spoljnu politiku Kraljevine SHS • Makedonci su srbizirani i nije im priznavana
nikakva posebnost – 1913. je Makedonija podeljena između četiri države (Albanije, Srbije,
Bugarske i Grčke) – ovime je razbijen privredni sistem sa centrom u Solunu – borili su se u
srpskoj vojsci, ali su bili podložni i uticaju VMRO koji su, na račun, Sofije, pod vođstvom
Protogerova i Todora Aleksandrova – pritisak je vršila i Italija prema Kosovu i zapadnoj
Makedoniji preko Kosovskog komiteta • U Makedoniju i na Kosovo upućivani su najgori
činovnici, učitelji i stručnjaci – opozicija je zamerala vlasti zbog zanemarivanja Južne Srbije –
brže su se razvijali Skoplje i Kumanovo – ipak, posle sloma turske vlasti, umesto da bude
podstican, nacionalni razvoj Makedonaca je sputavan – ipak, Makedonci u SHS i kasnije
Jugoslaviji obezbedili su svoj nacionalni identitet, za razliku od onih u Bugarskoj i Grčkoj, koji
su asimilovani • Protiv srpske hegemonije ustajale su sve antijugoslovenske snage – pristalice
Habzburga, frankovci, ustaše... – za sve je Jugoslavija bila ''tamnica naroda'' – srpska politička
dominacija uticala je na potcenjivanje ostalih naroda – podsticani od strane verskih zajednica,
ovi su narodi reagovali, izazivajući još veću mržnju i netrpeljivost • Ipak, nije samo srpska
hegemonija bila odgovorna za sva zla u međuratnoj Jugoslaviji – i srpski narod bio je podložan
eksploataciji, a u državnoj upravi su učestvovali svi narodi – parlamentarizam u Kraljevini
razvijao se kao potpuno nova pojava, izuzimajući krajeve koji su bili oslobođeni posle
Balkanskih ratova • Kriza parlamentarizma pokazivala je kako ima tanku osnovu – pokazalo se
da parlamentarizam nema dovoljno stabilnu osnovu u zemljama Kraljevine – jačanje izvršne
vlasti početkom XX veka pojava je karakteristična čak i za zemlje sa mnogo dužom tradicijom
parlamentarizma – u parlamentu SHS dolazilo je do sve žešćih sukoba, koji su, na kraju, doveli
do krvavog obračuna – tek su kratkotrajni politički sporazumi smirivali strasti, koje bi buknule
prvom sledećom prilikom – opozicija 24. februara 1927. opozicija u parlament dovodi polugolog
prebijenog radnika da bi pokazali brutalnost organa vlasti, što su radikali protumačili kao uvredu
skupštine – ovakva opstrukcija opozicije HSS i Samostalne demokratske stranke dovela je do
poplave rezolucija, pitanja predsedniku skupštine, optužbi protiv ministara u vladi Velje
Vukićevića • Sukobi radikala i HSS proširili su se na čitave nacije – polovinom 1928. godine,
polemika između Puniše Račića, Tome Popovića i drugih radikalskih poslanika sa jedne i
Stjepana Radića, Svetozara Pribićevića, Pavla Radića, Juraja Krnjevića kao predstavnika
Seljačko demokratske koalicije sa druge strane dostigao je kritičnu tačku – 20. juna 1928. godine

49
Puniša Račić je ubio Pavla Radića i Đuru Basaričeka, a ranio Stjepana Radića, koji je umro 8.
avgusta, Ivana Pernara i Ivana Ganđu – postoje dokazi da je Anton Korošec dan pre ubistva
primio u svoj kabinet ubicu – Korošec je optužen da je režirao ovo ubistvo, a kao poverenik
kralja Aleksandra, ostaje otvoreno pitanje njegove organizacije – kralj je tražio dramatičan
događaj koji bi opravdao uvođenje diktature – atentat u skupštini je označio kraj
parlamentarizma u SHS i uplovljavanje u diktaturu

ŠESTOJANUARSKA DIKTATURA

• 6. januara 1929. godine kralj Aleksandar zavodi apsolutistički režim, suspendovanjem ustava,
zabranom delovanja stranaka i udruženja plemenskog i verskog karaktera – Narodna skupština je
raspuštena, a na mesto predsednika vlade doveden je Petar Živković – ovaj akt je opravdan
najvišim interesima države i dobrobiti naroda u budućnosti – Aleksandar je smatrao da je došao
trenutak u kome između njega i naroda više ne sme biti posrednika, a da je parlamentarizam
propao i pored svih prilika koje mu je ukazao – parlamentarizam doveo je do političkog rasula,
koje je kulminiralo atentatom u skupštini - ''novi metodi rada'' i ''krčanje novih puteva'' pronađeni
su u diktaturi, za koju je kralj smatrao da će najviše odgovarati narodnim i državnim interesima •
Zakon o kraljevskoj vlasti, donet istog dana kao i Proklamacija, potvrdio je da je Kraljevina
Srba, Hrvata i Slovenaca nasledna monarhija, da je kralj nosilac celokupne vlasti, zapovednik
vojske, nosilac zakonodavne vlasti kao donosilac i proglašicač zakona – kralj je postavljao
činovnike i dodeljivao vojne činove – deklaracija vlade Petra Živkovića garantovala je
otklanjanje privrednih i socijalnih razlika, zavođenje discipline i unitarnih zakona na teritoriji
države • Sa istoriografske tačke gledišta, Šestojanuarska diktatura bila je logična posledica
procesa učvršćivanja kraljeve vlasti – vlada dobija karakter naredbodavne i nadzorne instance,
bez predstavničkog karaktera • Prelaz na otvorenu diktaturu izveden je sa opsežnim pripremama,
o čemu svedoče zakonski akti koji su stupili na snagu zajedno sa proklamacijom – sigurno je da
je atentat prelomio u korist diktature, dok ostaje sporno da li je i pre na nju pomišljao –
imenovanje vojnih lica na civilne položaju u Skoplju i Bitolju, može se posmatrati kao indikacija
budućih događaja – istovremeno, ne sme zaboraviti ni kraljev trud da se dođe do rešenja
političke krize – mandat za sastav vlade nuđen je vojnicima i civilima – neposredno pred
uvođenje diktature, kralj je u audijenciju pozvao Vlatka Mačeka, Ljubomira Davidovića, Ace
Spasojevića i Svetozara Pribićevića, što je sasvim sigurno bila samo farsa • Osnovu diktature

50
činila je vojska, grupa dvorskih demokrata, organi pravosuđa, policija i žandarmerija, kao i
buržoazija svih naroda – šire jugoslovensko obeležje vladi Petra Živkovića, kralj je dao
uključenjem hrvatskih političara u nju – preko Antona Korošca u vladi je bila zastupljena i SLS –
diktatura se oslanjala i na zemlje koje su imale uložen kapital u SHS, posebno Francuska i
Čehoslovačka – računalo se da se radi o kratkotrajnoj vanustavnoj intervenciji u Kraljevini SHS
• Narod je smatrao da će period bez delovanja političkih stranaka doneti razrešenje akutne krize
koja je sve više opterećivala seljaštvo – diktatura je vlasti omogućila i da se obračuna sa
nepoželjnim ličnostima na političkoj sceni – prethodni je period već otkrio autoritarnu kraljevu
prirodu – kralj je smatrao da može sam, uz pomoć vojske, da razreši protivrečnosti i nacionalni
pluralizam koji je mučio Kraljevinu – uprkos raspaljenom nacionalizmu, kralj je verovao da se
može realizovati ideja integralnog jugoslovenstva – strane sile su smatrale da je Kraljevina pred
raspadom • Glavni motiv diktature nije bilo uništenje komunista, ali je na njih vršen pritisak –
kralj je bio podeljen između želje da se ratosilja nepoželjnih faktora i ostavi utisak državne
stabilnosti na države u okruženju, pre svega Italiju • Kraljevina SHS bila je deo bloka Antante i
čuvar mira na Balkanu – čvrsta je bila veza sa Francuskom, kao i sukob sa Italijom – Britanija je
takođe želela stabilnu Jugoslaviju, ali i slabljenje Francuske kao kontinentalne sile, što se vidi i
iz stabilizacionog zajma Jugoslaviji 1929. – u ekonomskom ratu pokazalo se da Francuska
smatra Jugoslaviju svojom sferom uticaja – konačno je kralj Aleksandar sam uticao na to da se
zajam 1930. uzme od Francuske – Britanci su se, za razliku od Francuza, protivili vojnim
kreditima • Kraljevina se izričito suprotstavljala ambicijama Italije, pre svega u Albaniji –
saveznici su se zalagali za italijansku intervenziju u Albaniji, nudeći Jugoslaviji zauzvrat širenje
prema Egejskom moru – za Jugoslaviju je pitanje Albanije bilo od vitalnog značaja – pokazivana
je spremnost da se prizna albanski integritet, ako isto učini i Italija – pregovori o pitanju Albanije
vođeni su na najvišem nivou (Aleksandar-Musolini, Vojislav Marinković-Dino Grandi) – Italija
je pretila teritorijalnim okruživanjem Jugoslavije, ali i potpirivala revizionističke sile i
podržavala njihove ambicije – iz Albanije bi Italija mogla dalje da se širi na Balkan, ali i da
podržava Kosovski komitet i VMRO, što bi vodilo rasparčavanju Kraljevine – po ugledu na
Italiju, antijugoslovensku politiku vodili su Bugarska i Mađarska • Aleksandra je, u trenutku
uvođenja diktature, više brinula srpska, nego hrvatska opozicija – hrvatska opozicija, predvođena
Mačekom, nije pružila skoro nikakav otpor uvođenju diktature – u početku je Maček čak smatrao
da su tek tada stvoreni uslovi za sporazum hrvatske opozicije i kralja, bez uticaja srpske

51
opozicije – ipak, ubrzo je Maček umesto mogućnosti sporazumevanja video ''supercentralizam'' •
Diktatura je radila na stvaranju društava koja bi predstavljala integralno jugoslovenstvo, naročito
u prečanskim krajevima i tamo gde su manjine bile dominantne – osnovane su Jugoslovenska
akcija, Zveza slovenskih vojakov – ideju integralnog jugoslovenstva nastavi da nosi i Narodna
odbrana • Osnivane su i brzo gašene razne novine koje podržavaju jugoslovensku ideju – radilo
se i na pridobijanju pripadnika istaknutih stranaka – decembra 1929. stvorena je prva državna
organizacija fizičke kulture (Soko kraljevine Jugoslavije) – 1931. osnovano je Ministarstvo
fizičkog vaspitanja naroda, čime je oblast fizičke kulture potpuno podržavljena – stvoreni su
streljački savez, vatrogasni savez, skautski savez – ni u oblasti sporta se više nije tolerisao
separatizam – Soko je održan uz znanje i podršku kralja Aleksandra i generala Živkovića – Soko
postaje državna organizacija, zatvorena za politiku – članovi su dobijali neke društvene
privilegije – sokolstvo je bilo proizvod građanskog sloja i ostao do kraja zatvoren za selo – sport
postaje presudan u sprovođenju vojničkog obrazovanja omladine • Pre diktature, katolička crkva
je sokolstvu suprotstavila organizaciju ''Orlovi'' – režim je nastojao da dobije bitku za omladinu
preko kulturno-nacionalnih organizacija (ORJUNA, Jugoslovenski soko, Narodna odbrana,
Udruženje četnika...) koje su delovale na bazi integralnog jugoslovenstva – Šestojanuarski režim
daje dominantni položaj organizacijama integralnog jugoslovenstva - ''Stvorili smo Jugoslaviju,
sada stvorimo Jugoslovene'' • U Vojvodini je propagirana politika sjedinjenja sa Šumadijom i
afirmisana ujedinjene i snažne Jugoslavije – jugoslovenska osećanja dolazila su do izražaja
osnivanjem društava koja nikako nisu uspevala da se ukorene – zahtevano da se propagira ono
što spaja narode SHS – radilo se čak i na tome da Matica srpska dobije nacionalno obeležje, a
zahtevano je i nacionalizovanje vojvođanske privrede • Režimska štampa je, i posle uvođenja
diktature, ostala čvrsto uz kralja - podrška je prihvatana sa svih strana, od Gabora Santa, kao
predstavnika vojvođanskih Mađara, Nikole Haslingera, ispred Nemaca i vojvođanskih jevreja –
građanska opozicija je sa prećutnim odobravanjem prihvatila uvođenje diktature, povlačeći se sa
političke scene – ipak, kralj je ostao predstavnik politike građanstva – tek sa pojedincima iz
građanskog staleža se režim obračunavao, kao što je Svetozar Pribićebić internirao u zatvor pod
Kopaonikom, odakle mu je, kasnije, dozvoljeno da emigrira u Prag – Maček je osuđen, a
Korošec krajem 1933. zatvoren sa nekoliko predstavnika SLS – članovi HSS August Košutić i
Juraj Krnjević emigrirali i u inostranstvu nastavili da kritikuju režim Aleksandra I • Oživljavaju
separatističke snage u Hrvatskoj i Makedoniji – Hrvatsku je odmah napustio Ante Pavelić,

52
poslanik Hrvatske stranke prava, koji će u inostranstvu organizovati terorističku delatnost ustaša
– iz Beča je Pavelić prebegao u Mađarsku, pa preko Rumunije u Sofiju, gde je dočekan sa
počastima – u Sofiji se susreo sa Ivanom Vančom Mihailovim, vođom VMRO – dalje je nastavio
za Carigrad, pa odatle za Italiju • Pavelić je, do emigracije, stajao na čelu Hrvatske stranke prava,
koja se zalagala za legalnim putem dobijenu nezavisnu Hrvatsku – ogranci HSP u inostranstvu
težili su istim ciljevima, ali vanparlamentarnim putem (u Beču Stjepan Sarkotić, a u Budimpešti
Ivo Frank) – Italija i Mađarska pružaju podršku ustašama – prvo ustaško jezgro formirano je
blizu Breše, u Bovenju, krajem 1931. i početkom 1932. – septembra 1932. ustaše napadaju jedno
podvelebitsko selo Brušani, nadajući se da će njihova akcija dovesti do revolucije protiv vlasti
Kraljevine SHS – komunisti su se pridružili pozivima da se podigne revolucija protiv ''Versajske
tvorevine'' • Uticaj VMRO u Pirinskoj Makedoniji bio je ogroman, a evidentan je bio i njihov
uticaj na ustaše – pokazalo se da su, u početku, pripadnici VMRO bili mnogo agilniji od ustaša –
fašistička Italija i ustaše stalno su planirali atentate na kralja Aleksandra, znajući da je on glavna
smetnja njihovim planovima – prvi pokušaj 1933. Petra Oreba nije uspeo • Diktatura se sa
građanskom klasom nije obračunavala, ali su sukobi sa komunistima bili krvavi i vremenom
postali svojevrsni dokaz pravovernosti – komunistički režimi širom sveta napadali su diktaturu u
SHS – diktatura je prekinula proces oporavka partije, koji je započeo 1928. te je ona ostala
marginalna politička sila za vreme diktature – od ustanka koji je u datim uslovima planiran, KPJ
je odustala maja 1929. mada je zadržana perspektiva oružanog obračuna sa režimom • Težilo se,
na svaki način, suzbijanju delatnosti komunista, kako u propagandi, tako i u svakodnevnom
životu – Komunist, glasilo vojvođanskih komunista, pozvalo je avgusta 1930. radnike na
ustanak, u trenutke kada za ustanak nije bilo nikakvih uslova – početkom 1933. u južnom Banatu
je Žarko Zrenjanin pokrenuo list Lenjinista • Od 1929. do 1932. organizovano je mnogo procesa
protiv komunista, na kojima je preko 400 ljudi pogubljeno – 1928. ubijen je Đuro Đaković,
sekretar Partije od 1928, na austrijsko-jugoslovenskoj granici, navodno u pokušaju bekstva –
najzloglasniji zatvor bila je Glavnjača u Beogradu – broj ubijenih komunista i protivnika režima
sasvim je sigurno veći od danas poznatog, ali tačne brojeve nikada nećemo moći da utvrdimo –
CK KPJ prestaje da deluje kao jedinstveni organ 1929, a aprila 1930. Politbiro prelazi u Zagreb,
a zatim u Ljubljanu – oktobra 1932. osnovan je ''Zagranični biro CK KPJ'' u Beču – u zemlji je
organizacija bila u potpunosti razbijena, a u inostranstvu je zavisila od KOMINTERNE –
polovinom 1931. KOMINTERNA smenjuje Jovana Mališića sa mesta sekretara, a za

53
predsednika centralne vodeće instance postavljen je Filip Filipović – krajem 1932. na mesto
privremenog rukovodstva dolazi, opet voljom KOMINTERNE Josip Čižinski • Pokazalo se da
KPJ nije bila spremna da se bori u uslovima progona – nije postojao ilegalni aparat – partija je
jednostavno uklonjena sa političke scene, za razliku od one male kadrovske partije sa radničkim
jezgrom koje je delovalo 1920/1 – KPJ je 1929. pružila snažan otpor, ali je on samo poslužio
režimu kao opravdanje za oružane obračune – međutim, protiv ovakvog režima, u datim
okolnostima, komunisti su sticali ugled boraca za demokratiju • Kralj ukida podelu zemlje na
oblasti i plemena – 3. oktobra 1929. Kraljevina SHS postaje Kraljevina Jugoslavija – kralj nije
insistirao na odbrani srpskog imena, koju je potencirao Pašić – zemlja je podeljena na devet
banovina, koje su imena dobile uglavnom po rekama (Dunavska, sedište Novi Sad; Savska,
Zagreb; Vrbaska, Banjaluka; Drinska, Sarajevo; Zetska, Cetinje; Vardarska, Skoplje; Moravska,
Niš; Primorska, Split; Dravska, Ljubljana) – težilo se razbijanju istorijskih celina, ekonomičnijoj
administraciji, boljem razvoju saobraćaja i zaokruživanje većih privrednih celina – nacionalna
razbijenost nije sprovedena dosledno – ipak, ovakvom podelom izvršena je samo još veća
centralizacija – težilo se eliminaciji pokrajinsko-istorijskih obeležja pokrajina, ali i jačanju
srpskog elementa u svakoj od njih – podelom Hrvatske stvoreni su uslovi za lakše kontrolisanje
previranja u njoj, a podelom Srbije na pet banovina stvoreni su uslovi za sprovođenje politike
integralnog jugoslovenstva – zabranjivanje nacionalnih obeležja još je više razbuktana
nacionalna mržnja – promena imena bila je još jedan odraz odbacivanja plemenskih obeležja –
banove je kralj postavljao dekretom – centralizam je opravdavan potrebama učvršćivanja
unutrašnjeg jedinstva države • Diktatura se odmah našla suočena sa ekonomskim problemima –
problemi su narastali sa posledicama svetske ekonomske krize, koja je Jugoslaviju pogodila
tokom 1930. – bujali su nacionalni pokret, delovala je KPJ, jasan je bio separatizam, kao i otpor
građanske opozicije u Srbiji – ni sam vrh diktature nije bio saglasan po pitanju načina vladavine
– Vojislav Marinković se zalagao da se apsolutizam zameni ustavom, dok je general Živković
bio za proguženje diktature • Januar 1929. označio je samo ozvaničenje nečega što je bilo
evidentno i ranije – 6. januara se kralj pojavio kao spasilac državnog jedinstva – velikosrpska
buržoazija znala je da sukobi ugrožavaju njenu prevlast i prete dodatnim pogoršavanjem –
sukobi hrvatske i srpske buržoazije doveli su zaključka da se više ne može vladati po važećem
ustavu – početak kraljeve intervencije nije značio rešenje hrvatskog pitanja, već samo
produbljivanje krize – podrška diktaturi imala je tanku osnovu u svim nacijama – diktatura je

54
imala obeležja jako slična susednoj fašističkom režimu u Italiji, posebno u odnosu prema
komunistima – vlast se odrekla podrške medija, a bazirala se na vojsci – diktatura u Jugoslaviji
sprovedena je politički neaktivnom i pretežno seljačkom društvu – diktatura u Jugoslaviji nije
bila jedinstvena u evropskim okvirima u tom periodu – sličan je režim bio u Poljskoj i zemljama
jugoistoka Evrope – ipak, sukob dve najveće nacije obeležavao je diktaturu Aleksandra
Karađorđevića • Ocena KPJ o diktaturi razlikuje se od stavova građanstva – na Četvrtom
kongresu u Drezdenu i Četvrtoj zemaljskoj konferenciji odlučno se govorilo o fašizmu – već
posle Marša na Rim, fašizam je u krugovima KPJ ocenjen kao najreakcionarniji poredak
buržoaskih krugova u borbi protiv radničke klase – na Šestom kogresu Kominterne (1928)
fašizam je ocenjen kao ''otvorena diktatura'' buržoazije – Četvrti kongres KPJ preneo je ocene
KOMINTERNE i preneo na tlo SHS – šestojanuarski režim je ocenjen kao diktatura vojno-
fašističkog karaktera – režim između 1921. i 1929. nije uspeo da stabilizuje društveni poredak,
što je rezultiralo atentatom – monarh se našao pozvanim da uzme situaciju u svoje ruke – čak i
organizacije nacionalnog karaktera ocenjene su kao fašističke – specifičnost diktature u
Jugoslaviji ogledala se u tome što je bila okrenuta protiv radnika, ali i potlačenih naroda –
nasuprot komunistima, socijaldemokrati i sindikalne reformističke vođe nisu u diktaturi videle
korene fašizma • Dalja tumačenja partije odnosila su se na velikosrpski finansijski kapital, koja
je izlaz iz krize tražila u daljoj popularizaciji fašizma – ocene partije bile su da se odnos snaga
okrenuo protiv fašizma 1935. • Istoriografske analize izostavljaju odrednicu ''fašistički'' kada
govore o Šestojanuarskoj diktaturi – najčešće se koristi termin ''monarhodiktatura'' – pominju se
čvrsta ruka i militarizacija vlasti, teror protiv komunizma, ukidanje parlamentarizma i zabrana
rada političkih stranaka – o fašizmu se ne može govoriti, jer za takvo tumačenje nije postojala
odgovarajuća politička osnova – u diktaturu su bili uključeni i političari iz Hrvatske i Slovenije –
režim nije uspeo da obezbedi podršku seljaštva, srednjih i sitnograđanskih slojeva, kao ni
građanskih demokrata – seljaštvo počinje da se organizuje na vanstranački način – osnova na
kojoj je diktatura počivala ni na samom njenom početku nije bila široka, a sa vremenom se
dodatno sužavala – Aleksandar je izgubio podršku Čeha i Francuza – političke stranke se
masovno distanciraju od režima – jedini deo društva koji je ostao veran režimu bila je vojska, te
se o fašizmu ne može ni govoriti • Ni stvaranje Jugoslovenske radikalne seljačke demokratije
(JRSD), odnosno Jugoslovenske nacionale stranke (JNS) nije pomoglo režimu – ove su stranke
nastale uz pomoć režima i bez njene podrške počele su da se raspadaju – kralj je nezadovoljstvo

55
diktaturom pokušavao da reši nivelacijom na nacionalnom nivou idejom integralnog
jugoslovenstva – diktatura nije uspela da stvori stranku koja bi odgovarala autoritetu koji je
uživala fašistička stranka u Italiji ili nacistička u Nemačkoj – odnosi sa parlamentarnim
državama (Čehoslovačka i Francuska) bili su dobri, dok su odnosi sa Italijom ostali do kraja
zategnuti – Aleksandar nije bio fašistički diktator, a ideologija zaštite malog čoveka, nije bila
produktivna u Jugoslaviji • Ekonomska situacija naterala je vladara da nametne diktaturu, ali
ekonomski problemi nisu rešeni – mit o jugoslovenskoj naciji, jedinstvenom tipu Jugoslovena
dovela je, umesto do jedistvenosti, do bujanja nacionalizma i sukoba među nacijama – od
državnog udara politički život Jugoslavije obeležavaju patetične izjave o jedinstvu – ipak, ispod
naoko mirne površine, koju su prekidali obračuni sa komunistima i usamljenim građanskim
političarima, bujalo je nezadovoljstvo – politički prvaci bili su sve nezadovoljniji, politika
integralnog jugoslovenstva nije se mogla sprovesti u datim okolnostima, a i građanstvo je
postajalo sve nezadovoljnije • U leto 1931. kralj pregovara sa Acom Stojanovićem, vođom
radikala, u cilju proširenja osnove režima – pregovao je i sa Korošcem – pregovori nisu doneli
nikakvih rezultata, a i podrška Francuske i Čehoslovačke je jenjavala – Oktroisani ustav iz 1931.
davao je privid vraćanja na stanje pre 1929. – u istom cilju održani su i izbori 1931. za Narodno
predstavništvo, ali bez učešća opozicionih snaga, čija je delatnost bila zabranjena • Prema
Oktroisanom ustavu, Jugoslavija ostaje i dalje centralistički uređena država – nije se odustalo od
ideja centralizma i nacionalnog unitarizma – ustavna i nasledna monarhija – i u novom ustavu,
kralj ostaje neprikosnoven – kralj proglašava i proglašava zakone, saziva Narodnu skupštinu,
predstavlja državu u inostranstvu – novouvedeno Narodno predstavništvo bilo je dvodomno,
Narodna skupština se birala na opštim izborima, a Senat, delom posrednim putem, a delom
voljom kralja – Senat je predstavljao od ranije poznato uporište konzervativnih režima koji
strahuju za svoju stabilnost – 116. Član ustava davao je kralju pravo da ga, u izvanrednim
situacijama zaobiđe, uz naknadno odobrenje Narodnog predstavništva • Ustav iz 1931. sadržao je
podelu na banovine, uvedenu još 1929. – posebnu jedinice činila je Uprava grada Beograda –
banovinska veća i banovinski odbori postali su samoupravna tela – uvedene su i opštine •
Nastavljena je odbrana politike unitarizma i jugoslovenstva, uprkos ranijem neuspehu – ipak,
bilo je očigledno da je režim bio primoran da se odrekne samoproklamovanog jedinstva –
najbolji su pokazatelji bili donošenje Oktroisanog ustava, organizovanje izbora i sazivanje
Narodnog predstavništva – odstupajući od proklamovanih načela, režim je samo doprinosio

56
nestabilnosti – delovanje obnavljanju nezadovoljni članovi liberalnog građanstva, hrvatske
opozicije i komunista – prvi javni protest protiv diktature bile su studentske demonstracije u
Beogradu oktobar/novembar 1931. koje su daljeg odjeka imale na Ljubljanskom univerzitetu i
Zagrebačkom sveučilištu • Demonstracije su trgle političke snage u Srbiji koje su se
suprotstavljale diktaturi – univerzitetska 1931/2 protekla je u znaku studentskih štrajkova – bez
obzira na generalnu neorganizovanost, demonstracije su označile početak organizovanih akcija
suprostavljanja režimu – general Živković se povukao sa političke scene aprila 1932. ustupivši
mesto Vojislavu Marinkoviću – Aleksandar je bio ubeđen da su u Jugoslaviji obezbeđeni uslovi
za veliku nacionalnu budućnost – jugoslovenstvo je nastavilo da se potencira i u trenucima kada
je bilo više nego očigledno da se o njemu ne može govoriti – nasilna unifikacija se ubrzo vratila
pripadnicima režima – jačala je grupa oko Vlatka Mačeka, koja se zalagala za podelu vlasti sa
srpskim građanstvom, bez obzira prema drugim narodima Jugoslavije, pri čemu nije odbacivano
ni izdvajanje Hrvatske iz Jugoslavije • Nova ideologija bila je zamišljena kao stapanje svih snaga
u veliku kulturnu i socijalnu zajednicu – novom jugoslovenstvu koreni su traženi u istorijama
naroda, u srednjem veku – dokazivano je jezičko, biološko, psihološko jedinstvo – pominjao se
čak i zajednički psihološki tip Jugoslovena – država stvorena 1918. predstavljala je, sa
stanovništva integralnog jugoslovenstva, raskid sa plemenskim razmiricama prošlosti • Težilo se
stvaranju jugoslovenskog naroda, dok je potpuno zanemarivano da su tri naroda formirana
nacionalno u XIX veku – međutim, nijedna od nacionalnih građanskih klasa nije prihvatila ideju
stvaranja zajedničke jugoslovenske platforme – donošenje Oktroisanog ustava 1931. godine
označilo je potrebu režima da stvori stranku koja bi obezbedila političku osnovu režima – nova
politička formacija pojavila se pod imenom Jugoslovenska radikalna seljačka demokratija
(JRSD) iz koje su se razvile Jugoslovenska nacionalna stranka i Jugoslovenska radikalna
zajednica – u novoj stranci glavnu reč su vodili nekadašnji članovi Demokratske i Radikalne
stranke, koji su se u međuvremenu približile režimu – i u okvirima ove stranke, koja je težila
širenju ideja jugoslovenstva, došlo je do sukoba onih koji su podržavali ove ideje pre
Šestojanuarskog režima i onih izabranih 1931. koji su sebe smatrali jedinim pravim
Jugoslovenima • Šestojanuarski režim živeo je u senci velike ekonomske krize 1929. – ova je
kriza uslovila propast seljaštva, a radnici su ostajali bez posla, prinuđeni da gladuju – seljaštvo se
zadužilo, a da bi sprečili propadanje, država je zabranila prodaju zemlje radi otplate kredita i
uzimanje zelenaških kredita – moratorijum na seljačke dugove, proglašen 1932. značio je veliku

57
štetu Prvoj hrvatskoj štedionici, najjačoj finansijskoj instituciji u Kraljevini • Sa slabljenjem
diktature počela je ponovna aktivnost opozicionih građanskih stranaka – 1932. prvi put sa
opozicionim stavom posle 1929. istupa SDK – na sastanku SDK u Zagrebu novembra 1932.
donete su Zagrebačke punktacije ili Punktacije Seljačkodemokratske koalicije, u kojima je
stranka istaknuta kao izvor političkog autoriteta, seljaštvo kao temelj organizacije i osuđena
''srbijanska hegemonija'' – trebalo je povesti borbu protiv srbijanske hegemonije u cilju njenog
odstranjivanja – u budućnosti je trebalo izbeći hegemoniju bilo koje zajednice nad ostalima • U
Vojvodini je doneta slična rezolucija od strane vojvođanske opozicije, na čelu sa Dušanom
Boškovićem – Punktacije SLS podrazumevale su ujedinjenje svih Slovenaca u okviru
Jugoslavije i samostalne Slovenije – Punktacije donosi i JMO, sa zahtevom da Bosna i
Hercegovina postane zvanična politička jedinica u Jugoslaviji – Ljubomir Davidović se zalagao
za stvaranje jedinice koja bi predstavljala sredinu između Hrvatske i Srbije, koja bi obuhvatala
Bosnu i Dalmaciju – Dragoljub Jovanović, u svom elaboratu Zadaci nove vlasti, zalaže se za
podelu Jugoslavije na tri jedinice, sa saborima i zemljaskim vladama – Jovanovićeva reforma
odnosila se samo na Hrvatsku, Srbiju i Sloveniju, dok bi ostalim teritorijama bilo prepušteno da
se reorganizuju po ugledu na ove tri • Sve je ovo pokazivalo koliko je Šestojanuarski režim bio
pogrešan – kralj, ipak, nije bio spreman da se pomiri sa porazom sve do smrti 9. oktobra 1934,
kada je ubijen u Marseju, u zaveri VMRO i ustaša – sa generalom su pogođeni i Luj Bartu, koji
je umro i general Žofr, koji se oporavio tek posle pet meseci – suđenje je održano u Eks-la-
Šapelu, kada je utvrđena odgovornost ustaša i VMRO – nema konačnih dokaza o organizatorima
atentata, ali se pretpostavlja da su učestvovale Mađarska i Italija – postoji i teorija o učešću
Nemačke u okviru operacije ''Tevtonski mač'' – danas poznata dokumenta otkrivaju neosporivu
umešanost Mađarske i Italije • Prema kraljevom testametu, Petru II ostavljeno je namesništvo
koje su činili knez Pavle Karađorđević, kraljev brat od strica, sin kneza Arsenija, dr Radenko
Stanković, ministar prosvete i dr Ivo Pervić, ban savske banovine – suštinska vlast pripadala je
Pavlu Karađorđeviću • Napuštena je vojna diktatura, ali ne i centralizam i unitarna ideologija –
vlada Bogoljuba Jevtića se januara 1935. izjasnila za poštovanje Oktroisanog ustava i
jedinstvenu Jugoslaviju, kao ''amanet kralja mučenika'' – na izborima 5. maja 1935. vlada dobija
više glasova od ujedinjenje opozicije (SDK i srbijanska opozicija), ali uz pritisak i malverzacije
– Jeftićeva vlada bila je osuđena na propast, zbog manjka podrške i nesposobnosti da postignu
sporazum sa hrvatskom opozicijom – na vlast je došao Milan Stojadinović, čija je vlast počivala

58
na savezu jedne struje radikala, Slovenske ljudske stranke i Jugoslovenske muslimanske
organizacije – sa Stojadinovićevom vladom nestalo je Šestojanuarske diktature, kao i političkih
praksi koje su za nju vezane • Diktatura je jugoslovenstvo pretvorila u višenacionalnu ideologiju,
uključujući političare, zanesenjake i nepopravljive idealiste – ipak, diktatura je samo doprinela
jačanju nacionalnih pokreta i separatističkih struja – rođene su sumnje u mogućnost suživota –
jedino što je sigurno jeste da je 6. januar pripremio državu za konačni aprilski slom

NARODNI FRONT I KOMUNISTI

• kada je KPJ obnovljena 1932. morala je uspostaviti ilegalnu organizaciju – komunisti su bili
malobrojni, dobijali su instrukcije iz inostranstva, bili su podložni frakcionisanju i sukobima, kao
i zabludama o nacionalnom pitanju • na početku svog obnavljanja, KPJ je bila sekcija
KOMINTERNE, obavezna na poslušnost, ali bez većeg uticaja – KPJ u svakom pogledu zavisi
od KOMINTERNE – u periodu provedenom van Jugoslavije, rukovodeći kadar KPJ postao je još
podložniji ovim uticajima – borbe oko vlasti u KOMINTERNI i SKP(b) negativno su se
odražavali na sve nacionalne partijske organizacije, pa i na KPJ – period posle Šestog kongresa
obeležen je dominacijom ultrasektaša u komunističkom pokretu, koji su bili okrenuti i spremni
da se sukobe sa kapitalizmom u nastupajućoj revoluciji – ogoljene klasne konfrontacije vodile su
komuniste u izolaciju od radništva, seljaštva i sitne buržoazije • u novom periodu borbe, KPJ je
bila brojčano desetkovana, ali mnogo iskusnija nego pre – nova generacija boraca ponikla je u
radničnim centrima, zatvorima i univerzitetima – obnova KPJ 1932-34. tekla je uglavnom bez
uticaja KOMINTERNE, pa čak i Centralnog komiteta – rastuća napetost u zemlji vezana za
unutrašnje i međunarodne prilike odgovarala je komunistima – u susretu sa agresivnim
fašizmom, komunizam i demokratija morali su sarađivati, a KPJ dobila je priliku da konačno
izađe iz ilegalnosti • proširivanju političke platforme KPJ na odlučujući način je doprineo Sedmi,
poslednji, kongres KOMINTERNE, jula-avgusta 1935. na kome je proglašena i prihvaćena
politika obrazovanja narodnog fronta – na ovom kongresu istaknutu ulogu odigrali su Georgi
Dimitrov i Palmiro Toljati – narodni front u Jugoslaviji bio je uža manifestacija daleko širih
pojava izvedenih iz shvatanja fašizma kao glavne opasnosti za demokratske zemlje i progresivne
pokrete – ranija borba klasa zamenjena je koncentracijom demokratskokomunističkih snaga u
sukobu sa fašizmom – ipak, bilo je i protivnika nove orijentacije, poput Lava Trockog, koji je
Narodni front smatrao greškom koja je samo prikrivala pravi problem koji je trebalo da zanima

59
komuniste, fašizam ili proleterska revolucija – politika KOMINTERNE se veoma sporo
reorijentisala prema Narodnom frontu, a Sedmi kogres više puta odlagan, da bi tek sa pobedom
nacista u Nemačkoj i slomom nemačkog komunističkog pokreta bio održan • ideja o formiranju
antifašističkog fronta u Jugoslaviji je prvi put izneta decembra 1934. u Ljubljani, ali na vrlo
nedefinisan način uz podržavanje starih, sektaških, ideja – dalji koraci prema formiranju
Narodnog fronta bili su rezolucija iz marta 1935. i Okružnica br. 24 iz aprila iste godine – bliže
je politika Narodnog fronta određena tek na Splitskom plenumu, juna 1935 – jedinstven stav
zauzet u Splitu bio je da se fašizam može pobediti samo udruženom delatnošću radnika, seljaka,
nacionalno ugnjetenih naroda i ostalih demokratskih elemenata – prihvatanje linije narodnog
fronta značilo je odbacivanje teze o Jugoslaviji kao tvorevine velikih sila na kraju Prvog
svetskog rata – između 1925. i 1934. razbijanje Jugoslavije posmatrano je kao početak
revolucionarne propasti versajskog poretka, da bi u Odluci CK KPJ iz avgusta 1935. primarna
važnost bila data međunarodnim prilikama – iako je podržavano pravo na samoopredeljivanje,
nije više podržavana mogućnost otcepljenja – osnivanje nacionalnih komunističkih partija kao
ideja izneto je na Četvrtoj zemaljskoj konferenciji KPJ – KP Slovenije osnovana je 17. aprila
1937. u Čebinama, KP Hrvatske 1/2. avgusta 1937. u Anindolu kraj Samobora – u ovakvoj
organizaciji videle su se konture budućeg federativnog uređenja Jugoslavije – obrazovan je
Oblasni komitet KPJ za Kosovo i Metohiju 1937, koji je 1940. vezan neposredno za KPJ •
ovakvom reorganizacijom, nije narušen princip demokratskog centralizma za koji se zalagala
KPJ, te su nacionalne organizacije imale gotovo ista prava kao i pokrajinski komiteti –
pokrajinskim komitetima u Hrvatskoj i Dalmaciji objašnjeno je da obrazovanjem nacionalnih
komiteta, partija nije izgubila jedinstvenost – KP Hrvatske obuhvatala je Hrvatsku, Dalmaciju i
zapadne oblasti Bosne i Hercegovine, o čijoj se autonomiji, suprotno Rezoluciji IV kongresa
KPJ, nije vodilo računa – pojašnjenje je bilo da ime ne znači da KPJ ne priznaje postojanje još
nacija na teritoriji koju obuhvata neka nacionalna partijska organizacija • reorganizacija partije
vršena je postepeno, između 1937. i 1948. – postojali su protivrečni stavovi o formiranju
nacionalnih komunističkih partija – makedonska komunistička partija bila je predmet spora
Grčke, Bugarske i Jugoslavije – odlaganje osnivanja KP Crne Gore pre svega je bilo posledica
nerešenog nacionalnog pitanja Crnogoraca, koji su se osećali kao Srbi – u tom trenutku nije bilo
potrebno osnovati KP Srbije, kako to nisu zahtevale srpske radne mase – partijski protivnici
koristili su ovu činjenicu da potpiruju teoriju o neravnopravnosti u KPJ • obnavljanje partijskih

60
organizacija počelo je sa 1931. godinom – od 1934. KPJ organizuje veliki broj štrajkova, preko
sindikata i Univerziteta u Beogradu – KPJ obnavlja SKOJ na Univerzitetu i stvara snažnu
organizaciju mladih komunista – na žene je partija delovala preko časopisa Žena danas – uoči
samog rata, partija je prodrla i na selo – Pokrajinski komitet funkcionisao je na nivou Biroa, kao
užeg tela (Aleksandar Ranković, Milovan Đilas i Spasenija Babović) i Pokrajinskog tela čiji je
sastav proširen na pokrajinskoj konferenciji maja 1940. – u demonstracijama 27. marta
Pokrajinski komitet odigrao je veliku ulogu – Đilas je napisao proglas PK povom događaja 27.
marta, a Josip Broz je stigao iz Zagreba 29. marta – celokupna aktivnost na oslobođenog teritoriji
Srbije nalazila se do izlaska Josipa Broza iz Beograda u rukama Pokrajinskog komiteta • sekretar
Pokrajinskog komiteta bio je Aleksandar Ranković – tadašnji njegovi saradnici govore o visokoj
organizovanosti rada PK, koja je odigrala odlučujuću ulogu u dešavanjima 27. marta 1941. – u
unutrašnjosti je organizacija takođe bila veoma dobra – kroz akcije je formiran budući
rukovodeći kadar partije • komunisti su, stavom o samoopredeljenju, zastupali dijametralno
suprotne stavove od onih koji su forsirani tokom Šestojanuarske diktature – na sastanku
rukovodećeg partijskog aktiva Jugoslavije u Moskvi, juna 1936, potvrđeno je da je stav KPJ o
nacionalnom pitanju, usvojen 1935, okrenut samoopredeljenju i zahtevano je sazivanje
ustavotvorne skupštine Jugoslavije da bi se donele odluke o narodnosti unutar slobodne,
demokratske i federativne države – novembra 1936. u pismu Veselinu Masleši istaknuta je
potreba za sprovođenjem izbora sa pokrajinskim listama kandidata – bilo je jako važno da nacije
izraze svoju volju, a isto se pravo nije moglo uskratiti ni nacionalnim manjinama – federativna
država trebalo je da ima sedam jedinica: Srbiju, Hrvatsku, Sloveniju, Makedoniju, Crnu Goru,
Bosnu i Hercegovinu i Vojvodinu – ovih sedam jedinica više nikada nije pomenuto – za
nesređeno stanje u Jugoslaviji, KPJ je krivila beogradske vlastodršce, koji nisu bili voljni drugim
narodima da daju ravnopravnost – interesi radničke partije Srbije su, shodno novoj nacionalnoj
politici, poistovećivani sa interesima srpskog naroda • izlaskom iz ilegalnost, KPJ je postala
najvažniji antifašistički činilac u frontu demokratije – konspirativnost je bila deo borbe
ugroženih revolucionara – partija je 1935. godine pokušala da legalizuje svoj rad preko
Inicijativnog odbora Jedinstvene radničke partije – kako na izborima nisu uspeli da istupe
samostalno, privoleli su se listi Udružene opozicije – zbor Udružene opozicije 1935. pretvoren je
u zbor Fronta narodne slobode – u Crnoj Gori, u akcijama Fronta narodne slobode sudelovali su
federalisti i zemljoradnici – 26. juna 1936. Žandarmerija je na Cetinju pucala u mase prudvođenu

61
komunistima – vođi partija istupali su protiv otvorene saradnje sa komunistima – sporazumi o
zajedničkom nastupanju komunista i građanskih partija u Narodnom frontu ostvareni su samo u
Vojvodini, a povremenu podršku pružali su i pojedini pripadnici drugih partija • 1936. je KPJ
napustila ideju o osnivanju Jedinstvene radničke partije, koja se pokazala preuskom, i van čijeg
bi okvira ostali seljaštvo i potlačeni narodi – režim je uvideo namere KPJ i nije dozvoljavao
njeno legalno uključivanje u politički život Kraljevine • oktobra 1937. stvoren je Blok narodnog
sporazuma između Seljačko-demokratske koalicije i srpske opozicije sa kojim je CK KPJ
nameravao da se bori za potpunu pobedu demokratije u Jugoslaviji – osnovne tačke sporazuma
odnosile su se na priznavanje principa demokratije i narodnog suvereniteta, kao i sprovođenja
slobodnih izbora za konstituantu koja bi donela novi ustav u skladu sa voljom većine Srba,
Hrvata i Slovenaca – iako je ova koalicija bila krajnje heterogena, komunisti su smatrali da se
treba suprotstavljati Stojadinovićevoj vladi svim sredstvima • direktvine KOMINTERNE se u
Jugoslaviji, uglavnom, nisu mogle biti sprovedene – posebno je problematična bila direktiva o
saradnji sa socijalistima, koji su bili bez ikakvog uticaja u Jugoslaviji – komunisti su
nemogućnost sklapanja koalicija nadoknađivali širenjem svog uticaja na univerzitetima, na selu,
a počinju da prodiru i u Ujedinjeni radnički savez sindikata – univerziteti i srednje škole postaju
centri antifašističkog delovanja – najjači po broju studenata bio je Beogradski univerzitet, a po
svom karakteru bio je jugoslovenski, objedinjavajući studente iz svih delova zemlje – tokom
ovog perioda ponikli su mnogi studenti revolucionari • revolucionarna svest porasla je i među
ženskom populacijom, koju je vlast raznim cenzusima isključila iz politike – probijanjem okova
ilegalnosti, komunisti su radili na stvaranju revolucionarne osnove van okvira građanskih
stranaka, koje nisu bile spremne na saradnju – u okviru pokreta koji je stvarala, ipak, KPJ je uvek
zadržavala dominantnu ulogu – ovakva politička aktivnost često je ocenjivana kao ilegalan rad u
legalnoj formi • u konkretnom jugoslovenskom slučaju, savezi komunista i građanskih stranaka
nailazili su na nesavladive prepreke – nisu bili mogući savezi čak ni sa predstavnicima
radikalnijih političkih struja, poput zemljoradničke levice – Četvrta zemaljska konferencija KPJ
osudila je zemljoradničku levicu zbog njene ideje o zadružnoj državi – Zemljoradnička levica je
predstavljala legalni okvir za delovanje komunista – ipak, zemljoradnička levica imala je veoma
specifične stavove prema komunizmu, plašeći se da bi komunisti mogli preuzeti inicijativu među
seljaštvom • delovanje zemljoradničke levice i progresivne demokratske levice dr Ivana Ribara
predstavljala je probijanje novih uticaja u političkom životu i ispoljavanje novih tendencija u

62
vladajućoj klasi – Dragoljub Jovanović se izjašnjavao kao protivnik fašizma i pristalica politike
narodnog fronta – u fašizmu je video opasnost koja je već počela da se širi i koja zahteva brzu
zaštitu seljačkih masa – ipak, smatrao je i da fašizam u Jugoslaviji nikada ne bi mogao da se
manifestuje na odgovarajući način, zbog višenacionalnosti sredine – stav levih zemljoradnika
prema Narodnom front je, ipak, bio protivurečan – iako protivnici fašizma, nisu mogli da u
komunistima ne vide suparnike – iako su jedno vreme čak služili legalizaciji komunista, ali je
Dragoljub Jovanović ostao prema njima jako nepoverljiv • iako nije imala značajniji politički
uticaj, levica je predstavljala raslojavanje koje je počelo u građanskoj klasi – u
narodnofrontovskoj politici demokratska levica bila je mnogo doslednija od zemljoradničke
levice – Demokratska levica aprila 1940. obraća se Demokratskoj stranci da na sebe preuzme
zadatak okupljanja svih naprednih demokratskih snaga naroda – Demokratska levica smatrala je
da Demokratska stranka mora krenuti putem saradnje sa HSS i demokratizacije i federalizacije
Jugoslavije – prvaci Demokratske stranke, među njima Milan Grol nisu priznavali levo krilo
demokrata niti pridavali neki veći značaj upućenoj opomeni – osnovna ideja demokratske levice
bila je saradnja sa Narodnim frontom • rukovodstvo KPJ je zameralo članovima koji su
pokušavali da ostvare formalni sporazum sa građanskim strankama i odricali se direktnog uticaja
na njihove članove – potencirana su dostignuća u borbi protiv fašizma i rata, mada je Broz
potencirao i neka druga dostignuća – neuspeh pri stvaranju saveza sa građanskim strankama
potvrđen je na V zemaljskoj konferenciji krajem 1940. • Sve je značajnija postajala borba za mir
– KPJ bila je među prvima koja je pokazala solidarnost sa narodima Španije u borbi protiv
Franka – dobrovoljci su u Španiju odlazili na najrazličitije načine – Josip Broz je Vilhelma Pika,
člana izvršnog odbora KOMINTERNE, izveštavao da je mesečno slato po 50 boraca – posle
formiranja međunarodnih brigada, dobrovoljci se bore u njihovom sastavu – posle sloma
republikanske Španije početkom 1939. jugoslovenski dobrovoljci prelaze u Francusku ili bivaju
uhapšeni – KPJ je urgirala kod vlade Kraljevine da dozvoli povratak interniranih – do leta 1939.
Španski komitet u Zagrebu radi na njihovom povratku – posle kapitulacije Francuske, grupa od
stotinu Jugoslovena prelazi u Treći rajh, a zatim ilegalno u zemlju, u leto 1941. • Konzervativne
građanske snage sa simpatijama su gledale na pobedu Franka u Španiji, dok su komunisti
optuživani kao prevratnici koji pozivaju u borbu da bi iskoristili trenutak da stvore ''klanicu i
bratoubilački rat'' – jugoslovenske vlasti zauzele su negativan stav prema povratku dobrovoljaca
iz Španije posle poraza republikanske vojske – 12. oktobra 1939. u Politici je objavljena odluka

63
vlade da se dobrovoljci mogu vratiti u Jugoslaviju, ako se pokaju zbog svog učešća u ratu – veći
deo komunista je odbio da se pokaje • Građanski rat u Španiji polarizovao je svet – rat je
zatalasao sve društvene slojeve – KPJ sumira prethodno iskustvo sa utiscima iz Španije u
proglasu izdatom povodom početka Drugog svetskog rata – Rezolucija Pete zemaljske
konferencije napada britanski imperijalizam zato što je predao ''herojske narode Španije u ruke
njihovih krvnika'' • Rezolucija KPJ januara 1937. zahteva da komunisti postanu aktivan činilac u
spoljnoj politici Kraljevine Jugoslavije – tokom 1938. u nekoliko su navrata zajednički delovali
KPJ i predstavnici Demokratske stranke što je smatrano delovanjem Narodnog fronta •
Omladinski pokret kalio se u borbi za mir organizovanjem antiratnih zborova – septembra 1933.
u Parizu je zasedao Omladinski kongres protiv rata i fašizma – Međunarodni studentski skupovi
održani su u Parizu, septembra 1933. i Briselu, decembra 1934, a Svetski kongres žena protiv
rata i fašizma u Parizu avgusta 1934. godine – predstanici jugoslovenske komunističke omladine
aktivno su učestvovali na konferencijama mira u Briselu, Ženevi (1936), Parizu (1937), Njujorku
(1938) • Povodom Anšlusa 16. marta 1938. CK KPJ upozorio je narode Jugoslavije na opasnost
od fašističke agresije – poručeno je da su nacističke snage stigle na granicu Jugoslavije – istim je
povodom Vinston Čerčil izjavio da su Anšlusom otvorena veličanstvena vrata jugoistočne
Evrope – osuđena je minhenska kapitulacija zapadnih sila, što je dovelo do predaje Sudetske
oblasti i rasparčavanja Čehoslovačke – sa skupa u Bohinjskoj Bistrici upućeno je upozorenje
narodima Jugoslavije marta 1939. – usledilo je iskrcavanje italijanskih snaga u Albaniji 7. aprila
1939. i osvajanje ove zemlje, što je bilo dodatno upozorenje narodima Jugoslavije – komunisti
poručuju da se nezavisnost Jugoslavije može odbraniti samo ako su njeni narodi zadovoljni, što
se može postići samo davanju narodima njihovih demokratskih i nacionalnih prava • Marta 1939.
demonstranti u Beogradu dali su oduška svojim patriotskim osećanjima, povodom ulaska
nemačkih trupa u Češku i Moravsku – saradnjom sa građanskim partijama KPJ je dovela do
njihovog raslojavanja i stvaranja oblika klasno-političkog osvajanja prostora u strukturi starog
društva • Obnovu KPJ posle Šestojanuarske diktature i njeni uspesi u stvaranju
revolucionarnodemokratskog pokreta pred Drugi sveski rat prethodila je promena partijskih
kadrova - uključivanje mlađih kadrova u partiju dalo je prve vidljvije podstreke narastanju
revolucionarnog pokreta – početak politike orijentisanja prema specifičnim jugoslovenskim
uslovima obeležio je sastanak u Moskvi, na kome se rukovodstvo KPJ 1936. okrenulo
samofinansiranju i donelo odluku da pređe u zemlju – značaj ove činjenice je u tome da je KPJ

64
od 1923/4, a naročito od 1929. bila bez rukovodstva u zemlji – početak povratka bio je
ustanovljenje Zemaljskog biroa u Zagrebu 1935, na čelu sa Đorđem Mitrovićem •
KOMINTERNA je početkom 1931. smenila Jovana Mališića sa dužnosti političkog sekretara –
predsednik Centralne rukovodeće instance postao je Filip Filipović, a organizacioni sekretar
Antun Mavrak – 1932. na čelo privremenog partijskog rukovodstva dolazi Josip Čižinskog – od
1936. Čižinski postaje politički sekretar KPJ i na toj dužnosti ostaje sve do 1937. – Politbiro
izabran na IV zemaljskoj konfereciji činili su Milan Gorkić, Blagoje Parović, Josip Broz, Kamilo
Horvatin i Adolf Muk • Kada je Moskva opozvala Gorkića jula 1937. godine, Josip Broz je bio
izgrađen partijski radnik i provereni revolucionar jugoslovenskog pokreta – po izlasku sa robije,
radio je u Beču, gde je 1934. kooptiran za člana Politbiroa CK KPJ, da bi krajem te godine
pripremao Četvrtu zemaljsku konferenciju, na kojoj je izabran za člana CK KPJ, a kasnije i
Politbiroa – 1935. radio je na Balkanskom zemaljskom sekretarijatu Kominterne u Moskvi –
rukovodio je osnivački odbor KP Hrvatske – Broz vrši reorganizaciju SKOJ i obnovu njegovog
rada na novoj platformi, poznatoj kao Centralna omladinska komisija – privremeno centralno
rukovodstvo SKOJ-a preraslo je sredinom 1938. u Centralni komitet SKOJ • Uloga Josipa Broza
u revolucionarnom pokretu Jugoslavije postajao je sve važniji – avgusta 1937. u Parizu preuzima
rukovođenje Centralnim komitetom KPJ – Ivo Marić i Labud Kusovac organizuju paralelni
rukovodeći centar KPJ među jugoslovenskom emigracijom, koji je imao veze sa francuskim
komunistima i sa njima uspostavljao mnogo lakše odnose, nego Broz – činili su jak centar otpora
Brozu, a naročito Petko Miletić koji je tretiran kao heroj među komunistima-robijašima u
Sremskoj Mitrovici, gde se nalazila najjača partijska organizacija u Jugoslaviji • Opozivanje
Gorkića i dolazak Tita protekao je bez znanja članstva promenama na vrhu, kako se sve odvijalo
krajnje konspirativno, pod direktnim nadzorom KOMINTERNE – u trenutku kada Josip Broz
stupa na čelo KPJ, teku Staljinove čistke, u kojima su nastradali Filip Filipović, Milan Gorkić,
Sima Marković, Vladimir Čopić – oko 800 komunista i 120 funkcionera • Frakcionaško društvo
u Sremskoj Mitrovici, predvođeno Petrom Miletićem pokušavalo je da stvori krizu u partiji i
spreči njenu konsolidaciju – ovu frakcionašku delatnost podržavali su ambicijama zaneti
komunisti u zemlji i inostranstvu – decembra 1937. Broz je centar u Sremskoj Mitrovici
ozvaničio kao frakcionaški, jer zagovara pravac daleko od pravca koji je definisan Sedmom
sednicom kongresa KI – frakcionašku delatnost trebalo je suzbiti smenjivanjem Petra Miletića i
Postavljanjem Moše Pijade za poverenika – sredinom 1938. Moša Pijade obnavlja Kaznionički

65
komitet bez Petra Miletića i njegovih pristalica – iz KPJ je isključen kao izdajnik tek maja 1939.
• Georgi Dimitrov prihvata Brozovu inicijativu da preseli centar partije iz Pariza u zemlju –
marta 1938. godine Broz dolazi u zemlju i od mlađeg kadra formira privremeno partijsko
rukovodstvo – avgusta iste godine Broz u Moskvi brani KPJ i sprečava njeno raspuštanje – 5.
januara 1939. KOMINTERNA prihvata Brozov izveštaj i poverava mu da formira novi CK KPJ
– na sastanku privremenog rukovodstva održanom od 15. do 18. marta u Bohinjskoj Bistrici,
konstituisan je CK KPJ sa Josipom Brozom na čelu – novi CK isključuje iz partije Petra
Miletića, Labuda Kusovca, Ivana Marića, Vicka Jelasku i Iva Baljkasa – sa sednice u Bohinjskoj
Bistrici upućen je ''Otvoreno pismo'' članstvu – odluka o isključenju je objavljena u Proleteru –
učvršćivanje organizacije partije nastavljeno je u Tacenu, kraj Ljubljane, na savetovanju
rukovodećeg kadra – novi generalni sekretar obišao je sve jugoslovenske krajeve, osim Bosne i
Makedonije • Potpisivanje Pakta o nenapadanju između nacističke Nemačke i SSSR imala je
uticaja na delovanje komunističkih pokreta, kako se KOMINTERNA, a samim tim ni njene
sekcije, nisu od njega distancirale – politika narodnog fronta je napuštena – Staljin je smatrao da
SSSR nije spreman za rat, te da mu je potrebno još vremena za reorganizaciju privrede, a
strahovao je i od napada Japana na Dalekom istoku – Staljin je računao i na to da će ova
neutralnost potrajati, kako će zapadnoevropske zemlje pružati žilav otpor Hitlerovim trupama,
dok je Hitler samo želeo da obezbedi zaleđe dok se ne obračuna sa zapadnoevropskim
''plutokratijama'' – u komunističkom pokretu dolazi do zbunjenosti i defetizma – opšte rasulo
zahvatilo je komunističke pokrete širom Evrope • KPJ je pre rata glorifikovala Staljina, kao
naslednika Lenjinovog dela, a Georgija Dimitrova kao ''krmaroša'' internacionale – od 1939.
godine članstvo se obučava na Istoriji SKP(b), preko koje je ukorenjena vera u neuništivi SSSR,
okrenut stvaralačkom radu, zemlji u procvatu – oni koji bi se usudili da dovedu u pitanje
demokratsku prirodu SSSR, proglašavani su za izdajnike – povremena sumnjičavost vernih
komunista racionalizovana je do krajnjih granica, opravdavana kao ''nužnost kapitalističkog
pritiska'' – preovladavalo je mišljenje da se radi o izmišljotinama partijskih neprijatelja – dužnost
svih komunističkih partija na svetu bila je odbrana jedine socijalističke zemlje na svetu, SSSR –
kadrovi su indoktrinirani slanjem u Sovjetski savez, čime je davan posredan podstrek članstvu
nacionalnih partija da sledi ideologiju koja mu je predočavana • Staljinov ustav iz 1936.
označavan je kao najdemokratskiji na svetu – slavljena je sovjetska vojna sila – veličana je
sovjetska umetnost, a gostovanja sportskih timova is SSSR u okolnim zemljama smatrana su

66
prvorazrednom senzacijom • Potpisivanje sporazuma o nenapadanju propraćen je i u Jugoslaviji
sa dozom defetizma – u proglasu od 1. maja 1940. engleski i francuski imperijalisti okrivljeni su
za napad na Nemačku – KPJ je, na kraju, napadala zapadne sile kao vinovnike rata, ali nije
štedela ni fašističke zemlje – i pored sporazuma, KPJ nastavlja da izgrađuje politiku odbrane
zemlje – Broz je smatrao da u odbrani zemlje moraju učešće uzeti svi narodi, ali i da se svim
narodima moraju dati demokratska prava (Hrvati) – demonstracije protiv fašizacije zemlje
održane 14. decembra 1939. u Beogradu razbila je žandarmerija – posle pada Francuske, Broz je
u pismu izjavio da se narodi Jugoslavije neće miriti sa nemačkom ili italijanskom oligarhijom •
Pošto se izjasnila za saradnju sa svim grupama koje su se zalagale za očuvanje nezavisnosti
Jugoslavije, KPJ je zadržala samostalnost i ideološki integritet – svaki član koji bi doveo u
pitanje jedinstvenost partije ozbiljno je napadan – još u aprilu 1937. je Tito u Parizu ocenio da je
trockizam neprijatelj radničke klase sa kojim se treba obračunati – jedinstvenost partije, njena
akciona sposobnost i organizaciona čvrstina postale su svetinje • Na Petoj zemaljskoj
konferenciji jugoslovenskih komunista, u vreme dok je sporazum još uvek važio, utvdila je
strategiju odbrane zemlje – u predstojećoj bici, KPJ nije kao presudno uzimala iskustvo
Oktobarske revolucije – nadvladala je analiza koja je polazila od boljeg poznavanja nacionalnih
uslova – odbačena je i teza o Jugoslaviji kao veštačkoj tvorevini imperijalističkog rata • Prvi
koraci sovjetske ofanzive u pribaltičkim zemljama, shvaćena je kao oslobođenje, a svako ko bi u
ovakvo mišljenje posumnjao, doživljavan je kao izdajnik – u našoj istoriografiji postoji svest o
želji SSSR da Nemačkoj stavi do znanja da je Balkan njeno interesno područje – 1940. kada su
SSSR-u vraćeni Besarabija i Bukovina, Sovjeti su došli na prag Balkana – interesi SSSR bili su
da nemačke trupe ostanu zauzete na Balkanu • Posle sloma Francuske i Pete zemaljske
konferencije u Dubravi, od 19. do 23. oktobra 1940. odbrana zemlje je potvđena kao
najznačajniji zadatak komunista – zahtevan je oslonac na SSSR – konferencija je razradila
osnovnu liniju komunista tokom rata – KPJ je ove direktive tumačila slobodnije nego ostale
komunističke partije • Na Petoj zemaljskoj konferenciji, referat o organizacionim pitanjima
podneo je Josip Broz – Konferencija je zauzela pitanje da je hrvatsko pitanje rešeno na buržoaski
način, ali ne na sasvim zadovoljavajući način – jedna od posledica Sporazuma o Banovini
Hrvatskoj doveo je raspada Udružene opozicije – KPJ se izjasnila protiv nacionalnog
ugnjetavanja i za ravnopravnost nacionalnih manjina – za ravnopravnost i samoopredeljenje
makedonskog i crnogorskog naroda – za rešenje pitanja odnosa Srba i Hrvata i rešenje statusa

67
naroda Bosne i Hercegovine – zaključke izvedene na Petoj zemaljskoj konferenciji, partija
izvlači zaključke koji su kasnije potvrđeni – pre svega, važan je zaključak o neophodnosti
odbrane • Dok su prozapadne građanske snage konstultovale London da li da sruše vladu
Cvetković-Maček, isto su komunisti činili u Moskvi – u završnom delu diskusije,
KOMINTERNA je naložila KPJ da, u slučaju podele zemlje na države pod nemačkim
protektoratom, nastavi da organizuje mase u borbi protiv fašista • KPJ je bila jedinstvena,
centralistička organizacija prema svom metodu rada u predvečerje rata – odluke viših
rukovodstava bile su neprikosnovene i važe za sva rukovodstva i sve članove – generalni sekretar
CK KPJ bio je veza partije sa KOMINTERNOM – stub organizacije činili su profesionalni
revolucionari – ovi su ljubi bili zatvoreni, radili ili školovali se u inostranstvu, borili se u
Španskom građanskom ratu, ali je bilo i istaknutih članova koji nisu ispunjavali ove uslove –
dobar komunista morao je biti pobornik Staljina, a svaka sumnja smatrana je za jeres – fanatična
vera bila je predispozicija dobrog revolucionara • Uoči rata, Tito sa Josipom Kopiničem u
Zagrebu postavlja radio stanicu za vezu sa KOMINTERNOM – KPJ prestaje da se finansira iz
Moskve, ali u posebnim prilikama prima nadoknadu za obavljanje određenih zadataka – prijem
članova bio podložan strogoj kontroli – pred rat, Aleksandar Ranković bio je na privremenom
partijskom radu u Hrvatskoj, a Rade Končar u Srbiji – u maju 1938. Josip Broz je doneo propis
po kome je operativni deo rukovodstva KPJ čine komunistički rukovodioci onog područja na
kome se generalni sekretar KPJ trenutno nalazi – frakcije su stvarane u onim delovima zemlje
gde su bili slabije razvijeni, od starijih i mlađih članova – na Petoj zemaljskoj konferenciji,
oktobra 1940. osnovana je Vojna komisija, na čelu sa Mitrom Bakićem – Historija svesavezne
komunističke partije postaje ideološko politički priručnik

VLADA MILANA STOJADINOVIČA: KARAKTER NACIONALNOG PREUREĐENJA

DRŽAVE

• Aleksandrova smrt označila je i kraj njegove politike – odbačena je integralistička linija, a ideja
Jugoslavije bila je ozbiljno ugrožena – nova je država od samog svog nastanka smatrana
baštinom Habzburške monarhije i bila podložna agresiji Italije i revizionističkih zemalja – ovom
bloku se 1933. pridružila nacistička Nemačka sa svojim političkim i ekonomskim planovima –
od 1927. godine Jugoslavija je protivtežu pronašla Italiji pronašla u Francuskoj – Francuska se
držala antinemačke politike – pad Jugoslavije privukao bi italijanskom bloku Mađarsku,

68
Rumuniju i Bugarsku, što bi značilo kraj Male Antante • Saradnja Francuske i Italije, ipak, nije
donela harmonične odnose kakvi su očekivani – Musolini je Francusku smatrao masonskom,
demokratskom i parlamentarnom zemljom, koja je središte antifašizma – interesi dve zemlje
sukobljavali su se na više frontova – Francuska je bila zadužena i za odbranu Versajskog poretka
• Položaj Jugoslavije komplikuje se sa snaženjem fašističkih sila i slabljenjem Antante – dodatni
problem bilo je unutrašnje uređenje – nedovoljno se snaga u državi zalagalo za njeno očuvanje, a
previše za rasparčavanje – Aleksandrov Šestojanuarski pokušaj nije dao željene rezultate –
umesto da bude rešeno, hrvatsko pitanje postalo je još kritičnije – preuređenje Jugoslavije nije se
ni moglo pokazati u okolnostima 1939/0 – Kraljevina nije uspela da na više od jedne generacije
objedini narode u njoj – politički život se uporno vraćao svojim regionalnim okvirima, na koje
se, na kraju, i sveo – umesto ujedinjenja, sa vremenom je parcelizacija bila sve veća • sa
Aleksandrom su narodi Jugoslavije prestali da postoje, u ime integralnog jugoslovenstva –
ovakva je politika ostavljala svojih tragova u svim oblastima života – težilo se prikazivanju
jugoslovenstva u svim društvenim oblastima – težilo se formiranju ''jugoslovenske nacionalne
istorije i kulture'' • u Hrvatskoj je prvi jugoslovenski talas posle 1918. godine splasnuo, a ojačali
su separatistički pokreti (frankovci, klerikalci, federalisti, HRSS/HSS) – kasnije su zbog
jugoslovenstva Zagrebačko sveučilište morali da napuste Grga Novak i Jorjo Tadić • Jovan
Cvijić je branio tezu o jedinstvu Srba i Hrvata – Cvijić je došao do podele na dinarski i taketinski
tip – Cvijićevi stavovi su do dana današnjeg predmet rasprava, kako ga neki osporavaju na
egzaktnog naučnika, a neki posmatraju kao srpskog šovinistu – zastupao je tezu o postojanju
Makedonaca, odnosno makedonskih Slovena – do kraja je, ipak, zastupao tezu o jedinstvu
Južnim Slovena – kasnije je Cvijić jedinstvo naroda počeo da vezuje za dug istorijski proces
sazrevanja • Radikali, osnovna snaga srpskog građanstva, raspali su se posle Pašićeve smrti –
najveći deo članova stranke priklonio se Šestojanuarskom režimu, Jugoslovenskoj nacionalnoj
stranci ili Jugoslovenskoj radikalnoj zajednici – mada su i kralj i radikali stajali iza
centralističkog uređenja Jugoslavije, Aleksandar je bio primoran da manje naglašava
velikosrpski karakter države od Pašića, koji je na njemu insistirao – liberalne snage se u
Kraljevini SHS prelivaju u Demokratsku stranku, Savez zemljoradnika, Jugoslovensku
republikansku stranku i levičarske stranke – ova je orijentacija nastojala da prevaziđe nacionalne
razlike – ipak, sa krizama, sve je manji broj političara bio naklonjen kompromisima, a
demokratski blok je ubrzo našao zaštitu kod kralja – pojava fašizma i nacizma 1933. dodatno će

69
oslabiti liberalne snage u Jugoslaviji – deo demokratske omladine nalazi novu političku
inspiraciju u komunistima – građanska demokratija dodatno je oslabljena kraljevom političkom
intervencijom – seljaštvo se uklapalo u nacionalne stranke – ekonomska kriza donela je i slom
ekonomske politike – dok je srpsko građanstvo bilo temelj države, nije se postavljalo srpsko
nacionalno pitanje, a srpski narod bio je eksploatisan koliko i svi drugi – hrvatski separatisti nisu
prihvatali nikakvo rešenje koje je insistiralo na Hrvatskoj u okvirima Jugoslavije, smatrajući da
se ta državna tvorevina mora uništiti – u svojoj revoluciji, separatisti su mogli da se oslone na
fašiste • Predstave o Jugoslaviji kao versajskoj tvorevini KPJ se oslobađala veoma postepeno
(proglas IV (Drezdenskog) kongresa) – potpomagali su sve separatističke akcije u
jugoslovenskim republikama – u svojim teritorijalnim aneksijama bugarskih teritorija da je
provocirala rat, da je sama doprinela stvaranju mađarske iredente pripajanjem oblasti u
Vojvodini – antijugoslovenska propaganda KOMINTERNE nije mogla a da ne ostavi utisak – u
trenutku kada se nije tražila nikakva teorijska podloga za ovakve ideje, komunisti su sa svojim
akcijama, iako malobrojni, ostavljali veliki utisak • Trvenja između muslimana i pravoslavaca
bila su rezultat vekova sukoba – Kurija odbacuje jugoslovenstvo i slovenstvo – tolerantan odnos
prema fašizmu, radikalizovao je ove stavove rimokatoličke crkve – Pije XII u fašizmu vidi
zaštitnika od komunizma • Jugoslovenski narodi nisu imali zajedničku filozofiju o oblikovanju
nove države – nasuprot centralističkim stavovima srpskog građanstva, stajala je ideja o hrvatskoj
autonomiji – unitaristi su optuživali federaliste za separatizam – posebno su centralizaciju
podržavali prečanski Srbi – monarh i delovi srpskog građanstva su 1929. procenili da je došao
trenutak za integraciju države i naroda, što se pokazalo pogrešnim – ponuđeni koncept gubljenja
nacionalnih identiteta Srba, Hrvata i Slovenaca zarad formiranja jugoslovenske nacije pokazao se
kobnim • 6. januar višepartijskij sistem zamenjuje režimom bez stranaka – Od 1931/2. javlja se
ideja jednopartijskog sistema JRSD, odnosno JNS kome su se suprotstavili mladi integralci, koji
su želeli da se oslobode pritisaka starih stranaka – u jednopartijskom sistemu, kralj je tražio
utemeljenje Šestojanuarskog režima • Jugoslovenska radikalno-seljačka stranka (JRSD) uživala
je podšku unitarističkih snaga koje su se zalagale za odbranu postojećeg sistema – kao režimska
stranka, više je provocirala protivnike istoga, nego što ih je neutralisala • HSS je imao odlike
nacionalnog pokreta, odričući se stranačke zastupljenosti u skupštinskim telima – pogibija u
skupštini dovela je do okupljanja naroda oko stranke – osnivanjem Hrvatskog radničkog saveza
(HRS) HSS pokušava da stvori svoje uporište u radništvu – okupljanjem naroda oko sebe,

70
nacionalnom pitanju je data primarna važnost, mada ni ostala pitanja nisu zanemarivana • Vlada
Milana Stojadinovića je obrazovana po volji kneza Pavla, posle pada vlade Bogoljuba Jevtića –
političku osnovu ove vlade činili su podrška regenta i JRZ, koja je sa političke scene istisnula
JNS posle kraljeve smrti – JRZ sebe smatra naslednikom politike radikala, a Milan Stojadinović
naslednikom Nikole Pašića – ovakvim potezom, JRZ se nastavila na tradiciju radikala,
obezbedila legitimitet i diskreditovala Glavni odbor radikala sa Acom Stojanovićem i Milošim
Trifunovićem – ipak, karakter JRZ se bitno razlikovala od radikala, pre svega delovanjem kao
jugoslovenska politička organizacija • JRZ je u svom sastavu imala nekoliko delova koji nisu
izgubili svoju individualnost – okupila je bosanske muslimane, na čelu sa Spahom i slovenačke
klerikalce sa Korošcem – ipak, nastavila je da suzbija nacionalne zahteve – vlada Milana
Stojadinovića bila je jasno okrenuta političkom okruživanju Hrvata • Petomajski zbori u savskoj
i primorskoj banovini protekli su u znaku odbrane ugroženih nacija od nadnacionalnog
Jugoslovenstva – u Sloveniji i Hrvatskoj ovo je izazvalo mržnju prema nosiocima
jugosloventstva – knez Pavle je odlučio da se okrene Milanu Stojadinoviću i njegovoj
''klerikalno-bankarsko-begovskoj'' politici • Vladina Deklaracija istakla je da je JRZ za državno
jedinstvo, jedinstvene teritorije i jedinstveno državljanstvo – metodi autoritarnog režima su
odbacivani – ipak, jugoslovenski poslanici nacionalne orijentacije napadali su Stojadinovićevu
vladu za stvaranje uslova za stare međupartijske konflikte • Stojadinovićevo postavljanje na čelo
vlade pokazivalo je želju kneza da se dođe do sporazuma sa Mačekom i Hrvatima – ipak, susreti
Mačeka i Stojadinovića nisu dali nikakvog rezultata, kako su imali potpuno drugačije poglede na
preuređenje države – Stojadinović je bio centralista, podržavajući dominantnu ulogu srpske
buržoazije u državi, dok je Maček smatrao da je potrebno revidirati Oktroisani ustav –
Stojadinović je svoju politiku predstavljao kao liniju smirivanja srpsko-hrvatskih odnosa, dok se
dogodilo upravo suprotno – unutrašnje okruživanje Hrvatske, Stojadinović je dopunjavao
razvijanjem odnosa sa Nemačkom i Italijom – cilj je bio onemogućavanje intervencije ovih
država i njihovu pomoć ustaškoj organizaciji • Stojadinovićevi potezi su, ipak, doveli samo do
jačanja hrvatskog nacionalnog pokreta – istovremeno jača i opozicija Stojadinoviću u Srbiji,
zbog diktatorskog ponašanja i upotrebe nedemokratskih metoda – posebno je nepopularna bila
politika vođena prema Nemačkoj i Italiji – hrvatska i srpka opozicija udružuju se 1937 u Blok
narodnog sporazuma – formalni sporazum između Seljačko-demokratske koalicije i srbijanske
Udružene opozicije potpisan je 8. oktobra 1937. u Farkašiću kod Zagreba – predviđeno je

71
formiranje koncentracione vlade, koja bi donošenjem privremenog osnovnog zakona koji ukinuo
ustav – ovaj je zakon trebalo da sadrži monarhistički princip vladavine, suverenitet dinastije
Karađorđević, zagarantovane političke i građanske slobode – Stojadinović nije prihvatio nikakvu
reviziju ustava dok Petar II ne stupi na presto – i knez namesnik imao je negativan odnos prema
opoziciji – u vreme Mačekovog pritiska za reviziju ustava, srpska buržoazija je, za razliku od
hrvatske, bila razdrobljena • Stojadinović se odaljavao od Spaha i Korošca, koji su podržavali
hrvatski i slovenački separatizam, dok je ovaj radio na povezivanju Srba u političku celinu – u
dravskoj banovini radilo se na obezbeđivanju prevlasti slovenačke JRZ, koja je trebalo da
postane nezavisna u odnosu na beogradsku JRZ – JRZ u Sloveniji pokreće 1935. organizaciju
''fantov'' koja je trebalo da vodi borbu sa sokolstvom – fantovi su se oslanjali na tradiciju orlova
– sokoli Dravske banovine izrazili su nezadovoljstvo povodom postojanja fantova • U Lici i
severnoj Dalmaciji bilo je obeleženo ekskluzivizmom predstavnika JRZ koji su zahtevali
okupljanje svih Srba oko jedinstvene političke platforme – ipak, srpska nacionalna ideologija
imala je sporedni značaj, zbog malobrojnosti – ideologija frankovaca je bila mnogo dublje
ukorenjena zbog delatnosti advokata Andrije Artukovića – napetosti je doprinosila i delatnost
hrvatske ''Seljačke zaštite'' – Hrvati žustro reaguju na ukidanje hrvatskog imena i jugoslovensku
integraciju – zamerano je i jugoslovenskom sokolu da se nikada nije založio za hrvatsku stvar •
Posle 1935. radi se o probuđenom političkom životu, koji odbacuje unitarizam – prvi put se
javljaju glasno artikulisani otpori – srpska hegemonija ogledala se u centralizovanom državnom
aparatu, što Stojadinović nije dovodio u pitanje – podela političkog uticaja između Stojadinovića,
Spaha i Korošca predstavljala je Stojadinovićev pokušaj da se hrvatska opozicija natera na
učešće u vlasti – regulisanje odnosa sa Hrvatima smatrao je isključivo srpskim pitanjem, dok je
Spaha i Korošca pre smatrao faktorima kontrole nad periferijom jugoslovenske zemlje – spoljnu
politiku prema Berlinu, Rimu i katoličkoj crkvi sprovodio je tako da onemogući strano mešanje u
korist hrvatske opozicije – sa kapitulacijom hrvatske buržoazije, smatrao je da može sprovesti
integralističku reformu, sa prevagom srpske buržoazije • Na poslednjim opštim izborima,
održanim 11. decembra 1938. Stojadinović nailazi na veću opoziciju nego što je očekivao i
vladajuća koalicija odnosi tesnu pobedu – HSS dobija najveći broj glasova u svojoj istoriji –
izbori donose pobedu koncepcija demokratizacije zemlje i sporazuma između Hrvata i Srba –
knezu su ovi izbori ukazivali na hitnost rešavanja hrvatskog pitanja, što je urgirala i Velika
Britanija • HSS je odbila da učestvuje u radu vlade i izjasnila se za pravo naroda na

72
samoopredeljenje – Stojadinović nije bio spreman da pregovara sa Hrvatima o preuređenju
države na nacionalnim osnovama – u HSS su, nasuprot Mačeku, sve jači postajali desničari, koji
su se izjašnjavali za izdvajanje Hrvatske iz Jugoslavije – fašističke snage i njihovi uspesi
navodili su Mačeka da ispituje stav Italijana prema hrvatskim zahtevima – grof Čano, na strani
Italije, zalagao se za izdvajanje Hrvatske, konstituisanje republike i njenu kasniju personalnu
uniju sa Italijom, što je navelo Mačeka da se povuče – Maček je ispitivao i mišljenje Velike
Britanije, a januara 1939. uputio je i pismo predsedniku SAD F.D. Ruzveltu • Šestojanuarska
diktatura jača separatističke pokrete u Hrvatskoj, Makedoniji, Crnoj Gori i na Kosovu – Pavelić i
Perčec u Sofiji 1929. pozivaju Bugare i Makedonce da stupe u ilegalnu borbu za oslobođenje –
tada je Pavelić sa Ivanom Mihailovom postigao dogovor o budućim zajedničkim akcijama – prvi
ustaški centar stvoren je u Beču, a prvi logor u Italiji (1931) – pod Perčecovim vođstvom, ustaše
organizuju logor kod Nađ Kanjiže, na mađarsko-jugoslovenskoj granici – na čelu ustaškog
logora u Beču nalazio se Branimir Jelić – napad na žandarmerijsku kasarnu u Brušanima
septembra 1932. godine bio je početak ustaške delatnosti, da bi dve godine kasnije bio ubijen
kralj Aleksandar u Marseju • Ustav Hrvatske revolucionarne organizacije (UHRO) Pavelić
objavljuje 1932. godine – cilj je oslobođenje Hrvata od tuđinskog jarma – tabori, logori, stožeri i
Glavni ustaški stan, na čelu sa Pavelićem – načela ustaškog pokreta u 17 tačaka objavio je
Pavelić 1. juna 1933. – oslobođenje revolucijom – negiraju ujedinjenje 1918. – poreklo Hrvata
dovode u vezu sa Gotima – koreni rasizma – kult vođe – ne priznaju srpski, niti slovenački narod
• Stojadinovićeva čvrsta politika i netrpeljivost Hitlera i Musolinija prema Jugoslaviji, kao
Versajskoj tvorevini, išla je na ruku jačanju desničarskih tendencija u Hrvatskoj – HSS je pod
sve većim pritiskom ustaša, koje izdaju čak i svoj list, Hrvatski narod, koji uređuje Mile Budak •
Internacija ustaša na Liparima, posle kraljevog ubistva, označila je početak njihovog opadanja –
Pavelić je zatvoren u Torinu i odvojen od ustaškog jezgra – Pavelić je oslobođen 1936. kada je
završeno suđenje atentatorima na kralja, akcijama Italije u Abisiniji i sve većim nemačkim
pritiskom na Podunavlje – Italija je težila da izgladi odnose sa istočnim susedom, što je
onemogućilo rad ustaša – marta 1937. Čano i Stojadinović potpisuju pakt po kome je obaveza
Italije bila da spreči ustaške aktivnosti – mesec dana kasnije, ustaški pokret je zvanično raspušten
• Deo ustaša je vraćen u Hrvatsku, kako je Stojadinović bio uveren da ih može kontrolisati, u
čemu nije uspeo – Hrvatski narod je izlazio do marta 1940, kada je zabranjen – ustaše se
infiltriraju u mnoge organizacije, da bi, konačno, 1940. u društvu Uzdanica, bio osnovan Ustaški

73
sveučilišni stožer – organizacija Hrvatskog junaka, sa usko frankovačkim idejama, postala je
centar okupljanja, sa službenim listom Vihor – posle ukidanja Orla, okupljalište omladine postaje
Katolička akcija, od kojih mnogi posle 1939. prelaze u Hrvatskog junaka – vaspitanje na versko-
nacionalnim osnovama održalo je svoj kontinuitet – u okvirima Hrvatskog junaka se, posle 1939,
oseća težnja kako prema teritorijalno celovitoj, tako i prema nacionalno čistoj Hrvatskoj – uzor
za organizaciju Hrvatskog junaka nalazio se u Nemačkoj – doprinosilo se širenju frankovačko-
ustaških ideja • Stojadinoviće režim bio je iz temelja uzdrman, a lični politički uticaj oslabljen
borbom oko kondkordata – konkordat je potpisan u Rimu 1935, ali je njegova verifikacija
odlagana – postojao je strah od toga da bi Vatikan i Italija donošenjem konkordata ugrozili
Jugoslaviju – Stojadinovićeva vlada pokazala se voljnom da dovrši započeti posao, a dobio je i
podršku od kneza Pavla, pa čak i deo pravoslavnog klera naklonjen Milanu Stojadinoviću •
Stojadinović je računao da će ga konkordat približiti Vatikanu i Italiji, ali i hrvatskim katolicima,
čime bi zaobišao HSS – ipak, Srpska pravoslavna crkva, uz podršku srpske opozicije, pritisla je
Stojadinovića, pokušavajući da sruši njegovu vladu – napadan je Predlog konkordata potpisan
25. jula 1935. godine, zato što je njime povređeno ustavno načelo ravnopravnosti – ustalo se
protiv privilegija datih katoličkoj crkvi – katolička crkva dobila je povlašćeni položaj – borbe
oko konkordata potrajale su do jula 1937. stvarajući utisak da je zemlja na ivici građanskog rata
– borba se proširila na katoličke i pravoslave vernike – na kraju je Stojadinović bio primoran da
određene delove konkordata izmeni – koadjutor nadbiskupa Antuna Bauera od 1934, Alojzije
Stepinac, video je Jugoslaviju kao zemlju misije, odakle je trebalo širiti katoličanstvo dalje na
istok – Stepinac je, kao jezuitski đak, uživao poverenje kralja Aleksandra, a nadbiskup
zagrebački ga je postavio za svog naslednika • Muslimani su bili podeljeni na dve struje, srbofile
(predvođene Mehmedom Spahom i Uzeirom Hadžiosmanovićem) i hrvatofile (predvođene Halil
Hrasnica i braća Behmen, Šefkija i Mehmed) – obe grupe su se zalagale za što povoljnije rešenje
verskog pitanja • Kako je aktivnost ograničavala samo na verska pitanja, JMO je glorifikovala
vladu Milana Stojadinovića – izmena zakona o islamskoj verskoj zajednici od 28. februara 1936,
dala je muslimanima punu autonomiju – sedište je preseljeno iz Beograda u Sarajevo – sada je,
ipak, muslimanska zajednica počela da pokazuje klerikalne pretenzije – za versko-prosvetnu
autonomije najviše se zalagao Spaho – 1938. otvorena je Viša šerijatska škola u Sarajevu –
starešine islamske zajednice zahtevaju da se muslimani izostave sa školskih proslava
opštejugoslovenskog karaktera, što je odbijeno • Januara 1935. formiran je Jugoslovenski

