Prawo rzymskie

Zagadnienia wstępne:
1. Prawo rzymskie dzielimy na:
- ius publicum, w którym występuje nierówność podmiotów (władczy i podporządkowany),
działające na korzyść wspólnoty
- ius privatorum, cechujące się równością podmiotów i działające dla korzyści jednostki,
2. 753 r. p.n.e. – historyczna data założenia Rzymu, którym od początku istnienia władali królowie
(rex), wydający swoje prawa – leges regiae; w królestwie rzymskim występował już także senat
(senatus – rada starszych);
- w 509 r. p.n.e. doszło do przemiany ustrojowej w wyniku której Rzym został przekształcony w
republikę; początkowo rządzone prawem zwyczajowym (mos maiorum – obyczaje przodków), aż
do wydania Ustawy XII Tablic około 450 r. p.n.e., która dokonała podziału na ius – prawo ludzkie i
fas – prawo boskie,
3. Rzymskie prawo publiczne: istniejąca od 509 r. p.n.e. republika w ciągu 200 lat ewoluowała od
arystokracji do oligarchii w wyniku nieustającej „walki” między plebejuszami, a patrycjuszami; w
V w. p.n.e. Rzym rozpoczął ekspansję na terenie Italii, a w roku 264 p.n.e. (początek wojen
punickich) wykroczył swoim terytorium poza Półwysep Apeniński; w II w. p.n.e. wywiązały się
wewnętrzne niepokoje, które przekształciły się w wojny domowe, zakończone objęciem władzy
przez Oktawiana Augusta i początkiem cesarstwa w 27 r. p.n.e.;
4. Magistratus: określenie urzędu oraz piastującego go urzędnika; przedstawicieli magistratury
dzielono na maiores (pretor, konsul, cenzor) i minores (edyl, kwestor...); każdy z urzędników
posiadał potestas – prawo do wydawania edyktów i sankcjonowania ich łamania + urzędnicy wyżsi
posiadali także imperium – prawo do dowodzenia wojskiem, zwoływania zgromadzeń ludowych i
prowadzenia sądownictwa;
+ cechy urzędów:
- kadencyjne – na rok (poza dyktatorem wybieranym na 6 miesięcy i cenzorem wybieranym na 5
lat),
- bezpłatne,
- kolegialne, złożone z co najmniej 2 osób (poza jednostkowym dyktatorem),
- odpowiedzialne cywilnie i karnie przed zgromadzeniem ludowym,
- wybierane na komicjach,
a. konsul: urzędnik o kompetencjach wojskowych, administracyjnych, ale też początkowo
prawodawczych i sądowniczych; imionami konsuli datowano dokumenty urzędowe; konsul
zwykle po upływie rocznej kadencji zostawał prokonsulem na prowincji,
b. pretor: urząd utworzony w 367 r. p.n.e., szybko przejął większość sądowniczych i
prawodawczych obowiązków namiestnika; na początku kadencji wydawał edykt, gdzie określał
zasady według których będzie sprawował swój urząd; po upływie rocznej kadencji zwykle
obejmował stanowisko propretora na prowincji;
- od 367 r. p.n.e. występuje urząd pretora dla miasta, który sprawował iurisdictio w sprawach
między obywatelami,
- od 242 r. p.n.e. pojawił się urząd pretora dla peregrynów, który zajmował się sprawami między
cudzoziemcami i między obywatelami, a cudzoziemcami,
c. cenzor: od 443 r. p.n.e. wybierano 2 cenzorów na okres 5 lat; prowadzili oni spis obywateli i
szacowali ich majątki w dwojakim celu:
- poboru wojskowego – chętniej powoływano bogatszych Rzymian, którzy sami mogli wyposażyć
się w broń i kupić żywność,
- wymierzania podatków, które często miały charakter pożyczki dla państwa, zwracanej w postaci
łupów wojennych,
cenzorzy prowadzili ponadto lustrum: mieli prawo skreślić z listy senatorów ludzi niegodziwych;
mogli także wystawić notę cenzorską za niewłaściwą postawę obywatela w życiu publicznym,
d. dyktator: urząd nadzwyczajny, wybierany na czas do 6 miesięcy; pierwszy raz powołano ten
urząd w V w. p.n.e., po raz ostatni w 202 r. p.n.e.; wybierany przez konsula na podstawie uchwały
senatu; orzeczenia dyktatora nie były możliwe do odwołania przez zgromadzenie ludowe, a w I w.
p.n.e. władza dyktatorska zmieniła się w podstawę rządów wybitnych jednostek (Sulla, Cezar),
f. trybun ludowy: początkowo dwóch, później pięciu, a ostatecznie dziesięciu urzędników
wybieranych podczas zgromadzeń plebejskich lub na specjalnych komicjach; uosabiali majestat
ludu rzymskiego, co zapewniało im nietykalność, a ich dom stawał się azylem; mogli wyrazić swój
sprzeciw wobec każdego aktu, który w ich opinii działał na szkodę plebejuszy – za każde działanie
szkodzące interesom niższej klasy, trybun mógł karać grzywną lub więzieniem; początkowo
trybun mógł zwoływać zgromadzenia plebejskie, a później nawet senat,
5. Cesarstwo Rzymskie:
a. w 28 r. p.n.e. Oktawian August wygrał wojnę domową i zaprowadził pokój; został jednocześnie
obwołany pierwszym obywatelem (princeps civium), w związku z czym okres ustrojowy od 27 r.
p.n.e. do 284 r. nazywamy pryncypatem,
- w pryncypacie władza opierała się na utrzymywaniu przez cesarza imperium maius –
najwyższego dowództwa wojskowego, poprzez cykliczny wybór na stanowisko konsula lub
prokonsula; dodatkowo za sprawą lex de imperio cesarze przejmowali władzę trybuna ludowego,
co zapewniało im nietykalność i uosobienie majestatu ludu rzymskiego; cesarze często zdobywali
także władzę cenzora, co umożliwiało im dobór senatu według uznania;
+ senat stanowiło 600 byłych wysokich urzędników o wysokim statusie majątkowym; w zakres
jego kompetencji wchodziło częściowe ustawodawstwo, najważniejsze sprawy administracyjne i
skarbowe, oraz dobór cesarskich urzędów,
+ urzędy cesarskie cechowała nominacja, wynagrodzenie, jednoosobowość i bezkadencyjność,
urzędnicy cesarscy dzielili się na prefektów (ważniejszych) i prokuratorów (mniej ważnych); w II
w., za sprawą Septimusza Sewera przejęli większość zadań senatu,
+ w pryncypacie teren Rzymu i Italii był uprzywilejowany, a tereny prowincjonalne podzielono
na:
++ prowincje cesarskie o strategicznym znaczeniu,
++ prowincje pod zarządem senatu, gdzie nie stacjonowały wojska,
b. na lata 235 – 284 przypada kryzys polityczny (kryzys III wieku), podczas którego władzę
obejmowali liczni uzurpatorzy; zakończony został objęciem władzy przez Dioklecjana, co
zapoczątkowało okres dominatu, w którym cesarz miał pozycję dominus ac deus (pana i boga),
+ podział administracyjny przeprowadził Konstantyn Wielki w IV w.:
- 4 prefektury pod zarządem prefektów,
- 12 (później 14) diecezji pod zarządem wikariusza,
- 96 (później 120) prowincji pod zarządem prezesa lub rektora,
- dodatkowo Rzym i Konstantynopol miały własnego prefekta,
+ w późnym cesarstwie powstał urząd duces, o zakresie kompetencji typowo wojskowym,
6. Prawo rzymskie:
a. prawo Rzymu od założenia miasta w 753 r. p.n.e. do śmierci Justyniana w 565 r.,
b. elementy romanistyczne w dalszej historii prawa, np. równość stron w sporze,
c. ius commune: prawo powszechne Europy w XII-XVIII wieku; zwykle jako teoretycznie
subsydiarne, ale w praktyce przeważające nad prawem pratykularnym,
d. usus modernus pandectarium i pandektystyka w XVIII-XIX w.; najbardziej rozpowszechnione
w Holandii i Niemczech,
e. nauka prawa rzymskiego,
f. szeroko pojęta tradycja romanistyczna
+ imperialne zapędy Rosji jako „Trzeciego Rzymu”,
+ fascynacja Polaków republiką rzymską,
7. Periodyzacja form państwa:
a. królestwo: 753 r. p.n.e. – 509 r. p.n.e.
b. republika: 509 r. p.n.e. – 27 r. p.n.e.
c. pryncypat: 27 r. p.n.e. – 284 r.
d. dominat: 284 r. – 476 r. (cesarstwo zachodnie)/ 565 r. (cesarstwo wschodnie),
8. Periodyzacja historii źródeł prawa:
a. prawo archaiczne: 753 r. p.n.e. – 265 r. p.n.e.
epoka królewska i wczesna republika, do rozpoczęcia wojen punickich,
b. prawo przedklasyczne: 265 r. p.n.e. – 27 r. p.n.e.
okres rozwiniętej i schyłkowej republiki,
c. prawo klasyczne: 27 r. p.n.e. – 235 r.
okres pryncypatu do końca dynastii Sewerów,
d. prawo poklasyczne: 235 r. – 565 r.
należy wyróżnić okres wulgaryzacji prawa w dominacie, oraz osobny podokres prawa
justyniańskiego,
9. Podziały prawa:
a. ius – fas
podział na prawo ludzkie i boskie istniał w Rzymie właściwie od zawsze; naruszenie ius (iniuria)
skutkowało sankcją świecką, zaś w przypadku naruszenia fas (nefas), należało szukać przebłagania
bogów w ofierze (piaculum); ius oznacza prawo w sensie przedmiotowym jako zespół norm
prawnych oraz podmiotowym, jako uprawnienia,
b. ius publicum – ius privatum,
c. ius civile – podstawowy zespół norm prawnych, obowiązujący obywateli rzymskich,
ius gentium – prawo wszystkich mieszkańców Rzymu,
ius naturale – prawo przyrodzone wszystkich istot żywych,
d. ius civile – ius honorarium (prawo pochodzące z działalności prawotwórczej magistratury,
zwykle lepiej dopasowane do życia niż ius civile, którego największą część stanowiło prawo
pretorskie),
e. ius commune – ius singulare,
f. ius vetus (stare prawo) – ius novum (nowe prawo, do którego zwykle podchodzono z niechęcią),
g. ius strictum – ius aequum,
10. Systematyka prawa rzymskiego:
a. systematyka w Instytucjach Gaiusa:
- personae,
- res,
- actiones,
b. systematyka renesansowa Hugo Donellusa z XVI zakładała podział na materię i formę, wg
koncepcji Arystotelesa:
- prawo materialne,
- prawo procesowe,
c. systematyka pandektystyczna:
- część ogólna + prawo osobowe,
- prawo familijne,
- prawo rzeczowe,
- prawo zobowiązań,
- prawo spadkowe,
11. Historia źródeł prawa rzymskiego:
Początkowo w Rzymie obowiązywało mos maiorum consuetudo – prawo zwyczajowe, kształtujące
się w wyniku ciągłości i niezmienności określonego postępowania. Według Rzymian był to
„milczący wyraz woli ludu”. Prawu zwyczajowemu przeciwstawiano prawo stanowione (ius
positivum), które są wyraźnym ujawnieniem woli, jednak nie ludu tym razem, ale władzy,
ustawodawcy. Zdecydowany prymat osiągnęło w Rzymie jednak prawo stanowione.