74
narodni pokret Zbor, pod vođstvom Dimitrija Ljotića – antikomunistička organizacija, pod
ideološkim uticajem nacizma i fašizma, pravoslavne mistike i panslovenstva – fanatično borbena
organizacija, aktivna uglavnom u Srbiji i Sloveniji – zalagali su se za približavanje Jugoslavije
Nemačkoj – Zbor, umesto stranačkog pluralizma, nudi organizaciju staleške države, sa
parlamentom sastavljenim od predstavnika staleža – na kraju Šestojanuarskog režima, Ljotić je
integralnim jugoslovenstvom i antiliberalnim stavom podržavao stavove najreakcionarnijih struja
režima – Ljotić smatra da partijski režimi izjedaju državu – prihvatajući staleški parlament,
odbacivao je značaj klase, za koju je smatrao da je mehanički pojam, te je njena solidarnost
nestvarna – umesto rase, Ljotić polazi od hrišćanstva kao vrhunske vrednosti – Jugoslaviju je
smatrao istorijsko-političku neminovnost koja je omogućavala razviće jugoslovenskog naroda –
nije bio otvoreni antisemita, ali je u njegovim spisima bilo i izrazito antisemitskih stavova –
jevrejstvo kao nosilac svih zala na svetu – Dragoljub Jovanović u njemu vidi fašistu, dok ga
Đoko Slijepčević idealizuje • Fašistoidni pokret u Jugoslaviji nije pustio nekog korena, ali se
njegovo članstvo odlikovalo fanatičnošću – članstvo partije se, ipak, osipalo i prilazilo drugim
partijama – među ovim pojedincima biće, u narednih nekoliko godina, mobilisane glavne snage
izdaje i fašizma u Srbiji • Nepoverenje između Ljotića i Stojadinovića se vremenom pretvorilo u
otvoreno neprijateljstvo – nisu mogle postojati dve paralelne organizacije koje održavaju vezu sa
Nemcima – Zbor je, uoči rata, zabranjen, a Ljotić optužen da se finansira iz nemačkih izvora –
Ljotić je uživao naklonost armijskog generala Milana Nedića, ministra vojke i mornarice – Nedić
je posle pada Francuske zapad u defetizam, ostajući ogorčeni protivnik komunizma i uveren da
Britanija neće pomoći – predložio je, u jesen 1940, napad na Grčku i Solun, pre Italijana, kako bi
se produžio život zemlje i ograničili zahtevi suseda – knez je uskoro bio primoran da se oslobodi
svog ministra – bombardovanje Bitolja 5. novembra 1940. značilo je i definitivno da će doći do
angažovanja jugoslovenskih snaga na jugu – iako formalno neutralna, Jugoslavija je tokom
grčko-italijanskog rata pomagala Grčku • Ljotićeva štampa (Otadžbina, Buđenje, Novi list...)
nametala se svojom misionarskom ulogom – propagiran je fašistički antisemitizam,
antikomunizam i kult patrijarhalnih ustanova – Hitler je priznavan za genijalnog vođu, ali rasa i
država nisu apsolutizovani – izjašnjavali su se za jedinstvo jugoslovenskih naroda i čak
privlačenje Bugara u Jugoslaviju - Pokazivan je navodni interes za pitanje ''malog čoveka'',
potenciran je položaj radnika, očuvanje državne imovine • Na čelu Jugoslovenske narodne
stranke (Borbaša) nalazio se bivši šef kabineta vlade Petra Živkovića, Svetislav Hođera, koji je

75
inicirao okupljanje intelektualaca šestojanuarske ideologije u tzv. ''Bristolsku akciju'' 1931. – ovi
su sebe smatrali jedinim pravim predstavnicima narodne volje i jugoslovenstva – stranka
osnovana 1933. odlikovala se agresivnošću i napadima na vođstvo JNS, zbog navodnog
izneveravanja integralnog jugoslovenstva – bili su malobrojni, ali krajnje radikalni u delovanju –
Hođera je bio slavljen kao vođa – 1938. su pomagali Stojadinovića, koji ih je uveo u svoju
drugu, kratkotrajnu, vladu • Nacističku struju u Hrvatskoj, formalno nevezanu za ustaše,
predstavljala je Hrvatska nacionalsocijalistička stranka Stjepana Buća, osnovana juna 1940. –
stranka je bila, u suštini, nemačka agentura u Zagrebu • Protiv Stojadinovićeve vlade bili su
HSS, separatistički pokreti, sokolstvo, SPC, JNS, generalštab, srpska građanska opozicija –
Sokoli su ostali povezani sa JNS, od 1938. i sa Ljotićem – Ljotić je pozivao Soko da se odrekne
podrške Stojadinoviću zbog sve sumnjivije spoljne politike – dualizam u spoljnoj politici
podrazumevao je neprekindu saradnju sa Francuskom i Malom Antantom, ali i građenje
specijalnih odnosa fašističkim zemljama – sličan je bio i njegov dualizam u unutrašnjoj politici –
protiv Stojadinovića istupao je i JNS, na čelu sa Petrom Živkovićem • U konceptu iz 1936. JNS
predlaže organizovanje države na proizvodnoj osnovi – zahtevano je formiranje narodnih
predstavništava uvođenjem privrednih veća u sreskim i banovinskim, kao i vrhovnim državnim
nadleštvima – privredna veća trebalo je da imaju savetodavni karakter, a njihova bi rešenja bila
prihvaćena tek posredstvom državnih organa • Uoči izbora 1938. godine, Stojadinovićeva
politika nije davala tako blistave rezultate – Jugoslavija dolazi sve više u zavisnost od fašističkog
bloka, zbog čega je Britanija bila izrazito nezadovoljna – nemački kapital sve više prodire u
Jugoslaviju, a nacionalizam jugoslovenskih naroda koji su se smatrali podređenima postaje sve
izraženiji – proganjajući komuniste, Stojadinović se okreće podizanju logora – u okviru JRZ,
Stojadinović je oslabio savez sa SLS – podsticao se ustanovljenje njegovog položaja vođe, a
formirao je i lične odrede ''sivih košulja'' – divio se Nemačkoj u svakom pogledu, a poseban
prezir gajio je prema Mačeku – u svojim memoarima, poriče svoje autoritarne i profašističke
sklonosti, tvrdeći da su njegove sive košunje služile samo odžavanju reda na zborovima • Ipak,
nisu samo domaći političari optuživali Stojadinovića – težnje ka zavođenju fašističkog poretka u
Jugoslaviji pominju i strani političari – grof Čano je smatrao da se Stojadinoviću dopada
pomisao diktature – pretpostavlja se da je sebi kao uzor postavio Musolinija, koji je zadržao
monarhiju, u kojoj je sam preuzeo vodeću ulogu – činjenice pokazuju da je Stojadinović imao
ambicije vezane za titulu ''vođe'', dok bi Petra II, posle punoletstva zadržao pod svojim nadzorom

76
– nisu postojali objektivni uslovi za formiranje fašističke države, ali je svaki agresivniji
antikomunizam posmatran kao koren fašističkog poretka – za vreme rata, iz straha od njegovog
povratka na vlast, britanske snage zatočile su ga na Mauricijusu • Jugoslavija pod
Stojadinovićem prekida stare saveze i sve se više oslanja na fašističke zemlje – idealizovane su
italijanska i nemačka privreda – u štampi je značajno mesto davano uspesima nacista i fašista –
štampani su Gebelsovi govori, a Stojadinović je tolerisao i aktivnost Kulturbunda – Korošec je,
pak, sve više zazirao od Nemaca • Pri dolasku na vlast, Stojadinović je uživao podršku kneza
Pavla i Britanaca – povoljno mišljenje o njemu imao je i Gering – važio je za izuzetnog
stručnjaka na polju ekonomije – 1923. bio je ministar finansija u Pašićevoj vladi, a 1935. isto je
mesto zauzimao u Jevtićevoj vladi – težio je u svemu da se ''dokaže pred Evropom'' • JRZ se, u
borbi protiv opozicije, oslanjala na policiju, pre svega protiv komunista – 1938. Korošec je
predložio deportaciju komunista na pusta jadranska ostrva – krajem 1939. vlada Cvetković-
Maček otvara logore u Bileći, Lepoglavi i Smederevskoj Palanci • JRZ se deklariše kao
opštejugoslovenska stranka, koja umesto klasne borbe uspostavlja saradnju svih slojeva u narodu
– stvaranje Jugoslovenskog radničkog saveza (JUGORAS) pomogao je Dragiša Cvetković,
ministar socijalne politike i narodnog zdravlja u Stojadinovićevoj vladi – prvi kongres
JUGORASa održan je 25. aprila 1938. – članovi JUGORAS bili su i članovi JRZ, a
Stojadinovićeva vlada tvrdila je da je jugoslovenski radnik prvi put prestao da bude moneta za
potkusurivanje • Veliki je značaj Srpska radikalna stranka Milana Stojadinovića pridavala
organizaciji omladine – uzor su bile nemačke SA jedinice, a slovenačke ''fante'' i HSS-ova
''Zaštita'' – Stojadinoviću više nije odgovaralo sokolstvo, zbog svoje jugoslovenske ideologije, ali
i zbog tradicionalne antigermanske opredeljenosti – JRZ svoju omladinsku organizaciju formira
zvanično 24. oktobra 1937. na igralištu BSK u Beogradu, u prisustvu Milana Stojadinovića –
predsednik Omladine JRZ postaje Bojan Pirc – posvećivanjem pažnje omladini, težilo se
potiskivanju uticaja komunista i nacionalista – omladinci obučeni u zeleno obezbeđivali su
zborove JRZ – posebno je dosledna bila borba protiv komunizma u ovim organizacijama •
Forsirano je obavezno telesno vaspitanje (OTV) koje nije nikada sprovedeno u hrvatskim
krajevima, niti među stanovništvom opoziciono raspoloženom prema JRZ – do Zakona o OTV
februara 1934. telesno vaspitanje išlo je preko Sokola – najveći polet OTV doživljava 1938. –
Zakon o OTV nikada nije sproveden na teritoriji čitave države, koliko zbog otpora pojedinih
krajeva, toliko i zbog nemogućnosti – ipak, Soko Kraljevine Jugoslavije izgubio je svoju

77
privilegovanu ulogu – Korošec je napadao Soko zbog njegove antiklerikalne i liberalne ideološke
osnove, a optuživao ih je čak i za saradnju sa komunistima • Stojadinovića je u februaru 1938.
oborila zaverenička grupa koju su činili Korošec, Spaho, Miha Kreh, Franc Snoj, Džafer
Kulenović i Dragiša Cvetković – knez Pavle je bio pritisnu naraslim ambicijama predsednika
vlade, njegovom profašističkom orijentacijom i nepodobnošću za pregovore sa HSS i Mačekom
– nasledio ga je Dragiša Cvetković, frankofil, koji je najavio nastavak politike Stojadinovića, a
istovremeno znao da ne sme voditi politiku previše okrenutu Osovini, jer je srpsko građanstvo
bilo izrazito antifašistički orijentisano • U februaru 1939. otvoreni su pregovori krune sa
hrvatskom opozicijom oko rešavanja srpsko-hrvatskih odnosa – Dragiša Cvetković, malo poznati
radikal iz Niša, predstavljao je kneževe interese – sporazum sa Hrvatima, zasnovan na punoj
jednakosti i ravnopravnosti, trebalo je da bude temelj za očuvanje Jugoslavije – Hrvate, u ime
HSS i Hrvatskog narodnog zastupstva, koji su mu ukazali poverenje Rezolucijom od 8. maja
1939, predstavljao je Vlatko Maček • U ovoj krizi se, kao presudan, pokazao pritisak Britanije –
britanski interesi za dešavanja na Balkanu bili su bitni, pre svega, u svetlu predstojećeg svetskog
sukoba – zanimljiv je memorandum Sitona Votsona iz 1936. godine u kome se ističe da je
hrvatsko nacionalno pitanje goruće i da je sporazum hitno potreban iz spoljnih i unutrašnjih
razloga • Prvi je Mačekov zahtev bio prihvatanje principa federacije – Beograd se samom
zahtevu nije protivio, ali se protivio broj federalnih jedinica – zahtevano je sedam jedinica, od
kojih je Maček bio voljan da odustane od dve (Makedonije i Crne Gore) – problem je
predstavljala Vojvodina, u kojoj je Maček uživao određenu podršku među čak i srpskim
stanovništvom, a srpski politički front uživao apsolutnu dominaciju i strahovao od mađarske i
nemačke manjine – hrvatsko pitanje bilo je, po mišljenju Britanaca, od presudnog značaja za
stabilizaciju regiona • Jednako interesovanje za Jugoslaviju u predvečerje rata pokazuje i
Nemačka – uviđano je da nema više mogućnosti povratka na autoritarne režime Stojadinovića ili
Živkovića – federalizam kao ideju su srpske građanske klase teško prihvatale, a Hrvati su
odbacivali kompromise na koje je Maček pristao • Stojadinović je saradnjom sa fašističkim
silama i Kurijom želeo da izolucije HSS – u maju 1939. (u vreme ulaska Nemaca u Prag i
okupacije Albanije) Maček pregovara sa grofom Čanom – personalna unija koju je Čano
predlagao naterala je Mačeka da se iz ovih pregovora povuče • Dušan Duda Bošković je od
1919. u Pančevcu izlaže autonomaške ideje koje mu je zamerao Svetozar Pribićević – temelj su
bili specifični ekonomski interesi građana u Vojvodini, koji nisu želeli izjednačavanje sa

78
srpskom buržoazijom – Pribićević je bio nepomirljivi protivnik samostalnog života Vojvodine –
1918. rešeno je pitanje da li će se Vojvodina ujediniti sa Srbijom i Crnom Gorom u
jugoslovensku državu ili priključiti direktno Srbiji – radikali Jaše Tomića podržavali su najpre
priključenje Srbiji – 1932. buknulo je nezadovoljstvo u Vojvodini zbog slabe ekonomske
situacije, posle učešća Dušana Boškovića na sastanku SDK u Zagrebu • Vojvođanski front bio je
heterogen – jezgro čine pančevački demokrati na čelu sa Dušanom Boškovićem – formalno je
izabran za predsednika Akcionog odbora tek juna 1937. – ovaj front je istupao na izborima 1936.
i 1938. osvajajući veći broj mandata u Banatu, Sremu i Bačkoj – pokret jača sa slabljenjem stega
Šestojanuarskog režima i objavljivanjem Zagrebačkih punktacija, krajem 1932. – zalagali su se
za Vojvodinu Srba, Hrvata i nacionalnih manjina – umerena struja zalagala se za šire pokrajinske
autonomije, dok je radikalna struja bila okarakterisana kao ''autonomaška'' – sporazumom iz
avgusta 1939. i razgraničenjem Vojvodine uz Mačekove zahteve za definicijom nacionalnih
prostora, autonomaške tendencije se gase, ali se razvijaju nacionalni sukobi • Saglasnost o
teritorijalnom razgraničenju postignuta je 22. aprila 1939. godine prilikom trećeg boravka
Dragiše Cvetkovića u Zagrebu – predviđeno je spajanje savske i primorske banovine sa gradom i
kotarom Dubrovnika u jedinicu po imenu Banovina Hrvatska – definitivni opseg banovine
trebalo je da bude određen na izborima u delovima Bosne, Dalmacije, Srema i Vojvodine –
namesništvo ne prihvata odredbe o plebiscitu u Vojvodini i Boki – izbori su ograničeni na
teritoriju Bosne i Srema – Spaho se protivio davanju koncesija u Bosni, a Cvetković je Mačeku
podneo predlog o reorganizaciji države u četiri jedinice: dravska banovina; savska, primorska i
kotar Dubrovnika; vrbaska, zetska i drinska; vardarska, moravska i dunavska, sa sedištem u Nišu
• Sporazum Cvetkovića i Mačeka postignut je 26. avgusta 1939. neposredno pred izbijanje rata –
konačni sporazum o granicama Banovine Hrvatske obuhvatio je spajanje dve dotadašnje
banovine, savske i primorske, sa okruzima Dubrovnik, Ilok, Šid, Brčko, Gradačac, Travnik i
Fojnica – tačne granice je trebalo da budu naknadno određene – predviđena je ravnopravnost
Srba, Hrvata i Slovenaca – državna nadležnost obuhvatala je poslove opšteg interesa, dok je u
svakom drugom pogledu nadležnost Banovine bila primarna – ipak, ni pitanje nadležnosti nije
bilo konačno rešeno – zakonodavna vlast u Banovini pripadala je zajednički kralju i Saboru, a
upravnu vlast vršio je kralj preko bana, koji je odgovarao kralju saboru – sudovi su izricali
pravdu u ime kralja • Sporazum je pravno utvrđen Uredbom o Banovini Hrvatskoj na osnovu
116, Člana Oktroisanog ustava, koji je kruni davao apsolutna ovlašćenja u vanrednim situacijama

79
– kako je Narodno predstavništvo u tom trenutku bilo raspušteno, a izbori za Hrvatski sabor bili
su održani tek u aprilu, sporazum postignut 26. avgusta nikada nije ratifikovan • Federalistička
reorganizacija Kraljevine Jugoslavije imala je mnogo protivnika u građanskim nacionalnim
frontovima, ali je ipak prihvaćena kao generalna linija građanskih snaga – federalistička politika
nije se mogla zaustaviti na Hrvatima i Srbima, a postavljalo se pitanje kako je sprovoditi dalje –
u okviru samim stranaka postojala je polarizacija, koja je obeležavala i celokupnu političku
scenu – radikali su u sporazumu videli poraz srpske politike – HSS samo Bosni i Hercegovini
priznaje pravo da postane federalna jedinica – srpski političari su smatrali da Vojvodina mora da
bude deo srpske jedinice, što je Maček odbacivao, zahtevajući formiranje posebne jedinice –
zahtevi HSS za srezovima Banata, Bačke i istočnog Srema bili su protivteža srpskoj politici,
kako bi ova popustila u konstituisanju Vojvodine kao federalne jedinice – srpska politčka scena
slagala se u tome da je pitanje Vojvodine od nacionalnog interesa i ne može biti predmet
partijskih nagodbi – prvaci Samostalne demokratske stranke podržavali su čitav niz rešenja
statusa Bosne, do njenog pripajanja Banovini Hrvatskoj, do trijalističke formule • Vođe SLS
tražili su formiranje Slovečanke banovine – iako je ona suštinski već postojalo, trebalo ju je
pravno ustrojiti – šef JMO i član vlade Džafer Kulenović izjašnjavao se za Bosnu kao četvrtu
autonomnu oblast – Srbi su stajali pri tome da bi Bosna trebalo da pripadne srpskoj jedinici –
Sekula Drljević je čak istupao sa zahtevom da se Bosna pripoji Crnoj Gori • Obrazovanje
Hrvatske banovine značilo je izmene Oktroisanog ustava – Jugoslavija se nalazila u procesu
preuređivanja – uništen je i princip centralizma na kome je počivala državna zajednica –
preuređenje je čak podrazumevalo i formiranje srpske jedinice • Liberalni list Napred
upozoravao je da granice banovine ne podrazumevaju razjedinjene Jugoslavije i da ona prema
inostranstvu i dalje predstavlja celinu – nije trebalo stvaranje banovine shvatati kao stvaranje
države u državi, niti kao odvajanje njenog stanovništva od stanovništva u Srbiji ili Sloveniji –
nametalo se pitanje stvaranja drugih nacionalnih banovina – Dravska banovina je već bila
slovenačka, trebalo ju je samo proglasiti, ali je problem bilo formirati teritorijalnu jedinicu po
istim načelima za Srbe – pitanje banovine značilo je i novi ustav • Generalno gledano, postignuti
sporazum između Cvetkovića i Mačeka nikoga nije zadovoljio – postignuti sporazum, kako je
Maček i istakao 27. avgusta 1939. na sednici Hrvatskog narodnog zastupstva, nije predstavljao
konačno rešenje, te to nije zadovoljilo članove njegove stranke, a posebno ne radikalne desne
struje – Maček nije bio preterano odlučan u pregovorima, a pored desnice u stranki, pritisak na

80
njega vršile su i ustaše, koje su ga proglasile za izdajnika • Britanski izvori Mačeka prikazuju
kao uzdržanog prema Srbima, čime je zaslužio titulu oklevala – ipak, od HSS stvorio je jednu od
najjačih seljačkih stranaka u Evropi, a bio je spreman na kompromis sa kraljem 1929. i sa
knezom 1939. – za srpsko građanstvo bio je pogodniji saradnik od bilo koga drugog iz svoje
stranke, a prema crkvi je gajio mnogo bolje odnose od S. Radića • Sporazum, kako je sklopljen u
uslovima krajnje nužde, nije zadovoljio pripadnike ni jedne, ni druge buržoazije – hrvatska
strana nije bila zadovoljna koncesijama Cvetkovićeve vlade, a srpska gubitkom primata i
podelom vlasti sa Hrvatima – sporazum je započeo proces preuređenja Jugoslavije po
nacionalnoj osnovi, koji je ostao nedovršen do 1941. • Velikosrpska buržoazija prisvaja
Crnogorce i Makedonce, a preko manjina se prešlo bez mnogo pažnje – predstavnici srpske
buržoazije smatrali su ovaj sporazum svojevrsnom kapitulacijom – istovremeno, hrvatska strana
je smatrala da nije mnogo toga dobila sporazumom – rasulo se prenelo na vojsku, gde su kao
element nestabilnosti posmatrani Hrvati – u situaciji kada je postojala mogućnost stvaranja
''Velike Srbije'' Slovenci još odlučnije zahtevaju rešavanje svog nacionalnog pitanja • Srpska
buržoazija pokušava da se organizuje preko Srpskog kulturnog kluba Slobodana Jovanovića,
Dragiše Vasića, Stevana Moljevića – ovaj klub počinje ubrzo da osniva svoje odbore i
pododbore, nastojeći da se pretvori u stožer okupljanja Srba – ustaše su, nasuprot tome, tražile
razbijanje Jugoslavije – sukob se posebno zaoštrio u vreme stvaranja banovine Hrvatske – jedan
od ciljeva Srpskog kulturnog kluba bilo je pripajanje Bosne i Hercegovine Srbiji kao ''predstraža
Beograda'' • Granica u Sremu povučena je linijom Vinkovci, Vukovar, Šid, Sremska Mitrovica i
Ilok, pri čemu su korišćena najrazličitija obrazloženja – srpski govornici bili su opsednuti
jedinstvenim nastupom Slovenaca i Srba – isticana je potreba za ujedinjenjem svih Srba i
prestankom stranačkih podela – na banovinskim granicama su počeli da se ispoljavaju prvi
sukobi, koji će kulminirati ustaško-frankovačkim nasiljem – SKK je pokušavao da u sastav
Srbije pokušava da vrati neka od naselja sa većinkim srpskim stanovništvom – glavni nosilac
zavetne misli srpskog naroda bila je SPC • Vođa zemljoradničke levice, Dragoljub Jovanović, za
razliku od ostalih stranačkih prvaka, prihvatio je sporazum – smatrao je za svoju ulogu da
popularizuje sporazum među srpskim narodom i radi na njegovom organizovanju po ugledu na
HSS – Jovanović je smatrao da se otvorilo i srpsko pitanje – forsirano je ujedinjenje sa
Bugarskom i naslon na Rusiju – zagovarana je politika seljačke vlasti, kako bi se sprečio prodor
komunista na vlast • Zemljoradnička levica sa raspadanjem srpskog građanskog fronta počinje da

81
ispoljava nesrazmerne ambicije – cilj je bio okupljanje svih naprednih društvenih snaga u
zemljoradničkoj opoziciji, koja je trebalo da zameni dosadašnju Udruženu opoziciju i
reprezentativna nacionalna formacija, poput HSS – levi zemljoradnici u programu iz 1940.
iznose stav o federativnom uređenju Jugoslavije – SKK je stajao na stanovištu velike Srbije u
Jugoslaviji ili van nje • Sporazum je imao veliki broj protivnika na obe strane – disidenti oko
Milana Stojadinovića od marta 1940. delovali su pod imenom Srpska radikalna stranka, koja je
upozoravala na ugroženost jugoslovenske ideje i odbacivala sporazum Cvetković-Maček – do
opozivanja sporazuma iz avgusta 1940. srpskom je narodu trebalo da bude omogućeno da ujedini
sve srpske oblasti i to na osnovu istorijskog prava • Sporazum je bio polovičan, zakasneo – bio je
zasnovan na vladavini namesnika, kneza Pavla, iza koga su stajali Britanci – stranci i domaći su
ocenjivali kneza Pavla kao prefinjenog i obrazovanog čoveka, intelektualca kome je bio
svojstven anglosaksonski način razmišljanja – počasni predsednik Crvenog krsta, Dunavskog
kola jahača ''Knez Mihailo'' – pod njegovim je uticajem Stojadinović podsticao sve vrste
sportova – za Britance je bio razborit čovek, ali je narodu ostao nepoznat i zato neomiljen – nije
bio spreman za vlast koja mu je dodeljena, a nije uživao ni oreol vojnika koji je nosio kralj
Aleksandar – u Britaniji je tražio uzor, ali i zemlju kojoj se može obratiti za pomoć – Britanci su
u njemu videli svog čoveka koji je obezbeđivao sprovođenje njihove volje na Balkanu – •
Sporazum je branio i Maček, ističući njegovu nedovršenost – znajući da vojni krugovi ne
podržavaju stvaranje Banovine Hrvatske u avgustu 1939, Maček je pregovarao sa Simovićem
preko I. Šubašića i A. Košutića 1941. o ulasku u pučističku vladu – Maček je zahtevao priznanje
sporazuma, proširenje kompetencija Banovine, obrazovanje tela koje bi ograničilo kompetencije
kralja i vlade i promenu ministra vojske i mornarice, generala Bogoljuba Ilića – tek kada je
konkretizovan sporazum između Mačeka i Simovića, vođa HSS pristaje da dođe u Beograd i
postane potpredsednik vlade

ULOGA DRŽAVE U PRIVREDI

• mešanje države u privredu u ovom periodu više je nego karakteristično za čitav svet – država je
neposredno određivala odnose radnika i poslodavaca, regulisala cene, osnivala državna
preduzeća, uticala na saobraćajnu politiku, određivala lokacije rudnika itd. – ovakve mere
posebno su uzele maha posle ekonomskog kraha 1929. godine • Ruzveltova politika Nju dila
započela je eru direktnih državnih intervencija koja je preuzela ulogu ekonomskog liberalizma –

82
u slučaju Jugoslavije, podržavljivanje je zahvatalo pre svega privredu, ali i druge oblasti, pa čak i
fizičku kulturu – u uslovima privredne krize i nedefinisanih agrarnih osnosa, država je bila jedina
sila koja je mogla da – jačala je privredna birokratija, koja preuzima kontrolu nad privrednim i
socijalnim funkcijama – jačanje državnog uticaja imalo je za cilj i pojačavanje centralizacije u
vreme Milana Stojadinovića • Posle samog ujedinjenja, Kraljevina je bila suočena sa različitim
sistemima čiju je integraciju trebalo izvršiti – Jugoslavija ni u eri ekonomskog liberalizma nije
mogla napustiti kontrolu privrede, što se ogleda u osnivanju specijalnih resora posvećenih
privredi – deo privrednika smatrao je da ovakva politika ne može dati pozitivne rezultate, te da je
državi potrebna ekonomska vlada, a ne politička – ovakva je mogućnost nagoveštavala
eventualno slabljenje centralizma ili čak rasplamsavanje klasne borbe poput one u SSSR, što nije
odgovaralo buržoaziji • Posebno građanske stranke nisu imale ekonomske planove i vizije – HSS
tek od sredine tridesetih ozbiljnije pristupa pitanjima ekonomije – JMO je propagirala očuvanje
veleposeda, a SLS izuzimanje crkvenih poseda iz agrarne reforme – komunisti, u tom trenutku
bez uticaja na ekonomsku politiku, zalagali su se za razvoj industrije, što je bila posledica
industrijalizacije u SSSR • Od 1929. industrija u Kraljevini je prolazila kroz nekoliko kriza –
posle rata došlo je do razvoja industrije usled povećanih ulaganja, da bi deflacija dovela do njene
stagnacije – ekonomska kriza je dovela do potpunog obustavljanja razvoja industrije, dok je
posle oporavka usledio napredak do početka Drugog svetskog rata • Ekonomska kriza je sa
zakašnjenjem pogodila Jugoslaviju, ali je bila jednako pogubna – došlo je do pada cene
poljoprivrednih proizvoda, mnogo brže nego industrijskih, koji su bili potrebni seljacima – raste i
nezaposlenost – povećava se broj radnika, a broj radnih mesta se smanjivao – opada kupovna
moć, što opet uslovljava opadanje proizvodnje, otpuštanje radnika i propadanje industrijskih
postrojenja • Na krizu u Jugoslaviji se najteže odrazila propast velike bečke banke
Osterreichische Kredit – Anstalt sa kojom je bile povezane slovenačke i hrvatske banke – seljaci
su propadali, a zakonom iz 1932. proglašen je moratorijum na dugove seljaka – država nije
pomogla Prvoj hrvatskoj štedionici da se izvuče iz krize, kao ni drugih prečanskim bankama, što
će dovesti do zaoštravanja odnosa – situacija je dovela do odbacivanja odredaba ekonomskog
liberalizma i prihvatanja državne intervencije • Novi program i pravac razvoja donela je vlada
Bogoljuba Jevtića iz 1935. nagoveštavajući privredni program – ideja o privrednom preporodu
potekla je od Milana Stojadinovića, ministra finansija u vladi – rezultati ove reforme bili su više
nego vidljivi, ali ni slučajno sveobuhvatni • Oporavak privrede doveo je do usmeravanja

83
državnog interesovanja za selo, ali je pažnja posvećivana i razvoju industrije i saobraćaja –
nizom mera je Stojadinovićeva vlada pokušavala da olakša položaj seljaka – otpisana je polovina
dugova, omogućeno uzimanje novih pozajmica, povećane su cene poljoprivrednih proizvoda –
ove mere su pokazivale da država preuzima odgovornost za oporavak zemlje posle velike krize,
uzimajući u obzir da veliki deo njenih stanovnika čine seljaci • Tri podunavske zemlje
(Rumunija, Mađarska i Jugoslavija) formirale su 1930. ''agrarni blok'' – Jugoslavija je u datoj
situaciji bila okrenuta agrarnom razvoju – PRIZAD (Privilegovano izvozno društvo) nastao je
kao organ ekonomske politike prema poljoprivrenim proizvodima, a država je intervenisala i u
izvozu stoke – najznačajnija intervencija države bila je na polju javnih radova – u vlasništvu
države nalazilo se i najveće poljoprivredno dobro u Kraljevini ''Belje'' • Saobraćaj do 1918.
gravitirao je prema centrima onog carstva kome su pripadali jugoslovenski krajevi, a vladina
politika išla je u pravcu orijentisanja saobraćaja prema Beogradu – u vreme Milana
Stojadinovića počinju i investicije u metalurgiju i ratnu industriju – sistem državne privrede
dopunjavan je sistemom državnog kapitala, preko privilegovanih državnih banaka i novčanih
ustanova – u međuratnom periodu država raspolaže vojno-tehničkim zavodima, kao i nekoliko
fabrika u privatnom vlasništvu – razvoj vojne industrije ostao je krajnje neplanski, a u nabavci
teškog naoružanja Kraljevina ostaje do kraja okrenuta uvozu • Razvoj industrije između 1935. i
1937. pokazivao je tendenciju napretka, sa posebnim akcentom na tekstilnu industriju –
Stojadinovićeva politika prema industrije bazirala se na preradi sirovina dostupnih u zemlji i
izgradnje preduzeća koja neće zavisiti od uvoza, ali i razvoja ratne industrije – prelazak na
povezivanje sa Nemačkom u oblasti privrede bio je više nego logičan, posebno u trenucima kada
je Nemačkoj trebalo poljoprivrednih proizvodai sirovina u periodu kada se posvetila razvoju
vojne industrije – Jugoslaviji su, sa druge strane, bili potrebni nemački industrijski proizvodi –
uloga Nemačke postala je još važnija posle uključenja Italije u rat sa Etiopijom • Između Hrvata i
Srba dolazilo je do stalnih sukoba u oblasti ekonomije, kako su Hrvati tvrdili da ih Srbi
eksploatišu, a Srbi da je Hrvatska teret države - ni jedna ni druga tvrdnja nisu tačne – Hrvatska se
u Kraljevini razvijala daleko brže nego u Monarhiji – hrvatska industrija je, posle ujedinjenja,
bila u mnogo boljem stanju nego srpska i do kraja ostaje od velikog značaja za celu zemlju •
Srpska buržoazija posle ekonomske krize nije stigla dovoljno brzo da izgradi aparat ekonomske
eksploatacije i osigura prihode samo srpskom građanstvu – ipak, posle obaranja Stojadinovića,
kompromis sa hrvatskom stranom bio je neizbežan – dirigovana privreda posle krize sve više

84
jača ulogu države – od 1935. Stojadinović je približava konceptu nacionalne ekonomije – ipak,
planove Milana Stojadinovića prekinuo je njegov pad i kasnije, Drugi svetski rat

PROSVETA, NAUKA I KULTURA

• nepismenost je ostala najočigledniji pokazatelj kulturne zaostalosti Kraljevine Jugoslavije –

najdrastičnija stopa nepismenosti bila je u zemljama koje su nekada pripadala Turskom carstvu,
dok je znatno bolja situacija bila u zemljama nekada pod dvojnom monarhijom – nepismenost je
naročito visoka bila među ženama, zbog patrijarhalnosti društva – usled školovanja, broj
nepismenih se smanjivao, ali ni školovanje nije sprovođeno dosledno • razvoj školstva obeležili
su napori za stvaranje jedinstvenog školskog sistema, što je delimično ubrzano podelom zemlje
na banovine i njenom reorganizacijom – u pogledu pismenosti, Kraljevina je bila jedna od
najzaostalijih zemalja Evrope – 1929. uvedeno je obavezno osmogodišnje obrazovanje, koje je
usvojeno samo u dravskoj, dunavskoj i delimično primorskoj banovini – naglo se razvio
građanski tip škola, koje su objedinjavale opšte i stručno obrazovanje – gimnazije su
predstavljale najelitniji oblik srednje škole koji je omogućavao dalje školovanje na univerzitetu •
učiteljske škole su se veoma neravnomerno razvijale – pored državnih, postojale su i privatne
škole, a žene su uglavnom slate u takozvane domaćičke škole – nastava je izvođena na
srpskohrvatskom, u Sloveniji na slovenačkom jeziku, dok su manjine pod međunarodnom
zaštitom imale pravo da u odeljenjima drže nastavu na maternjem jeziku – nepriznate manjine
bile su izložene asimilaciji i politici integralnog jugoslovenstva – školski programi bili su
formirani na temeljima jedinstva državne i narodne misli – uzdizani su Karađorđevići,
antikomunizam i religijska osećanja • pored postojećih univerziteta, u Beogradu i Zagrebu,
osnovan je i treći u Ljubljani (1920), što je bilo od velikog značaja za razvoj slovenačke nauke i
kulture – veliki udeo u razvoju nauke u Kraljevini imali su naučnici iz ruske emigracije (Anton
Bilimovič, Nikolaj Saltikov, Aleksandar Solovjev, Teodor Taranovski, Nikolaj Saltikov,
Georgije Ostrogorski), koji su uglavnom radili na beogradskom i ljubljanskom univerzitetu –
broj studenata na Univerzitetu se povećavao, kako povratkom studenata iz emigracije, tako i
povećanjem broja studenata iz zemlje – povećavao se i broj studenata iz radničkih i seoskih
porodica, ali nikada nije dostigao razmeru koja je vladala među stanovništvom Kraljevine • nije
bilo nacionalne diskriminacije pri upisu na Univerzitet, ako se izuzme tretiranje Makedonaca kao
Srba – uoči rata donet je niz antisemitskih uredbi, zbog kojih je Jevrejima bilo onemogućeno

85
studiranje – profesori univerziteta bili su angažovani na izradi programa ujedinjenja – do smrti
1914. je na univerzitetu predavao i Jovan Skerlić, poznat kao ''apostol jugoslovenstva'' •
početkom XX veka na teritoriji Jugoslavije bilo je samo po jednog lekara na 10.000 stanovnika –
kulturni razvoj posle 1918. naglo napreduje, sa delatnošću pozorišta, kao i bioskopa – radio
stanice radile su u Beogradu, Zagrebu i Ljubljani – od listova su se sa međunarodnom štampom
mogli meriti Politika, Pravda i Vreme – svaki je list bio vezan za određenu stranku ili političku
struju – najtiražniji list između dva rata bila je Politika, sa drugim specijalizovanim izdanjima
(Politikin zabavnik) – u legalnom periodu delovanja 1919-1921 izlazilo je i glasilo KPJ, ali i
drugi radnički listovi – 1923. pojavio se marksistički časopis Borba – napredna štampa je imala
muke sa cenzurom vlasti • naučna politika nove države na jedistvenim osnovama, oslanjala se na
postojeće kadrove i stvaranje novih – podsticane su uglavnom društvene nauke, dok su prirodne
nauke upućivane na dostignuća svetske nauke – osnovi za naučnoistraživači rad postavljeni su u
Hrvatskoj i Srbiji tokom XIX veka, osnivanjem i radom Jugoslavenske nauke znanosti i
umetnosti (osnovana 1866) i Srpske kraljevske akademije nauka (1886) – Sveučilište u Zagrebu
je osnovano 1874. – Univerzitet u Beogradu taj status dobija 1905. – naučnom radu pomagale su
i mnogobrojne biblioteke • naučnim radom u Bosni, Crnoj Gori, Makedoniji i na Kosovu
uglavnom su se bavili stručnjaci iz drugih delova zemalja – naučni razvoj zemlje tekao je
prilično neravnomerno – najveći je polet doživela Slovenija – Beograd je bio centar nauke u
Srbiji, dok naučnog rada u unutrašnjosti skoro da nije ni bilo – kao tradicionalni centar održao se
Novi Sad, pre svega zbog Matice srpske • konačna standardizacija jezika izvršena je na prelazu
XIX i XX veka, sa izuzetkom Makedonaca – makedonski jezik je standardizovan tek tokom i
krajem Drugog svetskog rata – Jugoslavija je činila specifičnu jezičku zajednicu, slovenskih i
neslovenskih jezičkih grupa • na arhitekturu Jugoslavije najveći je uticaj imala francuska
arhitektura, za koju je karakterističan određeni eklekticizam – ruski emigranti su u arhitekturu
unosili i neke nove elemente • srpska, hrvatska i slovenačka književnost teže uključivanju u
savremene evropske razvojne tokove – ovakva orijentacija bila je karakteristična i za politiku i
ekonomiju, tako da nije mogla zaobići ni kulturu – glavni nosilac evropeizacije bio je časopis
Srpski književni glasnik – u Hrvatskoj pokret moderne zahvata ne samo književnost već mnogo
šire oblasti narodnog života – moderna je delovala i u Sloveniji – početkom XX veka došlo je do
bliže saradnje jugoslovenskih književnika u časopisima i na zajedničkim skupovima – ovaj je
period obeležen približavanjem tri naroda koje su pokušavali da spreče čelnici dvojne monarhije

86
• suprotnosti koje su pratile politički život ostavile su svog traga na književnosti – nova
generacija pisaca težila je da raskine veze sa prošlošću i predratnim autoritetima – javljaju se
ekspresionizam, nadrealizam i socijalna književnost – u srpskoj književnosti dolazi do izražaja
nadrealizam, a u hrvatskoj i slovenačkoj ekspresionizam – socijalni pravac je u sve tri
književnosti bio podjednako razvijen – utvrđeno je da je 2/3 stvaralačke elite bilo u službi države
– aktivnu ulogu u političkom i poslovnom životu imalo je i oko pet hiljada advokata • raznolikost
u umetnosti i književnosti nalazi izraza u velikom broju časopisa odgovarajuće tematike – uz
stare, već tradicionalne, počinje da izlazi i veliki broj novih časopisa – Srpski književni glasnik
počinje ponovo da izlazi posle prekida uzrokovanog Prvim svetskim ratom (pokretači ponovo
Bogdan i Pavle Popović, Slobodan Jovanović) – između 1920. u 1926. godine samo u Srbiji i
Hrvatskoj izlazilo je preko 60 književnih revija • Srpski književni glasnik je od osnivanja 1901.
prošao kroz više faza razvoja – protivio se apsolutizmu Aleksandra Obrenovića – vremenom je
postao najuticajniji vanpartijski list Srbije – u međuratnom periodu i dalje se izdavao za
vanpartijski list, iako je tesno sarađivao sa Demokratskom strankom – protivio se
Šestojanuarskoj diktaturi, a pred Drugi svetski rat bio prozapadno orijentisan – 1934. godine su
se Slobodan Jovanović, Jovan Jovanović i Milan Grol obratili Isidori Sekulić, Kosti Lukoviću,
Niku Bartuloviću, Ivi Andriću i drugima u cilju preuređivanja lista • Miroslav Krleža pokrenuo
je listove Danas i Pečat oko kojih su se okupljali napredni mislioci cele Jugoslavije – Vladimir
Čorović se još 1918. zalagao za unitarističku i nacionalističku viziju književnog i jezičkog
jedinstva, podržavajući vladajući ideološki pravac – trebalo je težiti idealnom izjednačavanju
govora i pisama – smatrao je da ekavicu treba uzeti za opšti književni jezik svih Južnih Slovena
– Vladimir Dvorniković je bio službeni tumač jugoslovenstva u doba diktature, a njegova
Karakterologija Jugoslovena služila je uzdizanju i afirmaciji jugoslovenstva • Jugoslavija je bila
pod uticajem svih velikih svetskih zbivanja u ekonomiji, nauci, umetnosti – zahvaljujući
studijama u inostranstvu, turizmu, posetama, izložbama i radio saobraćaju, Jugoslavija više nije
bila na kulturnoj periferiji – održalo se veliko interesovanje za rusku literaturu – ipak, na
književni život svoje tragove ostavili su i socijalni sukobi, međunacionalne konfrontacije,
diktatura, pojava fašizma – posle 1918. nastavlja da piše i starija generacija (Nušić, Dučić,
Stanković, Šantić) koje je od mladih stvaralaca delilo novo estetsko i moralno shvatanje •
Završetak rata i stvaranje nove države donelo je nove perspektive – Beograd je okupio umetnike
i književnike iz svih delova zemlje – deluju Tin Ujevič, Stanislav Vinaver, Desanka

87
Maksimović, Rastro Petrović – najistaknutiji beogradski modernisti bili su okupljeni u Progresu,
Dragiše Vasića • Nadrealisti su bili povezani sa francuskom školom, Andre Bretonom i Lujem
Aragonom – časopis nadrealista Svedočanstva pojavljuje se 1924. godine – najuže jezgro
beogradskih nadrealista činili su Marko Ristić, Dušan Matić, Aleksandar Vučo, Milan Dedinac i
Mladen Dimitrijević – 1930. se u Beogradu pojavljuje almanah Nemoguće, u kome je navedena
grupa delovala – sa beogradskim nadrealistima veze su održavali Andre Breton i Salvador Dali •
Jenjavanje nadrealizma donelo je jačanje socijalne književnosti – za razvoj socliterature veoma
je zaslužan list Nova literatura, koji je 1928. pokrenuo Pavle Bihali, sarađujući sa grupom
komunista i drugih naprednih intelektualaca (Veselin Masleša, Jovan Popović, Hugo Klajn,
Milan Bogdanović i drugi) – posle 12 brojeva, časopis je zabranjen – verovalo se da deluje pod
nemačkim uticajem – veoma je važna bila Nolitova prevodilačka delatnost – izdavane su,
uglavnom, knjige političko-socijalne tematike – Nova literatura ostaje poznata kao ideološka
radionica, u kojoj su izgrađivana napredna misao i reč – preko Nove literature, čitaoci u
Jugoslaviji mogli su da se upoznaju sa drugim naprednim piscima • Karakteristično za
slovenačku književnost ostaje ljubomorno čuvanje nacionalne i kulturne samobitnosti – težilo se
nacionalnom samozatvaranju – predstavnik ovakve orijentacije bio je Josip Vidmar – ogorčeni
protivnik ovakve škole mišljenja bio je Oton Župančič, koji se zalagao za približavanje
slovenačke i ostalih jugoslovenskih kultura – u međuratnom dobu najistaknutiji slovenački pisac
je Prežihov Voranc – socijalnim temama bave se Miško Kranjec, Alojz Grednik, Mile Klopčić •
Generacije slikara delovali su pod uticajem francuske škole – Jovan Bijelić, Petar Dobrović,
Stojan Aralica, Ivan Radović, Ivan Tabaković, Milo Milutinović – intimizam kao struje
predstavljaju Tartalja, Čelebonović i Motika, a ekspresionizam Bijelić, Konjović, Šumanović –
slikarima novije generacije pripadaju Peđa Milosavljević, Petar Lubarda, Marko Čelebonović •
Ivan Meštrović postiže svetsku slavu posle izložbe 1911. – Spomenik neznanom junaku,
Spomenik zahvalnosti Francuskoj – u hrvatskom vajatstvu ističu se Kršinić, Augustinčić,
Radauš, Lozica – Toma Rosandić i Sreten Stojanović izražavali su nove struje u vajarstvu •
Smena generacija u muzici donosi generaciju stvaralaca školovanih na strani – stvaraju se
orkestri, baletske družine – Petar Konjović na sebe je skrenuo pažnju muzičkim dramama, pre
svega Koštanom (1931) – Miloje Milojević radio je pre svega na solo pesmama, Stevan Hristić
ostao je poznat po baletu Ohridska legenda (1947) – među hrvatski umetnicima treba pomenuti
Krešimira Baranovića, Jakova Gotovca (opera Ero s onoga svijeta), Josip Slavenski (Simfonija

88
orijenta) – slovenačke muzičke institucije naglo se razvijaju u Kraljevini – od 1908. počinje da
deluje Slovenska filharmonija – među istaknutim muzičkim radnicima bili su Marij Kogoj,
Slavko Osterc, Karol Pahor, Matija Bravničar

VELIKE SILE I JUGOSLAVIJA (25. – 27. mart 1941.)

• opkoljavanje teritorije Jugoslavije započelo je Anšlusom (mart 1938.) i nastavljeno

italijanskom okupacijom Albanije aprila 1939. – Bugarkska, Rumunija i Mađarska u periodu od
novembra 1940. do marta 1941. pristupaju Trojnom paktu, a nemačka vojska ulazi na njihove
teritorije – oktobra 1940. Italija napada Grčku • italijansko zauzimanje Albanije nije značilo za
Kraljevinu Jugoslaviju samo dobijanje neprijateljski nastrojenog saveznika, već i silu koja je na
južnoj granici nadahnjivala antijugoslovenske aktivnosti među albanskim teroristima • posle
postavljenja germanofilske vlade Bogdana Filova maja 1940, sve više se budi revizionistička
struja u Bugarskoj – sve su češće isticanje pretenzije Bugarske na teritoriju Makedonije –
pozivano je na poštovanje nacionalnog prava pri krojenju nove mape Evrope – podrška koju je
Berlin pružao Sofiji još veći je podsticaj takvoj politici Bugara – bugarskim zemljama smatrane
su sve teritorije koje su pre 1878. i 1912. bile naseljene Bugarima – potraživane su granice
ogređene poslaničkom konferencijom u Carigradu 1876/7 i Sanstefanskim mirovnim ugovorom
– posle 1940. za bugarsko opredeljenje je presudan postao pad Francuske i apsolutna premoć
Nemačke u Evropi – izražena je potpuna podrška silama osovine, uz održavanje korektnih
odnosa sa SSSR – Britanija podstiče stvaranje antinemačkog saveza na Balkanu, dok Nemačka
radi na povezivanju Mađarske i Bugarske sa Jugoslavijom – maja 1940. Britanija zahteva od
Bugarske da balkanske države deluju solidarno, što je kralje Boris III odbio – oktobra 1940.
Bugarska počinje pregovore sa Nemačkom o pristupanju Trojnom paktu, a pararelno kreće i
penetracija nemačkih oficira i stručnjaka na teritoriju Bugarske – krajem 1940. već je bilo jasno
da Nemačka rukovodi bugarskom politikom, kao što je to činila i sa rumunskom – SSSR je
izrazio određenu zabrinutost koja se ticala pristupanja Bugarske silama Osovine zbog svojih
interesa na Crnom moru – do kraja 1940. Britanci su bili svesni da politika njihove vlade u
Bugarskoj ne može biti više ni od kakve koristi, ali su istrajali u nastojanjima da Bugarska ostane
van ratnog sukoba • Britanija je i pre 1939. težila da ojača svoje prisustvo u Jugoslaviji, ali nije
imala mogućnosti da to učini slanjem trupa, oružja ili flote – činjenica je da je balkanska pozicija
sila Osovine bila mnogo bolja od britanske 1940. – Balkanski pakt iz 1934. više nije važio kako

89
je Grčka bila u ratu sa Italijom – Rumunija, na čelu sa Jonom Antoneskuom, prišla je silama
Osovine novembra 1940. – Turska je ostala neutralna, iako je trpela pritisak Nemačke i uticaj
Velike Britanije – ugovor o večnom prijateljstvu iz oktobra 1940. između Mađarske i Jugoslavije
ubrzo se pokazao kao farsa • Kraljevina Jugoslavija je, među poslednjima, u junu 1940. priznala
SSSR i sa njima razmenila diplomatske predstavnike – posle pada Francuske, usled objektivne
nemogućnosti Britanije da pomogne, Jugoslavija se okrenula SSSR, na insistiranje komunista, ali
i drugih antifašističkih snaga • Knez Pavle bio je skeptičan prema ugovoru sa SSSR, iako je u
prethodnom periodu SSSR ostvario ugovore sa Francuskom i Čehoslovačkom i uđe u Društvo
naroda – posebno se knez plašio širenja boljševizma i panslavizma – knez Pavle je nastavio
tradiciju kralja Aleksandra, koji je takođe bio antiboljševički raspoložen – tek je Minhenska
kriza, kapitulacija i okupacija Češke i opšta kriza međunarodnih odnosa 1938/9 naterala kneza
Pavla da prizna SSSR i uspostavi diplomatske odnose sa Sovjetima – sporazum o formalnom
priznanju SSSR od strane Kraljevine Jugoslavije potpisali su u Ankari 24. juna 1940. godine,
poslanik Ilija Šumenković i sovjetski diplomata Terentijev – prvi poslanik SSSR u Beogradu bio
je Viktor Plotnikov, a Jugoslavije u Moskvi Milan Gavrilović, vođa zemljoradničke stranke •
SSSR, obavezan paktom potpisanim 23. avgusta 1939. godine, oprezno je vodio spoljnu politiku
– ipak, sve je više pažnje posvećivano Balkanu, a Milan Gavrilović nagoveštava da je primarni
cilj Sovjeta bilo okretanje Nemaca protiv Britanaca – ipak, do ovakvog kolapsa nije došlo –
SSSR je jasno stavljao Nemačkoj do znanja kakvi su njegovi interesi na Balkanu, ali bez
ugrožavanja postignutog sporazuma – sovjetska politika na Balkanu svodila se na podržavanje
ambicija Bugarske prema Rumuniji i prema Turskoj – Sovjetima je posebno smetala povezanost
Turske sa Britanijom • Rumunija prilazi silama Osovine 23. novembra 1940, mada su nemačke
snage i ranije ušle na teritoriju Rumunije – zemlja je bila pritisnuta unutrašnjom krizom,
ambicijama Mađarske i Bugarske, a sa istoka i SSSR – preko Rumunije je Nemačka nameravala
da preko Bugarske, napadne Grčku – februara 1941. nemačka vojska prelazi u Bugarsku –
formalno pristupanje Bugarske silama Osovine bilo je obeleženo izražavanjem radikalnog
revizionizma prema Jugoslaviji • Mađarska, pod vlašću generala Hortija, bila je potpuno
podređena Nemačkoj – Italija je podržavala revizionističke pokrete u Mađarskoj, Bugarskoj i
Albaniji – računalo se i na separatizam u Hrvatskoj, posebno na aktivnost ustaške organizacije –
mađarskojugoslovenski pakt nije mogao da obuzda one snage koje su tražile reviziju
Trijanonskog mirovnog sporazuma • Nemačka je želela da prevede Jugoslaviju na stranu sila

90
Osovine diplomatskim putem, zbog akcija započetih na Istoku, kampanje protiv Grčke –
Nemačka je mogla Jugoslaviji da obeća poštovanje teritorijalnog integriteta i poštovanje njene
neutralnosti, ali takva obećanja ne bi mnogo značila – posle pada vlade Milana Stojadinovića, ni
Nemci ni Italijani nisu imali poverenja u jugoslovenske političare – Hitler je bio ubeđen u snagu
jugoslovenske vojske, ali je bio i dobro obavešten o centrifugalnim silama koje su delovale u
Jugoslaviji – posebno se oslanjao na nemačku manjinu • Težak međunarodni položaj Jugoslavije
pogoršavala je unutrašnja kriza – sve su jače bile ultranacionalističke antijugoslovenske snage –
vojska nije bila opremljena za moderan rat i zavisila je od uvoza – poraz Francuske delovao je
destruktivno na moral antifašističkih snaga – sporazum srpske i hrvatske buržoazije iz avgusta
1939. o stvaranju Banovine Hrvatske bio je početak njenog razgrađivanja i stvaranja sasvim
neodređenog federalističkog uređenja – petokolonaši su obavijali čitav državni aparat, a nemačka
manjina se u potpunosti stavila na stranu Trećeg rajha – sve slojeve savladao je opšti defetizam i
beznadežnost • U datoj situaciji, pod pritiskom velikih sila i neporecive krize, snage su sve
jasnije bile podeljene – sučeljavale su se antifašističke i fašističke snage, građanske, nacionalne i
jugoslovenske stranke, dok je broj pasivnih bio jedva vredan pomena – krajem 1940. godine
Britanija je napustila svoju politiku održavanja mira na Balkanu u korist formiranja fronta koji bi
činile Grčka, Bugarska, Jugoslavija i Turska – ovu ideju podržavao je i američki pukovnik
Donovan, koga je poslao predsednik Ruzvelt, ali je nije podržavao knez Pavle – na Donovana je
utisak ostavio samo borbeni antifašizam generala Simovića, komandanta vazduhoplovstva
Jugoslovenske vojske – Britanija nije komuniste smatrala snagom vrednom pomena, ali su
podržavali njihovu saradnju sa Srpskim kulturnim klubom radi formiranja zajedničkog fronta •
Britanija je na Kraljevinu vršila pritisak da ne pristupi silama Osovine i, zajedno sa Turskom,
pomogne napadnutoj Grčkoj – Jugoslavija je trebalo da zatvori prilaz moravskovardarskoj dolini
– neposredni pritisak Nemačke počinje 27. novembra 1940. kada je Joakim fon Ribentrop
Dragiši Cvetkoviću i Aleksandru Cincar Markoviću napomenuo važnost pristupanja Jugoslavije
Trojnom paktu u Fušlu – dalji razgovori održani su u Fušlu i Berhstengartenu – Hitler je 14.
februara 1941. insistirao na tome da Jugoslavija odredi svoj položaj u ''novom poretku'' –
istovremeno su izneti zahtevi da zemlja uđe u rat na strani Velike Britanije – 20. februara 1941.
Britanci zahtevaju da Jugoslavija sa Turskom napadne Nemce, čim budu ušli u Bugarsku •
Podršku jačanju balkanskog fronta pružio je i Ruzvelt, iako su SAD u tom ratu bile neutralne –
SAD podržavaju ugrožene zemlje i podstiču ih na otpor – kao i Britanija, SAD su podržavale

91
akciju jugoslovenske i turske vlade protiv snaga Osovine – 18. marta 1941. Ruzvelt je u pismu
Cvetkoviću izrazio sumnju da Jugoslavija već razmišlja o kapitulaciji – američki poslanik u
Beogradu, Artur Lejn, nagovestio je knezu Pavlu kakve bi bile posledice potpisivanja pakta •
Samner Vels je 21. marta 1941. obavestio kneza da bi SAD mogle tolerisati samo ugovor o
nenapadanju između Nemačke i Jugoslavije – prećeno je zamrzavanjem svih zajmova – britanski
poslanik je Ronald Kembel napominjao je da bi pad Soluna pod bugarsku vlast bio katastrofalan
kako po Jugoslaviju, tako i po Tursku – Cvetković je odbio Idnov predlog da se na britanskoj
teritoriji sastanu predstavnici Turske, Grčke i Jugoslavije – pokušano je i delovanje na
Jugoslaviju preko SSSR • Kada je 20. marta u Beogradu doneta odluka o pristupanju Trojnom
paktu, Britanija je odlučila da pristupi poslednjem koraku, odnosno izazivanju državnog udara –
Kembel je dobio direktivu o potpuno odrešenim rukama, a britanski radio započinje tešku
propagandu – 22. marta 1941. Čerčil je Cvetkoviću stavio do znanja da je poraz Nemačke u
predstojećem ratu neizbežan – Čerčil je ponovo podržao prilazak Jugoslavije i Turske Grčkoj, u
cilju zaustavljanja nemačke napasti • Razvoj situacije na Balkanu je ugrožavao i SSSR – pakt sa
Nemačkom davao je SSSR manevarski prostor, ali mu okivao ruke, razaranjem strategije o
Narodnom frontu – među pojedinim komunističkim partijama, nemačka vojska je čak smatrana
nosiocem revolucije – Milan Gavrilović je u Moskvi pokušao da ojača položaj Jugoslavije, ali
Andrej Višinski nije imao prava da pregovara u ime svoje vlade o vojnim garancijama ugrožene
zemlje • Posle tri godine nemačkog i italijanskog pritiska, knez je odlučio da pristupi Trojnom
paktu – uz saglasnost Krunskog saveta, Dragiša Cvetković i Aleksandar Cincar Marković
potpisali su 25. marta 1941. godine u dvorcu Belvedere u Beču, Protokol o pristupanju
Kraljevine Jugoslavije Trojnom paktu – pored protokola, Jugoslaviji su upućene i tri note –
prvom se Nemačka obavezuje da u formiranju granica na Balkanu uzme u obzir težnju
Jugoslavije da izađe na Egejsko more i grad Solun – druga se nota odnosila na poštovanje
suvereniteta i teritorijalnog integriteta Jugoslavije, uz dozvolu za prolaz ili prevoz trupa preko
njene teritorije – treća nota garantuje da Italija i Nemačka od Jugoslavije neće tražiti vojnu
pomoć • Posle pristupanja Trojnom paktu, ostavku podnose ministri Srđan Budisavljević, Branko
Čubrilović i Mihailo Konstantinović – britanski faktor u Jugoslaviji podržavao je ideju prevrata i
smene režima i izrazila volju da podrži svaku vladu koja bi pružila otpor Nemcima – na čelu
pučista nalazili su se generali Borivoje Mirković i Dušan Simović, kao i oficiri beogradskog
garnizona i kraljeve garde – puč je izvršen u noći između 26. i 27. marta 1941, a vlada

92
Cvetković-Maček zamenjena je vladom na čelu sa Dušanom Simovićem, u kojoj je Vlatko
Maček bio prvi potpredsednik, a Slobodan Jovanović drugi – kralj Petar II je proglašen
punoletnim – kneza Pavla je vest o puču zatekla u Zagrebu – knez se vratio u Beograd, odakle je
prevezen do granice sa Grčkom, gde je predat britanskim oficirima, koji su ga konfinirali u
Keniju, gde je proveo ostatak rata • U demokratskim državama na zapadu je došlo do ogromnog
oduševljenja – događaji vezani za 27. mart ostali su zabeleženi kao veličanstveni otpor fašizmu –
bio je ovo ogroman podsticaj za dalje delovanje antifašističkih pokreta u trenutku kada je
situacija po saveznike izgledala izgubljenom • Britanija zahteva od Jugoslavije u ovom periodu
da se ratno angažuje – Jugosloveni su, međutim, upućivani da oružje nabave napadima na
italijanske snage u Albaniji – aktiviranjem balkanskog fronta trebalo je sprečiti Nemce da iz
Evrope potisnu Britance – Britanci su, za razliku od Nemaca, znali tačno u kakvom se stanju
nalazi jugoslovenska vojska – knez Pavle je, u odsudnom času, odustao od pružanja pomoći
Britaniji, što mu ovi nikada nisu zaboravili – jugoslovenska pacifistička politika je u ovom
trenutku doživela potpuni poraz • Nijedna velika sila nije bila za neutralnost Jugoslavije –
Nemačka je težila da je privuče mirnim putem, dok su SAD i Velika Britanija težile da je zadrže
van fašističke sfere uticaja po cenu rata – iako je Nemačka pripremala napad na SSSR, na
osnovu plana Barbarosa usvojenog decembra 1940, komplikovanje situacije na Balkanu
odgovaralo je Sovjetima • Unutrašnjopolitički život Jugoslavije tokom 1940. ostao je obeležen
podvojenošću, političkim borbama, verskim i nacionalnim podelama i radom pete kolone –
preovladavalo je okupljanje oko nacionalnih organizacija poput Srpskog kulturnog kluba ili
HSS-a, nagriženog podelama i sukobima – u HSS nadvladavalo je desno, nacionalističko, krilo,
dok je na srpskoj političkoj sceni ''Zbor'' Dimitrija Ljotića podržavao opredeljenje Jugoslavije za
fašističke sile – knez je velikim silama i dalje uporno stavljao do znanja da se Jugoslavija neće
uključiti u rat pod uslovima koje joj one nameću – knez se oslanjao na političku podršku vladi
Cvetković-Maček nakon stvaranja Banovine Hrvatske i mali deo komandnog kadra u vojsci
(generali Petar Pešić i Petar Kosić) – knez nikada nije uživao podršku srpskog naroda, ali ni
srpske vojske • Najjači centar kneževoj politici popuštanja nalazio se u vojsci, ali i drugih
antifašistički nastrojenim krugovima – prvu tajnu grupu u srpskoj vojsci stvorio je 1937. godine
general Borivoje Mirković, dok je grupa SKK nosila ime ''Konspiracija'' (osnovana 1938) –
veliki je uticaj bio i organizacije ''narodna odbrana'' na čelu sa Milošem Trifunovićem
Birčaninom – u svakoj je stranci postojalo snažno antifašističko jezgro – patrijarh Gavrilo Dožić

93
bio je protiv povezivanja sa fašističkim zemljama, a Nikolaj Velimirović održavao je veze sa
anglikanskom crkvom • Iako su Britanci preko svoje obaveštajne službe SOE od 1940. podsticali
antifašističko delovanje na jugoslovenskoj političkoj sceni, otpor silama Osovine javio se i
autohtono – i vođe ove antifašističke struje bile su obaveštene o slabosti srpske vojske i
nevoljnosti zapadnih saveznika da pruže konkretnu pomoć, ali su izabrali antifašističko
delovanje, uvereni da je ono bliže interesima naroda • Ideja o zbacivanju kneza postoji i pre, ali
bez konkretnih planova – jula 1940. Jovan Đonović pregovara sa Džonom Emerijem, agentom
SOE, o zbacivanju kneza Pavla, što je odbačeno kao preuranjeno – decembra 1940. Dušan
Simović obnavlja ideju o puču, mada neki istoričari smatraju da je samo nameravao da formira
vojnu vladu • Iako su bili vezani paktom SSSR sa Nemačkom, jugoslovenski komunisti su
nastavili da napadaju imperijalizam i fašizam – komunisti su izgradili koncepciju odbrane zemlje
i posle Pete zemaljske konferencije oktobra 1940. bili spremni za sve mogućnosti razvoja
situacije – i komunisti su imali planove o rušenju kneza Pavla, koji su odbačeni u
KOMINTERNI u jesen 1940. – dve antifašistička pokreta imala su istu orijentaciju – u vreme
priprema za državni udar, KPJ istupa sa snažnim stavom antifašizma, optužujući vladu
Cvetković-Maček-Kulovec za izdajstvo, a zahtevajući da se Jugoslavija okrene SSSR u i
uspostavljanju narodne vlade – 25/26 komunisti demonstriraju protiv potpisivanja Trojnog pakta
– ipak, komunisti su realno procenili da posle demonstracija i zbacivanje režima vodi u rat • 27.
marta na ulicama Beograda i drugih gradova našla su se dva pokreta, koja su se slagala po
pitanju odbacivanja pakta, ali ne i po pitanju procene situacije – Maček je podržavao kneza, ali u
suštini nije bio niti za pristupanje silama osovine, niti za rat – posle stvaranja Banovine Hrvatske,
sve je više počeo da gubi podršku u stranci – naglo je ojačao ustaški deo, a Gradska i Seljačka
zaštita počinju da se ponašaju krajnje antijugoslovenski – Mačekovo ponašanje je bilo
kontradiktorno – 25. marta 1941. odbacio je alternativu rata – odbio je predlog Ribentropovog
poklisara Valtera Maletkea da se Hrvatska izdvoji iz Jugoslavije i time otpočne rat, a već 10.
aprila uputio apel članovima HSS da se prikloni ustaškoj vlasti u vidu NDH – babicom ovog
novog režima nazivan je Ribentropov izaslanik Edmund Vezenmajer • antifašističkim snagama u
Jugoslaviji odgovaralo je 27. marta 1941. patriotsko raspoloženje u narodu, široka podrška
stranih zemalja i oduševljenje javnog mnjenja – iako je puč sproveden pod uticajem Londona i
Moskve, ne treba poricati autentični element koji je postojao u događajima u Beogradu –
fašističke snage su se trudile da ovaj trenutak na svaki način ospore kao ''spontani narodni

94
ustanak'' – pokušavano je i proturanje teze o postojanju grupe revolucionara koja je bila
povezana sa Apisom, kao i plaćene revoluciju koju su podstakli Britanci • o uticaju SSSR van
onoga što se može saznati od KPJ, malo se zna – samo se u naznakama zna za veze sovjetskog
oficira za vezu Mustafe Golubića sa nekim slavjanofilskim učesnicima puča – poslanik SSSR u
Beogradu Vladimir Lebedev izvestio je Ministarstvo spoljnih poslova SSSR 28. marta 1941. o
puču u Beogradu • Britanija je, u želji da odbrani svoje poslednje uporište na jugu Evrope,
Grčku, želela da aktivira balkanski front Jugoslavije, Grčke i Turske – brza vojna pomoć
Jugoslaviji nije se mogla očekivati, ali joj je jasno stavljeno do znanja da svojim sadašnjim
postupcima bira svoje mesto u sutrašnjem sistemu demokratija • Posle gubitka Bugarske, a željna
da potvrdi svoje interese na Balkanu, SSSR se okreće Jugoslaviji – ugovor o prijateljstvu i
nenapadanju između SSSR i Jugoslavije potvrdio je politiku nenapadanja, ali bez namere da se
ista potvrdi vojnim sporazumom • Među antifašističkim strujama u Jugoslaviji možemo
razlikovati građansku, čiji su predstavnici izveli vojni puč i komunističku, koja se oslanjala na
podršku SSSR, i koja se oglasila 25/6 mart tokom demonstracija – komunisti su učestvovali u
stvaranju atmosfere koja je pogodovala puču – antifašistička građanska struja podeliće se na
grupu koja se zalagala za odlučno suprotstavljanje osovini i grupu umerenih političara koji su se
nadali da će uspeti da odlože ili spreče napad na Jugoslaviju – razlike između ove dve grupe
izbiće na videlo tek u emigraciji

VOJNA KATASTROFA

• oktroisani ustav je pretrpeo još jednu izmenu pošto je Petar II proglašen punoletnim, a
namesništvo oboreno – nova vlada se, ipak, pokazala nemoćnom – neki mlađi zaverenici
pomišljali su čak i na novi puč, nezadovoljni sastavom vlade – 5. maja 1941. slovenački
predstavnici u vladi su preko slovačke ambasade nudili Trećem rajhu izdvajanje Slovenije iz
sastava Jugoslavije, pod uslovom da Nemci poštuju integritet tako izdvojene države – Kulovec i
Maček istupili su za mir sa Nemačkom po svaku cenu, osim u slučaju napada na Jugoslaviju –
novi predsednik vlade, Dušan Simović, pokušao je da se predstavi kao saveznik Nemaca i
Italijana, da bi time zadobio vreme, dok je puč tumačen kao unutrašnjopolitički događaj –
Momčilo Ninčić, ministar inostranih poslova, poslao je cirkular svim jugoslovenskim
ambasadorima kojim je zahtevano poštovanje međunarodnih ugovora, pa i protokola iz Beča 25.
marta 1941. - traženje zajedničkog jezika sa silama osovine posle događaja 27. marta bilo je

95
potpuno iluzorno, ali su vodeći politički krugovi u Jugoslaviji pokušavali • prevrat u Beogradu,
Hitler je dočekao u stanju besa, odlučan da kazni vinovnike – verovao je da su događaji u
Beogradu imali izrazito srpsko obeležje – vlada koja je odbacila Trojni pakt, a uz to je i
nepouzdana, sklona saradnji sa Britancima i opasna u slučaju da obrazuje zajednički front sa
Grčkom, nije mogla biti ostavljena nekažnjenom – posle donošenja odluke o napadu na
Jugoslaviju, Hitler je sazvao konferenciju svojih najbližih saradnika, na kome je istakao da je
veoma važno da se Jugoslaviji nanese munjevit i nemilosrdan poraz – početak operacije
Barbarosa odložen je za pet nedelja (od 15. maja za 22. jun) – operacija Marita trebalo je da
počne što pre, sa ciljem da se osvoje Trakija i Solunsko polje – dalje napredovanje bi bilo
usmereno južno od Sofije, u pravcu Niša, i dalje ka Beogradu u koordinaciji sa nadiranjem
nemačkih snaga na prostor oko Graca i Klagenfurta sa ciljem potpunog razbijanja jugoslovenske
vojske – od Italijana se očekivalo da iz Istre sa armijom ''Po'' osiguravaju nemački desni bok –
avijacija je trebalo da izvrši odlučan napad na Beograd – valjalo je zauzeti Đerdap zbog
transporta nafte iz Rumunije – ovaj je plan nazvan Direktivan 25 ili Hitlerov plan 25 za napad na
Jugoslaviju – Hitler je doneo odluku da se brzo slomi jugoslovenski otpor, spreči sjedinjavanje
jugoslovenske i grčke vojske i uništi britanski ekspedicioni korpus • Nemačka je podržavala i
revizionističke težnje Italije, Mađarske i Bugarske, uperene protiv Jugoslavije – jugoslovensko-
mađarski pakt o prijateljstvu koji je sam Hitler podržavao kako bi privukao sebi Jugoslaviju,
označio je prvo posleratno odricanje od teritorija od strane Mađarske • Bugarska nije želela da
učestvuje u ratu protiv Jugoslavije zbog stava Turske, ali je pretvorena u bazu za napad –
Rumunija je imala preventivnu ulogu prema SSSR, a i sa njene teritorije polazili su napadi na
Jugoslaviju – Bugarskoj i Mađarskoj obećani su teritorijalni dobici u Vojvodini i Makedoniji •
28. marta 1941. Musolini je primio Pavelića u svojoj vili Torlonia, gde mu je obećao priznanje
vlade u Hrvatskoj, dok je Pavelić potvrdio svoje obaveze prema Italiji – podgrejavana je
međunacionalna netrpeljivost, propagirana srpska netolerancija prema manjinama – feldmaršal
Vilhelm fon Kajtel u pripremanju napada na Jugoslaviju, za isklučivog neprijatelja proglasio je
Srbe – naglašavano je da nemačka vojska ne dolazi da bi se borila sa Hrvatima, Slovencima i
Bosancima • Jugoslavija je optuživana za saradnju sa Britanijom i status britanskog štićenika, za
sarajevski atentat, za pretnje ratom – krivica je svaljivana na Srbe, za 1941. kao i za 1914. –
Nemačka je istupala kao sila koja donosi oslobođenje narodima zatočenim u Kraljevini –
Hitlerov plan sadržao je odrednicu o uništavanju Jugoslavije, kao veštačke tvorevine, na čijim će

96
ruševinama nići novi poredak – izvođenje operacija protiv Jugoslavije došlo je neočekivano za
Nemačku, ugrožavajući realizaciju planova ''Barbarosa'' i ''Marita'' • Hitler je zagovarao punu
aktivnost nemačke emigracije – naređena je pojačana aktivnost pete kolone u sklopu
Kulturbunda – organizacija Jupiter se aktivirala i počela vršiti proratnu propagandu među
folksdojčerima, kojima je deljeno i oružje – u noći 28/29. mart 1941. proradila je i radio stanica
''Jupiter'' • Italijanska vojska trebalo je da bude u stanju odbrane na frontovima u Albaniji
(grčkom i italijanskom) – na istarskom frontu u početku je trebalo da deluje defanzivno, da bi
kasnije prešla na ofanzivu prema Jajcu i Splitu – vazduhoplovstvo je trebalo da deluje protiv
baza u Boki, Splitu i Šibeniku – centar italijanske obaveštajne služne nalazio se u Trstu – 5.
aprila stiglo je obaveštenje da će akcija protiv Grčke i južnog dela Jugoslavije početi 6. aprila •
Grčka i Jugoslavija, ako se izuzme prisustvo slabog britanskog ekspedicionog korpusa, čekale su
usamljeno napad – general Vilson raspolagao je motorizovanim jedinicama, koje su, ipak, bile
prilagođene ratu u pustinji, a ne po planinama srednje Grčke – trupe Britanije, koja je u tom
trenutku sama ratovala sa silama Osovine bile su razbacane po mnogobrojnim tačkama u svetu –
Jugoslavija je bila opkoljena sa svih strana, a formiranje Banovine Hrvatske samo je doprinelo
sukobima između srpske i hrvatske buržoazije • Do izbijanja Nemačke na Karavanke,
jugoslovenska vojska, po ugledu na francusku, razvija dotrinu manevra, koja nije odgovarala
datoj situaciji – generalštab od 1938. razvija odbrambene planove suočen sa vojnom doktrinom
Vermahta – nova je doktrina zahtevala pružanje što dužeg otpora agresoru, čuvanje žive sile do
stvaranja povoljnijih političkostrategijskih uslova na Balkanu – ova doktrina, međutim, nije
poštovana • Generalštab je 27. marta predlagao da se objavi opšta mobilizacija, što je odbačeno,
da se ne bi provocirao nemački napad – izdato je Naređenje o aktiviranju jedinica – pogranične
jedinice zauzimaju III, a ostale jedinice I stepen pripravnosti – 3. aprila vlada donosi odluku da
se Beograd, Ljubljana i Zagreb proglase za otvorene i nebranjene gradove – Ministarstvo vojske
i mornarice je 1. aprila naredilo da se Štab jurišne komande iz Novog sada pretvori u Štab
četničke komande u Kraljevu – opšte aktiviranje, odnosno mobilizacija, naređeno je 30. marta, s
tim da prvi dan aktiviranja bude 3. april • Napad je počeo bez objave rata – bombardovan je
Beograd – fašističke sile prodirale su iz Nemačke, Italije, Mađarske, Bugarske i Rumunije – u
noći 5/6 aprila, Nemci zauzimaju Sip na Dunavu – glavni udar išao je iz dva pravca – iz rejona
Klagenfurta, Graca i Nađ Kanjiže odakle je dejstvovala 2. nemačka armija pod komandom
Vilhelma fon Vajksa – njen je zadatak bilo prodiranje u pravcu Zagreba, Beograda i Sarajeva –

97
10. aprila zauzet je Zagreb, gde je, u ime Ante Pavelića, proglašena NDH – proglašenje je izvršio
Slavko Kvaternik, pod pokroviteljstvom Edmunda Vezenmajera – Ante Pavelić u Zagreb stiže
tek 15. aprila 1941. preko Karlovca, iz Italije • Ustaško delovanje bilo je vidljivo i u avijaciji, čiji
su članovi odbili da izvrše naređenja ili napustili dužnost – sa italijanskim trupama iz Albanije na
Kosovo stižu i predstavnici Kosovskog komiteta – Maček, koji je 8. aprila napustio vladu, 10.
aprila poziva članstvo HSS da bude verno novoj hrvatskoj vladi – ovime je potvrđen
separatistički čin i razbijanje Jugoslavije – odredi Građanske i Seljačke zaštite počinju da uvode
''red'' hvatajući oficire i vojnike Jugoslovenske vojske i obezbeđujući učvršćivanje ustaške vlasti
• Nemačka 12. armija, pod komandom Vilhelma fon Lista, napalo je Jugoslaviju iz Bugarske,
probila jugoistočni front, kojim je komandovao Milan Nedić i presekla vezu između Jugoslavije i
Grčke – ovako slab otpor jugoslovenske vojske iznenadio je Hitlera • General pukovnik
Aleksandar Ler komandovao je nemačkom flotom koja je 6. aprila bombarovala Beograd –
Nemci ulaze u grad 13. aprila i organizuju defile pred skupštinom – italijansko vazduhoplovstvo
tuklo je jugoslovensku flotu u Boki • Upozoreno o napadu, jugoslovensko vazduhoplovstvo
uspelo je da izbegne uništenje na aerodromima – jugoslovenska avijacija ulazila je u sukobe sa
Nemcima iznad većih gradova, a organizovani su i napadi na polazne pozicije nemačkih trupa,
mada samo simbolični • Iako su se pojedinci herojski suprotstavili nemačkom napadu, ne može
se zaobići masovno kapitulantsko držanje komandnog kadra i njegova nacionalna izdaja – peta
kolona je odmah po započinjanju delovanja neprijatelja stupila u dejstvo – aprilski rat pretvarao
se u opšti haos, neorganizovanost i metež – celokupna struktura vojske se urušavala • Slovenačka
građanska klasa, svesna nemoći Kraljevine, a posle formiranja NDH, pokušavala je da održi
jedinstvenu Sloveniju – formirano je Narodno vijeće od pripadnika SLS, Jugoslovenske
nacionalne stranke, Samostalne demokratske stranke, Narodne radikalne stranke i Socijalističke
stranke Jugoslavije, na čelu sa Markom Natlačenim – 10. aprila Narodno vijeće izdaje proglas u
kome zahteva da se jugoslovenska vojska na teritoriji Slovenije podredi Narodnom vijeću, a ban
i Narodno vijeće preuzimaju na tlu Slovenije izvršnu i vrhovnu vlast do 17. aprila, kada je
predata Italijanima • Probojem jugoistočnog fronta, Nemci su 9. aprila zauzeli Makedoniju –
severozapadni front, severno od Save i Dunava, raspao se između 6. i 10. aprila – italijanska
vojska posle pada severozapadnog fronta kreće prema Karlovcu i dalmatinskoj obali – mađarska
vojska prelazi granice i zauzima Bačku, Baranju, Međumurje i Prekumurje, između 11. i 16.
aprila – sa bugarske teritorije, nemačke trupe su napale Jugoslaviju 6. aprila 1941, a napadnuta je

98
i Grčka – 13. aprila je u Solunu proslavljano ''oslobađanje'' Makedonije i ''bugarskih'' krajeva –
15. aprila je Bugarska prekinula diplomatske odnose sa Kraljevinom – nemačko-bugarskim
sporazumom su bugarske trupe okupirale 19/20. aprila deo teritorija koje su zauzele nemačke
trupe • Vrhovna komanda Jugoslovenske vojske odmah je izgubila kontrolu nad situacijom –
vlada se povlačila prema Sarajevu – od prvog dana rata, vlada se nalazila u bekstvu – 7. aprila u
Sevojnu kod Užica proglašeno je mobilno stanje – Simović 12. aprila izjavljuje kako ima
poverenja u moralnu snagu naroda i očekuje pomoć saveznika – vlada na usputnim sednicama
odobrava sredstva za propagandu u Albaniji i 13. aprila objavljuje rat Bugarskoj i Mađarskoj –
neki su ministri (među njima i S. Jovanović) optuživali Hrvate za slom, a sukobi oko njegovog
uzroka neće prestati ni u emigraciji • Za novog načelnika generalštaba je 13. aprila postavljen
Danilo Kalafatović – krajnja tačka povlačenja vlade bio je Nikšić, odakle je kralj Petar II odleteo
u Grčku 14. aprila po savetu patrijarha Gavrila – sutradan je i ostatak vlade nastavio povlačenje
prema Grčkoj • Britanci su se zalagali za nastavak rata u brdima, a Čerčil se 13. aprila izjasnio
protiv izlaska kralja i vlade iz zemlje – Simović je na Kalafatovića preneo ovlašćenja za
pregovore sa Nemcima – Simović je zahtevao primirje – u Nikšiću, na poslednjoj sednici vlade,
odlučeno je da ne kapitulira Kraljevina, već njena vojska – kralj i vlada odlaze u Grčku radi
nastavljanja otpora • Sporazum o primirju, u suštini bezuslovna kapitulacija, potpisan je 17.
aprila – sa nemačke strane general-pukovnik Maksimilijan von Vajks, a sa jugoslovenske
Aleksandar Cincar Marković i general Radivoje Janković – glavne odredbe odnosile su se na
odvođenje vojske u zarobljeništvo, predaju oružja, zabrani da vojna lica napuštaju Jugoslaviju i
učestvuju u borbi protiv sila Osovine • Sednica Politbiroa CK KPJ održana je 10. aprila 1941. u
Zagrebu, na dan proglašenja NDH – doneta je odluka o nastavku pružanja otpora, čak i u slučaju
da država bude vojno poražena – komunisti su zahtevali oružje od vojske, ali im nije dato – 10.
aprila je formiran Vojni komitet, na čelu sa generalnim sekretarom KPJ, što je značilo njeno
dalje vojno delovanje – sedište KPJ (Politbiroa) preseljeno je iz Zagreba u Beograd, zbog
ustaškog delovanja – Politbiro je 15. aprila 1941. objavio prv ratni proglas jugoslovenskih
komunista, u kome je pozivano na dalji otpor, osuđivana izdaja, a stvaranje NDH posmatrano
kao sramota – aprilski rat je pokazao slabost jugoslovenske vojske, ali i iracionalnost njene
politike neutralnosti pre početka rata • Nemci posle Aprilskog rata gospodare zaleđem
Mediterana, kao i tokom Dunava – zaštićena je pozadina budućih velikih frontova na istoku –
Zapadna Evropa, do granica sa SSSR, sa izuzetkom Engleske, neutralne Švajcarske i Švedske,

99
evropskog dela Turske i profašističkih režima Portugalije i Španije, bila je pod nemačkom
kontrolom

100
Petranović, Branko, Istorija Jugoslavije 1918-1988, knj. 2, Narodnooslobodilački rat i
revolucija: 1941-1945, Beograd, 1988.

SVET U RATNOM VRTLOGU 1941.

• nemačkim napadom na SSSR (operacija ''Barbarosa'') Drugi svetski rat je ušao u novu fazu –
rat dobija neviđene razmere, a bitke postaju sve surovije i krvavije – SSSR je napala najveća
armija koju je svet ikada video, koja je uživala podršku kompletne evropske privrede – nemačke
trupe na istoku uživale su podršku Italijana, Finaca, Rumuna, Mađara, španske ''Plave divizije'' –
podršku nemačkim snagama pružale su i ustaše – od otvaranja Istočnog fronta, ustaše su
očekivale snabdevanje žitaricama, ali i Ukrajinu kao faktor balkanske politike, umesto
Sovjetskog saveza • nemačke jedinice probile su sovjetsku odbranu i krenule prema Lenjingradu
i crnomorskoj obali – na početku rata, SSSR je ispaštao zbog Staljinovih čistki na vojnom vrhu
(maršal Tuhačevski, Jegorovič i Bliher) – iako je nemačka vojska napredovala, zarobljavala
sovjetske vojnike u ogromnim brojevima, ali do sloma fronta nikada nije došlo – pod nemačkom
okupacijom bile su baltička obala, Belorusija i Ukrajina – u jesen 1941. Hitler je objavljivao da
su Lenjigrad i Moskva pred padom – propaganda je u Srbiji insistirala je na uspesima nemačke
vojske u SSSR – zauzećem Moskve, propali bi i ustanički pokreti u Srbiji 1941. – ovako su se
Nemci nadali da će paralisati svaku volju Srbije da se brani • Hitler se prevario u očekivanju da
će naići na rasulo u sovjetskoj vojsci – probuđen je ruski patriotizam, koliko brutalnošću
nemačkih osvajača, toliko i Staljinovim stalnim podsticanjem otpora – u Moskvi je osnovan
Sveslovenski komitet na čelu sa generalom Aleksandrom Gondurovom na čelu – kao što je
Britanija do napada na Sovjetski savez nosila celokupni teret rata, tako je sada to isto breme palo
na SSSR – iako je maršal Timošensko uspeo tri nedelje da zadrži feldmaršala Valtera fon
Brauhiča u bici kod Smolenska, Nemci su se približavali sovjetskoj prestonici – Staljin je od
zapadnih saveznika zahtevao da se na severu Evrope ili Balkanu otvori novi front, što Britanci
nisu prihvatali, a Ruzvelt je smatrao da će SSSR izdržati • Odlukom da napadne SSSR, Nemačka
je otvorila rat na dva fronta, što je Hitler jedno vreme izbegavao, nadajući se da će poraziti
Britaniju – sa napadom na SSSR, nemačka doktrina Blitzkriega je propala – te godine stvoren je
najmoćniji vojni savez u istoriji – stvoren je savez jedne socijalističke i parlamentarne sile – za
osnovnog neprijatelja slobodnog sveta smatrani su nacizam i fašizam, zajedno sa japanskim
imperijalizmom – Čerčil se odricao mogućnosti separatnog mira pre poraza fašizma, ali nije

101
odbacio svoje prethodne stavove o komunizmu – u suštini, Velika Britanija je želela da Sovjetski
savez primi najjači udarac i olakša pritisak na Veliku Britaniju, koja je bila rastrzana na
mnogobrojnim frontovima • Kada je konačno otpočeo napad na SSSR, pojavio se strah među
Britancima da će Sovjeti pokleknuti onako brzo kako su Nemci očekivali, te da će se Nemačka,
sa novim resursima, ponovo okrenuti osvajanju Britanije – ovakvu su opasnost Britanci i
Amerikanci pokušavali da otklone povećanim isporukama ratnog materijala – Lord Biverbruk i
Averel Hariman su 1941. sa Staljinom pregovarali o slanju pomoći SSSR-u • Posebno mesto u
ratu na evropskim frontovima pripadalo je pokretima otpora, među njima i onima u Jugoslaviji –
međusobno su bili jako različiti, ali u osnovi su se delili na one koji su težili povratku na status
quo i one koji su težili temeljnim promenama kao cilju narodnooslobodilačke borbe • Nacionalna
borba jugoslovenskih naroda u sebi sadrži socijalnu, nacionalnu i antifašističku emancipatorsku
tendenciju – ove su tendencije objedinjavale sve krajeve razbijene države – ipak, oblici i
intenzitet narodnooslobodilačke borbe zavisili su od mnogobrojnih činilaca • Strategija KPJ u
odbrani morala se formirati u skladu sa međunarodnim odnosima, kako je i sama činila njen
nerazdvojni deo – iako je Oktobarska revolucija mogla posmatrati kao opšti istorijski uzor, ali
nije bila ponovljivi obrazac – na teritoriji Kraljevine, ipak, narodnooslobodilački pokreti ostali su
obeleženi nacionalnom podelom – u skladu sa sličnostima okupacionih režima, i među pokretima
otpora bilo je velikih sličnosti – jedan broj pokreta otpora razcija se kao ispomoć saveznicima,
dok ostali deluju nezavisno – na pojavu, metode borbe i aktivnost pokreta otpora uticao je niz
faktora – tek detaljnijom analizom se može odrediti tačna priroda pokreta otpora • Dok su neki
pokreti bili kompaktni, drugi su bili svojevrsne koalicije – ako su se dva pokreta otpora i slagala
po pitanju ciljeva koje treba postići, moguće su bile razlike u metodama koje su smatrali da bi
trebalo upotrebljavati – u Poljskoj je komunistički pokret otpora bio za aktivnu antifašističku
kampanju posle 22. juna 1941. dok je pokret otpora organizovan iz Londona čekao pogodan
trenutak za početak akcije • Na razvoj pokreta otpora uticale su i geografske karakteristike datog
područja – karakteristično za evropske pokrete otpora bilo je organizovanje individualnih akcija,
delatnost tajnih grupa, izdavačka delatnost, industrija ličnih isprava, uverenja o bolesti, radnih
knjižica i drugih dokumenata – gradovi su davali materijalnu podršku pokretima otpora – rat je
drastično menjao i demogradsu sliku gradova • Posle iskrcavanja saveznika u Italiji i priznavanja
pokreta otpora značilo je početak koordinisanog delovanja saveznika i pokreta otpora – konačno
je izolacija u kojoj se NOVJ borila u potpunosti probijena dolaskom trupa SSSR na Dunav 6.

102
septembra 1944. • Komunisti su, sa ulaskom SSSR u rat, postali najaktivnija antifašistička snaga,
iako njihovi sukobi sa građanskim snagama tokom rata ni u jednom trenutku nisu prestali –
davanjem utočišta izbegličkim vladama u Londonu, Britanci su pokazivali nadu u obnovu
njihovih zemalja – istovremeno, ovo je bio početak nepoverenja prema SSSR, kao i njegovim
prevratničkim namerama koja su skrivene iza njegovog antifašističkog delovanja – rano je
Britanija počela da podstiče formiranje konfederacije zemalja istočne i jugoistočne Evrope,
kojom bi bila pojačana britanska kontrola nad zemljama ugovornicama – ovo je bio samo jedan
od saveza o kojima se ideja pojavila pre i tokom Drugog svetskog rata • Posle 22. juna 1941.
izbegličke vlade i komunističke partije odgovarajućih zemalja uglavnom su podsticale različite
koncepte otpora – Balkanska unija između Jugoslavije i Grčke formirana je potpisivanjem
ugovora 15. januara 1942. godine, na inicijativu Britanije – trebalo je da ovaj savez štiti britanske
interese u zaleđu Sredozemlja i Dardanela • Delatnost jugoslovenskih komunista, zajedno sa
albanskim, na početku je prevazišla svojim okvirom – KPJ je bila jedna od retkih komunističkih
partija čije se komletno rukovodstvo nalazilo na poprištu rata, dok su prvaci ostalih
komunisitičkih partija uglavnom bili u Moskvi, gde ih je SSSR okupljao – prema moralnom
značaju, odbacivanje Trojnog pakta od strane Jugoslavije bilo je uz rame ulasku SSSR ili SAD u
rat • Predsednik Ruzvelt je, uprkos delovanju izolacionističkih snaga i proklamovanoj
neutralnosti, od samog početka pomagao Britaniju – izolacionizma iz američke politike nestalo
je po napadu Japanaca na Perl Harbor 7. decembra 1941. – Čerčil i Ruzvelt su u avgustu 1941,
pre formalnog uključenja SAD u rat definisali ratne ciljeve demokratskih sila – Atlantska povelja
proklamovala je da narodi imaju pravo da sami odlučuju o svojoj sudbini – ova je povelja postala
osnova borbe protiv fašizma – svim narodima priznavano je pravo da izaberu formu upravljanja
kakvu žele, svim porobljenim narodima pravo uspostavljanja samouprave – Atlantska povelja
anticipira principe na kojima su formirane Ujedinjene nacije • Napad na Perl Harbor i porazi koje
je trpeo Sovjetski savez uzdrmali su pokrete demokratskog otpora fašizmu – Britancima nije
manjkalo želje, ali su njihove snage bile rastrzane – posle pada Grčke i aprilu 1941, Britanci
doživljavaju poraz na Kritu, a istog proleća u Afriku stiže i korpus pod komandom Ervina
Romela – rat u pustinji će se u jesen 1942. potpuno okrenuti na stranu Britanaca – ipak, trebalo je
vremena za pristizanje američkih snaga u Afriku • Novi polet borbi protiv fašizma doneo je
rasplet pod Moskvom, gde je sovjetska armija prihvatila istorijsku bitku sa Nemcima – ofanziva
započeta 30. septembra 1941. godine dovela je Nemce do samog predgrađa glavnog grada SSSR

103
– 5. i 6. decembra je počela kontraofanziva Sovjeta, predvođenih Georgijem K. Žukovim, koja je
Nemce odbacila i do trista kilometara na nekim deonicama fronta – posle poraza kod Moskve,
koji je definitivno pokazao da doktrina Blitzkriega nema šta da traži na istočnom frontu –
izvršena je smena nemačkih generala kakva nije viđena od bitke na Marni

OKUPATORSKA PODELA JUGOSLAVIJE I USPOSTAVLJANJE KVISLINŠKIH REŽIMA

• Hitlerova odluka o napadu podrazumevala je, pored okupacije Jugoslavije i razbijanje

jugoslovenske teritorije – Nemačka, Bugarska, Rumunija i Mađarska išli su na nasilno
prisvajanje teritorija po principu debelacije, zanemarujući da je ovakvo prinudno okončanje
državnosti neodrživo sa stanovišta međunarodnog prava i da Kraljevina Jugoslavija nije
kapitulirala – razbijanje Jugoslavije pravdano je uništavanjem veštačke Versajske tvorevine, a u
suštini motivi su bili isključivo vezani za prisvajanje teritorija • Nemačka je davala inicijativu za
deobu i državno uništenje Jugoslavije – opšti odluka o razbijanju Jugoslavije, poznata pod
imenom ''Generalni plan'', usvojena je 6. aprila u organima Trećeg rajha – Privremene smernice o
podeli Jugoslavije, od 12. aprila iste godine, koju je potpisao Vilhelm fon Kajtel, samo su
potvrđivale deobu • Gorenjska, Donja Štajerska i slovenački deo Koruške trebalo je da budu
priključeni direktno Trećem Rajhu – Bačka, Baranja i Prekomurje trebalo je da pripadnu
Mađarskoj – Banat, zajedno sa područjem Bora i Starom Srbijom trebalo je da dođe pod
nemačku vojnu upravu – Makedonija je trebalo da bude pripojena Bugarskoj, a Hrvatska
proglašena za nezavisnu državu – problemi Bosne i Hercegovine i Crne Gore prepušteni su Italiji
– vodeća uloga Nemačke u debelaciji Jugoslavije ponovo je potvrđena na sastanku Joakima fon
Ribentropa i Galena Čana u Beču, u 21/22. april 1941. • Očigledno je odustajanje Nemačke od
prvobitnih smernica debelacije – u planu od 6. aprila, Hrvatska je definisana kao država pod
mađarskim uticajem, da bi Privremene smernice definisale Hrvatsku kao nezavisnu državu –
Italiji je priznat primarni uticaj na Hrvatsku na Bečkim pregovorima, iako je se Nemačka nije
odrekla – Bosna kao italijanska interesna sfera pominje se tek u Privremenim smernicama •
Prilikom podele zemlje, prihvaćene su neke od administrativnih jedinica (banovine) – težilo se
stvaranju zavade među narodima, da bi se izbeglo eventualno ponovno ujedinjenje – stvoreno je
deset jedinica koje nisu činile nikakve obrazovane celine – podeljene oblasti bile su među sobom
jako slabo, ako uopšte povezane – Srbija je bila jedina pod vojnom upravom, opterećena brojnim
kontribucijama – Milan Nedić je održavao veze sa Antoneskuom, kako bi odbio bar donekle

104
Bugare i Mađare – najjači položaj na Balkanu imala je Nemačka, ali je i Italija stigla do Skoplja i
Vardara, a preko Kosova vršila pritisak na Srbiju, obećavajući stvaranje Velike Albanije – u
Crnoj Gori Italijani drže Boku, a polažu pravo i na Dalmaciju • Nemačka politika na okupiranom
području bila je okrenuta prihvatanju fašističkih pokreta i organizacija, ali ne ukazujući im
poverenje u vršenju javnih funkcija – pre su se odlučivali za organizovanije građanske snage
bliske nemačkoj politici – u Jugoslaviji, Nemačka je najpre pokušala da izvrši komadanje zemlje
preko Vlatka Mačeka, a kada im to nije pošlo za rukom, okrenuli su se ustašama • U podeli
Jugoslavije, Nemci su bili vođeni vojno-ekonomskim interesima – nastojali su da zadrže
najvažnije saobraćajnice, kao pozadinu budućih akcija na istoku, na Mediteranu i severu Afrike –
pod strogom kontrolom držane su pruge Beograd-Niš-Skoplje i Beograd-Niš-Sofija, kao i Dunav
– Nemci su u Jugoslaviji videli bogatstvo resursa i, posedujući Trepču, rudnike boksita u
Dalmaciji i Hercegovini, i hroma u Makedoniji, Nemce nije interesovalo razgraničenje među
saveznicima – na jugoslovenskom prostoru, Hitler je želeo dezangažovanje vojnih snaga, kako bi
mogao da ih aktivira na istoku – nemački napori u Jugoslaviji krajem aprila 1941. bili su upereni
prema razbijanju britanskih obaveštajnih centara i hvatanju izazivača demonstracija 27. marta •
Srbija je jedina od teritorija Jugoslavije stavljena pod vojni režim – u očima Nemaca, Srbi su bili
vodeća politička sila Jugoslavije i glavni vinovnici događaja 27. marta – 10. aprila usledilo je
uputstvo komandi 12. armije o lošem postupanju prema srpskim ratnim zarobljenicima, pre
svega oficirima, kako se na njih gledalo kao one koji su pokrenuli pitanje raskidanja ugovora –
Ribentrop je insistirao na tome da pri realizaciji datog plana Nemcima najviše može pomoći
Pavelić, kao najbolji poznavalac vojske Jugoslavije – glavna misija Edmunda Vezenmajera u
Srbiji bila je sprečavanje ponavljanja izdaje – ovakvu politiku nemačkih okupatora podržavale su
zemlje saveznice fašističkih snaga • Podela Jugoslavije obeležila je protivrečnosti između
fašističkih sila do samog kraja rata – iako je Italiji data formalna prednost na teritoriji
Jugoslavije, bilo je očigledno da je Nemačka uživala dominaciju u okvirima ''Nove Evrope" –
demarkaciona linija između Nemaca i Italijana bila je povučena polovinom maja 1941. –
posebno pitanje oko koga su se sporili Italijani i Nemci bila je teritorija NDH – nemačke interese
u NDH zastupali su general Gleze fon Horstenau i poslanik Zigfrid Kaše, s tim što je Kaše bio i
"siva eminencija" ustaškog režima – kao ''babica NDH'' ili "hrvatski otac domovine" bio je
poznat Edmund Vezenmajer – Dalmacija pod italijanskom upravom činila je prvu zonu, druga
zona obuhvatala je okolinu planina Plještivice, Šatora i Prenja, a treća prostor do italijansko-

105
nemačke demarkacione linije • Italija i Bugarska nadmetali su se za uticaj na teritoriji
Makedonije – Bugari su želeli da zauzmu Ohrid i prošire se na zapad, a Italijani da u zapadnoj
Makedoniji prošire teritoriju Velike Albanije, formirane jula 1941. • Mađarska i Rumunija
polažu pravo na jugoslovenski deo Banata – okupacija je pravdana pripajanjem nacionalnih
manjina matičnim državama - na okupiranim teritorijama je, prema naređenju generala Henriha
Verta, načelnika generalštaba Kraljevine Mađarske, zavedena vojna uprava – na svaki način
vršeno je potiskivanje srpskog stanovništva i favorizovanje "starosedelaca" • Na sednici
Ministarskog saveta Mađarske 13. aprila 1941. određen je cilj mađarske strategije – povratak
teritorija do Dunava, otrgnutih 1918. – pokušano je da se ova politika opravda pred Sovjetima
(mađarski poslanik Krištofi Jožef) – Sovjeti nisu odobravali ovakvu politiku Mađarske posebno
zbog prekršenog ugovora o prijateljstvu – 15. aprila 1941. Ministraski savet Hortijeve vlade
tražio je teritoriju Banata i Međumurja – Nemci su, ipak, zazirali od sukoba Mađara i Rumuna u
slučaju dodeljivanja Banata – Hitler je razumeo i mađarske zahteve za lukom na Jadranu, ali ih
nije mogao ispuniti • Posedanje Banata je odgovaralo Nemcima zbog bogatstva ove oblasti,
folksdojčera i kontrole plovidbom Dunavom – planirano je i formiranje Švaspke države
(Donauland) – Nemci su zaposeli i Bor, kao i Gvozdena vrata i Đerdap, a postojali su i planovi o
pretvaranju Beograda u nemački grad • Na teritorijama kojima su komandovale, vojske
okupatora često su prijavljivale delovanje ''bandi četnika i komita'', što je vodilo odgovarajućim
merama kažnjavanja stanovništva – od nemilosrdnih odmazdi prema pojedincima ili manjim
grupama, došlo se do formiranja logora za njihovu internaciju – odlukom donetom 16. decembra
1941. formalno je izvršeno priključenje ''južnih oblasti'' Mađarskoj, kao i pretvaranja njihovih
građana u Mađare – za prava Srba zalagao se, kao liberalni poslanik, Endri Bajči Žilinski • Posle
ulaska Nemaca u Pomoravlje i Makedoniju, počelo je formiranje nacionalnih komiteta za doček
Bugara – centralni komitet formiran je u Skoplju – posle aneksije, svim Makedoncima je
priznato bugarsko državljanstvo – u Sofiji, maja 1941, formiran je Komitet za Pomoravlje, koji
se zalagao za duhovno prisajedinjenje svih Bugara u slivu Morave, kao ''bugarske reke'' –
dodatno je čitavu situaciju destabilizovala i netrpeljivost između okupatora, u čijim sukobima je
Nemačka imala ulogu svojevrsnog arbitra • Srbija je, formiranjem nemačke i bugarske
okupacione zone, svedena na granice uže od onih pre balkanskih ratova – Banat je bio posebna
jedinica u sastavu Srbije, sa podbanom u Petrovgradu – Hrvatska sa Bosnom i Hercegovinom,
mada bez Dalmacije, ušla je u sastav NDH – NDH je težila proširenju prema Sandžaku i rano

106
istakla zahtev za Sremom, koji su joj Nemci predali tek oktobra 1941 – Bačka, Baranja i
Međumurje formalno su anektirani od strane Mađarske decembra 1941. • Slovenija je podeljena
između Nemačke, Italije i Mađarske – uz poruke KPJ o nastavljanju borbe, osnivanje
Antiimperijalističke fronte u Sloveniji bila je jedina pozitivna epizoda u aprilskoj tragediji – u
oblastima pripojenim Trećem Rajhu, započeta je politika denacionalizacije stanovništva –
povodom povraćaja nemačkih zemalja, Hitler je 28. aprila 1941. posetio Maribor – sa
pripajanjem dela Slovenije, Hitler počinje da podržava tezu da je Austrija, u stvari, naslednik
Austro-Ugarske posle 1918. – slovenački jezik, štampa i udruženja su zabranjena na pripojenim
područjima, kako je Hitler insistirao na tome da je to nemačko stanovništvo • Bugarska je, pored
Makedonije, anektirala i jugoistočnu Srbiju sa okruzima vranjskim i pirotskim – na intervenciju
kralja Borisa III, Bugarska je dobila i Ohrid – okupiran je i deo Kosova, a zapadna Makedonija,
suprotno volji Bugara, pripala je Velikoj Albaniji • Postojala je ideja o autonomiji Crne Gore pod
italijanskim protektoratom – ipak, sa formiranjem Velike Albanije i aneksijom Boke Kotorske,
Crna Gora je svedena na dva sandžačka sreza – formiran je blaži okupacioni režim pod
Serafinom Macolinijem – ipak, crnogorski separatisti nisu bili zadovoljni sakaćenjem zemlje, što
je iluzornim činilo očekivanja da će okupatori dozvoliti formiranje Velike Crne Gore –
crnogorski politički front bio je podeljen na separatiste i unioniste • Kosovo je uglavnom bilo
pod italijanskom kontrolom, ali su Nemci držali Trepču i obezbeđivali pruge u Ibarskoj dolini –
oslonac okupatorske vlasti na Kosovu bio je Kosovski komitet – težilo se stvaranju etnički čistog
Kosova, potiskivanjem srpskog i crnogorskog stanovništva • Uspostavljajući okupacione režime,
okupatori su se oslanjali na prethodno postojeće separatističke faktore, pre svega ustašku i
nemačku manjinu – među svim nacionalnim manjinama javljaju je iluzije o nacionalnom
oslobođenju – Banat je bio pod vlašću folksdojčera, a istočni Srem pripojen NDH – Nemačka je
težila maksimalnom iskorišćavanju privrednih potencijala Srbije, što je obrazlagano i potrebom
za postojanjem neposrednih veza između Rajha i okupirane teritorije • Vojno-birokratsku upravu
Srbije čine opunomoćenik nemačkog Ministarstva inostranih poslova, generalni opunomoćenik
za privredu, vojno-obaveštajna služba ABVER i Glavni ured za bezbednost pod Himlerovim
rukovodstvom – uprava se mogla podeliti na političko-administrativnu, privrednu i kontrolnu –
vojni zapovednik bio je najviša instanca u Srbiji – Gering je kao svog opunomoćenika za
privredu u Srbiji postavio Franca Nojhauzena – nije postojalo jedinstva delovanja između
nemačkih vojnih i civilnih funkcionera • Na čelu komesarske vlade osnovane krajem aprila 1941.

107
našao se Jovan Aćimović, ministar spoljašnjih poslova u Stojadinovićevoj vladi – ovaj je organ
predstavljao pomoć Upravnom štabu nemačkog komandanta Srbije – uz Aćimovića, nemačku
politiku je podržavao i Dimitrije Ljotić sa svojom organizacijom ''Zbor'' – učvršćivanju režima
doprinosile su i od ranije pronemački orijentisane ličnosti, ali i privredni krugovi, koji su želeli i
tokom rata da nastave sa radom • Srbija nije bila niti vazalna država, niti međunarodno priznata –
kvislinzi nisu razumeli svoj podređeni položaj, što se vidi iz Aćimovićevog memoranduma iz
juna 1941. u kome se zahtevaju poboljšanje položaja Srbije – slično je pokušavao da uradi i
Nedić, u cilju formiranja srpske države koja bi bila protivteža Velikoj Albaniji ili NDH • Vlada
ni avgusta 1941. nije poverena Ljotiću, već Nediću, ali se Ljotić osećao kao siva eminencija
nacističke vladavine u Srbiji – među kvislinškim grupama ispoljavao se nesklad, posebno među
onima drugih nacija i vera, među kojima je postojao rivalitet • Na okupiranim teritorijama
sprovođena je sistematska denacionalizacija srpskog, hrvatskog, makedonskog i slovenačkog
življa – u ostalim oblastima su sprovođeni zakoni zemalja okupatora (stroži nemački i donekle
popustljiviji italijanski) – doseljavano je mađarsko stanovništvo, rad Matice srpske je
suspendovan, a imanja srpske crkve stavljena pod sekvestar – vršena je mađarizacija
stanovništva – na teritoriji Makedonije, mladež je primoravana da pristupi raznim bugarskim
nacionalnim organizacijama • Srpsko stanovništvo proterivano je sa teritorija Kosova i Metohije
i NDH – prihvatanjem izbeglica, Nedić je o sebi stvarao mit spasioca, zloupotrebljavajući
prinudno raseljeno srpsko stanovništvo – NDH je vršila najteži oblik denacionalizacije,
pretvarajući se vremenom u poligon za uništavanje Srba, Cigana i Jevreja – za jedine moguće
stanovnike NDH proglašeni su Hrvati i Muslimani – ipak, i Muslimani su mogli doći pod udar
ustaša, ako bi bili proglašeni za izbeglice (Zakonska odredba za odbranu naroda i države, 17.
april 1941.) – vršena je represija prema ćirilici i pravoslavnoj veri • Prvi masovni pokolj
stanovništva na teritoriji NDH izvršen je između 27. i 28. aprila 1941. kod sela Gudovac, pored
Bjelovara – u maju su pokolji nastavljeni u Glini, u junu Hercegovini, u julu Bosni, Hercegovini,
Lici, Kordunu i Baniji – da bi se nekako otarasili oko 2 miliona Srba nastanjenih u NDH, ustaše
su pribegavale i masovnim preseljenjima, pre svega u Srbiju – i pravoslavno sveštenstvo u NDH
je proterivano i ubijano – Mađari i Bugari su slično postupali sa sveštenstvom, a Nemci su
internirali patrijarha Gavrila Dožića • Katolička crkva u NDH 1941. prihvata ustaški poredak –
sa Alojzijem Stepincem na čelu, ona je davala legitimitet ustaškoj vladavini – Stepinac je
legalizaciju ustaške vlasti pokazao posetama Slavku Kvaterniku i poglavniku Ante Paveliću, a

108
posebnom porukom 28. aprila 1941. pozvao je sveštenstvo da ispuni svoje dužnosti prema NDH
– Vatikan je u NDH poslao papskog legata Đuzepea Ramona Markonea, čime je de facto priznao
ustaški režim – vršeno je nasilno pokrštavanje, pod pretnjom smrti ili progona (Vatikan ga je
prihvatio kao dobrovoljnu promenu vere) – Vatikan se nije bunio ni protiv deportacije i ubijanja
Jevreja i Cigana – Stepinčevu i politiku crkve u NDH napadala je vlada u emigraciji •
Organizaciju NDH prihvata i vođstvo El-Hidaje, organizacije Ilmije (muslimansko sveštenstvo)
– reis-ul-ulema Islamske vjerske zajednice u NDH Fehim Spaho, brat Mehmeda Spaha,
pozdravio je NDH i poglavnika u Gazi-Husref-begovoj džamiji 11. maja 1941. • Muslimanski
autonomistički prvaci predali su Nemcima posle proglašenja NDH aprilsku peticiju naklonjenu
nemačkom patronatu – osnovna tvrdnja bila je da Muslimani nikako ne mogu biti Hrvati, već da
su poseban narod koji određuje islam – protiv ovakvih zahteva istupio je Zigmund Kaše,
poslanik Nemačke u Zagrebu – masovnim ubistvima u NDH suprotstaviće se Nemci kada budu
shvatili da ovakvo ponašanje samo rasplamsava ustanke i pobunjenički duh među Srbima •
Određen broj Muslimana osudio je zločine u NDH, a pošto je njihov identitet bio doveden u
pitanje proglašavanjem za Hrvate, kroz niz rezolucija (Banjalučka, Mostarska, Tuzlanska,
Prijedorska...) pokušavali su kako da odbrane svoj nacionalni identitet, tako i da ospore
pripisivanje ovakvih zločina samo Muslimanima – Rezolucija Muslimanskog narodnog odbora iz
Sarajeva od 1. decembra 1941. oštro napada nosioce ustaške vlasti • Ustaše podržavaju i
političari JMO – Osman Kulenović je bio do novembra 1941. potpredsednik ustaške vlade, a
zamenio ga je brat Džafer – Gleze fon Horstenau bio je ''nemački opunomoćeni general u
Hrvatskoj" – zalagao se za potpunu germanizaciju NDH, koju je Hitler formalno prepustio Italiji,
ali nije bio spreman da je se odrekne – Hrvati su bili naklonjeni isključivo Nemcima – Hitler je
prepuštanje Dalmacije Italijanima smatrao razlogom zbog kojih bi moglo doći do sukoba sa
Hrvatima, ali fon Ribentrop nije želeo da ugrozi Osovinu Rim-Berlin – Ribentrop je Kašea
upozoravao da se zbog NDH ne smeju ugroziti odnosi dve velike sile – Italijani su, ipak, smatrali
nemačku politiku u Hrvatskoj pre svega protivnu italijanskim interesima • Zigfrid Kaše je 21.
aprila 1941. predao Paveliću akreditive i do kraja ostao dosledno orijentisan prema ustašama –
fon Horstenau i većina viših oficira uverila se da je ustaška politička zatucanost neisplativa i
smeta stabilizaciji područja – došlo je do sukoba Kašea i Horstenaua – politikom istrebljenja
Srba Nemci nisu bili zadovoljni, smatrajući da novostvorena država tako uništava samu sebe – u
NDH je zakonskim dekretom ''Za zaštitu naroda i države'' od 17. aprila 1941. praktično uvedeno

109
vanredno stanje – srpski element je na svaki način uništavan, dok se Pavelić nadao da će uspeti
da asimiluje Muslimane – Stepinac je u novoj državi težio da se oslobodi "šizmatika" (Srba, koji
su smatrani pokrštenim Hrvatima) • U NDH je formirana specifična vrsta fašizma, spajanjem
ustaša i klerikalaca – Hitlerova rasistička shvatanja i fašistička praksa bili su samo okvir
delovanja NDH, a opravdanja su tražena u istoriji, kako dalekoj tako i onoj međuratnoj – vršena
je idealizacija prošlosti Hrvata (etnocentričnost) – Hrvatska je smatrana najisturenijom tačkom
civilizovane Evrope u borbi sa istokom – ovakvu politiku pratila je i klerikalna aktivnost •
Kvislinški režimi u Srbiji imali su jako usku osnovu, koja se sa vremenom sve više sužavala,
kako je preovladavalo shvatanje da okupatori nisu nosioci nacionalnog oslobođenja –
okupatorima su odgovarali organi vlasti Kraljevine, zbog njihove objektivne otuđenosti od
naroda, te su ovi uključeni u kvislinški aparat – okupatorska vlast, ipak, imala je glavnu reč, ali
osnivani su i novi organi vlasti – domobranstvo, pod komandom Slavka Kvaternika, Ustaška
vojnica van redovne vojske, Oružništvo i Ravnateljstvo za javni red i sigurnost u NDH, na čelu
sa Eugenom Kvaternikom – Srpska državna straža i Srpski dobrovoljački korpus pod komandom
Dimitrija Ljotića – ''krilaši" u Crnoj Gori – legalizovane su predratne profašističke organizacije,
Ljotićev "Zbor", Stojadinovićev "Slovenski jug", Crnogorska federalistička stranka

PROZAPADNE GRAĐANSKE SNAGE, KOMUNISTI I OKUPACIJA

• protivno izvršenoj debelaciji, vlada Kraljevine Jugoslavije, koja je iz Nikšića napustila zemlju,
izjasnila se za dalje vođenje rata – iz Grčke vlada prelazi u Palestinu, a odatle juna 1941. u
London, gde je dočekana kao saveznica • kralj Petar II 16. aprila iz Grčke izdaje proglas narodu
u kome objašnjava da je bio primoran da se povuče iz zemlje, ali da ne misli prekidati borbu –
vlada će nastaviti borbu izvan zemlji i učestvovati u krajnjoj pobedi • nije došlo do evakuacije
jugoslovenske ratne flote u savezničke luke Mediterana, kako se ova brzo raspala pod dejstvom
pete kolone – izjava o nastavku rata ponovljena je u izjavi kraljevske vlade od 4. maja 1941. •
Entoni Idn je vladu označio kao jedinog legitimnog predstavnika Kraljevine Jugoslavije – aprila
1941. vlada je označila sve postupke Nemačke, Italije, Bugarske i Mađarske kao ''verolomne'' – u
objavi rata od 4. maja, saopšteno je da su Bugarska i Mađarska prekršile ugovore o prijateljstvu –
vlada nije priznavala izvršenu podelu teritorija zemlje i stvaranje kvislinških režima – SAD se
priključuje politici Britanije prema vladi Jugoslavije, a vlade svih zemalja okupljenje u Londonu
prihvataju Atlantsku povelju i ratne ciljeve u njoj iznete • Okupatorske sile protivpravno su

110
izvršile podelu teritorije Jugoslavije, kako se vlada izjasnila za nastavak rata, iako je bila u
izbeglištvu – osim Altantske povelje, vlada u emigraciji prihvata i Deklaraciju o savezničkoj
slobodi i početkom 1942. Deklaraciju Ujedinjenih nacija – od savezničkih vlada jedino je SSSR
posle maja 1941. prekinuo veze sa vladom u Londonu, što se moglo posmatrati kao priznanje
poraza – isti je stav SSSR zauzeo i prema vladama Belgije i Norveške, najverovatnije pod
pritiskom Nemačke • Ipak, čim se SSSR našao u formalnom savezu sa Velikom Britanijom, nije
mogao zanemarivati činjenicu da kraljevska vlada u izbeglištvu predstavlja Jugoslaviju –
sovjetski ambasador u Londonu Ivan Majski 8. maja 1941, a zatim 23. jula 1941. izjavljuje da će
se Sovjetski savez boriti za ponovno ustanovljenje nezavisnosti Jugoslavije – Sovjetski savez je
u julu 1941. bio povezan javno sa vladom u izbeglištvu, a tajno sa KPJ preko Kominterne, koja
je faktički, ako ne i formalno, bila dominantni faktor sovjetske spoljne politike • Vlada je iz
zemlje izašla sa oreolom vlasti koja je zbacila namesništo, a geopolitički veoma važne za Veliku
Britaniju – Britanija bi bila mnogo zadovoljnija da je vlada ostala u zemlji da se brani ''u
brdima'', nego što se našla na ostrvu, a posebno je nezadovoljna bila zbog toga što se vlada
povukla bez ijednog jedinog bataljona – ovo je jugoslovensku vladu bitno razlikovalo od svih
ostalih izbegličkih vlada, a posebno od vlade koja je 1914/5. bila u stanju da sa saveznicima
formira jak Solunski front – 1941. nije bilo ni dobrovoljava koliko je bilo 1914. • Mladi kralj je
tek septembra 1941. napunio osamnaest godina i nije bio dorastao ozbiljnosti situacije – za
razliku od svog oca nije bio na ratnom poprištu – sama jugoslovenska vlada nije bila homogeno
telo koje bi skladno funkcionisalo u datim okolnostima – nastavio se sukob između srpskog i
hrvatskog krila o tome ko je kriv za raspad zemlje u aprilskom ratu – nova je tema rasprava bila i
NDH, njena politika prema Srbima – srpska je grupa u vladi bila najbrojnija, uživala kapital 27.
marta, ali i vođenja neuspešnog rata – ipak, i među Srbima je dolazilo do stalnih sukoba – Dušan
Simović, koji je bezuspešno pokušavao da izmiri hrvatske i srpske političare, osuđen je zbog
toga što je potpisao primirje – sukobi među samim oficirima potkopavali su njegov autoritet –
rad u emigraciji od samog početka bio je obeležen pomanjkanjem osećanja za Jugoslaviju kao
celinu – sukobi su se preneli i na jugoslovenske emigrante u SAD i Kanadi • U Srbiji,
antigermanka i antifašistička struja se posle pada države našla u stanju rasula, pod pritiskom
okupatorskih režima – sa pobedonosnim napredovanjem Nemaca kroz SSSR i posle brzog
poraza Jugoslavije, činilo se da pružanje otpora i nema velikog smisla – pojedini su smatrali da
bi trebalo sačuvati nacionalne i stranačke snage za sutrašnje odmeravanje – predstavnici

111
građanske politike primetili su da je Treći Rajh uzeo Srbiju ''na zub" pod uticajem Hitlerove
srbofobije, gledajući na nju kao na leglo zaverenika • Pojavom Draže Mihailovića na političkoj
sceni posle aprilskog rata izazvala je mnogobrojne rasprave među istoričarima - Mihailović,
koga je rat zatekao na mestu načelnika štaba Druge armije, održavao je veze sa britanskim
oficirima i obaveštajcima u Beogradu i zaverenicima protiv pristupanju Jugoslavije Osovini –
posle pada države, povlači se iz Doboja sa grupom oficira na Ravnu goru, gde je stigao
polovinom maja 1941. i počeo da organizuje svoj pokret – povezao se sa oficirima koji nisu bili
odvedeni u logore, a koji su kasnije postali poznati četnički komandanti: Branislav Pantić, majori
Boško i Žarko Todorović, major Jezdimir Dangić, major Velimir Piletić, major Radosav Đurić...
– definisana je do kraja juna politika čuvanja naroda od daljih gubitaka i iščekivanja
odgovarajućih uslova u smislu uspeha saveznika i posustajanja Nemaca, za početak borbe – ova
je politika bila odgovarajuća onoj srpske vlade u emigraciji • Sa Mihailovićevom grupom
velikosrpske snage dobile su začetke svoje vojne organizacije – Mihailović pretenduje na mesto
naslednika legitimne srpske vojske – u leto 1941. i vlada u emigraciji priznaje njegovu vojnu
organizaciju, jačajući tako sopstveni položaj – Mihailović je čuvao "biološku osnovu" srpskog
naroda u iščekivanju povoljnog razvoja situacije na svetskim frontovima – u zemlji su četnici
uspostavili posredne veze sa Aćimovićem maja 1941. i sa Nedićem septembra 1941, a u toku leta
i sa Britancima i vladom u emigraciji – ipak, taktika iščekivanja činila je Mihailovićev položaj
protivurečnim • Mihailović u svom pokretu okuplja i političare i bivše druge javne radnike, ali sa
određenim rezervama – veličao je vojnički karakter pokreta, iako je njegovo širenje van Srbije
dovelo do pojave regionalističkih tendencija i otkazivanja poslušnosti pojedinih komandanata –
na Ravnoj Gori, Mihailoviću prilaze republikanski, socijaldemokratski i političari Saveza
zemljoradnika – u Beogradu je avgusta 1941. obrazovan Ravnogorski politički odbor, u kome je
značajnu ulogu imao Lazar Trkulja, sekretar Saveza zemljoradnika – u kasnije formiranom
Centralnom nacionalnom komitetu nalazili su se Dragiša Vasić, Mladen Žujović, Pero
Slijepčević, Stevan Moljević, Vojislav Vujanac, Dragoslav Stranjaković, Nikola Stojanović i
Vlasta Petković • Mihailovićeva organizacije jeste bila samonikla, ali se ne mogu prihvatiti teze
da je bila primarna u odnosu na komunističku – Mihailović jeste u maju stigao na Ravnu goru,
ali je u tom trenutku njegova organizacija bila na samom svom početku, dok su komunisti izdali
prvi ratni proglas tokom aprilskog rata i sada aktivno radili na organizaciji daljeg otpora protiv
okupatora • Četnički pokret opredelio se za defanzivnu strategiju koja će se tokom rata pretvoriti

112
u osoben oblik kolaboracije – četnički pokret se širio na područja naseljena uglavnom Srbima,
osim Slovenije, ali nisu uspeli ni da pokriju sve srpske krajeve, zbog represivnosti okupacionih
režima – pokret je samo nominalno bio jugoslovenski, a suštinski srpski – Velikosrpski politički
program, zasnovan na odmazdi nad nesrpskim stanovništvom tokom rata, izneo je krajem juna
1941. Stevan Moljević – Mihailovićev politički odbor u Beogradu je avgusta 1941. takođe doneo
program u kome sve Muslimane i Hrvate izjednačava sa ustašama – rano su četnici ušli u
saradnju sa kvislinzima, ali i Nemcima – Mihailović je previđao kakve posledice može imati
saradnja sa okupatorima, ali je bio svestan da bez podrške spolja ne može učiniti ništa značajnije
• Mihailović je početkom rata imao blizu 50 godina, sa iskustvom borbe u Prvom svetskom ratu,
u kome je i ranjen – služio je kao generalštabni oficir u Sofiji i Pragu – po starosti bio je sličan
Titu, koji je učestvovao u ratu na strani centralnih sila, i bio ranjen na Karpatima – i pored slično,
socijalno i istorijsko iskustvo ove dvojice vođa se razlikovalo – Tito je objedinjavao vojno i
političko iskustvo, dok je Mihailović insistirao na vojničkom karakteru svog pokreta –
Mihailović je gajio izrazito nepoverenje prema političarima, koji su, ipak, gajili istu mržnju
prema komunistima i Hrvatima – Mihailović se na početku rata pojavio kao potpuno nepoznat
široj javnosti, dok je Tito kao generalni sekretar potvrđen pre rata – komunisti su imali
međunarodnu organizaciju iza sebe, za razliku od Mihailovića – dok je Tito preko Zagreba bio
poveza sa Kominternom i sovjetskom vladom, Mihailovićeve veze sa Britancima bile su potpuno
prekinute • Ipak, pošto je prihvaćen od strane vlade u emigraciji, Mihailović je više nego brzo
dogurao do čina ministra vojske i mornarice u vladi Slobodana Jovanovića i čina armijskog
đenerala – postavljen je za načelnika štaba Vrhovne komande ''prenete'' u zemlju juna 1942. –
pod uticajem britanske propagande počelo je stvaranje mita o Mihailoviću koji ni u čemu ne
odgovara istini – do kraja rata nije uspeo da ovlada četnicima u svim delovima zemlje, a nije
uspeo ni da izgradi čvrstu vojnu organizaciju, tako da je ostao na teritorijalnoj vojnoj organizaciji
– nije imao političkog iskustva, tako da se nije mogao snaći u komplikovanoj situaciji kakva je
bila ona na Balkanu, očigledno je postalo da se ne može nositi sa događajima – prostor njegovog
kretanja bio je ograničen na Srbiju, Bosnu i Crnu Goru – rano se oslobodio konkurenata, Koste
Milovanovića Pećanca koji se borio prema Kosovu, protiv Albanaca i Muslimana, da bi od
avgusta ušao otvoreno u službu Nemaca – Ljube Novakovića, koji je pokušavao da se nametne
kao ustanički vođa – vojvoda Ilija Trifunović Birčanin, potencijalni britanski kandidat za vođu
pokreta otpora – ipak, najveće mane Mihailovićevog pokreta bile su nespremnost da se

113
suprotstave okupatorima, nepoverenje prema civilima – u Srbiji je Mihailović legalizovao svoje
jedinice sa Nedićevim kvislinškim formacijama, kako su i jedne i druge imale isti cilj očuvanja
''biološke osnove'' srpstva – u Crnoj Gori četnički pokret nikada nije priznat, dok je saradnja
četnika i ustaša u Bosni pravdana egzistencijalnim razlozima, a u suštini bila određena borbom
protiv narodnooslobodilačkog pokreta • HSS je tokom rata razbijena na još sitnije frakcije –
desničari su uglavnom prišli ustašama i zauzeli istaknuta mesta u ustaškom režimu – deo članova
je pratio Vlatka Mačeka i druge prvake, dok je deo bio uz Ivana Šubašića, u SAD – Mačekova
frakcija nikada nije rizikovala da se suprotstavi politici ustaša • Ustaše su vodile računa da
preteranim apsorbovanjem članstva HSS ne dovedu u pitanje sopstveni identitet – odlukom
Ministarstva unutrašnjih poslova juna 1941. zabranjen je rad ne samo strankama već i njihovim
tvorevinama, kakve su, za HSS, bile Gospodarska sloga, kao i organi Seljačke i Građanske
zaštite – Maček nije učestvovao u javnom životu HSS, ali je njegov uticaj u narodu bio i dalje
veliki – od njegovog uticaja zazirali su i ustaški prvaci, te je nekoliko meseci proveo i u
Jasenovcu - Maček je smatrao da treba izbegavati borbu i kraj rata dočekati sa što manjim
brojem žrtava – ipak, Maček nije iskoristio priliku da se suprotstavi politici kakvu su vodile
ustaše • KPJ je uoči rata veliku pažnju posvetila radu u vojsci i obrazovala Vojnu komisiju, na
čijem je čelu bio Mitar Bakić – početak rata u vojsci obeležio je defetizam i masovna delatnost
pete kolone, koja je i dovela do njenog raspadanja pod naletima sila Osovine – istovremeno je
dolazilo do oštrih sukoba u političkom vrhu, sa izrazitom antikomunističkom crtom – ponašanje
komunista izazivalo je strepnje – borba protiv komunizma je, čak i na samom početku rata,
shvatana kao jednaka sukobu na bojnom polju protiv agresora • Za rukovodstvo KPJ, pre i posle
aprilskog rata, savez između Nemačke i SSSR bio je privremen, dok je fašizam glavni protivnik
– 10. aprila, dok su nemačke jedinice ulazile u grad, CK KPJ i CK KP Hrvatske sastali su se u
Zagrebu – odlučeno je da se nastavi borba protiv okupatora uprkos raspadu vojske – formiran je
Vojni komitet na čelu sa Josipom Brozom, započeto sa okupljanjem oružja i poslati izaslanici u
sve delove bivše Kraljevine – doneta je odluka da se sedište CK KPJ premesti iz Zagreba u
Beograd – Prvi ratni kongres KPJ je 15. aprila 1941. osudio stvaranje NDH • Srpski građanski
vrhovi, kako oni vezani za Britance, tako i oni vezani za Osovinu, krivili su za aprilsku
katastrofu Hrvate, Muslimane i nacionalne manjine – prozapadna buržoazija krivila je komuniste
– komunisti su i posle aprilskog rata, kao i pre njega, smatrani agentima u službi SSSR koji ne
vode računa o narodnoj sudbini niti interesima – optuživani su za izdaju i pripremanje revolucije

114
– posle napada Nemačke na SSSR komunisti su optuživani da pozivaju na ustanak ne vodeći
računa o stradanjima naroda – snažna antikomunistička propaganda posebno je karakteristična
bila za delovanje vlade u emigraciji – navođeno je da su komunisti onemogućili konkretnije
delovanje buržoaskih sila u želji da iskoriste njihov poraz • Na zapadu je vladalo predubeđenje o
komunistima kao običnom sredstvu u rukama KOMINTERNE – vladala su stereotipna mišljenja
o jedinstvenosti komunističkog pokreta, pa se nije ni pokušavalo doći do razlika u njihovom
delovanju – optuživani su da posle 27. marta nisu preduzimali ništa iščekujući rasplet situacije
kod Moskve – u istom se smislu govorilo o Titu kao agentu KOMINTERNE – zapadna
istoriografija i dalje smatra Narodnooslobodilački pokret otimanjem vlasti iskorišćavanjem
okolnosti Drugog svetskog rata – revolucionarni karakter KPJ nije poricao čak ni sam Tito,
suprotstavljajući miroljubivu politiku Sovjetskog saveza imperijalizmu zapadnih sila – ipak,
očigledna je aktivna antifašistička narodnooslobodilačka politika komunista, koja je, ipak
isključivala građanske snage antantizma - Mihailović je, na drugoj strani, do kraja rata bio
okrenut uništavanju komunista, čak i po cenu otvorene saradnje sa okupatorima • ''ogolelu borbu
klase protiv klase'' iz ranijeg perioda, istorijska situacija je isključivala – zaokret u politici
KOMINTERNE nije ostao bez traga ni u propagandi jugoslovenskih komunista – naglašena je
revolucionarna perspektiva u okvirima nastavljanja antifašističke borbe – posebno je to vidljivo u
ratnom proglasu KPJ povodom 1. maja, na zaključcima Majskom savetovanja predstavnika
rukovodećeg aktiva KPJ, u Proglasu Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju povodom napad
Nemačke na SSSR – borba perotiv fašizma je imala prednost u politici KPJ, iako su
revolucionarne sklonosti zadržane • za KPJ otpor fašizmu nije prestao sa kapitulacijom
jugoslovenske vojske – radilo se na okupljanju svih rodoljubivih snaga pod vođstvom KPJ –
maja 1941. generalni sekretar KPJ obavestio je Moskvu da se nemačke jedinice prebacuju na
sovjetsku granicu i da predstoji napad – komunisti su znali za antifašističko raspoloženje
pokorenih naroda – od aprila do juna 1941. nemački i italijanski izvori beleže veliki broj
diverzija – na kompletnoj teritoriji Kraljevine Jugoslavije nastavljen je otpor, iako je formalno
potpisano primirje – na teritoriji Jadranske divizije usledio je otpor posle aprila, početkom maja
kod Sanskog mosta je došlo do otpora protiv ustaša, a u istočnom delu Hercegovine je 3. juna
spontano izbio ustanak protiv ustaša – Srbi su bežali ili u Srbiju ili u šume i planine • nemački
okupator je već u aprilu najavio brutalnu politiku odmazdi – prećeno je streljanjem svakom ko
posle 17. aprila bude uhvaćen sa oružjem – po uputstvima KPJ skupljano je oružje – pod

115
direktivom komunista i SKOJ stvarane su oružane jedinice, uglavnom od omladine –
celokupnom aktivnošću rukovodio je Vojni komitet, osnovan 10. aprila u Zagrebu – 8. maja je
sedište otpora preseljeno iz Zagreba u Beograd – 27. juna 1941. na sednici Politbiroa, Vojni
komitet prerasta u Glavni štab Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Jugoslavije (NOPOJ),
za čijeg je komandanta postavljen Tito • KPJ je zadržala svoj jugoslovenski karakter, uprkos
podeli teritorije Kraljevine – suprotstavili su se pokušaju Metodija Šatorova da izdvoji
pokrajinski komitet KPJ za Makedoniju i pripoji ga Bugarskoj radničkoj partiji, koji je smatrao
da je Makedonija dolaskom bugarskog naroda oslobođena – pokušaja izdvajanje bilo je i u KP
Hrvatske – KPJ nije priznavao niti okupaciju, niti komadanje teritorije Jugoslavije – protiv imena
Jugoslavija u KPJ ustajali su i albanski komunisti, koji su posle aprila 1941. stigli iz Albanije –
Mađari od mađarskih članova KPJ traže da pristupe KP Mađarske – KPJ je posle okupacije
istrajavao na svom kursu obnove Jugoslavije – za razliku od vrhova građanskih stranki,
komunisti su ostali u zemlji, na samom poprištu bitke • Članstvo KPJ se naglo uvećalo u vreme
aprilskog rata – članovi su, uglavnom, bili radnici, inteligencija, radnici i studenti, ali i seljaci –
zaključci Majskog savetovanja kao posebno važnu naglašavali su činjenicu da je KPJ sačuvala
svoju strukturu posle aprilskog rata – ipak, u Hrvatskoj je izgubila nekoliko stotina članova –
migracijama članova došlo je do slabljenja pokrajinskih komiteta KPJ, ali i jačanja nekih drugih
komiteta – jula 1941. KPJ iz partije isključuje Šatorova i ukida Pokrajinski komitet za
Makedoniju • KPJ ostaje sekcija KOMINTERNE i sledi njene direktive – na sednici članova
Politbiroa i Centralnog komiteta održanoj 22. juna 1941. u Beogradu, doneta je odluka o početku
oružanog otpora protiv okupatora – komunisti počinju organizovano da napuštaju gradove i
stvaraju oružane grupe, a Nemci da ih hapse u skladu sa planom ranije donetim u centrali
Gestapoa u Berlinu ("Internacionala'') – KOMINTERNA je 22. juna 1941. uputila depešu CK
KPJ u kojoj naglašava da je odbrana SSSR istovremeno i odbrana porobljenih naroda –
naglašeno je da se radi o borbi protiv fašizma, a ne socijalnoj revoluciji • Posle 22. juna nema
više napada na organe bivše Kraljevine Jugoslavije i poziva na stvaranje novog društvenog
poretka – posle stvaranja saveza između SSSR i Velike Britanije, KPJ se prilagođava
promenama u međunarodnim odnosima – u Proglasima KPJ od 12. i 25. jula 1941. polazi se od
stvaranja jedinstvenog fronta za borbu protiv fašizma – narodi Jugoslavije pozivani su u borbu •
4. jula 1941. doneta je odluka da KPJ iz mobilnog stanja pređe na akcije – sastanku su
prisustvovali Tito, Ranković, Sreten Žujović, Milovan Đilas, Ivo Lola Ribar, Ivan Milutinović i

116
Svetozar Vukmanović – prelazilo se na borbe u formi partizanskog fronta, da se formiraju
partizanski odredi, a u jugoslovenske zemlje upute članovi CK KPJ sa vanrednim ovlašćenjima –
Svetozar Vukmanović poslat je u Bosnu, a Milovan Đilas u Crnu Goru • uticaj KPJ u narodu u
predvečerje rata prevazilazio je njenu kadrovsku osnovu – kroz predratni period dejstva
narodnog fronta i antifašističke borbe, komunisti su ostvarili veze sa seljaštvom, radništvom i
delom inteligencije – komunisti sa malim brojem oficira simpatizera KPJ, zajedno sa veteranima
Španskog građanskog rata činili su partijsko rukovodstvo i prvi ustanički starešinski kadar •
Španski borci vraćali su se u zemlju uglavnom sa teritorija Trećeg Rajha, od leta 1941. – dobili
su dužnosti komandanata i komesara partizanskih jedinica – kasnije su ''Španci'' ušli u
rukovodeći kadar, u Glavnim štabovima NOPO i Dobrovoljačke vojske, odnosno

NOVJ USTANAK NARODA JUGOSLAVIJE

• započinjanjem napada na Sovjetski savez, Nemci počinju rat na dva fronta, a SSSR i Velika
Britanija preko noći postaju saveznici – iako je početak priprema za borbu započet i pre napada
Nemačke na SSSR, ulazak u rat pre Sovjetskog saveza smatrano je nesvrsishodnim – za
komuniste u Evropi, rat je posle 22. juna 1941. postao imperijalistički i antifašistički – očekivano
je izbijanje ustanaka u Evropi, čak i u Nemačkoj i Italiji – stvoreno je trenutno uverenje o kraju
Nemačke u skladu sa ranijim pričama u SSSR – neki rukovodeći ljudi partije (Aleksandar
Ranković) čak su i jadikovali zbog toga što će SSSR uništiti nemačke snage, pa sami neće biti u
prilici da se dokažu u borbi protiv fašizma – ništa manje nije karakteristično Đilasovo
interesovanje za to ko će postati predsednik vlade i ministar kada KPJ odnese pobedu – u
početnom povlačnju sovjetske vojske tražene su analogije sa nekadašnjim Napoleonovim
napadom – sovjetski komandanti hvaljeni su u pesmama jugoslovenskih komunista (Buđoni,
Vorošilov i Timošenko) – tek će kasnije jugoslovenski komunisti početi da slave stvarne junake
sovjetskog otadžbinskog rata (Žukova, Konjeva, Rokosovskog, Tolbuhina, Malinovskog) •
iluzije o brzom kraju rata obuzele su i kadar KPJ – ipak, pošto su Nemci prodrli na sovjetsku
teritoriji i postalo očigledno da se rat neće brzo završiti, kako je Tito prosudio, morao se dati
doprinos pobedi nad fašizmom – pre svega, moralo se pomoći ugroženim narodima Jugoslavije
(posebno Slovencima, Srbima u NDH) – ipak, sa uključenjem SSSR u rat, javilo se osećanje da u
borbi ''nisu sami'' • dugotrajni rat na istoku odbacivao je mogućnost brzog osvajanja vlasti u
gradovima – 4. jula CK KPJ nagoveštava da borba dobija partizanski karakter, obzirom na

117
tradiciju, agrarni karakter zemlje i brojčanu nadmoć neprijatelja – selo postaje izvor snabdevanja
narodne vojske – ovako ojačana vojska imala je realnu šansu da izvrši pritisak na kvislinške
centre – iako su nemačke trupe zbog akcija na istoku bile svedene, i dalje su bile brojnije i bolje
opremljene, a i bolje raspoređene – posebno je bila obezbeđena centralna magistrala od Trsta do
Ljubljane, preko Zagreba i Beograda, do Soluna i Atine – železnički saobraćaj između Italije i
Trećeg Rajha preko Slovenije, saobraćaj Dunavom i značajne strateške objekte • izvori otpora
množili su se sa surovim merama denacionalizacije, kao i sa masovnim uništavanjem srpskog
naroda i nekih Slovenaca u NDH – ustupanje Dalmacije Italiji raspalilo je natiitalijanska
osećanja – i bugarizacija Makedonije shvatana je kao vršenje pritiska – Slovenci se nisu mogli
pomiriti sa podelom njihove države između tri okupatora – sporadični ustanci izazivali su i
reakcije okupatora – Vilhelm fon List najavio je streljanje svakog Srbina u uniformi i sa oružjem,
kao i streljanje sto Srba za jednog Nemca • ustanci su zabeleženi na području delovanja
nekadašnje Jadranske divizije, a seljaci Sanskog mosta pružili su aktivan otpor ustašama 6. i 7.
maja 1941. posle čega dovedena kaznena ekspedicija Nemaca i ustaša na žarište bune – centar
pobuna u Hercegovini nalazio se u nevesinjskom kraju (Donji Drežanj) – početak rata Nemačke i
SSSR dočekan je kao ohrabrenje za dalji otpor – ulazak SSSR u rat proslavljano je kao praznik –
pronošene su čak i lažne vesti o napredovanju sovjetske vojske – entuzijazam je uzeo
fantastičnog maha (u Mačvi su uklanjane ograde od oštrog kolja da se sovjetski padobranci ne bi
povredili pri desantu) • KPJ je rodoljublje spajao sa socijalnom perspektivom nagoveštavane
borbe – stari poredak, koji je poklekao u aprilskom ratu, više se nije mogao obnoviti –
predstojeći rat tumačen je kao izražavanje nezadovoljstva prema staroj buržoaskoj vlasti i davan
mu je nesumnjivo revolucionarski karakter – građanska klasa se ili pridružila okupatoru ili
čekala kraj rata da se pridruži pobedničkoj strani – primeri Vlatka Mačeka i Marka Natlačena, od
kojih je prvi predao vlast Slavku Kvaterniku, a drugi italijanskom civilnom komesaru Emiliju
Gracioliju, samo su najreprezentativniji primeri • KPJ izjasnila se za saradnju sa svim snagama
koje su bile voljne da prihvate platformu NOB kao nedeklarisanu revolucionarnu strategiju u
datim uslovima – u ovom periodu je politika saradnje sa bivšim građanskim strankama imala tek
ograničenog uspeha – radilo se na privlačenju što širih slojeva NOB – razvijana je čak i
solidarnost među narodima Jugoslavije, ali je manjinsko stanovništvo ostalo van uticaja KPJ •
Komunisti se pogromima ustaša i denacionalizatorskoj politici okupatora suprotstavljaju
politikom bratstva i jedinstva, u cilju očuvanja jugoslovenskog internacionalizma – ovime je

118
parirano politici okupatora, ali i građanskih klasa u jugoslovenskim državama – i među
nacionalnim manjinama širena je propaganda o neprijateljstvu sa nacističkim snagama • KPJ se
za rat pripremala od polovine 1940, dok su posle ulaska SSSR u rat te pripreme samo ubrzane –
kada je usledilo približavanje neposrednih akcija, 27. juna 1941. osnovan je Glavni štab NOPOJ,
sa Titom na čelu, čiji su članovi bili Đilas, Kardelj, Ivan Milutinović, Ranković, Rade Končar,
Franc Lesnošek, Sreten Žujović, Ivo Lola Ribar i Svetozar Vukmanović Tempo – u ovom je
sastavu bilo predstavnika svih naroda Jugoslavije, osim Makedonaca – ovo je telo naglašavalo
značaj vojnog kompleksa u novoj situaciji – ipak, nije bilo militarizacije vlasti, kako je politički
uticaj KPJ od prvog dana bio dominantan – u ovoj fazi, jugoslovensko vojno rukovodstvo nije
sadržavalo vojna lica, stručnjake, profesionalne vojnike, niti ljude sa vojničkim iskustvom –
ipak, vojni stručnjaci postojali su u glavnim štabovima NOPO (Narodnooslobodilačkih
partizanskih odreda) • Iako se insistira na tome da je Mihailovićev pokret imao prvenstvo, vojno
organizovanje četnika počinje tek jula-avgusta 1941. i pored osnivanja u maju i formiranja centra
u Beogradu, povereničke mreže na selu, tajnom oficirskom organizacijom u Julskom ustanku, sa
centrom u Nikšiću – pokret je institucionalizovan pod imenom Jugoslovenska vojska – insistiralo
se na nastavljanju tradicije vojske Kraljevine, te je Mihailović pozivao sve oficire – insistiralo se
na zakletvi za kralja i otadžbinu – četničko vođstvo bilo je okupljeno u leto i jesen 1941.
stvaranjem mreže organizacija u Crnoj Gori, Srbiji i Bosni – u Istočnu Bosnu upućen je major
Boško Todorović, u Crnu Goru major Đorđe Lašić, a za komandanta limsko-sandžačkih
četničkih odreda postavljen je kapetan Pavle Đurišić – oktobra 1941. je Mihailović zatražio od
svih oficira nekadašnje vojske da izvršavaju naređenja ovako postavljenih starešina, kao
predstavnika redovne Jugoslovenske vojske • Stvorena su dva ideološki potpuno različita pokreta
– komunisti su težili da promene društvenu osnovu Jugoslavije, a četnici da je sačuvaju –
komunisti su istupali sa ciljem nacionalne ravnopravnosti, dok su četnici podržavali ozakonjenje
srpske hegemonije u ratnim uslovima – četnici potenciraju kontinuitet stare Jugoslovenske
vojske, a komunisti insistiraju na izgradnji nove vojske – četnici su se jasno zalagali za obnovu
Kraljevine, dok su komunisti želeli na temeljima starog poretka da stvaraju NOO – komunistički
pokret bio je jugoslovenski, dok je četnički bio ograničen na srpske krajeve – partizani razvijaju
taktiku ofanzive, koja bi počela odmah, dok su četnici pobornici iščekivanja pravog trenutka, što
ih je, na kraju, odvelo u kolaboraciju – ovakve razlike morale su dovesti do sukoba • Nemačka
istoriografija rat u Jugoslaviji najčešće definiše kao bratoubilački, dajući svojim jedinicama

119
pacifikatorsku ulogu – ostaju činjenice o saradnji četnika sa okupatorima i socijalno-
revolucionarnom karakteru NOB – izazivači građanskog rata na teritoriji Zapadne Srbije u jesen
1941. bili su četnici – u ove borbe uključili su se i predstavnici kvislinških partija (Ljotićevi
dobrovoljci i ustaše) – NOB je imao dvojaku prirodu, nacionalnooslobodilačku i antifašističku,
što ju je činilo i revolucionarnom smenom vlasti – ovime je objektivno stvaran sukob između
snaga status quo i onih snaga koje su želele da promene datu situaciju • Posle napada na SSSR,
Nemci su zahtevali pooštrenu kontrolu komunističkog pokreta u Jugoslaviji, očekujući odgovor
komunističke propagande – sa 22. junom počinje hajka na komuniste, koji su delimično uspeli na
vreme da se sklone – u NDH su progoni komunista počeli i ranije – otpor u gradovima nije
prekinut sa prelaskom na partizanski način borbe, ali je dobio nove oblike – razvijena je mreža
koja je funkcionisala u konspiraciji – za okupatora, sukobi u gradovima sa skoro teroristički
orijentisanim odredima bio je posebno nepoželjan • Sa oslobađanjem dela teritorije i
desetkovanjem partijskog kadra u gradovima, rukovodstvo KPJ traži od nacionalnih i
pokrajinskih komiteta povlačenje kompromitovanih kadrova iz gradova i njegovo uključenje u
rad na slobodnoj teritoriji – krajem septembra 1941. Tito predlaže Pokrajinskom komitetu KPJ
za Srbiju da se iz Beograda preseli na oslobođenu teritoriju, sa kasnijim direktivama da se iz
Beograda sklone svi partijski aktivisti – krajem decembra 1941. gensek KPJ se izjašnjava za
slanje što većeg broja radnika iz Beograda na slobodnu teritoriju • Najžešće borbe vođene su u
središnjim delovima Jugoslavije, mada reljef nije apsolutizovan kao prednost prilikom
pokretanja borbe – partizanske snage borile su se na teško prohodnim terenima, ali i u Vojvodini
– posle poraza partizanskih snaga u Banatu, ustanak se premešta u Srem, koji je postao središte
NOB u Vojvodini, povezano sa Srbijom, Bosnom i Hrvatskom – ustaničke akcije izvodili su
partizanski odredi, koji su formirani na teritorijalnom principu – izbegavane su frontalne borbe,
zbog velike prednosti neprijatelja u brojevima i naoružanju – na čelu partizanskih odreda nalazili
su se učesnici Španskog građanskog rata, komunisti iz redova oficira, oficiri bivše vojske
Kraljevine, koji su simpatisali KPJ • Sa prelaskom na oružani ustanak, KPJ počinje da uobličava
koncepciju narodnog ustanka – Tito, kao komandant Glavnog štaba, izrađuje uputstvo o
organizaciji i zadacima partizanskih odreda koje je izašlo u Biltenu Glavnog štaba NOPOJ 10.
avgusta 1941. pod imenom Zadatak narodnooslobodilačkih partizanskih odreda – ustaničke
snage u leto i jesen 1941. stvaraju prve slobodne teritorije, u Crnoj Gori, zapadnoj, južnoj i
istočnoj Srbiji, Lici, Baniji, Kordunu, u Bosanskoj krajini, istočnoj Bosni, Hercegovini, na

120
kojima je organizovana vlast NOP • Odluka o pripremama za otpočinjanje oružane borbe u
Srbiji, u duhu zaključaka Politbiroa CK KPJ, doneta je 23. juna 1941. na sastanku Pokrajinskog
komiteta KPJ za Srbiju, kome su prisustvovali: Ranković, Spasenija Babović, Đuro Strugar,
Moma Marković, Ivo Lola Ribar, Blagoje Nešković, Vukica Mitrović, Mirko Tomić, Miloš
Matijević, Ljubinka Milosavljević, Vasilije Buha i Milovan Đilas – pristupilo se formiranju
naoružanih udarnih grupa – prvih dana jula obrazovan je Glavni štab Narodnooslobodilačkih
partizanskih odreda za Srbiju • Prvi partizanski odredi u Srbiji stvoreni su pre nego što je Žikica
Jovanović u Beloj Crkvi kod Krupnja opalio prvi hitac 7. jula 1941. – u stvaranju Užičke
republike učestvovalo je 13 partizanskih odreda – brzo narastanje ustaničkih snaga govorilo je o
efikasnosti širenja narodnooslobodilačke borbe – krajem septembra 1941. napadnut je Kruševac,
početkom oktobra Šabac, a 9. oktobra 1941. oslobođeno je Prokuplje – Ibarska dolina nalazila se
pod nadzorom partizanskih odreda – u istočnoj Srbiji oslobođeni su Petrovac na Mlavi, Kučevo,
Majdanpek, Žagubica i Golubac • Prilikom donošenja odluke da Zapadna Srbija bude poprište
NOB u srpskoj zemlji, KPJ se oslanjala na rodoljublje u tim krajevima i dugu tradiciju borbi –
istovremeno, ustanku je pogodovala i konfiguracija terena – rukovodstvo sa Titom na čelu pratilo
je razvoj situacije iz Beograda, gde su delovale manje jedinice antifašista • Uoči Titovog dolaska
na slobodnu teritoriju, u Dulenima je 16. septembra 1941. održano savetovanje Glavnog štaba
NOPO Srbije – teritorija koju su partizanski odredi oslobodili u jesen 1941. predstavlja
jedinstvenu teritoriju u Evropi – slobodni su bili Krupanj, Požega, Arilje, Čačak, Gornji
Milanovac, Užice, a Kraljevo, Šabac i Valjevo bili su pod partizanskom opsadom – Užička
republika prostirala se na teritoriji od Zlatibora i Uvca do Save i Beograda, od Drine do Ibra –
potpuno oslobođeni bili su samo užički i čačanski okruzi, dok su neki gradovi (Kraljevo,
Kragujevac i Valjevo) bili pod vlašću Nemaca – ime ''Užička komunistička republika'' slobodnoj
teritoriji dali su kvislinzi septembra–novembra 1941. – isti se naziv pojavio u sovjetskoj štampi u
proleće 1942. – KPJ je ovakve nazive izbegavao • Na oslobođenoj teritoriji, organizovana je
vojna i civilna vlast - oživljena je privreda, saobraćaj, radila je fabrika oružja u Užicu i izlazio
list Borba – najveća pažnja posvećena je prihvatanju izbeglica, boraca i siromašnog stanovništva
– deo oružja proizvedenog u Užicu ustupan je četnicima, prema sporazumu između Tita i Draže
– fabrika je eksplodirala krajem novembra 1941. – na slobodnoj teritoriji organizovan je i
železnički saobraćaj – na raspolaganju su čak bili i oklopna i lokomotiva opremljena za pružanje
prve pomoći • Iskustva iz organizacije privrede na teritoriji Užičke republike poslužila u

121
kasnijem periodu NOB – na ovom prostoru su formulisana po prvi put i neka načela privrede
uprave i socijalne politike – celokupni život i privredna proizvodnja bili su podređeni potrebama
fronta i NOPOJ – nepoštovanje donetih propisa o cenama strogo je kažnjavano – rad u
radionicama i fabrikama bio je podređen potrebama fronta – iz fabrike su snabdevane i
partizanske jedinice u istočnoj Bosni – na sednici operativnog dela CK KPJ u Beogradu održanoj
31. avgusta 1931. odlučeno je da centralno rukovodstvo pređe na slobodnu teritoriju i tu održi
savetovanje sa predstavnicima svih jugoslovenskih zemalja • U zaseoku Stolice, pored Krupnja,
26. septembra 1941. sastali su se politički i vojni rukovodioci ustanka, čije su odluke bile od
dalekosežnog značaja za vojnu organizaciju i za razvitak NOO – u savetovanju su učestvovali
Tito, Ranković, Sreten Žujović, Ivo Lola Ribar, Ivan Milutinović, Rade Končar, Vlado Popović,
Svetozar Vukmanović, Rodoljub Čolaković, Filip Kljajić, Slobodan Princip Seljo, Franc Lenošek
i Miha Marinko – Glavni štab NOPOJ preimenovan je u Vrhovni štab NOPOJ, a štabovi
republika postali su glavni – odred je zadržan kao najveća partizanska formacija – usvojena je
politika o zajedničkom obeležju (petokratkom sa nacionalnom zastavom), pozdravu, nacionalnim
zastavama i zastavi Vrhovnog štaba – zaključeno je da treba nastaviti proširivanje slobodnih
teritorija, unapređivati obaveštajne službe, saniteta i intendanture • Draža Mihailović se tek
krajem juna počeo pojavljivati na seoskim zborovima – u Tometinom selu on je poručio
seljacima da se rat ne rešava u Srbiji (28. juna 1941.) – iako je sam Mihailović izdao naređenje o
formiranju četničkih odreda izdao u avgustu 1941, prvi odredi formirani su u julu – odrede
organizuju Neško Nedić, kapetan Miloš Glišić, poručnik Zvonko Vučković, kapetan Dragoslav
Račić, potpukovnik Veselin Misita – oružani ustanak četnika odlagan je do poslednjeg trenutka –
komanda Jugoslovenske vojske 9. septembra 1941. izdaje naređenje o mobilizaciji i formiranje
jedinica, ali bez namere da pređe u ofanzivu dok za to ne dođe odgovarajući trenutak –
Mihailović se distancirao i od Koste Milovanovića Pećanca, čiji su četnici od avgusta bili
otvoreno u službi Nemaca • Prvi poznati sporazum između četnika i partizana sklopljen je u selu
Guberevcima u čačanskom kraju – predviđena je zajednička borba protiv neprijatelja, slobodno
opredeljivanje za jedan ili drugi pokret, zajedničke komande za veće operacije i osnivanje
zajedničkog suda za izdajnike – u pregovorima Miloša Minića sa Mihailovićem postignut je
usmeni sporazum o međusobnom nenapadanju četnika i partizana - Postojala je i borbema struja
među četnicima koja se nije mirila sa iščekivanjem razvoja događaja • Četnički odred Vladimira
Zečevića i poručnika Ratka Martinovića učestovao je u borbama za oslobođenje Krupnja,

122
početkom septembra 1941. i ušao u sastav Valjevskog NOP odreda – četnici Veselina Misite
osvojili su 31. avgusta 1941. godine Loznicu – četnici Dragoslava Račića nisu uspeli da zauzmu
Bogatić – septembra 1941. oslobođena je Banja Koviljača – Mihailović nije podržavao saradnju
sa partizanima, a ni sa vojnom aktivnošću protiv okupatora – pod Mihailovićevom komandom,
krajem avgusta 1941. napadnuta je Kolubarska četa Valjevskog NOP u selu Planici – razgovori
predstavnika NOB i četnika u Beogradu nisu dali nikakvih rezultata, kako četnici nisu bili
spremni da se bore – i pored međusobnog nepoverenja, saradnja je nastavljena – Dragoslav
Račić je vodio zajednički napad na Šabac – 7. septembra 1941. partizani i četnici zajedno ulaze u
Guču • Skup rukovodilaca ustanka naroda Jugoslavije u Stolicama nije mimoišao pitanje odnosa
NOP sa Mihailovićevim četnicima – 19. septembra 1941. godine se Tito sastao sa Mihailovićem
u selu Struganiku, gde je pokušao da ga nagovori da se bori protiv okupatora i sarađuje sa
partizanima – Mihailović je i dalje zastupao politiku čekanja – rezultati sastanka u Struganiku,
pokazali su se i na savetovanju u Stolicama, a odnosi četnika i partizana opterećivali su i NOB u
Bosni – četnici su smatrali da je akcija komunista samo u cilju osvajanja vlasti • KPJ na sastanku
u Stolicama polazi od politika ostvarivanja saradnje sa četnicima, da bi se proširila osnova NOB
– nemačka komanda, nedovoljno snažna, suočila se 1941. sa organizovanim partizanskim
akcijama, ali i nezrelošću kvislinškog aparata da se sa njima nosi – u prvoj fazi ustanka, Nemci
su odlučili da ga predstave kao unutrašnju stvar Srbije i povere kvinslinškim snagama – tri
nemačke divizije na teritoriji Srbije nisu bile spremne za pacifikaciju područja – konačno je
feldmaršal List od Vrhovne komande zatražio pomoć udarnih i pokretnih jedinica, koje je i dobio
14. septembra 1941. kada je iz Francuske u Srbiju upućena 342. divizija, koja je sa 125. pukom
iz Grčke trebalo da očisti luk SavaDrina, na kome su Nemci smatrali da se nalazi najjače
ustaničko uporište – 16. septembra Hitler izdaje izričito naređenje o gušenju ustanka –
jedinstvena komanda poverena je generalu Francu Bemeu – 28. septembra 342. divizija pokreće
napad na Šabac – Nemci su razmišljali i o korišćenju ustaša, Albanaca, Mađara i Bugara – Nedić
je preuzeo vlast od Aćimovića, a da nije uspeo da poveže srpsku buržoaziju, niti da potisne
antisrpsko raspoloženje nemačkog vojnog vrha • Nedić je formalno bio predsednik vlade, a
podređen u odnosu na sve nemačke oficire – prekinuta je saradnja sa vladom u emigraciji – bio
je žrtva napad četnika – ovaj kolaboracionista je imao na vidiku stvaranje "nove Srbije" u
okvirima fašizma – nemačka okupaciona uprava u Berlin je slala izveštaje da se ''sa Srbima ne
može izaći na kraj" • Sa prebacivanjem trupa u Srbiju u vreme najveće oskudive, primenjivana je

123
masovna odmazda nad stanovništvom – naređeno je streljanje stotine rodoljuba za jednog Nemca
– general Beme 24. septembra počeo operacije sa 342. divizijom, dok je na drugoj strani Drine
delovala 718. divizija uz podršku ustaša – sa stradanjem naroda u Mačvi, počele su i kolektivne
odmazde u drugim područjima Srbije • Do drugog susreta Tita i Mihailovića došlo je u Brajićima
26. oktobra 1941. na kome je postignut samo delimičan sporazum, uz brojna razilaženja –
Mihailović odbija stvaranje zajedničkog štaba, istupio protiv osnivanja NOO i mobilizacije na
dobrovoljačkoj osnovi – dogovoreno je vršenje mobilizacija na stari način i izbegavanje
međusobnih sukoba – postignuti sporazum su uskoro prekršili četnici • Partizanske snage u Srbiji
morale su novembra 1941. godine da se povuku na liniju Kraljevo-Rudnik-Ljig-Valjevo-Šabac –
u noći između 1/2. novembra 1941. Mihailovićevi četnici počinju napad na Užice, čime je
započeo građanski rat – Mihailović je bio uveren u svoj položaj kod vlade u izbeglištvu i
Britanaca • Četničko-partizanska saradnja tekla je u znaku stalnih sukoba, incidenata, sumnji i
izdaja – Loznicu se četnici predali bez borbe – posle potpisivanja sporazuma 24. oktobra 1941.
godine Požegu drže četnici, a Užice partizani – Mihailović je povukao svoje snage iz opsade
Kraljeva i Valjeva da bi napao Užice i uništio partizanske snage – napad na Užice i Ivanjicu
počeo je 1/2. novembra 1941. – četnici su poraženi kod Užica i Požege – još jedan odred četnika
poražen je 8/9. novembra 1941. – poseban je razlog razdora među četnicima i partizanima bila
predaja partizanskih zarobljenika Nemcima • U Divcima 11. novembra 1941. na sastanku sa
Nemcima, Mihailović traži da mu bude dozvoljeno da nastavi borbu protiv komunizma – tražio
je da mu se prepusti područje Zapadne Srbije i obećao da se neće uključivati u borbu protiv
Nemaca – Nemci nisu imali poverenja niti prema komunistima, niti prema Mihailoviću, te su
težili da eliminišu oba pokreta • Neprijateljstva između dva pokreta prekinuta su posle
sporazuma od 20. novembra 1941. po kome je trebalo nastaviti zajedničku borbu, ali ga se
Mihailović opet nije pridržavao – poslednji put je Tito razgovarao sa Mihailovićem 28.
novembra 1941. zahtevajući da četnički komandant stupi u borbu protiv Nemaca, što je ovaj
odbio • Svojim napadom, četnici su oslabili odbranu Užičke republike – general Beme pokreće
završni napad 25. novembra 1941. da bi Užice palo 29. novembra 1941. posle kratkotrajnog i
poslednjeg otpora na Kadinjači – uz malo žrvata, Nemci su povratili teritoriju i potisnuli
partizanske snage – Vrhovni štab je jedva uspeo da iz Užica pobegne prema Zlatiboru –
reokupitana teritorija bila je izložena strahovitom teroru – Vrhovni štab povukao se u Sandžak sa
borcima koji će formirati 1. i 2. proletersku brigadu • Nemci su 7. decembra 1941. napali

124
Mihailovića na Ravnoj Gori i razbili njegov štab – sumnje koje je okupatorska vlast gajila prema
četnicima pojačane su dolaskom britanskog kapetana Bila Hadsona u njihov štab – jedna struja
među Nemcima bila je i za saradnju sa četnicima u nadi da će razbiti ustanički front u Srbiji • Te
jeseni je Srbija trpela veliku represiju u cilju slamanja njenog borbenog duha – u Topoli je 2.
oktobra izvršeno streljanje Cigana i Jevreja iz logora u Šapcu i Beogradu – 21. oktobra 1941. u
Kragujevcu streljani su rodoljubi i đaci kragujevačke gimnazije – streljanje je izvršeno i u
Kraljevu – Mihailović je u ovim događajima tražio razlog za dalje razilaženje sa partizanima,
slično stavu generala De Gola u Francuskoj • Partizani razvijaju delatnost na istoku i jugu, ali sa
zapadnom Srbijom i Šumadijom nije ostvarena veza – tokom avgusta i septembra oslobođen je
Boljevac, čime su ugroženi okupacioni centri u Boru i Zaječaru – krajinskim NOPO rukovodio je
Ljuba Nešić – stvorena je slobodna teritorija sa centrima u Majdanpeku i Kučevu – ova je
teritorija posle Užičke republike, bila najveća slobodna teritorija u Srbiji – početkom septembra
1941. imenovan je NOO za krajinski srez u Salašu – ustanak na istoku buknuo je nešto kasnije
nego u Šumadiji i Zapadno Srbiji, a ranije zaustavljanje ustanka bilo je uslovljeno težnjom
okupatora da zaštiti privrede objekte od značaja • Južna Srbija bila je značajna zbog blizine
bugarske granice i važnosti saobraćajnica – partizanski odredi na jugu Srbije očuvali su
kontinuitet borbe na srpskoj teritoriji nakon povlačenja partizanskih snaga s Vrhovnim štabom u
Sandžak • Ustanak u Južnoj Srbiji kasnio je zbog odreda Koste Milovanovića Pećanca koji je u
Toplici postavio štab "svih četničkih odreda" – okružni komitet KPJ u Nišu u proglasu od 12.
jula 1941. govori o početku borbe koja traje od početka napada na SSSR – stavljen je naglasak
na klasnu borbu i u borbu su pozvani samo komunisti – KPJ je osudio sužavanje osnova borbe u
toku – saradnja Pećanca sa Nemcima iskorišćena je da se raslojavanje njegovih odreda
okarakteriše kao ''izdajničko" – posle otvorenog sukoba sa četnicima na Pasjači 14. oktobra
1941. toplički partizani nisu više imali saveznika u ustanku – novembra 1941. stvorena je
slobodna teritorija – rukovodstvo na jugu nije odžavalo veze sa Vrhovnim štabom i PK –
situacija na levoj obali Južne Morave odlikovala se masovnošću ustanka – iako su borbe vođene
u izrazito osetljivom području za Nemce i kasnile u samom početku, kasnijim razvijanjem sve je
nadoknađeno – u južnoj Srbiji stvorena je slobodna teritorija na obe obale Morave • Na sastanku
NOPOJ u Užicu 26. novembra 1941. doneta je odluka da se slobodna teritorija uporno brani –
ipak, Ljubovija pada 25, Čačak 28. i konačno Užice 29. novembra 1941. – ipak, teza o nastavku
postojanja "Užičke republike" ima svoje utemeljenje u tome što je i teritorija na koju se Vrhovni

125
štab preselio bila u sastavu republike • Posle povlačenja iz Užica Politbiro CK KPJ drži sastanak
u Drenovi – Tito je ponudio ostavku, koja nije prihvaćena – osećala se radikalizacija u liniji
partijskog rukovodstva, kao rezultatu moskovske protivofanzive Crvene armije – 14. decembra
Pokrajinskom komitetu upućeno je pismo u kojem je zabranjeno postojanje paralelnih vojnih
organizacija, što je u suštini značilo raskidanje veze sa četnicima – Tito je krenuo sa Prvom
proleterskom brigadom u istočnu Bosnu • Edvard Kardelj polovinom januara 1942. preko
Sarajeva stigao u Zagreb, gde je sa Ivom Lolom Ribarom predstavljao Organizacioni komitet CK
KPJ za neoslobođene teritorije – Tito je ovo smatrao i pomoću hrvatskim komunistima posle
streljanja Rada Končara – početkom marta 1941. Kardelj sa Ivanom Mačekom prelazi u
Ljubljanu • Posle odlaska Aleksandra Rankovića na slobodnu teritoriju septembra 1941. na
mesto sekretara PK KPJ dolazi Blagoje Nešković – od tog trenutka Nešković preuzima na sebe
sve poslove Pokrajinskog komiteta – kada je zatraženo povlačenje kadrova iz Beograda na
slobodnu teritoriju, Nešković se oglušio – bio je demoralisan posle pobeda nemačkih snaga,
smatrajući da će se sve završiti kao u Španiji – u Šumadiju Nešković je otišao tek u leto 1943. - u
samom PK u Srbiji došlo je do razmirica, na jednoj strani Neškovića i Buhe, a na drugoj Mirko
Tomić i Moma Marković – Nešković nije težio formiranju borbenih odreda, već samo pokrivanju
sebe i svog punkta – Nešković je, ipak, kao predstavnik KPJ bio na čelu jedinog punkta u dubini
neprijateljske teritorije – i danas ostaje nepoznato šta su tačno bila njegova ovlašćenja i
naređenja, da li su se odnosila na prenošenje direktiva ili borbenu akciju – njegov odlazak iz
Beograda povezan je sa plimom uspeha NOP u zapadnim delovima Srbije • Napadi na italijanske
posade u Virpazaru, na Čevu, Petrovcu i drugim mestima 13. jula 1941. označili su početak
ustanka u Crnoj Gori – osim snaga KPJ i SKOJ, na masovne razmere ustanka uticala je i
slobodarska tradicija – stvorena je velika slobodna teritorija, a italijanski agresori vezani za
gradove – oslobođena je cela Crna Gora, osim Cetinja, Nikšića, Podgorice, Pljevalja i Budve -
sveopštim ustankom odbačena je politika italijanskog okupatora, koja je počivala na stvaranju
nezavisne države Crne Gore u interesnoj sferi Italije, na čelu sa dinastijom Petrović, razvijanje
antisrpskih osećanja i negativnog stava prema Jugoslaviji – Italijani pokušavaju da se
Crnogorcima predstave kao prijateljski narod, potencirajući njihovu povezanost brakom Vitoria
Emanula III i princeze Jelene, ćerke Nikole I Petrovića – uveden je relativno snošljiv režim, na
čelu sa Civilnim komesarijatom – 12. jula 1941. na Petrovdan, Serafino Macolini je proglasio
slobodnu Crnu Goru pod italijanskim protektoratom • Odluku o formiranju gerilskih odreda u

126
Crnoj Gori doneo je PK KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak u najvećoj tajnosti – na čelu
Privremene vrhovne komande NOO Crne Gore bili Arso Jovanović, Milovan Đilas, Blažo
Jovanović, Božo Ljumović, Budo Tomović i Bajo Stanišić – širina ustanka i snaga prvog udara
potpuno su paralisali italijansku okupacionu upravu – Musolini za novog vojnog guvernera
postavlja Aleksandra Pircija Birolija, armijskog generala – posle 20 dana je Italija uspela da
slomi otpor ustanika, a celokupna teritorija Crne Gore bila je ponovo osvojena do 14. avgusta
1941. – Pircio Biroli je u ustanku video saradnju Crnogoraca i "srpskih glavešina", kako bi se
sprečilo angažovanje Italijana na istočnom frontu • Krajem septembra 1941. formiran je Glavni
štab NOPO za Crnu Goru, Bosnu i Sandžak, ali je posle neuspeha ustanka došlo do zatišja –
borbe su se ponovo rasplamsale u jesen 1941. i zimu 1941/2 – poraz italijanske kolone kod
Jelinog Duba oktobra 1941. označen je kao posebno važan – Milovana Đilasa u PK zamenjuje
Ivan Milutinović • Polovinom oktobra 1941. izvršena je reorganizacija u duhu zaključaka
donetih na savetovanju u Stolicama – odlučeno je da se formira NOO za Sandžak – doneta je
odluka o zauzimanju Pljevlje, a zatim napadanju ostalih garnizona u dolini Lima i pokušaju
prelaska u Srbiju – napad na Pljevlju 1. decembra 1941. nije bio uspešan – poraz kod Pljevalja
uslovio je pojačanu aktivnost četničkih trupa, demoralisanost partizanskih snaga i gubljenje kako
velikog broja boraca, tako i velikog broja kadrova • Među Slovencima nije došlo do masovnog
otpora, ali je njihova borba bila na više načina specifična – podeljeni između tri okupatora,
Slovenci su se osećali nacionalno ugroženim – na granici Trećeg Rajha i Italije, još jedan uslov
koji je onemogućavao jači otpor bila je gusta mreža puteva koja je omogućavala okupatorima
brzo dopremanje oružanih snaga • CK Slovenije na dan napada Nemačke na SSSR formira
Glavno rukovodstvo slovenačkih partizanskih odreda – komandant Franc Leskošek, politički
komesar Boris Kidrič, članovi Stane Žagar, Aleš Bebler, Oskar Kovačić, Dušan Podgornik i
Marjan Brecelj – za datum početka oružane borbe označen je 16. jul 1941. – u leto su formirane
partizanske čete i bataljoni – prve oružane akcije slede 22. jula 1941. pod Šmarnom gorom, u
selu Tacen – borbe u Štajerskoj nisu imale masovan karakter, zbog blizine Graca i nemačkih
posada, ali i slabijeg uticaja partije – u ljubljanskoj pokrajini prve oružane grupe osnovane su
jula 1941, a prva akcija protiv Italijana izvedena je 26. jula – 3. oktobra Italijani zavode ratno
stanje • Preko Osvobodilne fronte, Slovenci su okupatorima stavili do znanja da ne priznaju
nametnutu vlast i da će se svim silama i da će se svim silama odupreti – Osvobodilna fronta je
bila zasnovana na jedinstvu članstva, nezavisno od političkog opredeljenja – 16. septembra 1941.