a. Ustawa XII Tablic:
- w 462 roku p.n.e. trybun ludowy domagał się spisania prawa, aby wyraźnie rozdzielić prawa
plebejuszy i partycjuszy;
+ plebejusze: niżej urodzeni, ale niekoniecznie ubodzy Rzymianie, uzależnieni od patrycjuszy w
kwestii wyznawania wiary,
+ patrycjusze: niewielka grupa wysoko urodzonych Rzymian, którzy sprawowali kulty kapłańskie
i mieli swego rodzaju mistyczną władzę,
- w 452 r. p.n.e. powołano komisję 10 mężów do spisania prawa (decemviri legibus scribundi),
- w 451 r. p.n.e. powstaje pierwsze 10 tablic, na którym spisane zostało mos maiorum,
- w 450 r. p.n.e. spisano kolejne 2 tablice,
I – III – prawo procesowe,
IV – V – organizacja rodziny,
V – spadkobranie,
VI – elementy prawa o zobowiązaniach umownych,
VII – prawo sąsiedzkie,
VIII – delikty prawa prywatnego,
IX – X – normy prawa sakralnego i publicznego,
XI – XII – inne normy,
Nieprzypadkowo na początku uregulowano kwestie organizacja społeczeństwa i rodziny, która
stanowiła podstawową jednostkę ludu, a dopiero w dalszej kolejności sprawy sakralne i publiczne,
b. ustawy zgromadzeń ludowych uchwalane były na comitiach, zwoływanych na wniosek
urzędnika, posiadającego ius agendi cum populo (prawo do działania z ludem),
- pierwszym krokiem było promulgatio legis, czyli publiczne ogłoszenie projektu ustawy (od
pryncypatu promulgatio legis przez władcę było jednoznaczne z uchwaleniem ustawy),
- dalej należało przeprowadzić nieformalną dyskusję na równie nieformalnym zebraniu
(contiones),
- ostatecznie magistratura ponownie zwoływała comitium, na którym odczytywano dojrzały
wniosek ustawodawczy, który następnie przyjmowano lub odrzucano w głosowaniu – początkowo
jawnym, ale ze względu na łatwość przekupstwa od II w. p.n.e. głosowano tajnie przy pomocy
tabliczek:
UR – uti rogas (jak wnosisz) – A – antiquo (za starym prawem),
c. plebiscitia: uchwały podejmowane przez concilia plebis, czyli specjalne zgromadzenia plebejskie
pod przewodnictwem trybunów ludowych; po wydaniu lex Hortensia de plebiscitis (286 r. p.n.e.),
objęły one swoimi ustaleniami ogół obywateli; od tego czasu wiele inicjatyw ustawodawczych
obierało właśnie tę drogę,
+ ustawy ludowe wymagały potwierdzenia przez senat (auctoritam patrum), ale w 339 r. p.n.e. z
góry zaakceptował on wszystkie przyszłe postanowienia zgromadzeń ludowych,
+ w I w. p.n.e. zgromadzenia ludowe zwoływano rzadko, ponieważ przestały się sprawdzać;
ostatnia ustawa zgromadzenia ludowego została uchwalona pod koniec I w.,
12. Senat: organ złożony z byłych wysokich urzędników, zwoływany przez konsula, pretora, a
później nawet trybuna ludowego:
a. przewodniczący otwierał obrady poprzez wygłoszenie odpowiedniej formułki,
b. następnie prosił najznamienitszych senatorów o wygłoszenie swojej opinii w rozważanych
przez senat sprawach,
c. senatorowie głosowali poprzez przejście na odpowiednią stronę sali,
d. przewodniczący, wspólnie z jednym z senatorów redagował tekst ustawy,
+ skład senatu zwiększał się z czasem, co odzwierciedlało proces „konstruowania ludu” wobec
problemów ze zwoływaniem zgromadzeń ludowych w ogromnym imperium:
- za Romulusa: 100 sentorów,
- wczesna republika: 300 senatorów,
- po reformach Sulli: 600 senatorów,
- czasy Cezara: 900 senatorów,
- czasy Oktawiana Augusta: 600 senatorów,
+ republikański senat był organem doradczym, który dodatkowo nadzorował finanse i politykę
międzynarodową; w czasach pryncypatu, pretorzy nadali uchwałom senatu znaczenie
prawotwórcze; od rządów dynastii Sewerów (II i III wiek), senat przysłuchiwał się tylko
wnioskom cesarskim i popierał je krzykiem,
13. Edykt pretorski: na początku kadencji każdy pretor wydawał edykt, który określał zasady
sprawowania przez niego urzędu; zwykle pretor przejmował reguły swojego poprzednika, co
spowodowało wykształcenie się edictum tralacitum – stałej części edyktu pretorskiego;
+ w II w. cesarz Hadrian polecił spisanie jednolitego edyktu pretora miejskiego i peregrynów;
senat zatwierdził ten edykt jako „wieczysty” i od tamtej pory zmian mogli dokonywać wyłącznie
cesarze,
+ od 67 r. p.n.e., za sprawą wejścia w życie Lex Cornelia, pretor musiał respektować zasady
ustalone w swoim edykcie,
- części edyktu pretorskiego:
a. de iurisdictione: zakres działania i postępowania pretora,
b. de iudicis: wyszczególnienie przypadków, którym przysługuje udzielenie ochrony procesowej,
c. de iuris auxiliis: kontynuacja części poprzedniej,
d. określenie sposobów egzekwowania roszczeń,
e. zasady ochrony pozaprocesowej,
14. Edykty innych urzędników:
- namiestnik prowincji wydawał edykt podobny do pretorskiego,
- jurysdykcję na targowiskach sprawował edyl kurulny,
- odpowiednikiem edyla kurulnego na prowincjach był kwestor,
15. Nauka prawa:
Od początku państwa, aż do III w. p.n.e. trwała faza jurysprudencji (znajomości prawa, biegłości
w prawie) pontyfików – faza ezoteryczna, w której znajomość prawa i kalendarza sądowego oraz
interpretacja praw należała wyłącznie do kapłanów z kolegium pontyfików (pontifices –
budowniczy mostów); sprawowali oni jednocześnie ius i fas, ze względu na swoje wysokie
kwalifikacje i wysokie koszty wyszkolenia osobnych urzędników. Około 300 r. p.n.e. Gneius
Flavius przełamał monopol pontyfików i sam ogłosił kalendarz sądowy oraz własny zbiór skarg w
procesie cywilnym (ius Flavianum); proces laicyzacji prawa rozpoczął się jednak od pierwszego
plebejskiego pontifexa maximusa – Tiberiusa Coruncianusa, który zaczął publicznie nauczać
prawa. Pierwsi juryści świeccy pochodzili z najbogatszych warstw społecznych i udzielali swoich
porad za darmo, co jednak zjednywało im uznanie publiczne i zapewniało dużą karierę polityczną.
Rodzaje działań jurystów zamykały się w trzech obszarach:
- respondere: udzielanie porad prawnych,
- carere: pomoc w zawieraniu aktów prawnych i układaniu formułek procesowych,
- agere: pomoc w sporze, polegająca na instruowaniu stron,
Juryści rzadko występowali w sądach, a często odsyłali strony procesowe do zawodowych
mówców, którzy mimo niewielkiej wiedzy prawniczej lepiej potrafili przedstawić stan faktyczny.
+ najważniejsi juryści:
- Mucius Scaerola: trybun ludowy, pretor, konsul i pontifex maximus z II w. p.n.e.,
- Marcus Iunius Brutus: patrycjusz i pretor z II w. p.n.e., autor „Libri tres iuris civilis”,
- Manius Manilus: pretor i konsul z II w. p.n.e., pozostawił po sobie Monumentum Manilii oraz
wzory umów kupna-sprzedaży,
- Quintus Mucius Scaceola: jurysta z I w. p.n.e.,
+ dwie szkoły prawnicze:
- Sabinianie, zwolennicy ius strictum, założeni przez Ateiusa Capito; przedstawiciele: Gaius,
Pomponius,
- Prokulianie, skłaniali się ius aequum, założeni przez Proculusa;
+ Paulus, Papinian, Ulpian,
16. Twórczość jurysprudencji klasycznej:
- odpowiedzi na pytania prawne,
- digesta: systematyczne zbiory opracowanych kazusów,
- komentarze do edyktów, ustaw, dawnych dzieł...
- institutiones: podręczniki, wykłady jurystów prawa prywatnego,
- leksykony o celach dydaktycznych,
- monograficzne opracowania wybranych zagadnień,
17. Konstytucje cesarskie: od czasów Oktawiana Augusta princeps senatus kumulował uprawnienia
kilku urzędów, ale nie podejmował otwarcie ustawodawstwa; jego autorytatywne wypowiedzi
tworzyły jednak constitutiones:
- edykty: akty generalne i abstrakcyjne, obowiązujące na terenie całego państwa lub tylko w
określonych prowincjach,
- mandaty: instrukcje dla namiestników prowincji lub innych cesarskich urzędników,
- dekrety: wyroki sądu cesarskiego, które stanowiły wzór dla sędziów w całym państwie,
- reskrypty: odpowiedzi cesarza na pytania prawne urzędników lub osób prywatnych; cesarz był
wtedy „żywym głosem prawa”,
18. Poklasyczne zbiory prawa:
a. Codex Gregorianus – od Hadriana (117-138) do 292 r.,
b. Codex Hermogenianus – konstytucje Dioklecjana,
c. Kodeks Teodozjański – od Konstantyna Wielkiego do Teodozjusza II i Walentyniana III,
d. Lex Romana Burgundorum – 500 r., spis prawa dla królestwa Burgundów, dokonany przez króla
Gundobada,
e. Lex Romana Visigothorum (Breviarum Alarici) – 506 r., spis prawa dla południowej Galii,
dokonany przez króla Alaryka II,
f. Edictum Theodorici: wydany w 508 roku przez Teodoryka Wielkiego dla rzymskiej ludności
państwa Ostrogotów w Italii,
Krótko po wydaniu d, e i f, zainteresowane plemiona zostały wyparte
19. Ustawodawstwo Justyniania (527 – 565): Justynian pragnął odbudować państwo rzymskie, a dla
osiągnięcia tego celu w latach 528-534 dokonał kodyfikacji prawa; powołał specjalną komisję
kodyfikacyjną, z Tribonianusem jako przewodniczącym,
a. Codex (529): dzieło zawierające konstytucje cesarskie wybrane, a niekiedy zmieniane przez
Justyniana,
b. Institutiones (XI 533): podręcznik do nauki nowego prawa,
c. Digesta seu Pandectae (XII 533): wybór tekstów z pism jurystów
+ po wydaniu Institutiones i Digestów zrewidowano Codex, którego ostateczną wersję wydano w
listopadzie 533 roku,
+ wszystkie konstytucje wydawane po 534 roku nosiły miano noweli,
+ Justynian spisywał ustawodawstwo głównie po łacinie; cesarz zabronił komentowania Digestów,
zezwolił jednak na tłumaczenie na grecki, tworzenie streszczeń i zestawień miejsc podobnych;
++ najsłynniejszym przekładem na grekę jest Parafraza Teofila, powstała zapewne w oparciu o
wykłady Konstantynopolitańskich profesorów,
++ Ekloga: niewielki zbiór prawa cywilnego i karnego z 726 roku; popularny w Bizancjum i
okolicznych krajach słowiańskich wyciąg z ustawodawstwa Justyniana, połączony z prawem
zwyczajowym,
++ Bazyliki: prawo cesarskie z IX w.; jednolity zbiór przeróbek z Digestów, Kodeksu i Nowel po
grecku, uzupełniony o komentarze i nowele cesarskie,
++ Heksabiblos: zwięzłe kompendium prawa cywilnego i karnego z 1345 roku; oficjalnie
obowiązującym prawem były jednak nadal Bazyliki,
Poza działaniem ustawodawczym Justynian odzyskał od Wandalów afrykańskie prowincje i
wygonił Ostrogotów z Italii, na którą w połowie VI w. rozciągnął swoje ustawodawstwo, jednak
jego wdrożeniu przeszkodził najazd Longobardów, 3 lata po śmierci cesarza,

Rzymski proces cywilny:

I. Ogólne cechy charakterystyczne:
1. Wstępna charakterystyka: w prawie rzymskim nie istniało rozgraniczenie prawa materialnego i
procesowego – stanowiło ono jedność; „prawo, które dotyczy powództw” jest jednak bardzo
ważnym elementem prawa rzymskiego i wymaga osobnego omówienia; samo ius civile było pełne
luk i niedomówień, ale stopniowo uzupełniało je prawo pretorskie, przez co należy uznać, że
ochrona procesowa była zindywidualizowana i pozostawiona w dużej mierze do uznania
pretorów,
+ etapy rozwoju procesu cywilnego:
- proces legisakcyjny: od prawa archaicznego, do końca okresu republiki,
- proces formułkowy: od połowy republiki konkuruje z legisakcyjnym, dominuje przez cały okres
prycypatu,
- proces kognicyjny: współistnieje z formułkowym w pryncypacie i ostatecznie wypiera go w
dominacie,
2. Pozasądowa ochrona roszczeń prywatnych:
a. pomoc własna: archaiczny sposób rozwiązywania sporów, nieuregulowany przez państwo,
zapewne zjawisko marginalne, ale uporczywe i żywotne; niektóre przejawy były tolerowane przez
państwo, ale część stanowczo zwalczano:
- obrona konieczna: defensywna odmiana pomocy własnej, polegająca na ochronie swoich praw
we własnym zakresie; zdecydowanie dopuszczalna przez państwo, o ile jest skierowana przeciwko
sile poważnej, bezpośredniej i bezprawnej,
- pomoc własna o charakterze zaczepnym: samopomoc ofensywna, dość rozpowszechniona w
republikańskim Rzymie, jednak problematyczna u schyłku republiki i tępiona poprzez
ustawodawstwo cesarskie:
+ ustawy julijskie z I w. p.n.e. zakazywały samopomocy pod surowymi sankcjami karnymi,
+ dekretem Marka Aureliusza z II w. wierzycielom dopuszczającym się samopomocy groziła utrata
należności,
mimo represji problem istniał nadal i musieli sobie z nim radzić jeszcze cesarze z VI w.