127
konstituisan je Slovenački NOO – u okvirima fronte stvorena je obaveštajna služba – štampan je
list Slovenski poročevalec i list KP Slovenije Delo • Suprotno delovanju ustaša, komunisti su
insistirali na razvijanju ideje bratva i jedinstva između Hrvata i Srba – maja i juna 1941. ustaška
propagana prekrila je NDH tvrdeći da "Srbima i Jevrejima nema mesta u Hrvatskoj" – ovakvu
politiku nosili su ljudi u vrhu terorističkog režima (Mile Budak, Mladen Lorković, Aleksandar
Seitz...) – najveći pokolji učinjeni su na područjima Like, Korduna, Banije i Severne Dalmacije –
najveća "sabirališta" formirana su kod Koprivnice, u Jadovnu kod Gospića, na ostrvu Pagu, u
Lobogradu, Đakovu, Tenju, Sisku, Jastrebarskom – u leto 1941. stvoreni su logori u Jasenovcu i
Staroj Gradiški – među najkrvoločnijim ustašama izdvajaju se Eugen Dino Kvaternik, Mile
Budak, dr Viktor Gutić, Viktor Tomić – Pavelić je u "Sivoj knjizi" pokušao da za ustaške zločine
okrivi četnike, ali u ovu tezu poverovao je samo Zigmund Kaše, dok su drugi nemački
funkcioneri za pojačan otpor optuživali ustaše i njihovo divljanje • Srbi u severnoj Dalmaciji,
Lici, Hercegovini i zapadnoj Bosni, na kraju su zahtevali da budu prebačeni pod italijansku vlast,
samo da bi izbegli ustaška zverstva – hrvatski komunisti bili su okrenuti borbi, nemajući drugi
izlaz, ali je pokretanje masa bilo teško zbog velikog uticaja koji je uživala HSS, koje se zvanično
ogradilo i od komunista i od ustaša • Za pripremanje otpora CK KP Hrvatske, u sastavu Rade
Končar, Karlo Mrazović, Vladimir Bakarić, Dragutin Saili i Stipe Ugarković, zadužio je Vojni
komitet, formiran posle Majskog savetovanja – krizu u KP Hrvatske izazvalo je neuspelo
bekstvo iz Kerestinca i pogibija 90 članova – dodatno je ovoj krizi doprinelo mešanje mesnog
komiteta KOMINTERNE - Josip Kopinič, predstavnik KOMINTERNE, vršio je pritisak na
Končara, zahtevajući odlučniju akciju posle 22. juna 1941. – Kopinič je čak smenio legalno
rukovodstvo CK KP Hrvatske, ali je izvršena brza intervencija – na kraju je CK KPJ 17. jula
naveo da je CK KP Hrvatske načinio veliku grešku, zbog neshvatanja zadataka u ratu • U maju i
julu 1941. izvršeni su ustaški pokolji u Glini, zahtevajući predaju oružja – prvim akcijama
prethodio je sastanak Okružnog komiteta KP Hrvatske za Karlovac 19. jula 1941. na Jurinim
Brdima – uoči 23. jula odlučeno je da se napadne Banijski Grabovac – konferencija o
objedinjavanju akcija predstavnika Korduna i Banije održana je 19. septembra 1941. •
Stanovništvo Dalmacije od prvog je dana pružalo otpor okupaciji – masovni ustanak u Lici
počeo je 27. jula 1941. Šireći se prema Dalmaciji, području Gračac-Gospić i Donji Lapac-
Urbina-Korenica – između 28. i 30. jula ustanak je zahvatio čitavu Kninsku krajinu i delove
Bukovice – nova inicijativa za podizanje ustanka data je septembra 1941. – ustanak na Kordunu,

128
u Baniji i Gorskom kotaru razvijao se postepenije nego u Lici, gde je imao eruptivna obeležja •
Ustanak u Hrvatskoj razvija se u znaku pasivnosti hrvatskog stanovništva, koje je bilo pod jakim
uticajem HSS – posebno je HSS ometao razvijanje ustanka u Zagorju, Moslavini, Slavoniji –
srpski političari pokušavali su da predstave Italijane kao prijatelje Srba, a ustaše kao jedine
protivnike, nastojeći da pokrenu bratoubilački rat – istovremeno su ustaše uveravale hrvatsko
stanovništvo da mu preti opasnost od četnika • Nemoć NDH da uguši ustanak dovelo je do
intervencije Italijana i zauzimanja druge i treće zone – navodno je italijanska okupacija težila
zaštiti srpskog stanovništva – posle ustaškog terora, ipak, italijanska vlast je tumačena kao
spasonosna – srpski centar u Splitu, sa prvacima JRZ, JNS i SDS, ugrožavao je jedinstvo
ustanka, a ovoj politici davao je podstreka i Mihailovićev emisar u Splitu Ilija Trifunović
Birčanin – ipak, radi objedinjavanja ustaničkih akcija u Hrvatskoj oktobra 1941. osnovan je
NOPO Hrvatske predvođen Ivanom Rukavinom i Markom Oreškovićem • Nacionalno i verski
podeljena Bosna postala je 1941. plodno tle za podvajanja i mržnju – kao i u Hrvatskoj, ustanak
u Bosni počeo je u znaku ustaških zločina nad Srbima – međunacionalni odnosi u Bosni za
vreme okupacije dobijaju izrazito šovinističke odnose – narod iz srpskih sela u Istočnoj
Hercegovini je, bežeći od ustaša, tražio utočište u planinama – zbegove su formirali i Muslimani
– ustanak je podignut 3. jula 1941. – dva dana posle napada Nemačke na SSSR došlo je do
opšteg pokreta srpskih sela Nevesinja i Gacka – tokom jula i avgusta u zbegovima su komunisti
radili na formiranju narodne vojske – krajem avgusta došlo je do opšte ofanzive u celoj istočnoj
Hercegovini – komunisti su imali problema da nezadovoljstvo usmere prema neprijateljima,
umesto prema Muslimanima, u izlivima šovinizma • U Bosni 1941. ocrtavale su se četiri
ustaničke oblasti: Bosanska Krajina, tuzlanska oblast, sarajevska oblast i Hercegovina – 13. jula
1941. godine PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu imenovao je delegate u svakoj od ovih oblasti –
ustanak počinje napadom na Drvar 27. jula 1941. – početkom avgusta, najveći deo Bosanske
krajine bio je zahvaćen ustankom – do 29. jula ustanak je zahvatio čitav Podgrmeč – prve borbe
na Kozari odigrale su se 30. jula 1941. – ipak, šovinizam se ni u najbolje organizovanim
centrima ustanka nije mogao potpuno suzbiti • Krajem jula i početkom avgusta došlo je do prvih
ustanaka u Podlugovima, kod Sarajeva, na Romaniji, na Trebeviću, u predelu Birča – ustanak se
širio velikom brzinom – 25. avgusta zauzet je Sokolac i stvorena slobodna teritorija – Vlasenica
je zauzeta 10. avgusta – neuspeh ustaša da slome ustanak u Bosni izazvao je intervenciju
Italijana, koji su zauzeli Drvar i od kraja septembra do sredine oktobra ponovo okupirali

129
oslobođenu teritoriju - Borbenom jedinstvu Srba, Hrvata i Muslimana išla je na ruku kolaboracija
četnika i ustaša aprila/maja 1942. • Makedonska partijska organizacija onesposobljena je posle
aktivnosti Metodija Šatorova – delegat CK KPJ Dragan Pavlović suspendovao je Pokrajinski
komitet – na sednici operativnog dela CK KPJ 31. avgusta 1941. (Tito, Ranković, Ivan
Milutinović i Lola Ribar) doneta je odluka da se Dragan Pavlović ponovo uputi u Makedoniju, a
članstvo Partije u Makedoniji pozove na borbu – u pismu KOMINTERNI, Tito je izrazio
nezadovoljstvo zbog pripajanja makedonske partijske organizacije Bugarskoj radničkoj partiji –
članovima partije u Makedoniji objašnjeno je zbog čega je Šatorov isključen i naloženo da počnu
formiranje partizanskih odreda – KOMINTERNA još avgusta 1941. donosi odluku da partijska
organizacija Makedonije ostane u okvirima KPJ, ali bugarski komunisti nastavljau da se mešaju
u njen rad • Formiran je novi pokrajinski komitet, sa Lazarom Koliševskim na čelu –
makedonski komunisti počeli su da stvaraju vojne štabove po gradovima i vojne komisije po
selima – 11. oktobra 1941. napadnut je Prilep što je ostalo kao simboličan početak borbe
makedonskog naroda za slobodu – 5. novembra 1941. PK KPJ za Makedoniju donosi odluku da
se ustanak proširi na čitavu teritoriju Makedonije • U Vojvodini je mađarsko stanovništvo
prihvatilo okupaciju, a od nemačkog stanovništva formirana je krajem 1941. SS divizija "Princ
Eugen" – 23. jula 1941. na sastanku PK pod rukovodstvom Žarka Zrenjanina, upućen je proglas
svim narodima Vojvodine pozivajući ih u borbu protiv neprijatelja – na akcije banatskih
partizana neprijatelj je odgovorio angažovanjem nemačkih operativnih bataljona i folksdojčera –
i pored neuspeha, banatski odredi nastavili su svoju aktivnost – pretpostavke o brzom porazu
Nemaca na istoku uticale su na način borbe i doprinele velikim gubicim u ljudstvu • Partijsko
članstvo u Bačkoj i Baranji desetkovano je aktivnostima mađarskih vlasti – krajem novembra
1941. formiran je Šajkački partizanski odred – usledila je serija racija, koja je vrhunac dostigla u
mađarskoj intervenciji u Novom Sadu 21. januara 1942. – trodnevna racija u Novom Sadu
odnela je preko tri hiljade života – raciju je predvodio general Heketelhalmi-Cajdner Ferenc •
KPJ na Kosovu i Metohiji suočila se 1941. sa snažnim nacionalnim pritiskom albanske većine –
Italijani su vodili nacionalističku politiku, sa ciljem stvaranja Velike Albanije – napetost situacije
obeležavali su stalni sukobi albanske milicije i četnika Koste Milovanovića Pećanca - strahovalo
se od nacionalnih sukoba pokretanjem NOB • 7. jula 1941. na Kosovu je obrazovan Vojni
komitet, koji su činili Boris Vukmirović, Mitar Radusinović i Pavle Brajović – 30. jula izvedena
je diverzija na žičaru u Trepči – partijsko rukovodstvo na Kosovu i Metohiji orijentisalo se na

130
politički rad i sllanje boraca u pogranične oblasti, sa stvaranjem pozadinskih bataljona i
odbranom kolonističkih naselja • u leto 1941. oslobođeno je oko 40 varošica u Jugoslaviji
delovanjem ilegalnih organizacija – tek je septembra 1943. oslobođen veći grad, Split i to
delovanjem unutrašnjih oslobodilačkih snaga u gradu pre dolaska jedinica NOVJ – krajem 1941.
i početkom 1942. u Srbiji se borilo 43 partizanska odreda, 10 bataljona i jedna brigada –
korišćeno je sanitetsko iskustvo Španskog građanskog rata – izvesno je iskustvo stečeno i kasnije
u logorima Francuske u koje su smešteni borci internacionalnih brigada posle sloma republike –
bolnice u Crnoj Gori obrazovane su po selima, s tim da je 1941/2 formirana velika partizanska
bolnica na Žabljaku – u Bosni i Hrvatskoj građene su bolnice u veoma teškim uslovima
nepristupačnih krajeva – dodatno je situaciju za ranjenike otežavalo nepoštovanje pravila o
humanizaciji rata i okrutnost kako okupatora, tako i ustaša i, u pojedinim situacijama, četnika

REVOLUCIJA I KONTRAREVOLUCIJA

• na nacionalno-oslobodilačke i demokratsko-revolucionarne pokrete u Jugoslaviji uticao je

antifašistički savez SSSR i Britanije i SAD, dok je drugi element revolucionarne situacije činio
brz poraz snaga vojske Kraljevine Jugoslavije – raspad i nemoć starog poretka urezali su se u
svest antifašističkih snaga u Jugoslaviji – KPJ je oslobodilačku borbu naroda Jugoslavije
povezala sa socijalnim promena, iako je KOMINTERNA preporučivala podelu na dve etape –
narodnooslobodilačka borba direktno je povezana sa obračunom sa starim buržoaskim snagama,
bez obzira na njihovo opredeljenje • strategija NOB bila je zasnovana na širokoj platformi NOF
(Narodnooslobodilački front) koji je počivao na patriotskom nadahnuću, nezavisno od
nacionalne, verske ili partijske pripadnosti – plašeći se od sektaške privrženosti idealima klasne
borbe u ustanku, komunisti su propagirali saradnju sa svim rodoljubima, nezavisno od stranačke
pripadnosti • stvaranje narodnooslobodilačkih odbora (NOO) bio je osnovni vid društveno-
političkog preobražaja u toku narodnooslobodilačke borbe – kako su ostaci državne organizacije
Kraljevine bili u službi okupatora, a i kompromitovani u očima naroda, oslobodilački pokret nije
ih mogao koristiti – Mihailović je, koristeći deo te ranije organizacije, pokušavao da održi
legitimitet ranije vlasti • Mihailovićeva strategija svodila se na defanzivnost u odnosima prema
okupatorima dok se ne stvore pretpostavke za oružani otpor u dešavanjima na svetskim
frontovima – ciljevi su bili restauracija monarhije, prevlast Srbije u novoformiranoj državi, te
stoga obračun sa Hrvatima, Muslimanima, Nemcima i Mađarima i drugim nacionalnim

131
manjinama – u NOB Mihailović je video opasnog protivnika koji ugrožava interese monarhije i
buržoazije – očuvanje jedinica vodilo je četnike u kolaboraciju sa Okupacionom vladom Srbije,
ali i sa Italijanima i Nemcima – istovremeno su u kontaktima sa saveznicima uveravali njihove
predstavnike da u prvim redovima učestvuju u borbi protiv okupatora – odbacivan je paralelizam
oslobodilačih pokreta i nacionalna ravnopravnost naroda • Nacionalistički program "Dinarske
divizije" koji je ponikao na Kosovu i u severnoj Dalmaciji, nije se mnogo razlikovao od
četničkog – kao zadatak ove divizije nametano je stvaranje utočišta nacionalnim elementima
srpskog karaktera, širenje srpske ideje u Lici, severnoj Dalmaciji, Hercegovini, Crnoj Gori i
Bosni – težila je uspostavljanju nacionalnog poretka na čelu sa Petrom II • Mihailovićeva
politika otežavala je njegov međunarodni položaj, kontradiktornošću između antifašističke
aktivnosti i stvarnosti "politike iščekivanja" – četnike prihvata vlada u emigraciji, pre svega
njeno velikosrpsko krilo – na ovaj način su četnici dobili svoje oružane snage, a Velika Britanija
poslala je i misiju kapetana D.T. Hadsona u jesen 1941. – davanjem Mihailoviću čina generala,
odnosno njegovim postavljanjem za ministra vojske Kraljevine Jugoslavije, on dobija i službenu
potvrdu legitimnosti svog pokreta pred svim državama saveznicama • Protivurečnoj predstavi o
Mihailoviću doprinosili su i Nemci, koji su Mihailovića smatrali neprijateljem sa kojim se valja
obračunati, iako su njegovi odredi bili spremni za saradnju u borbi protiv komunista – smatran je
britanskim štićenikom, te samim tim, ni njegovom pokretu nije ukazivano poverenje – ovakva
nemačka politika stvarala je pogrešnu predstavu o ulozi četnika u antifašističkom pokretu •
Početkom 1942. od odreda koji nose geografska imena, četnici počinju da formiraju brigade, a
početkom 1943. korpuse – četnička organizacija imala je više slabosti – prinudna mobilizacija,
nejedinstvena struktura, rivalitet među komandantima, borba oko vlasti, teritorijalne podele -
"leteće brigade" činile su neku vrstu elitnih odreda – četnici su pokazivali izrazitu nedisciplinu,
pljačkali i sprovodili teror nad lokalnim stanovništvom – postojala je netrpeljivost među
članovima pokreta • Mihailović je bio komandant "Jugoslovenske vojske u otadžbini", ministar
vojske i vazduhoplovstva u vladi Slobodana Jovanovića od januara 1942. – obrazovao je
"Gorsku gardu njegovog veličanstva Kralja" – polovinom 1942. imenovan je za načelnika štaba
Vrhovne komande • Mihailovićev zamenik bio je Dragiša Vasić, a načelnik štaba bio je
Dragoslav Pavlović – posle prenošenja Vrhovne komande u zemlju došlo je do nove podele
zaduženja – propagandu preuzimaju Dragiša Vasić i Stevan Moljević, za komandanta pozadine
imenovan je potpukovnik Pavlović – komandant Isturenog odeljenja Vrhovne komande postao je

132
Zaharije Ostojić – Luka Baletić imenovan je za Mihailovićevog pomoćnika • U osnovi
Slovenske zveze, obrazovane u proleće 1942. godine nalazili su se predstavnici SLS – Slovenska
zveza okupljala je i "Belu gardu" i četnike pod komandom Mihailovićevog poverenika majora
Karola Novaka • Klasni koreni Mačekove politike neučestvovanja nisu bili, u suštini bili različiti
od Mihailovićevih – hrvatska sredina oko Mačeka pokazivala je krajnju netrpeljivost prema
komunistima – otpor prema okupatorima smatran je nepotrebnim, kako ishod rata zavisi samo od
velikih sila – težilo se očuvanju uticaja na hrvatskom selu, a u svom delovanju, HSS se oslanjala
i na katoličku crkvu – iako nije želeo javno da sarađuje sa ustašama, Maček nije želeo ni da im se
suprotstavi – nastojalo se da se članovi HSS distanciraju od Pavelića, ali je deo njih ipak prišao
ustašama • Tražeći mir i uzdržavanje od borbe, Maček je onemogućio jače delovanje NOB i
omeo pripadnike HSS da se u nju uključe – suočeni sa Mačekovom politikom, predvodnici KPJ
su od prvog dana mnogo pažnje posvećivali privlačenju hrvatskih antifašista iz sastava HSS –
krajem 1941. godine, vodeći članovi CK KP Hrvatske odustali su od privlačenja vođa HSS i
počeli da pozivaju članstvo da se ugledaju na Matiju Gupca ili Stjepana Radića • Dimitrije Ljotić
je komunizam smatrao proizvodom Jevreja, a komunistički ideologiju "južnomarksističkom
mišlju" – Ljotić je smatrao da samo oslonac na Nemačku i "Zbor, Zadrugarstvo i Srpstvo" mogu
pomoći obnovu Srbije – septembra 1941. Ljotić počinje da naoružava omladinu i formira
dobrovoljačke odrede protiv komunista – četnici Koste Milovanovića Pećanca su, posle poraza
na Pasjači u aprilu i potpisivanja sporazuma na Bukulji u avgustu 1941, svedeni na nemačke
pomoćne odrede – Mihailović je Pećancu dao teritoriju juga Srbije da bi nekako ograničio njegov
uticaj • Kvislinški režim i izdajničke snage označile su KPJ kao anacionalnu snagu i, posebno
posle podizanja ustanka, insistirali na pokornosti okupatoru – ovakav apel nije imao nikakvog
uticaja, osim ponižavanja potpisnika u očima naroda – nezadovoljni delatnošću Aćimovićeve
vlade, Nemci su doneli u avgustu 1941. da je smene – novi predsednik srpske vlade u nemačkoj
službi postao je general Milan Nedić, pozivajući se na pokušaje da od Nemaca izdejstvuje
nekakvu autonomiju za Srbiju – 29. avgusta 1941. obrazovana je tzv. "generalska vlada" (pored
Nedića, u njenom sastavu bili su general Josif Kostić i Panta Draškić – njen primarni cilj bilo je
sprečavanje daljeg razvijanja ustanka • Nedić je Srba, u cilju njihovog spasavanja, zahtevao red,
rad, mir i bratstvo - Nedićevoj vladi data su šira ovlašćenja u organizovanju žandarmerije, kao i
većem naoružavanju kvislinga – Nedić je pokušavao da ubedi srpski narod da Treći Rajh nije
neprijatelj – privremeno je uspeo da privuče deo srpskog građanstva i seljaštva, demoralisanog

133
vojnim neuspesima i zainteresovanog za mir – mnogo je pažnje posvećivao naseljavanju
izbeglica i povratnika iz nemačkih logora, želeći time da obezbedi kadrove za svoje vojne
formacije (Državna i Granična straža) – Ljotić organizuje dobrovoljačke bataljone koji će postati
osnova Srpskog dobrovoljačkog korpusa • Ustanički talas u NDH uzdrmao je njenu organizaciju
– Srbi i hrvatski antifašisti odbacili su ustaški režim pre nego što je stigao da se učvrsti – Italijani
su ustanke iskoristili da bi propagirali nesposobnost ustaša da izađu na kraj sa stanovništvom, a
Nemci da od ustaša zahtevaju drugačiji odnos prema srpskom življu, smatrajući da sami
izazivaju nemire – Pavelić će, ipak, nastaviti politiku kakvu je sprovodio prema srpskom
stanovništvu, pre svega komunistima, pripisujući zločine četnicima, svesta da njegovi postupci
uživaju sve manju podršku – Italijani su razarali ustaški režim iznutra sarađujući sa srpskim
građanskim vođama i podržavajući njihov autonomizam i ističući kasnije četnike kao protivtežu
ustašama – teritorija NDH bila je prošarana slobodnim područjima, a ustaški uticaj je smanjen •
Vojne snage NDH bile su sastavljene od dva dela Ustaške vojnice i Domobranstva - Ustaška
vojnica bila je pod komandom Glavnog ustaškog stana, na čelu kojeg je bio Ante Pavelić – na
čelu policije nalazio se Eugen Dino Kvaternik – posebnu ustašku jedinicu činio je Poglavnikov
tjelesni zdrug, na čelu sa Ante Moškovom – rukovodeći kadar Domobranstva su uglavnom činili
bivši oficiri Austro-Ugarske • Nemačka manjina se otvoreno deklarisala antijugoslovenski uoči i
tokom aprilskog rata, da bi postala oslonac nemačke vlasti u okupacionom sistemu u
anektiranom delu Slovenije, u Banatu, i u NDH – iz njenih redova poticali su vojnici SS divizije
"Princ Eugen" koja se 1942. pojavljuje na jugoslovenskom ratištu • Do potpunog razlaza između
četnika i partizana došlo je zbog tendencije Mihailovića da preuzme vođstvo u pokretu otpora –
ovaj će sukob obeležiti narodnooslobodilački i revolucionarni proces u Jugoslaviji – posle
napada na partizane u jesen 1941. počeo je niz događaja koji je obeležio izdaju četničke
organizacije – razlaz dolazi u trenutku kada i KPJ i četnici trpe veliki pritisak od strane Nemaca
– Mihailović je vodio isključivu politiku "ko nije na strani četnika, protivnik im je" – o
konačnom raskidu između dva pokreta otpora svedoči pismo operativnog dela CK KPJ, PK KPJ
Srbije od 14. decembra 1941. u kome se izričito navodi da se na oslobođenim teritorijama ne
smeju formirati oružane snage koje nisu partizanske – od novembra 1941. Četnici uporno
izbegavaju sukobe bilo koje vrste sa okupatorima • Akcija Draže Mihailovića na uspostavljanju
veze sa Crnogorcima podstakla je stvaranje četničke organizacije i u Crnoj Gori – Pavle Đurišić,
posle razgovora sa Mihailovićem, januara 1942. formira Štab limskih četničkih odreda – 23.

134
februara, četnici zauzimaju i Kolašin, što je dovelo do dalje demoralizacije partizana • U celoj
Jugoslaviji četnici prihvataju Mihailovićev stav da sa partizanima ne može biti sporazuma – u
Mihailovićevoj instrukciji od 20. decembra 1941. Četničkim komandantima u Crnoj Gori
sadržana su neka programska načela četničkog pokreta – četnici su nastavljači Jugoslovenske
vojske, cilj je stvaranje velike Jugoslavije, sa velikom, etnički čistom Srbijom – propagirano je
čišćenje Sandžaka od albanskog i muslimanskog življa, a Bosne od muslimanskog i hrvatskog –
Muslimani i Hrvati označeni su kao krivci za slom države • Četnici u Crnoj Gori počeli su da
organizuju oružane odrede i stupaju u kontakt sa okupatorskim komandantima i visokim
oficirima - kvislinške snage radile su sa Alesandrom Pircio Birolijem na formiranju zajedničkog
fronta protiv komunista – crnogorski četnici su se izrazito surovo obračunavali sa pripadnicima
NOB, a komunisti su napadani za izazivanje neprijatelja – širenje četničkog pokreta u Crnoj
Gori, dovodilo je do pučeva u partizanskim jedinicama – ni udarni partizanski bataljoni nisu
mogli da zaustave četnike, kako su ovi uživali podršku italijanskih vlasti • Komandant svih
nacionalističkih jedinica u Crnoj Gori postao je general Blažo Đukanović, a komandant
katunskih snaga Krsto Popović – opšta ofanziva protiv jedinica NOB počela je krajem marta i
početkom aprila 1942. – ofanziva je išla od Orjena, preko Nikšića do Pljevalja – na savetovanju
u Žabljaku 21. maja 1942. doneta je odluka da NOB privremeno napusti Crnu Goru i Sandžak •
Najveće žrtve u sukobima partizana i četnika pretrpelo je crnogorsko selo – posle pružanja
početne podrške partizanima, crnogorsko selo postajalo je sve hladnije prema slanju mladića na
udaljene frontove i ustupanju komande "nepoznatim ljudima" – skretanje NOB "u levo"
početkom 1942. posebno je loš utisak ostavilo na selo • Krajem 1941. u Srbiji počinje teror
Nemaca i kvislinga u cilju uništavanja NOB – poraz u Srbiji NOB je teško prihvatao, a nade da
će izgubljene teritorije biti vraćene ubrzo su ugašene – ponovni pokušaj prebacivanja snaga na
srpsku teritoriju nije bio uspešan – posle pojačane aktivnosti partizana u zimu 1942. na teritoriji
istočne Bosne i zauzimanja Srebrenice, Vlasenice i Zvornika ponovno je pokušano prebacivanje,
ali posle poraza partizanskih snaga u Srbiji februara/marta 1942. zatvorena je granica – PK KPJ
za Srbiju više nije funcionisao kao jedinstveno telo – Blagoje Nešković ostao je u Beogradu,
Miško Mamić i Vasilije Buha radili su na jugu Srbije, Mirko Tomić u zapadnoj Srbiji, Moma
Marković u požarevačkom okrugu, Spasenija Babović, Mitra Marković i Ljubinka Milosavljević
u Sandžaku • Posle završetka kaznene ekspedicije 342. divizije, partizanski odredi povukli su se
južno od Valjeva, na područje sa jako razvijenom slobodarskom tradicijom iz Prvog svetskog

135
rata – sredinom 1941. partizanski odredi u zapadnoj Srbiji okupili su se u Podgorini – za
komandanta Glavnog štaba imenovan je Mirko Tomić – potvrđena je politika izbegavanja
frontalnih sukoba u korist povremenih gerilskih akcija • Verovalo se da će se NOB ponovo
razbuktati posle novembra 1941. – početkom 1942. sve partizanske jedinice iz zapadne Srbije
okupile su se na slobodnoj teritoriji, ali su ih u tom trenutku Nemci i četnici već bili opkolili –
svesni da se teritorija u zapadnoj Srbiji ne može braniti, Komanda grupe partizanskih odreda u
zapadnoj Srbiji donela je odluku da snage razbije na dva dela, kako bi razvukla nemačke snage –
posle pregovora, doneta je odluka da se partizanski odredi zadrže na Suvoboru, gde su ih
nemačke i kvisliške trupe postepeno uništavale – sredinom marta 1942. uništene su i poslednje
partizanske jedinice u Srbiji • Posle dolaska Vrhovnog štaba na tlo Bosne, dolazi do poleta
ustanka, širenja slobodnih teritorija i ometanja nemačkih komunikacija – pošto je neprijatelj
procenio da je istočna Bosna novi centar ustanka – organizovana je ofanziva koja je započela 15.
januara 1942. – ipak, Nemci nisu uspeli da unište partizanske odrede, kako se Vrhovni štab preko
Jahorine i Igmana povukao u oslobođenu Foču, koja preuzima ulogu centa oslobođenih teritorija
– četnici u Istočnoj Bosni stali su na stranu okupatora – druga nemačka ofanziva organizovana je
od 29. januara do 7. februara – i pored četničke saradnje sa Nemcima, nisu dobili tražene
povlastice, kako Nemci nisu želeli da ugroce poziciju NDH kao glavne predstavnice fašističke
politike na teritoriji Jugoslavije • Kolona partizana koja je u noći između 27. i 28. januara 1942.
prešla Igman, na putu za Foču, pretrpela je velike gubitke zbog promrzlina – posle Srbije,
aktivnost Draže Mihailovića okrenula se Crnoj Gori, istočnoj Bosni i Hercegovini, koja je za njih
imala veliku važnost zbog strateške povezanosti – tokom druge ofanzive nemačkih snaga u
Bosni, četnici otvoreno počinju da rade protiv NOB • U Hercegovini su se četnici organizovali
pod rukovodstvom italijanskih štabova, dejstvujući kao pomoćne formacije okupatora, pod
imenom Dobrovoljačka antikomunistička milicija – šireno je nezadovoljstvo među partizanima,
a među stanovništvom podstican "strah od Crvenih" – tokom aprila 1942. Četnici su uspeli da
nametnu svoj uticaj među NOO, što im je olakšala defanziva partizanskih snaga u Crnoj Gori,
istočnoj Bosni, Sandžaku i Hercegovini • NOB u istočnoj Bosni onemogućio je širenje uticaja
četnika, sabijajući ih u okolinu Mrkonjić-Grada, Banjaluke i Manjače – borbu za narodne mase
dobio je NOB, a četnici se okreću protiv partizana – četnici su podsticali bratoubilački rat
između Srba sa jedne, a Muslimana i Hrvata sa druge strane, sa ciljem formiranja etnički čiste
Srbije i odgovaranja na ustašku politiku odmazde – zločini nad Muslimanima u Hrvatima

136
tumačeno je kao druga strana politike pasivnosti prema okupatorima, ali i revanšizam prema
"uzročnicima rata" – proglašavanje ustaša za glavne neprijatelje nije sprečavalo četnike da sa
njima sarađuju u trenucima kada im je pretila ista opasnost • U Kninskoj krajini se četnički
pokret razvijao uz italijansku pomoć, pod vođstvom popa Momčila Đujića – četnici su pretvoreni
u pomoćne odrede italijanskih snaga u borbi sa partizanima – prvi napadi na partizane usledili su
aprila i maja 1942. • U kontaktu sa lokalnim vođama, Mihailović je uspevao da održi osnove
svoje politike, delimičnu kolaboraciju, obračun sa NOB i nacionalističku isključivost, mada je
dolazilo i do sukoba – slovenački političari u emigraciji, Miha Krek i Alojz Kuhar, pozivali su
Slovence na saradnju sa Mihailovićem, umesto sa Osvobodilnom frontom – maja 1942.
formirane su "Bele garde" koje su predstavljale svojevrsnu legalizaciju slovenačkih četnika –
četnički komandant u Sloveniji postao je major Karel Novak – propagandnu podršku četnicima
pružali su vlada u izbeglištvu i sami Britanci • Kontrarevolucionarnom frontu u Srbiji pripadala
je i crkva – crkva je bila žrtva ustaškog terora – partijarh Gavrilo Dožić i episkom Nikolaj
Velimirović bili su konfinirani u manastiru Rakovica, a kasnije poslati u Dahau – posebno je
kritična bila pozicija crkve na teritoriji NDH • Na čelu SPC nalazio se episkop skopski Josif
Cvijović – crkva je izražavala lojalnost Nemcima, ali se nije priklanjala svetovnim
organizacijama ili strankama – u leto 1941. crkva se obavezala da će poštovati zakone okupatora
– oktobra 1941. delegacija SPC se obratila Nediću u cilju smirivanja zemlje koju su ugrožavali
komunisti – najveći broj sveštenika opredeljivao se za Nedićev ili Mihailovićev pokret – ipak,
bilo je i popova, poput Vlade Zečevića, koji su prišli NOB • Nadbiskupi Alojzije Stepinac i Ivan
Šarić smatrali su NDH vaskrsnućem hrvatske države – Stepinac je po dolasku Pavelića u Zagreb
blagoslovio "poglavnika" – u Katoličkom listu objavljivani su službeni ustaški sadržaji –
nadbiskupska konferencija prihvatila je prekrštavanje pravoslavnih – Stepinac je u maju 1941.
posredovao kod pape da primi Pavelića – progoni koji su organizovani u NDH nisu smetali
Kuriji – Stepinac je režimu u NDH dao oblike klerofašizma, a svojim ćutanjem praktično se
solidarisao sa ustaškim zločinima • Ipak, nemali broj sveštenika ostao je veran narodu i zalagao
se za obustavljanje ustaških zločina, posebno među sveštenstvom u Sloveniji – reis ul ulema
Fehim Spaho je maja 1941. prihvatio ustaški režim • Prihvatanjem NDH, rukovostvo JMO
prihvatilo je i Starčevićevu i Pavelićevu teoriju o "muslimanskim Hrvatima" – vrh JMO, na čelu
sa Džaferom Kulenovićem izjašnjavao se ne više za samostalnu Bosnu, već za BiH kao
"hrvatsku zemlju" – druga struja u JMO, predvođena Uzeir-aga Hadžihasanovićem obratio se

137
Nemcima sa zahtevima za autonomijom BiH pod nemačkih protektoratom – krajem 1942. ova se
grupa obratila čak i Adolfu Hitleru • Krajem 1941. i početkom 1942. obnovljene su nade u NOB
da će se rat brzo završiti – istovremeno smatrano je da se saveznička koalicija nalazi pred
raspadom – dolazi do zaoštrenja odnosa između KPJ i KOMINTERNE – KPJ je optužena da
skreće ulevo i da podržava određen broj sektaša okrenutih drugih antifašističkim grupama – za
jugoslovensku situaciju 1941/2. bilo je važno to što je Velika Britanija i dalje bez izuzetka
podržavala Mihailovićev pokret • Aprila 1942. na sastanku u Foči CK KPJ donosi odluku o
daljem pružanju otpora jugoslovenskoj vladi u izbeglištvu i četnicima, zbog njihove
kolaboracione politke – napušteno je shvatanje o svetskoj revoluciji u okvirima rata, kako se
kosilo sa strateškim opredeljenjem NOB • Neprijateljske ofanzive uperene protiv partizana nizale
su se krajem 1941. i u prvoj polovini 1942. – posle neuspešne intervencije u istočnoj Bosni,
Nemci i Italijani su odlučili da početkom 1942. unište otpor na ovom području – u proleće 1942.
uz pomoć ustaša potisnute su snage NOB u Istočnoj Bosni, Sandžaku i Hercegovini na
crnogorskobosansko-herc tromeđu • Britanski istoričati insistiraju na tome da im događaji u
Jugoslaviji 1941-2. nisu bili poznati – ipak, prihvatanje Mihailovića i nastajanje mita o njemu
koji je trajao skoro dve godine uglavnom se zasniva na slaboj obaveštenosti Britanaca – ipak, već
tokom leta 1942. predstava o Mihailoviću se polako menjala – propaganda savezničkih snaga
uticala je i na to da neopredeljene snage u Jugoslaviji pomisle da su četnici prihvaćeni kao
legitimne snage otpora prihvaćene od saveznika – uspesi partizana prihvatani su kao četnički –
Mihailović je idealizovan kao veliki vojskovođa – u zajedničkoj izjavi Ruzvelta i kralja Petra II
24. jula 1942. pominje se vanredno delo generala i njegovih smelih ljudi, kao primera
neposredne i nesebične borbe na putu prema pobedi • Događaji u NDH i delatnost Mihailovića
dovodili su i do podvojenosti među američkom emigracijom srpskog porekla – Mihailovićev lik i
delo uzdizali su i njegovi komandanti – ipak, Mihailović nije bio zadovoljan odnosom Britanaca
prema njegovom pokretu, pre svega simboličnom pomoći koja mu je upućivana • Prelom
predstavlja vest o četničkoj saradnji sa okupatorima koju je prenela radio stranica "Slobodna
Jugoslavija" 16. juna 1942. – prenošenje ove Rezolucije započelo je erupciju nezadovoljstva
sovjetskim stavom u redovima koji su podržavali Mihailovića – počinje slabljenje slavljenja
Mihailovića – ovi podaci su izazvali nove sukobe među emigracijom – dok su srpski političari
pokušavali da odbrane Mihailovića, hrvatske snage poistovećivale su ga sa Nedićem i Ljotićem –
publicitet koji je dat ovoj Rezoluciji izazvao je veliku krizu odnosa vlade u izbeglištvu i SSSR na

138
jednoj i jugoslovenske vlade i Britanije na drugoj strani • Vesti o kolaboraciji četnika
omogućavale su SSSR da vrši veći pritisak za pružanje otpora, odričući se unutrašnjih promena i
izmena sistema – Jovanović je nastavio da optužuje NOB, zahteva od Moskve da interveniše u
objedinjavanju oslobodilačkih pokreta pod Mihailovićem i optužuje "komuniste" za otvaranje
socijalnih pitanja tokom rata – u sovjetskoj promemoriji od 3. avgusta 1942. Četnici su otvoreno
optuženi za kolaboraciju • rat i revolucija su u prvoj godini probudili, ako ne i dovršili postojeće
podele u jugoslovenskom društvu – buržoazija je, uglavnom, gledala svoje interese i nastavljala
normalno da živi, težeći da izbegava sukobe sa okupatorima posle vojnog sloma države –
istovremeno, gajena su jaka antikomunnistička osećanja od ranije • osnovni problem četnika i
kvislinških snaga bio je prinudna mobilizacija kadrova, koja je vodila dezerterstvu, zbog
delovanja propagande NOB, ali i njegovih uspeha – ipak, propaganda koju su vršile kvislinške
snage nepovoljno je delovala na stanovništvo, kao i posledice partizanskog načina ratovanja –
kvislinzi su iskorišćavali ekonomsku inferiornost NOB i neravnomernu raspoređenost njihovih
jedinica – kontrarevolucija je do 1943. neprekidno dobijala sve veći broj pristalica (ideoloških
protivnika komunizma, intelektualnih inspiratora i organizatora kontrarevolucije, deklasiranih
elemenata i profesionalaca)

OSNOVNE USTANOVE REVOLUCIJE

• vlast koju su okupatori pokušavali da uspostave nije nikada uhvatila dublje korene zbog
odbijanja stanovništva, ali i zato što je na mnogim područjima zbrisana u ustanku – svest
stanovništva na oslobođenim ili poluoslobođenim teritorija težila je uređivanju novih odnosa po
ugledu na stare ustaničke okolnosti – u ovakvoj situaciji potreba KPJ za stvaranjem NOO dobija
istorijsko opravdanje • čim se pojavila slobodna teritorija u leto 1941. pojavio se i problem
njenog uređivanja i stvaranja poretka koji bi služio razvijanju ustanka, ali i obezbeđivanju
oslobođenog područja i političkog života na njemu u skladu sa ustaničkom politikom i
programom – treća se potreba odnosila na dalju mobilizaciju boraca – u početnoj fazi ustanka,
rad vojnih štabova, partijskih komiteta i NOO se preplitao – jedinstvo vojne, političke i državne
funkcije ostaće karakteristično i za kasniji period ustanka – posle Stolica počinje da se govori o
NOO kao vanstranačkim organima koji obuhvataju sve funkcije vlasti na datom području – ipak,
nije bilo predviđeno stvaranje NOO na koalicionoj osnovi, iako je bilo takvih pokušaja u
zapadnoj Srbiji • NOO od osnivanja imaju obeležja državnih organa vlasti – osim na slobodnim i

139
poluslobodnim područjima, NOO deluju i u neprijateljskoj pozadini – od prvog dana NOO
funkcionisali su protivno volji vlade u emigraciji – zbog narušavanja ovlašćenja postojećih
organa vlasti, NOO su rano napali Mihailovićevi četnici i predstavnici građanskih krugova –
ovime je prekidan, prema njihovom mišljenju, kontinuitet postojanja organa Kraljevine
Jugoslavije • Na savetovanju u Stolicama NOO se pretežno vezuju za delovanje u privredi,
najverovatnije zbog još nedefinisanih odnosa sa četnicima, nedovoljnog iskustva sa njihovim
radom i međunarodni obziri – od jula 1941. javljaju se seoski, opštinski, sreski, gradski, okružni i
zemaljski NOO – najviši organ vlasti u Srbiji stvoren je u Užicu, 16. novembra 1941. pod
imenom Centralni odbor, za čijeg je predsednika imenovan Dragojlo Dudić, a za sekretara Petar
Stambolić – u odboru je izvršena podela resora – odbor je stvoren na inicijativu Politbiroa CK
KPJ – dan posle osnivanja odbora formiran je Okružni narodnooslobodilački odbor za okrug
užički, sa predsednikom Branislavom Pavlovićem i potpredsednikom Milivojem Kovačevićem •
Na oslobođenog teritoriji Crne Gore, vlast preuzima Privremena vrhovna komanda – prvi sreski
NOO stvoren je u Kolašinu 19. jula 1941. – u Drvaru je 20. avgusta osnovano je Vojno
revolucionarno veće – u Bosni je krajem avgusta stvoren opštinski NOO u Vlasenici – prvi sreski
NOO u Hrvatskoj formiran je u Vojniću 20. novembra 1941. – posle značajnih vojnih uspeha,
rukovodstvo KPJ je avgusta pokrenulo inicijativu da se formira Narodni komitet oslobođenja kao
centralni i objedinjavajući organ za NOP i reprezentativno političko telo za Jugoslaviju –
prvobitno je bilo predviđeno da u ovo telo uđu i predstavnici demokratskih struja, ali do
realizacije ove ideje nikada nije došlo zbog ponovnog uspostavljanja diplomatskih odnosa
između SSSR i vlade u izbeglištvu • Stvaranjem novih organa vlasti, jugoslovenska revolucija
dobila je posebno mesto u istoriji revolucija – Sovjeti su predstavljali samo opšti uzor, a NOO se
od njih razlikuju po tome što imaju širu političku osnovu – revolucionarni organi u Albaniji
nastajali su po ugledu na Jugoslaviju, uz kopiranje čak i naziva – u Poljskoj i Čehoslovačkoj
stvoreni su politički organi koji su tek uzgred vršili neku kompetenciju vlasti – u Bugarskoj i
Rumuniji su ovakva tela dobila obeležja vlasti tek posle intervencija Crvene armije i razbijanja
okupatorskih snaga – Tito je smatrao da se revolucija sprovodi neprimetno, dobijajući podršku
SSSR, posebno posle 1944. kada je došlo do probijanja strateškog okruženja • Stvaranjem NOO
KPJ je suspendovala odredbu KOMINTERNE o dve faze borbe, ali i prekidala kontinuitet
unutrašnjeg uređenja sa Kraljevinom Jugoslavijom – KPJ se nije odrekla Jugoslavije, čak ni kada
je SSSR prekinuo sve veze sa vladom u egzilu – iz ovih činjenica se vidi da je revolucija u

140
Jugoslaviji bila autentična – bliskost direktiva SSSR i KPJ ne može se prevideti, ali ni originalna
inicijativa koju je KPJ pokazivala – emancipacija KPJ najviše je vezana za sam proces
narodnooslobodilačkog rata – NOB se oslanjala na ideal nacionalnog oslobođenja
jugoslovenskih narod, karakterističan i za njihovu prošlost – upravo ovakvo opredeljenje
odrazilo se na karakteristike revolucije i na njenu autohtonost • Za razliku od četnika, komunisti
nisu izbegavali oružani sukob sa okupatorima, iako su bili svesni u vojnu nadmoć neprijatelja –
rukovodstvo komunista nalazilo se u jeku borbe – KPJ istupa kao avangarda radničke klase, ali je
najveći deo boraca mobilisan među seljacima – Jugoslavija je više nalikovala Kini nego
predstavom koju su dogmatičari imali o revoluciji pre rata – KPJ je bila bliža ustaničkoj
stvarnosti, nego doktrinama i ortodoksnom markzismu • Kontrarevolucionarne snage, zavisno od
svog nacionalnog porekla, napadale su komuniste za zavere protiv srpskog ili hrvatskog naroda,
tražeći opravdanja u najbanalnijih činjenicama – jedan od glavnih problema bilo je zalaganje
komunista za obnavljanje Jugoslavije • Od Tita je stvoren čovek koji je prkosio svim
autoritetima, mada se u istinu on više prilagođavao situaciji u Jugoslaviji, koja je, sama po sebi,
bila karakteristična i u kojoj je jako teško bilo primeniti tuđe iskustvo - govoreći o partizanskim
odredima, insistiralo se na njihovom vanpartijskom karakteru, nazivajući ih braniteljima interesa
svih rodoljuba i naroda Jugoslavije – posle savetovanja u Stolicama, partizanski odredi bili su
jednoobrazni – partizanski odredi bili su vezani za područja na kojima su nastajali – iako su
revolucionarni štabovi bili nadređeni starim organizma vlasti, mije došlo do militarizacije
revolucije, kako su ovi organi, formalno, bili predstavnici slobodnog naroda • Do kraja rata,
partizani ostaju pomoćna formacija oružane sile revolucije do kraja rata, zbog svoje malobrojni i
nemogućnosti da ulazi u frontalne sukobe sa većim neprijateljskim formacijama – prelomni
događaj za razvitak oružane sile imala je odluka Vrhovnog štaba NOPOJ doneta 21. decembra
1941. o formiranju 1. proleterske NO udarne brigade, kojoj je dat i odgovarajući grb (srp i čekić)
– opet se radilo o udarnoj snazi naroda, a ne same KPJ – KOMINTERNA je kritikovala
prekrštavanje partizanskih jedinica u proleterske, ali se od njihovih naziva nije odustalo •
Narodnooslobodilačka dobrovoljačka vojska Jugoslavije formirana je u drugoj polovini januara
1942. prema direktnoj naredbi Tita – jedinice koje nisu želele da priđu ni četničkim ni
partizanskim odredima bile su uključivane u narodnooslobodilačke dobrovoljačke odrede • 1.
marta 1942. formirana je u Čajniču 2. proleterska NO udarna brigada, a kasnije 3. sandžačka, 4. i
5. (crnogorska) juna iste godine – specifično za crnogorske brigade bilo je i uključivanje žena u

141
njih, što je revolucionarno promenilo partijarhalne korene uređenja u Crnoj Gori • sa stvaranjem
proleterskih brigada počeo je proces izrastanja partizanskih odreda u viši oblik vojne
organizacije – partizanski odredi ostali su trajni oblik regionalnog vojnog obrazovanja, kao stalni
izvori novih kadrova – u razvoju partizanskih saniteta važna je etapa bilo osnivanje Prve
proleterske brigade – Prvim proleterskim brigadama pod neposrednom komandom Vrhovnog
štaba komandovali su: Koča Popović, Ljubodrag Đurić, Vladimir Knežević, Peko Dapčević i
Sava Kovačević – osnivanje velikih jedinica stvorene su mnogo veće mogućnosti za razvijanje
NOB i širenje politike nacionalne jednakosti – proleterske jedinice bile su eksteritorijalne i
pokretljive, sa velikim manevarskim dejstvom • posle savetovanja u Ivančićima, januara 1942. i
stvaranja Dobrovoljačke garde Jugoslavije, Vrhovni štab je promenio ime u Vrhovni štab
Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda i Dobrovoljačke vojske Jugoslavije – političke,
vojne i "državne" funkcije vršili su do jeseni 1942. operativni deo Politbiroa CK KPJ i Vrhovni
štab – osnivanjem zemaljskih NOO 1941-1942 KPJ je anticipirala federalno uređenje
Jugoslavije, mada reč federalizam nije korišćena • u Fočanskim propisima, donetim početkom
1942, NOO se i dalje nazivaju privremenim organima – odluka Politbiroa i Vrhovnog štaba na
Zelengori odnosila se na organizovanje ofanzive prema Bosanskoj krajini, uprkos prethodnim
porazima partizanskih snaga – u prvoj polovini 1942. otpor u Notranjskoj i Dolenjskoj dobija
razmere opštenarodnog ustanka i širi se na ostatak Slovenije – tokom italijanske ofanzive od jula
do novembra 1942. nisu potpuno uništene partizanske snage, ali su razbijene mnoge organizacije
KP Slovenije i Osvobodilne fronte – ustaničke borbe nastavljene su i u Lici, Kordunu, Gorskom
kotaru, Hrvatskom primorju i Dalmaciji i konstantno razobličavale Mačekovu politiku • februara
1942. Vrhovni štab formira Operativni štab za Bosansku krajinu, pod čijom su komandom bili
partizani u zapadnoj i srednjoj Bosni – Rudi Čajavec i Franjo Kluz bili su prvi partizanski
avijatičari – posle oslobođenja Prijedora, 21. maja na Kozari, formirana je Krajiška NO udarna
brigada – 10. juna 1942. započinje nemački napad na Kozaru – posle prestanka otpora na Kozari,
oko 50 hiljada ljudi je iz kozaračkih sela do 18. jula odvedeno u Jasenovac ili na mestu pobijeno
• naređenje za čišćenje Srema dao je general Paul Bader – napad je počeo 26. avgusta 1942. u
prostoru Mitrovica, Ruma, Novi Sad, Erdevik – ponovo su izvršeni nezapamćeni zločini nad
stanovništvom • januara 1942. 1. bugarski okupacioni korpus je, na osnovu sporazuma sa
Nemcima preuzeo kontrolu nad većim delom Srbije – ustanak se rasplamsao, ali su jake
bugarske snage izazvale oseku ustanka u proleće 1942. • Italijansko-ustaški sporazum izazvao je

142
značajan preokret na jugoslovenskom ratištu – u II i III zoni vlast je prepuštena ustašama, čime
su Italijani napustili prostor južno i zapadno od demaracione linije u Hrvatskoj – Italijani su
huškali jedno protivnika na drugog, četnike na partizane, a na tlu NDH partizane na ustaše –
Nemci su predvideli da će širenje prostora na kojima se nalaze ustaše izazvati razbuktavanje
sukoba sa Srbima, zbog čega su bili zabrinuti, pre svega za svoje ekonomske interese u
Hrvatskoj • Bihaćka republika, stvorena u leto i jesen 1942. zauzimala je centralne delove
Jugoslavije, oblasti koje su bile krajnje kulturno i ekonomski nerazvijene, sa slabim
komunikacijama – ovu je oblast nastanjivalo mešovito stanovništvo, srpsko, hrvatsko i
muslimansko – krajem leta, rukovodstvo NOP došlo je do zaključka da je došlo vreme za
pretvaranje tih odbora u trajne organe vlasti – predstavnici SSSR do juna 1942. godine iznose
pred saveznike podatke o izdaji četnika, ne raskidajući, pri tome odnose sa vladom u emigraciji –
u leto 1942. Tito je obavestio KOMINTERNU da je NOVJ sposobna da podrži savezničku
invaziju na Balkan – KOMINTERNA je i dalje sa sumnjom gledala na samoinicijativno
ponašanje KPJ • Odluka CK KPJ o pretvaranju privremeni NOO u stalne doneta je 21. avgusta
1942. – ovime su konačno konkretizovane promene koje je donela uspešna NOB –
proglašavanjem stalnog karaktera NOB stvorena je državna organizacija kojoj je nedostajao
samo centralni NOB kao najviše izvršno telo – u jesen 1942. mreža NOO prerasta u sistem nove
vlasti – NOB postaje pojam opštejugoslovenskog karaktera • U tom trenutku je četnički pokret
već bio u krizi zbog otvorene kolaboracije – razbijen je i mit o Mihailoviću kao borcu protiv
Osovine – ipak, sa početkom krize, samo je porasla ambicija četnika da, uz podršku Italijana,
posedne oblasti na zapadu Jugoslavije pre iskrcavanja saveznika • Posle zauzimanja Bihaća
Politbiro CK KPJ i Vrhovni štab ubrzali su pripreme za saziv skupštine na kojoj bi bio izabran
centralni organ NOB u formi vlade – Tito je 12. novembra 1942. izvestio Kominternu da se
sprema obrazovanje vlade s dr Ivanom Ribarom na čelu, koja bi bila nazvana Nacionalni komitet
oslobođenja Jugoslavije u kojoj bi bile zastupljene sve nacionalnosti i političke partije –
KOMINTERNA nije želela da stvoreni organ ima karakter vlade, već kao politički organ NOB –
telo stvoreno u Bihaću 26/7. novembra 1942. godine nazvano je Antifašističko veće narodnog
oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ) – imao je opštepolitički karakter, ali i obeležja vlade, po tome
što je Izvrši odbor bio podeljen na više resora – za predsednika Izvršnog odbora izabran je dr
Ivan Ribar, za potpredsednike Nurija Pozderac, Pavle Savić i predstavnik Slovenije (naknadno
Edvard Kocbek) – za članove su izabrani Mile Peruničić, Ivan Milutinović, dr Sima Milošević,

143
pop Vlada Zečević, dr Mladen Iveković i Veselin Masleša – na skupštini su donesene Rezolucija
o osnivanju i Rezolucija o organizaciji AVNOJ-a • KPJ je prihvatila sugestije i modifikovala ih
tako da u datoj situaciji na način koji je bio odgovarajući – nije se suprotstavljala
KOMINTERNI, ali je prelazila preko njenih sugestija koje joj nisu odgovarale – AVNOJ na sebe
preuzima opšte političke osnove, organizaciju narodne vlasti i usaglašavanje rada NOO –
AVNOJ je podsticao osnivanje NOO u onim delovima zemlje u kojima ih još nije bilo • NOO od
počeka funkcionišu kao osnovni organi državne vlasti – koncepcija demokratije KPJ zasnivala se
obezbedi što šire učešće građana u upravljanju raznim poslovima – NOO su se otvarali prema
narodu i rešavali mnoge probleme lokalnog karaktera – NOB razvija solidarnost do neviđenih
razmera, ali sa osnivanjem NOO stvara se podvojenost između pripadnika štabova i oficira, što je
izazvalo nezadovoljstvo • Na bihaćkoj skupštini učestvovali su svi narodi, osim slovenačkog i
makedonskog – niži NOO birani su neposredno, dok su viši birani posredno – sastav je
određivan na osnovu nacionalne proporcije – glasačko pravo imaju svi omladinci stariji od 18
godina – biračko telo dobija pravo nadzora nad radom izabranih organa – izvršna tela NOO nisu
odgovorna svojim plenumima – odbori su odgovorni i višim organima, čije direktive izvršavaju •
Političku osnovu AVNOJ i NOO činile su dve organizacije: Antifašistički front žena (AFŽ), koji
je konstituisan na Konferenciji u Bosanskom Petrovcu 6.-8. decembra 1942, i Ujedinjeni savez
antifašističke omladine Jugoslavije (USAOJ) stvoren na Omladinskom kongresu u Bihaću 27-29.
decembra 1942. – u Sloveniji političku osnovu NOP čini Osvobodilna fronta, koja je preko svog
Vrhovnog plenuma, istovremeno delovala i kao organ vlasti – na slobodnoj teritoriji izlazili su
listovi Borba, organ KPJ, i Narodno oslobođenje • Iako je AVNOJ kratko radio na slobodnoj
teritoriji, rezultati njegovih napora postali su odmah vidljivi – narodne mase su mogle da
sagledaju kako funkcioniše novi poredak, svoja prava, preobražaj koji donosi, odnos prema
crkvi, mada je u toku rata došlo do odvajanja crkvene vlasti od državne • Nova vlast se suočavala
sa krizom na selu, namnoženim izbeglicama, a osnovni problemi bili su nedostatak namirnica i
glad – na tlu Bosanske krajine od leta 1942. privredni život postaje organizovaniji sa
preseljenjem centra partizanskih operacija na zapad i dolaskom grupe proleterskih brigada sa
Vrhovnim štabom – na tom prostoru sukobljavali su se interesi Italijana i Nemaca, a NDH je
dodatno doprinosila sukobu podržavajući Nemce, ali ne i Italijane – nemački privredni plan bio
je vezan za sve železničke linije i rudnike gvožđa – kada je oružje u pitanju, ustanicima je
poslužilo iskustvo Španskog građanskog rata, ali i inventivnost – početkom avgusta 1941. radila

144
je u Drvaru radionica oružja, koja je 1942. prerasla u fabriku – na kraju, po dolasku proleterskih
brigada u Bosnu, ova fabrika se pretvorila u Vojno-tehničku radionicu NOV i POJ na Grmeču –
fabrika u Grmeču radila je sve do januara 1943, odnosno do velike ofanzive • U pojedinim
krajevima Jugoslavije funkcionisale su stočne farme u posedu NOF – glad se osetila u svim
partizanskim uporištima zime 1942. – narod iz ustaničkih krajeva je pod zaštitom boraca
obavljao setvu i žetvu – osnovna parola vlasti bila je da se nijedno zrno ne sme predati
okupatorima – povezivanjem više oslobođenih krajeva u leto i jesen 1942. forsirana je razmena
između komplementarnih krajeva – i deo robe oduzete od neprijatelja bio je smešten u magacine
– od leta 1942. NOO sve više pažnje posvećuju upravnoj i privrednoj organizaciji oslobođene
teritorije • Privreda oslobođenih teritorija imala je mnoga obeležja ratnog komunizma, kako je
svaka deltanost bila podređena ratu – u narodnu svojinu prelazile su zgrade koje su, pre toga, bile
u vlasništvu države – trajno napuštena zemlja je takođe prelazila u vlasništvo naroda – na
slobodnim teritorijama su proveravane osnove na kojima će počivati nova Jugoslavija • Jedna od
osnovnih težnji NOP bila je demokratizacija prosvete i kulture – održavani su tečajevi za
nepismene, radile su osnovne škole i čak pozorišta – veliki je značaj imala borba protiv bolesti,
za higijenu življenja i ishrane, čime su izbegavane epidemije – ulogu centralne hirurške ustanove
imala je bolnica u Foči, a postojale su i bolnice u Goraždu, Čajniču, Matajici i Trnovu koje su
imale ulogu prihvatnih centara – aprila 1942. izašao je prvi broj Partizanskog saniteta – u Bosni
su proleterske brigade zatekle razvijenu mrežu bolnica, sagrađenih na masivu Grmeča •
Dolaskom proleterskih brigada i Vrhovnog štaba NOV i POJ u Bosansku krajinu u avgustu 1942.
Centralna bolnica Vrhovnog štaba razmeštena je u bosanskopetrovačkom basenu, gde su čuvani i
negovani radnici – Jasikovac je pretvoren u infetivnu bolnicu – značajna manifestacija bila je
konferencija partizanskih lekara u Bosanskom Petrovcu, septembra 1942. – posebnu je fazu
razvoja predstavljalo i formiranje Sanitetskog odseka Vrhovnog štaba NOVJ – do kraja 1942.
sanitetska služba osnovana je na nivou brigada i divizija • Sa osnivanjem AVNOJ poboljšan je
položaj NOP, iako ga nije priznavala nijedna saveznička sila – ipak, posle osnivanja AVNOJ,
vlada u emigraciji prestala je da bude jedino telo koje je predstavljalo narode Jugoslavije –
notom AVNOJ iz januara 1943. zahtevana je misija savezničkih sila koja bi utvrdila ko se
stvarno bori protiv okupatora – u drugom aktu, Izjavi o ciljevima NO pokreta, AVNOJ se
izjasnio za borbu protiv okupatora, nezavisnost jugoslovenskih naroda i njihova nacionalna prava
• Povezanost naroda i vojske izražavala se u nekoliko vidova – smeštanje i briga o ranjenim

145
borcima, prosvećivanje i političko osvešćivanje – širenje doktrinarnih shvatanja u narodu nije
moglo dati odgovarajućih rezultata, te je moralo doći do odgovarajućih modifikacija tokom rata
– u revoluciji je i omladina izražavala svoju vitalnost, učestvovanjem u NOB – u prvim se
linijama borila protiv ostataka stare vlasti, građanske klase – u redovima boraca razvijan je duh
jednakosti među nacijama i polovima – političko osvešćivanje teklo je uporedo sa
prosvećivanjem

JUGOSLOVENSKO RATIŠTE 1943. GODINE

• stvaranje velike slobodne teritorije i AVNOJ-a vremenski se poklapa sa velikim savezničkim

pobedama na Volgi, kod Staljingrada i u severnoj Africi – novembra 1942. sovjetska armija je
okružila 6. armiju Fridriha fon Paulusa, koja je prinuđena da se preda, a italijanske i čete
feldmaršala Romela u severnoj Africi borile su se za poslednja uporišta – sledilo je iskrcavanje
saveznika na jug Evrope, a saveznička ratna proizvodnja odavno je prevazišla proizvodnju
Osovine – u Britaniji su se nagomilavali američki vojnici • Ruzvelt i Čerčil su se na konferenciji
u Kazablanki (od 14. do 21. januara 1943) dogovorili o desantu na Siciliju po završetku
severnoafričke kampanje – Nemci su očekivali napad sa juga, ali mesto iskrcavanja nisu znali –
istovremeno, NOB je uzimao sve većeg maha u Jugoslaviji, ali i Albaniji i Grčkoj – prilaz iz
Sredozemlja, zbog iskustva Solunskog fronta iz Prvog svetskog rata, smatran je "mekim
trbuhom" Trećeg Rajha • Hitler nije gajio neku posebnu privrženost ustaškom režimu, iako je
Pavelić bio jedan od najvernijih pristalica nacističkog režima – ipak, i predstavnici sila Osovine
znali su da je Pavelićeva moć u NDH uveliko smanjena, raspadanjem iluzija o nacionalnom
oslobođenju, opstrukcijama HSS, neodređeni stav dela katoličkog klera, a posebno zbog ustanka
i ponovnog prodora partizana u leto 1942. na teritoriju NDH, posle zagrebačkog sporazuma
Italijana i ustaša – najveća razmeru krize NDH je dostigla u jesen 1942. – ustaše su se pokazale
kao državotvorni pokret, bez sposobnosti da državu i organizuje – istovremeno, Nemci nisu
mogli udovoljiti ni zahtevima Italijana da drže Hrvatsku do demarkacione linije kao vid zaštite
jadrandske obale – poslednji pokušaj Pavelića da spasi ustaški režim bilo je uklanjanje "dinastije
Kvaternik" • Brige nemačke komande poticali su iz znanja o planovima saveznika o iskrcavanju
na jugu Evrope – Hitler je strah od otvaranja takvog fronta strahovao i tokom 1940/1. –
eventualno iskrcavanje u Jugoslaviji ugrozilo bi Treći Rajh sa juga, a uništilo vlast Nemaca na
Kritu, Peloponezu i Dodekanezu – trebalo je uništiti četnike i partizane kako bi se ovakav razvoj

146
situacije izbegao • 10. marta 1943. Hitler je izdao naređenje o konačnom umirenju oblasti
oslobođenih od "komunista" – Himler je ovlašćen da na tom području organizuje policiju pod
komandom svog specijalnog opunomoćenika, SS brigadefirera Konstantina Kamerhofera – za
svoje središte, Kamerhofer je odabrao Osijek – ovo je Pavelić smatrao krnjenjem ustaškog
suvereniteta • deficit u broju vojnika, Hitler je bio primoran da nadoknađuje povećavanjem SS
kontigenata, čime je Himler postajao sve važniji u hijerarhiji Trećeg rajha – muslimaska
("Handžar") SS divizija formirana je kao Himlerovo uporište u Bosni – na ostvarivanju saveza
između Trećeg Rajha i islama radio je veliki jerusalimski muftija El Huseini, koji se aprila 1943,
našao u Bosni – za bazu organizacije Himlerove "Handžar" divizije poslužila je Hadžiefendićeva
legija • predosećajući skori rasplet situacije, Hitler je preduzeo mere uništavanja pokreta otpora u
Jugoslaviji – polovinom februara 1943. Hitler je svoje planove saopštio i Musoliniju – došlo je
do neslaganja po pitanju sudbine četnika – konačno, plan operacije "Vajs I" utvrđen je u Zagrebu
9. januara 1943. – predviđeno je bilo uništavanje partizana na teritoriji Karlovca, Ogulina,
Gospića, Knina, Ključa, Sanskog mosta, Kostajnice i Gline – operacija "Vajs II" imala je za cilj
uništenje partizana između Bosanskog Petrovca, Bosanskog Grahova, Livna, Jajca i Ključa –
uništenje partizana pratilo bi razoružavanje i likvidacija četnika • ofanziva na "Bihaćku
republiku" počinje 20. januara 1943. – NOVJ kreće u ofanzivu prema istoku Jugoslavije, u
realizaciji plana koji je trebalo da počne u martu 1943, ali je pod pritiskom neprijtelja, otpočela
ranije – usledile su najteže borbe NOV i POJ tokom celog rata – poseban problem za brzo
kretanje partizanskih jedinica bio je veliki broj ranjenika – Bihać je pao 27. januara 1943. •
Vrhovni štab NOV i POJ doneo je odluku da se slobodna teritorija brani, ali ne po cenu
frontalnih bitaka – ukoliko bi se pokazalo da teritorija Korduna, Banije, Like i Bosanske krajine
ne bude mogla da se brani, planirana je kontraofanziva prema jugoistoku – na sastanku u Drvaru
27. januara 1943. Vrhovni štab je odlučio da deo snaga zadržava neprijatelja, dok bi Glavna
operativna grupa divizija trebalo da krene u pravcu Hercegovine u kontraofanzivi – pravac
kontraofanzive vodio je preko Neretve, Drine i Lima – Nemci polovinom februara privode kraju
operaciju "Vajs I" zauzimanjem Grmeča i počinju grupisanje za operaciju "Vajs II" – generalu
Litersu nije uspelo da prepolovi slobodnu teritoriju i uništi snage NOV i POJ • 15. februara
Druga proleterska divizija izbija na Neretvu – jedinice NOVJ zauzimaju Prozor, Ostrožac i
Jablanicu i razbijaju italijansku diviziju "Murđe" – pionirska četa Vrhovnog štaba je 4. marta
porušila most na Neretvi – na prevoju Makljena, između Prozora i Vakufa, su vođene najteže

147
bitke da bi 3. marta Nemci, domobrani i ustaše bili odbačeni prema Gornjem Vakufu i Bugojnu •
Glavna operativna grupa je 5. marta krenula prema Neretvi, koju su prešli između 6. i 7. marta –
pokazalo se da težište operacija nije u zapadnoj Bosni, već na Neretvi – tek što je Glavna
operativna grupa izašla iz kanjona Neretve, usledile su borbe sa ustaško-italijanskim trupama u
okolini Durmitora, Maglića, Volujka i Zelengore, maja/juna 1943. • Nemačka ofanziva "Vajs I"
trajala je od 15. februara 1943. da bi 25. bila nastavljena kao "Vajs II" – cilj je bio da se Glavna
operativna grupa divizija s Vrhovnim štabom uništi u dolini Rame i Neretve – pre početka
operacije "Vajs II", Ribentrop je sa generalom Varlimontom posetio Rim – istaknuto je da u
nastavku borbi partizani moraju biti uništeni između Glamoča, Livna, Jajca i Bugojna –
istovremeno, trebalo je razoružati četnike – Musolini se složio sa demobilizacijom četnika –
posle poraza NOVJ severno od Neretve, trebalo je razbiti Mihailovićev pokret – Italijani nisu bili
sasvim uvereni u potrebu za razoružavanjem četnika, ali ni u mogućnost da se saveznici iskrcaju
na jadransku obalu • Mihailovića borba protiv okupatora nije zanimala – čekao je trenutak kada
će Rusi bili u Budimpešti, a Englezi u Sofiji – mobilizacijom svojih snaga u zimu 1942/3, četnici
se izjašnjavaju da kreću u pohod za spašavanje srpskog naroda i uzvraćanje Hrvatima i
Muslimanima – Crna Gora je zime 1942/3 preživela jednu od najvećih mobilizacija u svojoj
istoriji – zagovarana je borba protiv NDH i komunista • Na levoj obali Neretve, Glavna
operativna grupa divizija potukla je Mihailovićeve četnike u bitkama kod Jablanice, Čičeva, na
Prenju i Treskavici, nastavljajući nadiranje prema Drini, Kalinoviku, Nevesinju i Gackom –
odlučeno je da bude nastavljen prodor u Crnu Goru i Sandžak sa ciljem uništavanja četnika –
početkom juna 1943, Mihailović prelazi u Srbiju • Neuspeh operacije "Vajs II" stavio je do
znanja koliko malu vojnu vrednost imaju četnici – Hitler je zabranio da se bilo šta o sledećoj
operaciji ("Švarc") govori Italijanima, kako bi se izbeglo ponovno negodovanje zbog
razoružavanja četnika – na Neretvi je NOVJ potvrdila svoje ofanzivne potencijale – tokom prve
faze bitke, NOVJ je uništila neprijateljska uporišta u dolini Rame i Neretve, razbila diviziju
"Murđe" – druga je faza obeležena defanzivom NOVJ do 3. marta, dok je u trećoj fazi usledio
protivudar na sever i probijanje obruča • Saveznici nisu uputili nikakvu pomoć – Tito je preko
KOMINTERNE zahtevao podršku, ali bez uspeha – počev od 20. januara 1943. jedinice NOVJ
borile su se neprekidno u kanjonu Neretve – četnici su doživeli potpuno rasulo • prvi kontakti
između Nemaca i partizana ostvareni su u leto i jesen 1942. u Livnu, preko nemačkog inžinjera
Hansa Ota, zbog razmene zarobljenika – pregovore sa generalom Glezeom fon Horstenauom u

148
Zagrebu krajem avgusta, vodio je Marijan Stilinović – razmena je obavljena u blizini Posušja u
Hercegovini, polovinom septembra 1942. – do novog sporazuma o razmeni nije došlo zbog
početka operacije "Vajs I" • novi pregovori o razmeni zarobljenika pokrenuti su posle
zarobljavanja majora Artura Strekera – ideja je potekla od Vrhovnog štaba, a major Štreker
preneo je komandantu divizije Dipoldu – pregovori su vođeni u Gornjem Vakufu 11. marta 1943.
– delegaciju su činili Đilas, Vladimir Velebit i Koča Popović – pregovore su Đilas i Velebit
nastavili u Sarajevu, ali su oni imali preliminarni karakter, kako nisu mogli biti prihvaćeni, bez
odobrenja Vrhovnog štaba NOV i POJ • marta i aprila 1943. general Horstenau je u Zagrebu
pregovarao sa Vladimirom Velebitom – na ovakve je pregovore bio prinuđen Vrhovni štab
NOVJ zbog kritične situacije operativnih jedinica u kanjonu Neretve, ali i odgovornosti koju su
snosili za masovnu bolnicu – bitka na Neretvi se često naziva "bitkom za ranjenike", a Tito je
često kasnije navodio da je jedino vođen humanošću doneo odluke koje je doneo – cilj je bio da
se tokom mirovanja nemačkih trupa unište četnici – ipak, ova je tema ostala tajna do pre
nekoliko godina • sa prelaskom Drine i probojem Glavne operativne grupe prema Hercegovini,
Crnoj Gori i Sandžaku početkom aprila 1943. godine, propala je nemačka zamisao o njenom
uništavanju – partizani su nameravali da nastave prema Srbiji, preko Kosova, u Toplicu i
Jablanicu, ali nemačke snage nisu mogle da im dozvole da se zavuku u pozadinu fronta –
istovremeno, partizanske jedinice bile su iscrpljene – započela je ofanziva "Švarc", bez
obaveštavanja Italijana – prvobitno je bila uperena protiv četnika, ali je sa njihovim porazom,
preusmerena na Glavnu operativnu grupu • u opkoljavanju Glavne operativne grupe učestovalo
je oko 129.000 neprijateljskih vojnika protiv 19.000 NOVJ – okupatori su imali podršku i 150
aviona – cilj okupatora bilo je uništenje operativne glavnine NOVJ na masivima Durmitora i
liticama Pive – operacije su počele 15. maja 1943. – Vrhovni štab je tek 18. maja shvatio o
kakvim se razmerama ofanzive radi – Operativna grupa bila je sabijena na uzak prostor, bez
manevarskih mogućnosti – Vrhovni štab je na Durmitoru očekivao dolazak britanske vojne
misije, ali je u tome izgubljeno nekoliko veoma dragocenih dana – britanska misija spustila se na
aerodrom na Durmitoru 28. maja 1943. (predvodili su je kapetani Vilijem F. Stjuart i Frederik
Vilijem Dikin) • jedinice Glavne operativne grupe vodile su borbe od 27. maja do 15. juna da bi
probile neprijateljski obruč – Vrhovni štab 29. maja konkretizuje plan o proboju preko Sutjeske –
3. juna doneta je odluka o podeli Glavne operativne grupe, od kojih je jedna trebalo da se probije
preko Sutjeske, a druga štiti Centralnu bolnicu i probiju se do Sandžaka – Prva proleterska

149
divizija Koče Popovića probila je neprijateljski obruč u srednjem toku Sutjeske 9. juna – naredne
noći i Vrhovni štab prelazi Sutjesku – kraj bitke usledio je juna 1943, tako što je "neprijatelj
ponovo izmakao uništenju" • britanski oficiri izvestili su svoje centre o dešavanjima na Sutjesci –
posle ove bitke, definitivno je bilo rešeno pitanje nosioca NOB na teritoriji Jugoslavije – teške
bitke NOVJ u prvoj polovini 1943. otkrivale su sposobnost komandanata i hrabrost boraca –
članovi Politbiroa koji su nastupali sa Glavnom operativnom grupom divizija neposredno su
sudelovali u svim vojnim i političkim operacijama • zbog angažovanja glavnine neprijateljskih
snaga u borbama protiv Glavne operativne grupe, povećana je aktivnost NOVJ u Kordunu,
Baniji, Lici i Bosanskoj krajini – 7. februara je Vrhovni štab izdao naređenje da se pojača
aktivnost svih jedinica NOV i POJ – marta 1943. posle dolaska Svetozara Vukmanovića Tempa
u Makedoniju, formirani su prvi tamošnji partizanski odredi – preseljenje partizanskih snaga iz
Srema u istočnu Bosnu pokazalo se kao izuzetan potez – sremske jedinice su učestvovale u
nanošenju poraza četnicima na Majevici • na Kosovu nije bilo promena tokom 1942. i početkom
1943. – albanske mase i dalje slede politiku velike Albanije i etnički čistog Kosova (vulnetari) –
ipak, osnovani su mali partizanski odredi Albanaca, sa Srbima i Crnogorcima – posle formiranja
albanskog partizanskog odreda "Zejnel Ajdini", septembra 1942, a januara 1943. formiran je
odred "Emin Duraku" – sledila je četa "Bajram Curi" – formiran je Glavni štab na Šar planini •
front koji je držala NOV postajao je sve važniji posle iskrcavanja saveznika na Siciliju i
sovjetskim prodiranjem prema Dnjepru i približavanjem Rumuniji – Britanci i Amerikanci
iskrcali su se na Siciliju 10. jula – 25. jula pao je Musolini – Italija je kapitulirala 3. septembra,
ali je kapitulacija proglašena pet dana kasnije – povlačenje italijanskih snaga sa Balkana stvorilo
je prazninu koju Nemci nisu mogli da popune • u Dalmaciji, Istri, hrvatskom i slovenačkom
primorju – oslobođeni su Istra, Gorski kotar, Hrvatsko primorje, veći deo Dalmacije sa ostrvima,
do Neretve – antifašistički pokret u Splitu je preuzeo vlast 10. septembra 1943. – oslobođeni su
Sandžak, veći deo Crne Gore i znatan deo Hercegovine – velika slobodna teritorija stvorena je u
Bosni – akcijama uperenim prema Drini pripreman je upad u Srbiju – u Sloveniji je oslobođena
ljubljanska pokrajina – formiranjem "Mirče Acev" bataljona počelo je formiranje oružanih snaga
NOV i POJ u Makedoniji • NOP je napravio proboj u svet vezama britanskih i američkih oficira
s NOVJ i izveštajima savezničkih agenata – u SAD su se za NOB izjašnjavali mnogi ugledni
građani jugoslovenskog porekla – major Lin M. Feriš šalje oktobra 1943. detaljan i objektivan
izveštaj o stanju u Jugoslaviji – izbeglička vlada, na čelu sa Božidarom Purićem, pod snažnim

150
britanskim uticajem, pružala je otpor Mihailovićevom isključenju iz iste – događaji povezani za
1943. bili su od presudnog značaja – 1943. godina na balkanskom, kao i na svetskim frontovima,
bila je prelomna • U oktobru 1943. u Bariju je osnovana baza NOVJ za prijem ranjenika, vojne
pomoći i hrane, kao i italijanskih vojnika hrvatskog i slovenačkog porekla koji su želeli da se
pridruže NOB – septembra 1943. sa dolaskom generala Ficroja Maklejna na čelo britanske misije
u Jugoslaviji, Velika Britanija je de facto priznala NOV i POJ • Narod Slovenačkog primorja i
Istre izjasnio se za ujedinjenje sa narodima Slovenije i Hrvatske – Osvobodilna fronta posle
savetovanja u Pugledu postala je jedinstvena politička organizacija, bez koalicije u vrhu – HSS
počinje da se podvaja, a oktobra 1943. formiran je Izvršni odbor HSS na oslobođenoj teritoriji,
čime je Maček izgubio eksluzivno pravo da predstavlja stranku • U leto i jesen 1943. sve snage
na jugoslovenskom ratištu iščekivale su iskrcavanje saveznika na istočnu jadransku obalu –
nastupanje zime je navelo Nemce da pretpostave da je operacija odložena za proleće 1944. –
ipak, Nemci su smatrali da će do opšteg ustanka doći i bez intervencije saveznika – znalo se za
promenjeni položaj NOV i POJ u savezničkom sistemu, što će na Teheranskoj konferenciji
dovesti do njihovog priznavanja kao samostalnog ratujućeg faktora – rano je pojačano borbeno
raspoloženje počelo da biva povezivano i sa nastupanjem Crvene armije • Italijanska kapitulacija
izmenila je položaj i nemačkih snaga i snaga NOV i POJ na teritoriji Jugoslavije – NOVJ je
dobila italijansko naoružanje, usled čega je uvećana njega vatrena moć, a preko Jadrana je počela
i koordinacija akcija sa savezničkim trupama – posle kapitulacije Italije, Nemci su se pokazali
nemoćnima da ispune balkanski prostor – nemačke snage u Jugoslaviji borile su se da održe
saobraćaj na pruzi Zagreb-Zemun, Beograd-Niš, plovidbu Dunavom i Ibrom, kao eksploataciju
velikih rudnika – iako su Nemci insistirali na odbrani Balkana, više nisu planirane opsežne akcije
• Pažnja Nemaca bila je zaokupljena na istočnom i italijanskom frontu – akcije NOV i POJ
pokrivaju čitavu teritoriju zemlje, a saveznička nadmoć u vazduhu i na moru postaje očigledna –
nemačka Vrhovna komanda počela je da primenjuje "stratešku defanzivu" • Jedinice NOV i POJ
posle kapitulacije Italije, drže obalu Slovenačkog primorja, Istre i Hrvatskog primorja, srednje
Dalmacije sa ostrvima i jadransko zaleđe – septembra 1943. organizovana je akcija
"Volkenbruh" tokom koje su, do 12. novembra odbačene snage NOV i POJ od obale i
zauzimanje glavnih puteva u severozapadnom delu Jugoslavije – istovremeno su obnovljena
neprijateljska dejstva u Dalmaciji, Lici, na Kordunu i Baniji – težište nemačkih operacija bilo je
na zapadu Jugoslavije, ali su borbe vođene i na istoku • Posle oktobra 1943. vojne akcije na

151
Balkanu za feldmaršala Maksimilijana fon Vajksa gube karakter gerilskog rata – izričito je
napominjano da je "komunistički pokret u usponu" dok je očigledno postalo da se četnici
raspadaju – postojao je rizik da se ustanički pokret objedini pod Titovim vođstvom, a Balkan
dobija značaj kao pristup sa juga Trećem Rajhu – Srbija dobija izuzetan značaj u politici Rajha
kao saobraćajna veza sa Podunavljem, linija nastupanja Crvene armije, granica sa Bugarskom,
Dunava – počelo je i kolebanje u Rumuniji i Bugarskoj posle kapitulacije Italije • Tito u oktobru
1943. ističe stratešku važnost Srbije, ali je i dalje postojala velikosrpske buržoazije koja je
podržavala Mihailovića, koji je, opet, smatrao svojom dužnošću da odbije partizanski upad u
Jugoslaviju – u ovom strahu, četnici su se okrenuli saradnji sa Nemcima – Herman Nojbaher je u
avgustu 1943. stvorio antikomunistički izolacioni blok, koji je trebalo da spreči aktivnost
partizana na prostoru Jugoslavije – Hitler se nikako nije mogao otresti nepoverenja prema
Srbima – 22. novembra 1943. fon Vajks je izdao naređenje o saradnji sa četnicima • Izveštaji
Nemaca o stanju u NDH u jesen 1943. više su nego porazni – situacija je ocenjivana kao
katastrofalna, sa napomenom da je ustaška vlada izgubila svaki oslonac u narodu – nije postojala
realna osnova za održanje ovog režima – dodatni je problem predstavljala HSS koja nije bila
spremna da prizna legitimitet ustaškoj vlasti u datoj situaciji – ipak, Paveliće je uživao doslednu
podršku Kašea – Pavelić se, bez ikakve rezerve, oslanjao na Nemce • Već posle italijanske
kapitulacije, Nemci su Crnu Goru okarakterisali kao "komunističku" – četničke snage tamo
okupljene odmah su okarakterisane kao neupotrebljive – formiran je "Upravni odbor" koji je
trebalo da predstavlja ujedinjeno antikomunističko telo (general-major Vilhelm Kajper) – Sekula
Drljević je, uz pomoć ustaša, započeo rad na obnovi državnosti Crne Gore, da bi se suprotstavio
Nojbaherovom planu o ujedinjenju Srbije i Crne Gore • Druga prizrenska liga, stvorena oktobra
1943. izrazila je pretenzije da Kosovo sa drugih šiptarskim krajevima, pripoji "Velikoj Albaniji"
pod nemačkim protektoratom – područje Kosova bio je predmet stalnog spora
antirevolucionarnih snaga – Grci su čak istakli na konferenciji u Kairu da bi Albaniju trebalo
podeliti između Jugoslavije i Grčke, kako nije sposobna za dalji nastavak samostalnog postojanja
– čini se da jugoslovenska vlada u izbeglištvu nije imala teritorijalnih pretenzija prema Albaniji,
jedini je zahtev bio obnova Jugoslavije u starim okvirima – Grci su bili nosioci ideje o podeli
Albanije, koju predstavnici Jugoslavije nisu prihvatili - ovo je pitanje pokrenuto posle
kapitulacije Italije, bujanja NOB i smene emigrantske vlade Miloša Trifunovića činovničkom
vladom Božidara Purtića, preko koje su Britanci želeli da potisnu Dražu Mihailovića • Grčka je

152
bila u ratu sa Albanijom, čija je kvislinška vlada objavila rat 1940/1. – prilikom formiranja
Balkanske unije između Grčke i Jugoslavije, naglašeno je da je ona ostala otvorena i za druge
zemlje – u svojim planovima, predstavnici grčke i jugoslovenske emigracije previđali su
aktivnost NOP Jugoslavije i Albanije i posmatrali situaciju kroz prizmu interesa velikih sila –
Moljevićev projekat iz 1941. predviđao je da severna Albanija uđe u sastav "Velike Srbije" •
Mihailović je u pregovorima sa Muharemom Barjaktanijem (albanskim kvislingom) uveravao da
će Albanija dobiti pravo izbora prilikom zaključenja mira, ako se budu borili protiv Osovine i
sarađivali sa četnicima – Barjaktani, kao i sam Mihailović, preduzimao je široke akcije protiv
komunista • Velikoalbansku ideju podržava i Druga prizrenska liga, osnovana u Prizrenu, na
skupštini od 16. do 19. septembra 1943. – za predsednika je izabran Redžep Mitrovica (smenio
ga je Bedri Pejani, a ovoga Džafer Deva) – liga se zalagala za etnički čisto Kosovo,
suprotstavljanje NOVJ i sprečavanje obnove Jugoslavije – i ova je organizacija bila uključena u
planove Hermana Nojbahera – održavani su crnogorski i albanski kvislinški pokreti, upereni
protiv NOV, ali i međusobno sukobljeni oko istih teritorija • Nemci nisu ništa očekivali od
smene u NDH, kada je na čelo vlade došao Nikola Mandić – Mačeku je davano za pravo da
može smeniti "Poglavara" – Muslimani su bivali sve nezadovoljniji svojim položajem – surovost
nemačkih vlasti na Balkanu najbolje je pokazivala u kako su se očajnoj situaciji nalazile – za
opsežne operacije više nije bilo snage, a težilo se samo zadržavanju gradova i većih
saobračajnica – na osnovu Hitlerovog naređenja od 29. oktobra 1943. izvedeno je više operacija
nemačke vojske, od kojih su samo neke bile relativno uspešne – cilj je bio posedanje jadranske
obale i otežavanje dejstava jedinicama NOV i POJ – u Sloveniji je posle završetka operacije
"Volkenbruh" nastavljena aktivnost NOV, a Srem je kao žarište ustanaka, stalno pritiskan –
otpor se pojavio i na Kosovu, ali je ta teritorija i dalje bila pod kontrolom velikoalbanske reakcije
(formirana je SS divizija "Skenderbeg" koja je kontrolisala ovaj prostor) – Glavni štab u
Makedoniji težio je širenju borbi – Nemci su marta i aprila 1944. planirali desant na Vis, ali su,
usled slabosti svojih snaga, od tog plana odustale – NOV je izvršila desante na Mljet i Korčulu,
posle kojih je desant na Vis postalo nemoguće izvesti

AVNOJ I JUGOSLOVENSKA FEDERACIJA

• od septembra 1943. rukovodstvo NOP radilo je na organizaciji drugog zasedanja AVNOJ, na

kome bi bila rešena pitanja kralja i jugoslovenske vlade u izbeglištvu u svetlosti uspeha NOVJ na

153
jugoslovenskom ratištu i savezničkih sila na ostalim frontovima – leta 1943, sa primicanjem
frontova Jugoslaviji i njenim pretvaranjem u otvorenu zemlju – Britanija je počela da podržava
NOB i zalaže se za politiku okupljanja svih antifašističkih snaga u jedinstveni front • Tito je,
preko Šterjua Atanasova obavestio sastanak ministara inostranih poslova savezničkih sila u
Moskvi, oktobra 1943 da je priznaje ni kralja ni vladu u emigraciji i da im neće dozvolit i
povratak u zemlju, zbog postojeće mogućnosti građanskog rata – težnja je bila formiranje
demokratske republike oslonjene na NOO, koji su, u tadašnje vreme, sa AVNOJ, jedina
legitimna vlast – Moskva nije odgovorila na Titovu i Atanasovljevu poruku o početku zasedanja
plenuma AVNOJ 28. novembra 1943. koji će se reorganizovati u zakonodavni organ i formirati
Nacionalni komitet kao privremeni organ izvršne vlasti • Atanasov, predstavnik KP Bugarske, po
uputstvima Dimitrova, predložio je da se na sledećem zasedanju AVNOJ pokrene pitanje
stvaranja južnoslovenske federacije, što je odgovaralo Bugarima za rehabilitaciju posle njenog
držanja u ratu i potvrđivanja njenog položaja u budućnosti – na sednici Politbiroa CK KPJ u
Jajcu od 16. do 18. oktobra 1943. doneta je odluka da Nacionalni komitet oslobođenja
Jugoslavije istakne kao programsku parolu "Federaciju Južnih Slovena" – doneta je odluka i da
se obrate grčkom i albanskom narodu – ipak, Tito je smatrao da spoljnopolitička situacija ne
odgovara ovakvoj odluci • Stvaranje AV u svim jugoslovenskim zemljama, značilo je drugačiju
institucionalizaciju Jugoslavije – ovakva je inicijativa postojala još u Bihaću, ali nije realizovana
– formirano je samo PNOO u Dalmaciji, u Livnu januara 1943. – u junu iste godine formirano je
Zemaljsko antifašističko veće narodnog oslobođenja Hrvatske (ZAVNOH) u Plitvicama, koje je
proglašeno za najviše političko telo narodnooslobodilačke borbe u Hrvatskoj – osnove nove
slovenačke državnosti postavio je Kočevski zbor, održan od 1. do 3. oktobra 1943. koja je
odrekla sva prava jugoslovenskoj vladi u emigraciji – osnivačka skupština ZAVNO Crne Gore
održana je 15/6. novembra 1943. u Kolašinu – položaj Bosne i Hercegovine kao ravnopravne
jedinice u federaciji potvrđen je na osnivačkom zasedanju ZAVNOBIH u Mrkonjić-gradu, posle
drugog zasedanja AVNOJ – početkom januara 1943. PK KP Makedonije doneo je odluku
početkom januara 1943. o pripremama za osnivanje Antifašističko sobranja narodnog
oslobođenja Makedonije (ASNOM), što je ubrzalo stvaranje slobodne teritorije u Makedoniji
posle kapitulacije Italije – oktobarski manifest Glavnog štaba sadržao je državnopravna načela
položaja Makedonije u Jugoslaviji • Formiranjem PK KPJ Vojvodine, rukovodstvo partije
izjasnilo se za celovitu Vojvodinu i odložilo rešavanje pitanja zapadnog Srema – zbog

154
okupatorskog terora u Bačkoj i velikih partizanskih žrtava, pokušaj osnivanja PK PKJ za
Vojvodinu u oktobru 1942. ostao je samo zamisao do oktobra 1943. – krajem decembra 1943. i
početkom januara 1944. obrazovan je Oblasni narodnooslobodilački odbor za Kosovo i Metohiju
– uoči drugog zasedanja AVNOJ, osnovan je i ZAVNOS, predstavništvo i političko rukovodstvo
NOB u Sandžaku • Na Drugom zasedanju AVNOJ 29/30. novembra 1943. AVNOJ je proglašen
za najviši organ vlasti jugoslovenske federacije – zasedanju su prisustvovali predstavnici svih
delegecija osim makedonske, koja nije mogla da se probije do Jajca – AVNOJ je pretvoren u
vrhovno predstavničko telo zakonodavne i izvršne vlasti u Jugoslaviji, osnovan je Nacionalni
komitet oslobođenja Jugoslavije (NKOJ) kao najviši izvršni i naredbodavni organ narodne vlasti,
sa obeležjima privremene vlade – kralju i izbegličkoj vladi oduzeta su sva prava i zabranjen
povratak u zemlju – doneta je odluka o federativnom uređenju Jugoslavije, koja je uzimala u
obzir i prava nacionalnih manjina – ovime je oboren državni i nacionalni unitarizam • Odluke
AVNOJ podržale su uređnje Jugoslavije zasnovano na NOO – AVNOJ je predstavljao najviši
NOO – Drugo zasedanje je, potvrđivanjem akata Vrhovnog štaba i Izvršnog odbora, ozakonilo
celokupni prethodni razvitak državne organizacije nove Jugoslavije – prekinut je ustavno-pravni
kontinuitet sa Kraljevinom Jugoslavijom – odluke AVNOJ bile su ustavne norme u
materijalnopravnom smislu • Iako su odluke donete u Jajcu izražavale jedinstvo Jugoslavije,
njenu samostalnog i suverenitet, sadržavala su i određenu meru političke obazrivosti zbog stava
velikih sila – politički sistem je već u vreme Drugo zasedanja imao federativne odlike, sa
regionalnim i nacionalnim centrima – prvenstvo jugoslovenskog centra u odnosu na regionalne
nije ugrožavalo nacionalnu i pokrajinsku samostalnost odlučivanja • Predsedništvo AVNOJ bilo
je svojevrsna skupština – odgovaralo je AVNOJ za svoj rad i obavljalo poslove između dva
zasedanja – Predsedništvo je imenovalo NKOJ i povremeno vršilo neke funkcije u nadležnosti
šefa države – na čelu predsedništva nalazio se dr Ivan Ribar – potpredsednici su bili Moša
Pijade, Antun Avgustinčić, Josip Rus, Marko Vujačić, Dimitar Vlahov – sekretari su bili
Rodoljub Čolaković i Radonja Golubović – NKOJ ima izvršne i naredbodavne funkcije u oblasti
uprave, spoljnih poslova, narodne odbrane, pravosuđa, privrede, informacija, socijalne politike i
narodnog zdravlja • AVNOJ je bio organizovan kao jednodomna skupština jugoslovenske
federacije • Posle Drugog zasedanja, došlo je do paralelizma vlada – pored vlade u izbeglištvu,
čija je legitimnost u Jajcu osporena, postojao je i NKOJ kao privremena vlada, koju kraljevska
vlada nije priznavala – Britanci su pokušavali da izvrše stapanje ovih vlada, dajući prednost

155
kraljevskoj – NKOJ u početku nije imala mogućnost vršena međunarodnog predstavljanja, ali su
se njene ingerencije vremenom širile – predsednik NKOJ postao je maršal Josip Broz Tito, koji
je vodio i povereništvo za odbranu, a potpredsednici postali su Edvard Kardelj, Vladislav
Ribnikar i Božidar Magovac – spoljne poslove vodio je Josip Smodlaka, a unutrašnje Vlada
Zečević • Nova Jugoslavija u Jajcu dobija grb, ali ne i ime – bilo je predloga da se nazove DFJ
(Demokratska federativna Jugoslavija), ali je pod tim imenom postala poznata tek posle
međunarodnog priznanja promena izvršenih tokom NOB, 7. marta 1945. • Monarhija u Jajcu nije
ukinuta, ali je suspendovana – ipak, težilo se ostavljanju mogućnosti za pregovore sa
saveznicima i priznavanje revolucionarnih promena – prema odluci AVNOJ, o monarhiji i kralju
odlučivaće narod posle oslobođenja, ali je NOP tokom rata napadao kralja zbog podrške
četnicima • Federalizam kao cilj promene unutrašnjeg uređenja Jugoslavije prvi je put pomenut u
Jajcu, 1943. – sve se svodilo na funkcionisanje teritorijalno-političkih organa partije, stvaranje
pokrajinskih rukovodstava – ipak, kroz ovakve aktivnosti, federacija je bila konstituisana pre
zasedanja u Jajcu • Federacija je prihvaćena kao trajni princip, ne privremeno rešenje – Britanci
su pristali na suspenziju kralja, odlučujući da žrtvuju Mihailovića kako bi spasli monarha – na
zasedanju najviše je bilo srpskih delegata, iako, iz objektivnih razloga, do tog trenutka nije došlo
do formiranja ZAVNO Srbije • AVNOJ je istakao ravnopravnost naroda u federaciji –
poštovanje naroda usvojeno je ne samo na teritoriji određene federalne jedinice, već i na svim
prostorima gde taj narod živi – Muslimani se još uvek ne pominju kao narod • KP je polazila, u
stvaranju države, od prava svakog naroda na samoopredeljenje dobijeno kroz borbu – temelji
nove države postavljeni su u Bihaću i Jajcu – u prvom periodu, u NOP bilo je najviše Srba, ali je
sa padom Italije, ovaj odnos promenjen – svi temeljni akti o uređenju doneti su uz prisustvo
predstavnika svih naroda – pitanje Bosne i Hercegovine, za čiju se autonomiju zalagala KPJ pre
rata, rešeno je na zasedanju u Mrkonjić-gradu pre zasedanja AVNOJA – odlukom da BiH kao
federativna jedinica uđe u sastav Jugoslavije stvoren je izuzetak od nacionalne strukture
jugoslovenske federacije • Granice federalnih jedinica odgovarale su granicama partijskih
organizacija – slovenačka delegacija pokrenula je pitanje cetnralizacije i komandovanja vojskom
na slovenačkom jeziku – centralizam je bio određen ulogom KPJ u državi koja je stvarana, kao i
kasnijom centralističkom strukturom rukovođenja privredom i društvom – do konačnog
utvrđivanja granica federalnih jedinica došlo je tek između Drugog i Trećeg zasedanja AVNOJ
konstituisanjem članica saveza kao državnih individualiteta po principima iz Jajca • Delegacije

156
naroda prihvatile su osnovna načela na kojima je počivala federacija – narodi Jugoslavije nisu
prihvatili njenu podelu i razbijanje pod okupacijom – NOO i ZAV su funkcionisala u
federativnoj strukturi kao osnovni organi vlasti svakog naroda • Izgradnja Jugoslavije vršena je
na nacionalnom principu – sa izuzetkom BiH, formirano je onoliko federalnih jedinica koliko je
naroda bilo – do kraja 1944. ZAV su pretvorena u vrhovna zakonodavna i predstavnička tela
federalnih jedinica • Na Drugom zasedanju AVNOJ nisu formirane autonomne pokrajine, iako je
zagarantovano svako pravo nacionalnim manjinama – pre svega je trebalo u pokrajinama NOB
dovesti do kraja, a u Vojvodini je tek sledilo otvaranje pitanja teritorijalne pripadnosti • CK KPJ
je, uoči zasedanja, bio protiv promena granice Jugoslavije u korist Albanije – Milan Popović i
deo albanskih komunista su na Kosmet gledali kao na Istru i Slovenačko primorje, mada su
slučajevi bili jasno različiti – Kosovsko rukovodstvo znalo je da albanske mase ne učestvuju u
NOB i da ih treba aktivirati – saveznici su proklamovali da će se pitanje granica rešavati na
mirovnoj konferenciji posle rata • Pritisak na rukovodstvo Kosova vršila je KP Albanije, na čelu
sa Enver Hodžom – iako je KPJ posle 1941. jasno stajala na stanovištu nedeljivosti Jugoslavije,
ali je još uvek bilo onih koji su smatrali da bi trebalo raditi na njenom razbijanju, vezani za
vreme kada se KOMINTERNA za to zalagala – albanski komunisti su posebno podržavali
ovakva shvatanja – jake su bile i reakcinarne snage u Albaniji – albansko rukovodstvo je tokom
rata pokrenulo pitanje granica, a nemogućnost brze komunikacije delegata sa CK KPJ dovelo je
do toga da pitanje dugo ostane na nultoj tački • Albanci postavljau pitanje granica pod
izgovorom brige za nacionalnu integraciju Albanaca – pregovore sa Albancima vodili su
Svetozar Vukmanović i Ivan Milutinović – bilo je primetno potpadanje partijskih predstavnika
na Kosovu pod uticaj albanskih ideja u Velikoj Albaniji – pravo naroda na samoopredeljenje na
Kosovu odbačeno je kako narodnooslobodilačka borba nije na njemu bila adekvatno razvijena –
pravo na samoopredeljenje i na otcepljenje, prema projekcijama i praksi KPJ, odnosi se samo na
narode, ali ne i nacionalne manjine Jugoslavije (Miladin Popović se zalagao za suprotno) •
Novembra 1943. oblast je podeljena na Kosovo i Metohiju, a prema Tempovoj direktivi,
formirana su i dva oblasna komiteta – doneta je odluka da se rukovodstvo za celu oblasti nazove
Pokrajinski komitet za Kosovo i Dukadžin • Odlukom AVNOJ, pomenute su federalne jedinice i
narodi Jugoslavije (Srbi, Hrvati, Slovenci, Makedonci i Crnogorci) koji su bili ravnopravni
nezavisno od okvira federalnih jedinica – šiptarski prvaci bunili su se zbog toga što nisu
pomenuti kao narod – 31. decembra i 1/2. januara 1944 održana je konferencija u Bujanu, na

157
kojoj je izabran Oblasni narodnooslobodilački odbor – za predsednika NOO za Kosovo i
Metohiju, za čijeg je predsednika postavljen Mehmed Hodža – na ovoj konferenciji su svi
delegati, osim trojice, bili Albanci, čime je prekršena odluka šestog, novembarskog savetovanja
KP za Kosovo i Dukadžin • Albanska većina je zanemarivala volju predstavnika drugih naroda,
izjašnjavajući se za ujedinjenje sa "Šipnijom" – ipak, samoopredeljenje je bilo unutrašnje, a ne
međunarodno, te je bilo samo pitanje za koju će se federalnu jedinicu Kosovo vezati, a ne za
stranu državu – CK KPJ je neposredno posle održavanja konferencije u Bujanu poništio
separatistički deo njene rezolucije – CK KPJ je odbacivao razmtranje pitanja razgraničenja u
uslovima okupacije od strane nemačkih snaga – Bujanska deklaracija je odbačena, kako se pravo
na samoopredeljenje nije odnosilo na nacionalne manjine, već samo na narode • Velike sile su
jednim zaključkom Teheranske konferencije prihvatili NOVJ kao ravnopravnog člana
antifašističke koalicije – de jure je priznat NOP, a napušten Mihailović – uoči Moskovske
konferencije Tito je zahtevao da i SSSR pošalje vojnu misiju kod Vrhovnog štaba, kao što su to
uradili Britanci – na osnovu saglasnosti Čerčila i Staljina u Teheranu, u vrhovni štab je upućena
sovjetska misija, na čelu sa generalom Nikolajem V. Kornjejevim, koja se februara 1944.
spustila kod Bosanskog Petrovca • Savezničke vlade nisu priznale AVNOJ i KNOJ, ali ih nisu ni
odbacile – britanski predstavnici su prvi reagovali, dajući podršku partizanskim snagama – Idn je
podržao privremeni karakter AVNOJ, saglasno shvatanjima Velike Britanije i Petra II, jer je
odluka o obliku vladavine prepuštena narodu posle rata – i SAD su posle Teherana davale
prevagu vojnim razlozima, ostajući privržene monarhiji i nepromenljivosti starog poretka – 30.
novembra 1943. Tito je izvestio Moskvu – 13. decembra 1943. SSSR je odluke AVNOJ ocenila
kao pozitivne – SSSR se solidarisao sa Britanijom po pitanju kompromisa u Jugoslaviji, ne
istupajući protiv kralja i njegove vlade, sa kojom je održavao diplomatske odnose • Slovenački
NOO postao je posle Kočevskog zbora oktobra 1943. postao najviši organ vlasti u Sloveniji, a na
zasedanju u Čenomelju 1944. pretvoren je u Slovenačko narodnooslobodilačko veće – državnost
Hrvatske u federaciji ustanovljen na Trećem zasedanju ZAVNOH u Topuskom maja 1944. –
ZANOH je proglasio Hrvatsku za državu hrvatskog i srpskog naroda, sa ravnopravnom
upotrebom ćirilice i latinice – pored Izvršnog odbora Hrvatske seljačke stranke, stvoren je i Klub
srpskih vijećnika kao predstavnika Srbije – zvaničnici oko Mačeka nisu priznavali IO HSS • Pod
uticajem Andrije Hebranga, sekretara CK KP Hrvatske, došlo je do skretanja nacionalne politike
– postojao je strah od skretanja dalmatinskih komunista – Hebrang je insistirao na označavanju

158
NO snaga u Hrvatskoj kao hrvatskih, ispuštajući naziv NOB – precenjivao je snagu HSS,
očekujući da će doći do njenog vaskrsavanja – očigledno mu je smetala otvoreno jugoslovenska
orijentacija dalmatinskih komunista – Tito je marta 1944. kritikovao Hebranga zbog toga što u
parolama KP Hrvatske izostavljaju imena jugoslovenskih naroda i Jugoslavije – stvorio je i
posebnu telegrafsku agenciju Hrvatske, i pored postojanja TANJUG – Tito se usprotivio i
uvođenju veronauke u nastavni program – septembra 1944. Hebrang je smenjen sa položaja i
prešao na položaj poverenika Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije za trgovinu i
industriju – smenjivanje su tražili Kardelj, Ranković i Đilas – Hebrang je predstavljao
konfederativnu struju forme ujedinjenja • ZAVNOBIH je na svom drugom zasedanju, jula 1944,
u Sanskom mostu, konstituisan kao vrhovno zakonodavno i izvršno telo državne vlasti BiH, kao
federalne jedinice u Jugoslaviji – ZAVNO Crne Gore je jula 1944. na zasedanju u Kolašinu
pretvoren u Crnogorsku antifašističku skupštinu narodnog oslobođenja (CASNO), vrhovno
zakonodavno i izvršno telo Crne Gore – avgusta 1944. na zasedanju u manastiru Sveti Prohor
Pčinjski konstituisano je Antifašističko sobranje narodnog oslobođenja Makedonije (ASNOM)
kao najviše zakonodavno i izvršno telo makedonske države • Velika antifašistička NO skupština
Srbije (ASNOS) vrhovni zakonodavni i izvršni organ državne vlasti, formiran je novembra 1944.
u oslobođenom Beogradu – na osnovu odluka skupština Vojvodine i KiM, kao i AVNOJ,
federalna jedinica je u svom sastavu imala i AP Vojvodinu i AP Kosovo i Metohiju – ZAVNO
Sandžak je na sednici u Novom Pazaru 29. marta 1945. donela odluku da se teritorija Sandžaka
podeli između Srbije i Crne Gore • Za vladu Božidara Purića, odluke AVNOJ su bile "akti
terorizma" – na Mihailovićevom Svetosavskom kongresu u selu Ba, januara 1944. istaknuta je
ideja trijalističke monarhijske federacije, kojoj se polovinom 1943. priklonila i vlada u emigraciji
pod predsedništvom Slobodana Jovanovića i Miloša Trifunovića – Deklaracija Otečestvenog
fronta Bugarske videla je rešenje makedonskog pitanja u stvaranju posebne države, slobodne i
nezavisne, na teritoriji Makedonije, bez obzira na NOB i opredeljenje Makedonaca za
jugoslovensku državu ravnopravnih naroda

VELIKE SILE I REVOLUCIONARNE PROMENE U JUGOSLAVIJI

• kako su saveznici približavali ratne operacije prema jugu Evrope, tako se i povećavalo njihovo
interesovanje za jugoslovensko ratište – u septembru 1942. general Harold Aleksander je, pred
iskrcavanje u Africi, zahtevao od Mihailovića da se četnici aktiviraju protiv okupatora –

159
Mihailoviću je stavljeno do znanja da se više ne može držati pasivno – u tom trenutku su Sovjeti
imali dokaze o kolaboraciji, ali je vlada S. Jovanovića i dalje uporno zahtevala, posredstvom
Sovjeta, da se partizani stave pod komandu Draže Mihailovića – Mihailović je nastavio da bude
pasivan i dalje iščekujući rasplet na svetskim frontovima – ova se strategija pretvorila u borbu
protiv NOP u savezu sa okupatorima – Britanci su sve uvereniji bili u to da je partizanska snaga
mnogo organizovanija od četničke i sa mnogo većih ugledom u narodu • na kraju je i Slobodan
Jovanović bio primoran da i sam odbaci Mihailovićeve izjave – dok je Jovanović mogao
prihvatiti unutrašnju borbu, nije mogao naći opravdanja za kolaboraciju – marta 1943.
Mihailović je napao SSSR za navodno miniranje aktivnosti nacionalnih pokreta – jedina potvrda
četničke antiokupatorske aktivnosti bila je otvorena mržnja Hitlera prema njima • britanska
politika se postepeno menja od marta 1943, posle četničkog sloma na Neretvi – Čerčil je odlučio
da održava veze i sa četnicima, iako je uspostavio veze sa narodnooslobodilačkim pokretom – od
četnika je zahtevano da prekinu kolaboraciju i ulaze u sukobe sa četnicima samo ako su
napadnuti – na promenu britanske diplomatije uticala je sovjetska diplomatija, koja je od leta
1942. ukazivala na Mihailovićevu kolaboraciju – informacije KPJ su, preko KOMINTERNE,
stizale do Britanaca – KOMINTERNA je vršila pritisak na KPJ zbog navodnog sektaštva i
nepoštovanja politike o "dve etape" – do svog raspuštanja 1943. KOMINTERNA je pokazivala
nerazumevanje za politiku KPJ – od početka ustanka, Tito je preko KOMINTERNE zahtevao
podšku od sovjetske vlade i Crvene armije, ali ona nije stizala – ipak, usled podređivanja pomoći
KPJ odnosima sa vladom u emigraciji, a i zbog objektivnine nemogućnosti, pomoć nikada nije
stigla • pred desant na Siciliju, postojanje velikih partizanskih snaga Britanci su ptihvatali kao
nezaobilaznu činjenicu – sve je veći uticaj SAD i SSSR postajao u antifašističkoj koaliciji –
britanskoj politici u Jugoslaviji štetila je i četnička neaktivnost – Britanci su izgubili nadu u
vojnu moć četnika i monarhije kao objedinjavajućeg faktora u Jugoslaviji – ipak, monarhija nije
odbačena, već je samo njenu zaštitu Britanija preuzela na sebe – politička emigracija iz
Jugoslavije postajala je sve veći teret za Ruzvelta i Čerčila, a i sve više su sumnjali u svrhu
obnavljanja Jugoslavije • septembra 1943. u Jugoslaviju je stigla britanska misija, posle Vilijama
Stjuarta, kapetana F.V. Dikina i Ficroja Maklejna – ipak, britanska politika nije ulivala poverenje
NOB, kako su smatrali da dolaze da preuzmu komandu nad pokretom otpora – nova je politika
izazvala nezadovoljstvo i kod Mihailovića – nezadovoljstvo je naraslo sa telegramom britanske
komande (takozvanim "Ibarskim") kojim je Mihailoviću naređeno da povuče svoje trupe istočno

160
od Kopaonika, kako zapadno od ove planine nema nikakvog uticaja – ipak, Mihailović je ovu
naredbu odbio • sprovodeći novu politiku u Jugoslaviji, posle pada S. Jovanovića, Britanci su
uticali na dovođenje prelaznog činovničkog kabineta pod predsedništvom Božidara Purtića, u
nadi da će iz vlade isključiti Mihailovića – ipak, nova vlada se pobunila protiv isključenja
Mihailovića – Purtić je čak optuživao Britance za politiku snishodljivosti prema SSSR – Purić je
čak i pretio da će vladu iz emigracije preseliti u zemlju • Maklejn je, posle sastanka sa Titom,
izjavio da nikada nije upoznao komunistu tako liberalnih pogleda – i Dikin i Maklejn su u Titu
videli centralnu ličnost pokreta – Stivenson je u partizanima video stranu koja će posle rata
vladati Jugoslavijom – Čerčil je u Kairu doneo odluku da kralju Petru II preporuči smenjivanje
Mihailovića sa pozicije ministra vojske – istovremeno, Čerčil je umerenije građanske snage
savetovao da se približ • Decembra 1943. i sovjetska vlada prilazi Čerčilovoj politici
kompromisa u Jugoslaviji – svesni da ne mogu frontalno da se suoče sa NOB da ne bi ugrozili
odnose sa Sovjetima, Britanci su računali da će "omekšati" jugoslovenske komuniste i prikloniti
sebi umereniju struju antifašista, koja nije bila umešana u kolaboraciju, ali ni bliska NOB • Nova
britanska politika je navela Tita da koriguje svoju politiku vojne institucionalizacije balkanskih
pokreta otpora – juna 1943. godine došlo je do sporazuma antifašističkih pokreta Albanije, Grčke
i Jugoslavije o stvaranju Balkanskog štaba – na povezivanju antifašističkih snaga radio je
Svetozar Vukmanović Tempo – sporazum je potpisan 20. juna 1943. – od formiranja ovakvog
saveza Nemačka je strahovala od samog početka rata • Jedinstvo akcije bilo je potrebno u oblasti
Kosova, između Albanije i Jugoslavije, kao i u Makedoniji – saradnja pokreta Grčke i Albanije
predviđena je u oblasti Kosturija-Korča i Arđirokastro-Janjina – ipak, poseban problem u
odnosima Jugoslavije i Grčke predstavljala je Makedonija – trebalo je da se svi faktori u
Makedoniji udruže radi postizanja njene samostalnosti u uključenja u pokret otpora – iako je dalo
saglasnost za osnivanje Balkanskog štaba – Grčka je naknadno povukla svoje delegate –Tempo
je insistirao na formiranju štaba i bez Grka, dok je Tito zaključio da situacija nije odgovarajuća
"opštebalkanskom pokretu" • Ideja o Balkanskom štabu prevaziđena je razvojem događaja u
Jugoslaviji i na Balkanu – otpala je mogućnost savezničkog iskrcavanja u Grčkoj i Albaniji,
posle desanta na Siciliju – posle raspuštanja KOMINTERNE, organi komunističkih partija na
regionalnom nivou postajali su neprihvatljivi za Moskvu – Britanija je gledala na Grčku kao na
svoju interesnu sferu, te se protivila njenom uključenju u Balkanski štab – sporazum iz juna
1943. pokazao je nivo nepoverenja između komunističkih partija • Posle spuštanja, Meklejn je i

161
dalje bio vođen politikom podržavanja ranije britanske politike podržavanja svih antifašističkih
pokreta, ali su događaji uticali na to da se ova linija napusti – u Jugoslaviji je bilo naznaka
rasplamsavanja panslavizma i viđenja Rusije kao jedinog zaštitnika – i pored toga, nije mogao da
ne primeti da je postojao i veliki broj inicijativa nevezanih za SSSR – i pored komunističke
osnove pokreta, proklamovana je tolerancija, klasna i verska – Maklejn je, u pokušaju da definiše
ovdašnji komunizam rekao da od nema mnogo negativnih osobina koje se obično pripisuju
komunistima – za njega je, ipak, ključno bilo da odredi koliko su interesne sfere Britanije
ugrožene i koliko je Tito podložan uticajima • Pošto se priključila politici Velike Britanije,
sovjetska vlada je, preko Dimitrova sugerisala određeni pristup Titu u odnosu sa britanskim
premijerom – Staljin i Dimitrov su se zalagali za jedinstvenu vladu u Jugoslaviji, ali pošto
kairska vlada i Mihailović budu eliminisani – vlada AVNOJ trebalo je da bude priznata, s tim da
se pitanje monarhije rešava posle oslobođenja Jugoslavije • Posle pada Purićeve vlade u maju
1944. predsednik vlade u izbeglištvu postao je dr Ivan Šubašić, koji je bio prihvatljiv za NOP –
Šubašić je nastupio na pregovorima kao predsednik vlade koju tek treba sastaviti – Šubašić je bio
ličnost koju je Čerčil izabrao, a kao jedan od prvih hrvatskih političara se približio NOP – bio je
prvak HSS i ban Hrvatske – ipak, nije imao jačeg uporišta niti u zemlji, niti u emigraciji –
izolovan se, porazom građanskih snaga, našao i mladi kralj – 24. maja 1944. u Donjem domu,
Čerčil je istakao da nema nameru da menja društveni sistem i vlasništvo u Srbiji • Posle
priznanja NOVJ u Teheranu, počela je koordinacija akcija sa savezničkim vojskama – NOVJ u
aprilu 1944. uspostavio kontakt sa vlastima u SSSR i Velikoj Britaniji – iako formalno vojni, ovi
pregovori su se odnosili i na međunarodno priznanje nove Jugoslavije – u Vašingtonu je
delegacija Vrhovnog štaba odbijena, kako je nastavljena politika podrške Mihailovića – na
osnovu sporazuma sa Britanijom, počela je obuka vojnika koji su učestvovali na jugoslovenskoj
teritoriji, ali i samih jugoslovenskih vojnika • Nemci su, pred odlučujuće vojne akcije na
Balkanu, preduzeli poslednji poduhvat uništavanja vojnog i političkog centra NOVJ, desantom
na Drvar, u kome su se nalazili Vrhovni štab, CK KPJ, AVNOJ, NKOJ, SKOJ i USAOJ, Tanjug
• Neprijatelj je 25. maja 1944. grupisao snage oko slobodne teritorije u zapadno Bosni i
Hrvatskoj – operacije je nazvana "Konjićev skok" – trebalo je da se oko 900 padobranaca spusti
u Drvarsku kotlinu, uništi Vrhovni štab, zarobi vrhovnog komandanta NOV i POJ i razbije snage
koje brane slobodnu teritoriju – ipak, uz veliki napor, napad 25. maja je odbijen, a komandantu je
omogućeno da se povuče iz Drvara, koji je zauzet 26. maja – Tito je prebačen u Italiju, odakle je

162
stigao na Vis, ostrvo pod kontrolom NOV • NOV je uspeo da nanese gubitke nemačkih
jedinicama i ponovo zauzme Drvar – polovinom juna, nemačke snage se povlače na polazne
položaje – smatrajući da su Titovi položaji oslabljeni prebacivanjem na Vis, Britanci su odlučili
da Petra II povedu na Vis, što nije prihvaćeno – pregovori sa Šubašićem iznenadili su one delove
NOV koji su smatrali da će Jugoslavija olako dobiti međunarodno priznanje – ipak, imenovanje
Šubašića ohrabrilo je HSS da bi nekako mogli da ojačaju svoj uticaj – ipak, KPJ nije bila
spremna da pregovara sa razbijenom strankom, te se sve svelo na pregovore Tito-Šubašić –
velikosrpske snage su, ipak, napuštanje Mihailovića označavale kao pobedu hrvatske politike na
račun Srbije i njenog položaja u Jugoslaviji • Pregovori na Visu, od 14. do 16. 1944, doveli su do
zaključenja Viskog sporazuma do 16. juna, po kojima se umerene snage jugoslovenske
buržoazije, predvođene Šubašićem, potčinjavaju odlukama Drugog zasedanja AVNOJ – Šubašić
prihvata federativno uređenje Jugoslavije, odao priznanj NOVJ, priznao na sebe izdavanje
deklaracije u kojoj priznaje nacionalne i demokratske tekovine NOB – NKOJ se obavezao na rad
na stvaranju jedinstvene vlade – pitanje monarhije ostavljeno je za posle rata – Šubašićeva vlada
trebalo je da se založi za širenje NOB i uklanjanje njenih protivnika – vlada počinje da
funkcioniše kao de facto predstavništvo NKOJ u inostvanstvu – ovim sporazumom su stvorile
uslove za nastavak borbe na legalnoj osnovi • Viški sporazum nije ukinuo paralelizam vlada, ali
ih je doveo u koordinisano delovanje – vlada je izražavala volju NKOJ u pitanjima spoljne
politike, pomaganja NOVJ – za NKOJ, stvaranje jedinstvene vlade imalo je dve faze, višku i
drugu, u kojoj će tek doći do stvaranja "jedinstvenog predstavništva" – u sporazumu je izraženo
kompromisno rešenje između, uz popuštanje NKOJ, ali sa zadržavanjem odluka Drugog
kongresa AVNOJ – od Viškog sporazuma, pregovori su nastavljeni ponovo na Visu, u Vršcu i
Beogradu sve do stvaranja Privremen vlade Demokratske federativne Jugoslavije (DFJ) • Bivši
rukovodioci HSS počinju posle Visa da se distanciraju od Šubašića i politike kompromisa –
usledilo je dalje raspadanje Mačekovog krila partije – rezultatima sporazuma nisu bili zadovoljni
ni Britanci, koji su na Visu očekivali formiranje jedinstvene vlade, od umerenijih struja
jugoslovenske politike, što je i NKOJ predlagao dok se ne poboljšaju uslovi – zbog toga je Tito
odbio sastanak sa savezničkim generalom Henrijem Vilsonom u Italiji, predosećajući da
pokušavaju da izazovu pregovore sa kraljem Petrom II – posle izbegavanja pregovora sa
Vilsonom, smanjena je pomoć NOVJ – 5. jula 1944. Tito je od Staljina tražio da dođe u Moskvu
– 12. i 13. avgusta je Tito sa Čerčilom u Napulju i Kazerti postigao dogovor o ponovnim

163
razgovorima na Visu, o razgovorima između Tita i Šubašića o objavljivanju deklaracije, odnosno
izjave, u skladu sa Viškim sporazumom – Čerčil je u Memorandumu britanske vlade koji je
predao Titu zahtevao od NKOJ da u budućoj izjavi naglasi da u Jugoslaviji neće uvoditi
komunizam, te da pomoć neće biti korišćena za nametanje volje NOP – načelno Britanci istupaju
sa tezom da se teritorijalna pitanja ne mogu rešavati pre kraja rata (u stvari su računali na prodor
preko Istre i Slovenačkog primorja do Beča, pre Crvene armije) • Od jeseni 1943, Balkan dobija
na važnosti za Nemce – nemački front u Italijia probijen je u aprilu, a saveznici, posle
zadržavanja na liniji Apenina, kod Monte Kasina, u junu ušli u Rim – 6. juna počinje operacija
"Overlord" – Crvena armija je napredovala prema Rumuniji – nemačka Grupa armija "E",
nalazila se na Egejskom arhipelagu, u Grčkoj i Albaniji – njeno izvlačenje na sever bilo je po
pritiskom sovjetskog napredovanja, aktivnosti NOB u Makedoniji i Srbiji, ali i prodorom
jedinica NOV u Srbiju, proleća 1944 – Srbija je dobijala na značaju – u cilju lakšeg dogovora sa
Staljinom, Britanci su poricali potpunu razvijenost NOB na teritoriji Srbije – ipak, ni
rukovodstvo NOVJ nije previđalo značaj Srbije, ali ni njenu ulogu u britanskim planovima –
ipak, pokušaji NOV da prodre u Srbiju u jesen 1943. i proleće 1944. bili su preuranjeni, zbog
opšte situacije • Od marta do jula 1944. partizanskim operacijama u Srbiji rukovodio je Petar
Stambolić – deo Glavnog štaba za Srbiju, predvođen Kočom Popovićem, spustio se na aerodrom
kod Kosančića u noći između 10. i 11. jula i preuzeo komandu nad operacijama – bitka za Srbiju
počela je avgusta 1944. – na teritoriji Toplice pripremano je osnivanje Jedinstvenog NO fronta
Srbije i održavanja Antifašističke NO skupštine Srbije, koji su odloženi na Titovu inicijativu –
tokom septembra su snage NOVJ napadale prugu u dolini Južne Morave (operacija "Nedelja
pacova") • Tokom 1944. narasle su i snage NOVJ u Makedoniji – naročito treba istaći februarski
pohod Glavnog štaba Makedonije preko Vardara u istočnu Makedoniju – u leto 1944. raspala se
bugarska vlast u Makedoniji – posle 9. septembra, kada se Bugarska povukla iz rata, oružje je
predato Nemcima – na tlu Bregalničko-strumičkog korpusa vođene su dvomesečne borbe sa
nemačkom Grupom armija "E" • Napredovanje Crvene armije dovelo je 23. avgusta do ustanka u
Bukureštu, a 9. septembra, posle kapitulacije Bugarske, do formiranja bugarske vlade
Otečestvenog fronta, koja je pomogla u bitkama za oslobođenje istočne Makedonije – sovjetska
vojska izbija na jugoslovenske granice kod Turnu Severina, a 12. septembra uspostavlja veze sa
NOVJ na Dunavu • Jedinice NOVJ kreću u forsiranje Ibra, Lima i Drine sa položaja u Crnoj
Gori, Sandžaku i Istočnoj Bosni – naređenjem vrhovnog komandanta NOV i POJ, polovinom

164
septembra je obrazovana Prva armijska grupa NOVJ, pod komandom Peka Dapčevića i Mijalka
Todorovića • Krajem avgusta 1944. kralj je raspustio Vrhovnu komandu i razrešio Dražu
Mihailovića dužnosti načelnika – početkom septembra je kralj Petar uputio poziv patriotima da
priđu NOVJ u oslobođenju zemlje – Mihailović prelazi Drinu i nastavlja povlačenje kroz Bosnu,
prema zapadu – Beograd napuštaju Ljotić i Nedić • Pred vojnim raspletom na Balkanu, Britanci
pojačavaju pritisak na rukovodstvo nove Jugoslavije u stvaranju jedinstvene vlade pre sastanka
vođa SSSR i Velike Britanije u Moskvi, što je Tito odbacio, dajući primarnu važnost
oslobođenju zemlje

JUGOSLOVENSKO-SOVJETSKI ODNOSI I VOJNO SADEJSTVO

• Tito je na prvi sastanak sa Staljinom tokom rata otputovao avionom iz Krajove, 21. septembra
1944. – Moskvu je napustio 28. septembra – u Krajovi je ostao do 15. oktobra, odakle je prešao u
Vršac – u oslobođeni Beograd stigao je 25. oktobra 1944. • U vreme kada je Tito krenuo na put,
Crvena armija se nalazila na Dunavu – 8. septembra 1944. maršal je uputio pozdrav Crvenoj
armiji – dolaskom sovjetske armije došlo je do potpunog razbijanja strateškog okruženja u kome
se NOVJ borila od samog početka rata – u SSSR se od aprila 1944. nalazila misija na čelu sa
Velimirom Terzićem koja je vršila propagiranje aktivnosti NOVJ u SSSR – ova je delegacija sa
vladom SSSR zaključila prvi ugovor o zajmu nove Jugoslavije • Tajnost odlaska maršala u
Moskvu ostao je tajan koliko zbog aktivnosti nemačke avijacije, toliko i zbog nepoverenja koje
su partizani, uprkos novim odnosima, gajili prema Britancima – ipak, smatra se da su mnogo
važniji bili politički razlozi – Britanci su bili uvereni da na Visu kontrolišu Tita u junu 1944. –
pored pomoći koje su upućivali NOVJ, nastavljali su da forsiraju stvaranje jedinstvene vlade – u
trenutku kada je Tito, bez najave, napustio ostrvo, Maklejn je pomislio da je najverovatnije
odleteo za Srbiju – u tom trenutku se u Srbiji već nalazi i američka vojna misija predvođena
pukovnikom Eleri Hantingtonom – Maklejn je ocenio da je Titovo odsustvo naudilo njihovim
odnosima – kada su konačno saznali da je Tito otputovao u Moskvu, Britanci su se osećali
uvređenim – Molotov je Idnu Titov postupak objašnjavao nepoznavanjem pravila diplomatije –
preko Dapčevića i Sretena Žujovića Tito je poručio Maklejnu i Hantingtonu da je njegov odlazak
u Moskvu bio diktiran vojnim i državnim potrebama – Titov je put usledio u trenutku kada je,
posle desanta u Normandiji, otpala mogućnost desanta na Balkanu, u uslovima povećanog
pritiska Britanaca za stvaranje jedinstvene vlade • Tito je sovjetskim avionom prešao u Italiju, a

165
odatle britanskim razaračem na Komižu, na Visu, 7. juna 1944. – prvi britanski komandosi su na
Vis počeli da stižu u decembru 1943, da bi ostrvo bilo utvrđivano od januara 1944. po naređenju
Vrhovnog štaba NOVJ – na Visu je Tito nastavio da komanduje operacijama na kopnu, a tu je
započeo i pregovore sa Ivanom Šubašićem o formiranju jedinstvene vlade, prema politici Velike
Britanije i, od decembra 1943, SSSR – Britanci su uporno insistirali na tome da je pokret bio
samo vojnički, ali ne i politički – na sastanku Tita sa britanskim generalom Henrijem
Majtlendom Vilsonom, maršal je želeo da razgovara samo o vojnim temama, dok je Vilson
pokušavao da Tita navede na obećanje da se u Jugoslaviji neće uvoditi komunizam, i u razgovor
uključi Petra II, Šubašića i Živka Topalovića – u tom trenutku, Tito je Staljinu predočio voljnost
da dođe u Moskvu, kako bi razjasnili neka pitanja – na kraju, u Italiji se Tito sastao sa Čerčilom,
da bi nekih mesec dana kasnije otputovao u sovjetsku prestonicu • U Moskvi se zatekao sa
Šarlom de Golom i čehoslovačkim predsednikom Eduardom Benešom – pismo koje je Tito
uputio Staljinu, ovaj će iskoristiti 1948. da bi pokazao kako su Sovjeti pomogli KPJ da se izvuče
iz krize u koju je bio zapao – u tom trenutku su Britanci Srbiju isticali kao antipartizansku, Tito u
razgovorima sa Čerčilom insistira na poletu NOB – Đilas je iz Moskve izveštavao da i Sovjeti
Srbiju smatraju ključem Balkana, posebno zbog prodora ukrajinskih frontova Malinovskog i
Tolbuhina • Bitka za Srbiju protekla je u znaku napredovanja 1. proleterskog korpusa Peka
Dapčevića i Mijalka Todorovića, dolaska Crvene armije na rumusko-srpsku granicu i dejstva
srpskih jedinica, koje su se na Dunavu susrele sa trupama maršala Tolbuhina – Tito je u pismima
zahtevao podršku u naoružanju i prodor sovjetskih jedinica prema jugu, što bi bio normalan
pravac napredovanja ukrajinskih frontova posle Rumunije i Bugarske – ovakva je vojna
intervencija trebalo da amortizuje interese zapadnih saveznika • I u prethodnom periodu rata
NOVJ je isticala da bi želela da krene u susret napredovanju vojske SSSR, radije nego zapadnih
saveznika – kasnije se ovo manifestovalo kroz prihvatanje civilne vlasti NOP, od strane Sovjeta,
u pograničkim predelima sa Rumunijom i Mađarskom, čime je automatski načinjen i presedan u
odnosima sa zapadnim saveznicima • U toku septembra 1944. Tito je u više navrata vodio
razgovore sa Staljinom, ali ne postoje pisani izvori koji bi nam pokazali sadržinu tih razgovora –
došlo je do određenih razilaženja u mišljenju, a Staljin od decembra 1943. prihvata politiku
Velike Britanije – Staljin je bio protivnik zaoštravanja odnosa NOB i Velike Britanije, kako se
ne bi ugrožavali sovjetsko-britanski odnosi – ipak, postoji i mišljenje da je u tom trenutku
razgovor dva državnika tekao mnogo skladnije • Dogovoreno je da trupe Crvene armije stupe na

166
tlo Jugoslavije i na njemu ostanu privremeno, poštujući postojeći sistem vlasti – Čerčil je ovim
sporazumom bio ogorčen, a razmirice su rešavane pregovorima na britansko-jugoslovenskom
vrhu – sovjetska komanda se krajem septembra 1944. obratila NKOJ i Vrhovnom štabu, što je
shvaćeno kao priznanje NKOJ, sa molbom za stupanje na teritoriju – ovo je bio presedan kada su
u pitanju zemlje saveznice, koji je posrednim putem značio i priznanje Jugoslavije – prilikom
razgovora sa Staljinom, Tito je postigao sporazum o pomoći u naoružanju, čak i avijacije –
Britanci su se suprotstavljali transformaciji NOVJ, smatrajući da bi bolje bilo da ostane gerilska
formacija – stavovi Sovjeta bili su dijametralno suprotni (prema V.Velebitu) • Tito je, kao
vrhovni komandant, redovno izveštavan o događajima u Jugoslaviji i slao naređenja – Rankoviću
je javljeno da će se sovjetske trupe spojiti sa desnim krilom Peka Dapčevića – uprkos odsustvu,
Tito je insistirao na tome da sam komanduje trupama u oslobođenju Srbije – u vreme susreta sa
Crvenom armijom, NOVJ je imala oko 450.000 vojnika – jedinice Prve armijske grupe NOVJ i
Crvene armije spojile su se 10. oktobra 1944. kod Velike Plane – bitka za Beograd trajala je od
14. do 20. oktobra – početkom januara, bila je oslobođena cela Srbija – Prva armijska grupa
prešla je Savu i formirala front na Savi – ostaci nekadašnjih Mihailovićevih korpusa uništeni su u
prelasku preko Lima i Ibra, čak i pre prelaska sovjetskih snaga iz Rumunije i Bugarske – u
pokušajima saradnje sa Crvenom armijom, četnici su samo pokušavali da se opravdaju za
kolaboraciju • Tito je od prvih dana kontaktirao sa KOMINTERNOM, a posle njenog
raspuštanja sa G. Dimitrovom i Staljinom, preko generala Kornjejeva – i sa zapadnim oficirima
je Tito pregovarao direktno – posle Teheranske konferencije, Tito je počeo direktno da
komunicira sa Čerčilom – nominalo postavljenje Josipa Smodlake na mesto ministra spoljnih
poslova nove Jugoslavije nije u suštini ništa promenilo – posle povratka iz Moskve, Tito je
delovao zabrinuto zahtevom Staljina da bude formirana kraljevska vlada sa Šubašićem • Iako su
britanske snage i dalje delovale u okolini Visa i na jadranskom primorju, revolucija je čuvala
svoj identiteti i nezavisnost Jugoslavije – Vrhovni štab je i od Britanaca zahtevao da se pri
svakom ulasku na jugoslovensku teritoriju obraća sa zahtevom za odobrenje – Tito je težio da
savezničku pomoć iskoristi za napade na nemačke trupe u povlačenju, ali da ne dozvoli dublje
prodiranje zapadnih saveznika u zaleđe Crne Gore i Hercegovine – podozrenje je stvoreno zbog
prijema četnički odreda u Stocu, Trebinju i Bileći od strane odreda "Flojd" • Titov boravak u
Moskvi iskorišćen je da se izvrši i probijanje Jugoslavije na međunarodnu scenu – u jesen 1944.
dobijena je sovjetska podrška – prenet je protest zbog vesti koje su se pojavile na zapadu da je

167
NOVJ prerasla u regularnu vojsku uz pomoć Britanaca – Tito je požurivao realizaciju određenog
broja poslova sa SSSR • Vis je Tito napustio svestan da učešće bugarske armije neće biti
potrebno u oslobađanju Jugoslavije – u ideologiji i politici, ipak, i dalje je živelo uverenje o
proleterskom internacionalizmu i potrebi za rehabilitacijom Bugarske posle 9. septembra 1944. –
19. septembra 1944. Tito je javio Glavnom štabu NOV i PO Srbije da bugarski delegati ostanu u
štabu, dok on sam ne javi gde da se nađu, što samo po sebi govori da je susret sa Staljinom
odigrao važnu ulogu – Staljin je predložio zadržavanje bugarskih trupa u grčkom delu Trakije,
težeći sasvim sigurno izlasku SSSR, preko Bugarske, na Egejsko more – pojavila se i ideja
konfederacije između Bugarske i Jugoslavije, kojoj bi bila pridužena i Albanija, ali od ove ideje
brzo se odustalo • Bugarske trupe uključene su u sastav sovjetske armije pod komandom
generala Tolbuhina, bez konsultovanja Tita i NKOJ, a napad je nastavljen prema Pirotu i Beloj
Palanci – napredovanje je prekinuto na insistiranje zapadnih saveznika – pri odlučivanju o
sadejstvu bugarske vojske i NOVJ, rukovodstvo nove Jugoslavije imalo je u vidu okolnosti – do
avgusta 1944. bugarska je vojska bila u ulozi okupatora u Makedoniji, bugarska vojska nalazila
se pod komandom sovjetskih oficira, bugarska vojska nije bila potrebna u oslobođenju –
bugarska je vojska inkorporirana na insistiranje Staljina, da bi se izvršilo pokajanje Bugarske u
međunarodnim okvirima

REVOLUCIJA I PROMENE U DRUŠTVENO-EKONOMSKOJ STRUKTURI, STRANA

POMOĆ

• promene društveno-ekonomskih odnosa u toku narodnooslobodilačkog rata i revolucije 1941.-

1944. bile su ograničenog domašaja – NOF je bio prvi organizacioni oblik opštenarodne imovine
– i pored svoje ograničenosti, prvi fond opštenarodne imovine javljao se kao negacija
kapitalističke svojine i odnosa koji su na njoj zasnovani • organi NOB nikada nisu doneli zakone
koji su zahtevali eksproprijaciju privatne imovine – štaviše, rukovodeći organi NOB insistirali su
upravo na neprikosnovenosti privatne imovine – na Drugom zasedanju AVNOJ izbegavano je
pokretanje pitanja ekonomskih odnosa – čak ni eksproprijacija neprijatelja nije značila
ugrožavanje privatne svojine – ograničene ekonomske i društvene promene, ipak, bile su deo
revolucije – tokom rata se vršila konfiskacija imovine neprijatelja, ali je opravdavano klasnim
razlozima – zaplenjena imovina postajala je narodna svojina i ulazila u Narodni fond (NOF) –
buržoazija je klasifikovana u kategoriju narodnog neprijatelja, čime je na klasnoj osnovi stvarano

168
opravdanje za konfiskaciju – konfiskacija je bila dopunska ili glavna kazna za kolaboraciju –
fond je služio za jačanje NOB, ali ne kao primarno sredstvo – dok za oduzimanje imovine
Trećeg Rajha nije zahtevalo sudsku odluku, na njoj se insistiralo kada su u pitanju bili saradnici
okupatora ili kvislinzi • od samog početka je eksproprijacija u Jugoslaviji dobila patriotsku
osnovu – na oslobođenoj teritoriji, objekti od ekonomskog interesa su iskorišćavani bez obzira na
to kome su pripadali – davanja su regulisana na osnovu ekonomske moći pojedinca – istorijski
gledano, Narodni fond (osnovan 1941.) naslanjao se na predratnu Narodnu pomoć (Crvena
pomoć) – osnov pribavljanja imovine bila je faktično posedovanje, promena svojine ili posluga –
od materijalnih organa NOO razvio se u odeljenja u kojima su planirani mesečni prihodi i
rashodi • od 1941. do 1943. mreža NOF razvila se i prekrila celu zemlju – rekvizicija je bila
jedan od glavnih izvora snabdevanja NOVJ – glavni izvor snabdevanja NOVJ poticao je od
ratnog plena i mesnih izvora, odnosno od davanja građana – za vreme teritorijalne organizacije
pokreta, borci su se snabdevali iz sopstvenih domaćinstava, ali sa stvaranjem pokretnih jedinica,
taj se princip nije mogao održati – vršena je i aktivacija manjih privatnih pogona (mlinova,
strugara, zanatskih radionica...) – u organizaciji života na oslobođenoj teritoriji preovlađivali su
NOO • 1944. podatke o preduzećima u Jugoslaviji počelo je da prikuplja Povereništvo za
ekonomsku obnovu – cilj je bio stvaranje pregleda situacije i izrada planova – u planiranju
budućih privrednih poduhvata video se realizam koji je zahtevala data situacija na kraju rata –
najpre je izvršena eksproprijacija imovine nekadašnje Kraljevine Jugoslavije – državnom sektoru
pridodata je i imovina Trećeg Rajha – eksproprijacija je pravno regulisana odlukom
Predsedništva AVNOJ od 21. novembra 1944. – eksproprijacija nije vršena paralelno sa
revolucionarnom smenom vlasti – izvršena je sukcesivno, parcijalno, bez unapred utvrđenog
plana, ali sistematski • u svojstvu potpredsednika NKOJ Edvard Kardelj je februara 1945.
označio državni i zadružni sektor kao dva glavna stuba na koje će se osloniti privreda
demokratske vlasti – 9. marta je agrarna reforma nagoveštena u deklaraciji Privremene vlade
DFJ – naročitu pažnju trebalo je posvetiti zadrugarstvu • prvu značajniju pomoć, uglavnom
stanovništvu zapadnih krajeva države, pružila je AML (Allied Military Liaison) – pripreme za
pružanje civilne pomoći balkanskim zemljama počelo je leta 1943. – organizaciju ove pomoći
preuzele su organizacije MERRA (United Kingdom Middle East Relief and Refuge
Administration) i OFFRO (Office of Foreighn Relief and Rehabilitation Operations) – stvarni
početak balkanske misije UNRE (United Nations Relief and Rehabilitation Administration)

169
vezan je za zaključenje Kairskog sporazuma između UNRE i savezničke vojne veze (AML) –
sovjetska pomoć stizala je od proleća 1944. i postajala sve obimnija sa približavanjem sovjetskih
frontova Jugoslaviji – formirana je baza Kalinovka u Ukrajini, iz koje je vršeno snabdevanje •

KULTURNI I PROSVETNI ŽIVOT NA OSLOBOĐENIM TERITORIJAMA

• za KPJ, borba za oslobođenje bila je delom i borba za narodnu kulturu i prosvećivanje –

kulturno-umetnički rad tekao je u sklopu partizanskih jedinica – kulturna politika NOB razvijala
se u skladu sa potrebama fronta i pozadine – kulturna politika trebalo je da pomogne
omasovljenju broja korisnika kulturnih dobara – kulturna politika bila je delimično obeležena
specifičnostima naroda – karakteristično za kulturni pokret koji se razvijao paralelno sa NOB
bilo je nisko obrazovanje snaga koje su ga nosile – ipak, na oslobođenim teritorijama, u NOB su
učestvovali i naučnici i intelektualci - osnova prosvetne politike bilo je savlađivanje pismenosti i
ovladavanje osnovnom kulturom – osnovu pokreta činili su analfabetski tečajevi • na okupiranim
teritorijama razvijao se sistem obrazovanja u skladu sa načelima nacizma i fašizma –
antikomunizam, antijevrejstvo, antisrpstvo, antijugoslovenstvo – tekao je proces
denacionalizacije - ustaška ideologija bila je okrenuta politici uklanjanja srpskog elementa –
suspendovan je rad Matice srpske, kao i Univerziteta u Beogradu – težilo se i popularizaciji
pripadnika fašističkih sila kao "prijatelja srpstva" • KPJ je izričito očekivao od umetnika i
naučnika opredeljivanje za NOB, bez mogućnosti održavanja neutralnosti – nepismenost je bila
prvi neprijatelj sa kojim su u NOB pokušali da se obračunaju, ali sa ograničenim uspesima – pri
Vrhovnom štabu postojali su agitprop organi koji su kontrolisali štampu, radio saobraćaj, letke i
saopštenja – posle 1944. ovaj se organ pri štabu uveliko razgranao i formirao više odeljenja –
krajem 1942. formiran je Prosvetni odsek Izvršnog odbora AVNOJ • Povereništvo za prosvetu
Nacionalnog komiteta oslobođenja u Jajcu povereno je Edvardu Kocbeku – u planovima o
razvoju prosvete, dominirali su opštenarodno prosvećivanje, školsko prosvećivanje i kulturna
delatnost – Povereništvo za prosvetu NKOJ je 3. maja 1944. donelo Uputstvo o organizaciji
prosvete • Pri NOB formirani su političko-propagandni organi, politodeli i agitprop – pri NOO
stvarani su kulturno-prosvetni odbori – naredbom Vrhovnog štaba NOV i POJ o organizaciji
propagande i kulturno-prosvetnog rada decembra 1944. organizuju se propagandni odseci sa više
sekcija – odlukom AVNOJ, na oslobođenim teritorijama obnovljen je rad osnovnih škola –
nastava istorije bila je posvećena upoznavanju učenika sa razvojem jugoslovenskih naroda u

170
prošlosti i vaspitava ih u "NO duhu" – istorijsko gradivo moralo se proučavati uz poštovanje
nacionalne jednakosti, slobode i bratstva svih naroda Jugoslavije – verska nastava sprovođena je
u duhu verske tolerancije i poštovanja • NOB je, donekle, doveo do naglog razvoja narodnog
stvaralaštva posvećenog borbi – borci sa smislom za kulturno-umetnički rad povlačeni su sa
fronta u "umetničke jedinice" – izvodile su se pozorišne predstave – celokupna aktivnost odisala
je ideološkom zasićenošću i vojnim potrebama – u "Užičkoj republici" delovale su pozorišne
trupe, horovi i pevačka društva – kulturna politika na tlu Bihaćke republike dobija organizovaniji
oblik – decembra 1942. donet je Statut Narodnog univerziteta • Izvršni odbor AVNOJ doneo je
odluku o formiranju kulturno-propagandnih organa pri NOO na svim nivoima, kao pomoćni
organi NOO, nesamostalni – Prosvetni odsek Izvršnog odbora AVNOJ posebno je pažnju
posvetio otklanjanju nepismenosti – od 1942. organizuje se i rad partizanskih osnovnih škola –
otvoreni su omladinski domovi, domovi kulture, narodni univerziteti, knjižnice, čitaonice,
formirane diletantske družine, vokalnoinstrumentalne grupe – problem je bio specifičan na
teritoriji Makedonije, gde je istovremeno sprovođeno rešavanje pitanja prosvete i kulture – na
prvom zasedanju ASNOM insistiralo se na postojanju makedonskog jezika – 1943. obnovljene
su škole na makedonskom jeziku, ukinute u periodu od 1912/3. – 1944. stvoren je komitet za
stvaranja makedonske azbuke • Za vreme rata, na slobodnoj teritoriji došlo je do naglog razvoja
izdavačke delatnosti – štampa je imala ulogu informisanja, podizanja morala, prosvećivanja i
obrazovanja – insistiralo se na političkoj jedinstvenosti naroda i osuđivala kolaboracija – nad
štampom i drugim sredstvima propagande bdeli su najistaknutiji članovi KPJ, preko organa
agitprop – izdanja su bila najrazličitijih formata i karaktera, a rasturanje je uglavnom vršeno
preko kurira – u propagandi se KPJ mogla osloniti na materijalna sredstva i predratno iskustvo u
propagandi – kao organ KPJ na slobodnoj teritoriji 19. oktobra 1941. počeo da izlazi list Borba –
štampa NOB suprotstavljala se idejama koje je iznosila štampa okupatora ili kvislinga •
Umetnost je bila u službi revolucije i pobede u ratu – partija je kontrolisala kulturnu politiku i
težila da je stavi neposredno u službu pobede u ratu – partizanska poezija dostigla je svoj
vrhunac tokom rata – likovni umetnici su radili na borbenim I mobilizacionim plakatima,
parolama, letcima (Marijan Detoni, Ismet Mujezinović, Božidar Baruh, Edo Murtić, Božidar
Jakac i vajar Antun Augustinčić) • Umetnost NOB imala je karakter izrazito "borbene umetnosti"
– narodni stvaraoci bili su posvećeni stvaranju dela koja slave NOB, na oslobođenoj teritoriji
borba je kroz propagandu razgorevana kroz periodičnu štampu – kompletno stvaralaštvo

171
predstavljalo je nastavak međuratne socijalne literature – od velikana predratne književnosti,
nijedan nije prišao NOB – Vladimir Nazor i Ivan Goran Kovačić stvarali su pod uticajem
događaja u borbi – i naučnici su zauzeli svoje mesto u NOB (Pavle Savić, Dušan Savković,
Ferdo Čulinović, Franc Cviter, Metod Mikuž itd.) – dugo odlagani kongres kulturnih radnika na
slobodnoj teritoriji Hrvatske konačno je održan leta 1944. u Topuskom – u Nikšiću je oktobra
1944. održan skup prosvetnih radnika – intelektualci su u partijskim rukovodstvima predstavljali
većinu u odnosu na radnike (studenti i učitelji) – među borcima prevladavali su đaci, pre svega
gimnazijalci – inteligencija je imala presudan uticaj u pokretanju ustanka, ali i u njenom širenju
na selu

OBRAZOVANJE PRIVREMENE VLADE DFJ

• boravak Tita u Moskvi, posle razgovora sa Čerčilom, avgusta 1944. uslovio je politiku
britansko-sovjetskog kompromisa oko jugoslovenskog pitanja – ovakav dogovor nije u
potpunosti odgovarao Jugoslaviji, ali je u datoj situaciji bio uslovljen međunarodnim
okolnostima – Šubašić i Tito sastaju se 21. oktobra 1944. godine u Vršcu, a pregovori su
nastavljeni do 1. novembra, kada je u Beogradu potpisan drugi sporazum Tito-Šubašić –
potvrđene su odredbe Viškog sporazuma – dodata je jedna nova ustanova, namesništvo, na koje
je Petar II trebalo da prenese svoja ovlašćenja kada je u pitanju međunarodno predstavljanje •
prema odredbama Beogradskog sporazuma, nastavljao se međunarodni kontinuitet Jugoslavije,
koja se u međunarodnim okvirima javljala u starom obliku – 17. novembra Šubašić i Edvard
Kardelj otputovali su u Moskvu na razgovore sa Staljinom o primeni sporazuma – posle ovih
razgovora, Staljin je obavestio Čerčila da je saglasan sa sporazumom – posebnim aneksom
ustava dozvoljeno je funkcionisanje političkih partija, slobodu izbora, udruživanja i štampe,
nezavisan rad sudova – do sazivanja Ustavotvorne skupštine, zakonodavna vlast pripadala je
AVNOJ, a izvršna jedinstvenoj vladi • Britanci su, pristajući na sporazum Tito-Šubašić, težili da
obezbede formalne demokratske okvire i stvaranje višestranačkog sistema, sa mogućnošću
odmeravanje starih i novih političkih snaga – nove revolucionarne snage nikada nisu otvoreno
odbacivale predloge saveznika, ali su uspevali da ih prilagode svojoj volji • Prihvaćen je rad
političkih stranaka u okviru Jedistvenog narodno-oslobodilačkog fronta (JNOF) – ovime je
ispoštovano postojanje drugih političkih snaga, ali i ograničeno njihovo funkcionisanje i
finansiranje iz inostranstva – posle Drugog svetskog rata zahtevano je stvaranje političke

172
organizacije nove države, kao njene političke osnove – posle pretvaranja AVNOJ u najviši organ
vlasti, došlo je do razdvajanja državnih i političkih finkcija – maja 1944. KP Hrvatske stvara
JNOF, a jula te godine prate je i Bosna i Hercegovina i Crna Gora – JNOF je objedinjavala sve
građane koji su želeli da se bore protiv okupatorske vlasti u završnoj fazi rata – masovne
antifašističke organizacije ulaze u JNOF kao kolektivni članovi • U okviru JNOF Hrvatske
delovao je od 1943. i HSS, ali bez starog vođstva, na čelu sa Mačekom – u maju 1944. održano
je treće zasedanje ZAVNOH u Topuskom – na slobodnoj teritoriji funkcionisao je i Klub srpskih
većnika ZAVNOH – januara 1944, domobranski pukovnik Ivan Babić pokušao je u Južnoj Italiji
da uspostavi kontakt sa saveznicima i u ime HSS onemogući prevlast NOB u Hrvatskoj – 31.
oktobra 1944. Alojzije Stepinac je javno istupio protiv ustaških i nemačkih zločina • Došlo je do
podele i među ustašama – Pavelića je podržavala garda, tzv. rasovi – grupa starijih ustaša,
italijanofila, ranije je sklonjena s javnih funkcija, a na scenu je stupila "mlađa" garda – pokušaj
smenjivanja Pavelića od strane grupe Lorković-Vokić, predstavlja pokušaj prelaska dela ustaša
na stranu saveznika, kada je postalo jasno da će Treći rajh propasti – Đuro Vokić i Mladen
Lorković pokušavali su da kompromitovane ustaše prevedu u domobranske jedinice – Pavelić i
Kaše su i u ovom trenutku uspeli da likvidiraju puč, oslanjajući se na Hitlera do poslednjeg
trenutka • Mačelova struja u HSS zalagala se za podelu vlasti sa NOB, kao i realizaciju
sporazuma Tito-Šubašić, bar dok ovaj nije, prema njihovom mišljenju, dao neodržive koncesije –
JNOF u leto 1944. nadvisio je stare političke snage, kao politička osnova federalne Hrvatske u
novoj Jugoslaviji • U Srbiji se, uglavnom, održala stranačka raznolikost – grupa građanskih
političara u Srbiji, prihvatajući program NOB, pokazivala je određene rezerve, pre svega prema
politici koja je vođena prema nacionalnom pitanju (posebno nacionalnoj posebnosti Crnogoraca i
Makedonaca) – JNOF Srbije imao je najširi politički spektar, kako je van nje ostala samo
Demokratska stranka Milana Grola, koja se nije slagala sa odredbama sporazuma Tito-Šubašić •
Posle sastanka, Tito se u više navrata pismenim putem obratio Staljinu, skrećući mu pažnju na
pojedine "nezgodne postupke" sovjetskih vojnika – Tito je pozvao oficire iz Štaba armije i u
prisustvu generala Kornjejeva tražio da se preduzme sve kako bi se otklonili ovakvi incidenti
koji ugrožavaju odnose dva naroda – Tito je smatrao svojom dužnošću da o datim događajima
obavesti Staljina, a razrešenje ovog pitanja smatrao "politički važnim" – Đilas je ranije
kritikovao ponašanje sovjetskih oficira, što je ogorčilo Staljina, ali je Titov zahtev samo potvrdio
da se Jugoslavija neće odreći svoje unutrašnje suverenosti – mlada jugoslovenska revolucija

173
požrtvovano je čuvala svoje osnove insitucije, oružanu silu i narodnu vlast – Staljin će ove
nesporazume iskoristiti u drugačijem političkom kontekstu 1948. • Savete Staljina i Molotova,
NOB je prilagođavao jugoslovenskoj praksi – 12. novembra 1944. Staljinu i Molotovu
zahvaljeno je na predlogu da se četnici amnestiraju – pregovore Jugoslavije sa Bugarskom o
stvaranju federacije pokrenuo je Staljin prilikom Titovog boravka u Moskvi – ponovo je ovo
pitanje pokrenuto kada je Kardelj posetio Moskvu, novembra 1944. – Staljin je istakao da želi
stvaranje južnoslovenske federacije i zaključenje ugovora sa Albanijom – rukovodeći bugarski
komunisti nisu imali jedinstven stav o ujedinjenju – Trajče Kostov je smatrao da postoje duboke
razlike između dva naroda – Vlko Červenkov zalagao se za federaciju – Vasil Kolarov zalagao
se za federaciju, ali pokazujući određene rezerve – prilikom boravka Kardelja u Sofiji 1944.
došlo je do kompromisnog projekta – bugarski predstavnika Petar Todorov je 2. januara 1945.
pristao da se akt o ujedinjenju potpiše – kamen spoticanja bila je bugarska dualistička, odnosno
jugoslovenska pluralistička vizija federacije – u januaru 1945. i sami Sovjeti odustaće od
federacije, i okrenuti se stvaranju "bratskih odnosa" – Andrej Višinski i Moša Pijade stvaraju
projekt ugovora koji je trebalo da posluži kao osnova za stvanje federacije • Britanije je 26.
januara 1945. zvanično protestvovala protiv stvaranja ovakvog saveza pre kraja rata, a zalagala
se za stvaranje šire Balkanske federacije – konačno se od federacije odustalo zbog
međunarodnog položaja Bugarske, o čemu je Pijade obavestio Tita iz Moskve 17. februara – do
ujedinjenja, najverovatnije, iovako ne bi došlo • SSSR podržava osnivanje jedinstvene vlade
DFJ, izlazeći u susret Britancima – komplikacije oko primene sporazuma Tito-Šubašić
postignutog u Beogradu, nastali su zbog ponašanja Petra II, koji je na prenos ovlašćenja gledao
kao na svoje razvlašćenje – kralj je 11. januara 1945. otkazao poverenje Ivanu Šubašiću – protiv
ovakvog postupka kralja KPJ organizuje demonstracije na slobodnim teritorijama – 25. januara
1945. Savet narodnih komesara SSSR obraća se premijeru Velike Britanije saglašavajući se sa
time da Beogradski sporazum stupi na snagu, kao i da tri velike države priznaju jedinstvenu
vladu • Za vreme ove krize, Britanci su kralju predložili da AVNOJ bude proširen poslanicima
poslenje Narodne skupštine iz 1938. – ipak, vodećim ljudima Britanije bilo je jasno da je uticaj
starih snaga u Jugoslaviji skoro potpuno neznatan – NOB je formirao izuzetno stabilnu vlast, ali
su Britanci i dalje pokušavali da obezbede formu ustavnog kontinuiteta – ovaj predlog Britanca
prihvaćen je, čak, na sastanku na Krimu, doduše bez konsultovanja vođa nove Jugoslavije – na
Krimskoj konferenciji februara 1945. nije bilo značajnijeg razilaženja oko jugoslovenskog

174
pitanja • VIII odeljak Protokola Krimske konferencije navodi da sporazum Tito-Šubašić treba
odmah da stupi na snagu, a da nova vlada, čim bude formirana, proširi AVNOJ u skladu sa
britanskim zahtevom – ovom su odlukom utrveni putevi za formiranje jedinstvene vlade DFJ i
legalizaciju revolucionarnih promena u Jugoslaviji – Čerčil je, preko predstavnika građanskih
stranaka, želeo da ostvari uticaj u skladu sa sporazumom "50:50", koji nisu priznale niti
sovjetska, niti jugoslovenska vlada – ipak, Privremena vlada nalazila se u rukama KPJ, a u
privremenoj vladi preovlađivala je izrazita većina pripadnika NOB – već na konferenciji u
Potsdamu, Čerčil je bio razočaran nesprovođenjem njegove zamisli o podeli uticaja velikih sila –
ipak, ispostavilo se da nijedna od velikih sila nije bila u pravu – u Jugoslaviji je postojao
nezavisni subjekat, pobednička revolucija i novostvoreni aparat snažne vlasti • Sa prihvatanjem
preporuka Krimske konferencije bližio se kraj paralelizmu vlada – Petar II nastavio je da
sprovodi opstrukcije imenovanju namesnika do 2. marta 1945. kada su za namesnike postavljeni
Srđan Budisavljević, Ante Mandić i Dušan Sernec – NKOJ i Šubašićeva vlada podnose ostavke
5. marta, a dva dana kasnije Tito formiran Jedinstvenu privremenu vladu Demokratske
federativne Jugoslavije, koju priznaju vlade "Velike trojke" • SSSR je pružio značajnu podršku
novoj Jugoslaviji u izbijanju na međunarodnu pozornicu, a sa predajom oružja omogućila što
ranije završavanje ratnih operacija – zvanična politika i ideologija bila je okrenuta kultu
Sovjetskog saveza u Jugoslaviji i njegovih vođa, pre svega Staljina – marta 1945. Sovjeti su se
usprotivili ulasku Milana Grola u privremenu vlade, kako se ovaj nije ogradio od "velikosrpske
demokratske linije" – ipak, procena Tita da će se Grol naći izolovan posle ulaska u vladu
pokazala se ispravnom i on je posle Potsdamske konferencije podneo ostavku 20. avgusta 1945. •
Molotov nije bio zadovoljan ni prvom deklaracijom nove vlade, koju je Tito pročitao preko
Radio-Beograda 9. marta 1945. – deklaracija je ocenjena kao "bezbojna" – ovakva je situacija
bila propraćena i odgovarajućim pritiskom Staljina – 15. marta 1945. u odgovoru Politbiroa CK
KPJ na primedbe iz Moskve, pokazana je potpuna predusretljivost – iz stava SSSR prema
formiranju prve jugoslovenske vlade proizilaze neki zaključci, pre svega da je sastav i program
vlade određen nezavisno – ovo je bio početak nagomilavanja Staljinovog nepoverenja prema
Jugoslaviji, koje će kulminirati 1948.