b. polubowne rozwiązywanie sporów: uczestnicy sporu mogli w drodze nieformalnego
kompromisu powołać prywatnego arbitra, który rozstrzygał spór – strony zobowiązywały się
zastosować do jego werdyktu przez przysięgę lub ustanowienie kary umownej, której podlegała
osoba uchylająca się od orzeczenia; często korzystali z tego ludzie majętni, unikający rozgłosu,
3. Podział postępowania na dwie fazy: pierwsza, przygotowawcza (in iure) odbywała się przed
przedstawicielem władzy państwowej, druga – rozstrzygająca – przed sędzią prywatnym lub
kolegium sędziowskim; zasada ta przetrwała cały okres republiki i pryncypatu, ale nie można
ustalić na pewno jej genezy;
- funkcją takiego podziału był z całą pewnością podział pracy – król czy późniejszy magistratus nie
byłby w stanie sądzić wszystkich spraw, zapoznawał się zatem pobieżnie z postulatami stron,
eliminował spory pozorne i niedojrzałe, a te wymagające dalszego postępowania, kierował w ręce
sedziego; przedstawiciel władzy państwowej mógł w ten sposób rozstrzygać wiele sporów w
jednolitej linii postępowania; podział ten był jednocześnie kompromisem między autorytetem
państwa, a udziałem czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości – sędzia jako osoba
prywatna, stał właściwie na równi ze stronami,

- można przypuszczać, że dwufazowość postępowania jest instytucją dostępną wyłącznie dla

obywateli, z uwagi na jej występowanie w całości procesu legisakcyjnego i tej części procesu
formułkowego, który był dostępny tylko dla obywateli; dopiero dostępny powszechnie proces
kognicyjny rozpatrywany był w tylko jednej fazie,
4. Organy ochrony prawnej:
a. magistratury jurysdykcyjne:
- początkowo iurisdictio należało do konsulów, ale po utworzeniu urzędu pretora w 367 r. p.n.e.
zajmowali się oni raczej wyłącznie sprawami niespornymi i to niezbyt często;
- w sprawach spornych w pełnym zakresie działali pretorzy; w Italii powoływano specjalnych
urzędników jurysdykcyjnych z samego Rzymu lub na miejscu przez władze municypalne,
- na prowincjach iurisdictio sprawowali namiestnicy (proconsul, legatus), ale byli oni czasem
wyręczani przez specjalnych urzędników (questores, comites, iuridici),
- w sprawach najważniejszych, dotyczących wolności lub całego majątku decydowali jednak nie
urzędnicy, ale sami pretorzy lub namiestnicy,
- magistratus mógł powołać consilium, czyli radę przyboczną, złożoną zwykle z znamienitych
prawników, których jednak opinia tylko w wyjątkowych sytuacjach była wiążąca,
- techniczną pomoc zapewniał personel wykonawczy (apparitores): pisarze, woźni i strażnicy,
posłańcy...
b. sędziowie prywatni: przed nimi prowadzona była druga faza postępowania:
- sędzia jednostkowy (iudex unus), był osobą prywatną, powoływaną do rozstrzygnięcia
konkretnej sprawy; jego powołanie należało do magistratury i samych stron w sporze; istniały
specjalne listy osób, które spełniały wymogi państwowe stawiane sędziom – początkowo tylko
senatorzy, później najwyższe stany (senatorzy i ekwici); wybór następował w drodze
porozumienia stron albo losowania; w procesie formułkowym sędzia mógł był wybrany spoza listy
o ile uzyskał aprobatę pretora – nie musiał być wykwalifikowany, ponieważ także mógł zwołać
consilium, w którym chętnie uczestniczyli doświadczeni juryści, którzy sami woleli nie
występować w roli sędziego,
c. sąd centumwiralny: sąd kolegialny typu republikańskiego, złożony ze stu mężów (stąd nazwa),
jednak zwykle orzekający w wydzielonych zespołach; właściwy dla drażliwych spraw
spadkowych, ale tylko takich o wartości 100000+ sesterców, o własność większych gruntów i o
stwierdzenie stanu człowieka; przed tym kolegium zawsze obowiązywał proces legisakcyjny,
d. w okresie pryncypatu republikańska struktura jurysdykcyjna pozostała niezmienna, ale obok
niej wyrósł nowy pion organizacji cesarskiej – cognitio extra ordinem, nadzwyczajna droga
rozwiązywania sporów, której podstawą był autorytet cesarza, tak wielki, że cesarz mógł sam
rozstrzygnąć każdą sprawę – czasem osobiście, ale częściej poprzez urzędy już istniejące (senat,
pretorzy, konsule) lub zupełnie nowo utworzone:
- prefekt pretorianów, otrzymał jurysdykcję w sprawach cywilnych oraz funkcjonował w roli
instancji apelacyjnej,
- prefekt miasta – wysoka władza jurysdykcyjna i apelacyjna dla Rzymu i okręgu + iuridici,
specjalni urzędnicy sądowi do pomocy,
- namiestnicy – sprawowali cognitio na prowincjach,
+ każdy z nowopowstałych urzędników miał prawo zwoływać dla siebie consilium, ale także
zlecać rozstrzygnięcie sprawy sędziom delegowanym (iudex detus), który opierał swoją władzę na
delegacji swojego mocodawcy, a nie na upoważnieniu stron,
e. w dominacie w wyniku wyparcia procesu formułkowego, dawne sądownictwo wyszło z użycia,
a organy procesu kognicyjnego zostało znacznie rozbudowane; od teraz zwierzchnicy jednostek
terytorialnych sprawowali ochronę praw prywatnych, a ponadto stworzono jeszcze kolejne urzędy
i działy wydzielonej administracji z osobną jurysdykcją; istniały do tego przywileje stanowe i rosła
w siłę praktyka delegowania sędziów pomocniczych; struktura sądownictwa w dominacie stała się
mocno nieprzejrzysta i samo funkcjonowanie wadliwe, czego skutki ponosiły zwłaszcza uboższe
warstwy ludności – w IV w. powołano w związku z tym obrońcę uciśnionych (defensor plebis),
który przekształcił się niedługo w lokalnego sędziego w drobniejszych sprawach,
+ od Konstantyna Wielkiego zaczęło się sądownictwo biskupów, które nawet w sprawach
świeckich konkurowało z państwowymi organami ochrony prywatnej,
5. Strony procesowe:
a. powód – actor, występował z powództwem procesowym,
b. pozwany – reus,
po każdej ze stron zwykle występowały jednostki, jednak mogło się zdarzyć, że do procesu
dołączali także współuczestnicy (consortes) – występowali oni jednak wspólnie po jednej stronie
sporu,
c. rola stron w procesie prywatnym: strony w procesach legisakcyjnym i formułkowym
współdziałały z magistraturą i sędzią w kluczowych momentach sporu: przy rozpoczęciu, przejścia
między fazami, przeprowadzaniu postępowania dowodowego i egzekucji; nawet w procesie
kognicyjnym strony miały pełną władzę nad procesem i mogły go zakończyć w dowolnej chwili,
d. zdolność procesowa: zdolność do występowania w procesie w ogóle;
- kobiety uzyskały prawo do samodzielnego występowania w procesie dopiero w dominacie,
- niewolnicy nie mieli zdolności procesowej, poza wyjątkowymi procesami o wolność,
- zupełnie zdolności procesowej byli pozbawieni niedojrzali i umysłowo chorzy,
- dzieci alieni iuris uczestniczyły w procesie tylko wyjątkowo,
- Latyni i peregryni zostali dopuszczeni dopiero do procesu formułkowego,
- cudzoziemcy mieli do dyspozycji ochronę procesową tylko wyjątkowo, na podstawie układów
międzynarodowych,
e. legitymacja procesowa: uprawnienie do występowania w danej sprawie w charakterze powoda
(czynna) lub pozwanego (bierna),
f. zastępstwo procesowe: proces legisakcyjny należało prowadzić osobiście (z wyjątkami dla osób
chorych lub w niewoli), ale już w procesie formułkowym dopuszczono:
- kognitorów, ustanawianych w sposób formalny, w obecności przeciwnika procesowego, dla
rozwiania wątpliwości,
- prokuratorów, którzy z natury swojej funkcji zajmowali się interesami majątkowymi swoich
zleceniodawców i pełnili zastępstwo procesowe w ramach ogólnych obowiązków lub jako zastępca
specjalnie do tego powołany (procurator ad litem); zdarzali się falsus procurator, którzy działali
bez upoważnienia; ustanawiani bez obecności przeciwnika w sporze,
g. pomocnicy stron: doradcy i pomocnicy, którzy pomagali w przygotowaniu i przeprowadzeniu
procesu – początkowo kapłani z kolegium pontyfików, ze względu ich znajomości formułek
procesowych, ale później też świeccy juryści + konkurowali z nimi mówcy sądowi, zwykle mało
obeznani z prawem (oratores, advocati, rethores...)
- od schyłku republiki prawdziwi juryści doradzali przed i poza procesem, a mówcy występowali
bezpośrednio w samym procesie; w okresie dominatu jurysprudencja w ogóle zanikła, ale
adwokatura utrzymała się jako niezbędna: ustanowiono nawet sztywne grupy zawodowe
adwokatów z odpowiednimi prawami i obowiązkami; występowali oni wówczas jako pomocnicy,
ale także zastępcy,

6. Ramy organizacyjne procesu:

a. czas: postępowanie in iure odbywało się tylko w dies fasti (F, dni dozwolone), z wyłączeniem
dies nefasti (N, dni dla bogów) i dies comitiales (C, na zgromadzenia ludowe); postępowanie apud
iudicem dodatkowo zawieszano na czas wiosennych i jesiennych ferii z uwagi na igrzyska, żniwa i
winobranie;
+ w cesarstwie chrześcijańskim wyłączono z obrotu sądowego niedzielę,
b. miejsce: z uwagi na założenie maksymalnej jawności procesu, pretor przyjmował strony na
otwartych placach publicznych, siedząc na zaszczytnym krześle kurulnym (sella curulis) na
podwyższeniu (pro tribunali) w otoczeniu swojej świty; akty jurysdykcji niespornej nie wymagały
sądzenia z trybunału, a o wyzwalano nawet w przejściu (in transitu);
+ w cesarstwie często zapominano o zasadzie jawności; cesarze sądzili w swoich pałacach, a sądy
funkcjonowały zwykle w pomieszczeniach zamkniętych,
c. właściwość sądowa – forum: póki państwo było niewielkie właściwość sądowa nie miała
większego znaczenia, później jednak w miarę ekspansji terytorialnej należało rozstrzygnąć tą
kwestię;
- właściwość rzeczowa regulowana była przez podział kompetencji między organami ochrony
prawnej,
- istniało pomocnicze kryterium podziału na sprawy mniejsze i większe, gdzie sprawy causae
minores zwykle trafiały do sądów lokalnych,
- właściwość miejscowa zakładała wytoczenie sprawy w miejscu właściwym dla miejsca
zamieszkania pozwanego, który w ten sposób korzystał z ochrony na wypadek bezpodstawnego
pozwania, ale strony mogły umówić się inaczej, a w przypadku sporów o nieruchomość dla
ułatwienia postępowania dowodowego pozew składano w miejscu położenia nieruchomości,
d. język urzędowy: przede wszystkim łacina, ale czasem odstępowano od tej zasady, zwłaszcza na
rzecz greki, która pod koniec dominatu nawet wypierała łacinę,
e. dokumentacja: rzymianie wyrażali upodobanie do ustnego obrotu prawnego, jednak pod
wpływami greckimi pod koniec republiki nasiliło się dokumentowanie procesów na piśmie; w
procesie kognicyjnym spisania wymagały już wszystkie istotne czynności stron i orzeczenia
sądowe,
f. koszty:
- w republice i pryncypacie ochrona procesowa miała charakter bezpłatny, w celu zniechęcenia do
szukania samopomocy; nawet zastępcy i pomocnicy stron nie wymagali opłat od swoich klientów;
w ochronie przed pieniactwem procesowym i nadużywaniem procesu wprowadzono kary
pieniężne dla procesujących się lekkomyślnie – element ryzyka procesowego;
- w pryncypacie nastąpiło skrajne przeciwieństwo: mówcy procesowi jako pierwsi zaczęli żądać
opłat za swoje usługi, a od IV wieku pobierano już liczne opłaty (sportulae) na rzecz skarbu
państwa, ale także personelu sądowego, osobno za każdą czynność urzędową; zaliczkę wpłacał
wnioskodawca, ale ostatecznie koszty obciążały stronę przegraną,
- w wyniku zmian w pryncypacie proces stał się instytucją trudno dostępną, zwłaszcza dla
uboższych mieszkańców państwa,
7. Actio: fundamentalne pojęcia rzymskiego prawa procesowego, które w pierwszym i głównym
znaczeniu to zespół czynności procesowych (powoda i pozwanego), dopuszczonych i
sankcjonowanych przez przedstawiciela władzy państwowej – po prostu środek ochrony
procesowej;
- ponadto actio było urzeczywistnieniem istniejącego po czyjejś stronie prawa podmiotowego,
zawartego w przepisie prawa cywilnego; pretor mógł jednak odmówić udzielenia ochrony
procesowej, ale także udzielić jej mimo braku podstawy w ius civile (wówczas powstawały nowe
prawa podmiotowe),
- actio w prawie poklasycznym przyjmuje także znaczenie samego materialnego roszczenia –
powództwa,
II. Bieg postępowania i egzekucja w procesie legisakcyjnym, formułkowym i
kognicyjnym:
A. Proces legisakcyjny:
1. Wstępna charakterystyka: proces legisakcyjny to najstarsza forma zorganizowanej ochrony praw
prywatnych obywateli rzymskich; charakteryzuje się on wybitną aktywnością stron,
przypominającą pomoc własną z prawa archaicznego, która już w okresie istnienia procesu
legisakcyjnego była mocno ograniczona i kontrolowana przez państwo. Już w Ustawie XII Tablic
jest to urządzenie dobrze ukształtowane, a jego rozwój postępował i po wydaniu tej ustawy.