TEROR I GENOCID

175
• okupatori su nejednako postupali prema različitim osvojenim zemljama, zavisno od rasističke
koncepcije, ciljeva, ponašanja stanovništva, eksploatacionih potreba – različiti okupatori različito
su se ponašali, a razlike su postojale i između profašističkih pokreta u osvojenim zemljama –
generalno je ignorisana individualna odgovornost i primenjivano kolektivno kažnjavanje da bi se
narod zaplašio • vojnike poginule u borbama, Italijani su nadoknađivali streljanjem zarobljenika
– Italijani su imali dva cilja u okupaciji, civilizatorsku i ekonomsku misiju, ali i grubo slamanje
pokreta otpora – Bugarska je savez sa Nemačkom koristila radi ostvarenja sna o "Sanstefanskoj
Bugarskoj" – Makedonci su bili ugroženi kako od strane Bugara, tako i od strane Albanaca •
nemačka nacionalna manjina bila je najzagriženija u pružanju podrške nemačkim okupatorima –
na kraju rata, svesni svih zločina koje su počinili tokom služenja u Rajhsveru i SS jedinicama,
folksdojčeri su napustili teritoriju Jugoslavije – ostali su samo stariji ljudi i deca – deo ruske
emigracije takođe je prišao nemačkim okupatorima, a njima se pridružuju i sovjetski građani
nezadovoljni režimom – nad osvojenim teritorijama, preko Gestapoa i SS jedinica, Nemačka je
uživala jaku policijsku kontrolu – ofanzive protiv pokreta otpora obavezno su pratili i zločini nad
civilnim stanovništvom – zajedno sa ustašama, nemački vojnici pokazivali su i posebnu
nemilosrdnost prema ranjenicima i zarobljenicima • nemački okupatori su odbacivali sve norme
međunarodnog prava pri obračuvanju sa partizanima, smatrajući ih "bandama" – nije se pravila
razlika između pripadnika oslobodilačkih pokreta i civila – potpuno je odbačena Ženevska
konferencija iz 1929. koja je regulisala položaj ratnih zarobljenika – u okrutnosti su prednjačili
pripadnici SS divizije "Princ Eugen" • osnova represivne politike Nemaca formulisana je u
naredbi "Nacht und Nebel" (Noć i magla) koju je Hitler potpisao 7. decembra 1941. – krivična
dela civila na okupiranim teritorijama kažnjavana su smrću ili internacijom – Nemci su bili
posebno posvećeni pooštravanju režima u Srbiji zbog bojazni od masovne borbe – posle
povlačenja Vrhovnog štaba iz Srbije cilj nemačkih okupatora bilo je sprečavanje stvaranja uslova
za ponovno podizanje ustanka – pojačane su snage tajne policije i SS u Srbiji – pored samih
partizana, na udaru su se našli i građani koji su pomagali NOB – cilj je bila pasivizacija
građanstva naspram pokreta otpora – posle 10. oktobra 1942. i Baderove naredbe, pretpostavljalo
se da je svaki nestali Nemac ubijen, te su preduzimane iste kazne prema stanovništvu – teror
prema okupiranim zemljama u Evropi nije se mogao porediti sa okupatorskom delatnošću u
SSSR, Poljskoj i zemljama Jugoslavije – teror je bio posebno usmeren protiv Srba, koje je Hitler
smatrao temeljom Jugoslavije • oko 3.5 miliona Jugoslovena nalazilo se u zarobljeništvu,

176
koncentracionim logorima ili na prinudnom radu – kolaboracija je potpirivana međunacionalnim
sukobima – hiljade Jugoslovena završilo je u Dahau, Mathauzenu, Buhenvaldu, Saksenhauzenu,
Aušvicu (Osvjenćimu), Ravensbriku i Belzenu – Jasenovac je zauzimao mesto jednog od
najozloglašenijih logora ne samo u Jugoslaviji, nego u čitavoj Evropi (fra Miroslav Majstorović,
odnosno Vjekoslav Luburić) – drugi se veliki logor nalazio na pruzi BeogradZagreb, na ušću
Une u Savu - KPJ je rat objavila okupatoru i ustašama • nacističke ideje razbuktale su se u
Jugoslaviji, na temelju nacionalnih suprotnosti – nacistički režim je otvorio put ustaškim
zločinima i dao mu opravdanje – kao i nacisti, i ustaše su polazile od načela "krvi, rase i zemlje"
– NDH trebalo je da bude "straža Evrope na Balkanu" – ipak, specifičnost ustaškom režimu i
zločinima pružala je i njegova simbioza sa klerikalnim snagama, čije je delovanje iovako bilo
specifično u Jugoslaviji zbog višenacionalne sredine, ali i krajnje militantnog episkopata –
varijanta fašizma u NDH najbliža je klerofašizmu – na teritoriji NDH, izdvajali su se logori
Lepoglava, Lobograd, Tenje kod Osijeka, zatvor "Crna kuća" u Banjaluci – u Sloveniji je
mučilište bilo smešteno u Begunjskom dvorcu, kod Bleda – logor na beogradskom Sajmištu
osnovao je Gestapo – Sajmište je osnovano kao sabirni, prelazni logor i održalo je takav karakter
do kraja rata – u junu 1941. organizovan je logor na Banjici – u Crnoj Gori veći logori nalazili su
se u Kolašinu, na Cetinju, Podgorici, Nikšiću, Baru • u istočnoj Bosni 1942. i 1943. izvršene su
odmazde četnika nad muslimanskim stanovništvom, kao odgovor na ustaške zločine – četnici su
se obračunavali sa partizanskim borcima, njihovim porodicama i saradnicima NOB – u istočnoj
Srbiji, četnička je praksa bila da se insceniraju napadi na Nemce i pripisuju partizanima –
obračunavali su se i sa otpadnicima od sopstvenog pokreta (četničke trojke i slovo "Z") • među
italijanskim logorima isticali su se Gonars, osnovan marta 1942. u "akciji razoružavanja
stanovnika Ljubljane", zatim Ponca, Kolfjorito i Renići – u Albaniji je drugi po veličini bio logor
Porto Romano – Bugari su stvarali logore u Skoplju, Bitolju, Prilepu, Štipu, Kumanovu – u
Bugarskoj su najozloglašeniji bili logori Eni-Kej kod Ksantina i Sveti Nikola kod Asenovgrada –
u Mađarskoj postojao je veliki broj zatvore i logori Garanj, Kištarča, Šarvar, u koje su slani
jugoslovenski zatvorenici uglavnom iz delova koje je Mađarska anektirala – u jesen 1944, sa
napredovanjem Crvene armije, svi mađarski zatvorenici sakupljeni su u tvrđavi Komaron – u
Grčkoj su nemački okupatori formirali logor Harmaki – Jugosloveni su internirani čak i u
Norveškoj (Karasjok, Bajsford, Boten, Korgen), gde su ih na severu čuvali pripadnici SS, a u
drugim krajevima Vermaht i pripadnici organizacije "Tot" • u logorima je organizovan aktivan

177
antifašistički pokret – i pored terora, rada i nehumanosti SS-ovaca, tekao je politički rad
zarobljenika – u ove podzemne organizacije SS nikada nije uspeo da prodre – nemački komunisti
su podzemnu organizaciju u Buhenvaldu stvorili 1938. – decembra 1941. došlo je do formiranja
antifašističkih grupa među sovjetskim komunistima – jula 1942. formirana je "Logorska zaštita"
od strane nemačkih, austrijskih i čeških komunista, kojoj su se kasnije priključili i pripadnici
drugih naroda – logor Buhanvald oslobodili su internirci sopstvenim snagama – slična je
organizacija funkcionisala i u logoru Dahau • kružoci u logoru na Banjici održavali su aktivnost
u kolektivu, a posebna je pomoć pružana logorašima iz drugih zemalja – komunisti su formirali i
partijske aktive – kolektivi zatvorenika u logorima organizovali su najrazličitije aktivnosti, a
održavana je i veza sa lokalnim pokretima otpora

OSLOBOĐENJE I DOPRINOS JUGOSLAVIJE POBEDI NAD FAŠIZMOM

• sa oslobođenjem Srbije i Vojvodine formirana je trajno slobodna teritorija i ekonomsko

uporište za završetak rata – jedinice Crvene armije su forsiarale Tisu i prešle u Bačku iz Banata
(2.-21. oktobra 1944) – novembra iste godine oslobođena je Baranja, a težište operacija preselilo
se na zapad Srbije – nemačka balkanska vojska, kojoj je bila zatvorena odstupnica dolinom
Morave, povlačila se preko Makedonije, Sandžaka, Bosne i Kosova – Skoplje je zauzeto 13.
novembra, 19. Tetovo posle čega je oslobođena cela Vardarska Makedonija – Kosovo je
oslobođeno novembra 1944, zajedničkom akcijom albanske, NOV, 2. bugarske armije i NOVJ •
u sklopu svog konceptra stvaranja Trećeg Rajha, Nemci su podržavali stvaranje etnički čiste
Albanije – na čelu kvislinške vlade "Velike Albanije" našao se Redžep Mitrovica, iz Kosovske
Mitrovice, koji je bio istovremeno i predsednik Druge prizrenske lige – sedište lige nalazilo se u
Prizrenu, ali su postojali i niži odbori – Prizrenska liga zalagala se za stvaranje "Velike
Albanije", sa delovima Makedonije, Crne Gore i Kosovom i Metohijom • osnovu Druge
prizrenske lige činili su dobrovoljci, takozvani vulnetari – u svojim akcijama, počinili su velike
zločine u Đakovici, Prizrenu, Skadru i Tirani – statut lige predviđao je vojnu obuku omladine, ali
i svih Albanaca do 60 godina – preko lige su Nemci želeli da oko sebe okupe najveći deo
Albanaca sposobnih za borbu protiv NOP – najveća kvislinška formacija sa ovog područja bila je
SS divizija "Skenderbeg", formirana od Albanaca u proleće 1944. – njenu osnovu činio je puk iz
SS divizije "Handžar" – pročula se po zločinima u Polimlju, Čakora i Andrijevice – vafen SS
brdska divizija KuksĐakovica izvodila je racije na prostoru Prištine i borila se protiv NOVJ –

178
ova se divizija posle povlačenja Grupe armija "E" počinje da se osipa, ali je od njenih ostataka
formiran pukovska grupa "Skenderbeg" • u oktobru i novembru 1944. Druga prizrenska liga je
preuzela na sebe odbranu Kosova, pozivajući Albance da se bore za etnički čistu Albaniju –
grupa "Skenderbeg" je obezbeđivala levi bok armije "E" u povlačenju – sve grupe borile su se
pod zapovedništvom Džafer Deve u iščekivanju nemačkih pojačanja – interese za održavanje
nestabilnosti ovog područja imali su i Britanci, u želji da obezbede nesmetano dejstvo britanskih
snaga u Grčkoj, koje razoružavale EAM (Grčki narodnooslobodilački front) i ELAS (Grčka
narodnooslobodilačka vojska) – područje Kosova oslobođeno je između 17. i 23. novembra
1944. sadejstvom NOVJ, bugarskih snaga i albanske NOV – albanska kontrarevolucija počela je
u decembru, kada su zauzeti Uroševac, Orahovac i Gnjilane – konačno, posle nekoliko meseci
sukoba, Tito je 8. februara 1945. doneo odluku o uvođenju vojne uprave – vojni komandant je
postao Savo Drljević, a za političkog komesara Đuro Medenica – komandant vojne oblasti
postao je Nikola Božanić – slom pobunjenika konačno je usledio u selu Trsteniku kod Drenice
21. februara 1945. – pojedini pobunjenici uhvaćeni su tek 1951/2. • Antijugoslovensko i
antisrpsko raspoloženje među Albancima bilo je od prvog trenutka poznato čelnicima NOVJ,
kako se javljalo kao konstanta – nemačka podrška koristila je podređeni položaj albanske
nacionalne manjine između dva rata – KPJ nije imala skoro nikakvog uticaja na Albance – iz
ovakvog raspoloženja je izrasla masovna kolaboracija tokom rata – u avgustu 1944. NOV i PO
Srbije obratili su se Albancima sa zahtevom da "skinu ljagu sa sebe" koju su zaradili tokom rata •
Oktobra 1944. vojna je uprava uspostavljena i u Banatu, Bačkoj i Baranji – vojnu je upravu
definisao Tito naredbom od 17. oktobra 1944. – za vreme vojne uprave, celokupna sudska i
izvršna vlast prelazi u ruke vojske – njeno uvođenje opravdavano je "više nego kompleksnim
uslovima" – vojna je vlast uvedena i u svim mestima u kojima je dominantno bilo nemačko
stanovništvo, kao i mađarska i rumunska naselja – deo Nemaca je i interniran, a određen broj
odveli su Sovjeti – odnos prema Mađarima i Rumunima se u kasnijoj fazi NOB menja – vojna
uprava ukinuta je Titovom naredbom 27. januara 1945. sa početkom važnosti 15. februara 1945.
• Između septembra i decembra, NOVJ je oslobodio južnu i severnu Dalmaciju – srednja
Dalmacija oslobođena je sredinom septembra sa mora – Kninskom operacijom, od 26. novembra
do 4. decembra dovršeno je oslobađanje Dalmacije – NOVJ je između Dunava, bosutskih šuma i
Save uspostavila Sremski front – ovim su frontom Nemci sprečavali prodor NOVJ kroz Srem na
zapad i obezbeđivala povlačenje Grupe armija "E" – od januara 1945. do proboja Sremskog

179
fronta aprila 1945. linija je stabilizovana istočno od Mohova, Tovarnika i sela Lipovac na Bosutu
• NOVJ na Sremskom frontu prvi put se susreće sa frontalnim sukobima i rovovskim ratom –
broj poginulih nikada tačno nije utvrđen – u poslednju godinu rata, NOVJ i POJ ušli su brojno i
naoružanjem moćniji, kao armija sa svim rodovima vojske – u jedinicama NOVJ radili su
sovjetski stručnjaci, a njene starešine školovane u SSSR – NOV i POJ predstavljali su vojske
mladih ljudi – po naredbi Vrhovnog štaba 1. januara 1945. formirani su I, II i III armija NOVJ –
Odeljenje za zaštitu naroda (OZNA), služba bezbednosti, formirana je 13. maja 1945. – Korpus
narodne odbrane Jugoslavije (KNOJ) formiran je 15. avgusta 1945. – 1. marta 1945. NOVJ je
preimenovan u Jugoslovensku armiju (JA) – Vrhovni štab postao je Generalštab Jugoslovenske
armije • Front u Sremu se stabilizovao u predelu Šida i reke Bosuta, čime se neprijatelj oslanjao
na Savu i Dunav – rat na Sremskom frontu sveden je na pozicione borbe – kao samostalna vojna
snaga, JA je krajem rata držala veliki deo savezničkog fronta, koji se na istoku oslanjao na
Crvenu armiju, a na zapadu na britanske i američke trupe u Italiji – britanski feldmaršal Harold
Aleksander je posedanje saobraćajnica prema Austriji i Trst pravdao vojnim razlozima – Tito se
nije suprotstavljao uvođenju savezničke vojne uprave, pod uslovom da ne bude ugrožena
jugoslovenska civilna uprava – izražen je stav da okupacija Istarskog poluostrvu nije potrebna za
zaštitu puta od Trsta prema Austriji • U toku prolećne ofanzive predviđeno je probijanje fronta u
Sremu i Lici, a zatim nastavi napredovanje prema severozapadu – Treća armija trebalo je da
prodre obalom Drave prema Koruškoj, a Četvrta armija prema Trstu i Foči – trebalo je da JA
opkoli nemačke vojnike i kvislinge u oblasti Julijskih Alpa i Karavanki • 9. arpila 1945.
Generalštab izdaje naređenje o proboju Sremskog fronta – u vreme ofanzive JA, Crvena armija
prodrla je u Austriju, do Beča, čime je odsečena odstupnica nemačke armije – Prva armija
probija Sremski front 12. aprila 1945. – šest dana ranije oslobođeno je Sarajevo – posle proboja
fronta, stvoreni su uslovi za napredovanje JA prema severozapadu zemlje – Prva armija 8. maja
oslobađa Zagreb – od 20. marta do 9. maja armija napreduje jadranskim pravcem, preko Like,
Hrvatskog primorja, Gorskog kotara i Istre – JA ulazi u Trst 1. maja 1945, a poslednje uporište
nemačke vojske palo je dva dana kasnije – Ljubljana je oslobođena 9. maja – 10. maja oslobođen
je Maribor • borbe JA nastavljene su i posle kapitulacije Trećeg Rajha i smrti Adolfa Hitlera –
ogorčen otpor pružali su kvislinzi i grupacija Aleksandra Lera - kvislinške snage i nemačka
balkanska vojska prestale su da pružaju otpor tek 15. maja 1945. – nemačke jedinice koje su se
borile na Balkanu uglavnom su bile sastavljene od državljana Kraljevine Jugoslavije,

180
folksdojčera, Muslimana, Hrvata i Albanaca – na jugoslovenskom tlu razbijene su četničke
snage, kao nosioci kontrarevolucije – Mihailović posle neuspešnog pokušaja mobilizacije prelazi
Drinu, a druge grupa četnika odstupa preko Sandžaka – crnogorski četnici povlačili su se,
takođe, prema Bosni – Momčilo Đujić sa svojim jedinicama odstupao je preko Like i Istre, gde
su se već nalazili Ljotićevi odredi – aprila 1945. Mihailović je pregovarao sa Pavelićem o
mogućnosti kontraofanzive, ali bezuspešno – četničke jedinice bile su proređene, a Mihailović je
očekivao da će doći do pobune protiv partizanske vladavine – četnici Pavla Đurišića stupaju u
kontakt sa Sekulom Drljevićem, koji je od 1941, pa i pre rata, sarađivao sa ustašama, što dovodi
do raskida sa Mihailovićem • kolaboracionističke sile okupljene u Istri bile su formalno pod
komandom Miodraga Damjanovića, a u suštini pod kontrolom komandanta SS policije Odila
Globočnika – u pokušaju da se vrati na teritoriju Srbije, četnička grupa pod komandom
Mihailovića opkoljena je kod Kalinovika od strane JA – borbe su vođene od 8. do 13. maja –
četnici su poraženi, a Mihailović je pobegao – konačno, zarobljen je marta 1946. – ustaška
grupacija kapitulirala je pred JA na tlu Slovenije i na jugoslovensko-austrijskoj granici • posle
konačnog oslobođenja teritorije Jugoslavije, Tito se 9. maja obratio narodima Jugoslavije –
poslenji izveštaj Generalštaba JA odnosio se na kapitulaciju neprijateljskih trupa 15. maja 1945.
– Tito se aprila 1945. još jednom, u pratnji Đilasa, sreo sa Staljinom – cilj ovog putovanja bilo je
obezbeđivanje sovjetske podrške u rešavanju pitanja severozapadnih jugoslovenskih granica, ali i
postizanja sporazuma o ekonomskoj pomoći i razmeni – kao predsednik Privremene vlade DFJ,
Tito je u Moskvi 11. aprila 1945. Ugovor o prijateljstvu, uzajamnoj pomoći i posleratnoj saradnji
– ovaj je sporazum predstavljao temelj jugoslovenske spoljne politike i njene nezavisnosti – ovaj
je sporazum za zapadne sile značio otvoreno priklanjanje DFJ Sovjetima i odbacivanje politike
ravnoteže – Tito se iz Moskve vratio oduševljen činjenicom da je Jugoslavija dobila i zvaničnu
međunarodnu podršku • Jugoslavija je učestovala na osnivačkoj konferenciji Organizacije
Ujedinjenih nacija (26. aprila – 26. juna 1945.) u San Francisku – Jugoslavija je izabrana u
Izvršni odbor konferencije i Verifikacioni odbor – Šubašić je naglasio da, kao potpisnica
Deklaracije UN, Jugoslavija izjave saveznika posmatra kao temelje novog i boljeg sveta –
neuspeh su doživele inicijative Šubašića da se Jugoslavija uključi u Program zajma i najma, kao i
ambasadora SAD u Beogradu, Ričarda Patersona, da Tito poseti SAD • Potpisivanjem ugovora
marta 1945. Jugoslavija je obezbedila pomoć UNRE – na inicijativu KP Jugoslavije aktivirala se
emigracija u rušenju mita o Mihailoviću i propagiranju NOB i Tita – pored Ujedinjenog odbora

181
jugoslavenskih Amerikanaca, funkcionisao je i "Hrvatska bratska zajednica" – na čelu ove
organizacije nalazili su se Luj Adamič, književnik, i violinista Zoran Baloković – u Australiji i
na Novom Zelandu postojali su Sveslavenski savezi • Nova Jugoslavija je naišla na otpor
saveznika kada je u pitanju zadržavanje jedinica JA na hrvatskim i slovenačkim teritorijama,
koje su posle Prvog svetskog rata pripali Italiji – JA oslobađa Trst 1. maja, a agencija Rojter
objavljuje 3. maja da su grad okupirali pripadnici Novozelandske divizije, čime je otvorena
tršćanska kriza – Generalštab JA saopštava da su novozelandske jedinice ušle u Trst, Tržić i
Goricu bez dozvole JA – uoči izbijanja krize, Tito je obavestio feldmaršala Aleksandera da
saveznici mogu da koriste Trst i Pulu za snabdevanje svojih jedinica u Austriji – na inicijativu
Aleksandera, došlo je 8. i 9. maja u Beogradu, između Tita i generala F. E. Morgana, na kome je
Tito nastavio da insistira na jugoslovenskom suverenitetu nad spornim prostorom • Ambasadori
SAD i Velike Britanije nastojali su da prisile maršala Tita na povlačenje, a Čerčil i Truman da se
vojske saveznica suprotstave JA – američki ambasador očekivao je od Privremene vlade DFJ da
prihvati kontrolu vrhovnog savezničkog komandanta u Sredozemlju nad rejonom Trsta, Gorice,
Tržića i puteva prema Austriji – ipak, vlada DFJ je prisustvo JA na ovom području smatrala
pitanjem časti – zapadne saveznice bile su spremne za demonstraciju sile, te je Tito prihvatio
savezničku vojnu upravu – ovo je formalizovano sporazumom Ivana Šubašića, Ričarda Patersona
i Ralfa Stivensona 9. juna u Beogradu – jugoslovenske trupe ograničene su na 2000 vojnika •
SSSR je podržavao zahteve Jugoslavije, ali nije bio spreman da ugrožava odnose sa SAD i
Velikom Britanijom – trupe JA, saglasno sa odlukom Privremene vlade DFJ od 18. maja,
povukle su se staru jugoslovensko-austrijsku granicu, napustivši teritoriju koju su okupirali
Britanci • Tokom rata je iz redova naroda izašao veliki broj komandanata, koji je prevazilazio u
svakom pogledu nekadašnje komandante Kraljevine Jugoslavije – glavni izvor naoružanja NOVJ
tokom čitavog rata ostaje neprijatelj (posebno posle kapitulacija Italije) – sanitetska služba
krajem rata dobija mnogo organizovaniji karakter, sa mnogo većim medicinskim kadrom –
razvoj intendantske službe NOVJ prešao je od početka do kraja rata put koji je prešla iz NOB
pretvarajući se iz narodnooslobodilačkog u opšti rat – NOB je donela stvaranje nove zajednice
jugoslovenskih naroda, zasnovanoj na ravnospravnosti i jedintstvu – KPJ je razvijala svoju
delatnost i van granica same Jugoslavije – najpoznatije jedinice jugoslovenskih dobrovoljaca u
emigraciji funkcionisale su u Italiji, Francuskoj i neutralnoj Švajcarskoj – u Švajcarskoj je
funkcionisao – NOB je imao uticaja i na razvoj pokreta oslobođenja u Bugarskoj i Rumuniji –

182
jugoslovenski partizani bili su svojevrsni uzor austrijskih pobunjenika – uspešnu saradnju je
NOVJ ostvarila sa savezničkim snagama – antikomunističke snage u Jugoslaviji, kao i one u
Poljskoj, Grčkoj i Albaniji, u želji da smanje broj žrtava i pasiviziraju neprijatelja, ogrezli su u
kolaboraciju • Britanci su u Jugoslaviji, Grčkoj i Italiji pokušavali na isti način da reše nastalu
situaciju, izmirenjem antifašističkih snaga sa kraljem i njegovom vladom – ovakva politika nije
se nikako mogla primeniti u svakoj od ovih zemalja, kako su situacije očigledno bile
dijametralno suprotne – vršen je sličan pritisak za stvaranje jedinstvene vlade u sve tri zemlje •
Jugoslavija je u ratu razorena, stradala koliko od snaga Osovine, toliko i od podele zemlje,
formiranja poslušnih režima, iživljavanja okupatora i represivne politike prema stanovništvu –
infrastruktura i privreda pretrpeli su ogromna oštećenja – oko desetina stanovništva je izgubljena
– pri povlačenju, Nemci su dodatno uništili sva postrojenja koja su kontrolisala – posebno su
opustošene bile oblasti Like, Korduna, Banije, Bosanske krajine i Južne Srbije

PROGLAŠENJE REPUBLIKE

• NOP je bio republikanski pokret po duhu, ali se tokom rata nije otvoreno istupalo protiv
monarhije – protiv institucija monarhije nije se istupalo kao protiv organa koji su nespojivi sa
demokratijom, već kao organa sa kojima je narod imao loše iskustvo – dodatno je ovo iskustvo
bilo pogoršano time što se Petar II tokom rata priklonio snagama koje su u Jugoslaviji sarađivale
sa okupatorom – u nesrpskim krajevima, monarhija je smatrana nosiocem pansrpske ideologije –
odluka doneta u Jajcu o suspenciji monarhije, kasnije je lako dovela do njenog ukidanja • Na
Prvom kongresu Narodnog fronta, u Beogradu, avgusta 1945. Tito je konstatovao da monarhija
nije moguća u DFJ, jer je nespojiva sa federacijom, narodnom vlašću i demokratijom – AVNOJ
je doneo odluku da se ustanovi privremeno ustavno uređenje sporazumom NKOJ sa kraljevskom
vladom, po želji savezničkih sila – ovakvom odlukom je Jugoslavija želela da osnaži svoj
međunarodni položaj, iako je zakonitost vlasti pribavljena voljom naroda • AVNOJ je, za vreme
Drugog zasedanja, imao je na umu da svi krajevi nisu bili potpuno zahvaćeni NOB, kao i na
interese stranih sila u održavanju konzervativnih snaga u Jugoslaviji – od svoje pojave,
komunisti nikada nisu apsolutizovali ulogu ustavotvorne skupštine kao idealne demokratske
ustanove za proveru narodne volje – ipak, ideja konstituante nije bila strana rukovodećem jezgru
NOB ni tokom rata – AVNOJ je u Jajcu doneo odluku da za promene tokom revolucije potraži
saglasnost naroda posle rata – prema sporazumu NKOJ sa kraljevskom vladom od 1. novembra

183
1944. izričito je predviđena narodna skupština – Britanci su smatrali da se narodnu volju bolje
izražava direktni plebiscit, što ni sam Tito nije odbacio u prepisci sa Čerčilom • Pitanje
suvereniteta ustavotvorne skupštine, u sasvim različitim okolnostima, postavljeno je pitanje
suvereniteta ustavotvorne skupštine – suverenitet Ustavotvorne skupštine SHS bio je okrnjen
stavljanjem vladara na nivo neprikosnovenog činioca – 1945. je građanska opozicija pokušala da
ospori suverenost ustavotvorne skupštine pre njenog izbora i sazivanja, odbijajući da prizna
njenu dvodomnost • Provizorijum posle 1918. trajao je više od dve godine, dok su izbori u novoj
Jugoslaviji usledili svega nekoliko meseci posle završetka rata – na osnovu odluka Drugog
zasedanja AVNOJ je bio najviši organ vlasti, a na osnovu sporazuma NKOJ i kraljevske vlade,
zadržao je zakonodavnu vlast – obrazovanjem Privremene vlade DFJ 7. marta 1945. ukinut je
paralelizam vlada – manjinski element poslanika preuzetih iz poslednje Narodne skupštine
Kraljevine Jugoslavije nije se mogla suprotstavljati odlukama KPJ i Narodnog fronta • U
Deklaraciji Privremene vlade DFJ, koju je Tito pročitao preko Radio Beograda 9. marta 1945,
stajalo je da je ona osnovana spajanjem NKOJ i ostataka predratne vlade – ova je vlada
predstavljala kompromis između unutrašnje i spoljnopolitičkih potreba nove Jugoslavije i polazi
od oslobođenja zemlje kao od najvažnijeg cilja – insistiralo se na prisajedinjenju nacionalnih
teritorija koje su ostale van granica zemlje posle Prvog svetskog rata – zemlja se obavezala na
aktivno učešće u ratu do poraza sila Osovine • I posle proširenja AVNOJ prema odlukama
Krimske konferencije, u njegovom sastavu zadržala se većina poslanika Narodnog fronta
Jugoslavije – Krimska konferencija predviđala je i da zakonodavna akta koja donese AVNOJ
budu podneta na ratifikaciju ustavotvornoj skupštini – Privremena narodna skupština obrazovana
10. avgusta prema odluci o proširenju AVNOJ, radila je do Ukaza Predsedništva PNS od 26.
oktobra 1945. o njenom raspuštanju – Predsedništvo PNS donelo je odluku da posle izbora za
Ustavotvornu skupštinu, 11. novembra, bude sazvana u rad 29. novembra • Pored Privremene
vlade i AVNOJ, odnosno PNS, u sistemu DFJ postojalo je i namesništvo, koje u suštini nije
imalo nikakva ovlašćenja – služilo je samo kao formalni čuvar prenetih kraljevskih ovlašćenja –
u suštini, predstavljalo je samo dekor ustavnosti ili prelazni oblik revolucinarnih promena prema
ustavnoj formi • Privremeno narodno predstavništvo bilo je izraz posleratne situacije u Kraljevini
Srba, Hrvata i Slovenaca, za razliku od Privremene narodne skupštine, koje je konstituisana kao
izraz međunarodnih potreba nove Jugoslavije i pobedničke revolucije – Privremena narodna
skupština je donela posebno zakonodavstvo, a njeno predsedništvo je raspisalo izbore za

184
ustavotvornu skupštinu 11. novembra 1945. • Vlada pod predsedništvom maršala Tita bila je
poznata pod nekoliko naziva: "Narodna vlada DFJ", Savezna vlada, Narodna vlada... –
odgovarajući naziv je jedino Privremena vlada DFJ, samim tim što je njen mandat bio ograničen
• Pored komunista, u Privremenu vladu ušli su i predstavnici drugih političkih stranaka: Milan
Grol (Demokratska stranka), Ivan Šubašić i Juraj Šutej (HSS), Sava Kosanović (Samostalna
demokratska stranka), Jaša Prodanović (Jugoslovenska republikanska stranka) – vlada nije bila
koaliciona, a ni sastavljena po principu delegacija NKOJ i kraljevskog kabineta – nije bila
monolitna, ali su u njoj apsolutnu većinu imali komunisti i pripadnici Narodnog fronta
Jugoslavije – uloga predsednika pripala je Titu, sekretaru KPJ, iako se njegova partijska funkcija
nije isticala – Tito je bio i na čelu resora narodne odbrane, budući vrhovni komandant
Jugoslovenske armije – Edvard Kardelj je bio potpredsednik vlade i ministar za konstitutantu –
Milovan Đilas bio je na čelu ministarstva za Crnu Goru, Pavle Gregorić za Hrvatsku, Rodoljub
Čolaković za Bosnu i Hercegovinu – zemaljska ministarstva bila su pomenuta u Beogradskom
sporazumu Tita i Šubašića i predstavljala buduće federativno uređenje Jugoslavije – resore
industrije, saobraćaja, spoljne trgovine, rudarstva i prosvete takođe su bili dati komunistima – na
čelu ministarstva finansija bio je Sreten Žujović, a na čelu ministarstva unutrašnjih poslova pop
Vlado Zečević – organima bezbednosti (Odeljenje narodne zaštite – OZNA) rukovodio je
Aleksandar Ranković, član Politbiroa i general-lajtnant JA – OZNA je stvorena 13. maja 1944. u
okviru ministarstva narodne odbrane • Iako je ministarstvo spoljnih poslova formalno bilo
poverene Ivanu Šubašiću, glavni je faktor u odnosima sa inostranstvom bio Josip Broz – u vreme
Tršćanske krize, Tito i Kardelj držali su sve konce spoljne politike – dok je Šubašić vodio
delegaciju u San Francisku, na osnivačku skupštinu UN, Tito je boravio u Moskvi, gde je
potpisao Ugovor o prijateljstvu i uzajamnoj pomoći – ostale su resore držali pripadnici
građanskih partija koji su bili uključeni u NOB, sledili JNOF, održavali veze sa Sovjetima –
Deklaracija privremene vlade predviđala je dovršavanje oslobođenja Jugoslavije, rešavanje
seljačkog pitanja, proširenje socijalnih prava i političkih sloboda • Dotadašnja zemaljska tela
gube atribute narodnooslobodilačka i antifašistička i pretvaraju se u narodne skupštine – vlade
federalnih jedinica obrazovane su aprila 1945. – predsednik srpske vlade postaje Blagoje
Nešković, hrvatske Vladimir Bakarić, makedonske Lazar Koliševski, bosanske Rodoljub
Čolaković i crnogorske Blažo Jovanović – vlada Slovenije obrazovana je 5. maja u Ajdovščini,
pod predsedništvom Borisa Kidriča – svi su predsednici vlada bili sekretari KP za svoju zemlju,

185
osim u Bosni i Hercegovini – na stvaranje Srbije, kao složene federalne jedinice, trebalo je još
čekati – Vojvodina i Kosovo s bili pod vojnom upravom – nije bilo ni rešeno pitanje
razgraničenja Hrvatske i Vojvodine – februara 1945. izvršena je podela Sandžaka – održavanje
kongresa KP Srbije zakazano je oktobra 1943, a potvrđeno na Visu, juna 1944. • Odluka o deobi
Sandžaka doneta je bez ikakvog uticaja naroda niti vodećih ljudi oblasti – pitanje autonomije nije
razmatrano na Drugom zasedanju AVNOJ, iako se radilo o suštinski važnom problemu – marta
1945. Tito je pisao da će se Vojvodina naći u sklopu one federalne jedinice za koju se narod
izjasni, što je mogla biti samo Srbija – na prelazu u 1945. ugledni partijski funkcioneri isticali su
vezu između Vojvodine i Srbije • Kosovo i Metohija, za razliku od Vojvodine, nije imalo
tradiciju autonomije, te je prevagu imala nacionalna struktura oblasti, kojom su dominirali
Albanci – NOP je pravio razliku između teritorijalne i kulturne autonomije – teze o izgradnji
NOO kao lokalnih organa vlasti prave razliku između autonomija oblasti u kojima žive
nacionalne manjine administrativnih oblasti – autonomne oblasti koje se navode maja 1945. su
Vojvodina, Kosovo i Metohija i Trst • Deklaracija o osnovnim pravima nacija i građana DFJ,
koju je sastavio Moša Pijade, bila je zamišljena kao neka vrsta ugovora između jugoslovenskih
nacija o stvaranju zajedničke države – pominju se Vojvodina i Sandžak, ali ne i Kosovo i
Metohija – predviđeno je da NOO Vojvodine trebalo je da se pretvori u Pokrajinsko
antifašističko veće – isto bi rešenje bilo primenjeno i na Sandžak • Predsedništvo Antifašističke
skupštine narodnog oslobođenja Srbije na vanrednom zasedanju 7-9. aprila 1945. usvojilo je
Zakon o narodnoj vlasti Srbije, prvoj vladi federalnih jedinica izabranoj u Jugoslaviji – učešće su
uzele i delegacije sa Kosova i iz Vojvodine – 6. aprila 1945. u Novom Sadu, GNOO Vojvodine
doneo je odluku da su se narodi Vojvodine izjasnili za zajednicu sa federalnom Srbijom – pitanje
manjina trebalo je da bude rešeno u duhu AVNOJ – Nemci su lišeni svih građanskih prava, kao i
Mađari za koje se zna da su sarađivali sa okupatorima – 19. juna 1945. formirana je komisija za
razgraničenje Vojvodine i Hrvatske – srezovi zapadnog Srema pripali su Hrvatskoj, kao i oblast
Baranje • Oblasna narodna skupština Kosova i Metohije izrazila je 9/10. jula želju da bude
priključena federalnoj Srbiji – priključivanje Vojvodine i Kosova i Metohije Srbiji kao složenoj
federalnoj jedinici DFJ potvrđeno je na Trećem zasedanju AVNOJ avgusta 1945. • Septembra
1945. doneti su zakoni o administrativnoj podeli Srbije, kojima je predviđeno da se Srbija, kao
federalna jedinica, sastoji od okruga – u Narodnu skupštinu svaka je federalna jedinica slala
srazmeran broj poslanika – obnovu zemlje nosila je omladina, članovi JNOF, organi uprave,

186
vojne jedinice, sindikalno organizovani radnici • Na Potsdamskoj konferenciji, Čerčil je pokušao
da ugrozi samostalni razvitak Jugoslavije – period između konferencije na Jalti i u Potsdamu
pokazao je velike razlike između saveznika i shvatanja demokratije, posebno sa stanovništa
primene Deklaracije o oslobođenog Evropi, donete na Krimu – iza različitih shvatanja
demokratije i interpretacije Deklaracije o oslobođenoj Evropi nosio je sukob interesa velikih sila
– vodila je borba oko prava na uticaj u zemljama Istočne Evrope i Grčkoj, a posebno teško
pitanje za rešavanje bio je Balkan – diskusija o prirodi demokratije na Balkanu i primeni
Deklaracije vodila je daljim sukobima – razvojem događaja u Jugoslaviji nisu bili zadovoljni niti
Britanci, niti Amerikanci – Tito je smatran krajnje nepouzdanim • Čerčil je u Potsdamu bio
ogorčen i ponašanjem Amerikanaca i Sovjeta, kako su potiskivali britanski uticaj na Balkanu,
zanemarujući promenu objektivnih okolnosti u zemlji, kao i promenu u odnosu sila tri saveznice
– poraz Čerčila na julskim izborima 1945. stvorio je uslove za širenje AVNOJ i njegovo
pretvaranje u Privremenu narodnu skupštinu – optužbe protiv Jugoslavije podsticali su i
jugoslovenski politički emigranti – zapadna propaganda nije prestajala da insistira na gaženju
sporazuma Tito-Šubašić, a poseban objekt napada bila je OZNA • Ovakvo ponašanje građanskih
snaga samo pokazuje njihovu nemoć da se bez strane pomoći suprotstave revoluciji u Jugoslaviji
– dok je Milan Grol svim silama pokušavao da požuri najavljeno proširenje Konstituante, Ivan
Šubašić nije želeo da istupa protiv DFJ, smatrajući da tako može izazvati samo građanski rat –
Šubašićev glavni cilj bilo je izbegavanje stvaranja jednopartijskog sistema • Pošto Grol nije
uspeo da Komitetu nametne svoje poglede za izradu zakonskih projekata u smislu pronalaženja
zakonske formule, njegova je grupa u Privremenoj narodnoj skupštini pristupila kritici tog tela –
građanska opozicija je stvaranje jedinstvene vlade smatrala podelom vlasti – Grolovi
istomišljenici istupali su protiv političke isključivosti KPJ – Grol je sporazum Tito-Šubašić
posmatrao kao podelu vlasti između komunista i progresivnih partija – Grol odriče nacionalni
identitet Makedonaca • Građanski front, uz pomoć sa zapada, nastojao je da stvori legalnu
osnovu rada i podelu vlasti sa KPJ – Grol se zalagao za sporiju, ali efikasniju agrarnu reformu –
ne samo da su se protivili eksproprijaciji i novoj ulozi države u privredi, nego su i širili defetizam
– otpor usvajanju Zakona o agrarnoj reformi i kolonizaciji pružili su i rimokatolička i Srpska
pravoslavna crkva – Stepinac je ovakav zakon tumačio kao ugrožavanje materijalne egzistencije
crkve – prigovarano je i zbog toga što se pristupilo realizaciji odredaba agrarnog zakona pre
formiranja ustavotvorne skupštine • Političku osnovu DFJ predstavljao je Narodni front

187
Jugoslavije, u kome je rukovodeću ulogu imala KPJ – Narodni front je nastao spajanjem
zemaljskih organizacija Jedinstvenog NO fronta, stvorenih u federalnim jedinicama posle
Drugog zasedanja AVNOJ, tokom 1944. • KPJ je odbacivala građanski blok zbog
kompromitacije tokom rata, ali i zbog suštinskog sučeljavanja komunističkog i građanskog
gledišta o demokratiji – za KPJ je simbol demokratije bila opštenarodna organizacija NFJ, a za
građanske prvake višestranački sistem i izborno glasovno odmeravanje – KPJ insistira na
monolitnosti NOF u cilju mira i kompaktnosti novog poretka • Osnivački kongres Narodnog
fronta Jugoslavije održan je od 5. do 7. avgusta 1945. – usvojen je program organizacije i
izabrano njeno rukovodstvo, na čelu sa Josipom Brozom Titom, i generalnim sekretarom
Sretenom Žujovićem – ciljevi su bili održanje celine zemlje, borba za ujednačavanje naroda DFJ,
potpuno ujedinjavanje – NFJ se izjašnjavao za republiku, bratstvo i jedinstvo, federalno
uređenje, ravnopravnost naroda, demokratiju • Predsedništvo Privremene narodne skupštine
raspisalo je 11. septembra 1945. izbore za Ustavotvornu skupštinu za 11. novembar – tim je
povodom Izvršni odbor NFJ izdao saopštenje – glavni odbor JSRNJ objavio je predizborni
proglas radničkoj klasi Jugoslavije 25. oktobra – građanske stranke su takođe izdale proglase •
Građanske snage su bezuspešno pokušavale da obrazuju sopstveni front – grupa građanskih
političara u inostranstvu podnela je 10. septembra memorandum Savetu ministara inostranih
poslova velikih sila u Londonu, optužujući režim KPJ za diktaturu – izgleda da su smišljene bile
i ostavke Šubašića i Juraja Šuteja u Privremenoj vladi 6. oktobra 1945. • Posle ostavke Šubašića,
SAD su procenile da se odredbe sporazuma prekršene i odredbe preporuke saveznika sa Jalte –
predloženo je odlaganje izbora, što je odbio Sovjetski savez – 6. novembra 1945. SAD i Velika
Britanija podnose notu Titu u kojoj kažu da u datim okolnostima ne bi bili izraz volje naroda • U
Beogradu 27. septembra 1945. počinje da izlazi list Demokratija, a u Zagrebu Narodni list-glas
čovječnosti, pravice i slobode, koji je odmah zabranjen zbog antidržavnog sadržaja – nemoćna
da se nosi sa Narodnim frontom, opozicija je pribegavala apstinenciji, stvarajući utisak o lošem
upravnljanju zemljom – tokom izbora ustanovljena je "kutija bez liste" kako bi stvorio utisak da
se ne glasa samo za vladinu listu • Na izborima su se narodi Jugoslavije izjasnili za novo državno
uređenje, revolucionarni razvitak i republiku – Ustavotvorna skupština, na prvom zasedanju 29.
novembra 1945. donela je Deklaraciju o proglašenju Federativne narodne republike Jugoslavije
(FNRJ), kao svoj prvi ustavotvorni akt – FNRJ je definisana kao republika, zajednica
ravnopravnih naroda, koji su se opredelili da ostanu u Jugoslaviji – prestaje funkcionisanje

188
namesništva, uvedenog prema odredbama sporazuma Tito-Šubašić – ukinuta je monarhija, a
dinastija Karađorđević lišena svih prava • Ambasador SAD Paterson se u prvom trenutku
suprotstavio priznavanju novog uređenja Jugoslavije – ipak, SAD priznaj novu vladavinu, ali su
odnosi ostali zategnuti posle Tršćanske krize – SAD je smetalo naginjanje vlade Jugoslavije
prema SSSR i socijalizmu – vlada Velike Britanije priznaje novo uređenje Jugoslavije 22.
decembra 1945, a SAD dan kasnije • Ustavotvorna skupština nastavlja da funkcioniše kao
Narodna skupština FNRJ – Narodna skupština je 1. februara 1946. potvrdila listu vlade FNRJ
koju je sastavio mandatar Josip Broz Tito, posle konsultacije sa predstavnicima svih partija u
Narodnom frontu – potpredsednik "Ministarskog saveta" i predsednik Kontrolne komisije pri
vladi postao je Edvard Kardelj, drugi potpredsednik Jaša Prodanović – o formiranju nove vlade
Jugoslavije, Moskvu je obavestio Josip Broz, insistirajući na tome da će u njoj glavnu ulogu
imati KPJ, sa pristalicama Narodnog fronta • Ustavno uređenje Jugoslavije temeljilo se na
odlukama Drugog zasedanja AVNOJ, kao i kompletan politički sistem, koji je ustavom samo
ratifikovan – većina rešenja bila je anticipirana u ratu – iako u međunarodnoj zajednici nije
predstavljala novi subjekat, FNRJ je bila iz temelja različita od Kraljevine Jugoslavije – narodi i
nacionalne manjine Jugoslavije iz rata su izašle ujedinjene oko KPJ – na ruševinama stare države
stvorena je nova, federativna zajednica naroda i nacionalnih manjina • Federacija naroda
Jugoslavije zasnivala se na principu dvojne državnosti (savezna i jedne od šest država članica) –
na osnovu prava na samoopredeljenje, svi narodi su samovoljno pristupili federaciji - sve
federalne jedinice imaju svoju teritoriju, spoljne državne oznake, zakone, planove, budžete i
organe vlasti – federalne jedinice su nosioci državnosti, suvereniteta ograničenog u onoj meri u
kojoj je to pravo bilo prepušteno saveznoj državi – suverenost članica saveza proklamovana je iz
političkih razloga – 1945. donela je narodima Jugoslavije mogućnosti razvitka, na novim
socijalnim i političkim osnovama – agrarnom reformom ukinuti su ostaci feudalizma i
eksproprirani veleposedi – državni sektor privrede postao je materijalna osnova revolucionarne
vlasti

189
Petranović, Branko, Istorija Jugoslavije 1918-1988, knj. 3, Socijalistička Jugoslavija : 1945-
1988, Beograd, 1988.

POSLETARNI SVET I NJEGOVE SUPROTNOSTI

• antifašistička koalicija SSSR, SAD i Velike Britanije nije preživela kraj rata – kapitulaciju
Nemačke potpisao je feldmaršal Kajtel 9. maja 1945. u Berlinu, a Japan je kapitulirao 2.
septembra iste godine – još tokom rata antifašističku koaliciju nagrizale su međusobne razlike u
mišljenjima, koje su, na kraju, dovele do njenog raspada – svet je posle rata ostao duboko
podeljen, a epicentre sukoba interesa činili su Nemačka, Balkan, srednja i istočna Evropa, Iran i
Daleki istok • na Krimskoj konferenciji doneta je odluka o podeli Nemačke na zone, kao i
formiranju poljske države – na Potsdamskoj konferenciji utvrđena su načela savezničke politike
prema Nemačkoj tokom okupacije – cilj je bio iskorenjavanje nacizma i militarizma u Nemačkoj
– doneta je odluka da grad Keninzberg pripadne SSSR – obrazovan je Kontrolni savet SAD,
Velike Britanije, SAD i SSSR, sila koje su okupirale Nemačku – rasprava o primeni načela
Deklaracije o oslobođenoj Evropi pokazala je koliki je jaz između saveznika • vođe na zapadu
optuživane su za najveći diplomatski poraz zapadnog sveta posle davanja određenih koncesija
SSSR, iako su svi ustupci vezani za intervenzije sovjetske vojske – nove odnose sila na svetu
karakterisala je očigledna nadmoć SSSR i SAD, nastala kao sankcionisanje sistema bipolarizma
ustanovljenog na Krimu • SAD, kao najjača kapitalistička sila, okrenule su se vođenju globalne
politike – prednost SAD je bila u tome što na svojoj teritoriji nije osetila posledice rata – sa
ratnima aktivnostima, američka proizvodnja je udvostručena – sa bacanjem atomskih bombi na
Hirošimu i Nagasaki, svet je ugrožen mogućnošću atomskog rata – predsednik Ruzvelt bio je
jedan od protagonista stvaranja organizaciju UN – sa Velikom Britanijom i Kanadom, SAD su
osnovale Administraciju Ujedinjenih nacija za pomoć i obnovu (UNRAA) • Iako su i Velika
Britanija i Francuska smatrane velikim silama, bile su skoro potpuno zavisne od SAD – u Evropi
je uticaj Francuske i Britanije opadao u korist SAD – kolonijalno carstvo evropskih zemalja
raspalo se – kapitalističke zemlje posebno je pogađala promena političke konfiguracije istočne
Evrope i porast uticaja komunističkih partija u zapadnoj Evropi, pre svega u Italiji i Francuskoj –
pitanje Nemačke je dodatno zaoštravalo odnose između blokova – zapadne sile istupale su kao
bedemi odbrane sveta od totalitarizma – Vinston Čerčil se stavio u ulogu predvodnika rata protiv
komunizma – u govoru na koledžu Fulton, marta 1946, Čerčil je prvi put pomenuo izraz

190
"gvozdena zavesa" koji će ostati simbol hladnog rata – sa prihvatanjem Trumanove doktrine
1947, SAD prihvataju obavezu da brane Grčku i Tursku od spoljne agresije – istovremeno je
prihvaćen Maršalov plan ispomoći zemljama čije su ekonomije bile uništene tokom rata – ovaj je
plan predstavljao osnovu za prodor američkog kapitala u Zapadnu Evropu i sprečavanja širenja
komunizma • Trumanova doktrina dovela je do formiranja dva bloka, koje je, konačno, proglasio
Andrej Ždanov na osnivačkom sastanku Informbiroa, septembra 1947. • SSSR je u ratu pretrpeo
ogromne materijalne i gubitke u ljudstvu – ipak, sa učešćem u ratu stekao je veliki ugled i
konačno probio izolaciju u kojoj se nalazio – posle rata, uzima aktivnog učešća u radu
međunarodnih organizacija i Ujedinjenih nacija – kraj rata, sovjetske trupe dočekale su duboko
na teritoriji Evrope (u Budimpešti, Beču, Berlinu, na Elbi i, na istoku, u Mandžuriji) – SSSR je
raspolagao najvećom kopnenom silom na svetu, koja je bila raspoređena u zemljama Istočne
Evrope – saglasno sa odlukama konferencije u Potsdamu, SAD, SSSR, Velike Britanija i
Francuska okupirale su zone u Nemačkoj • Raspadom antifašističke koalicije počela je
institucionalizacija suprotnih saveza – središte sukoba postala je Evropa, u kojoj je došlo do
najjačeg trenja između novonastalih blokova – aprila 1949. godine formiran je NATO
(Severnoatlantski pakt), a analogno ovoj organizaciji paktove su sklapale zemlje Azije i Pacifika
– 1955. Sovjetski savez i zemlje Istočne Evrope stvaraju Varšavski pakt – ovakvi paktovi
omogućavali su nadzor nad stranim teritorijama • Blokovska politika dovela je do hladnog rata,
koji će obeležiti posleratni period – ovaj je period obeležen upornim naoružavanjem članica
jednog bloka, nepoverenjem i paranojom – neprijatelji su traženi i među domaćih stanovništvom
(Džozef Makarti u SAD) – Staljin je do kraja degradirao ingerencije organa partije – najviši
funkcioneri partije smenjivani su svakodnevno • Hladni se rat manifestovao u Evropi –
komunističko preuzimanje vlasti u Čehoslovačkoj, napad Informbiroa na Jugoslaviju, blokade
Berlina – saveznici su konstituisali SR Nemačku 1949, a iste godine Sovjeti su formirali DR
Nemačku – obe zemlje služile su kao predstraže u odnosima sa suprotstavljenim blokom – ratno
stanje između zapadnih saveznika i SR Nemačke okončano je Bonskim ugovorima 1952. – SR
Nemačka je 1955. pristupila NATO, a DR Nemačke Varšavskom paktu januara 1956. – Berlinski
zid podignut 1961. postao je simbol Hladnog rata • Sa Korejskim ratom 1950. situacija u svetu se
dodatno komplikovala – u rat su se uključile snage SAD, pod zastavom Ujedinjenih nacija, kao i
Kine – svaka je faza hladnog rata povlačila za sobom sebi svojstvenu strategiju – Truman je
formulisao doktrinu "nuklearnog kišobrana", dok je Dals doneo doktrinu "mira putem sile" –

191
Staljin je insistirao ne potčinjavanju socijalističkih zemalja najjačoj među njima, što se
neposredno pokazalo štetnim • Posle Drugog svetskog rata, javlja se veliki broj novih
socijalističkih zemalja – ipak, nije se mogao održati model jedinstvenog interesa, kako je svaka
zemlja imala svoje istorijske i društvene specifičnosti – razvoj socijalizma posle rata potvrdio je
pretpostavku da će svaka autentična revolucija izabrati svoj put – Staljinov napad na Jugoslaviju
1948. bio je motivisan samostalnošću delovanja komunističkog pokreta u Jugoslaviji • Značajnu
pobedu socijalizmu doneo je uspeh revolucije u Kini 1949. uprkos podršci koju su SAD pružale
Čang Kaj Šeku – kineskoj revoluciji je specifičnost davalo seljaštvo kao osnova izgradnje
komunizma – Drugi svetski rat je doveo do snažnog antikolonijalnog pokreta u Aziji, Africi i
Južnoj Americi – jačanju ovakvog pokreta doprinela je japanska invazija na kolonije Velike
Britanije, Francuske i Holandije u Jugoistočnoj Aziji – SAD su se trudile da zauzmu mesto starih
kolonijalnih sila – 1947. stvorene su Indija i Pakista, 1949. završena je borba za nezavisnost
Indonezije, a 1954. posle bitke kod Dijen Bijen Fua, Vijetnama, Laosa i Kambodže – 1960. do
1975. vođen je rat u Vijetnamu – 3. jula 1976. stvorena je jedinstvena država Vijetnam – sa
dekolonizacijom, posle 1950. politička karta Afrike menja se iz korena – najveći otpor
dekolonizaciji pružili su Francuzi u Alžiru • Dekolonizacija u Južnoj Americi razvijala se pod
direktnim uticajem SAD, koje su postavljale i smenjivale vojne režime – pobeda kubanske
revolucije, predvođene Fidelom Kastrom 1959. označila je početak nove ere u odnosima u
Južnoj Americi – probijanju američke blokade doprineo je i relativno čvrst režim u Meksiku –
posle zbacivanja režima Salvadora Aljendea i dolaska na vlast Augusta Pinočea, prekinut je
demokratski razvoj Čilea – 1970. je u Nikaragvi oboren režim Anastasija Somozea • Polovinom
pedesetih se pojavio pokret nesvrstanih, kao protivteža politici nuklearnog naoružavanja i
blokovske isključivosti – osnovna načela ovog pokreta poklapaju se sa načelima UN – Indija i
Kina su 1954. formulisale pet osnovnih principa miroljubive saradnje (poštovanje teritorijalnog
integriteta, nenapadanje, nemešanje, ravnopravnost I koegzistencija) – na konferenciji u
Badungu aprila 1955. istaknut je značaj potšovanja ovih principa – osnivači pokreta su Tito,
Nehru, Naser, Ahmed Sukarno i Kvame Nkrumah – Jugoslavija je insistirala na pokretu
nezavisnosti i njegovom pretvaranju u svetski front – posle Beogradske konferencije (od 1. do 6.
septembra 1961, koja je bila prva svetska manifestacija nesvrstanosti, konferencije su održavane
redovno - veliku pobedu za pokret nesvrstanosti predstavljalo je kodifikovanje načela
koegzistencije u UN 1970. – ipak, ovaj je pokret trpeo pritisak velikih sila • U završnoj fazi

192
Drugog svetskog rata stvorena je Organizacija Ujedinjenih nacija – osnivačka skupština održana
je u San Francisku aprila-juna 1945. u prisustvu predstavnika 51 zemlje, među njima i
Jugoslavije – stvaranjem OUN, sužena je sfera uticaja velikih sila – pored očuvanja mira, Povelja
UN odnosila se i na unapređivanje socijalnog i ekonomskog razvoja svih – ipak, ovakva načela
nisu uspela da sakriju dominaciju velikih sila – velike sile ostale su protivnici proširivanja
ovlašćenja Generalne skupštine, glavnog tela OUN – Kinu do 1972. u OUN predstavlja režim na
Tajvanu • I pored svih problema, OUN su se pokazale kao nezamenljiva insituticija
međunarodne zajednice – veliku ulogu OUN je odigrala u okupljanju malih zemalja u
suprotstavljanju velikim silama – od pojave Pokreta nesvrstanih, OUN dobija karakter
zajedničkog fronta protiv blokovske politike • DFJ je učestovovala u utemeljenju OUN – između
1945. i 1948. Jugoslavija u OUN podržava SSSR, ideološki najbližu veliku silu – zavisno od
držanja SSSR prema OUN i Jugoslavija je pokazivala određenu uzdržanost – posle 1948.
Jugoslavija je uvidela značaj OUN i počela da podržava akcije ove ustanove • Razvoj sveta posle
Drugog svetskog rata doneo je tehnološku revoluciju – proizvodnja oružja i razvoj ove grane
industrije tokom rata u mirnodopskom periodu pokazala je povratno dejstvo – do 1949. SAD
imaju atomski monopol, da bi tri godine kasnije velike sile proizvele i hidrogensku bombu –
ipak, upotreba atomske energije potpomogla je i razvoj medicine, poljoprivrede, biologije i
energetike – 4. oktobra 1957. počela je kosmička era sa lansiranjem Sputnjika I – 12. aprila
1961. u svemiru se našao i prvi čovek, Jurij Gagarin – vrhunac kosmičke ere predstavljala je
misija Apola XI (Nil Armstrong, Edvin Oldrin) koja se 21. jula 1969. spustila na Mesec • Drugi
svetski rat doneo je i promene u sferi demografije, načina života i političkog mišljenja – velike
migracije započete u SAD tokom Prvog svetskog rata, završene su sa krajem Drugog svetskog
rata – migracije su bile posebno karakteristične za zemlje čije su granice pretrpele izmene tokom
rata (Nemačka, Poljska), ali i za zemlje koje su bile podvrgnute procesu dekolonizacije) – velika
migracija dovela je do stvaranja cionističke države na Bliskom Istoku • Posleratni svet
karakterise tehnološka diferencijacija u uslovima podele koja je nasleđena (razvijeni sever i
nerazvijeni jug) – svet je obeležio prodor u treću tehnološku eru, sa počecima četvrte –
tehnološki napredak doveo je do preispitivanja načela društvene organizacije, pre svega u
zemljama socijalističkog bloka • Nekoliko decenija mira uticalo je i na natalitet, što je rezultiralo
"demografskom eksplozijom" – ovo povećanje broja stanovnika dovelo je do dalje krize odnosa
– sukob tradicionalizma i novih ideja doveo je do novih sukoba

193
KPJ U POLITIČKOM SISTEMU I UNUTRAŠNJOPOLITIČKI ODNOSI

• pri kraju rata KPJ sve više insistira na proširenju organizacije i olakšavanju prijema novih
članova – proširenje članstva moralo se sprovesti zbog njene rukovodeće revolucije i
preuzimanja vladajuće uloge u političkom sistemu Jugoslavije – ipak, CK KPJ je ostao pri nekim
osnovnim merilima pri prijemu novih članova • Partija se uvećala desetak puta posle rata – i
pored brojnog jačanja, KPJ je uspeo da zadrži karakter kadrovske partije – posle oslobođenje, pri
prijemu novih članova obraćanja je pažnja na eventualno unošenje elemenata "anarhije i
labavosti" – kadrovska partija, sa sve većim brojem članova, uzimana je kao uslov za širenje
delatnosti na sve državne organizacije i prevaspitavanje masa seljaštva u cilju nastavka
revolucije • sa omasovljenjem Partije, pojačana je borba protiv sektaštva – partija je
kontrolisanje ovakvih pojava vršila ograničavanjem broja novih članova koji će biti primljen –
istovremeno sa prilivom novih članova, započeli su procesi "čistke partije" krajem 1945. i
početkom 1946. od nezrelih saradnika – iz partije su isključivani i svi oni koji su joj na bilo koji
način narušavali ugled – u partiji su suzbijani i sitnoburžoaski i buržoaski pokreti • rukovodstvo
partije insistiralo je na tome da su komunisti nosioci novog, revolucionarnog morala – partijska
organizacija odražavala je višenacionalnost Jugoslavije – pored nacionalnih organizacija
Makedonije, Hrvatske i Slovenije, maja 1945. konstituisana je KP Srbije, na osnovu zaključaka
donetih u Jajcu 1943. i na Visu 1944. – osnivački kongres KP Srbije održan je 8.-12. maja 1945.
u Beogradu – nacionalna ravnopravnost koju je propagirala KPJ, manifestovala se kroz
srazmernu nacionalnu zastupljenost u svim organima vlasti – partijske konferencije u Crnoj Gori
i Bosni i Hercegovini pretvorene su u osnivačke kongrese komunističkih partija, ali je ovakav
plan kasnije odložen – prvobitni plan CK KPJ od 10. januara 1946. zahtevao je da kongresi
nacionalnih organizacija budu održani jula i avgusta 1945, a posle njih i kongres KPJ • u ratu u
KPJ preovlađivali su seljaci – ipak, rukovodeći kadar sačinjavali su radnici, studenti i đaci –
postojala su nastojanja rukovodstva KPJ da se struktura promeni u korist radnika, ali ovakva
nastojanja nisu dala rezultata, kako je radnička klasa Jugoslavije bila relativno malobrojna i
vezana za selo – ipak, po svom programu, KPJ je ostala partija radničke klase – sa razvijanjem
administracije partije, u njen sastav ulazi i sve veći broj činovnika • sistem organa KPJ bio je
uređen po centralističkom principu – monopol na donošenje najvažnijih odluka imao je CK KPJ
– faktičku moć odlučivanja imalo je uže telo, Politbiro, koji je od aprila 1948. funkcionisao kao
CK KPJ – partijskim jedinicama u republikama rukovode centralni komiteti republika i

194
pokrajinski komiteti Crne Gore i Bosne i Hercegovine, kako nisu imali plenum – polovinom
1945. CK KPJ odobrava stvaranje posebnog KP za Trst i Julijsku krajinu, pod rukovodstvom KP
Slovenije – partijsku strukturu upotpunjavali su PK Vojvodine, Partijski komitet za Kosovo i
Metohiju i niži komiteti • prema programu usvojenom jula 1945. CK KPJ se sastojao od
Organizacionoinstruktorskog odeljenja, Odeljenja za kadrove. Odeljenja za agitaciju i
propagandu i devet komisija – ovakva je organizacija postojala, uz manje ili veće izmene, i u
nacionalnim i pokrajinskim komitetima – OI odeljenje prenosilo je direktive CK KPJ i
osiguravalo njihovo sprovođenje – Kadrovsko odeljenje brinulo se za rukovodeći kadar partije,
SKOJ, masovne organizacije i državne organe – Kontrolna komisija predstavljala je jedinstveni
organ partijske kontrole – ostali organi imali su savetodavne kompetencije • glavni nosioci
ideološko-političkog i teorijskog rada u Partiji bili su agitprop-komisije pri rukovodstvima, na
čelu sa Agitpropom CK KPJ – centralna partijska organizacija za obrazovanje bila je Viša
partijska škola CK KPJ, koja je jula 1945. sa reorganizacijom partije, pretrpela određene izmene
– niže partijske škole organizovane su pri CK KP federalnih jedinica, sa zadatkom da obrazuju
niži partijski kadar – programe škola činile su kombinacije istorijskih i teorijskih predmeta po
uzoru na programe koji su sprovođeni u SSSR – organizacija i metod nastave bili su isti u višim i
nižim školama, dok je razlika bila u broju slušalaca i strukturi programa • ideološka delatnost
KPJ bila je obeležena snažnom privrženošću SSSR – tek je posle sukoba sa Informbiroom došlo
do razgraničenja Staljinovih dela od klasika marksizma – posebno je popularnu knjigu činila
Istorija SKP(b) – u okvirima programa izučavala se NOB i istorija nastanka nove države –
jugoslovenska revolucija je propagirana kao svojevrsni pandan Oktobarskoj revoluciji –
uzdizanje Titove ličnosti, započeto na Drugom zasedanju AVNOJ u Jajcu, nastavljeno je i posle
rata – sovjetsko iskustvo je prihvatano, ali nije odbacivano ni iskustvo autentične revolucije –
početni period odlikuje preterana glorifikacija SSSR i Staljina, da bi tek kasnije došlo do
odbacivanja "kvarenja revolucije" koje je izveo Staljin – ipak, do raskida 1948. kult SKP(b)
nikada nije dovođen u pitanje • do raskida sa IB, jugoslovenska naučna javnost nije se bavila
uopštavanjem sopstvenih iskustava – pitanja NOB, federacija, NOO tretirana je onako kako su to
činili rukovodeći komunisti (Tito, Kardelj, Moša Pijade, Đilas), sa nedovoljno dobrom
argumentacijom – uzor je tražen u SSSR, a Jugoslavija je bila preplavljena sovjetskom
društvenom i političkom literaturom – istovremeno, sovjetski teoretičari težili su da ne obrađuju
probleme van onih za koje su bili sigurni da ih neće dovesti u nemilost Staljina • u antisektaškom

195
delovanju, Partija je bila pažljiva da ne udara na ljude koji su mogli poslužiti kao potencijalni
saveznici u daljem širenju njene politike – sa novom fazom industrijalizacije, koja je započela
posle 1946. pažnja partije se sve više usmerava na novonastale industrijske centre – sa
industrijalizacijom, radnička klasa postajala je sve brojnija i uticajnija – novonastale masovne
organizacije, pre svega sindikati, trebalo je da posluže za širenje učenja partije – stvarani su
uslovi za prosvetno-političko delovanje sindikata • pri organizaciji ideološkog rada članstva,
naglašavao se značaj jednoobraznih formi – SKOJ, na inicijativu partije, angažovao se u
vaspitavanju članstva Narodne omladine u smislu unošenja marksizma – za najvećeg neprijatelja
je proglašena apolitičnost – teorijsko i ideološko-političko obrazovanje u Armiji razvijano je
preko kurseva i slanja u partijske škole – osnovu Armije činili su učesnici tri prve godine NOB –
ipak, u armiju su ušli i vojnici koji su tokom rata služili u protivničkoj armiji • teorijski rad
obuhvatao je i kadrove najviše uprave, saveznih ministarstava i komiteta – proučavanje istorije
SKP(b) pretpostavljana je istoriji NOB – težilo se samoizgradnji članstva – pri oblikovanju
članstva partije, Agitprop je insistirao na što obimnijem korišćenju partijske literature - ideološki
rad postajao je još naglašeniji sa ulaskom u fazu industrijalizacije • ideološki rad nailazio je na
velike prepreke posebno u oblasti gde je bilo dosta nepismenih, polupismenih ili slabo
obrazovanih komunista – rad u oblasti agitacije i propagande trajao je isključivo na inicijativu
najviših organa partije – pre ulaska u plansku privredu, novembra 1946. CK KPJ je Odlukom o
daljem radu na ideološkom i političkom podizanju radnih masa, formulisao nove zadatke na
polju ideološkog obrazovanja • odlukom donetom 10. avgusta 1945. CK KPJ je preuzeo
rukovođenje partijskim organizacijama u JA preko Političkog odeljenja Ministarstva narodne
odbrane – poslovima narodne odbrane bavila se Vojna komisija pri CK KPJ, koja je
organizovana jula 1945. – aprila 1946. Vojna komisija pretvorena je u Vojni savet, na čelu sa
Josipom Brozom • organizacija KPJ funkcionisala je na principu demokratskog centralizma –
odluke su donošene iz jednog centra, poštovanjem principa potčinjavanja manjine većini –
prevagu centralizma nad demokratijom, CK je pravdao istorijskom situacijom – proces srastanja
partijske i državne vlasti započet tokom rata, nastavljen je i tokom industrijalizacije zemlje –
odluke partije prenosile su se na državu – povezivanje partije i države prešlo je u novu fazu sa
donošenjem odluke CK KPJ aprila 1947. godine o odeljenja državnih aparata još čvršće
povezana sa rukovodstvima masovnih organizacija i državnih privrednih resora • KPJ je bila
osnovna snaga političkog sistema i nosilac velike društvene moći, iako nigde nije bila pomenuta

196
u prvom Ustavu FNRJ – ovakvu nadmoć zasnivala je na ideji da predstavlja avangardu radničke
klase, koja je bila nosilac oslobođenja celog naroda – osnovni vladajući organ partije, samim tim
i države, neograničene moći, niti ustavno, niti politički, bio je Politbiro CK KPJ, koji se našao na
vrhu sistema državne organizacije, koji je utvrđen tokom rata – centralnu ulogu u Politbirou
imao je Tito, a njegovi najbliži saradnici bili su Edvard Kardelj, Aleksandar Ranković i Milovan
Đilas – Politbiro, i Tito na njegovom čelu, stvarao je državu tako da obezbedi apsolutnu političku
prevlast partije – po ugledu na SSSR, Politbiro je i u Jugoslaviji funkcionisao bez ikakvog
nadzora – partija nije bila voljna da vlast u državi deli sa bilo kime • Organizaciono uobličavanje
Jedinstvenog NO fronta, započeto 1944, završeno je sa Osnivačkim kongresom Narodnog fronta
Jugoslavije (5-7 avgust 1945. u Beogradu) odnosno na ostalim republičkim kongresima
Narodnog fronta – NFJ nije imao karakter klasične političke partije, ali je nosio obeležja posebne
političke organizacije sa agitaciono-propagandnim funkcijama – u sastavu NFJ nalazile su se i
građanske stranke koje su mu prišle krajem rata – iako je statut NFJ garantovao posebnost svim
strankama koje su u njega uključena, na specifičan način su njihova ovlašćenja umanjena – u
sastavu NFJ građanske stranke potpuno su izgubile svaki značaj • KPJ u sistemu revolucionarne
demokratije istupa za monolitizam u sopstvenim redovima i političkom životu uopšte, prema
sovjetskom uzoru – odbacivana je mogućnost višestranačkog sistema – NFJ predstavljao je
politički, ideološki i socijalni pokret Jugoslavije u kome su mase seljaštva, radništva i
inteligencije zalagale za "učvršćivanje demokratskih tekovima NOB i izgradnju DFJ" – ovaj je
pokret imao odlike političke organizacije formirane na principu dobrovoljnosti – u rukovodeća
tela NFJ birane su avgusta 1945. vodeće ličnosti KPJ – predsednik je postao Tito, prvi generalni
sekretar Sreten Žujović – kroz Narodni front je problem društvenih sukoba rešavana
jednostavnom asimilacijom građanskih grupa – snage van Narodnog fronta podrvrgavane su
političkom pritisku – udarnu snagu NFJ davao je USAOJ kao pokret omladine okupljene oko
SKOJ – na Kongresu u Zagrebu (9-11. maj 1946.) USAOJ pretvoren je u organizaciju Narodne
omladine Jugoslavije • Manifestacioni kongres AFŽ održan je u Beogradu juna 1945. – ovime su
odbačene sumnje jednog dela KPJ u celishodnost njenog opstanka – već u jesen iste godine CK
KPJ postavlja zadatak partijskim rukovodiocima da veću pažnju posvete razvitku AFŽ • Sa
osnivanjem Jedinstvenih sindikata radnika i nameštenika, KPJ je završavala osnivanje masovnih
organizacija kao formu ostvarivanja uticaja – na skupu u Beogradu, od 23. do 25. januara 1945.
konstituisan je Jedinstveni savez sindikata radnika i nameštenika Jugoslavije – sindikat je bio

197
transmisija KPJ koja mu određuje mesto u celokupnoj organizaciji nove Jugoslavije – kao i
ostale masovne organizacije, sindikat učestvuje u vlasti, ali nema mogućnost samostalnog
delovanja – sindikat je prenosio volju radničke klase, a KPJ je imala vlast u ime radničke klase,
kao njena avangarda – organizacija sindikata bila je jednostavna kopija sovjetskog uzora –
funkcije su bile proizvodno-ekonomske, zaštitne i kulturno vaspitne – sindikati okupljaju sve
zaposlene, bez razlike – sindikat predstavlja dobrovoljnu i masovnu organizaciju, ali ne kao
pandan NFJ, već kao njegov deo – političko-vaspitna uloga sindikata ogledala se u razvijanju
odnosa prema radu i proizvodnji • Rad preduzeća pratili su "ekonomizam" i "sindikalni
avangardizam" – delatnost "ekonomista", koji su poistovećivali državna i kapitalistička
preduzeća, zahtevali su proširenje radničkih prava i obično bili označavani kao "oportunisti" ili
"socijaldemokrate" - "sindikalni avangardizam" manifestovao se kroz mešanje sindikata u rad
preduzeća • U periodu obnove, nije bilo akcije u kojoj Narodni front nije bio organizator ili
sprovodnik, popularizator ili agitaciono-propagandni nosilac – sa porastom centralizacije države,
partijska rukovodstva su sve više gradila formalistički odnos prema NFJ – krajem 1946. i
početkom 1947. sa prelaskom na industrijalizaciju, NFJ se pretvara u aparat za izvršavanje
konkretnih državnih zadataka – sužena je politička osnova NFJ – lideri građanskih stranaka u
svojim stavovima kretali su se od deobe vlasti sa komunistima, organizacije NFJ i pokušaja
organizacije višestranačkog sistema, do priznavanja vodeće uloge KPJ – Demokratska stranka,
predvođena Milanom Grolom, koja je delovala kao opozicija u vreme realizacije sporazuma
Tito-Šubašić, ostala je pobornik revizije svih tekovina revolucije – ipak, izložena jakom pritisku,
ova opozicija, na kraju, nestaje iz političkog života • U okviru Narodnog fronta javlja se, tokom
novembarskih izbora za Konstituantu, opozicija poznata kao "frontovska" – njen predvodnik je
bio Dragoljub Jovanović, generalni sekretar Narodne seljačke stranke – ova je opcija išla na
suprotstavljanje seljačkoj radničkoj klasi, a sa druge strane suprotstavljala se merama KPJ za
socijalnoekonomsku transformaciju društva i prelazak na plansku privredu – odbacivao je
Narodni front kao opštenarodnu organizaciju – jula 1946. Jovanović se otvoreno suprotstavio
politici Jugoslavije – razlaz Jovanovića sa Narodnim frontom izazvao je vrenje u Narodnoj
seljačkoj stranci i doveo do jačanja "levice" u njoj – ova je epizoda pokazala odlučnost KPJ da
ne dozvoli stvaranje političkih snaga koje bi ugrozile revolucionarne promene i uspostavljanje
monolitnog političkog sistema pod svojom kontrolom • Podržavani su svi oblici političkog
organizovanja u Narodnom frontu koje doprinose jedinstvu radnika, seljaka i inteligencije,

198
gušenju opozicije građanskih stranaka i uključivanju masa u privredni život i rad narodnih
odbora – preko malobrojnih političkih organizacija koje je KPJ podržavala, samo je želela da
proširi svoj uticaj ili ga u pojedinim društvenim grupama učvrsti • Građanske snage tražile su
podršku u inostranstvu, smatrajući nastali revolucionarni režim privremenim – posebno je
opasno bilo potpirivanje netrpeljivosti među određenim društvenim grupama, nasuprot politici
tolerancije koju je proklamovala KPJ – odlukom predsedništva AVNOJ od maja 1945. svako
ograničavanje građanskih prava, kao i svako pružanje povlastica građanima na osnovu njihove
nacionalnosti bilo je kažnjivo – delovi ovog zakona ušli su Krivični zakon protiv naroda i države,
koji je usvojila Privremena narodna skupština DFJ, avgusta 1945. • Nacionalni odnosi su, spolja
gledano, bili retko skladni – ipak, pored represivne politike koju je režim vodio, ni sami
komunisti nisu najbolje razumeli nacionalne probleme, te je dolazilo do neočekivanih
komplikacija – prijem pripadnika nacionalnih manjina u partijske organizacije vršen je po
povlašćenim krijerijumima, što izazivalo ogorčenje među starim članovima – srpsko građanstvo
bilo je uvereno da je država u rukama Hrvata, a srpski politički front pocepan prema izričitim
željama komunista – poseban faktor nestabilnosti predstavljao je katolički kler – ratne događaje
koristile su sve tri strane • Jugoslovenski političari u emigraciji nastavili su da vode aktivnu
politiku protiv novog režima ("totalitarnog vala") – 1945. u Londonu je osnovan Jugoslovenski
narodni odbor, koji je sebe proglasio za zakonitog predstavnika većine jugoslovenskih
građanskih stranaka – 1946. Vlatko Maček je pristao da koordinirano sa Jugoslovenskim
odborom radi protiv "tiranije" u Jugoslaviji – ipak, Maček je odbijao da uđe u vladu u kojoj bi
bio i srpski kralj Petar II – insistirao je na principu konfederacije uniji – šef JNS Jovan Banjanin
insistirao je na postojanju samo jednog naroda, dok je podela na tri naroda besmislena • Odnosi
između države i katolicizma zbog toga što je rimokatolička hijerarhija bila protivnik sređivanja
odnosa sa narodnom vlašću i bojkotovala ovu – sukob je posebno zaoštren za vreme agrarne
reforme, uoči izbora za Ustavotvornu skupštinu, odvajanja crkve od države i škole od crkve –
deo katoličkog sveštenstva predvođen Alojzijem Stepincem nije želeo da se pomiri sa
odvajanjem crkve od države i sa garancijom slobode veroispovesti – Vatikan je napadao
Jugoslaviju kao zemlju progona crkve i vernika – primedbe reis-ul-uleme sveo se na zadržavanje
pravosudnog prava verskog sudije u pojedinim pitanjima – SPC se pomirila sa odvajanjem crkve
od države • Stepinac je 1946. izveden pred sud zbog svojih veza sa ustašama i "križarima", što je
izazvalo ogorčenje Vatikana i napade na Jugoslaviju – katolička crkva težila je da ostane

199
značajan faktor na političkoj sceni Jugoslavije, što se nije poklapalo sa željama KPJ da na svaki
način delovanje katoličke crkve ograniči na duhovnu sferu – papski nuncije podržavao je struju
episkopata predvođenu Stepincem – ovakav sukob crkve i države bio je karakterističan i za druge
zemlje koje su krenule socijalističkim putem, posebno ako su bile preovladavajuće katoličke – u
svim ovim zemljama crkve su imale podršku Vatikana – ipak, katolički kler u Jugoslaviji je bio
posebno kompromitovan saradnjom sa okupatorima tokom rata, a crkve u zapadnim zemljama
uživale su i podršku režima u kapitalističkim zemljama – slično se KPJ zalagala za povlačenje i
predstavnika SPC iz političkog života - vrh makedonske crkve izrazio je želju krajem rata za
izdvajanjem iz SPC, što je odbijeno i do danas nije rešeno • KPJ nije predviđala uništenje starih
građanskih snaga, ali ni njihovo preterano jačanje, kako se strahovalo od aktiviranja
kontrarevolucije sa stranom podrškom – opozicija nikada nije legalizovana, već je uvek
tumačena kao "lager starih snaga" koji pokušava da vrati točak istorije nazad • Zaostale snage
kontrarevolucionarnih pokreta, koje su posle rata ostale razbijene, bile su stalno progonjene od
strane snaga KNOJ, OZNE, aktivista narodne vlasti i Narodnog fronta – živelo je uverenje među
pripadnicima kontrarevolucije da će treći svetski rat preokrenuti kompletnu situaciju u njihovu
korist – sa hvatanjem Draže Mihailovića i njegovim izvođenjem na sud, marta 1946. počele su
da blede i poslednje nade kontrarevolucionara – na Kosovu su januara/februara 1945. razbijeni
balisti, ali su manje grupe nastavile da deluju sve do 1951/2. • Sa prvim znacima sukoba između
zapadnih sila i SSSR započelo je organizovanje jugoslovenske emigracije protiv poretka u
Jugoslaviji – u periodu konsolidacije, Jugoslavija se nalazila pod snažnim pritiskom
konzervativnih krugova sa Zapada i njihove propagande – antijugoslovenska propaganda
poprimala je različite oblike u specifičnim uslovima pojedinih jugoslovenskih republika –
bugarska opozicija Nikole Petkova izjašnjavala se za makedonsku državu u kojoj bi se našle
Vardarska, Egejska i Pirinska Makedonija – borba za Trst smatrana je zapostavljanjem
jugoslovenskih interesa za Egejsku Makedoniju – u Sloveniji su širene ideje o srednjeevropskoj
federaciji

POREKLO CENTRALIZMA I ODNOSI U FEDERACIJI

• stvoreni sistem imao je ugled u sistemu koji je bio na snazi u SSSR – osnovne institucije
proizilazile su iz NOB, ali je koncepcija ustava preuzeta iz SSSR, kao i neke kompletne
institucije – centralizam KPJ samo se širio na centralizam čitave države i društvo, koje je

200
etatizacija privrede samo pojačavala na planu ekonomije • ipak, duh samostalne revolucije u
Jugoslaviji teško se mirio sa sovjetskim iskustvom – sovjetsko iskustvo odražavalo se kroz
centralizovano Javno tužilaštvo, dekorativni značaj Prezidijuma narodne skupštine, organi
lokalne samouprave kao sprovodnici volje viših organa – jugoslovenska revolucija i njen duh
našli su se suočeni sa birokratijom presađenom iz drugog sistema – ipak, jednakost koja je u tom
trenutku obeležavao shvatanja socijalizma – istovremeno, centralistička federacija pravdana je i
pritiscima koji su na državu vršeni sa zapada • ipak, pokazalo se da su mase oslobođene u
revoluciji glavni protivnik birokratizacije društvenih odnosa – KPJ je uživala veliki moralno-
politički kapital posle rata, ali se održao i kompleks vezan za postojeću moć i broj članova – iako
je bio najjači faktor vlasti, ali nije bio, formalno gledano, konstitutivni faktor – vezano sa ovime
razvijalo se i konspirativno svojstvo partije – partija je na ovaj način obezbeđivala bržu
koncentraciju snaga i sredstava u datim okolnostima – ipak, centralizam države uslovljen je i
centralizmom same partijske organizacije – partija je bila centar upravljanja i glavni organ
odlučivanja u državi – prema Titu, posle rata, komunisti su bili ona sila koja je objedinjavala
celinu države – sam Tito se zalagao za čvrstu i jedinstvenu federaciju naroda • ratom stvorena
federacija bila je decentralizovana, ali sa razvojem jedinstvenog sistema vlasti krenulo se ka
centralizaciji – ovakva obeležja su se sve jače iskazivala, sa obuhvatanjem svih glavnih poslova
u novostvorenoj državi od strane KPJ – program NFJ zalagao se za "državnu celinu i nezavisnost
Jugoslavije" – federativno uređenje nisu u pitanje dovodile ni građanske stranke – na federaciju
se gledalo kao na rezultat istorijskopolitičkih činilaca – prema ugledu na Sovjetski savez,
insistiralo se na ujedinjavanju raznolikosti, umesto ujedinjavanju jednolikosti • narodne
republike su samostalno vršile vlast, ograničene samo onim pravima koja su dobrovoljno prenela
na FNRJ – ipak, uloga i ovlašćenja saveznih organa vlasti daleko je prevazilazila one republičkih
– najosetljivija pitanja u okvirima federacije rešavana su na Politbirou CK KPJ, na čelu sa Titom
– na Politbirou su razmatrani problemi ustanka na Kosovu i Metohiji, Makedonije i "pitanje
popova" – prethodno su raspravljana sva velika državna pitanja, Nacrt ustava, izbor članova
Prezidijuma FNRJ, izvođenje nacionalizacije, prelazak na plansku privredu... – saglasno sa
centralizacijom, težilo se i koncentraciji ekonomske moći, centralizovane akumulacije kao izvora
industrijalizacije – u vezi sa industrijalizacijom, Politbiro je septembra 1946. doneo politička
merila industrijalizacije (predviđeno je postojanje četiri industrijska basena) • novoformiranim
Vojnim savetom rukovodio je Josip Broz – sa ukidanjem vojnih komisija pri centralnim i

201
pokrajinskim komitetima, nacionalna partijska rukovodstva su zadužena da obezbede pravilan
rad u predvojničkoj obuci – ovime je izvršena i centralizacija narodne odbrane • sa usvajanjem
petogodišnjih planova kao osnove privrede, porastao je značaj evidencije, statistike,
administrativne i druge kontrole i proveravanja izvršenja plana i drugih zadataka - državna
kontrola je ustanovljena zakonom 1946. sa ciljem da se kontroliše celokupno poslovanje i rad
organa državne uprave i područnih ustanova i preduzeća

DRŽAVNA PRIVREDA I NJENE PROTIVUREČNOSTI

• nova vlast se posle oslobođenja zemlja našla pred zadatkom privredne obnove – jugoslovensko
stanovništvo u ratu pretrpelo je najveće gubitke posle SSSR i Poljske – usled delovanja kako
okupatora, tako i saveznika, privreda zemlje se našla u rasulu – organi narodne vlasti pokrenuli
su obnovu oslanjajući se na ratno iskustvo slobodne teritorije – NKOJ i Vlada pretpostavljali su
da će ekonomska obnova zemlje krenuti bolje posle formiranja vlade – između ostalih zadataka
koji su stajali pred novom vladom, najvažniji su bili pomaganje krajevima koji su bili žarišta
NOB – u periodu do početka 1946. plan obnove imao je samo najosnovnije smernice, ali je ovaj
rad bio prelazni period prema opštem planiranju • prvenstvo u obnovi dato je saobraćaju – pruga
Beograd-Zagreb popravljana je skoro danonoćno, od početka pomeranja fronta na zapad – od
juna 1945. pomoć pri obnovi pružala je i UNRA • do kraja rata, delimično obnovljena industrija
snabdevala je front, da bi se polovinom 1945. preorijentisala na civilnu proizvodnju – ipak,
mnogobrojni su faktori bili koji su onemogućavali odgovarajuće brz razvoj industrije – posle
povlačenja nemačke manjine iz Vojvodine zajedno sa Vermahtom, postao je osetan i nedostatak
radne snage – Rumuni, Mađari i Nemci uglavnom su internirani – značajne poremećaje u
poljoprivredi izazvala je i agrarna reforma, kao i kolonizacija iz planinskih krajeva na opustele
teritorije u Vojvodini – poljoprivredni inventar bio je u jako lošem stanju • posle rata, primarna
briga vlade postaje prehrana stanovništva – na selu je zaveden otkup poljoprivrednih proizvoda –
prvenstvo u snabdevanju imalo je "proizvodno stanovništvo" i opusteli krajevi – s proleća 1945.
Predsedništvo AVNOJ ozakonilo je mere protiv nedozvoljene trgovine i špekulacija – od aprila
do juna 1945. izvršeno je zamenjivanje mnoštva valuta na teritoriji DFJ dinarom • repatrijacija
jugoslovenskih građana iz fašističkih zarobljeničkih i koncentracionih logora bio je još jedan od
veoma važnih zadataka nove vlasti – tokom ovog procesa ostvarena je značajna saradnja sa
saveznicima, a nova Jugoslavija je dobila veliki broj stručnjaka i školovanih ljudi – u

202
zbrinjavanju siročića rata, najznačajniju ulogu odigrale su AFŽ, sindikati i USAOJ • Jugoslavija
je obnovu privrede vršila sopstvenim snagama, ako se zanemari pomoć UNRE, koja je imala
nepovratni karakter – na kraju, pomoć UNRE dovedena je u pitanje zbog optužbi da Jugoslavije
novac koristi za snabdevanje JA – težište uvoza bilo je na osnovnim prehrambenim artiklima, što
je bilo uslovljeno situacijom u prehrani • Na ime sredstava za obnovu industrije, izvršen je uvoz
čitavih instalacija, opreme za rudnike, mašine i industrijski alati – deo ovog uvoza omogućio je
pokretanje izuzetno značajnih preduzeća za Jugoslaviju, poput Zenice • Od UNRA-ine
aktivnosti, treba izdvojiti onu u oblasti zdravstva – vršeno je suzbijanje epidemija, zdravstveno
prosvećivanje, obuka sestara i medicinskog osoblja – rešen je, mada samo delimično, problem
obuće i odeće – putem pomoći UNRA rešen je i posleratni problem gladi, bar u prvom periodu •
Najvažniji izvor obnove bio je masovni dobrovoljni rad u raznim oblicima, od masovne radne
akcije do takmičenja i udarništva – ovakva je aktivnost korene vukla iz rata, ali je masovni
karakter dobila tek posle rata – forsiran je stahanovski pokret poreklom iz SSSR (pojava
narodnih heroja poput Alije Sirotanovića) – među najkrupnijim projektima realizovanim u
ovakvim akcijama bili su pruga Brčko-Banovići i autoput Beograd-Zagreb – značajan je
podsticaj zalaganju radnika davala i nova ekonomska politika vlasti, koja je, uprkos nestašici,
maksimalno izlazila u susret radnicima • Jugoslovenska privreda, posle rata, počivala je na tri
sektora, državnom, zadružnom i privatnom – među ova tri, najznačajniju ulogu imala je državna
privreda – nadzor nad državnom imovinom sprovodila je Državna uprava narodnih dobara –
država je snažnu podršku davala zadrugarstvu, kao jednom od stubova privrednog sistema i
sponi između državnog i privrednog sektora – privatni sektor nije tretiran kao jedinstvena celina,
jer je među njegovim delovima bilo značajnih razlika – iako prvi ustav FNRJ nije ukidao privatni
sektor, bio je ograničen, mogućnošću eksproprijacije privatne svojine • Sa pojačanom kotrolom
države nad privredom, posle 1946. raste moć izvršnih organa, opštepolitičkih, operativnih,
upravno-stručnih i kontrolnih – stvoren je sistem organa koji su kontrolisali privredu, ali je
centralnu ulogu zadržala vlada – centralizacija se vršila na bazi ekonomskog monopola države –
sa centralizacijom privrede, porastao je broj službenika koji je u njoj bio angažovan • Kao
prelazno rešenje prema novom tipu upravljanja i u privredi poslužile su glavne uprave,
obrazovane 1946. – glavne uprave predstavljale su vezu između proizvodnih jedinica i
ministarstava – preduzeća su imala status pravnih lica, ali ne i samostalnost delovanja –
preduzeća su podeljena na savezna, republička i lokalna • Administrativna raspodela je

203
potiskivala tržište, a cene su utvrđivane administrativnim aktima, čime se, u stvari težilo
dokazivanju da je država ovladala zakonom vrednosti – bitna komponenta nove privrede bila je
centralizovano planiranje – 22. septembra 1946. Politbiro CK KPJ donosi odluku o centralizaciji
banaka u dve banke (Narodna i Jugoslovenska investiciona) – izvori za planirane investicije
trebalo je poreklo da vode pre svega iz poljoprivrede – u privredi je Jugoslavija bila okrenuta
zemljama narodne demokratije, čime je ostala izolovana od zapadnog sveta, posle isteka pomoći
UNRA – ovakav razvoj situacije naveo je Jugoslavije na eksploataciju sredstava iz poljoprivrede
• 5. decembra 1946. donet je zakon o nacionalizaciji privatnih privrednih preduzeća – aprila
1948. izvršena je nacionalizacija sitne privrede (dopuna zakona doneta na inicijativu
Informbiroa) – zaključkom CK KPJ iz decembra 1946. predviđeno je dovršavanje projekta
petogodišnjeg i jednogodišnjeg plana – u korist prelaska na plansku privredu govorili su
činjenice da je politička vlast bila u rukama snaga koje su sledile KPJ, a privreda uglavnom
podržavljena putem nacionalizacije i prethodno izvedene konfiskacije – težište je stavljeno na
bazičnu industriju, od koje se očekivalo da povuče ostale grane – Jugoslavija je bila zemlja
bogata resursima, sa relativno dobro razvijenom saobraćajnom mrežom – na početku
industrijalizacije, Jugoslavija je raspolagala i agrarnim viškovima koje je mogla iskoristiti, kao i
jezgro radničke klase • očekivana je pomoć SSSR, ali nije isključivana ni mogućnost pomoći sa
zapada – ipak, odnosi sa zapadom na kraju nisu pružili mogućnost da se ovakva pomoć dobije –
značajna je pomoć očekivana i u okviru ratnih reparacija od Nemačke, ali do januara 1946. nije
se znalo kolika će ova pomoć biti – Italija se obavezala februara 1947. na isplaćivanje ratnih
reparacija u periodu od sedam godina – reparacija iz Bugarske se Jugoslavija odrekla • Ustav
FNRJ jasno je pokazivao nastojanje KPJ da se izvrši produženje revolucije, zašta se smatralo da
je neophodna odgovarajuća finansijska podrška – samim tim je ustav predviđao i eksproprijaciju
i kontrolu države nad privatnim sektorom – aprila 1947. Narodna skupština FNRJ usvaja Zakon
o petogodišnjem planu razvitka narodne privrede Jugoslavije, za period od 1947. do 1951. – ovaj
plan je konkretizovao shvatanja o ubrzanoj industrijalizaciji i centralizovanoj akumulaciji kao
sredstvu za izvlačenje zemlje iz nasleđene zaostalosti – posebno je naglašavana potreba
ubrzavanja privrednog razvoja narodnih republika Bosne i Hercegovine, Makedonije, Crne Gore
i drugih zaostalih krajeva Jugoslavije • I pored oslonca na SSSR, Jugoslavija je odlučila da
razvija sopstvenu industriju naoružanja, ali tek posle sukoba sa Staljinom – industrijalizaciju i
elektrifikaciju Jugoslavije od prvog dana kočilo je nepovoljno zatečeno stanje – problem je

204
predstavljala i isključiva spoljnopolitička orijentacija prema SSSR i socijalističkim zemljama –
najveće dostignuće prvog petogodišnjeg plana predstavljala je izgradnja pruge Šamac-Sarajevo –
ranije započeti pokreti takmičenja i udarništva u pojedinim gradilištima kulminiralo je sa prvim
petogodišnjim planom – čovek je postao osnovni element proizvodnje – u poređenju sa
ulaganjima u industriju, ulaganja u poljoprivredu bila su daleko niža između 1947. i 1948. – čime
je uslovljeno njeno dalje zaostajanje • Državna politika je administrativnim merama sprečavala
seljaka da proširi privatni posed – opšte zemljoradničke zadruge smatrane su od 1946. godine
putem socijalizma na selu i poželjnim oblikom za prelazak seoskog privređivanja na viši nivo –
osnivanje seoskih zadruga bilo je otežano zbog zaostajanja industrije – krajem 1947. na
inicijativu CK KPJ, zadružni domovi počeli su masovno da se izgrađuju kao poslovni centri i
kulturna žarišta • Politika koju je KPJ vodila prema selu bila je protivurečna – ciljevi partije, na
kraju, razišli su se sa rezultatima – agrarna reforma je unazadila za nekoliko godina
jugoslovensku poljoprivredu – otkupna politika je zaoštrila odnose između države i seljaka –
kroz masovnu kolektivizaciju pokazivana je ideološka vernost Staljinu, sa razornim posledicama
na selu – selo se nalazilo i pod konstantnim pritiskom partije • Industrijska proizvodnja je krajem
1947. prevazišla predratnu, ali je ubrzana industrijalizacija i akumulacija činile industrijske
proizvode preskupim za široku potrošnju – pojloprivredni proizvodi ostali su, nasuprot tome,
jeftini – u "ranom socijalizmu" Jugoslavija je bila izložena usiljenoj industrijalizaciji, ogromnim
troškovima radne energije, zapostavljanju društvenog i individualnog standarda – počela je
deagrarizacija jugoslovenskog sela, što je dovelo i do promena u mentalitetu seoskog
stanovništva • Nagli porast proizvodnje počinje tek sa 1953. i puštanjem u pogon novih
"ključnih" objekata, prestankom blokade sa istoka i preboljevanjem posledica velikih suša 1950.
i 1952. godine – petogodišnji plan nije ispunjen, tako da je strategija industrijalizacije usvojena
1947. nastavljena do 1956.