a. nazwa pochodzi od lex i actio, co pozwala domyślać się, że jest to postępowanie związane z
ustawami; być może pochodzące, dostosowane czy równie niezmienne co ustawy,
b. odmiany (modi lege agendi):
do rozwiązywania sporów:
- legis actio sacramento,
- legis actio per iduicis postulationem,
- legis actio per condictionem,
do egzekucji:
- legis actio per manus iniectionem,
- legis actio per pignoris capionem,
2. Legis actio sacramento: najstarszy i najważniejszy sposób postępowania legisakcyjnego w
sprawach spornych, który obejmował swoim zakresem wszystkie sprawy, które nie podpadały
wyraźnie pod żadną z pozostałych dwóch odmian;
a. sacramentum: pierwotnie nazywała się tak przysięga prawa sakralnego, którą składali obydwoje
uczestnicy sporu w przekonaniu o swojej racji; jedna ze stron zawsze musiała wyjść ze sporu
przegrana, zatem dopuszczała się krzywoprzysięstwa, które wywoływało gniew bogów; jako
zabezpieczenie obie strony składały ofiarę przebłagalną w postaci wołu lub owcy – wygrany
otrzymywał zwrot, a ofiara przegranego przepadała na rzecz świątyni; nazwa sacramentum
przeszła wówczas na zwierzęta,
+ w prawie świeckim sacramentum przekształcono w określoną sumę pieniędzy, zależną od
wartości sprawy spornej:
50 asów (wartość 5 owiec), jeśli wartość sprawy była <1000 asów,
500 asów (wartość 5 wołów), jeśli wartość sprawy przekraczała 1000 asów,
Gaius uznawał sacramentum za karę przeciwko procesującym się bez uzasadnienia, która
przeciwdziałała pieniactwu procesowemu, jednak istniała też jego druga funkcja, wynikająca z
konieczności zapłaty sacramentum z góry, mianowicie uprzywilejowanie w procesie osób lepiej
usytuowanych majątkowo. Wyjątek stanowiły procesy o wolność, gdzie mimo „najcenniejszego”
przedmiotu sporu, sacramentum zawsze wynosiło 50 asów.
b. legis actio sacramentum in rem: forma dochodzenia władztwa nad rzeczami;
- w postępowaniu przed pretorem musiały uczestniczyć obie zainteresowane strony i sama rzecz
sporna (lub jej symbol, np. grudka ziemi); obie strony dokonywały po kolei vindicatio i
contrvindicatio, dotykając przedmiotu sporu włócznią procesową (festuca, vindicta) i recytując
solenną formułkę, w której wyrażali swoje roszczenia wobec władztwa nad rzeczą,
- pretor wzywał wówczas strony do złożenia sacramentum;
- od tego momentu do ustanowienia sędziego stronom udostępniano 30 dni przerwy w celu
ugodowego załatwienia sporu – na ten czas pretor udzielał tymczasowego władztwa nad rzeczą
stronie, w której upatrywał przyszłego zwycięzcę sporu lub umieszczał przedmiot u
depozytariusza sekwestrowego (sequester);
- strona, której powierzono sporną rzecz musiała na wezwanie przeciwnika ustanowić poręczycieli
(praedes), w celu zabezpieczenia zwrotu rzeczy na wypadek jej przegranej,
- jeśli w ciągu 30 dni strony nie doszły do porozumienia, ustanawiano sędziego prywatnego, który
rozpoznawał sprawę i rozstrzygał czyje sacramentum zostało złożone słusznie i podlega zwrotowi,
a które przepada, a w ten sposób ustalał też prawidłowego właściciela rzeczy spornej,
c. legis actio in sacramentum in personam: generalny środek procesowy, służący do dochodzenia
należności o charakterze osobistym, czyli od sprawcy szkody w majątku powoda, czy od
dłużników, zalegających z spłatą;
- strony w solennych formułkach wyrażały swoje stanowiska: powód (wierzyciel), że dług istnieje,
a pozwany (dłużnik) temu zaprzeczał;
- strony wzywały się wzajemnie do ustanowienia sacramentum,
3. Legis actio per manus iniectionem: powództwo służące do egzekwowania prywatnych
należności o charakterze osobistym, które były jednocześnie niewątpliwe (czyli stwierdzone w
wyroku lub przyznane przez pozwanego) i określone w pieniądzach; zdarzały się jednak i mnożyły
na podstawie ustaw szczególnych przypadki, gdzie do egzekucji analogicznej do manus iniectio
można było przystąpić bez postępowania sądowego (np. furtum manifestum), a nawet przypadki
egzekucji w postaci czystej (manus iniectio pura) bez uciekania się do analogii z egzekucją z
wyroku (np. dochodzenie bezprawnych odsetek od lichwiarzy); surowość tej legisakcji polegała na
wymierzeniu jej prosto w osobę dłużnika, z zagrożeniem jego wolności, a nawet życia,
a. tok postępowania: wg UXIIT dłużnik zasądzony w procesie miał 30 dni na uregulowanie
zobowiązania, ale po upływie terminu wierzyciel miał prawo zaprowadzić dłużnika do pretora i
dokonać aktu manus iniectio, czyli „położenia ręki”, objęcia osoby we władzę, popartego
wygłoszeniem formułki; dłużnik tracił wówczas możliwość własnego działania i stawał się
przedmiotem egzekucji,
+ rękę wierzyciela mógł odtrącić vindex, osoba postronna, która kwestionowała zasadność
egzekucji i uwalniała dłużnika od odpowiedzialności, jednocześnie biorąc na siebie
odpowiedzialność w podwójnej wysokości,
jeśli nie znalazł się vindex (czyli zazwyczaj), pretor upoważniał wierzyciela do prowadzenia
dalszego toku egzekucji (addictio):
- wierzyciel we własnym zakresie mógł więzić dłużnika przez 60 dni, w sposób szczegółowo
określony w UXIIT; ten czas był przeznaczony na uzyskanie ugody między stronami, albo na
wykup dłużnika przez osoby trzecie,
- wykup dłużnika był dodatkowo ułatwiony obowiązkiem wyprowadzania go na comitium, przez
3 kolejne dni targowe, pod koniec terminu uwięzienia,
- jeśli jednak nikt nie zdecydował się na wykup więźnia, wierzyciel mógł zachować dłużnika u
siebie na czas odpracowania długu, sprzedać go w niewolę trans Tiberim (poza granice państwa), a
nawet zabić (UXIIT nakazała poćwiartować ciało i podzielić między współwierzycieli),
b. łagodzenie postępowania: ze względu na rosnącą liczbę addicti, oraz zważając na fakt, że często
stawali się nimi weterani wojenni, którzy popadali w długi ze względu na służbę z własną bronią i
ekwipunkiem, stopniowo łagodzono skutki manus iniectionem: lex Poetelia z 326 r. p.n.e.;
normalnym skutkiem manus iniectio stało się więzienie dłużnika i korzystanie z jego pracy;
addictus był w sytuacji osoby półwolnej,
c. prywatny charakter egzekucji: egzekucję prowadzili sami zainteresowani, podlegający tylko
nieznacznym ograniczeniom i kontroli państwowej, co dawało dużą przewagę osobom możnym i
wpływowym,
4. Niedogodności procesu legisakcyjnego i jego usunięcie:
a. formalizm: jedna z typowych cech archaicznych systemów prawnych, posunięta tak daleko, że
drobna pomyłka w wygłoszeniu formułki procesowej, powodowała definitywną utratę możliwości
dochodzenia swoich pretensji na mocy zasady „Ne bis in idem”; formalizm był jeszcze do
zaakceptowania kiedy społeczeństwo rzymskie było jednolite, obrót prawny niewielki, a procesy
rzadkością, jednak w miarę rozwoju państwowości stawał się coraz bardziej uciążliwy i hamował
rozwój obrotu prawnego,
b. ograniczony krąg zastosowania:
- dopuszczano do niego wyłącznie obywateli rzymskich,
- oparty był na ustawach, które nie zawsze nadążały za rozwojem państwa,
- ograniczenia faktyczne: zdarzało się, że można było więcej stracić niż zyskać, a ponadto
formalizm mógł być paraliżujący dla osób nieobytych z postępowaniem sądowym (a trzeba było
występować osobiście) + strona słabsza z góry znajdowała się w trudniejszej pozycji i często
rezygnowała w ogóle z obrony nawet słusznej sprawy,
c. niedostateczne tempo rozwoju: mimo utworzenia nowych legisakcji bez ryzyka utraty
sacramentum i uelastycznienia egzekucji, proces legisakcyjny rozwijał się zbyt wolno, co
doprowadziło do stopniowego wypierania go przez proces formułkowy:
- lex Aebutia z II w. p.n.e. dopuściła proces formułkowy obok legisakcyjnego,
- ustawy julijskie z 17 r. p.n.e. prawie całkowicie wyparły proces legisakcyjny na rzecz
formułkowego,
+ postępowanie legisakcyjne do końca III w. obowiązywało jeszcze przed sądem centumwiralnym,
B. Proces formułkowy:
1. Wstępna charakterystyka: była to normalna forma ochrony praw prywatnych w okresie
najświetniejszego rozwoju prawa rzymskiego – ostatni wiek republiki i cały okres pryncypatu;
nazwa pochodzi od formułek, które były w tym postępowaniu pisemne i elastyczne oraz stanowiły
centralny ośrodek całego procesu; formalnie zastąpił proces legisakcyjny w 17 r. p.n.e., a sam
został zastąpiony procesem kognicyjnym na mocy konstytucji z 342 r. (faktycznie wyszedł z
użycia już wcześniej); proces formułkowy wykazuje wiele podobieństw do legisakcyjnego:
dwufazowy, druga faza przed sędzią prywatnym, podobne zasady..., jednak dużo mniej
formalistyczny, co pozwoliło na rozszerzenie możliwości ochrony praw prywatnych – dostępny
także dla nieobywateli, a pretor mógł rozciągać jego zastosowanie nawet na sytuacje
nieuwzględnione w ius civile;
2. Postępowanie in iure:
a. początek postępowania:
- wymóg obecności stron: proces prowadziły same strony, więc konieczna była ich obecność;
pozwany nie miał problemu ze stawieniem się przed pretorem, z kolei do sprowadzenia
pozwanego służyły dodatkowe urzadzenia:
+ in ius vocatio: wezwanie do sądu musiało być prywatne, ustne i dokonane w miejscu
publicznym; jeśli pozwany nie posłuchał, wzywało się dodatkowo świadków, przy pomocy którym
można było doprowadzić pozwanego pod sąd siłą (lub w przypadku starych i chorych zapewnić
środek transportu) – tak jak w procesie legisakcyjnym, pozwanego mógł w tym momencie uwolnić
vindex o analogicznych kompetencjach i odpowiedzialności,
++ modyfikacje in ius vocatio w prawie pretorskim: nie wolno było pozywać kapłanów,
urzędników czy sędziów podczas sprawowania ich funkcji, ani ludzi w orszaku ślubnym lub
pogrzebowym; rodziców i patronów można było pozwać tylko za pozwoleniem pretora; nałożono
też kary prywatne na rzecz powoda, od pozwanych którzy nie podjęli odpowiednich kroków, a
tym którzy uchylali się przed pozwaniem groziła konfiskata całego majątku,
+ vadimonium: przyrzeczenie stawienia się w określonym terminie przed sądem, pod rygorem
zapłaty przeciwnikowi określonej z góry sumy pieniężnej – summa vadimoni wynosiła zwykle
połowę wartości sporu, ale czasem nawet równała się wartości sporu; zwykle pod przysięgą lub z
zabezpieczeniem przez poręczycieli; zapłata summa vadimoni nie zwalniała z odpowiedzialności
w procesie,
+ editio actionis: obowiązek pozasądowego uprzedzeniu kandydata na pozwanego o zamiarze
wytoczeniu mu procesu, który mógł być dokonany w dowolny sposób, ale zwykle poprzez
pokazanie formułki, którą planuje się użyć; zagrożony mógł oszacować swoje szanse, ugodzić się
lub przemyśleć obronę w procesie,
b. możliwość zakończenia sporu in iure:

- postulatio actionis: prośba powoda o ujęcie przez pretora powództwa w postać formułki
procesowej i przejście do drugiej fazy apud iudicem; mogło to nastąpić dopiero po zapoznaniu się
pretora ze stanowiskiem obu stron i ewentualnego rozwiania wątpliwości o legitymacji procesowej
pozwanego poprzez pytania powoda,
- denegatio actionis: odmowa ochrony procesowej przez pretora, która jednak nie zamykała
definitywnie drogi do dochodzenia pretensji przez powoda; mogło wynikać z rozpoznania
powództwa jako bezzasadnego i eliminacji pieniactwa procesowego, ale także służyć do
dyskryminacji proletariuszy,
- confessio in iure: uznanie przez pozwanego powództwa, co uznawano na równi z zasądzeniem
sporu – można było prowadzić egzekucję; w praktyce stało się to podstawą dla in iure cessio,
- iusiurandum: zakończenie sprawy przez przysięgę:
+ przysięga powoda rozstrzygała sprawę na jego korzyść,
+ przysięga pozwanego skutkowała odmową ochrony procesowej powodowi,
pretor nieraz zmuszał pozwanego do złożenia przysięgi, ale obie strony mogły w każdej sytuacji
przerzucić ciężar przysięgi na drugą stronę; gotowość do złożenia przysięgi mogła być uznana
przez przeciwnika za równoważną z jej złożeniem,
- transactio: ugoda między stronami na podstawie wzajemnych ustępstw, które mógł pośrednio
wymuszać pretor, co często pogarszało sytuację proletariuszy,
+ do fazy apud iudicem przechodziły zatem tylko spory poważne, wymagające stanowczego
rozstrzygnięcia,
c. stanowisko pozwanego: pozwany musiał podjąć obronę, albo przynajmniej współpracować z
powodem i pretorem w celu osiągnięcia ugody;
+ problemy stwarzała bierna postawa pozwanego – indefensio:
- w postępowaniu in rem pozwany nie miał obowiązku wdania się w spór; jeśli tego nie zrobił
rzecz sporna przypadała powodowi + ewentualnie używano actio ad exhibendum o charakterze
osobowym, aby pozwany wydał rzecz powodowi + jeśli rzeczą sporną była nieruchomość pretor
nakazywał wydanie jej powodowi na mocy interdyktu o dotkliwych skutkach w przypadku
nieposłuszeństwa,
- w postępowaniu in personam pozwany miał obowiązek wdania się w spór, który mógł być
wymuszony groźbą dopuszczenia powoda do egzekucji osobistej lub majątkowej,
+ zaprzeczenie (negatio, infitiatio): zwyczajne przeciwstawianie się twierdzeniom powoda, który
był wygodny ze względu na brak konieczności przeprowadzania dowodu; zaprzeczenie
bezpodstawne (infitiatio) sprowadzało jednak na pozwanego odpowiedzialność w podwójnej
wysokości, np. w powództwach egzekucyjnych na podstawie wyroku, przy dochodzeniu
odszkodowania z tytułu szkody czy dochodzenia należności z legatu damnacyjnego...
+ exceptio: podniesienie zarzutu procesowego, który nie negował roszczeń powoda, ale podawał
nową okoliczność, która paraliżowała jego powództwo,
d. zakończenie postępowania in iure: jeśli stanowiska obu stron wyraźnie się zarysowały pretor
zbierał wyniki postępowania w formułce (już istniejącej w typowych sprawach lub nowopowstałej
z uwagi na zaistniałe okoliczności);
- litis contestatio: akt między pretorem, a stronami kończący postępowanie in iure, w którym
strony wzywały świadków i czytały im formułkę; najważniejszym skutkiem procesowym była
konsumpcja uprawnienia do wniesienia powództwa – odtąd obowiązywała zasada „Ne bis in idem”
+ moment litis contestatio był decydujący w kwestii stanu faktycznego – jeśli między
utwierdzeniem się sporu, a momentem zasądzenia stan faktyczny się zmieni (np. pozwany spłaci
dług) to dla sędziego i wyroku nie ma to znaczenia; ostatecznie jednak przeważyła koncepcja
Sabinianów, zakładająca branie pod uwagę zmian, które zaszły po litis contestatio,
3. Formułka procesowa: owoc pierwszej fazy postępowania i wiążący program dla sędziego w
drugiej fazie; nazywano ją formula, iduidcium, bądź niekiedy nawet actio; były jednocześnie
nakazem rozstrzygnięcia sprawy spornej przez sędziego, podstawą do zajęcia się sprawą i
instrukcją jak ją rozstrzygnąć; zwykle formułowane pisemnie na drewnianych tabliczkach
pokrytych woskiem,
a. zwyczajne części składowe:
- wyznaczenie sędziego, poprzedzające właściwą treść,
- demonstratio: zwięzły opis stanu faktycznego,
- intentio: artykulacja żądań powoda; jedyna część składowa powództw prejudycjalnych, które
miały na celu wstępne wyjaśnienie stanu faktycznego,
- condemnatio: udzielenie sędziemu władzy zasądzenia lub uwolnienia,
- adiudicatio: część formułki potrzebna tylko w powództwach działowych, w których zezwala się
sędziemu rozporządzać prawem własności w celu przysądzenia rzeczy jednemu z uczestników
sporu, który ma obowiązek spłacić pozostałych:
-- actio familiae erciscudnae: powództwo o podział spadku między współspadkobierców,
-- actio communi dividundo: powództwo o podział wspólnej rzeczy między współwłaścicieli,
-- actio finium regundorum: powództwo o uregulowanie granic między sąsiadami,
b. nadzwyczajne części składowe: nowe klauzule (adiectiones), które ograniczały intentio w
interesie jednej ze stron:
- praescriptio pro actore: klauzula w interesie powoda, umieszczana np. celem objęcia
powództwem tylko zaległych rat, tak żeby w późniejszym terminie móc dochodzić reszty
świadczenia i żeby nie objął go konsumujący skutek litis contestatio,
- exceptio: klauzula w interesie pozwanego, która wskazywała nową, niepewną okoliczność, którą
miał obowiązek sprawdzić sędzia; ekscepcje komplikowały budowę formułek i pracę sędziów,
jednak oznaczały postęp w rozwoju sprawiedliwości i kultury prawniczej,
+ Gaius podzielił ekscepcje na niweczące (peremptoryjne), które były zawsze skuteczne i
odraczające (dylatoryjne) o ograniczonym czasie zastosowania,
- replicatio i dalsze kaluzule: replicatio to zaprzeczenie zasadności ekscepcji podniesionej przez
pozwanego – ekscepcja przeciwna ze strony powoda; replice można było przedstawić duplicatio,
dalej triplicatio...; każda klauzula wprowadzała do formułki kolejny niepewny element,
podlegający sprawdzeniu przez sędziego,
4. Klasyfikacja i konkurencja powództw:
a. klasyfikacja:
- actiones in rem: służące do bezwzględnej ochrony władztwa nad rzeczami, kierujące się
przeciwko wszystkim nieuprawnionym – możliwe do zastosowania wobec każdego,
- actiones in personam: służące do sankcjonowania osobistych uprawnień wierzycieli w stosunku
do zalegających dłużników – możliwe do zastosowania tylko wobec dłużnika,
- actiones perpetuae: powództwa dawnego ius civile o charakterze „wieczystym”,
- actiones temporales: powództwa ius honorarium o charakterze czasowym; powództwa te można
było wnieść tylko w określonym czasie,
b. powództwa prawa pretorskiego:
- formulae in ius conceptae: pretorzy przekształcali dawne formułki legis actio i dodawali nowe –
oparte na prawie; wspomagali tym ius civile, ale także uzupełniali je i poprawiali, gdyż czasem
niewielkie zmiany pozwalały osiągnąć ważne cele polityczno-prawne i rozszerzyć zakres ochrony
procesowej,
- actiones utiles: powództwa analogiczne, udzielane kategorii osób, których sytuacja była podobna
do sytuacji osób, którym przysługuje jakieś actio, np. użytkownikowi udzielano actio legis
Aquiliae, które przysługiwało z zasady właścicielowi,
- powództwa ze zmianą podmiotów: w intentio i condemnatio umieszczano inne osoby, co
pozwoliło wprowadzić w praktyce zastępstwo procesowe, które jeszcze w procesie legisakcyjnym
było niemożliwe + można było w ten sposób wprowadzić odpowiedzialność zwierzchnika za
zobowiązania osób podległych jego władzy,
- formulae fictiae: formułki z elementem fikcji, spisywane w sytuacjach, podobnych do
usankcjonowanych w ius civile, ale którym brakowało jakiegoś elementu; pretor nakazywał wtedy
sędziemu na uznanie tego elementu za istniejący (bądź nie), co nie było zgodne z rzeczywistością,
- formulae in factum conceptae: kiedy nie było możliwości dopasowania sytuacji rzeczywistej do
istniejącego prawa, pretorzy udzielali ochrony procesowej w postaci formułek opartych na
faktach; formułka taka zawierała opis zdarzenia oraz polecenie dla sędziego by sprawdził stan
faktyczny i na jego podstawie wydał wyrok; pozwalało to pretorom dowolnie rozciągać granice
ochrony procesowej,
b. powództwa konkurujące: z jednej strony zdarzało się, że poszkodowany nie miał w ius civile
podstawy do ochrony swoich interesów, ale niekiedy zachodziła sytuacja, w której poszkodowany
miał nadmiar możliwości – wybierał między powództwami konkurującymi (actiones
concurrentes)
+ mogła wystąpić też zbieżność osób, którym przysługiwało prawo do wniesienia tej samej actio;
wtedy mamy do czynienia z konkurencją osób,
- eliminacja powództw konkurujących: jeżeli przedmiot sporu był identyczny, a cel powództw
jednakowych, dopuszczano tylko jedną actio, z wyłączeniem dalszych; ze względu na specyficzne
cechy powództw wybór właściwego był bardzo ważny dla rozwoju sprawy, a w momencie litis
contestatio następowała konsumpcja wszystkich przysługujących powodowi powództw,
- kumulacja powództw konkurujących: jeżeli przedmiot sporu był ten sam, ale powództwa miały
różne cele, przysługiwały one pozwanemu kumulacyjnie: chodziło tu zwłaszcza o powództwa
karne i odszkodowawcze, mające na celu wzmożoną represję przeciwko bezprawiu,
5. Postępowanie apud iudicem: już w procesie legisakcyjnym było pozbawione formalizmu, a
niektóre zasady, jak ustnego i bezpośredniego wysłuchania obu stron, wykształciły się dopiero w
praktyce;
+ w postępowaniu apud iudicem istotny był brak wymogu obecności obu stron – jeśli jedna ze
stron nie stawiła się przed sędzią do południa w dzień rozprawy, przegrywała spór;
a. postępowanie dowodowe:
- celem tej fazy postępowania było ustalenie stanu faktycznego, który sędzia rozstrzygał nie na
podstawie własnego dochodzenia, ale na podstawie dowodów przedstawianych przez strony;
ciężar dowodu spoczywał zwykle na osobie, która twierdziła o istnieniu jakiegoś faktu – powód
zatem udowadniał fakty przytoczone w intentio lub demonstratio, a pozwany, te zawarte w
exceptio;
- najbardziej rozpowszechnionym dowodem były zeznania świadków (testes), którzy póki nie byli
specjalnymi świadkami czynności prawnych, występowali w procesie dobrowolnie;
- zeznania stron miały pełną wartość dowodową tylko wtedy, kiedy świadczyły na rzecz
przeciwnika w sporze; zeznania na swoją korzyść można było umocnić składając przysięgę, ale
tylko za zgodą drugiej strony (poza oszacowaniu wartości rzeczy spornej),
- w praktyce występował także dowód z biegłych i z dokumentów (rozpowszechniony pod koniec
republiki),
- sędzia samodzielnie i swobodnie oceniał materiał dowodowy,
b. granice władzy sędziego zamykały się w upoważnieniu zawartym w condemnatio: zasądzić albo
uwolnić pozwanego; sędzia nie mógł zatem zasądzić powoda – do tego wymagało się nowego
postępowania w odwróconych rolach + przy powództwach o nieokreślonej dokładnie wartości,
sędzia mógł sam oszacować wartość sporu, ale w granicach nadanych przez pretora,
- idicia stricti iuris: powództwa ścisłego prawa, w których sędzia mógł tylko uwolnić w całości lub
zasądzić w całości, a ponadto nie mógł wziąć pod uwagę dowodów, które nie zostały podniesione
w formułce, choćby rozstrzygały sprawę w zupełnie inny sposób,
-- pluris petitio: nadmierne żądanie ze strony powoda, które mogło dojść do skutku na 4 sposoby:
--- re – co do przedmiotu sporu, gdy powód żądał więcej niż mu się należy,
--- tempore – co do czasu, gdy powód żądał terminowej należności przed upływem terminu,
--- loco – co do miejsca, gdy powód żądał swojej należności w innym niż ustalone miejscu,
--- causa – co do przyczyny, gdy powód żądał wykonania świadczenia niezgodnego z umową,
sędzia miał wówczas obowiązek uwolnić pozwanego w całości, a w związku z konsumpcyjnym
charakterem litis contestatio, powód w całości tracił możliwość dochodzenia swoich pretensji,
- iudicia bonae fidei: powództwa oparte na dobrej wierze, w których rola sędziego uległa
znacznemu rozszerzeniu; pretorzy umieszczali w formułce klauzulę ex fide bona przy
powództwach o nieokreślonym ściśle przedmiocie sporu – sędzia miał tu zasądzić lub uwolnić, ale
na podstawie dobrej wiary:
-- powód nie narażał się już na nadmierne żądanie,
-- pozwany mógł podnieść exceptio doli, nawet jeśli nie zostało ono zawarte w formułce,
-- pozwany mógł domagać się kompensacji wzajemnych żądań,
-- zaspokojenie powoda po litis contestatio skutkowało zwolnieniem pozwanego,
ostatecznie iudicia bonae fidei zdominowały ochronę prawną interesów jednostek,
c. wymóg kondemnacji pieniężnej: w procesie formułkowym, sędzia mógł tylko i wyłącznie
zasądzić pozwanego na zapłacenie kwoty pieniężnej; roszczenia niematerialne i niemożliwe do