POLITIKA OTKUPA

• agrarnom reformom, kolonizacijom i ukidanjem seljačkih dugova vlast je obezbeđivala

podršku seljaštva – posle prestanka rekvizicije kao načina snabdevanja NOVJ, odnosno JA,
postavilo se pitanje daljeg snabdevanja stanovništva, vojske i industrije – u narednih nekoliko
godina, prelazi se na sistem otkupa – ovakva politika razvijena je pod sovjetskim uticajem –
privatni posedi nisu bili pogodni za primenu modernih agrotehničkih sredstava, a društveni

205
posedi činili su tek delić ukupnih obradivih površina – Politbiro CK KPJ nije želeo da
snabdevanje gradova i vojske prepusti slobodnom tržištu – opštu kontrolu privrede trebalo je
proširiti i na selo – postojao je strah o jačanja slobodnih seljaka i ugrožavanja snabdevanja
slobodnog tržišta – KPJ se, između slobodnog tržišta i administrativnog pribiranja hrane,
opredelila za politiku otkupa • administrativni otkup regulisan je pravnim aktima, koji su u prvi
mah nosili obeležja privremenih mera – propisi otkupa razlikovali se se od proizvoda do
proizvoda – pravila se razlika pri otkupu i između pojedinih krajeva, sa posebnom pažnjom koja
se posvećivala najdominantnijem obliku proizvodnje – propisima iz 1946. određena količina
proizvoda ostavljena je i proizvođačima na slobodno raspolaganje • otkupni propisi iz 1947.
razrađeniji su i stroži, posle prelomne odluke da se pređe na plansku privredu i usiljenu
industrijalizaciju – socijalističku akumulaciju trebalo je izvesti na račun sela i jeftinog rada –
novim propisima, Jugoslavija je podeljena na žitorodnu i nežitorodnu zonu – predaja
poljoprivrednih viškova podsticana je davanjem bonova za nabavku industrijske robe –
administrativni karakter otkupa ogleda se u njihovoj obaveznosti, unapred utvđenim količinama,
maksimiziranim otkupnim cenama, kaznenim odredbama – celokupni sistem je centralizovan –
propisi su razrađivani na osnovu rada specijalnih ekipa koje su utvrđivale mogućnosti
proizvođača • sa prelaskom na industrijalizaciju, marta 1947, otkup je ozakonjen kao trajan
proces – Kontrolna komisija CK KPJ dobija vanredna ovlašćenja – već 1945. uočeno je da se
norme otkupa ne ispunjavaju – razlozi za ovu razliku između sakupljenog i planiranog nastajale
su usleg delovanja nekoliko faktora – razvija se tihi rat između seljaka i izvršioca politike otkupa
oko količine predate robe – mera otkupa je ukinuta 1949, ali je zamenjena prinudnom
kolektivizacijom • razređivanje otkupa na oblasti teklo je u znaku utvrđivanja rokova isporuke –
sa neispunjavanjem dnevnih normi, kampanja otkupa je pojačavana, planovi revidirani, a bilo je
prinude – teret otkupa najviše pogađa Srbiju, preciznije Vojvodinu – plan setve i obavezno
zasejavanje bili su sastavni deo otkupne politike – pri mesnim NO uvođene su setvene komisije
savetodavno-kontrolnog karaktera • sprovođenje kontrole setve, uz politički pritisak, dovelo je
do revolta među seljaštvom – najbolji znak negodovanja seljaštva bio je slab odziv na skupove
posvećene planiranju setve – poreska politika je smatrana značajnim oblikom ograničavanja
kapitalističkih elemenata na selu – po ugledu na sovjetski sistem, došlo je do podele seljaštva na
kulake, srednjake i siromašne seljake, što je samo dovelo do promene političke atmosfere čak i u
krajevima u kojima je vladala NOB – ova je šablonska podela seljaštva, potpuno neodgovarajuća

206
istorijskoj situaciji – ovakva podela je izazivala nezadovoljstvo na selu, koje se manifestovalo
kroz demonstracije, pobune, otvoreno kidisanje na organe vlasti • kampanje otkupa proticale su u
znaku jakog upravnog i političkog pritiska, uz masovnu podršku propagande – kada bi sredstva
ubeđivanja bila iscrpljena, sledila je represija – i pored očiglednog nezadovoljstva na selu,
kampanja otkupa nije obustavljana – neizvršenje otkupnih obaveza dovodilo je i do sudskih
kazni, koje su se razlikovale od jednog do drugog kraja • najviši partijski organi su najveći deo
problema vezanih za otkup svaljivali na niže partijske organizacije – optuživani su oportunistički
lokalni rukovodioci

DIREKTIVNO-CENTRALISTIČKI SISTEM RADA AGITPROPA U OBLASTI

IDEOLOGIJE, KULTURE I PROSVETE

• pred kraj rata, u promenjenim uslovima, kada se stari način propagande pokazao
nezamenljivim, KPJ prilazi na direktivan način njenoj organizaciji – posredni zadatak partijske
agitprop organizacije svodio se na kontrolisanje čitavog narodnog političkog, kulturnog,
prosvetnog, pa i naučnog života – delovanjem agitpropa, partija se nadala i da će izbeći
nepoželjne uticaje sa strane – uz sve komitete osnovane su agitprop komisije – svaka je komisija
bila podeljena na sektore za štampu i agitaciju, teoretsko-predavački, kulturni, organizaciono-
tehnički i pedagoški – na čelu svake komisije bio je član partijskog rukovodstva • štampa je
došla pod totalnu kontrolu agitpropa – uz pomoć foruma, agitprop je bio zadužen za organizaciju
borbe protiv neprijateljskih tendencija u sferi ideologije – preko kulturnog sektora, agitprop je
organizovao čitav kulturni život – paralelno sa partijskim aparatom agitpropa, stvaran je i aparat
pri JNOF, odnosno Narodnom frontu, pri kome su mogli raditi i nepartijsci (antifašisti) – pri
svim partijskim forumima, uz agitprop komisije, formirani su i aktivi agitatora i predavača –
ovako formiran aparat, rasprostranjen širom Jugoslavije i strogo centralizovan, obezbeđivao je
jedinstvenu agitaciju i propagandu KPJ – rad partije na agitprop bio je povezan i sa agitprop
radom omladine preko partijskog foruma u kome se nalazio i sekretar SKOJ • u propagandi
najvažnije je sredstvo bila štampa, pre svega dnevni partijski list Borba – insisitiralo se na
konkretnosti agitacije i njenom prilagođavanju uslovima u pojedinim sredinama – kompletna
kulturna i prosvetna politika bili su podređeni propagandi – agitprop je imao niz načina na koje
bi ostvarivao svoju liniju u oblasti ideologije (preko komunista u ustanovama, školama,
nakladnim zavodima, novinama; preko ministarstva prosvete, tužilaštava, odobravanjem

207
izdavačkih planova, kontrolom radio stanica i novina – agitprop je davao inicijativu za
obeležavanje godišnjica progresivnih mislilaca (Maksima Gorkog, Svetozara Markovića...) •
agiprop je bio telo u okviru opšteg mehanizma partije, ali, bar formalno gledano, bez kapaciteta
odlučivanja – iako je uživala veliki uticaj, organizacija agirpropa se u okvirima partije mogla
označiti samo kao savetodavna – na čelu agitpropa nalazio se Milovan Đilas, dok su među
njegovim saradnicima bili Radovan Zogović, Vladimir Dedijer, Boris Ziherl i Saša Božović •
kulturnu politiku Jugoslavije posle oslobođenja određivali su pobeda revolucije, idejne osnove
KPJ, izmena sistema društvenih odnosa i pitanje nasleđa u oblasti prosvete i kulture – kulturna
politika sprovođena je hijerarhijski, od Agitpropa CK KPJ i Komiteta za kulturu i umetnost
FNRJ, pa do najnižih organa – u politčkoj i duhovnoj sferi sve se ocenjivalo prema službi
"socijalističkoj državi" – došlo je do sukoba oko toga da li je trebalo oko partije okupljati ljude iz
građanstva, što je na kraju dovelo do toga da je veliki broj uglednih umetnika preko raznih
organizacija bio povezan sa partijom (Ivo Andrić, Isidora Sekulić, Veljko Petrović, Petar
Lubarda, Stanislav Vinaver, Desanka Maksimović) – propagandi sovjetskog sistema, društva,
privrednih uspeha i kulture doprinosilo je Društvo za kulturnu saradnju Jugoslavije i SSSR, koje
je radilo od 1945. • Prevashodna tematika narodnog stvaralaštva bila je NOB – pretežni cilj bilo
je učvršćivanje tekovina revolucije – partija je forsirala masovnu kulturu, čije su centre na selu
činili domovi kulture, čiju je masovnu izgradnji KPJ naredio krajem 1947. – kao osnovni
ideološko-politički zadatak, partija je navodila savlađivanje ostataka idealizma i usvajanje
naučne, socijalističke osnove vaspitanja i obrazovanja – u toku obnove počinje jedna nova vrsta
dogmatske kritike koja je sve ocenjivala sa stanovišta revolucije, kao posledica čega je došlo do
zabranjivanja • Iz SSSR preuzet je princip "sahranjivanja" pisca koji krši partijsku liniju, kanone
socijalističkog realizma i nastojao stvaralački da se izrazi – sovjetska književnost morala je da
živi "za interese naroda, za interese otadžbine" – Ždanovljev referat o utilitarnoj književnosti
postao je neka vrsta pravilnika u svim zemljama komunizma, pa i u Jugoslaviji – ipak, zvanična
vladavina socrealizma nije mogla potpuno ugušiti postojanje i drugih formi umetnosti •
Izdavačka delatnost bila je pod strogom kontrolom Agitpropa, sa izuzetkom katoličke crkve, koja
je jedina nezavisno štampala svoja izdanja – 1947. u agitpropu je doneta odluka da se mora
obustaviti i izdavanje ove literature – agitprop je rukovodio i štampom – zahtevala se
centralizacija štampe, istinitost, objektivnost i kritičnost u sprovođenju partijske linije – zvanični
partijski list Borba tretiran je kao jedna od najvažnijih spona između Partije i širokih narodnih

208
slojeva, moćno oružje za ostvarivanje petogodišnjeg plana – lokalna štampa upućivana je na
prenošenje članaka iz Borbe – u lokalnoj štampi razlikovali su se listovi Narodnog fronta i listovi
industrijskih basena ili preduzeća, sindikalnih podružnica ili uprava preduzeća – i malobrojne
radio-stanice bile su pod kontrolom agitpropa i inspirisane njegovim direktivama • Kada je u
pitanju film, KPJ mu 1945. prilazi kao najmoćnijem sredstvu propagande – poslovi vezani za
film centralizovani su u Državnom filmskom preduzeću Jugoslavije, zajedno sa njegovim
Cenzorskim odeljenjem – akcenat je ponovo stavljen na uvoženje sovjetskih filmova – agitprop
je aktivno radio na tome da film postane dostupan što većem broju gledalaca kao sredstvo
propagande – Nedeljni aktuelni filmski žurnal o političkim, privrednim, kulturnim i društvenim
događajima bio je jedinstven za Jugoslaviju (federalne jedinice nisu imale pravo na proizvodnju
lokalnih žurnala) – prvi posleratni jugoslovenski film prikazan je 1947. godine, sa temom iz
NOR, "Slavica" – iste je godine osnovana Visoka filmska škola • Informativni sistem dosegao je
maksimalnu tačku centralizacije u pitanju informacija međunarodnog karaktera – Đilasova
direktiva od 4. maja 1945. nalaže zavođenje maksimalne discipline štampe kada je u pitanju Trst
– prihvatljive za objavljivanje bile su samo informacije Tanjuga, Borbe i Radio Beograda •
Rukovođenjem prosvetnih ustanova bavilo se Ministarstvo prosvete – svim školama rukovodilo
je federalno ministarstvo prosvete – poslovi vezani za inostranstvo bili su u nadležnosti
Saveznog ministarstva prosvete – univerziteti su zadržani kao celine, ali su medicinski i
poljoprivredni fakulteti dolazili pod kontrolu ministarstava zdravlja, odnosno poljoprivrede i
šumarstva – idejno-političkim stranama prosvete bavili su se agitprop i Pedagoška komisija pri
CK KPJ • Otvarane su škole za obrazovanje radnika u deficitarnim zanimanjima – formirani su
radnički tečajevi, a pri fabrikama stručni tečajevi za kvalifikovane radnike – jedna od teškoća sa
kojima se partija susretala u organizaciji prosvete bio je mali broj školovanih marksista –
veronauka je ostala neobavezan predmet, što je izazivalo žustre reakcije u katoličkim krajevima,
ali bilo mnogo lakše prihvaćeno u pretežno pravoslavnim – predratni udžbenici bili su
neupotrebljivi, sa izuzetkom onih iz matematike, fizike i hemije – udžbenici su prevođeni sa
ruskog – nacionalna istorija se učila sa kritičkim osvrtom na ranije udžbenike, po detaljnim
uputstvima • Prosvetna politika išla je na izmenu socijalne strukture učenika, u korist radničke
klase i seljak, koji su u Kraljevini bili zapostavljeni – radilo se na pružanju svake vrste potpore
seljačkoj i radničkoj deci – uvedeno je obavezno sedmogodišnje obrazovanje, ali je u nekim
federalnim jedinicama sprovođeno i osmogodišnje – osnivani su analfabetski tečajevi •

209
Univerziteti počinju sa radom novembra 1945. – postojao je veliki manjak nastavnog kadra, a
same prostorije univerziteta pretrpele su veliku štetu – očekivala se pomoć SSSR, kako
materijalna, tako i u kadrovima – i pored veoma teških uslova u prvoj godini univerzitetske
nastave, država je uspela da podeli određeni broj stipendija i pošalje učenike na školovanje u
inostranstvo, pre svega SSSR i ČSSR – najveći broj studenata na jugoslovenske univerzitete
stigao je iz Albanije – pored postojećih univerziteta, nova vlast je bila usmerena ka stvaranju
univerziteta u Makedoniji i Bosni i Hercegovini • Zapažena je tendencija razbijanja Univerziteta
na visoke škole koje bi obuhvatale srodne struke – oktobra 1946. Rodoljub Čolaković obavestio
je Milovana Đilasa o donošenju zakona o otvaranju Pravnog fakulteta u Sarajevu – do 1948.
univerziteti u Sarajevu i Skoplju nalaze se u fazi formiranja • Do preokreta u vezi školovanja
studenata u inostanstvu, posebno u SSSR, dolazi 1948. – kao razlog je navođeno sticanje
iskustva u sopstvenoj zemlji, ali je jasno da je politički pritisak koji je Staljin vršio na
Jugoslaviju marta 1948. bio od presudnog značaja – temeljna reorganizacija visokog školstva
vezivana je za kadrovske i materijalne pretpostavke, odnosno rešavanje problema stvaranja novih
kadrova, stvaranje dovoljnog broja stručnjaka u privredi, stvaranje novog nastavnog kadra i
podizanje novih učionica i laboratorija i osiguranje punog studijskog rada u domovina – težilo se
stvaranju nove inteligencije koja bi zauzela, u procesu socijalističkog preobražaja zemlje, ulogu
stare inteligencije • Školske 1947/8 izvršen je prvi planski upisa studenata – planskom
raspodelom maturanata, ostvaren je skoro potpuni upis istih na Visoke škole ili fakultete – sledio
je plan ostvarivanja što većeg broja diplomiranih studenata – dodeljivanjem ogromnog broja
stipendija težilo se pospešivanju uspeha studenata u školovanju – sa industrijalizacijom, prosveta
je doživela ogromnu ekspanziju, a celokupno obrazovanje usaglašavano je sa "izgradnjom
socijalizma u zemlji" – u okvirima megalomaski koncipiranog procesa industrijalizacije
ekspanzija prosvete zadovoljavala je potrebu za što većim brojem stručnjaka – uvedeno je i
vanredno studiranje, kako bi se izašlo u susret licima koja nisu bila u mogućnosti redovno da
prisustvuju nastavi • Akutni problem predstavljao je nedostatak nastavnih kadrova – novi
profesori morali su proći stručnu, ali pre svega ideološku proveru – do kraja 1947. sve je
kandidate postavljala Kadrovska uprava CK KP Srbije, koja je potvrđivala odluke Komiteta –
kao jedan od osnovnih problema razvoja univerziteta u poslednjoj fazi razvitka navođen je
nedostatak udžbenika i nepodobnost postojećih • Srpska kraljevska akademija promenila je 1947.
ime u Srpsku akademiju nauka i umetnosti – prilikom izbora novih članova od pretežne važnosti

210
postaju politički razlozi – 1947. posle neuspelog glasanja o prijemu u Akademiju Vladimira
Nazora i Todora i Pavlova, predsednik akademije Aleksandar Belić, sa još deset članova podnosi
kolektivnu ostavku – posle ovakvog postupka članova akademije, juna 1947. donet je novi zakon
koji je akademiju pretvorio u državnu ustanovu, na budžetu NR Srbije – uvedeni su instituti po
ugledu na SSSR – posle donošenja ovog zakona, Akademija se aktivno uključuje u politički
život, što je do tada pokušavala da izbegne – 11. novembra 1948. Tito je postao prvi počasni član
Akademije – kopiranje institucija SSSR prestalo je posle rezolucije IB • Sa revolucijom
promenjen je odnos prema manjinama, prema kojima se gajio visok stepen nepoverenja –
revolucionarna politika u kulturi i prosveti započela je sa masovnim opismenjavanjem – osnovni
vid idejno-vaspitnog rada bila su predavanja • U prosvetnom radu je osuđivan sindikalizam, zbog
rađanja nakaradnih formi i sadržaja, političkim cepanjem kulturno-masovnog pokreta njegovim
odvajanjem od sela – agitpropi su univerzitete uzimali pod svoje kao ustanove za političko
prosvećivanje naroda – država ih finansira, a partija određivala program – agitprop je insistirao
na jačem delovanju na selu, kao put vaspitavanja seljaštva – partija je insistirala na posvećivanju
veće pažnje uzdizanju kadrova kulturnih radnika osnivanjem kurseva – posebno je insistirano na
širenju kampanja protiv nepismenosti – kulturni centri su sa izgradnjom domova kulture polako
pomerani prema unutrašnjosti, u skladu sa Kardeljevom koncepcijom o stvaranju sreskih
kulturnih centara

SPOLJNOPOLITIČKA ORIJENTACIJA JUGOSLAVIJE I PROBLEM SEVEROZAPADNIH

GRANICA

• posle rata, međunarodni položaj Jugoslavije određivao je položaj KPJ u NOB i njena uloga
nosećeg stuba novonastalog političkog sistema – u prvim godinama, Jugoslavija se oslanja na
SSSR – konkretan i institucionalizovan oblik, ova saradnja dve države dobija u Ugovoru o
prijateljstvu, uzajamnoj pomoći i posleratnog saradnji sa SSSR i učešćem na konferenciji u San
Francisku aprila-juna 1945 – po ugledu na Sovjete, u prvim posleratnim godinama, Jugoslavija je
poštovala odluke OUN, podozrevajući od delatnosti SAD – Privremena vlada DFJ je u načelima
OUN videla načela politike koju je i sama vodila • približavanje DFJ SSSR-u praćeno je
nerazumevanjem i otporom zapadnih sila – potpisivanje sporazuma označeno je kao prekid
politike "ekvidinstance" i ravnoteže – nacionalizacija i konfiskacija stranog i domaćeg kapitala
shvatane su kao dosledno praćenje linije sovjetskog državnog uređenja – poseban strah zapadnih

211
sila pratio je mogućnost da SSSR, preko Jugoslavije, dođe do Jadranskog mora • prvi dokaz
sukoba između Jugoslavije i zapadnih saveznika bila je Tršćanska kriza – problem
severozapadnih granica prevazišao je italijansko-jugoslovenske odnose i javio se kao početak
hladnoratovskog sukoba između velikih sila – Čerčil je već u maju 1945. Tita odbacio kao
"moskovski pipak" • prema odredbama Beogradskog ugovora 9. maja 1945. teritorije Julijske
krajine u koje je bio uključen i Trst, puteve prema Austriji i Pula sa ostalim pristaništima na
zapadnoj obali Istre stavljeni su pod kontrolu savezničkog vrhovnog komandanta – u Trstu je
trebalo da se zadrži manji kontingent jugoslovenskih trupa – sporazum u Beogradu trebalo je
bude kompletiran odredbama mirovne konferencije – juna 1945, posle povlačenja trupa
Jugoslovenske vojske, ustanovljena je uprava zapadnih saveznika u zoni "A" i uprava
jugoslovenske vojske u zoni "B" teritorije oko Julijske krajine • ipak, Jugoslavija nije bila voljna
da pitanje svojih severnih granica prepusti saveznicima, niti da se odrekne prava naroda na
samoopredeljenje – velikim silama ovakav stav stavljen je do znanja u govoru predsednika
Privremene vlade DFJ 27. maja 1945. u Ljubljani – i jugoslovenski zahtev za slovenačkim delom
Koruške nije naišao na razumevanje – na notu Privremene vlade DFJ odgovoreno je polovinom
maja 1945. da Moskovska deklaracija od 1. novembra 1943. predviđa obnovu slobodne i
nezavisne Austrije – ipak, saveznici su još jednom uskratili Slovencima u Koruškoj pravo na
samoopredeljenje – Jugoslavija je odlučila da povuče svoje trupe na predratnu granicu između
Jugoslavije i Austrije • suprotno savezničkoj politici proklamovanoj tokom rata, prema kojoj su
ratni zločinci morali da snose odgovornost u zemljama u kojima su počinili zločine, posle rata
neki zločinci su čak prebacivani u Italiju, odakle su išli za Španiju, Severnu i Južnu Italiju – iako
je Milan Nedić isporučen Jugoslaviji, mnogobrojni četnici i ustaše, među njima i Ante Pavelić •
1946. SAD i Velika Britanija pokušavale su da ometu jugoslovensku trgovinu s malim zapadnim
zemljama, kada je CK KPJ ocenio da je od presudnog uticaja za Jugoslaviju povećanje
proizvodnje – geopolitički značaj Jugoslavije bio je određen njenim položajem na Balkanu, a
politika zapadnih saveznika bila je okrenuta slabljenju njenog međunarodnog položaja, služeći se
i pitanje severozapanih granica – težilo se odbrani interese prozapadnih režima u Grčkoj i Italiji,
kao i sprečavanju prodora SSSR u sredozemni region, preko Jugoslavije – posle obaranja
američkog aviona iznad Bleda avgusta 1946. došlo je do naglog zaoštravanja odnosa Jugoslavije
i SAD – očigledno je bilo u pitanju smišljeno vršenje pritiska na Jugoslaviju, da bi se ispitala
njena reakcija – povrede vazdušnog prostora označavale su krizu u odnosima zapadnih saveznika

212
i Jugoslavije • sa približavanjem Mirovne konferencije 1946. odnosi su postajali sve zategnutiji –
poljska armija emigranata pod komandom generala Vladislava Andersa bila je samo jedan od
načina na koji su saveznici vršili pritisak na Jugoslaviju – ova se armija ponašala provokativno u
jugoslovenskim graničnim područjima od novembra 1945. o čemu je vlada Jugoslavije, preko
SSSR, želela da obavesti Savet bezbednosti UN • posle hvatanja Draže Mihailovića u Londonu
se sastao Jugoslovenske narodni odbor – Slobodan Jovanović je u ime JNO zahtevao da se
Mihailović obrati Međunarodnoj anketnoj komisiji – protiv osude Mihailovića pobunio se i kralj
Petar II, u pismima britanskom kralju Džordžu VI, američkom predsedniku Trumanu i
francuskom premijeru Žoržu Bidou – izvođenje Mihailovića pred sud i njegova osuda na smrt,
16. jula 1946. izazvale su antijugoslovensku kampanju • Sad je zahtevala da pretresu protiv
Mihailovića prisustvuju američki oficiri – ovaj je pokušaj shvaćen kao obezvređivanje
jugoslovenskog pravosuđa – za kratko vreme je pukovnik Miloš Minić, kao vojni tužilac,
sastavio optužnicu protiv Mihailovića zbog saradnje sa okupatorima – na zapadu je razbuktava
mit o antifašističkoj delatnosti četnika • Na Mirovnoj konferenciji u Parizu zapad se suprotstavio
jugoslovenskim zahtevima za reviziju severozapadnih granica prema Italiji – na Mirovnoj
konferenciji vodeću reč vodio je Savet ministara spoljnih poslova (SAD, SSSR, Velike Britanije,
Francuske i Kine) formiran na Potsdamskoj konferenciji – ovaj je savet zasedao
septembra/oktobra 1945. u Londonu u nastojanju da reši pitanje razgraničenja Jugoslavije i
Italije – pored ugovora sa Italijom, trebalo je zaključiti mirovne ugovore i sa Bugarskom,
Mađarskom, Rumunijom i Finskom – savet je zasedao dva puta uoči Mirovne konferencije u
Parizu (april/maj i jun/jul 1946.) – Mirovna konferencija otvorena je u Parizu, u Luksemburškoj
palati, 29. jula i trajala do 15. novembra 1946. – na čelu jugoslovenske delegacije nalazio se
Edvard Kardelj, a pratili su ga Moše Pijade, Aleš Bebler, Joža Vilfan, Siniša Stanković... –
sovjetska delegacija je podržala jugoslovenske zahteve u vezi sa granicom prema Italiji, dok je
razgraničenje sa Austrijom, razmatrano sledeće godine, manje interesovalo SSSR – Francuska je
posredovala između zapadnih saveznika i SSSR – Savet ministara se posle Mirovne konferencije
sastajao u Parizu i Njujorku, novembra-decembra 1946. gde su formulisani mirovni ugovori
potpisani u Parizu 10. februara 1947. • Na Londonskom sastanku, Velika Britanija i SAD
favorizovale su Italiju – sovjetski predlog bio je najpribližniji etničkoj granici, po čemu bi Istra,
Trst, Gorica i druga slovenačka naselja pripala Jugoslaviji – na prvom zasedanju Saveta
ministara 18. septembra 1945. Kardelj je predložio da Trst dobije status federalne jedinice u

213
okviru Jugoslavije – italijanski predlozi zasnivali su se na internacionalizaciji Trsta i autonomiji
Rijeke – Saveznička komisija za razgraničenje osnovana je marta 1946. od predstavnika
saveznika – među saveznicima, najveći protivnik jugoslovenskih zahteva bile su SAD – u Parizu,
juna/jula 1946. odbijeni su predlozi internacionalizacije Trsta i kondominijuma, kao i
mogućnosti vojne uprave • Glasanjem o ugovoru o miru sa Italijom usvojena je francuska linija
razgraničenja između dve zemlje – konferenciji u Parizu podneto je pet projekata, sovjetski,
britanski, američki, francuski i jugoslovenski – jugoslovenski predlog podrazumevao je
nezavisnost slobodnog grada Trsta, koji bi se sa Jugoslavijom nalazio u realnoj uniji –
slobodnom teritorijom Trsta rukovodio bi guverner, kojeg bi postavljao Savet bezbednosti
Ujedinjenih nacija • 2. novembra 1945. vlada DFJ je istakla zahtev za ispravak granice prema
Austriji na području Koruške i Štajerske – memorandum vlade FNRJ upućen Konferenciji
ministara u Londonu 18. februara 1946. postavio je ponovne teritorijalne zahteve prema Austriji
– ovakve zahteve saveznici nisu odobravali • Savet ministara je o miru sa Austrijom raspravljao
na sastanku u Moskvi marta/aprila 1947. i Londonu novembra/decembra iste godine, bez ikakvih
rezultata – konačno je na sastanku u Parizu maja/juna 1949. doneta odluka da se obnove
predratne granice Austrije • Mirovni ugovori sa Italijom, Finskom, Rumunijom, Mađarskom i
Bugarskom potpisani su februara 1947. – Jugoslavija je dobila teritorijalne ustupke od Italije i
obeštećenje – jugoslovenska delegacija u Parizu insistirala je na svojim zahtevima, pozivajući se
na njihovu legitimnost – posebno se insistiralo na Trstu, koji je imao slovenačko zaleđe, ali i
veštački formiranu italijansku većinu – ipak, zapadni saveznici su predaju Trsta Jugoslaviji
posmatrali kao ustupak SSSR – sam SSSR, konkretno Staljin, nije želeo zbog Trsta da ulazi u
sukob sa zapadnih silama, te je pružao samo umerenu podšku Jugoslaviji – Italijani su uživali i
podršku Vatikana • Mirovni ugovor sa Mađarskom regulisao je granice prema stanju od 1.
januara 1938. – težnje Srba i Hrvata u Bajskom trouglu i Banatu da se ujedine sa Jugoslavijom
ponovo su probuđene posle Drugog svetskog rata – NOVJ je zauzela Pečuj, ali je posle rata vlast
u gradu preuzela Crvena armija – ideju prisajedinjenja srpskog i hrvatskog stanovništva iz
Mađarske podržao je i sam Tito u obraćanju maršalu Ivanu Tolbuhinu – Tito je insistirao na tome
da će Jugoslavija pitanje Bajskog trougla pokrenuti na Mirovnoj konferenciji, međutim ova
pretnja nikada nije ispunjena • Mirovni ugovor sa Mađarskom podrazumevao je povlačenje
mađarskih jedinica i administracije, oslobađanje zarobljenika, kao i obezbeđivanje prevoza ovih
lica – preko Obrada Cicmila, šefa jugoslovenske delegacije za primirje sa Mađarskom, javno je

214
protestvovano protiv zabrane pokazivanja jugoslovenskih nacionalnih osećanja manjina u
Mađarskoj – u jesen 1945. javio se predlog razmene srpskog i hrvatskog stanovništva iz
Mađarske za Mađare naseljene na severnim granicama DFJ – javio se i predlog korekcije granice
u cilju oslobađanja od mađarskog stanovništva • Kada su u pitanju želje slovenskog stanovništva
u Rumuniji, bilo je tendencija koje su vodile ujedinjenju, ali Jugoslavija nije želela da ulazi u
sukob sa susednom zemljom – u Grčkoj je, na osnovu sporazuma u Varkizi, posle iskrcavanja
britanskih trupa pod komandom generala Skobija, i šestonedeljnih borbi u Atini decembra
1944/januara 1945. jedinice ELAS položile su oružje, čime je pojačan teror ekstremne desnice
između ostalih i nad egejskim Makedoncima – Britance su smenili Amerikanci, a najveći je
pritisak vršen na Jugoslaviju, koja se protivila progonu Makedonaca – odnosi su zaoštreni
izbijanjem građanskog rata – avgusta 1946. jugoslovenski ambasador se povukao iz Atine •
Komunisti Grčke bili su rešeni da i posle Varkize produže borbu, te su osnovali Demokratsku
armiju Grčke, pod komandom bivšeg rukovodioca ELAS Markosa Vafijadesa – jugoslovenska
vlada je pomagala grčke borce, a makedonske i grčke izbeglice smeštala u banatskom selu
Buljkes – avgusta 1947. Vafijades je proglasio zbacivanje monarhije i obrazovao privremenu
vladu Grčke, koja nije dobila priznanje Jugoslavije da bi izbegla međunarodne sukobe –
Caldarisova vlada je pokrenula pitanje teritorije Albanije – pitanje Egejske Makedonije nije
izneto na Mirovnoj konferenciji u Parizu, ali je Tito planirao da ga iznese pred OUN • Grčka
vlada je bila nosilac terora, a podršku su joj pružali Britanci i Amerikanci - grčka vlada je
decembra 1946. podnela zahtev da Savet bezbednosti preistipa situaciju na severu Grčke,
optužujući Jugoslaviju da želi da prisajedini Egejsku Makedoniju – Jugoslavija je prihvatila
ankretu Saveta bezbednosti – Sava Kosanović je decembra 1946. pred Savetom bezbednosti
izneo tvrdnju da uzroke građanskog rata treba tražiti u samoj Grčkoj, a ne na njenim granicama •
Predlog SAD o osnivanju komisije od članova Saveta bezbednosti i međunarodnom kontrolom
izbeglica shvaćen je kao pokušaj denacionalizacije – SSSR stavlja veto na ovaj predlog –
specijalna komisija za Balkan počela je sa radom novembra 1947. koje je označilo najveće
sumnje FNRJ u ciljeve, efikasnost i načela OUN • Vlada FNRJ je bila neformalno obaveštena o
tzv. "Maršalovom planu" – jula iste godine, Jugoslavija odbija pomoć, prateći inicijativu SSSR –
ovaj je plan smatran samo pokušajem da se SAD meša u unutrašnje poslove zemlje – ovaj je plan
stvorio preduslove za hladnoratovsku podelu koja će uslediti - Jugoslavija je u krajnje
zategnutim odnosima bila i sa Vatikanom • Sovjetsko-jugoslovenski ugovor iz aprila 1945.

215
predstavljao je okvir za razvijanje veza između dve zemlje – SSSR shvatan je kao prototip
socijalističke države – u spoljnoj politici i ustavnom uređenju, SSSR bio je uzor – 1945. SSSR je
doživljavan kao prirodni saveznik – nova poseta Tita Moskvi usledila je polovinom 1946. kada
je već prestala posleratna faza obnove i pritisak zapada postao jači – počelo je planiranje
industrijalizacije i izgradnji sistema centralizovane akumulacije – poseta je trajala od 27. maja do
10. juna 1946. – razgovaralo se o ekonomskim pitanjima, to jest o problemu mešovitih društava
– SSSR podržao je Jugoslaviju u pitanju granica sa Italijom, ali ne i u pitanju granica sa
Austrijom • Rukovodeća uloga KPJ u Jugoslaviji, kao i sama socijalistička revolucija
podrazumevali su oslonac na SSSR – u Moskvi je najverovatnije raspravljano i o formiranju
jedinstvenog savetodavnog tela socijalističkih zemalja o ekonomskim pitanjima – Jugoslavija je
bila jedan od inicijatora ove saradnje • Jugoslavija se 1946. i 1947. suprotstavila Velikoj Britaniji
i SAD kada su u pitanju bile izbeglice – Jugoslavija je podržavala dobrovoljnu repatrijaciju, a
saveznice nasilnu – Jugoslavija je bila na strani španskih republikanaca, a protiv vlade generala
Franka – Frankova Španija napadana je kao poslednje uporište fašizma u Evropi – u skladu sa
svojom politike podršku Sovjetskom savezu, Jugoslavija se delovala protiv svih ostataka fašizma
u Nemačkoj, Italiji i Španiji, naglašavajući denacifikaciju, osudu ratnih zločinaca, plaćanje
reparacija – aprila 1946. Jugoslavija je priznala republikansku vladu Španije obrazovanu u
Meksiku pod predsedništvom dr Hosea Hiral Pereira – ipak, zapadne sile ostale su na tome da
Frankov režim ne ugrožava nikoga • Posle 1945. Jugoslavija nastavlja zbližavanje sa Albanijom,
Bugarskom i Rumunijom, kao i sa drugim zemljama u kojima su se komunističke partije borile
za vlast – Privremena vlada DFJ priznaje aprila 1948. vladu u Albaniji – ipak, jugoslovenski
poslanik u Albaniji, Velimir Stojnić opruživan je od strane Enver Hodže da podržava sekretara
KP Albanije Koči Džozea – jugoslovensko-albanski ugovor zaključen je jula 1946. – u drugoj
polovini 1946. zaključeni su sporazumi o privrednoj saradnji Albanije i FNRJ, koji su
podrazumevali i preuzimanje nekih jednostranih obaveza od strane Jugoslavije • Tokom pomoći
konsolidaciji Bugarske, jugoslovenska vlada je slabila zemljoradničku opoziciju Nikole Petkova
i snažila međunarodni položaj Bugarske – 1947. na Bledu Jugoslavija se odrekla bugarskih
reparacija – 1946. započinje najplodnija faza u saradnji dve zemlje, sa povratkom Georgi
Dimitrova, koji se izjasnio u prilog federaciji Jugoslavije i Bugarske – u ovom periodu nije
dovođeno u pitanje nacionalno osećanje Pirinskih Makedonaca – razgovori vođeni 30. i 31. jula i
1. avgusta 1947. na Bledu otvarali su put stvaranju federacije – Ugovor o prijateljstvu, saradnji i

216
uzajamnoj pomoći potpisan 27. novembra 1947. u Varni-Evksinogradu – ovaj je ugovor stvorio
svojevrsnu obavezu među zemljama u pitanjima spoljne politike - olakšana je nastava
makedonskog jezika, kao i uspostavljanje odnosa između pirinskih Makedonaca i Makedonaca u
NR Makedoniji • Ugovorima o prijateljstvu i uzajamnoj pomoći stvoren je u Jugoistočnoj Evropi
poseban sistem regionalne bezbednosti – jugoslovensko-poljski ugovor 19. marta 1946;
jugoslovensko-čehoslovački 9. maja; jugoslovensko-albanski 10. jula; jugoslovenskomađarski 8.
decembra i jugoslovensko-rumunski 19. decembra 1947. – ovakvo ponašanje Tita shvatano je u
zapadnom svetu kao komunistički policentrizam – postavljalo se pitanje ko bi bio predvodnik
federacije, Tito ili Dimitrov – ovakav razvoj situacije uticao je i na razvijanje podozrivosti kod
Staljina – jugoslovenska revolucija uživala je veliki ugled u svetskom antifašističkom i
progresivnom javnom mnjenju – zapad je insistirao na Jugoslaviji kao najisturenijem delu
sovjetskog fronta

ODBRANA NEZAVINOSTI

• dalje zaoštravanje odnosa između zapada i Jugoslavije išlo je sa formiranjem blokovske podele
sveta – pristupanje KPJ Informbirou protumačeno je kao poslednji akt okretanja leđa zapadu –
Informbiro je osnovan na sedmodnevnoj sednici komunističkih partija SSSR, Jugoslavije,
Mađarske, Čehoslovačke, Poljske, Rumunije, Bugarske, Francuske i Italije, septembra 1947. u
Škljarskoj Porembi, kod Krakonošima u Poljskoj – KPJ na sastanku su predstavljali Edvard
Kardelj i Milovan Đilas – inicijativa za stvaranje ovog tela potekla je od SKP(b), odnosno
Staljina – ostalo je zabeleženo da je Tito tokom svog boravka u Moskvi aprila 1945. pominjao
osnivanje komunističkog konsultantskog tela – ipak, KPJ izgleda nije na odgovarajući način
obaveštavan o zakazivanju zasedanja ovog organa • ideja je razmatrana ponovo juna 1946.
tokom boravka Josipa Broza, Aleksandra Rankovića i Borisa Kidriča u Moskvi – napadani su
prvaci KP Italije i KP Francuske zbog njihovog učešća u vladi – kritikovana je američka
opasnost – marta 1948. za slična skretanja će SKP(b) napadati Euđenio Reale – Ždanov je
započeo kritiku KPJ zbog saradnje sa građanskim političarima, što je samo produbilo jaz
nepoverenja između KPJ i zapadnih partija • glavni motivi Staljina za formiranje Informbiroa
mogu se jasno sagledati i pored nedostatka izvora – teza jugoslovenskih istoričara jeste da je
Informbiro formiran da bi se izvršila kontrola nad KPJ i Josipom Brozom – vek trajanja, problem
koji je jedini razmatran na zasedanjima, raspuštanje Informbiroa 1956. posle normalizacije

217
odnosa SSSR i KPJ – ipak, nije jedini Staljinov motiv bio likvidacija samostalnosti u delovanju
KPJ – počeo je hladni rat, a podele između savezničkih sila već su bile očigledne – Informbiro
trebalo je da izvrši svojevrsnu integraciju komunističkih partija nasuprot sve očiglednijem
savezu na zapadu • Informbiro predstavljao je svojevrsnu centralizaciju na inicijativu Staljina
kao odgovor na povezivanje zapadnih sila u prvoj fazi Hladnog rata – Staljin nije dozvolio
proširenje Informbiroa prijemom drugih evropskih partija, niti KP Kine, kako nije želeo da stvori
organizaciju svetske revolucije, već organizaciju sa specifičnijim ciljevima – istorija pokazuje da
je osnovni cilj koji je sebi postavio Staljin bilo slamanje KPJ • Za razliku od Kominterne,
Informbiro nije imao svetski karakter – IB ostaje evropska organizacija, ali ne svih evropskih
partija – do sazivanja ovog tela došlo je u vreme začetka Hladnog rata, opšteg nepoverenja
između dva bloka, zapadnih sila i zemalja narodne demokratije – u OUN, zemlje su bile
podeljene na one koje u glasanju prate SSSR i one koje su naklonjene SAD – Jugoslavija je
ocenjivana kao sovjetski satelit, a njen odnos sa zapadnim silama bio je na najnižoj tački posle
rata – posebno su krizi doprinosili tršćanska kriza, grčko pitanje, obaranje aviona iznad
Slovenije, pitanje izbeglica – vršena je izolacija Jugoslavije na svaki način – sa porastom
poverenja koje je Staljin gajio prema KPJ, raslo je nepoverenje na zapadu – politiku SAD pratili
su i Britanci • Između 1945. i 1948. međunarodni život Jugoslavije prolazi u znaku sve
zategnutijih međunarodnih odnosa sa zapadnim saveznicima – istovremeno, dolazilo je do
nebrojenih ideoloških razilaženja sa istočnim zemljama – pre izbijanja sukoba sa SSSR,
Jugoslavija je bila u najtežnjim ekonomskim odnosima sa zemljama narodne demokratije – posle
potpisivanja ugovora 1946. o saradnji sa SSSR, pokrenuta je ideja o stvaranju mešovitinih
preduzeća – međutim, preko osnovanih društava SSSR je ugrožavao suverenost jugoslovenske
vlasti – ova društva izazivala su stalne razmirice, zbog kojih je, na kraju Edvard Kardelj aprila
1947. boravio u Moskvi – preko mešovitih društava SSSR je pokušavao da monopolizuje
jugoslovenske privredu • Prošireni Politbiro CK KPJ je na sastanku 1. marta 1948. zaključio da
su odnosi sa SSSR "u raskoraku" – kritikovana je podrška koju je Jugoslavija pružala Albaniji –
SSSR se protivi daljem naoružavanja JA i formiranju saveza sa Bugarskom – SSSR otkazuje
zaključenje trgovinskog ugovora za 1948. – i pored svega, na sastanku Politbiroa CK KPJ
zaključeno je da će odnosi sa SSSR ostati neizmenjeni – usledilo je izvrdavanje Sovjeta kada je u
pitanju potpisivanje ugovora o ekonomskoj razmeni i povlačenje sovjetskih vojnih i civilnih
stručnjaka • Posle rata, i pored postojanja više socijalističkih država, SSSR je smatrao da bi

218
trebalo da zadrži vodeću ulogu u socijalističkom svetu, dok je Tito smatrao da Jugoslavija
svojom politikom ne protivureči ulozi SKP(b) na međunarodnoj sceni – KPJ je smatrao da se
povećavanje broja socijalističkih zemalja mora odraziti na strukturu socijalističkog sveta – 18.
marta 1948. u telegramu ministra spoljnih poslova SSSR Nikolaja Bulganjina povučeni su vojni
stručnjaci iz Jugoslavije, a dan posle i civilni – obrazloženje ovakvih postupaka usledilo je u
pismu Staljina i Molotova Titu i KPJ u kome KPJ optužuje za antisovjetsko delovanje – kopije
pisma poslate su i ostalim članicama Informbiroa • Sve članice Informbiroa prihvatile su
stanovište SSSR – izuzetak je činila Poljska, vođena Vladislavom Gomulkom – tek kada je KPJ
odbila da učestvuje na sastanku IB u Bukureštu, i poljska KP se pridružila kritikama – ipak, i
sam Gomulka nalazio se u nezavidnoj situaciji, a već 1951. je smenjen • Na plenarnoj sednici
CK KPJ 12. i 13. aprila usvojen je odgovor na pismo Staljina i Molotova – optužbe su odbačene
– istaknuto je razvijanje sopstvene socijalističke zemlje, nasuprot postojećoj proleterskoj
ideologiji centralnog mesta SSSR u socijalističkom pokretu – iz odgovora KPJ videlo se da je u
pitanju različito shvatanje odnosa između socijalističkih zemalja • Staljin i Molotov 4. maja
upućuju novo pismo CK KPJ – odgovor od 13. aprila opisan je kao zaoštravanje konflikta –
govorilo se o antisovjetskoj politici i klevetničkoj propaganci prvaka KPJ – omalovažavani su
uspesi KPJ tokom rata – SKP(b) je pretio međunarodnim akcijama i predlagao da se spor razreši
na sastanku Informbiroa devet partija – iz pisma se mogla naslutiti i sovjetska ogorčenost
Titovom izjavom maja 1945. u vezi Tršćanske krize – rukovodstvo CK KPJ odbija da učestvuje
na sastanku Informbiroa – 19. maja SKP(b) ponavlja zahtev, koji KPJ odbija – naglašeno je u
izjavi od 20. juna 1948. da SKP(b) ne omogućava ravnopravan dijalog • Na insistiranje
sovjetskih delegata, na bukureštanskom zasedanju, između 20. i 22. juna 1948, usvojena je
rezolucija o stanju u KPJ – ova je rezolucija ponovila optužbe iz prethodnog pisma Molotova i
Staljina – KPJ je optužena za neprijateljsku politiku prema SSSR i SKP(b), diskreditovanje
sovjetske vojske, poistovećivanje spoljne politike SSSR i imperialističkih zemalja – KPJ je
okarakterisana sektaško-birokratska organizacija, bez unutrašnje demokratije – na osnovu svega
ovoga, KPJ je sebe isključio iz bratskih komunističkih partija, jedinstvenog komunističkog fronta
i redova Informbiroa • 29. juna 1948. CK KPJ daje izjavu kao odgovor na optužbe Informbiroa –
izjava je objavljena zajedno sa rezolucijom Informbiroa – optužba Informbiroa odbačena je kao
netačna i neosnovana, pokušaj rušenja ugleda KPJ i slabljenja njenog jedinstva i rukovodeće
uloge • kao hronološki početak sukoba uzima se sastanak jugoslovenske delegacije sa

219
delegacijom Bugarske i Staljinom u Kremlju, februara 1948. – u prvoj fazi je Staljin pokušavao
ekonomskim i političkim pritiskom da "uguši" KPJ – kasnije je pokušao da problem
internacionalizuje, što bi dovelo do međunarodne izolacije KPJ – Staljin je računao na sopstveni
ugled među jugoslovenskim stanovništvom, koji je nesumnjivo bio veliki, ali je istovremeno
potcenio i ugled koji uživa Tito kao vođa autentične revolucije – KPJ je posle odbijanja da
učestvuje u radu bukureštanskog zasedanja IB istakao i neke primedbe na funkcionisanje
organizacije – Rezolucijom IB, Staljin se nadao da će uspeti da dovede do pobune u KPJ i
zbacivanja rukovodstva – cepanje KPJ Staljin je želeo da podstakne i uzimanjem u zaštitu
Sretena Žujovića i Andrije Hebranga, kao i podsticanjem "zdravih elemenata" u partiji na njeno
komadanje • na sednici CK KPJ 20. maja 1948. doneta je odluka da se Peti kongres partije
sazove za 21. jul i pitanje Rezolucije IB iznese pred javnost – Josip Broz izabran je za delegata
Petog kongresa na partijskoj konferenciji Prve proleterske divizije – Peti kongres trajao je od 21.
do 28. jula uz najširi mogući publicitet – partije IB odbile su da prisustvuju kongresu, iako su
bile pozvane – na kongresu je data politička podrška CK KPJ u odbrani nezavisnosti Jugoslavije
• Peti kongres prošao je u ispitivanju revolucionarnog rada partije – sa stanovišta budućeg
razvitka, Peti kongres je u razvoj partije uneo i neke buduće antibirokratske tonove, mada još
uvek sasvim nedefinisane – kritika IB odnosila se i na Narodni front, u kome se, po rečima
Rezolucije, KPJ "rastvorila" – ovakav stav je na Petom kongresu okarakterisan kao pokušaj IB
da izvrši izolaciju KPJ i odvajanje "frontovske mase" od nje • U vreme napada SKP(b) KPJ je
uživala najveći ugled u svojoj istoriji, ostvaren neposredno, preko državnih organa i masovnih
organizacija – na kongresu je usvojen Program KPJ, prvi posle Vukovarskog kongresa, održanog
juna 1920. – ovaj je program imao privremeni karakter – u Statutu se kaže da je KPJ "vodeći
organizovani odred radničke klase FNRJ, najviši oblik njene klasne organizacije, koja se u
delatnosti rukovodi marksizmom-lenjinizmom" – na Petom kongresu nijedan se delegat nije
izjasnio za Rezoluciju IB • Na Petom kongresu prihvaćena je Rezolucija o odnosu KPJ prema IB
– pokušano je uklanjanje razmirice, iako su odbačene sve optužbe IB – i pored odbacivanja
optužbi, isticano je da je KPJ ostala u svemu dosledna i verna principima međunarodne
proleterske solidarnosti i antidemokratskog fronta" – KPJ se obavezao da će učiniti sve da ukloni
razloge spora sa SKP(b) – ipak, ovakva predusretljivost KPJ pre je označavala prihvatanje
objektivne situacije i pokušaj obezbeđivanja nešto dodatnog vremena, kao i uviđanje
popularnosti koju je Staljin uživao među jugoslovenskim komunistima – u novi CK KPJ izabrani

220
su svi dotadašnji članovi, osim Hebranga i Žujovića • Republički kongresi sledili su duh Petog
kongresa – odluke Petog kongresa KPJ usvojio je i SKOJ na Četvrtom kongresu SKOJ u
Beogradu od 12. do 14. oktobra 1948. a SKOJ je spojen sa Narodnom omladinom Jugoslavije •
Posle Petog kongresa, Jugoslavija postaje objekat neviđenog pritiska – tri godine usledile su
pretnje nasilnog uključivanja u Staljinov blok, bez ikakve pomoći u industrijalizaciji – optužbe
SKP(b) podržavale su sve komunističke partije, pa i KP Kine – i pored ove optužbe 1949.
Jugoslavija je priznala komunističku Kinu – sukob 1948. preneo se i na međunarodne
organizacije pod sovjetskim uticajem – poseban je sukob izbio između sindikata – Edvard
Kardelj je avgusta 1948. postavljen za ministra spoljnih poslova FNRJ – sukob je u narodu
izazvao zaprepašćenje, a u trenutku njegovog izbijanja, na Moskovskom univerzitetu nalazilo se
i nekoliko hiljada jugoslovenskih studenata, a određen broj Jugoslovena nalazio se i na vojnim
akademijama i drugim školama – u pokrajinskom rukovodstvu BiH došlo je do kolebanja po
pitanju optužbi IB, podržavanja stava da treba prisustvovati zasedanju u Bukureštu, čak i priznati
neke tačke optužnice – slična je situacija bila i u Crnoj Gori - • Služba Lavrentija Berije
zavrbovala je određen broj jugoslovenskih građana u samoj Jugoslaviji, ali i SSSR, na osnovu
internacionalne obaveze – aprila 1948. sud u Ljubljani osudio je grupu zatvorenika logora
Dahau, za koje se mislilo da su postali saradnici Gestapoa – drugi proces, takozvani Bohinčev
organizovan je avgusta 1948. u Ljubljani • Cazinska buna maja 1950. ima svoje osnovne uzroke
u ustaničkim oblastima koje nisu mogle da izdrže otkupne mere i politiku KPJ, u nadi da će doći
do restauracije režima Karađorđevića – na čelu ove bune našli su se ljudi iz Cazinske krajine i
slunjskog kraja Milan Božić i Mile Devrnja – buna je na kraju ugušena intervencijom vojske, a
vođe streljane • Protiv Jugoslavije vođen je ekonomski rat – 1948. Jugoslavije je, u jeku
realizacije petogodišnjeg plana, napuštena od svih socijalističkih zemalja, dok sa zapadnim
zemljama nije bila u mogućnosti da razvija ekonomske odnose – polovinom 1949. sprovedena je
potpuna ekonomska blokada Jugoslavije – svi prethodno zaključeni ugovori jednostrano su
raskinuti • Jugoslavija se našla u potpunoj ekonomskoj izolaciji, u potrazi za alternativnim
tržištem – u odnosima sa susednim socijalističkim državama zavladalo je skoro ratno stanje – sve
socijalističke zemlje aktiviraju se u vršenju antijugoslovenske propagande – obruč koji su gradile
oružane snage susednih zemalja postajao je sve uži – u socijalističkim zemljama formirani su
specijalizovani centri koji su se bavili isključivo akcijama protiv Jugoslavije – istovremeno,
vršen je i pritisak na jugoslovenske građane u drugim socijalističkim zemljama (posebno

221
Mađarskoj, Rumuniji i Bugarskoj) – kao opravdanje za šovinističku politiku ostalih
socijalističkih zemlja poslužila je Rezolucija Informbiroa – cilje je bilo pokretanje manjina protiv
same FNRJ – u Mađarskoj je process protiv jugoslovenske manjine dostigao je vrhunac sa
procesom protiv Lasla Rajka – u Rumuniji je jugoslovenska manjina bila podvrgnuta masovnom
raseljavanju • Najteža neizvesnost nastupila je polovinom 1949. kada je SSSR dostavio notu sa
zahtevom oslobađanja sovjetskih građana koji su uhvaćeni u špijunaži – zahtevno je oslobađanje
zatvorenika i kažnjavanje organa koji su ih zatočili – u ovako napetoj situaciji UDB je delovao
mnogo brže i odlučnije od same države – isticanje bilo čega ruskog ili naklonosti Staljinu bilo je
dovoljno za hapšenje – represija zbog izjašnjavanja u korist IB poznavala je administrativnu i
sudsku odgovornost – po zlu je upamćen Goli otok – izdržavanje kazne podrazumevalo je fizičko
i psihičko slamanje zatvorenika • Eskalacija sukoba sledila je drugu rezoluciju IB, donetu
novembra 1949. u Budimpešti – ova je optužba imala ideološki karakter – KPJ je optuživana za
prelazak sa buržoaskog nacionalizma na fašizam i otvoreno izdajstvo nacionalnih interesa
Jugoslavije – iznete su optužbe za saradnju sa Amerikancima – kao osnovna argumentacija
poslužila dokumentacija sa suđenja Laslu Rajku, bivšem ministru spoljnih poslova – Rajk je
preko savetnika ambasade FNRJ u Budimpešti Lazara Brankova povezan sa Titom i KPJ – 28.
septembra 1949. SSSR raskida ugovor u prijateljstvu sa FNRJ, što su propratile i ostale
socijalističke zemlje – FNRJ 12. novembra 1949. raskida ugovor o prijateljstvu sa Albanijom •
Suđenju Rajku prethodilo je suđenje Koči Dzozeu, predsedniku vlade Albanije, u maju 1949. –
ovo je bio početak procesa u socijalističkim zemljama protiv rukovodilaca na kojima je trebalo
da se dokaže kako Jugoslavija ugrožava susedne socijalističke zemlje – u Sofiji je suđeno Trajče
Kostovu, novembra 1952. u Pragu je suđeno Rudolfu Slanskom – svi su bili optuženi za izdaju –
posle XX kongresa KP SS svi osuđenici su rehabilitovani i ukazano je na suštinu procesa, kao
najave perioda političke potčinjenosti i sasecanja separatizma u partiji u korenu • JA je od prvog
dana pokazivala spremnost da se odupre vojskama socijalističkih zemalja – zemlja je pokrivena
partizanskim odredima, kojima je komandovao Svetozar Vukmanović Tempo – zemlja je
postepeno stavljana u stanje pripravnosti – pojačana je delatnost Uprave državne bezbednosti –
tokom 1950. Jugoslavija se nalazi pod udarom propagande sa istoka, ali i konzervativnih
krugova sa zapada – ipak, jedinstvo naroda i KPJ značajno je uticalo na to da Staljin odustane od
vojne intervencije u Jugoslaviji – Staljin nije bio siguran ni koliko bi blagonaklono na ovakav
napad gledale i zapadne sile – Staljin je i dalje smatrao da uživa neokrnjeni autoritet među

222
jugoslovenskim komunistima – od leta 1950. pripreman je napad – napad je trebalo da izvrše
armije Bugarske, Mađarske, Rumunije i Albanije – cilj napada trebalo je da bude rušenje Titovog
režima – agresija je bila planirana za jesen 1950. posle ulaska trupa Severne Koreje u Južnu
Koreju – na kraju je preovladao strah od američkog mešanja posle intervencije socijalističkih
zemalja – politiku konfrontacije sa Titom Staljin je nastavljao do kraja svog života • Bila je ovo
prva faza dokazivanja Jugoslavije kao socijalističke zemlje i članice antiimperijalističkog fronta
– napad IB na Jugoslaviju zatekao je usamljenu, kako su njeni odnosi sa zapadnim zemljama bili
zaoštreni – za građanski rat u Grčkoj je optuživana Jugoslavija – Vatikan je vodio intenzivnu
antijugoslovensku politiku – zapadne sile 20. marta 1948. donose tripartitnu deklaraciju o
Slobodnoj teritoriji Trsta, izjašnjavajući za njeno prisajedinjenje Italiji – Jugoslavija je branila
svoje teritorija sa istoka i sa zapada – odnose za zapadnim silama pogoršalo je zajedničko
istupanje Jugoslavije sa zemljama istočnog bloka na Dunavskoj konferenciji u Beogradu, avgusta
1948. • SAD su primetile da je Titovo protivljenje IB stvorilo presedan u odnosima
socijalistiških zemalja – iako Jugoslaviju nisu mogli smatrati svojom saveznicom, SAD su
prihvatale njen specifični položaj – SAD je stanje u Jugoslaviji najviše interesovalo zbog odnosa
sa NR Kinom – među Amerikancima neki su smatrali čak i da je ovaj spor režiran • Jugoslavija i
posle 1948. godine ostaje komunistička zemlja – SAD su joj pružale pomoć, ali i dalje nisu
prihvatale njen režim – američka javnost bila je podeljena između onih koji su smatrali da bi
Jugoslaviju trebalo priključiti NATO paktu i onih koji su smatrali da bi Jugoslaviju trebalo
iskoristiti kao izaslanika u komunističkom bloku • U situaciji nastaloj 1948. Jugoslavija je
koristila sukobe među velikim silama, posebno na Balkanu – Jugoslavija je pokušala da ostvari
samostalnost u okviru sovjetskog bloka, ali ne prilazeći pri tome previše zapadnim silama –
zapadne sile su na početku bile nepoverljive prema Jugoslaviji – ipak, na kraju je zapad uvideo
da se sukob možda može i iskoristiti – protiv napada na Jugoslaviju govorile su istaknute ličnosti
na zapadu • Pre uručivanja formalne pomoći Jugoslaviji, zapadne snage su zahtevale su
nadoknade za nacionalizovanu imovinu svojih građana i regulisanjem predratnih dugova –
krajem 1949. IB je već iscrpeo sva sredstva koja je mogao upotrebiti u sukobu sa Jugoslavijom –
ostala je jedino mogućnost napada na Jugoslaviju, koja je u međuvremenu bila u mnogo boljoj
situaciji nego pre 1949. – KPJ dobila je podršku demokratskih snaga i uspostavila šire
ekonomske odnose sa zapadnim silama – počela je i življa privredna razmena sa zemljama Južne
Amerike – američka i britanska pomoć stigle su tokom 1950. godine, posle velike suše – jedan

223
od najznačajnijih ugovora bio je potpisan sa Zapadnom Nemačkom – Jugoslavija je u
ekonomskoj politici postala fleksibilnija – Jugoslavija je primila pomoć i od organizacije CARE
(The Cooperative for American Remittances) radi ublažavanja posledica suše 1950. godine •
Pomoć vlade SAD je naročito pomogla proboj Jugoslavije na međunarodno tržište – 14.
novembra 1951. potpisan je Sporazum o vojnoj pomoći u cilju jačanja odbrambene moći
Jugoslavije – mnogi istoričari smatraju da je intervencija Amerikanaca u Koreji navela Staljina
da odustane od agresije na Jugoslaviju, plašeći se istovetne reaakcije – vlade SAD, Velike
Britanije i Francuske odredile su zajedničku pomoć Jugoslaviji u drugoj polovini 1951. – sa
konferencije u Londonu održane u aprilu 1951. preporučena je vladama SAD, Velike Britanije i
Francuske da se pomoć Jugoslaviji nastavi po tripartitnoj osnovi – oktobra 1952. tripartitna
pomoć je produžena • Jugoslovensko-britanske odnose karakterišu sve češće posete – 1951.
razmenjene su i parlamentarne delegacije dve zemlje – britanski političari i dalje su posmatrali
Jugoslaviju kao komunističku zemlju, ali su priznavali i njenu ugroženost u datoj situaciji –
poseta Jugoslaviji Entoni Idna podigla je ugled zemlje u svetu – Tito će uzvratiti posetom, kada
će u Londonu biti primljen sa svim počastima • Jugoslavija je za zemlje zapada ostala
komunistička, iako su je 1948. podržale vođene sopstvenim interesima – između 1948. i 1953.
Jugoslavija je bila primorana da brani svoj suverenitet kako od istoka, tako i od zapada –
značajan korak u proboju izolacije u kojoj se nalazila Jugoslavija bila je odluka da se zemlja
kandiduje za nestalnog člana Saveta bezbednosti, doneta na sednici Politbiroa CK KPJ 30.
avgusta 1949. – Trigve Li je problematiku kandidovanja Jugoslavije u trenutku sukoba sa SSSR
okarakterisao kao problem veći od "blokade Berlina" – saradnja Jugoslavije sa SAD
okarakterisana je kao faktor koji bi mogao da naruši odnose SAD i SSSR i navede Sovjete na
istupanje iz Saveta bezbednosti – Jugoslavija je, zajedno sa Ekvadorom i Indijom primljena u
Savet bezbednosti, u kojoj je predstavljao dr Aleš Bebler, posle čega je SSSR demonstrativno
napustio SB • Kada je u pitanju problem rata u Koreji, u SB Jugoslavija je nastupala kompaktno
sa Indijom i Egiptom – prilikom donošenja odluke o slanju oružanih snaga OUN na teritoriju
Koreje, Jugoslavija je ostala uzdržana – Jugoslavija se kasnije založila za usvajanje 38. paralele
kao granice – kinesku intervenciju je osudila, ali je odbacila Rezoluciju OUN u kojoj je Kina
okvalifikovana kao agresor • Edvard Kardelj obratio se pismom generalnom sekretaru OUN 9.
novembra 1951. sa zahtevom da se pokrene pitanje neprijateljskih postupaka komunističkih
zemalja prema Jugoslaviji – ovaj zahtev usvojio je Generalni komitet Generalne skupštine –

224
ipak, sovjetska i poljska delegacija ovaj su zahtev shvatile kao provokaciju – Rezolucija je
usvojena, ali je njen pomirljivi ton govorio da je Jugoslavija spremna da učini bilo šta da popravi
odnose sa SSSR • Najteži problemi, odnos Jugoslavije i Italije, kao i pitanje Trsta, ostali su
nerešeni – ojačanje međunarodnog položaja Jugoslavije, dovelo je do direktnih pregovora
Beograda i Rima 1951. – Jugoslavija je insistirala na "etničkoj ravnoteži", Italija na
"kontinuelnoj etničkoj liniji" – Italija odbacuje predlog zajedničke uprave (kondominijuma) –
Italija prihvata u načelu predlog o plebiscitu, ali pod uslovom da bude održan u demokratskim
uslovima • Vlade SAD i Velike Britanije 1952. u pitanju Trsta prelaze na politiku svršenog čina
– na konferenciji u Londonu 1952. odlučeno je da zona "A" na upravu bude predata Italiji –
jugoslovenska delegacija predlaže internacionalizaciju grada Trsta – oktobra 1953. kriza dostiže
vrhunac sa koncentrisanjem trupa na obe strane granice – Jugoslavija je štitila zonu "A" –
konačno rešenje tršćanskog pitanja usledilo je 5. oktobra 1954. u Londonu, poznat kao
Memorandum o saglasnosti između vlada Italije, Ujedinjenog kraljevstva, SAD i Jugoslavije o
Slobodnoj teritoriji Trsta – bivša zona "B" i deo bivše zone "A" stavljeni su pod upravu
Jugoslavije, a preostali deo zone pripao je Italiji – uspostavljena je slobodna luka u Trstu –
Koruška je polovinom 1949. i konačno ostavljena u sastavu Austrije • Odlukom Prezidijuma
Narodne skupštine FNRJ iz januara 1951. ukinuto je ratno stanje sa Austrijom – nekoliko meseci
kasnije okončan je i rat sa Nemačkom – između 1949. i 1953. iz Jugoslavije su pušteni svi ratni
zarobljenici – 1955. potpisan je austrijski Državni ugovor, kome je pristupila i Jugoslavija –
savezno veće Savezne narodne skupštine usvojilo je marta 1956. deklaraciju kojom priznaje
stalnu neutralnost Austrije – ugovorom koji su potpisale četiri velike sile u Beču, priznata je
nezavisnost Austriji, zabranjena politička ili privredna unija sa Nemačkom i obavezana je da
prizna mirovne ugovore iz 1947. – zabranjeno je vršenje bilo kakvog pritiska na hrvatsku ili
srpsku manjinu, kojima su data ista prava kao i ostalim građanima Austrije • Odnosi između KPJ
i Komunističke partije Grčke počeli su da se kvare posle Rezolucije IB – usledile su optužbe da
je KPJ razbijala grčki NO pokret, a situacija u Jugoslaviji posle Rezolucije IB otežavala je
pristizanje pomoći Demokratskoj armiji – 1948/9 KP Grčke pridružuje se optužbama
Informbiroa – uzroci poraza 1949. traženi su isključivo u spoljnih faktorima – jugoslovenska
pomoć DAG prestala je 7. juna 1949, a usledila je zvanična izjava vlade FNRJ o zatvaranju
granica prema Grčkoj – zemlja se morala okrenuti odbrani od SSSR i socijalističkih zemalja –
zemlje zapada pritiskaju Jugoslaviju da obustavi pomoć DAG, dok KP Grčke optužuje KPJ da je

225
prešla na stranu imperijalizma – Šesti plenum CK KP Grčke tajno je podržao Rezoluciju IB •
Tokom 1950/1. došlo je do razvijanja ekonomske saradnje Grčke i Jugoslavije – počela je
razmena parlamentarnih i vojnih delegacija – 1953. potpisano je i više jugoslovenskoturskih
sporazuma – ipak, sile na zapadu, pa i u Grčkoj i Turskoj, putem ove saradnje težile su da
uključe Jugoslaviju u NATO • Februara 1953. sklopljen je Ankarski sporazum između
Jugoslavije, Grčke i Turske koji je predviđao saradnju u duhu OUN – ugovorom je garantovana
međusobna ispomoć i neugrožavanje, kao i pravo da države ostanu u međunarodnim
organizacijama kojima su pristupile pre potpisivanja ugovora – dopunski sporazum potpisan je u
Beograd novembra 1953. o osnivanju Stalnog sekretarijata zemalja potpisnica Ankarskog
sporazuma – ugovorom potpisanim na Bledu 9. avgusta 1954. (poznat kao Balkanski pakt)
saradnja triju zemalja pretvorena je u savez – 2. marta 1955. postignut je sporazum o
konstituisanju Balkanske savetodavne skupštine, zamišljene kao stalni organ sa savetodavnim
ovlašćenjima prema vladama tri zemlje – Jugoslavija je preuzela obaveze prema zemljama
NATO pakta, ali je nastojala da izbegne direktno učlanjenje - Jugoslavija je Balkanski pakt
gledala kao čisto defanzivni savez – usled promene položaja Jugoslavije posle 1955. i grčko-
turskog sukoba oko Kipra, ovaj savez je izgubio značaj • Prekid odnosa sa Vatikanom
predstavljao je izuzetak u politici oslanjanja na zapad u trenucima sukoba sa istočnim zemljama
– decembra 1952. vlada FNRJ predaje notu Apostolskoj nuncijaciji u Beogradu kojom su
prekinuti svi diplomatski odnosi • 1948. nijedna komunistička niti radnička partija nije podržala
KPJ – Staljin je pokrenuo ponovo procese "čistki", ali sada u zemljama narodne demokratije –
retki su bili članovi partije koji su se usudili da pruže podršku delovanju KPJ – prednjačili su
članovi jugoslovenske emigracije u SAD – u otporu KPJ, Staljin je prvi put naišao na protivnika
koji se nije da slomiti, a u opravdavanju postupaka protiv KPJ korišćene su očigledne laži •
uslovi za sređivanje odnosa između FNRJ i SSSR stvoreni su posle Staljinove smrti 5. marta
1953. – započelo je razmenom ambasadora – počelo je obnavljanje ekonomskih i kulturnih veza
– zapadni svet je intenzivno pratio proces normalizacije odnosa – Britanci su smatrali da je
normalizacija odnosa u cilju ometanja saradnje Jugoslavije sa zapadom, dok su Amerikanci
smatrali da normalizacija odnosa ne može biti štetna, kako će smanjiti međunarodnu napetost –
novo rukovodstvo u Moskvi pokazalo se izuzetno voljnim da obnovi odnose • posle Staljinove
smrti, Berija je likvidiran, a pretenzije na vlast imali su Hruščov, Maljnkov i grupa oko Molotova
– kada je konačno Hruščovljev uticaj odneo prevagu CK KPSS juna 1954. predlaže CK KPJ

226
sređivanje odnosa, priznajući da u Jugoslaviji postoji socijalizam – Jugoslavija prihvata
normalizaciju odnosa, ali ne i sastanak najviših partijskih predstavnika – krajem 1954.
obustavljena je antijugoslovenska propaganda u socijalističkim zemljama • normalizacija odnosa
kulminirala je posetom sovjetske delegacije Beogradu – državni sekretar za inostrane poslove
Koča Popović aprila 1955. obavestio je britanskog, francuskog i američkog ambasadora o poseti
sovjetske delegacije – u suštini, ministarstvo nije kreiralo spoljnu politiku, koja je direktno bila u
rukama Josipa Broza • od 26. maja do 3. juna 1955. godine u Beogradu je boravila sovjetska
delegacija, koju su činili: Nikita Hruščov, prvi sekretar CK KPSS i član Prezidijuma Vrhovnog
sovjeta, Nikolaj Bulganjin, predsednik vlade, Anastas Mikojan, prvi potpredsednik vlade,
Šepilov, predsednik Komisije za inostrane poslove i Andrej Gromiko, prvi zamenik ministra
inostranih poslova – iako je Hrušćov 1955. sukob svodio na lažne optužbe iz resora Lavrentija
Berije, takve optužbe nemaju smisla – glavni razlog bila je prevelika moć koju je u Staljinovim
očima imala samostalna jugoslovenska revolucija • 2. juna 1955. potpisana je Beogradska
deklaracija – na jugoslovenskoj verziji dokumenta radili su Kardelj, Moša Pijade i Veljko
Vlahović sa Titom, a razradio ju je Politbiro CK KPJ – ovaj je dokument, iako bilateralan, imao
šire značenje u definisanju opštih odnosa između socijalističkih zemalja – odbačen je
monotilizam kao osnovni princip jedinstva međunarodnog komunističkog pokreta, zamenjujući
ga načelom jedinstva u različitosti – ipak, Hruščov se nije odrekao želje da Jugoslaviju uključi u
socijalistički lager • dalji podstrek razvoju odnosa dve zemlje bio je XX kongres KPSS februara
1956. na kome je otvoren proces destaljinizacije u SSSR i drugim zemljama – KPSS se počela
vraćati Lenjinovim koncepcijama – proklamovano je da mogu postojati i drugi putevi razvoja
socijalizma, osim sovjetskog - prilikom Titove posete Moskvi od 1. do 23. juna 1956. potpisana
je Deklaracija o odnosima KPJ i KPSS (tzv. Moskovska izjava) – posebno je naglašena
različitost puteva u izgradnji socijalizma

GODINE PROTIVUREČNOG RAZVITKA

• u periodu pritiska IB na KPJ, partija i sve masovne organizacije nalazile su se u mobilnom

stanju – politički život u zemlji bio je u potpunosti pod njihovom kontrolom – stare snage su u
napadu IB na KPJ videle događaj koji će dovesti do raspada postojećeg sistema i obnovu
nekadašnjeg uređenja – ustaše su nameravale da iskoriste situaciju za ubacivanje terorističkih
grupa na teritoriju Jugoslavije, ali je ova akcija sprečena – KPJ se nalazio u centru borbe protiv

227
propagande socijalističkih zemalja – ciljna grupa bile su manjine, koje je, ipak, politika KPJ
tokom rata čvrsto vezala za postojeći poredak, koji su podržavale – delovanje UDB-e i meštana
onemogućilo je širenje staljinističke propagande – UDB je vodila stalnu borbu protiv pristalica
IB i stranih obaveštajnih službi • i pored ekonomske blokade koja je pratila Rezoluciju IB,
Jugoslavija je nastavila sa izvršavanjem Petogodišnjeg plana – Narodna skupština FNRJ
produžila je rok za izvršenje plana na još godinu dana, a Drugi plenum CK KPJ januara 1949,
revidirao je ekonomsku politiku i postavio realnije ciljeve – u novonastalim uslovima, CK KPJ
se okreće nacionalnim izvorima i pojačanoj mobilizaciji svih ljudskih i materijalnih snaga zemlje
– pored ekonomske blokade, Jugoslaviju su u ovom periodu pogodile i suše (1950. i 1952.),
povećani su materijalni rashodi u svrhu narodne odbrane • plan je izvršavan prvenstveno
naporom ljudi i ogromnim žrtvama radnika – Narodni front i omladinske radne brigade između
1948. i 1950. rade i brigadama na dovršavanju velikih projekata – i pored velikog požrtvovanja
radnika, usled delovanja više faktora, planirala proizvodnja u mnogim oblastima je podbacila –
ipak, rezultati industrijalizacije postajali su polako vidljivi – između 1950. i 1952. sagrađen je
veliki broj objekata • ključna pitanja Jugoslavije (međunarodne veze, spoljna trgovina,
reorganizacija aparata, pravac privrednog razvitka...) i dalje su bila u rukama Politbiroa CK KPJ
– uvođenje oblasti 1949. bio je korak ka jačanju centralizacije, a ne, kako bi se činilo
decentralizacije – januara 1949. stvoren je Organizacioni biro CK KPJ, sastavljen na predlog
Politbiroa: Tito, Kardelj, Đilas, Ranković, Gošnjak, Vukmanović, Nešković... – svaki od članova
pokrivao je po jedan resor • do 1948. republička rukovodstva rade bez plenuma ili sekretarijata –
na Drugom plenumu CK KPJ zaključeno je da treba obrazovati sekretarijate – konačno, krajem
1948. održani su osnivački kongresi KP Crne Gore i KP Bosne i Hercegovine, čime je
reorganizacija KPJ po principima Četvrte zemaljske konferencije bila završena • partija je
postajala sve masovnija, sa ublažavanjem zahteva za prijem – partija gubi uporište na selu sa
prelaskom na industrijalizaciju i socijalističku izgradnju zemlje – vršeno je pomeranj
stanovništva prema gradu – posle sukoba sa IB, KPJ se našla i pred složenim problemom
pronalaženja puta daljeg razvoja socijalizma u Jugoslaviji • iako je došlo do promena u socijalnoj
strukturi stanovništva Jugoslavije posle rata, u njoj je i dalje preovlađivalo seljaštvo – unutrašnji
razvitak posle sukoba sa IB tekao je u protivurečnom traženju novih puteva – 1949. obeležena je
težnjama razvoja socijalizma u demokratskom pravcu, obezbeđivanja jedinstva partije u teškim
uslovima i oslobađanja od staljinističke doktrine – zemlja se branila od napada kako spolja, tako

228
i iznutra • tokom 1949. partija počinje ofanzivnije da istupa – odbacivane su optužbe IB, ali je
naglašavano sovjetsko iskustvo izgradnje socijalizma – u partijskoj publicistici javljaju se dublji
osvrti na odnose između socijalističkih zemalja, iskustvo narodnooslobodilačke borbe i
nacionalno pitanje – iako za to nisu postojali uslovi, Drugi plenum CK KPJ donosi odluku o
prebacivanju težišta stvaranje seljačkih radnih zadruga • u ukupnom razvoju privrede,
poljoprivreda je i dalje vidno zaostajala – primitivna tehnika nije mogla da osigura veće prinose
– Drugi plenum (28.-30. januar 1949.) dao je nalog za bržu kolektivizaciju sela stvaranjem
seljačkih radnih zadruga – ipak, pri razvoju radnih zadruga, nije ponavljan sovjetski put •
rehabilitacija Narodnog fronta kao političke organizacije počela je sa Trećim kongresom NFJ
(10.-12. aprila 1949.) – osnovni zadaci bili su izvršenje petogodišnjeg plana i borba za nove
odnose na selu, odnosno kolektivizaciju • zaostalost u oblasti kulture, KPJ je savlađivala
demokratizacijom, odnosno proširivanjem kruga korisnika kulturnih dobara, razvijanjem mreže
kulturnih ustanova i borbom za nacionalnu ravnopravnost – obezbeđena su veća sredstva, a
masovne kampanje protiv nepismenosti nastavljene – Prvi kongres prosvetnih radnika 1946. na
ovu aktivnost rasporedio je sve dostupne radnike • opredeljivanje partije za socijalističku
demokratiju bilo je određeno brojnim razlozima – smatralo se da valja rasčistiti sa ostacima
sovjetske prakse, koja onemogućava slobodnu raspravu građana – Jugoslavija je trebalo da brani
načela marksizma-lenjinizma • dve su masovne pojave obeležile te godine, "informbirovština" i
otpor na selu kolektivizaciji i politici otkupa – na unutrašnjem planu, prvi put posle 1937, došlo
je do rascepa u partiji – javljala se nesigurnost zbog otpora kakav je pružen Staljinu, pošto je
njegova politika verno praćena od 1919. – u svesti starijih članova partije i dalje se održavao
uticaj KOMINTERNE – partija je pretrpela udarac spolja i podele iznutra i ostala jedinstvena,
čak i brojno uvećana – pripadnici IB nisu priznavali "razlaz sa Rusijom" – tako gde je partija
delovala nedovoljno brzo protiv pripadnika IB, delovala je UDB, koja je pod vođstvom
Aleksandra Rankovića u tim godinama uspevala da živi posebnim životom unutar partije,
kontrolišući celu državu – u periodu sukoba sa IB i unutrašnjih previranja, UDB predstavlja "oči
i uši" partije • novi talas antibirokratizma doveo je do preispitivanja vlastitog iskustva, koje nije
moglo zaobići ni pravosudne ustanove – povezivanje sa zapadnim demokratijama imala je svoj
odraz u obraćanju pažnje na unutrašnje slobode i demokratski stil rada – ustanove koje su
preuzete iz SSSR ili su ličile na sovjetske kritikovane su – sudovi su uživali jako mali autoritet, a
advokatura je bila malobrojna, zapostavljena i neznatnog autoriteta • za vreme masovne

229
kolektivizacije proglašene januara 1949. na Drugom plenumu CK KPJ januara 1949. dolazi do
izrazitog neraspoloženja seljaka – ove pojave nisu ispitivane, ali podaci sa plenuma govore o
njihovoj masovnosti i rasprostranjenosti – praksa je proticala u primeni drastičnih mera – na
Trećem plenumu se na pitanje socijalizacije poljoprivrede počelo gledati daleko trezvenije – dati
su korektivi za sprovođenje politike, a sagledan je i otpor seljaštva – novembra 1951. CK KPJ
donosi Uputstvo o putevima socijalističkog preobražaja sela, podvlačeći značaj razvoja opšteg
zemljoradničkog zadrugarstva – kolektivizacija je tekla paralelno sa najvećim pritiskom IB

RADNIČKI SAVETI

• ideja radničkih saveta nastala je kao vid suprotstavljanja nove alternative društvenoekonomskih
odnosa državno-svojinskim, nezavisno od nepovoljnih socijalno-ekonomskih, kulturnih,
političkih i međunarodnih prilika – započelo je rađanje koncepcije slobodnog socijalizma –
očekivalo se od sovjetskih teoretičara da daju odgovore na pitanja koja su pratila ovakav razvoj
situacije – do 1948. Staljin je važio kao prvenstveni autoritet, iako je postojala težnja potrage za
originalnim rešenjima • u toku 1949. KPJ daje inicijativu za povećanje uloge radnika u
proizvodnji i njenoj organizaciji - prilično je odomaćena teza da je samoupravljanje počinje sa
formiranjem NOO, u kojima se može videti samo daleki i opšti nagoveštaj – ideja
samoupravljanja razmatrana je i u delima Kardelja, Kidriča i Đilasa, iako je odluka doneta tek
posle razgovora sa Titom – ipak, Đilas i Kardelj svojataju ideju samoupravljanja – Kardelj
govori o proleću 1949. dok Đilas navodi proleće 1950. kada su radnički saveti već bili uvedeni
kao eksperimentalni oblik – kasniji hroničari razvoja samoupravljanja zabeležili su da je vlada
FNRJ formulisala ideju stvaranja radničkih saveta kao mere usavršavanja rukovođenja
privredom – radnički saveti trebalo je da izrastu u stvarne organe samoupravljanja – za početak
trebalo je da budu obrazovani samo pri većim preduzećima – 23. decembra 1949. doneto je
Uputstvo o osnivanju i radu radničkih saveta, koje su potpisali Boris Kidrič i Đuro Salaj –
radnički saveti trebalo je da aktivno učestvuju u rešavanju svih najvažnijih pitanja preduzeća •
radnički saveti uvedeni su u 215 preduzeća u Jugoslaviji – prvi radnički savet formiran je u
cementari "Prvoborac" u Solinu, kod Splita – na osnovu odluke FNRJ zakonodavni organi su
pripremili prvi Nacrt zakona o radničkom upravljanju privredom – 27. juna 1950. Narodna
skupština FNRJ ozakonila je samoupravljanje donošenjem Osnovnog zakona o upravljanju
državnim privrednim preduzećima i višim privrednim udruženjima od strane radnih kolektiva •

230
radnički saveti su negacija sovjetske prakse, birokratizma pre svega, približavanje radnika
upravljanju, otimanje od sovjetskih uticaja i podstrek na veću produktivnost – KPJ razvija ideju
odumiranja države sa dolaskom proletarijata na vlast – u svetu je uvođenje radničkih saveta
ocenjeno kao eksperiment, koji je mogao da promeni shvatanja o industrijskoj demokratiji svake
socijalističke zemlje na svetu • KPJ je menjala generalnu liniju u krajnje kritičnoj situaciji – da bi
se uvelo samoupravljanje trebalo je rasformirati tek stvoreni sistem rukovođenja, a državni
ekonomski monopol transformisati u slobodno tržište – istovremeno, za put samoupravljanja nije
bilo uzora, u pitanju je bila potpuno nova ideja – dramatika vremena i nastupajuće promene išle
su, u stvari, u korist centralizma • Radnički saveti imali su između 15 i 120 članova – vršeno je
opšte, neposredno i tajno glasanje pri postavljanju i smenjivanju članova – radnički savet je
odlučivao kao kolektivni organ, donoseći najvažnije odluke preduzeća, zaključke o poslovanju,
postavljao i smenjivao članove upravnog odbora – radničkim samoupravljanjem načelno je
negirana uloga države u rukovođenju privrede i u začetku konkretizovana ideja o novom tipu
društveno-ekonomskih odnosa u socijalizmu • Načelno pravo radnih ljudi da upravljaju
poslovima radnih organizacija zahtevalo je reorganizaciju lokalne samouprave, koja je činila
osnovicu za promenu čitavog sistema – zakonom iz 1952. Narodni odbori dobijaju ovlašćenja
kako u poslovima od neposrednog interesa komunalni, socijalni i kulturni razvitak lokalne
zajednice, tako i u svim drugim poslovima koje su bili pozvani da vrše – promene u društvenim
odnosima nisu mimoišle ni pravosuđe – samovolja i nezakonitost u delovanju organa pravosuđa
podvrgnuta je kritici na Četvrtom plenumu CK KPJ 1951. • Novi privredni sistem za instituciju
samoupravljanja izgrađen je 1952.-1954. – ovim sistemom je dirigovano planiranje zamenjeno
planiranjem osnovnih proporcija, preduzećima data određena samostalnost u delovanju i uveo
nov način finansiranja, preko saveznih, republičkih i lokalnih fondova – ipak, država nije
istisnuta iz privrede – državno upravljanje osnovnim sredstvima za proizvodnju ukinuto je 1954.
– još 1951. u prometu je prestala administrativna podela robe • Samoupravljanje, decentralizacija
uprave i promena privrednog sistema bili su početni koraci razgrađivanja administrativnog
sistema socijalizma, koji je u Jugoslaviji nastao u posleratnim godinama – rad na prednacrtu
ustavnog zakona počeo je decembra 1951. – ustavotvorci su radili u duhu tri D
(debirokratizacije, demokratizacije i decentralizacije) – vladajuće strukture bile su opsednute
razbijanjem birokratizma – u ustavu je zadržana dvodomna Narodna skupština, sada sa Saveznim
većem i Većem proizvođača – Veće naroda prestalo je da postoji kao odvojen dom, ali se