oceny w pieniądzach nie podlegały zatem dochodzeniu procesowemu + powód musiał się
niejednokrotnie zadowolić oszacowaną wartością rzeczy, a nie zwrotem rzeczy, która mogła
stanowić np. szczególną wartość emocjonalną,
- formula arbitraria: formułka z dodatkowym upoważnieniem dla sędziego do wezwania
pozwanego do spełnienia żądania powoda, a jeśli to nie przyniesie skutku, sędzia miał dopuścić
powoda do samodzielnego oszacowania wartości przedmiotu sporu, co pozwalało na
uwzględnienie wartości subiektywnej, poza obiegową,
- actiones arbitrariae: nowa kategoria powództw, oparta o formula arbitraria, która umożliwiała
nie tylko uniknięcie konieczności kondemnacji pieniężnej, ale także dodatkowych skutków
powództwa jak np. infamia,
d. wyrok: sędziowskie rozstrzygnięcie spornej sprawy, które kończyło postępowanie apud
iudicem; sędzia miał obowiązek wydania wyroku, pod rygorem opłaty kary pieniężnej (multa),
jednak mógł przysiąc, że sprawa nie jest dla niego jasna i tym samym uchylić się od tego
obowiązku; w takim przypadku powoływano nowego sędziego i przed nim ponawiano
postępowanie apud iudicem,
- sententia/iduicatum nie musiało być pisemne ani uzasadnione, nie wymagało żadnych
formalności,
- treść wyroku miała mieścić się w granicach nakreślonych w formułce:
-- w powództwach prejudycjalnych odpowiedź na pytanie,
-- w powództwach zwykłych zasądzenie lub uwolnienie,
-- w powództwach działowych ukształtowanie stosunku prawnego,
- skutki wyroku były ostateczne, ponieważ władza sędziego gasła w momencie jego wydania, co
zamykało drogę do jakichkolwiek poprawek – wyrok definitywnie kończył spór, obok exceptio
wynikającego z konsumpcyjnego skutku litis contestatio, pojawiało się exceptio rei iudicate –
zarzut rzeczy osądzonej + wydanie wyroku zasądzającego skutkowało powstaniem nowego
zobowiązania do zapłacenia pewnej sumy pieniężnej, co było podstawą do wszczęcia egzekucji
przez zwycięskiego powoda,
6. Wykonanie wyroku:
a. środki obrony przez skutkami wyroków nieprawidłowych: wyrok mógł być nieważny np. z
powodu zaburzenia umysłowego sędziego, przekroczenia przez niego uprawnień zawartych w
formułce... wyrok taki nie wywierał skutków prawnych, ale jego wykonanie nie mogło już zostać
cofnięte,
+ mogło się zdarzyć, że wyrok był formalnie poprawny, ale w sposób oczywisty krzywdził jedną ze
stron – dopóki nie wprowadzono instytucji apelacji, można było tylko paraliżować skutki takiego
wyroku:
- zasądzony dłużnik mógł bronić się kwestionując zasadność powództwa egzekucyjnego, ale był to
dosyć ryzykowny sposób obrony, skuteczny raczej wyłącznie przy wyrokach nieprawidłowych,
- dłużnik mógł zaczepić wyrok w sposób aktywny, wytaczając revocatio in duplum (odwołanie na
podwójną wartość), także ryzykowne, bo przegrana groziła zasądzeniem na podwójną wartość
tego, co orzeczono w zakwestionowanym wyroku,
- intercessio: sprzeciw magistratury wyższej lub równej, czyli konsula, innego pretora lub trybuna
ludowego,
- restitutio in integrum: można było wyjątkowo wyjednać u pretora anulowanie wyroku i
uzyskanie nowego w drodze pozaprocesowej,
- sędzia który ze swojej winy wydał nieprawidłowy wyrok odpowiadał in quadruplum za straty
poniesione przez poszkodowaną stronę,
b. powództwo egzekucyjne i egzekucja osobista: wraz z zanikiem procesu legisakcyjnego, zanikła
egzekucja przez manus iniectionem, a zamiast niego wprowadzono actio iudicati, które
skomplikowało i wydłużyło drogę powoda do zaspokojenia: należało zaczekać 30 dni na
ewentualną dobrowolną zapłatę ze strony pozwanego, który przegrał w sporze, następnie dokonać
ponownego editio actionis i in ius vocatio;
- ze wzglądu na bardzo surową egzekucję proces na podstawie actio iudicati kończył się już w
pierwszej fazie poprzez confessio in iure; jednak jeśli powód podjął obronę, postępowanie mogło
zostać zanegowane przez pretora, albo przesunięte do fazy apud iudicem; pozwany miał zatem
możliwość uwolnienia, ale ryzykował zapłatę duplum w przypadku nie uznania jego zastrzeżeń co
do wyroku,
- egzekucja osobista dochodziła do skutku w wyniku zasądzenia lub confessio in iure, a wówczas
powód mógł zabrać dłużnika do prywatnego więzienia na czas aż do zapłaty lub odpracowania
długu;
c. egzekucja majątkowa uniwersalna: egzekucja osobista zwykle wystarczająco motywowała
dłużnika do wyzbycia się majątku na rzecz zachowania wolności, ale jednak nie zawsze, zwłaszcza
że wraz z rozrostem państwa dłużnikowi coraz łatwiej było się ukryć;
- missio in bona: wprowadzenie wierzyciela w posiadanie majątku dłużnika, któremu
towarzyszyło publiczne ogłoszenie egzekucji w celu uniknięcia rozproszenia majątku i
zawiadomieniu innych wierzycieli o wszczęciu postępowania; była to egzekucja uniwersalna,
obejmująca cały majątek dłużnika, która miała na celu równomierne zaspokojenie wszystkich
wierzycieli; zarząd majątku sprawował jeden z wierzycieli lub kurator,
- venditio bonorum: jeśli po 30 dniach (15 przy zmarłym dłużniku), ani sam dłużnik, ani jego
bliscy nie zaspokoili wierzycieli, ani się z nimi nie ugodzili, na dłużnika spadała infamia, a
wierzyciele z upoważnienia pretora wybierali swojego przedstawiciela, który dokonywał
sprzedaży majątku w drodze licytacji;
- bonorum emptor, czyli nabywca majątku wchodził w miejsce dłużnika, ale za długi odpowiadał
w proporcji ustalonej na licytacji i tylko wobec wierzycieli, biorących udział w postępowaniu
egzekucyjnym; mógł do tego ściągać wierzytelności dłużnika, na podstawie formułek z zamianą
podmiotów,
- surowość egzekucji uniwersalnej polegała na utracie całego majątku i czci obywatelskiej, a do
tego nadal ciążyły na nim długi u wierzycieli, którzy nie brali udziału w postępowaniu
egzekucyjnym,
d. ograniczenia egzekucji majątkowej:
- cessio bonorum: jeśli dłużnik popadł w kłopoty bez swojej winy (np. w wyniku suszy,
epidemii...), mógł wyjednać u pretora dobrowolne odstąpienie swojego majątku wierzycielom –
dłużnik nie podlegał wówczas infamii ani egzekucji osobistej; odpowiadał dalej za niepokryte
wierzytelności, ale w sposób łagodniejszy,
- beneficium competentiae: przy cessio bonorum pozostawiano dłużnikowi konieczne środki do
życia; przywilej ten rozszerzono później na kolejne kategorie osób zasługujących na ochronę (mąż
przy zwrocie posagu, żołnierze...); ograniczenie egzekucji umieszczano już w formułce,
upoważniając sędziego do zasądzenia dłużnika tylko w granicach jego możliwości,
- egzekucja majątkowa syngularna: egzekucja obejmująca tylko pojedyncze części składowe
majątku dłużnika, od początku pryncypatu stosowana wobec rodzin senatorów, później także
niedojrzałych i umysłowo chorych; nie łączyła się z infamią ani venditio bonorum,
- ukrywanie majątku przed egzekucją traktowano jako przestępstwo prawa pretorskiego –
działanie na szkodę wierzycieli,
7. Na tle procesu legisakcyjnego proces formułkowy był zdecydowanie mniej formalistyczny i
szerzej dostępny; był to mechanizm precyzyjny i skomplikowany, wymagający ostrożności i
rozwagi od wszystkich jego uczestników;
- proces formułkowy był dużo szerzej stosowany niż legisakcyjny, ale wciąż przede wszystkim w
Rzymie i Italii, rzadko na prowincjach; niewolnicy nie byli w ogóle do niego dopuszczeni, a
skomplikowana forma często odstraszała też uboższych proletariuszy,
- formalizm się zmniejszył, ale nie został w pełni zlikwidowany; sędzia był mocno skrępowany
formułką i niekiedy musiał zasądzić wbrew stanowi faktycznemu, lub zwolnić z
odpowiedzialności dłużnika, który rzeczywiście był winien,
- samo funkcjonowanie procesu formułkowego nie było wolne od niedomagań: nadal dopuszczano
samopomoc, a przypadki przekupstwa sędziów nie były wcale sporadyczne; należy uznać, że
proces formułkowy funkcjonował dobrze tylko przy wysokim poziomie magistratury i sędziów, a
także kiedy strony były równorzędne,
C. Proces kognicyjny:
1. Wstępna charakterystyka:
nazwa postępowania cognitio extra ordinem oznacza dosłownie rozpoznanie poza porządkiem; w
okresie pryncypatu funkcjonowało rzeczywiście jako postępowanie nadzwyczajne w stosunku do
procesu formułkowego,
- w pryncypacie, cesarze pozostawili dawną organizację jurysdykcyjną bez zmian, ale zaczęli
budować obok niej drugą strukturę, opartą na autorytecie cesarza; z początku nowy aparat miał
obejmować sprawy nowe, nieobjęte dotychczas ochroną, ale z czasem rozwijał się w 3 głównych
fazach rozwoju:
-- w pryncypacie formował się dopiero i współistniał z procesem formułkowym,
-- pod koniec III w. proces kognicyjny zupełnie wyparł formułkowy i przestał być
„nadzwyczajny”, na mocy konstytucji z 342 r.,
-- w okresie panowania Justyniana przeszedł on bardzo wiele reform, ale tzw. „proces
justyniański” to nadal odmiana procesu kognicyjnego,
- struktura postępowania kognicyjnego jest z zasady jednorodna:
-- proces stał się jednolity, odrzucono dwufazowość postępowania, które odbywało się teraz w
całości przed jedną osobą; nawet sędzia delegowany był traktowany wyłącznie jako zastępca
swojego mocodawcy,
-- aparat jurysdykcyjny był w całości państwowy,
-- sędzia, będący urzędnikiem państwowym, kierował postępowaniem z urzędu i na mocy
autorytetu; rola stron w procesie uległa znaczącej redukcji,
-- zachwianiu uległa zasada jawności postępowania; proces był w zdecydowanie większym stopniu
pisemny i charakteryzował się niewystępującymi wcześniej wysokimi opłatami sądowymi,
2. Najważniejsze zmiany:
a. in ius vocatio: z aktu prywatnego i nieformalnego, zmieniło się w akt pisemny i urzędowy;
powód składał w sądzie pismo procesowe (libellus conventionis), a sędzia samodzielnie badał
dopuszczalność powództwa i albo odmawiał ochrony, albo przez exsecutora dostarczał pismo do
przeciwnika procesowego; ten mógł albo spełnić żądanie powoda, albo w określonym terminie
odpowiedzieć na pismo (libellus contradictionis) i zagwarantować stawienie się w sądzie w
określonym terminie lub pozostanie do dyspozycji sądu – wysoko postawieni składali przysięgę,
innych wspierali poręczyciele;
exsecutor mógł zatrzymać pozwanego w więzieniu sądowym do momentu rozprawy, a przedmiot
sporu zabezpieczano przez sekwestr urzędowy na czas trwania postępowania,
b. w procesie kognicyjnym nie było obowiązku obecności obydwu stron; kształtowało się
postępowanie kontumacjalnego, zróżnicowane w zależności od tego, która strona była nieobecna i
od rodzaju powództwa – sędzia badał dostępne dowody i mógł nawet zasądzić na korzyść
nieobecnego; nieobecność obu stron hamowała proces,
c. litis contestatio: następowało po przedstawieniu sprawy przez powoda i przeciwstawnym głosie
pozwanego; odpadł tutaj konsumpcyjny charakter, jednak pozostało ono wyznacznikiem
czasowym dla osądzenia
d. dowody: na pierwsze miejsce wśród dowodów wysunęły się dokumenty (szczególnie
publiczne), z kolei dowód ze świadków zaczęto traktować z coraz większą nieufnością – na
początku traktowano go na równi z dowodem z dokumentów, jednak z czasem spadł na pozycję
dowodu niższego rzędu; konstytucja z 334 roku uznawała zasadę „jeden świadek, żaden świadek”
oraz nadawała większe znaczenie zeznaniom świadków o wyższej pozycji społecznej,
+ w prawie justyniańskim rozciągnięto obowiązek stawienia się jako świadek na prawie
wszystkich obywateli,
+ poważne znaczenie zachowało confessio in iure i iusiurandum, jednak już nie jako element
kończący spór, tylko środek dowodowy,
+ sędziowie byli ograniczeni instrukcjami w zakresie domniemań i ciężaru przeprowadzania
dowodu,
e. swoboda orzeczeń sędziowskich: sędzia podlegał już tylko ustawom (nie krępującej formułce) i
mógł rozstrzygnąć spór w sposób praktyczny i celowy; przestały obowiązywać surowe skutki
pluris petitio – sędzia mógł zasądzić ewentualnie karę prywatną na rzecz pozwanego; w procesie
kognicyjnym, słusznie podniesiona ekscepcja niekoniecznie w całości uwalniała pozwanego, ale
mogła doprowadzić do umniejszenia należności; odrzucono zasadę kondemnacji pieniężnej na
rzecz możliwości zasądzenia świadczenia w naturze,
f. egzekucja: na miejsce actio iudicati weszła zwyczajna decyzja administracyjna o dopuszczalności
egzekucji, którą prowadził exsecutor, jako sądowy organ wykonawczy + miał on też prawo
odebrać zasądzoną rzecz siłą,
+ wyjątkowa dawniej egzekucja syngularna stała się regułą – dłużnikowi po kolei zajmowano
ruchomości, nieruchomości i wierzytelności; cessio bonorum nadal chroniło dłużnika przed
infamią i egzekucją osobistą;
+egzekucję uniwersalną prowadzono tylko w wyjątkowych sytuacjach i sprzedawano nie cały
majątek, tylko poszczególne elementy,
+ prywatne więzienia zostały w 338 roku zabronione i zastąpione publicznymi więzieniami za
długi,
3. Apelacja: już w okresie pryncypatu, cesarz posiadał tak wielki autorytet, że zwracano się do
niego z prośbami o ponowne rozpatrzenie spraw zakończonych już w procesie formułkowym; w
procesie kognicyjnym wprowadzono w związku z tym instytucję apelacji do ogniw pośrednich,
- już w II/III wieku apelacja była instytucją dobrze ukształtowaną, która polegała na żądaniu
jednej strony, aby sąd wyższej instancji ponownie rozważył sprawę i rozstrzygnął ją nowym
wyrokiem; do czasu wydania nowego wyroku, wykonanie poprzedniego pozostawało w
zawieszeniu + istniała możliwość poprawki na gorsze,
- apelacje były często utrudniane przez sądy niższych instancji, gdzie trzeba było apelacje wnosić,
a same strony często nadużywały tej instytucji dla przeciągania i gmatwania spraw; cesarze
stanowczo występowali przeciwko tym praktykom – Konstantyn Wielki zarządził 2 lata
wydalenia z kraju i konfiskaty połowy majątku lub 2 lata pracy w kopalniach za bezzasadne
apelacje; Justynian zredukował te sankcje do kar pieniężnych, ale dopuścił tylko dwie apelacje w
tej samej sprawie i tylko w sprawach o znacznej wartości sporu
+ apelacja była urządzeniem potrzebnym i trwałym,
4. Proces reskryptowy: rzymski system sądowy stawał się z czasem coraz bardziej skomplikowany,
w związku z czym coraz częściej zdarzały się przypadki, w których sędzia zamiast wydać wyrok,
odsyłał sprawę do sądu wyższego, a nawet wprost do cesarza; z czasem osoby prywatne,
zainteresowane szybkim rozstrzygnięciem sprawy z pominięciem kosztownego i uciążliwego
procesu, same zwracały się do cesarza z pytaniem o jego stanowisko:
- cesarz zapoznawał się ze stanem prawnym i odsyłał hipotetyczne rozstrzygnięcie z
zastrzeżeniem, że podany stan faktyczny odpowiada rzeczywistości,
- jeśli odbiorca reskryptu po pokazaniu odpowiedzi cesarskiej swojemu przeciwnikowi nie uzyskał
zaspokojenia, mógł udać się do sądu, gdzie sędzia sprawdzał tylko jak kształtuje się rzeczywistość i
kiedy zgadzała się ona ze stanem przedstawionym w reskrypcie, orzekał na jego podstawie,
5. Proces kognicyjny przetrwał do końca istnienia państwa rzymskiego; wykazywał on dużo
mniejszy formalizm od procesu kognicyjnego, był prostszy w konstrukcji, ale dużo bardziej
autorytarny, co czyniło go sprawnym instrumentem rządzenia;
+ w praktyce jednak było to urządzenie ociężałe, przewlekłe i kosztowne, często prowadzące do
krzywdzących rezultatów, zwłaszcza w stosunku do mniej majętnych i gorzej usytuowanych
społecznie,
III. Ochrona pozaprocesowa:
1. Ogólna charakterystyka i krąg zainteresowań:
w Rzymie, droga postępowania sądowego była długa i uciążliwa i nie zawsze prowadziła do
sprawiedliwego rozstrzygnięcia; w związku z tym pretorzy korzystając ze swojej ogromnej władzy
wykształcili system ochrony uzupełniającej: na prośbę (postulatio) zainteresowanej osoby, pretor
sam zapoznawał się z stanem faktycznym i wydawał decretum o bardzo rozmaitej treści; można
było w ten sposób unikać sporów sądowych, przyspieszać już istniejące, naprawiać nieprawidłowe
orzeczenia i zapewniać wykonanie prawidłowych wyroków,
- środki ochrony pozaprocesowej funkcjonowały najszerzej w czasie istnienia procesu
formułkowego; zalicza się do nich:
a. stypulacje pretorskie: zobowiązania w postaci stypulacji zawiązane pod przymusem pretora; np.:
- dopuszczenie niepewnego zastępcy procesowego, tylko po stypulacji że mocodawca rzeczywiście
uzna czynności procesowe,
- cautio: stypulacja o charakterze gwarancyjnym, często wzmacniane przez dodatkowe
zobowiązania poręczycieli (satisdatio),
- cautio damni infecti: gwarancja dotycząca szkody niedokonanej – przyszłej, szczególnie istotna w
przypadku utrzymywania wadliwej budowy,
posłuch dla zarządzeń pretor wymuszał poprzez zagrożenie denegatio actionis czy missio in bona;
także w okresie poklasycznym, stypulacje pretorskie utrzymały ważną rolę w ochronie interesów
jednostek,
b. missiones: uprawnienie do wprowadzenia zainteresowanej osoby w posiadanie majątku innej
osoby w całości (missio in bona) lub części (missio in rem); w pierwszej fazie chodziło o
wywołanie nacisku na opornego – zainteresowany zabezpieczał sobie zachowanie cudzego
majątku; druga faza zakładała ostateczne dopuszczenie do zajęcia majątku i zaspokojenie swoich
pretensji,
+ missio in bona stosowane było w procesie wobec pozwanego, który nie podejmował obrony oraz
w stosunku do zasądzonego, celem rozpoczęcia egzekucji uniwersalnej,
+ missio ma zastosowanie poza procesem, przede wszystkim jako zabezpieczenie przy damnum
infectum,
c. interdykty: pretorzy niekiedy po krótkim rozpoznaniu samodzielnie rozwiązywali sprawy
sporne, wydając na prośbę zainteresowanych nakazy lub zakazy w formie interdyktów; w miarę
rozwoju państwa magistratura traciła możliwości zapoznawania się indywidualnie z każdą sprawą
i zaczęła wydawać interdykty warunkowe, które prowadziły do procesów sądowych na ich
podstawie – sędziowie sprawdzali czy doszło do naruszenia interdyktu i na sprawcę nakładali kary
prywatne i normalne obowiązki restrykcyjne lub odszkodowawcze,
+ typowe interdykty pretorzy ogłaszali w edykcie,
+ ogólnym celem interdyktów było utrzymanie porządku wewnętrznego oraz ochrona interesów
jednostek;
- interdykty były szczególnie ważne w okresie procesu legisakcyjnego, a w okresie dominacji
procesu formułkowego stawały się normalnymi środkami ochrony sądowej, opartej na ius
honorarium, przy jednoczesnym zachowaniu ich tradycyjnej odrębności; miały duże znaczenie
psychologiczne związane z autorytetem pretora wydającego nakaz lub zakaz, w związku z czym
zapobiegały powstawaniu sporów;
- w okresie przewagi procesu kognicyjnego interdykty coraz bardziej zbliżały się do zwyczajnych
środków ochrony sądowej, jednak tradycyjnie sprawy oparte na dawnych interdyktach miały być
załatwiane szybciej – np. nie dopuszczano w nich apelacji,
- u Justyniana pozostał podział terminologiczny na actio i interdictum, ale nie ma on już żadnego
praktycznego znaczenia,
d. restitutio in integrum: poprawne formalnie czynności prawa materialnego lub procesowego
prowadziły niekiedy do niesprawiedliwych skutków; w imperium pretora mieściło się restitutio in
integrum, czyli prawo do przywrócenia stanu poprzedniego;
- był to środek ostateczny, stosowany wobec braku innego rodzaju ochrony, ujemnych skutków
prawnych i tylko w krótkim terminie od uzyskania swobody działania;
- poza procesem stosowano je zwykle:
-- z powodu wieku, dla ochrony młodych ludzi poniżej 25 lat, którzy ponosili straty w wyniku
niedoświadzczenia,
-- z powodu nieobecności w państwie,
-- z powodu groźby lub błędu przy zawieraniu czynności prawnych,
- w procesie stosowano restitutio dla:
-- odwrócenia skutków pluris petitio,
-- odwrócenia skutków niesłusznego wyroku,
+ pretorzy mogli używać tej instytucji w przypadkach nietypowych,
w procesie kognicyjnym restitutio in integrum funkcjonowało nadal, ale stosowali je urzędnicy
pełniący funkcje sędziowskie; cała instytucja przechodziła ewolucję w kierunku zwyczajnego
środka procesowego, stosowanego w sytuacjach nieprzewidzianych przez prawo + środek
zaczepiania nieważnych wyroków,

Prawo osobowe:
Osoba: w prawie klasycznym „persona” oznaczało osoby, nie wyłączając niewolników, później
niektóre źródła zawężają zakres tego pojęcia tylko do osób wolnych.