231
zadržalo u drugoj formi, te se moglo odvojiti od iz sastava Saveznog veća svaki put kada je
trebalo razmatrati odnos pojedinih republika i federacije – poslanici Veća proizvođača bili su
predstavnici delegata radničkih saveta i drugih privrednih organizacija – novo Veće proizvođača
terbalo je da institucionalizuje ono što je Marks nazivao "diktaturom proletarijata" i osigura
rukovodeću ulogu radničke klase u raspolaganju viškom rada • Već u to vreme pojedini visoki
funkcioneri KPJ uočavali su mogućnost da se reformom izvrši prenošenje težišta birokratije iz
centra u federalne jedinice – posle Šestog kongresa komunisti su upozoravali na mogućnost
stvaranja novih subjekata birokratizma • Ustavni zakon od 13. januara 1953. samo je potvrđivao
je društveno-političke promene izvršene od 1950-1952 – zakon je predviđao više oblika
novoustanovljene socijalističke demokratije: radničke savete, veća proizvođača, zborove birača,
referendume, izvršna veća, republičke, sreske i opštinske savete – društvena svojina na
sredstvima za proizvodnju proglašena je za osnovu društvenog i političkog uređenja • Saveznim
zakonom iz 1953. odnosno ustavni zakoni narodnih republika ukinuli su vladu FNRJ, odnosno
republičke vlade – izvršna veća trebalo je da postanu nosioci političko-izvršne funkcije vlasti u
budućnosti – iz dvodomnog sistema nestalo je Veća naroda, koje se posle 1953. postalo veće sa
ustavnim položajem i delovalo samostalno u slučaju da treba zaštititi princip nacionalne
ravnopravnosti – Saveznu narodnu skupštinu i dalje čine dva doma: Savezno veće i Veće
proizvođača – ustavni zakon je omogućavao uvođenje funkcije predsednika republike, umesto
ranijeg Prezidijuma Narodne skupštine FNRJ kao kolektivnog organa vlasti – za prvog
predsednika izabran je Josip Broz • Ovakve promene društveno-političkog sistema nisu naišle ni
na jednodušnu podršku u KPJ – mnoga lokalna rukovodstva nisu razumela suštinu promene koju
donose radnički saveti – negde su radnički saveti vršili samo savetodavnu ulogu u preduzećima,
umesto upravljačku; smatralo se da samoupravljenje dovodi u pitanje smisao postojanja
sindikata; deo komunista i dalje je strahovao od dezorganizacije • Brojno uvećena, KPJ je u
procesu debirokratizacije tražila nov metod rada i političke akcije – težilo se da društveno-
političke organizacije dobiju veću samostalnost u radu – oživeo je rad na teorijskoj misli – nova
linija KPJ, ipak, nailazila je na veliki otpor kako unutar partije, tako i spolja – pojedini komunisti
nisu se mogli pomiriti sa ulogom predstavničkih tela, apsolutizirajući sopstvenu moć • Odluka o
sazivanju Šestog kongresa KPJ doneta je na Petom plenumu CK KPJ maja 1952. – glavni
problem kojim se kongres bavio bila je uloga partije u uslovima samoupravljanja – odluka o
sazivanju Šestog kongresa doneta je na Petom plenumu (27. mart 1952.) – kongres je održan od

232
2. do 7. novembra 1952. – na kongresu je osuđena blokovska podela sveta, agresivna politika i
kolonijalizam – Staljinova revizija marksizma podvrgnuta je kritici – uvođenje samoupravljanja
označeno je kao preloman događaj u razvitku socijalističkih društvenih odnosa – proklamovana
je nova društvena uloga KPJ, koja je izražena i kroz promenu njenog imena u Savez komunista
Jugoslavije (SKJ) – novi naziv trebalo je da označi približavanje partije Marskovom "savezu
komunista" – na Šestom kongresu, odbačena je uloga partije kao neposrednog operativnog
rukovodioca i naredbodavca u državnom i društvenom životu – od partije je zahtevano da
postane avangarda radničke klase i društva u celini – kongres se odriče koncepta "podržavljene
partije" – u novoj strukturi SKJ je proglašena za osnovnu društveno-političku snagu, koja se
ubeđivanjem bori za usvajanje svoje linije ili stavova svojih pripadnika • Menjajući društveno-
političku strukturu između 1949. i 1953. partija je menjala samu sebe – 1952. partija se iz
kadrovske političke organizacije pretvara u masovnu – u istom razdoblju izvšeno je lomljenje
administrativnog sistema koji je sama partija stvorila – na Šestom kongresu određen je i novi
položaj drugih društveno-političkih organizacija – distanciranje SKJ od državne vlasti i promena
njegove uloge i metoda političke akcije proizilazilo je iz usmerenosti revolucionarnih snaga na
izgradnju samoupravnog društva u Jugoslaviji • U skladu sa promenama izvršenim na Šestom
kongresu, Četvrti kongres Narodnog fronta Jugoslavije pretvorio je ovu organizaciju u
Socijalistički savez radnog naroda Jugoslavije (SSRNJ), određenog kao masovnu javnu tribinu
građana različitih ideoloških pogleda – na Petom kongresu Saveza socijalističke omladine
Jugoslavije marta 1953. ova organizacija dobila je podsticaj za samostalniji razvitak u uslovima
samoupravljanja • Šesti kongres insistirao je i na ideji razgraničenosti partije i državne vlasti kao
pretpostavku vodeće idejno-političke uloge SKJ u društvu – primena nove metode rukovođenja
uticala je na slabljanja uloge SKJ u društveno-političkom razvitku – Drugi plenum CK SKJ juna
1953. zahtevao je da su učini kraj pasivizaciji komunista i antisocijalističkoj delatnosti, te da se
preseče delatnost snaga koje nastavljaju da rade na stari način • Tito je Šesti kongres smatrao
odrazom potpune pobede Kominformom – slom politike kolektivizacije doveo je 1952/3 do
napuštanja administrativnih mera i podstrekivanja slobodnog udruživanja poljoprivrednih
proizvođača – Šesti kongres je radikalno rasčistio i sa oblicima izgradnje socijalizma na selu po
ugledu na sovjetsku praksu – pokazalo se da nerazvijeno jugoslovensko selo ovakav proces ne
može izdržati – u uslovima ograničene industrijalizacije uslovljene blokadom socijalističkih
zemalja i zatvorenim zapadnim tržištem, neka su se područja, ipak, razvijala brže od drugih

233
(posebno je industrijski zaostala bila Makedonija) • Broj stanovnika je, i pored velikih gubitaka u
ratu, do 1948. zabeležio porast – poljoprivredno stanovništvo je 1948. sačinjavalo više od 2/3
ukupnog broja stanovnika – tek je jedna petina stanovnika živela u gradovima – unutrašnje
migracije uzimale su posle rata velikog maha, a dodatno je ovakvim kretanjima doprineo početak
procesa industrijalizacije – zabeležen je i nagli porast broja aktivnih stanovnika, što se može
objasniti industrijalizacijom, ali pre svega, ekstenzivnom politikom zapošljavanja – ovakva je
politika dovela do skoro apsolutne zaposlenosti, ali i postojanja velikog broja neodgovarajuće
školovanih kadrova – paralelno sa opštim porastom broja stanovnika, beleži se i porast broja
pripadnika nacionalnih manjina - u posleratnom periodu, politikom eksproprijacije, konfiskacije,
agrarne reforme, buržoazija je izgubila svoju pređašnju moć – delimično je svoj uticaj zadržala
gradska buržoazija koja je uspela da pronađe svoje mesto u partiji – karakterističan je nagli pad
broja aktivnih zanatlija, zbog nedostatka poslovnog prostora, sirovina, poreske politike, ali i
sumnja države u zanatske radionice kao nosioce malog privatnog vlasništva – nagla
industrijalizacija apsorbovala je ogromne mase stanovništva sa sela, koje su osposobljavane za
rad u fabrikama putem tečajeva – posleratne godine ostaju obeležene velikim prilivom
stanovništva sa sela u grad – najveću i najznačajniju promenu u društveno-ekonomskoj strukturi
ipak je predstavljalo naglo smanjenje broja poljoprivrednika

IDEJNI PRELOM I SLOBODA STVARALAŠTVA

• dramatična situacija u kojoj se FNRJ našla 1948/9 godine dovela je do najvišeg stepena
centralizacije i pojačane kontrole KPJ nad duhovnim životom i stvaralaštva – književnici
Jugoslavije su posle sukoba sa IB-om, uglavnom stali na stranu KPJ • ipak, i tokom 1949.
nastavljeno je izdavanje stručne sovjetske literature, kao i dela iz političke ekonomije – posle
1949. nasuprot periodu koji je prethodio IB-u, doktrina socrealizma nailazi na sve veću osudu u
delima književnika, književnih kritičara, slikara I drugih umetnika – jedan broj zapadnih
književnika pružio je podršku Jugoslaviji tokom sukoba sa IB-om (Kasu, Sartr, Avlin, Amber,
Dalmas...) – tokom 1949. Jugoslaviju je, u znak podrške, posetio veliki broj uglednih umetnika
sa zapada • razvoj školstva prvi put je razmotren na Trećem plenumu CK KPJ (decembar 1949.)
– na plenumu je potenciran značaj slobodno izgrađene stvaralačke ličnosti – nova škola trebalo je
da doprinese izgradnji svestrano razvijenog čoveka, graditelja i branioca socijalizma –
potencirano je unošenje novih elemenata u kulturni razvoj (stvaralačka sloboda, napuštanje

234
socrealizma, pojavu različitih umetničkih pravaca, otvaranje kulture prema svetu...) – za širenje
novih ideja od velikog je značaja bio govor Edvarda Kardelja na sednici Slovenske akademije
nauka i umetnosti • sa novim idejama teklo je okretanje vlastitoj praksi i iskustvu, pozitivnoj
tradiciji, plodotvornim sadržajima prošlosti, koje je trebalo povezati sa utilitarnom i
pragmatističkom ideološkom komponentom – nauka, kultura i nastava moraju biti prožete
idejnošću posmatrane sa stanovišta borbe za revolucionarno menjanje prirode i društva – dalji
razvoj vodio je otkrivanju suštine ponašanja zemalja IB protiv Jugoslavije – razvoj u društveno-
ekonomskoj sferi nije mogao a da ne donese novine u oblasti ideologije – posle odbacivanja
ideja SSSR, razotkrivene su tajne i zablude sopstvene prakse • kadrovi su bili podeljeni po
pitanju promena, te je sa time počela postepena polarizacija u rukovodstvu na liberalne i
konzervativne kadrove, kako su ih posmatrali zapadni diplomati – analize su dobile svoju
potvrdu usvajanjem Rezolucije o teorijskom radu u KPJ na Četvrtom plenumu CK KPJ, juna
1951. – početak decentralizacije upravnog aparata doveo je 1950. do stvaranja saveta pri
Ministarstvu za prosvetu, sa odeljenjima za različite oblike kulture – otpor među umetnicima
počeo je u znaku neodobravanja "dirigovanog stvaralaštva" – počinje sve snažnije
suprotstavljanje ideologiji aocijalističkog realizma • ipak, borba protiv dogmatizma nije značila
prekid borbe protiv reakcionarnih i kontrarevolucionarnih, a pre svega uticaja klera na prosvetu –
kritika staljinizma, kao i slobodan dodir sa zapadnim svetom doveo je do razvoja kritičkih
rasprava o slobodi stvaralaštva – u idejnom radu, KPJ je sve više pažnje posvećivao proučavanju
i kritičkom osvetljavanju nacionalnih međunarodnih iskustava borbe za socijalizam – izložba
Petra Lubarde u Beogradu 1951. predstavljala je raskid sa socrealizmom u likovnoj umetnosti –
u Zagrebu, decembra 1949. na Drugom kongresu književnika Miroslav Krleža zalaže se za
oslobođenje od principa malograđanske estetike i nauke – u eseju Poezija i otpori (1951) Oskar
Davičo se zalaže za slobodu poezije – suština Krležinog referata na Trećem kongresu
književnika u Ljubljani (1952) zagovara ideje autonomije unutrašnjeg bića literature – Šesti
kongres je imao presudni značaj i u razvoju umetnosti, kako se partija opredelila za napuštanje
administrativno-direktivnog prilaza umetnosti i nauci, za borbu mišljenja, čime su stvorene
pretpostavke za jednu slobodniju atmosferu duha • na Trećem kongresu AFŽ Tito je oktobra
1950. kritikovao reakcionarske tendencije koje su se počele javljati u procesu oslobađanja
umetničkog stvaralaštva – prvenstveno je kritika bila uperena protiv Branka Ćopića, u čijoj je

235
Jeretičkog priči Broz video aluzije na najuže partijsko rukovodstvo – zbog ove pripovetke, pisac
je optužen za pripadanje reakciji, podršku IB, što je bilo jednako nacionalnoj izdaji

DRŽAVA, SAVEZ KOMUNISTA JUGOSLAVIJE I SAMOUPRAVNI PREOBRAŽAJ

• posle Šestog kongresa u Partiji su zapažene struje koje su odudarale od njenog ranijeg
monotilizma – u politički život polako su se probijale pojave do tada nepoznate – SKJ je
pritešnjena između istočnih i zapadnih zemalja, bila primorana da se bori za svoju ideološku
samostalnost • na Trećem vanrednom plenumu CK KPJ (16/17. januara 1954.) Đilas je označen
kao glavni nosilac antisocijalističkih pojava – njegova shvatanja označena su kao "anarhističko-
liberalistička", a tekstovi osuđeni kao "pamfletistički" – prema Brozovoj oceni, Đilasove teze
vodile su "anarhiji" i "strahovitoj neizvesnosti" – ipak, Đilasu je dozvoljeno da nastavi da piše –
ipak, kako je Đilas nastavio istom linijom, Tito je pristupio zabrani objavljivanja njegovih
članaka – uprkos Titovom negativnom mišljenju, Đilas je objavio članak u Novoj misli, u kome
je kritikovao najuže članstvo partije i samog Broza – dok je Tito SKJ smatrao odgovornim za
ostvarivanje tekovina revolucije, Đilas je ispovedao "apstraktnu demokratiju" – Broz je Đilasova
shvatanja ocenio kao revizionistička – ocenjivan je kao "reformistički oportunista" – Kardelj je
Đilasove ideje ocenjivao kao mešavinu anarhizma i buržoaskog liberalizma – Kardelj se nije
slagao ni sa Đilasovom pretpostavkom o postojanju birokratskog sistema u Jugoslaviji posle rata
– Tito je ocenjen kao nosilac birokratizma, a Ranković i Kardelj optuženi da se slažu sa njim i
podržavaju ga – V. Dedijer je ukazivao na to da je 22. decembra 1953. izabran za predsednika
Narodne skupštine posle najvećeg dela svojih članaka, što nije uticalo na to da bude predložen
kao čovek koji je svojim antistaljinističkim stavom zaslužio visoku funkciju • obračunavajući se
sa Đilasovim koncepcijama, plenum je istakao da je jačanje vodećeg uticaja radničke klase
glavno oružje – zaključeno je da je Đilasovo istupanje bilo protivno liniji Šestog kongresa, te da
su njegova shvatanja unela zabunu u javnost i nanela ozbiljnu štetu SKJ i zemlji – Đilas je
isključen iz Centralnog komiteta i udaljen sa svih funkcija u SKJ i kažnjen poslednjom
opomenom – Đilas prelazi na stranu antikomunizma, a antikomunističke sile i dan danas koriste
Đilasove radove u odbrani svojih stavova • plenumi SKJ posle Šestog kongresa bave se
sprovođenjem linija usvojenih, sa posebnim naglaskom na značaj usmeravajuće uloge SKJ i
praktičnog rada komunista – u borbi za prilagođavanje novim uslovima rada i organizaciono-
političko sređivanje sopstvenih redova SKJ traži pojačan napor na širenju radničkog

236
samoupravljanja i suzbijanje "mikrodiktatura" vodećih ljudi • za relativno kratak period, od
1950. do 1954. uspostavljen je institucionalni poredak samoupravljanja, koji ipak nije uspeo da
istisne državu iz privrede – ljuštura samoupravljanja nikada nije uspela da stvarno bude u poziciji
da donosi važne odluke koje su se ticale poslovanja fabrika – linija samoupravljanja bila je
podložna različitim stanovištima, od onih koji su tvrdili da je proces previše brz, do onih koji su
insistirali na prekidu "doziranja sa vrha" – iza zahteva za bržim razvitkom samoupravljanja
ostajao je strah od "zaletanja" u nepoznato i podržavanje anarhije – na ruku zadržavanja
centralizma išle su i nepovoljne okolnosti u kojima je konstituisan sistem samoupravljanja –
izvestan broj komunista i dalje je ostao privršen liniji administrativnom socijalizmu • Događaji u
Rumuniji i Mađarskoj 1956. sa destaljinizacijom u SSSR, uticali su na to SKJ ponovo pokloni
pažnju dinamičnijem razvitku samoupravljanja i potiskivanju državnog nadzora iz privrede –
izvršeno je dinamiziranje materijalnim snaženjem komune i preduzeća radi povećavanja
produktivnosti rada, kao i sazivanjem Kongresa radničkih saveta 1957. • Ideja o formiranju
komuna kao osnovne ćelije društva sistemu socijalističke demokratije sazrevala je u rukovodstvu
SKJ s razvitkom prvih formi samoupravljanja – komuna je bila zamišljena kao jedinica državno-
političkog" sistema, s tim što bi se razvijala više kao društveni nego kao državni organizam –
komunalni sistem počinje da funkcioniše septembra 1955, a lokalni organi vlasti stiču sve veći
uticaj na privredu svoje teritorije – radničko samoupravljanje razvijalo se kroz protivurečnosti –
dok je kruti centralizam ugrožavao samoupravljanje, a decentralizacija interese šire društvene
zajednice – posle prelaska na komunalno uređenje, Partija je kritikovala izrođavanje komune u
zatvoren političko-ekonomski organizam – ipak, proces izrođavanja komuna tekao je i protiv
kritike SKJ – sa zatvaranjem komuna zajednica je postajala nestabilnijom, sa narastajućim
tendencijama autarhije i stavljanja pod svoje preduzeća, krnjenjem njihove samostalnosti •
Razvoju samoupravljanja trebalo je novi podstrek da da Kongres radničkih saveta, održanog 25-
27. juna 1957. – isticano je jačanje demokratizma u odlučivanju i smelije uređenje pogonskih
radničkih saveta – društvene promene nisu ostale ograničene na oblast privrede, već su
postepeno obuhvatale celokupni život zajednice – ranije planiranje zamenjeno je elastičnijim
društvenim planovima osnovnih proporcija (jednogodišnjim, do 1956. i petogodišnjim od 1957.
do 1961.) • Udruživanje privrednih organizacija ostvarivano je preko stručnih i poslovnih
udruženja i komora, a na drugoj strani integracijom kao oblikom podele rada, povećanja
proizvodnje, specijalizacije i prevazilaženja lokalnih okvira radi uspostavljanja jedinstva

237
privrede • Sedmi kongres SKJ održan je u Ljubljani od 22. do 26. aprila 1958. - "socijalističko
biće" Jugoslavije analizirano je posle Šestog kongresa – podržane su ranije usvojene mere koje
se tiču ekonomske politike – usvojen je treći program SKJ posle Vukovarskog kongresa, na
kome je posebna komisija radila više od godinu dana – u suštini teoretski dokument, Program je
u svojoj XI glavi sadržao konkretne zadatke iz oblasti privrede, socijalne i kulturne politike •
Prvi put u komunističkom pokretu, program je u celovitom teorijskom obliku podvrgao
bespoštednoj kritici staljinizam, smatrajući ga devijacijom socijalizma – reafirmisana su
Marksova i Lenjinova shvatanja o državi i diktaturi proletarijata – osuđen je i revizionizam •
Ovakav program je doživeo žestoke napade staljinističkih sila sveta – Prezidijum CK KPSS
osudio je i odbacio navodne klevete sovjetske partije u programu kao revizionističke – ideje
Programa SKJ išle su ispred tadašnje situacije u Jugoslaviji – uloga SKJ postaje sve složenija
zbog rasprostiranja samoupravljanja na skoro sve oblasti društva – nova ekonomska politika, od
1955, nastojala je da osigura skladniji razvoj posle naporne industrijalizacije – novi kurs bio je
zasnovan na shvatanju da jedna generacija ne može da nosi sav teret izgradnje socijalizma, a da
pri tome ne oseti bar neke od rezultata svog rada • Privreda 1955, posle duže stagnacije, dobija
polet – izvori privrednog napretka nalazili su se koliko u stimulativnijem sistemu, toliko i u nizu
drugih povoljnijih unutrašnjih i međunarodnih okolnosti – industrija se brzo pretvorila u vodeću
privrednu granu, a došlo je i do razvoja novih privrednih grana, proširenja uvoza, eksploatacije
novih energetskih i sirovinskih izvora – privredna reforma iz 1961. trebalo je da razreši pitanje
raspodele društvenih proizvoda između privrednih organizacija i države, ali je izvedena
polovično i na kompromisnoj osnovi, zbog otpora dela rukovodeće strukture, ali i dela
proizvođača kao nosilaca investicionih odluka • Postojeće suprotnosti umnožavao je i nepovoljan
ekonomski razvoj – 1961/2 dolazi do zastoja – skupe investicije i potrošnja opterećivale su
nerazvijeno društvo – proširena sednica Izvršnog komiteta CK KPJ od 14. do 16. marta 1962.
razmatrane su slabosti, analizirajući rad SKJ i političke i ekonomske probleme s kojima se
zemlja sukobljavala – zaključci su polazili od idejno-političkog učvršćivanja SKJ, odstranjivanja
slabosti iz rada samoupravnih organa, poštovanja zakonitosti i zaoštravanja odgovornosti
političkih rukovodilaca i državnih organa – konzervativno-birokratske snage u SKJ videle su u
ovim zastranjivanjima opasnost za socijalistički poredak, dok su nosioci samoupravnog kursa
nalazili da je preobražaj društva na samoupravnim osnovama spor i nedosledan • Usmeravajuća
uloga SKJ obezbeđivala se nastojanjem da se uklone nagomilane negativne pojave, oživi

238
privreda i ojača samoupravljanje i njegova materijalna osnova – ideja i praksa samoupravljanja
sukobljavale su se sa suprotnim koncepcijama – uporedo za pokušajima da se samoupravljanje
uvede kao dominantni društveno-ekonomski sistem, vodila se i borba sa protivnicima njegovog
uvođenja – ustav donet 1963. definisao je samoupravljanje kao neotuđivi deo prava proizvođača
i svih građana • Novi je ustav usvojen je sednici Savezne narodne skupštine 7. aprila 1963. –
poznat je i kao "povelja samoupravljanja" – proklamovan je jedinstveni društveno-ekonomski
položaj svih radnih ljudi – rad je proglašen za jedino merilo čovekovog materijalnog i
društvenog položaja – ustav je počivao na federalnom uređenju Jugoslavije kao državne
zajednice – nije potencirana suverenost republika, već suverenost građana – naziv države je
promenjen, FNRJ postala je SFRJ – prema ustavu, Savezna narodna skupština je sačinjena od pet
veća: Savezno veće, Privredno veće, Prosvetno-kulturno veće, Zdravstveno-socijalno veće i
Organizaciono-političko veće – ovakva je struktura izražavala ustavnu koncepciju Savezne
narodne skupštine kao "organa društvenog samoupravljanja" • Ustav razdvaja funkciju
predsednika republike od funkcije predsednika Saveznog izvršnog veća – predsednik se birao
svake četiri godine i mogao se birati samo u dva mandata, ali se ovo nije odnosilo na Tita – novi
je ustav predviđao i institucije ustavnog sudstva, potpredsednika republike i Saveta federacije •
Novi položaj Savezne skupštine, čiji je predsednik bio Edvard Kardelj, kao i republičkih
skupština zasnivao se na koncepciji da one napuste svoju ulgu zakonodavnih tela i konstituišu se
u odgovorne nosioce politike – ovakva je uloga Skupštine, ipak, zahtevala izgrađivanje
skupštinskog sistema na samoupravnim osnovama – izvršno politička uloga pripadala je
Saveznom izvršnom veću, za čijeg je predstavnika izabran Petar Stambolić, predsednik Savezne
skupštine posle smrti Moše Pijade 1957. • Osmi kongres SKJ održan je u Beogradu od 7. do 13.
decembra 1964. – ponovo je razmatrana samoupravna koncepcija društvenog razvoja Jugoslavije
– na osmom kongresu je nacionalno pitanje otvoreno prvi put posle rata – godinama pre toga
preovlađivalo je mišljenje da je nacionalno pitanje rešeno, zbog čega i nije više razmatrano –
nacionalno pitanje poistovećivano je sa klasnim – od nacionalnih manjina je očekivano da budu
most prema susednim državama – kurs postavljen prema nagrađivanju po učinku nije se slagao
sa drugim vidovima intervencije državnih organa, a sa druge strane ni sa ekstenzivnim
privređivanjem • Privredna reforma proglašena je u julu 1965. usvajanjem politike zasnovane na
poštovanju ekonomskih kategorija i primeni racionalnijih ekonomskih merila – ipak, reforma se
od samog početka suočila sa pitanjem sudbine nerentabilnih preduzeća – ideja samoupravljanja

239
na istoku je dočekana sa talasima negodovanja, kao revizionizam, defetizam i generalno gledano
nepreporučljivo iskustvo – zapad je istovremeno sumnjao u društvenu suštinu istog – ovakva
shvatanja podrivali su intelektualci progresivne orijentacije, demokrate i komunisti – za Eriha
Froma samoupravljanje je odražavalo "ideje o individualnoj samodelatnosti čoveka kao
najvažnijoj Marksovoj koncepciji primenjenoj u društvenom procesu" – Palmiro Toljati je 1946.
pisao da je najveća istorijska tema koju je vreme postavilo radničkom pokretu jeste traženje
novih puteva socijalizma, izgradnja novih oblika demokratske vlasti organizacije –
samoupravljanje kao ideja i praksa prešlo je jugoslovenske granice, iako jugoslovenski komunisti
nisu u njemu izričito gledali univerzalni model i "izvoznu robu" – sa prvim oblicima
destaljinizacije u Poljskoj i Mađarskoj, radnici rešenje za decentralizaciju u industriji traže u
oblicima sličnim samoupravljanju – pridružile su se i neke zemlje trećeg sveta – čak se i u
kapitalističkim zemljama postavljalo pitanje učešća radnika u proizvodnji i njenoj organizaciji

OTPOR MONOTILIZMU U KOMUNISTIČKOM POKRETU I VANBLOKOVSKA

POLITIKA JUGOSLAVIJE

• obnova diplomatskih odnosa između Jugoslavije i SSSR praćena je postepenom obnovom

odnosa sa drugim zemljama socijalističkog bloka, s tim što su Albanija i Bugarska bile
najuzdržanije – počelo je i sređivanje odnosa obeleženih političkoideološkim, vojnim i
ekonomskim pritiskom socijalističkih zemalja i SSSR na Jugoslaviju – obnavljanje odnosa
izvršeno je na predlog CK KPSS, juna 1954, kojim je priznato postojanje socijalizma u
Jugoslaviji – KPJ je prihvatila normalizaciju odnosa sa SSSR, kao socijalističkom zemljom –
posle posete sovjetske delegacije Beogradu maja/juna 1955. proistekla je takozvana Beogradska
deklaracija, a polovinom sledeće godine, posle posete Tita Moskvi Izjava o međupartijskim
odnosima – posle ukidanja Infrombiroa 1956. priznate su greške u delovanju ove organizacije,
uključujući i one koje se odnose na Jugoslaviju – ipak, sledeće godine protekle su u stalnim
sukobima Jugoslavije sa SSSR – u međuvremenu je saradnja SKJ postajala sve razgranatija –
pored saradnje sa komunističkim, počela je i saradnja sa socijalističkim zemljama, progresivne
partije i narodnooslobodilački pokreti • međunarodni položaj Jugoslavije u periodu blokade sa
istoka određen je razvijanjem odnosa sa Austrijom, Grčkom i Italijom i zemljama istočne Evrope
– ostvarena je i saradnja sa SAD, sve na principima nemešanja u unutrašnje poslove Jugoslavije i
poštovanja nezavisnosti – od 1949. Jugoslavija aktivno učestvuje u radu OUN, a krajem 1949.

240
spoljnopolitički položaj Jugoslavije obeležen je hladnim ratom sa SSSR • SAD u tim trenucima
razvija politiku "borbe protiv komunizma kao oruđa sovjetskog komunizma" – ovakva politika
donekle se poklapala i sa američko-jugoslovenskim odnosima posle Rezolucije IB – IB je širio
propagandu pomoći u naoružanju koje zapadne zemlje daju Jugoslaviji, dok je Jugoslavija
uporno odbijala ovakvu pomoć, vodeći računa o svom položaju u socijalističkom bloku • 1951.
na Četvrtom plenumu, Tito je istakao problem nepostojanja jugoslovenske industrije i
otkazivanja svih porudžbina iz SSSR – izneti su stavovi da svaka pomoć u ovom pitanju može
biti besplatna i bezuslovna, da zemlje zapada smatraju da Jugoslaviji teško naoružanje nije
potrebno, kako može voditi gerilski rat, da je prestalo obraćanje pažnje na stav IB, kao i da je
sukob Jugoslavije sa SSSR nepovratan proces – iako je porastao donekle jugoslovenski uticaj
među socijalističkim zemljama, ipak su one ostale verne pristalice sovjetske politike i Staljina –
ocenjeno je da Jugoslavija ometa sovjetsku politiku hegemonije svojom politikom samostalnog
delovanja – odbacivana je i mogućnost korišćenja Jugoslavije kao sredstva potkusuravanja –
posle 1948. odbačena je politika isključive okrenutosti prema istoku • iz ovakve situacije
proizišlo je popravljanje odnosa sa Italijom i razrešenje problema Trsta – Amerikanci su
Kardelju sugerisali pobošljanje odnosa sa Grčkom, što nije bilo moguće dok je Caldaris bio na
vlasti – jugoslovenski političari dosledno su istupali protiv blokovske podele sveta, ideoloških
diskriminacija u međudržavnim odnosima i hegemonije velikih država nad malim – među
negativnim tendencijama u svetskoj politici posebno je naglašavan pokušaj da se OUN pretvore
u propagandnu tribinu, podređivanje malih država volji velikih u okvirima OUN i "ekonomsko
razdvajanje sveta na istočni i zapadni" – do prve organizovane manifestacije vanblokovske
politike došlo je 1950. po pitanju korejskog rata, kada su Jugoslavija, Jemen, Saudijska Arabija,
Indija i Liban glasali protiv prelaska trupa OUN preko 38. paralele u Generalnoj skupštini OUN,
a Indonezija bila uzdržana – bliži odnosi Jugoslavije, Indije i Egipta izgrađivani su od trenutka
kada su ove tri zemlje postale članice Saveta bezbednosti – aprila 1950. Tito se izjasnio protiv
blokovske politike i podržao nameru jugoslovenske vlade da brani "prava malih ili kolonijalnih
naroda na slobodu i nezavisnost, tj. samostalno odlučivanje o sopstvenoj sudbini» - krajem 1952.
jugoslovenski diplomati dobijaju uputstva o pojačavanju veza sa predstavnicima zemalja Azije i
Afrike sa sličnim stavovima – februara 1950. Tito je pomenuo pojam "aktivna neutralnost",
ističući borbu protiv agresivnog rata i politike interesnih sfera, suprotstavljanje mešanju u
unutrašnje poslove i pretvaranje progresivnih oslobodilačkih pokreta u "instrumente velikih sila",

241
očuvanje dobrosusedskih odnosa i razvijanje miroljubive ekonomske, političke i kulturne
saradnje – ovakva načela miroljubivog saživota naći će se u ugovoru NR Kine i Indije iz 1954. –
Jugoslavija prvi put pominje pojam ''aktivne miroljubive koegzistencije" krajem 1954, mada je
jezgro pokreta nesvrstanih postojalo još 1949. prilikom glasanja po pitanju intervencije u
Korejskom ratu – uporedo sa ovakvom politikom, Jugoslavija vrši grananje svojih međunarodnih
predstavništava, kroz koje je utemeljivana politika nesvrstanosti • SSSR je Jugoslaviji prilazio sa
stanovišta blokovske politike, ne priznajući suštinu njenog "odmetništva" kao težnju za
vođenjem samostalne politike i očuvanjem nezavisnosti – samim tim jugoslovensko-sovjetski
odnosi između 1955. i 1961. bili su obeleženi manjim ili većim incidentima – jugoslovenska
strana odbacuje monolitizam u nastupu komunističkih partija – čak ni smrt Staljina i raspuštanje
Informbiroa nisu doveli do razrešenja ova dva suprotstavljena stanovišta – u SSSR je otpor
destaljinizaciji koju je predvodila grupa Molotova, Maljenkova i Kaganoviča, konačno je
prekinut 1957. – ipak, ustanci u Berlinu 1953. i Budimpešti 1956. doveli su do insistiranja na
obnovi monolitnosti u komunističkom pokretu • Na kraju XX kongresa, Hruščov čita referat u
kome je osudio tekovine staljinizma, što je uticalo i na programsko uopštavanje iskustava
stečenih u poslednjih nekoliko godina u Jugoslaviji – ovime je postavljena osnova za poboljšanje
odnosa između Jugoslavije i SSSR – Jugosloveni su čak smatrali da Sovjeti moraju prihvatati put
koji su zacrtali Jugosloveni – uticaj jugoslovenskih predstavnika u SSSR nikada nije bio tako
veliki kao u doba Hruščova – ipak, događaji u Mađarskoj doveli su do privremenog pogoršanja
odnosa dve zemlje • Demonstracije u Budimpešti 23. oktobra 1953. protiv politike Mačaša
Rakošija prerasle su u oružani ustanak, u kom su revolt radnika koristila reakcionarske snage –
24. oktobra intervenišu sovjetske trupe, ali se uskoro povlače – delovanje reakcionara izazvalo je
i drugu reakciju sovjetskih snaga – Tito je, tokom govora u Puli, 11. novembra, prvu intervenciju
označio kao nepotrebnu, a drugu kao neophodnu – Jugoslavija se izjasnila za pomoć "radničko-
seljačkoj vladi" Janoša Kadara i povlačenje sovjetskih trupa posle sređivanja prilika u Mađarskoj
– Jugoslavija se usprotivila iznošenju incidenata u Mađarskoj pred Savet bezbednosti OUN, što
je izazvalo napade staljinističkih snaga na Jugoslaviju zbog navodnog podstrekivanja nemira u
Mađarskoj – dodatno je odnose zateglo davanje azila mađarskom predsedniku Imreu Nađu, koji
je 22. novembra napustio ambasadu FNRJ, posle čega je, uprkos obećanjima Janoša Kadra,
pogubljen • 12. avgusta 1957. došlo je ponovnog susreta Tita i Hruščova u blizini Bukurešta, u
prisustvu Edvarda Kardelja – potvrđena je aktuelnost Moskovske i Beogradske deklaracije i

242
ponovo razmotreni sovjetsko-jugoslovenski odnosi – 1956. SKJ je uspostavio odnose sa
komunističkim partijama Italije i Francuske – septembra 1957. Jugoslaviju posećuje Vladislav
Gomulka, sekretar CK Poljske – Jugoslaviju je posetio i Ho Ši Min, čiji je zahtev za
ujedinjenjem Severnog i Južnog Vijetnama dobio jugoslovensku podršku – polovinom 1957.
razmenjeni su odnosi sa NR Mongolijom • razvoj jugoslovenskih odnosa sa socijalističkim
zemljama usporen je novembra 1957. posle Savetovanja komunističkih i radničkih partija u
Moskvi, na kome su stavovi SKJ proglašeni za revizionističke – usvojena je Manifest mira, koji
su potpisali predstavnici 64 partije – istovremeno je u Moskvi potpisana Deklaracija 12
komunističkih zemalja, koja je počivala na principu "monolitnosti" u ime "viših ciljeva" – ovu su
deklaraciju odbili da potpišu predstavnici Jugoslavije, kako su smatrali da se socijalizam u svetu
ne razvija samo u okvirima socijalističkih zemalja – ovakav je potez poslužio KPSS da pokrene
još jednu antijugoslovensku kampanju – Sovjeti su bili nezadovoljni i Programom SKJ – maja
1958. SSSR otkazuje investicione sporazume iz 1956. – ekonomska razmena sa istočnim blokom
je generalno smanjena • diplomatski odnosi između Jugoslavije i NR Kine uspostavljeni su tek
1955. iako je Jugoslavija priznala njeno osnivanje još 1949. – Jugoslavija se zalagala za prijem
Kine u UN, a kinesko rukovodstvo je osudilo način na koji se sovjetski blok 1948/9 postavio
prema Jugoslaviji – razmenjeni su predstavnici, a jugoslovenski delegati prisustvovali su Osmom
kongresu KP Kine – ipak, maja 1958. Kinezi osuđuju "modeni revizionizam" – kao povog
poslužili su Program SKJ i nepotpisivanje Deklaracije komunističkih partija u Moskvi –
povučeni su ambasadori • Kina je pretendovala na svetsko ideološko-politički centar revolucije
kako je smatrala da je "centar revolucije" u međuvremenu pomeren na istok – težilo se
zadobijanju sve većeg uticaja u zemljama trećeg sveta – kineska ideja sadržala je stav o
neizbežnosti i progresivnosti rata – 1960. je Kardelj izneo janu kritiku ekstremnih kineskih
shvatanja • Novo međunarodno savetovanje komunističkih i radničkih partija 1960. u Moskvi
donela je Izjavu u kojoj je oštro napadnuta Jugoslavija i Apel narodima sveta – osuđena je SKJ
za izdavanje marksizma-lenjinizma, suprotstavljanje Moskovskoj deklaraciji i generalni
revizionizam – osuđena je zavisnost FNRJ od "imperijalističkog lagera" i ugrožavanje
revolucionarnih tekovina jugoslovenskog naroda – ovo je bio pokušaj održavanja monolitnosti
komunističkog lagera posle sukoba SSSR sa Kinom • Izvršni komitet CK SKJ, u želji da smanji
posledice sukoba, odgovor je sveo na najmanju moguću meru – SKJ nije toliko razmatrao
problem same Jugoslavije, koliko razvoja socijalizma u celini – naročito je aktivna u kampanji

243
protiv Jugoslavije bila albanska partija, koja je i najsporije sprovodila proces normalizacije
odnosa – kao odgovor na agresivnu politiku Albanije vlada FNRJ je 1961. u aprilu objavila Belu
knjigu o albansko-jugoslovenskim odnosima 1948-1961 i "nemiroljubivoj politici vlade NR
Albanije" • Sukob između KPSS i KP Kine konačno je buknuo 1961. – u napadu na KPSS, KP
Kine napala je i SKJ – podršku Kini dala je i Albanija – Kina pokušava da proširi svoj uticaj u
novonastalom rascepu među komunistima – Peti plenum CK KPJ, maja 1963. osudio je kineske
napade na Jugoslaviju – u kampanji protiv Jugoslavije, bugarsko partijsko rukovodstvo poricalo
je makedonsku nacionalnu individualnost – ipak, generalno gledano, antijugoslovenska
kampanja kratko je trajala – kroz napade na Jugoslaviju prelamali su se sukobi između KPSS i
KP Kine – cela kampanja bila je obeležena pogoršanim odnosima istoka i zapada zbog neuspeha
pariske četvorne konferencije na vrhu maja 1960. – prva konferencija nesvrstanih zemalja
septembra 1961. doprinela je da se potvrdi politika nezavisnosti i nemešanja u politiku drugih
zemalja – u drugoj polovini 1962. došlo je do obnavljanja odnosa između SSSR i Jugoslavije –
Tito decembra 1962. boravi u Moskvi, a Hruščov avgusta/septembra 1963. u Jugoslaviji • Posle
normalizacije odnosa sa socijalističkim zemljama 1953-1956, Jugoslavija nije prestala da radi na
unapređivanju veza sa drugim susednim, kao i sa azijskim i zapadnoevropskim, afričkim i
latinoameričkim zemljama – nastavljena je i jugoslovenskogrčka i jugoslovensko-turska
saradnja, uprskog pogoršanju grčko-turskih odnosa zbog Kipra – uprkos povremenim sukobima,
nastavljena je kampanja uspostavljanja odnosa između Jugoslavije sa jedne i, sa druge strane,
Italije i Austrije – u duhu koegzistencije, Jugoslavija uspostavlja odnose sa Belgijom,
Norveškom i Danskom i Švedskom – vodeće mesto u jugoslovenskoj trgovinskoj razmeni
zauzima SR Nemačka – ipak, sa priznavanjem postojanja SRN, Jugoslavija nije mogla da
ignoriše ni postojanje DDR, koja je priznata oktobra 1957. – zbog ovoga je SR Nemačka, vođena
Halštajnovom doktrinom, prekinula odnose sa Jugoslavijom – jugoslovenska saradnja sa
Britanijom i Francuskom razvijana je na principu "uzajamne koristi" uprkos suprotstavljenim
pogledima na svetske probleme – Tito maja 1956. posećuje Francusku – do sukoba Francuske i
Jugoslavije dolazi posle agresije na Egipat, oktobra 1956, a dodatno su pogoršani sa podrškom
koju je Jugoslavija pružila alžirskom narodnooslobodilačkom pokretu – posle 1957. Jugoslavija
sa SAD pokušava da uspostavi redovnu ekonomsku saradnju umesto pomoći u naoružanju –
karipska kriza 1962. koja je zapretila direktnim konfliktom SAD i SSSR dovela je do kvarenja
odnosa sa Jugoslavijom – ovakva politika SAD prestala je posle posete Tita predsedniku

244
Kenediju oktobra 1963. u Vašingtonu • Jugoslovenska podrška dekolonijalizaciji davala je
osnove za uspostavljanje novih međunarodnih odnosa – 1953. Jugoslavija ima odnose sa
Burmom, Egiptom, Etiopijom, Indijom, Iranom, Japanom, Jordanom, Libanom, Pakistanom i
Sirijom – kada je u pitanju jugoslovenska spoljna politika, godine 1954. i 1955. mogu se označiti
kao presudne – pored sređivanja odnosa sa Italijom, razvijena je i saradnja sa Grčkom i
Turskom, koje je 1954. posetio Tito – principi nesvrstanosti dalje su unapređeni prilikom Titove
posete Burmi i Indiji, decembra 1954/ januara 1955. – u zajedničkom kominikeu, Tito i Nehru
izlažu platformu mirne koegzistencije – u Jugoslaviji su počeli da se okupljaju predsednici
država koje su prihvatale načela nezavisnost, Nehru jula 1955, Ahmed Sukarno septembra 1956.
• Bandunška konferencija održana je aprila 1955. – prisustvovali su predstavnici 29 zemalja –
osuđen je kolonijalizam i data podrška borbi za nezavisnost oslobođenih zemalja – Nehru je
istupio sa regionalnim principom nesvrstavanja kao odgovorom na svetsku podelu na blokove,
dok je Tito insistirao na • Prvi "multilateralni susret državnika nesvrstanih" održan je na
Brionima jula 1956. – Tito, Naser i Nehru usvojili su deklaraciju kojom su osudili podelu sveta
na blokove i politiku dominacije – založili su se za postepeno uklanjanje razloga za izbijanje
ratova, kao i borbu za razoružavanje u okvirima OUN i korišćenje atomske energije u
miroljubive svrhe – zahtevana je pomoć ekonomskom razvoju malih zemalja preko OUN –
Brionska deklaracija apelovala je na prijem Kine u Ujedinjene nacije i dala podršku borbi za
oslobođenje naroda Alžira • U Sueckoj krizi, Jugoslavija staje na stranu Egipta i stavlja kontigent
na raspolaganje mirovnim snagama OUN, koje su stacionirane između egipatskih i izraelskih
snaga – 1957. Jugoslavija je uspostavila diplomatske odnose sa Tunisom i Marokom, jula 1958.
priznala je Republiku Irak, a jula 1959. otvorila diplomatsko predstavništvo u Gani - Tito je od
decembra 1958. do marta 1959. putovao zemljama Azije i Afrike, posetivši Grčku što je vodilo
daljem učvršćavanju odnosa sa ovim zemljama – Jugoslavija počinje i uspostavljanje odnosa sa
zemljama Latinske Amerike, tokom posete njene misije dobre volje (juna-avgusta 1959) – posle
pobede revolucije na Kubi, dolazi i do uspostavljanja tešnjih odnosa sa ovom zemljom •
Jugoslavija je aktivno učestvovala i u radu međunarodnih organizacija, pre svega UN, boreći se
za pravo nacija na samoopredeljenje, podržavajući borbu kolonijalnih i zavisnih naroda i
zalažući se za jačanje OUN – Jugoslavija je bila jedan od inicijatora osnivanja Specijalnog fonda
OUN za davanje pomoći nerazvijenim zemljama – jedan od velikih ciljeva nesvrstanih bilo je i
opšte razoružanje – na XIII zasedanju OUN usvojena je rezolucija koja je potvrđivala principe

245
koegzistencije (1958) • Najpogodnija organizacija, sa jugoslovenskog stanovišta, za rešavanje
prepreka privrednoj saradnji među evropskim narodima bila je Evropska ekonomska komisija
UN – ipak sa ovakvom jugoslovenskom politikom sudaralo se postojanje EEZ i SEV – na XV
zasedanju OUN 1960. predsednik Tito se sastao sa Naseom, Nehruom i Nkrumahom – nesvrstani
podnose rezoluciju o nastavku pregovora između predsednika SAD i predsednika vlade SSSR –
u Kairu 1961. Tito predlaže sazivanje šireg sastanka predstavnika nesvrstanih zemalja –
incijativa je prihvaćena, a kao mesto okupljanja prihvaćen je Beograd – pozivi za učestvovanje
na konferenciji poslati su 17. maja 1961. - na preliminarnom sastanku u Kairu konferencija je
zakazana za 1. septembar – na konferenciji je punopravno učešće uzelo 25 zemalja – u ulozi
posmatrača učestvovali su predstavnici oko 40 oslobodilačkih pokreta iz celog sveta –
konferencija je trajala od 1. do 6. septembra • Deklaracija usvojena na Beogradskoj konferenciji
polazila je od toga da je miroljubiva koegzistencija jedina alternativa hladnom ratu i mora biti
osnova međunarodnih odnosa – zahtevano je likvidiranje kolonijalizma i prestanak nasilja nad
zavisnim narodima – Beogradska konferencija bila je najviša tačka u dotadašnjem razvitku i
formulisanju koegzistencije do koje su došli narodi tri kontinenta – Beogradsku konferenciju,
koja je bila političkog karaktera, pratila je Ekonomska konferencija u Kairu, jula 1962, na kojoj
je razmatrana mogućnost ekonomskog i socijalnog razvoja nerazvijenih zemalja i pronalaženje
puteva privredne saradnje • Druga konferencija nesvrstanih održana je od 5. do 10. oktobra 1964.
u Kairu – akcioni program izložen u Beogradskoj i Kairskoj deklaraciji još je bio u začetku,
ograničavajući se na olakšice u trgovini i zalažući se za ekonomsku moć manje razvijenih
zemalja • Između dve konferencije nesvrstanih, svet je prošao kroz Kubansku krizu, koja je
završena time što je SAD priznala nezavisnost Kube – posredovanje nesvrstanih zemalja ubrzalo
je razrešenje ove krize – dodatno je situaciju u svetu zategnutom činila i situacija u Južnom
Vijetnamu, koja se u narednih nekoliko godina pretvorila u krvavi rat – posleratni period ostao je
obeležen trkom u naoružanju – sporazum o zabrani nuklearnih u vazduhu, na zemlji i pod vodom
postignut je između SAD, SSSR i Velike Britanije krajem 1963 (nisu ga prihvatile Francuska,
SRN i NR Kina) • Međuradodnim odnosima snažno obeležje davao je i proces dekolonizacije –
sa sve većim brojem članica UN iz Afrike i Azije u međunarodnoj zajednici je na značaju
dobijalo pitanje dekolonizacije, sprečavanje neokolonijalizma i daljeg političkoekonomskog
razvitka tih mladih država • Jugoslovenska politika aktivne miroljubive koegzistencije zasnivala
se na borbi za mir, protiv rata – u svojoj spoljnopolitičkoj delatnosti, Jugoslavija se nije vezivala

246
niti za istok, niti za zapad – miroljubiva koegzistencija i saradnja država i naroda navedena je u
uvodnom delu Ustava SFRJ iz 1963. – svojom spoljnom politikom Jugoslavija je težila daljem
razvijanju demokratskih i socijalističkih odnosa u međunarodnoj zajednici – pobijana je teorija o
prevlasti velikih nad malima i nesvrstanosti kao politici budućnosti – za blokove je pokret
nesvrstanih predstavljao privremenu, veštačku i nestabilnu tvorevinu • širina i demokratska
suština nesvrstanosti izvirale su iz dekolonizacije, postojanja OUN i njenih principa, težnja
naroda za prevazilaženje ekonomske i kulturne nerazvijenosti, zasnivanje novih međunarodnih
odnosa na načelima jednakosti uzajamnog poštovanja, otklanjanjem opasnosti od nuklearnog rata
i negacijom blokovske podele sveta – nesvrstanost nije bila neutralnost, koja je počivala na
pasivnosti prema događajima i striktnom neopredeljivanju – umesto toga, nesvrstanost je
predstavljala borbu za prevazilaženje blokovskih okvira svetske politke, uspostavljanje
međunarodnog poverenja i rešavanje sporova mirnim putem – pokret nesvrstanih bio je protiv
zadržavanja status quo, podstičući proces emancipacije naroda u duhu samoopredeljivanja –
nesvrstanost se nije mogla teritorijalizovati, u smislu vezivanja za ovaj ili onaj kontinent – pokret
nesvrstanosti nije se vezivao za uzak krug privrednih i tehničkih pitanja, tako otupljujući oštricu
njegove borbe protiv imperijalizma

REFORMA FEDERACIJE U ZNAKU POLITIČKIH KRIZA

• promene u privrednom sistemu počele su 1964, a nastavljene su sa merama iz jula 1965. – ove
su mere označile najdublje promene u jugoslovenskoj privredi od uvođenja radničkog
samoupravljanja – 1966. usvojen je petogodišnji plan – glavni cilj ove reforme bilo je povećanje
ličnih dohodaka – u početnoj fazi preovlađivale su mere finansijskoekonomskog karaktera, što je
podrazumevalo izostanak značajne intervencije koje bi promenile suštinu privrednog sistema •
privreda se krajem šezdesetih godina zatekla u situaciji da posluje na način koji je bio u
suprotnosti sa načinom privređivanja na koji je bila navikla – iako je došlo do očekivane
inicijative izvođača, došlo je i do zastoja u najvećem broju industrijskih grana – privredna
reforma započeta je u trenucima kada novi privredni sistem nije bio razrađen – elementi starog
sistema mešali su se sa novim i drugačijim rešenjima – mobilizacijom svih izvora i snaga
privredna reforma je počela da daje rezultate u smislu efikasnije organizacije proizvodnje,
uvođenja nove tehnologije i poboljšanja kvalifikacione strukture – ipak, sprovođenje reforme
pratili su i neočekivani rezultati – prikriveni otpor u vrhu SKJ i državnog rukovodstva merama

247
privredne reforme i promenama u jugoslovenskoj federaciji pretvorio se polovinom 1966. u
otvoren sukob – na sednici Izvršnog komiteta CK KPJ održanoj 16. juna 1966. pod Titovim
predstavništvom obrazovana je komisija da ispita rad Službe državne bezbednosti (SDB) –
Komisija izvršnog komiteta CK SKJ našla je da je bila stvorena atmosfera u kojoj su pojedini
rukovodioci i deo osoblja Službe državne bezbednosti poistovećivali sa državnim rukovodstvom
i CK – u svom izveštaju inkriminisala je otpore sprovođenju odluka foruma Saveza komunista –
Služba državne bezbednosti optužena je za upuštanje u samostalne akcije prisluškivanja i
kontrole pojedinaca i ustanova • Brionski plenum je održan brzo, iznenađujući čak i većinu
optuženih, što donekle objašnjava i Rankovićevo držanje na plenumu – u uvodnoj reči, Tito je
naglasio da je greška načinjena na samom početku, kada je državna bezbednost prepuštena samoj
sebi – nasuprot uspesima Rankovića i službe stajale su "dezinformacije neverovatnih razmera" –
na osnovu delimično objavljenog iskaza Rankovića na Brionskom plenumu može se zaključiti je
smatrao da je kritika njegove delatnosti opravdana – na kraju je Ranković stavio sve svoje
funkcije na raspolaganje CK • "Rankovićevština" se našla i na udaru CK Srbije – Šesta sednica
CK SK Srbije održana je 14. i 15. septembra 1966. – CK jednoglasno prihvata predlog Spasenije
Babović da se Ranković isključi iz SKJ – kritikovana je delatnost "frakcije" – diskrimininacija i
bezakonje koje su vršili neki delovi Službe državne bezbednosti, naročito prema šiptarskoj
manjini okarakterisani su kao "drastičan vid šovinističke prakse" • od svog pada do smrti,
Ranković je živeo povučeno – nije izveden pred sud, kako je Tito smatrao da bi to imalo
negativne posledice – njegov je pad doveo do stvaranja atmosfere koja je bila slobodnija, ali je
izazvao i niz drugih posledica – Rankovićev pad nesumnjivo je bio obeležen borbom oko vlasti
koju je Tito priveo kraju uklanjanjem Rankovića • procesi demokratizacije i decentralizacije su
dobro došli za preuzimanje celokupne vlasti na Kosovu od strane "đakovačke grupe" čiji je
najveći broj pripadnika stigao iz Albanije 1941. – u okviru SK Srbije, struja predvođena
Dobricom Ćosićem i Jovanom Marjanovićem kritikovala je nacionalnu politiku SKJ –
nacionalističke snage na Kosovu videle su rešenje nacionalnog pitanja njegovim pretvaranjem u
republiku, pa i izdvajanjem iz sastava Jugoslavije – 27. novembra 1968. na dan zastave,
nacionalni praznik Albanaca, izveli su demonstracije u Prištini, Gnjilanu, Uroševcu, Podujevu,
Prizrenu, Peći, Suvoj reci – klicano je u slavu Envera Hodže i NR Albanije, zahtevan novi status
za Kosovo, novi ustav – predloženo je proširenje Kosova na račun Crne Gore i Makedonije – 28.
novembra u Prištinu ušli su tenkovi JA – 27. novembra demonstracije izbijaju i u zapadnoj

248
Makedoniji, koje su razbijene aktivnošću komunista i snaga bezbednosti – ovakve demonstracije
je Tito u inostranstvu predstavio kao obične nerede – CK SKJ je 2. decembra 1968. dao podršku
stavovima i aktivnostima PK Saveza komunista Kosova i CK SK Srbije – delatnost PK SK
Kosova i Metohije u borbi sa separatističkim strujama koje su zahvatile gradove na Kosovu
novembra 1968. • Brionski plenum doneo je odluku o reorganizaciji SKJ tj. o demokratizaciji
partijskog života – osnovna ideja bila je nemogućnost demokratskog razvoja zemlje bez
reorganizacije partije u istom duhu – demokratizacija društva zahtevala je demokratizaciju
partije, čija je uloga formulisana na Šestom kongresu i u Programu – tražene su elastičnije forme
rada – poraz vrha dogmatsko-birokratskih sanga nije smeo da zakloni opanost od liberalizma –
Tito nije smatrao da bi od SKJ trebalo stvarati partiju socijaldemokratskog tipa • Sa sve
nedoslednijim sprovođenjem politike samoupravljanja i teškoćama u koje je zapadala privredna
reforma, SKJ nailazi na sve veće otpore – ovakve situacije davale su argumentaciju protivnicima
samoupravnog kursa da nastave svoju delatnost – proces demokratizacije dozvolio je delatnost
antikomunističkih i nacionalističkih snaga, koji su podržavali kritičare delatnosti SKJ • Krajem
šezdesetih godina Jugoslavija je bila jedna od najotvorenijih zemalja – sukobljavao se kurs
demokratizacije sa neprimenjivanjem sile u rešavanju akutnih kriza – od polovine 1967.
odlučivanje o kadrovima počele su preuzimati republike i pokrajine – na Osmom kongresu SKJ
doneta je odluka o održavanju pokrajinskih i republičkih kongresa pre kongresa SK Jugoslavije –
tokom 1968. izabrani su predstavnici organa SKJ čiji je izbor potvrdio Deveti kongres SKJ –
marta 1969. statutarno je uveden paritet u sastavljanju partijskog rukovodstva Jugoslavije, jer se
predsedništvo sastojalo od jednakog broja članova iz svake republike, koje su birali kongresi
republika i odgovarajućeg broja članova rukovodstva iz pokrajina – iako princip demokratskog
centralizma nikada nije zvanično napušten, od 1969. SKJ praktično podleže federalizaciji –
ovakve promene sve su više ugrožavale strukturu SKJ koja dobia obrise konfederacije osam
partija pod zajedničkim imenom – odavde se krenulo putem izvođenja teza o suverenosti
nacionalnih partija i apsolutizaciji nacionalnog i teritorijalnog merila nasuprot demokratskom
centralizmu • Povećanje broja nezaposlenih, stagnacija proizvodnje, neravnomerno širenje
samoupravljanja i neujednačeni uslovi privređivanja dovodili su, sa drugim faktorima, do
nezadovoljstva radnih ljudi, otvorenih protesta i revolta, naročito u vidu obustava rada i
studentskih demonstracija u Beogradu juna 1968. na Beogradskom, Zagrebačkom i
Ljubljanskom univerzitetu – zahtevano je brže i doslednije ostvarivanje samoupravljanja njegovo

249
pretvaranje u celovit društveni proces – ovakvo javno pokazivanje nezadovoljstva bilo je
podstaknuto novom, demokratskom, politikom u Jugoslaviji posle 1966. – studentski nemiri bili
su povezani sa nemirima u Parizu, Berlinu u proleće 1968. – stvaran je kult apsolutne jednakosti
u socijalizmu – ipak, radnička klasa nije učestvovala u ovim demonstracijama • Studentske
demonstracije počele su posle pada grupe A, afere Ranković, ekonomske stagnacije, pojave
nacionalizma, upadljivih razlika i bogaćenja, kao dela procesa bržeg društvenog raslojavanja –
studentski nemiri počinju 3. maja demonstracijama u Parizu, kada su se studenti pobunili protiv
zatvaranja univerziteta u Nanteru – 30. maja je Šarl de Gol doneo odluku o raspuštanju
parlamenta i raspisivanju vanrednih izbora • U Beogradu demonstracije počinju 2. juna 1968.
sukobom studenata i brigadira akcijaša na Novom Beogradu – posle intervencije milicije,
demonstracije dobijaju novi tok – studenti kreću prema skupštini – kolona je zaustavljena kod
SIV – 3. juna u pokušaju da pređu u Beograd, studenti su blokirani kod nadvožnjaka u Novom
Beogradu, gde je došlo do žestokog sukova sa milicijom – u pregovorima sa studentima
učestvovala je grupa društveno-političkih radnika na čelu sa Veljkom Vlahovićem, kao
predsednikom Gradske konferencije SK Beograda i članom Predsedništva SKJ – pošto su
studenti odbili predlog predstavnika SKJ i krenuli prema Beogradu – nasilnim putem su studenti
prognani u svoj "rezervat" • Ključni dokumenti studentskih demonstracija bili su Proglas
Univerzitetskog odbora studenata Univerziteta, Akcionog odbora demonstracija i redakcije lista
Student i Rezolucija, doneti u Studentskom gradu – Rezolucija je predstavljala formulisane
zahteve studenata i odluke iznete na zboru studenata u Studentskom gradu – Rezoluciju je doneo
zbog studenata i Akcioni komitet demonstranata – savet Univerziteta je doneo odluku da posle
brutalne intervencije milicije stupi u štrajk • Sedište događaja preneto je u sledećih nekoliko dana
pred zgradu Filozofskog fakulteta, ujedno i sedište Rektorata – stvorena je takozvana "slobodna
tribina" ili "Konvent" – 9. juna je Tito istupio sa izjavom da studentske demonstracije nisu
posledica spoljnog uticaja, već slabosti same zemlje u rešavanju problema i nejedinstvenog
delovanja rukovodećih ljudi – Smernice Predsedništva i Izvršnog komiteta CK KPJ, donete 9.
juna 1968. davale su političku platformu za rešavanje nagomilanih problema i uklanjanje izvora
kriznih situacija, kao faktička razrada Programa i ciljeva privredne reforme – podržani su zahtevi
studenata i mlade generacije uopšte, a oni koji se tiču obrazovanja posebno – ovaj je dokument u
operativnoj politici, ipak, zaboravljen čim je donet • Studentske demonstracije bili su
najmasovniji protest protiv društvenih deformacija u posleratnoj Jugoslaviji – studenti su se

250
zalagali za socijalistički kurs razvitka i integralno samoupravljanje – nemiri su bili upozorenje na
raširenost deformacija, identifikujući njihove nosioce u licu birokratije i novog bogataškog sloja
– studentski nemiri ubrzali su procese stvaranja novih univerziteta u Jugoslaviji, pod vidom
demotropolizacije visokog školstva – nekih od novoosnovanih univerziteta dostigli su ogromne
razmere • Paralelno sa borbom za samoupravljanje, demokratizaciju društva i reorganizaciju
Partije teklo je i preuređivanje jugoslovenske federacije – savezna administracija našla se pod
pritiskom Izvršnog veća Sabora SR Hrvatske i drugih pokrajinskih organizacija što je pretilo da
će dovesti do političke krize – osnovni zahtev hrvatske partije, koji se ticao decentralizacije,
odbijen je • Merama od 1964. do 1968. promenjen je karakter federacije – Osmi kongres donosi
načelo sastavljanja rukovodstva SKJ po principu pariteta – privredna reforma dovela je do
delovanja drugih ekonomskih faktora, borba u vrhu završena je isključenjem Aleksandra
Rankovića, a ustavni amandmani su doprinosili jačanju državnosti republika i širenju nadležnosti
pokrajina – sa usvajanjem amandmana na Ustav, 18. aprila 1967. federacija se značajno izmenila
– ponovo je uvedeno Veće naroda kao opštenadležno veće u Saveznoj narodnoj skupštini -
amandmanom III je ograničeno pravo učešća federacije u finansiranju investicija – dopunskim
odredbama 1968. Veće naroda potpuno je osamostaljeno – amandman VII učinio je pokrajine
konstitutivnim elementom elementom jugoslovenskog federalizma • Nove ustavne promene
(amandmani XX do XLII) donete su juna 1971. – ove promene stvorile su osnovu za donošenje
novog ustava 1974. – amandmani XXI i XXII celovitije su izražavali položaj radnika u
udruženom radu i samu kategoriju udruženog rada – ovime je ustavno regulisan proces proširene
reprodukcije na osnovama samoupravljanja • Sa slabljenjem centralnog centralizma počelo je
snaženje republika i pokrajina – posle Devetog kongresa SKJ politička borba dobija karakter
incidentnih konfrontacija između rukovodstava republika i saveznih organa, koje su bile najjače
po pitanju nasleđa federacije – SK Hrvatske poveo je akciju za rešavanje sistemskih pitanja – CK
SK Slovenije "cesnu aferu" ocenio je 1974. kao "oblik političkog pritiska" – iznete su optužbe da
se u raspodeli međunarodnog zajma za opravku puteva diskriminiše Slovenija - avgusta 1969.
politički vrh Jugoslavije sastavljen od saveznih i republičkih rukovodstava je odbacio ovakve
pritiske na federaciju • Prva markantna manifestacija nacionalizma bila je Deklaracija o položaju
i nazivu hrvatskog književnog jezika, marta 1967. – sastavljena je sudelatnošću Matice hrvatske i
Društva književnika Hrvatske – aprila 1967. Deklaraciju je osudio i Centralni komitet SK
Hrvatske – Deklaracija je poništavala odluke Novosadskog književnog dogovora iz decembra

251
1954. koji je navodio da su "narodni jezik Hrvata, Srba i Crnogoraca jedan jezik" – Društvo
književnika Srbije je kao odgovor na Deklaraciju bio je "Predlog za razmišljanje", koji je donela
grupa književnika na čelu sa Antonijem Isakovićem • Na Desetoj sednici CK SK Hrvatske
samostalno je razmatran unitarizam kao pojava šireg jugoslovenskog značaja i odbačen kao
glavna politička opasnost – Bakarić, kao duhovni začetnik Desete sednice SK Hrvatske održane
od 15. do 17. januara 1970. bio je izričit tvrdeći da savremeni hrvatski nacionalizam ne postoji –
odbačene su optužbe o jačanju hrvatskog nacionalizma – Miloš Žanko je kritikovao
nacionalistička pisanja u Hrvatskoj, tvrdeći da se formira jedinstvena nacionalistička platforma –
za lek je smatrao sistematsko razvijanje internacionalizma, bratstva i jedinstva i jugoslovenstva –
na Desetoj sednici, Žanko je okarakterisan kao unitarista • Na 39. sednici Izvršnog biroa
Predsedništva CK SKJ, na Brionima, marta 1970, Edvard Kardelj je naglasio da su pojedine
odluke Desete sednice izazvale političke reakcije u drugim republikama – odbacio je mogućnost
da se SKJ razvija kao konfederacija saveza komunista svake republike – odbačeno je i shvatanje
SK Hrvatske o unitarizmu koji prati svako neslaganje sa nekom odlukom hrvatskih komunista •
Promene u strukturi federacija počinju sa ustavnim amandmanima 1967. i 1968. koji će celovit
oblik dobiti 1971. – u jeku ovih promena došlo je do nacionalističkih provala na Kosovu 1968. i
u Hrvatskoj 1971. – hrvatske zamerke ticale su se ekonomske eksploatacije – pod vidom
razbijanja centralizma razvio se separatizam koji će konačno buknuti januara 1971. • Ustavnim
amandmanom iz 1968. AP Kosovo i Metohija menja ime u SAP Kosovo i Metohija – ipak,
zahtevan je status federalne jedinice za Kosovo – uređivanje autonomnih pokrajina nije
utvrđivano ustavom republike, već pokrajinskim narodnim zakonima – prava autonomnih
pokrajina proširena su amandanom iz 1971. • Odnosi u federaciji sve su teže usklađivani, a
zajednička politika sve teže utvrđivana – moć saveznog aparata se polako raspadala, a novi način
dogovaranja nikada nije utvrđen – demokratizacija i decentralizacija na kraju su ugrozile
integritet federacije – neravnomerni privredni razvoj postao je još jedan razlog izbijanja sukoba –
partijski vrh počinje neke od svojih nadležnosti da prebacuje na republike – prevazilaženje
"saveznog etatizma" i njegovo pretvaranje u "policentrični etatizam" Tito je smatrao štetnim –
prenosom državnog kapitala na banke u cilju njegove bolje distribucije samo je dovelo do
gubitka kontrole nad kapitalom – tehnokratske snage u privredi izrastale su u moćnu društvenu
silu, koja je sve više otkrivala ambicije da utiče i na politički život – radnici su polako
potiskivani iz rukovodećih kadrova i pretvarani u glasačku vojsku tehnobirokratskih struktura

252
(najveći problem za radnike predstavljalo je razumevanje sve većeg broja propisa, što je
omogućilo tehnokratiji da zauzme njihovo mesto) – organi samoupravljanja i društveno-političke
organizacije radnika postajale su sve pasivnije u delovanju preduzeća – izbijao je sve veći broj
štrajkova • U proleće 1971. deo hrvatskog partijskog rukovodstva javno je optužio
unitarističkocentralističke snage za zaveru protiv SR Hrvatske i njenih rukovodilaca – na optužbe
je Tito odgovorio sazivanjem Sedamnaeste (Brionske) sednice Predsedništva SKJ krajem aprila
1971. – ova sednica založila se za obnavljanje partijskog jedinstva i primenu ustavnih
amandmana u cilju uspostavljanja ravnopravnosti naroda i narodnosti i razvoja radničkog
samoupravljanja – maja 1971. održan je Drugi kongres samoupravljača u Sarajevu koji se bavio
razradom tzv. radničkih amandmana • Posledice Desete sednice ubrzo su se pokazale –
konstituisan je MASPOK (Masovni nacionalistički pokret) koji je počeo da deluje 1971. – CK
KP Hrvatske na sebe preuzima ulogu avangarde u borbi protiv unitarizma, čime je stvoren
oslonac za delovanje svih separatističkih snaga u federaciji – osuda nacionalizma na
Sedamnaestoj sednici Predsedništva nije sprečila njegovu dalju eskalaciju – deo rukovodstva CK
KP Hrvatske, predvođen Savkom Dabčević Kučar, Mikom Tripalom i Perom Pirkerom govori o
MASPOK-u kao organizaciji koja štiti nacionalna i demokratska prava hrvatskog naroda –
ovakve zahteve podržavala je i struja okupljena oko Matice hrvatske – počelo se govoriti o
Jugoslaviji kao tamnici Hrvatske, o progonu hrvatskog jezika i pljački hrvatske privrede –
ovakav razvoj hrvatskog nacionalizma izazvao je reakciju srpskih nacionalista u Hrvatskoj –
Četvrta konferencija SK Hrvatske, održana juna meseca 1971, založila se za borbu protiv
nacionalizma i unitarizma, ali se ovakav stav razlikovao od ličnog stava članova • 4. jula 1971.
Tito je obavešten da rukovodstvo CK KP Hrvatske polazi u odlučnu akciju – na
spoljnopolitičkom planu, Tito je pokušavao svetu da stavi do znanja, pre svega Brežnjevu, da se
Jugoslavija ne raspada usled delovanja centrifugalnih nacionalističkih struja – MASPOK je
preuzeo ulogu CK KP Hrvatske u javnom životu • 15. septembra 1971. Tito je izjavio da su
predstavnici CK KP Hrvatske pokazali da su voljni za saradnju, što su separatisti iskoristili kako
bi prečistili svoje članstvo – Hrvatska je podeljena između federalista (Slavonija, Banija,
Kordun) i separatista (Dalmacija) – za kraj novembra 1971. objavljen je štrajk na Zagrebačkom
sveučilištu, koji je podržala i Matica hrvatska – studenti su prišli separatistima • 21. sednica
Predsedništva SKJ (početak decembra 1971.) raspravljala je skoro isključilo o situaciji u
Hrvatskoj – zaključeno je da u svim republikama federacije postoje, manje ili više izraženi, isti

253
problemi – svi pokreti koji su podržavali separatističku struju označeni su kao
kontrarevolucionarni – osuđen je i unitarizam, iako je Tito insistirao na jedinstvu Jugoslavije kao
nedeljive celine - CK SK Hrvatske na 23. sednici (polovina decembra 1971.) donosi odluke o
odstranjivanju nacionalističkih i šovinističkih elemenata iz svog članstva • u Srbiji, pod
vođstvom Marka Nikezića, razvila se druga vrsta opozicije takođe direktno suprotstavljena
postojećem razvitku – umesto brige Srbije za Jugoslaviju, smatrano je da treba onemogućiti
ostale države da se mešaju u poslove Srbija – u CK SK Srbije kao glavna opasnost označena je
"čvrstorukaška" tendencija, uspostavljanje centralističke i podržavljenje privrede – ova linija
kritikovana je na sastanku političkih rukovodilaca Srbije jula 1972. – prodor nacionalizma u
Hrvatskoj doživljavan je kao ugrožavanje integriteta srpskog naroda u Hrvatskoj i labavljenje
temelja Jugoslavije • Druga konferencija SKJ usvojila je januara 1972. akcioni program borbe
protiv nacionalizma, separatizma i hegemonizma, tendencija tehnokratizma i vladavine kapitala
– ponašanje političkih SR Srbije osuđeno je kao antisocijalističko i na ovakvo ponašanje
skrenuta je pažnja kao na mogući razlog izolacije Srbije od drugih republika • Konačno je kriza u
Srbiji dovela do intervencije rukovodstva i predsednika Tita – sastanak rukovodećih ljudi KP
Srbije i Tita održan je od 9. do 12. oktobra 1972. godine u Beogradu – na ovom sastanku Tito je
osudio ponašanje partijskog aktiva KP Srbije kao separatizam i unošenje kriznih elemenata u
odnose u federaciji – posle ovog sastanka, Marko Nikezić, predsednik CK, Latinka Perović,
sekretar Izvršnog odbora CK i Bora Pavlović, sekretar Gradskog komiteta SK Beograda podneli
su ostavke – tom prilikom nije osuđen nacionalizma na Kosovu, iako je njegova eskalacija bila
očigledna • zbog neslaganja sa vladajućom linijom SKJ, u Sloveniji je smenjen Stane Kavčič, u
Makedoniji Krste Crvenkovski i Slavko Mirosavlevski • najvažniji pravci budućeg razvoja izneti
su u Platformi za pripremu stavova i odluka Desetog kongresa SKJ, objavljenog juna 1973. –
samoupravljanje je označeno kao faza u prelasku sa kapitalističkih na socijalističke odnose –
samoupravno socijalističko društvo označeno je kao oblik diktature proletarijata – platforma se
izjasnila za slobodno tržište, koje je moralo da odražava društvene odnose u proizvodnji • novi
ustav SFRJ iz 1974. i Deseti kongres SKJ prihvatili su koncepciju samoupravljanja zasnovanu na
udruženom radu – sredstva za proizvodnju i proširenu reprodukciju nisu klasna svojina, te njima
mogu raspolagati samo udruženi radnici neposredno, to jest u osnovnoj organizaciji udruženog
rada – napušten je stari predstavnički sistem i uveden delegatski – u svim skupštinama, osim u
Skupštini SFRJ, uvedena su tri veća, veće udruženog rada, kao delegatsko telo radnih ljudi, veće

254
mesnih zajednica u opštinama, odnosno veće opština u republikama i društveno-političko veće,
kao delegatsko telo radnih ljudi i građana, odnosno društveno-političkih organizacija • Skupštinu
SFRJ činila su dva veća, Savezno veće, koje sačinjavaju delegati samoupravnih organizacija i
Veće republika i pokrajina, sastavljeno od republičkih skupštinskih delegacija i pokrajinskih
skupštinskih delegacija – delegati Saveznog veća uglavnom se bave pitanjima iz samostalne
nadležnosti federacije, a delegati u Veću republike i pokrajina uglavnom pitanjima za čije je
rešavanje potrebna saglasnost svih republika i pokrajina – umesto 23 Predsedništvo Jugoslavije
sačinjeno je od 9 članova (Vladimir Bakarić, Petar Stambolić, Fadilj Hodža, Stevan Doronjski,
Vidoje Žarković, Petar Stambolić, Lazar Koliševski, Cvijetin Mijatović i Edvard Kardelj) –
uvođenjem predsedništva u republikama priznata je njihova suverenost – 16. maja 1974. Tito je
izabran za doživotnog predsednika SFRJ • SIV u novom ustavnom sistemu dobija izvršne
funkcija na nivou federacije, a odgovaralo je Skupštini SFRJ – poraz protivnika samoupravljanja
i njegovo normativno razrađivanje nisu značili da se ono u praksi izgradilo kao integralan odnos,
postalo išta efikasnije ili racionalnije – osnovu rasprave vođene na 11. kongresu SKJ, juna 1978.
u Beogradu činila je studija Edvarda Kardelja o samoupravljanju • Ustavna rešenja iz 1974.
zasnivaju se na načelima samoupravnog federalizma – umesto državno-pravnog koncepta
federacije usvojen je koncept kooperativnih odnosa u federaciji – nizom rešenja ojačan je položaj
republika u SFRJ – stvoreni su uslovi za dalje razvijanje odnosa samoupravljanja, ali
istovremeno i za formiranje nacionalnih država, smanjivanjem mogućnosti međusobnog
povezivanja i razmene među krajevima Jugoslavije – 1974. regenerisan je nacionalizam, što je
dovelo do ugrožavanja jedinstva jugoslovenske federacije na sve načine – u pitanje je dovedena
jedinstvena jugoslovenska revolucija, stvoren je savez partija od formalno jedinstvenog SKJ,
razbijeno je zajedničko tržište, stvoren je policentrični etatizam – ovakva ustavna rešenja, kako
se kasnije pokazalo, pogodovala su najviše razvijenim republikama

MATERIJALNI RAZVOJ I DEMOGRAFSKO-SOCIJALNE PROMENE

• posle rata, država je uglavnom uspela da prevaziđe negativno privredno i kulturno nasleđe i čak
dostigne nivo srednjerazvijene zemlje – održala se krajnje raznolika razvijenost različitih krajeva
zemlje – sa industrijalizacijom zemlje, industrija postaje vodeća privredna grana – ipak, pojedine
grane industrije brže su se razvijale, a opet, generalna posledica razvoja industrije bila je
zapostavljanje poljoprivrede – Jugoslavija udara temelje industriji koja razvija industriju –

255
razvijene su nove industrijske grane, nepoznate pre rata: proizvodnja mašina i uređaja,
brodogradnja, radio-industrija, prerada nafte i proizvodnja automobila – brz posleratni razvoj
doživela je energetika – ipak, do kraja svog postojanja, Jugoslavija je osećala povećanu potrebu
za energijom – sa razvojem industrije, promenjena je struktura jugoslovenskog izvoza – uvoz
sirovina i opreme iz inostranstva ipak je nastavio da nadmašuje izvoz - ekstenzivni razvoj
industrije povećao je potrebu za radnom snagom – i pored ogromne ekspanzije industrije,
Jugoslavija nikada nije dostigla nivo industrija razvijenih zemalja • poljoprivredna proizvodnja
posle rata skoro se utrostručila – glavni faktor unapređenja poljoprivredne proizvodnje
predstavljale su organizacije udruženog rada i zemljoradničke zadruge – intenzivnija
mehanizacija poljoprivrede počinje sa 1955. – najvažnije poljoprivredne kulture ostaju kukuruz i
pšenica – razvoj stočarstva posle rata karakterišu kolebanja – na socijalistički preobražaj
poljoprivrede i stočarstva uticala je primena savremene tehnologije • životni standard u prvim
posleratnim godinama bio je određen niskim nivoom nacionalnog dohotka – sa povećanjem
proizvodnje stvarani su i uslovi za povećanje materijalne potrošnje – između 1945. i 1974. dolazi
do naglog razvoja infrastrukture – do 1973. skoro je udvostručen stambeni fond Jugoslavije –
povećan je obim radova u građevinarstvu • u oblasti osnovnog obrazovanja rastao je broj
učenika, kao posledica većeg broja školske dece i sveobuhvatnosti školstva – istovremeno je
uspon zabeležilo školstvo na jezicima nacionalnih manjina – Jugoslavija je istovremeno bila na
vrhu svetske rang liste po broju studenata i po broju nepismenih na 1000 stanovnika • prve
posleratne godine donose izrazito visok stepen prirodnog priraštaja – posle rata, poljoprivredno
stanovništvo čini oko 2/3 ukupnog broja stanovnika – sa razvojem industrije primetne su sve
brojnije migracije stanovništva sa sela u grad – među stanovništvom primetan je veliki ukupan
porast broja stanovnika i veliki porast broja pripadnika nacionalnih manjina – posleratni razvoj
doveo je i do velikih promena u društveno-ekonomskoj strukturi stanovništva – eksproprijacija
imovine buržoazije i veleposednika uobličavala je prvih posleratnih godina novu socijalnu
strukturu Jugoslavije – ogromna radna snaga apsorbovana je sa jugoslovenskog sela – krajem
pedesetih se pravac zapošljavanja menja, a novi radnici sve spremnije stupaju u trgovinu,
ugostiteljstvo, stambenu privredu, socijalno-komunalne ustanove i preduzeća • za vreme
administrativnog socijalizma najvrednijim zanimanjima smatrana su činovnička, odnosno
službenička, našta je uticala snažna uloga države u svim oblastima privrede – ogromna armija
službenika administracije počela je da se osipa sa uvođenjem samoupravljanja – najdrastičnija

256
razlika je povećavanje broja poljoprivrednika • u preobražaju jugoslovenskog društva
učestvovala je sve veća inteligencija, više humanistička, nego tehnička – kada se posmatra
struktura zaposlenosti, najveći broj imali su industrija i rudarstvo, trgovina i ugostiteljstvo,
kulturna i socijalna delatnost – uspešni ekonomski razvoj Jugoslavije poklopio se sa periodom
unutrašnje krize 1966. do 1972, što služi kao pokazatelj da materijalni problemi nisu bili uzrok
političkih sukoba • integralno samoupravljanje (asocijacija proizvođača) dugo je nalazila na
otpore u SKJ, što je dovelo do stvaranja rascepkanog, parcijalnog ili dezintegrisanog
samoupravljanja, bez horizontalnih ili vertikalnih veza, što je, na kraju, dovelo do potpunog
gubljenja osećaja za celinu – polovinom sedamdesetih godina, koncepcija razvijanja robne
privrede, to jest tržišta, naišla je na velike otpore lokalnih, republičkih i drugih etatizama

JUGOSLAVIJA I MEĐURATNI ODNOSI – NAČELA I PRAKSA

• nesvrstanost je tokom sedamdesetih više definisana kao politika regulisanja celine odnosa u
svetu, nego grupe zemalja koje teže ostvarivanju određenih ciljeva u međunarodnoj zajednici –
slabljenje hladnog rata i uspostavljenje dijaloga između blokova značilo je da je pokret
nesvrstanih donekle ostvario svoj cilj – ipak, pojedine članice saveza nesvrstanih bile su
opterećene pragmatizmom i ostvarenjem unutrašnjih ciljeva – sastanak predsednika UAR i
Jugoslavije sa indijskim premijerom u Nju Delhiju oktobra 1966. označio je pokušaj oživljavanja
delatnosti pokreta – februara 1966. jugoslovenski predsednik iznosi u Kairu ideju o održavanju
konferencije nesvrstanih na najvišem nivou – ipak, izraelska agresija na Bliskom istoku i
sovjetska intervencija u Pragu otežala je održavanje ove konferencije • Trećea konferencija
nesvrstanih održana je u Lusaki, u Zambiji, od 8. do 10. septembra 1970. – dominirala su pitanja
koja su se ticala ekonomskog poretka i političkog položaja nesvrstanih zemalja – doneta je
Deklaracija o miru, nezavisnosti, razvoju, saradnji i demokratizaciji međunaronih odnosa i
Deklaracija o nesvrstanosti i ekonomskom razvoju – na sastanku u Lusaki doneta je odluka o
formiranju trajnog organa za nadzor nad sprovođenjem donetih odluka i sazivanje sledeće
konferencije • Četvrta konferencija nesvrstanih održana je u Alžiru od 5. do 9. septembra 1973.
prvi put sa tri evropska gosta (Finska, Švedska i Austrija) – pokazane su tendencije nesvrstanih
zemalja da ojačaju saradnju u oblastima privrede, tehnologije, kulture i informisanja – doneta je
odluka o osnivanju Fonda solidarnosti za finansiranje ekonomskog i socijalnog razvoja
nesvrstanih zemalja – osnovan je Koordinacioni biro, sa zadatkom da pripremi narednu

257
konferenciju i usaglašava aktivnost nesvrstanih, naročito u OUN – Koordinacioni biro zaseda
uglavnom na nivou ambasadora – usledili su sastanci ministara nesvrstanih zemalja u Alžiru,
Havani, Limi i ponovo Alžiru (1974-1976) • Peta konferencija nesvrstanih održana je u Kolombu
(Šri Lanka) od 16. do 19. avgusta 1976. na kojoj je utvrđen kontinuitet politike nesvrstanosti i
pokazana sposobnost pokreta da odbije pritiske sa strane – u Kolombu 1976. i Havani 1979.
pokret dobija pojedine institucionalne oznake u cilju postizanja veće efikasnosti – Jugoslavija je
na zasedanju u Kolombu predložila održavanje konferencije o razoružavanju u okviru OUN, što
je i urađeno tokom Specijalnog zasedanja Generalne skupštine o razoružanju 1978. – Tito
poslednji put predvodi delegaciju Jugoslavije na Šestoj konferenciji šefova nesvrstanih zemalja u
Havani – izraženo je ponovo jedinstvo u svim ciljevima, principima i merilima – nesvrstanost je
trajna orijentacija jugoslovenske spoljne politike, o čemu svedoči učešće zemlje na svim
konferencijama i posle Titove smrti • Jugoslavija nije odvajala koegzistenciju od
internacionalističke solidarnosti – teorijski i praktično je Jugoslavija polazila od objedinjavanja
ove dve taktike – Jugoslavija je ostvarila mnogobrojne kontakte kako sa nesvrstanim zemljama,
tako i sa SAD i Sovjetskim savezom – ni zajednička intervencija Jugoslavije sa socijalističkim
zemljama 1967. prilikom rata sa Izraelom nije značila napuštanje politike nesvrstanosti – SKJ je
osudio oružanu intervenciju Varšavskog pakta u Pragu 21. avgusta 1968. posle čega su se odnosi
Jugoslavije i Varšavskog pakta privremeno pogoršali, osim sa Rumunijom – saradnja ove dve
zemlje krunisana je sa izgradnjom hidroelektrane "Đerdap" • Do poboljšanja odnosa SSSR sa
ostalim socijalističkim zemljama došlo je već 1969/0 – 1971. prilikom posete Brežnjeva
Jugoslaviji izražena je sovjetska podrška jugoslovenskoj politici nesvrstanosti – veliki je značaj i
u sledećim godinama pridavan saradnji KPJ i KPSS – istovremeno, Jugoslavija je razvijala
značajne veze i sa zemljama zapadne Evrope – 1968. obnovljeni su odnosi sa SR Nemačkom –
Tito je posetio predsednika SAD, Ričarda Niksona 1971. godine, a Džerald Ford uzvratio je
posetom 1975. – prekinuti odnosi sa Vatikanom ponovo su uspostavljeni 1966. zaključenjem
Protokola između Jugoslavije i Vatikana • Jugoslovenski komunisti zalagali su se za
"demokratsku saradnju" u regionalnim i svetskim okvirima, sa svim komunističkim,
socijalističkim, socijaldemokratskim, demokratskim i NOO partijama i pokretima na osnovu
dobrovoljnosti, nezavisnosti i uvažavanja interesa svakog učesnika – privremeno uspostavljena
ravnoteža poremetila se krajem 1979. kada je došlo do intervencije SSSR u Avganistanu, a
naredne godine vijetnamska okupacija Laosa – dodatno je destabilizaciji situacije u svetu

258
doprinela kriza u Poljskoj i pojava "Solidarnosti" – prekinuti su pregovori velikih sila o
ograničenju strateškog nuklearnog naoružanja – SAD vrše kontinuirani pritisak na SSSR –
vrhunac je ovaj pritisak doživeo tokom vladavine Leonida Brežnjeva koja ostaje obeležena
stagnacijom u privredi i drugim oblastima, kao i u vreme njegovih naslednika – potpisivanjem
sporazuma u Vašingtonu između Gorbačova i Ronalda Regana probuđene su nade u postojanje
sveta bez nuklearne opasnosti – Gorbačov je pokrenuo privrednu i ideološku revoluciju u SSSR

259