- osoba fizyczna zaczynała swoje istnienie w momencie żywego (w razie wątpliwości brano pod
uwagę żywotność płodu – od 7 miesiąca, posiadające kształty ludzkie) urodzenia, kiedy to
uzyskiwała zdolność prawną, o ile urodziła się jako osoba wolna:
+ pełną zdolność prawną, tylko jeśli urodziła się jako obywatel rzymski sui iuris,
+ osoby urodzone alieni iuris miały ograniczoną zdolność prawną,
+ Latynowie i peregryni uzyskiwali zdolność prawną według własnych systemów prawnych,
- płód poczęty, ale jeszcze nienarodzony (nasciturus) nie był uważany za osobę, ale umożliwiano
mu uzyskiwanie korzyści majątkowych przy zastosowaniu fikcji, że skutki żywego urodzenia
rozciągano na czas od poczęcia + można było dla niego powołać specjalnego kuratora,
- osoba fizyczna kończyła się śmiercią lub utratą wolności,
I. Zdolność prawna:
A. Osoby fizyczne:
1. Status: sytuację prawną każdej osoby określi się jako caput, na którą składają się trzy elementy
(status):
a. status libertatis: stan wolności,
b. status civitatis: obywatelstwo,
c. status familiae: stanowisko w rodzinie,
2. Wolni (liberi): bardzo zróżnicowana kategoria, w której zakresie mieszczą się dwa rodzaje ludzi:
wolnourodzeni (ingenui) i wyzwoleńcy (libertini); należy powstrzymać się od dalszych podziałów,
bo kategoria ludzi wolnych była bardzo mocno zróżnicowana ze względu na status majątkowy i
przynależność do kategorii społecznych
+ wpływ na sytuację prawną człowieka wolnego miała też cześć obywatelska (existimatio), którą
można było utracić w wyniku popełnienia czynu haniebnego albo poprzez zasądzenie
powództwem zniesławiającym; ściągnięta na obywatela infamia skutkowała ograniczeniami w
prawie publicznym, procesie cywilnym, prawie familijnym i spadkowym,
++ turpitudo: inna postać ujmy obywatelskiej, którą obywatel mógł zostać napiętnowany w
wyniku swobodnego uznania przez sędziego; z czasem bardzo zbliżyło się do infamii,
- capitis deminutio maxima: zmiana stanowiska prawnego w stopniu najwyższym, czyli utrata
wolności, której skutki w prawie cywilnym przyrównywano do śmierci; spadek z kategorii osób
do rzeczy,
- postliminum: sytuacja w której obywatel dostał się do niewoli nieprzyjacielskiej powodowała
wygaśnięcie jego praw cywilnych, ale na mocy ius postliminii, prawa odżywały jeśli powrócił on z
niewoli – uznawano, że sytuacja prawna jeńca ulegała zawieszeniu, co pozwalało na zachowanie
ciągłości władzy ojcowskiej, opieki i praw majątkowych; gasły tylko stosunki prawne, niemożliwe
do pogodzenia z niewolą, np. posiadanie i małżeństwo; jeśli obywatel zmarł w niewoli
nieprzyjaciela, uznawano, że zmarł już w momencie popadnięcia w niewolę, co umożliwiało
dziedziczenie po nim,
3. Niewolnicy: podstawowa siła robocza i masowa kategoria społeczna, której ekonomiczne i
społeczne znaczenie było kluczowe dla rozwoju państwa rzymskiego; rzymskie prawo publiczne i
prywatne kształtowały sytuację niewolników w sposób maksymalnie korzystny dla właścicieli,
a. powstanie niewoli:
- jeńcy wojenni, którzy z reguły stawali się własnością państwa i większość z nich sprzedawano w
ręce osób prywatnych; ten sposób powstawania niewoli przeważał w okresie wzmożonych wojen
w republice; jeńców zdobywano jednak nie tylko w wyniku wojen, ale także drobnych utarczek
granicznych + rabunek i sprzedaż ludzi przez korsarzy,
- urodzenie w niewoli: z zasady płód niewolnicy powiększał majątek właściciela i jako urodzony w
niewoli był ceniony wyżej od tych, którzy byli kiedyś wolni; główne źródło niewolników w
pryncypacie,
- sprzedaż niewypłacalnego dłużnika trans Tiberim – za granicę Rzymu – powodowało
definitywną i trwałą niewolę, bez możliwości skorzystania z ius postliminii; podobnie
postępowano z dezerterami i uchylającymi się od spisu obywatelskiego,
- do utraty wolności prowadziło także skazanie na ciężkie roboty lub walkę ze zwierzętami (servi
poenae),
- na podstawie SC Claudianum, kobieta która bez zgody właściciela niewolnika utrzymywała z
nim stosunki, także stawała się niewolnicą, jednak zgodę można było wyjednać przyrzeczeniem,
że dzieci z tego związku zostaną niewolnikami (dopiero w II w. cesarz Hadrian zabronił takiego
procederu, a Justynian zlikwidował moc SC Claudianum całkowicie),
b. sytuacja prawna niewolników: niewolnik to servus, mancipium lub homo, a niewolnica ancilla;
pan niewolnika – dominus – miał nad nim władzę zwaną potestas; niewolnik był rzeczą, a zatem:
- pan miał nad nim vitae necisque potestas, czyli władzę życia i śmierci, a tym bardziej
posługiwania się nim w dowolny sposób (sprzedaż, podarunek, przechowanie...),
- niewolnik nie miał rodziny, a jego związek nie był małżeństwem tylko contubernium, na które
musiał wyrazić zgodę jego właściciel,
- niewolnik nie miał zdolności prawnej, ale nabywał skutecznie dla swojego pana; właściciel nie
odpowiadał jednak za zobowiązania zaciągnięte przez niewolnika, a za popełnione przez niego
delikty, w formie wygodnej odpowiedzialności noksalnej,
- niewolnicy nie mieli żadnych praw publicznych, a ewentualne powołanie do wojska w
szczególnych wypadkach, zwykle łączono z wyzwoleniem,
- podlegali bardzo surowej odpowiedzialności karnej, niekiedy o charakterze zbiorowym,
c. tendencje do zmian w sytuacji niewolników: w wyniku traktowania niewolników jak
„narzędzia mówiącego”, stosowali oni bierny opór, a nawet sabotaż gospodarczy, co mocno
hamowało rozwój państwa i obracało się przeciwko interesom właścicieli – marnowały się duże
pokłady siły roboczej, zwłaszcza część niewolników była wysoko wykwalifikowana; już od III w.
p.n.e. zaczęto powierzać niewolnikom do dyspozycji wydzielone masy majątkowe, nazywane
peculium, nad którymi właściciel niewolnika utrzymywał własność i prawo do likwidacji; dzięki
temu niewolnicy uczestniczyli w obrocie gospodarczym i rozwijali swoją działalność zarobkową,
dzięki czemu mogli kupować własnych niewolników, a nawet samemu wykupywać się z niewoli;
+ zaczęto uznawać zobowiązania niewolników za tzw. naturalne, a odpowiedzialność w zakresie
peculium przechodziła pośrednio na właściciela, podobnie jak zobowiązania dzieci na ojca; w ten
sposób niewolnik mógł kształtować nie tylko sferę praw, ale też obowiązków pana,
+ w miarę wzrostu znaczenia niewolników w obrocie ekonomicznym, w pryncypacie zmniejszano
uprawnienia ich właścicieli – zakazywano nadmiernego wykorzystywania niewolników, a już w
okresie klasycznym, w przypadkach granicznych między wolnością, a niewolą rozstrzygano na
rzecz wolności,
+ mimo wprowadzanych ograniczeń, niewola nawet w cesarstwie chrześcijańskim została
fundamentem struktury państwa rzymskiego,
d. zakończenie niewoli mogło nastąpić w wyniku nadania wolności przez państwo (np. w nagrodę
za wykrycie spisku w wojsku, a później w okresie cesarstwa niekiedy w wyniku nadużyć
właścicieli) lub przez samego właściciela w drodze wyzwolenia,
+ porzucenie niewolnika nie oznaczało nadania mu wolności, tylko możliwość zawłaszczenia go
przez kogokolwiek,
4. Wyzwoleńcy: najważniejszą przyczyną wyzwoleń był kryzys ustroju niewolniczego i próby
zachęcenia niewolników do pracy przez perspektywę uzyskania wolności; umiejętne zarządzanie
peculium pozwalało niekiedy niewolnikowi wykupienie się samemu, a czasem wyzwalano go w
zamian za zasługi czy z sympatii i dobrego serca; zdarzało się także wyzwolenie w celu obarczenia
niewolnika zadłużonym spadkiem, którego nie mógł on odrzucić; w testamencie wyzwalano także
niewolników, aby dodać splendoru orszakowi pogrzebowemu i zaznaczyć swój status majątkowy,
a. sposoby wyzwalania:
- wyzwolenia w ius civile:
-- manumissio vindicta: wyzwolenie dokonywane przed organem władzy państwowej (najczęściej
pretorem) i za jego aprobatą; początkowo był to procesowy sposób wyzwalania, stąd nazwa,
-- manumissio censu: wyzwolenie przez wpisanie niewolnika do spisu obywateli, który był
dokonywany przez cenzorów co 5 lat,
-- manumissio testamento: nadanie wolności w testamencie; skutki tej czynności spadały na
spadkobierców; mogło być to wyzwolenie bezpośrednie, gdzie patronem wyzwolonego był
zmarły, w związku z czym jego obowiązki ograniczały się do uszanowania pamięci zmarłego;
często jednak nadawano wyzwolonym pewne obowiązki w stosunku do spadkobierców, a nawet
warunki wyzwolenia – taki warunkowo wyzwolony do momentu spełnienia warunku był
niewolnikiem spadkobiercy; innym rodzajem wyzwolenia testamentowego było wyzwolenie
powiernicze, gdzie patronem wyzwolonego stawał się spadkobierca,
-- manumissio in ecclesia: chrześcijański sposób wyzwalania, przed biskupem i gminą
wyznaniową, który pojawił się za Konstantyna Wielkiego i został zrównany w skutkach z
pozostałymi sposobami,
- wyzwolenia w prawie pretorskim:
-- inter amicos: nieformalne wyzwolenie w gronie przyjaciół,
-- per epistulam: wyzwolenie przez list wysłany do niewolnika,
wyzwoleni w ten sposób byli formalnie niewolnikami, ale praktycznie korzystali z wolności; ich
wolność była jednak uzależniona od uznania właściciela; kategorię tę pretorzy wzięli w ochronę
poprzez odmówienie właścicielom ponownego wtrącenia nieformalnie wyzwolonego w niewolę
(vindicatio in servitutem);
w 19 r. lex Iunia Norbana uregulowała ich sytuację nadając im miano Latynów juniańskich, którzy
żyli jak wolni ludzie, ale ich majątki wracały po śmierci do byłego właściciela,
+ dopiero Justynian zrównał sytuację prawną wszystkich wyzwoleńców,
b. rozmiary i ograniczenia wyzwoleń: masowe wyzwolenia i napływ nowych obywateli stanowił
zagrożenie dla rdzennej ludności rzymsko-italskiej, w związku z czym Oktawian August podjął
ustawodawstwo, które miało ograniczyć możliwości wyzwoleń:
- lex Fufia Canina z 2 r. p.n.e. wprowadziła ograniczenia wyzwoleń testamentowych, które
zakładały możliwość wyzwolenia jednego lub dwóch niewolników poza ograniczeniem, ale
później już tylko ułamek ogółu niewolników – jeśli ktoś miał 100 niewolników, to mógł wyzwolić
2, a później odpowiedni ułamek z 98; maksymalną liczbę wyzwoleńców z jednego testamentu
określono na 100,
- lex Aelia Sentia z 4 r. n.e. dotyczyła ograniczeń merytorycznych: wyzwalający musiał mieć co
najmniej 20 lat, a wyzwalany nie mniej niż 30; w wyjątkowych sytuacjach, kiedy specjalna
komisja (5 senatorów i 5 ekwitów) uzna słuszną przyczynę wyzwolenia można było ustanowić
wyjątek od tej reguły,
+ nie powinno się wyzwalać niewolników, którzy byli karani lub używani do igrzysk cyrkowych;
mogli oni stanowić zagrożenie dla obywateli, poprzez chęć zemsty; uzyskiwali oni status peregrini
dediticii – najgorszy rodzaj wyzwolenia: nie wolno było im osiedlać się w stumilowym okręgu od
Rzymu i nigdy nie mogli uzyskać obywatelstwa,
+ lex Aelia Sentia zakadała też nieważność wyzwoleń na szkodę wierzycieli oraz wyzwoleń
wyzwoleńca na szkodę patrona,
c. stanowisko prawne wyzwoleńców: libertus/libertinus uzyskiwał status civitatis identyczny do
swojego wyzwoliciela, a kategorie Latynów i pregrynów zasilały jeszcze wyzwolenia szczególne –
Latini iuniani i peregrini dediticii; wyzwoleńców cechowało upośledzenie w sferach życia
prywatnego i publicznego:
- nie posiadali ius honorarium, czyli możliwości piastowania funkcji publicznych,
- znajdowali się pod patronatem swojego wyzwoliciela, a ich stosunki kształtowały się w sposób
podobny do stosunków między dzieckiem, a ojcem; wyzwoleniec miał obowiązek uszanowania i
posłuszeństwa patronowi; ponadto w wyniku podejmowanego jeszcze przed wyzwoleniem
przyrzeczenia świadczenia bezpłatnych usług, wyzwoleniec miał obowiązek wykonywać zadania
zlecone mu przez byłego właściciela; na podstawie UXIIT patron miał też prawo do dziedziczenia
po wyzwoleńcu, który nie pozostawił po sobie dzieci; lex Papia Poppea z 9 r. n.e. dopuściła go do
dziedziczenia przynajmniej w części, nawet obok dzieci,
- zabiegi patronów o możliwość odwołania wyzwolenia w stosunku do niewdzięcznych
wyzwoleńców zostały wprowadzone w życie dopiero za Konstantyna Wielkiego,
- prawo patronatu ograniczało się do samego wyzwoleńca, natomiast jego dzieci rodziły się już w
pełni wolne;
- zależność wynikającą z prawa patronatu mógł usunąć tylko cesarz, nadając przywilej ius
aureorum anulorum, będący normalnie wyróżnieniem senatorów i ekwitów – nie znosiło to
jednak prawa patrona do dziedziczenia po wyzwoleńcu + pełne zrównanie z wolnourodzonymi
zapewniał dopiero przywilej nadawany za zgodą patrona – natalium restitutio; Justynian
rozciągnął oba przywileje na wszystkich wyzwoleńców,
5. Osoby półwolne: osoby formalnie wolne, których wolność nie była jednak pełna; byli to addicti
poddani surowej egzekucji osobistej, najemni gladiatorzy, poddani surowej dyscyplinie
przedsiębiorcy, osoby wykupione z niewoli nieprzyjacielskiej, ale przede wszystkim:
a. personae in mancipio: dzieci sprzedane przez ojców osobom postronnym w specyficzny stan
zależności; sprzedany pozostawał wobec nabywcy w stosunku podobnym do niewolnika, ale jego
prawa publiczne i godność nie wygasały; była to zależność okresowa, zakończona cywilnym
wyzwoleniem, przy którym nie obowiązywały ograniczenia,
- celem takiej sprzedaży było wynajem usług dzieci, przyuczenie ich zawodu, lub po prostu
alimentacja w uboższych rodzinach,
- w prawie klasycznym był to element odpowiedzialności noksalnej zwierzchnika familijnego, ale
funkcjonowała też jako sprzedaż pozorna celem wyzwolenia dziecka spod patria potestas,
- sprzedaż dziecka stopniowo wychodziła z użycia, a za Justyniana zupełnie przestała występować,
b. coloni: drobni dzierżawcy gruntów rolnych, początkowo wolni, ale w okresie dominatu trwale
przytwierdzeni do ziemi; kiedy właściciele ziemscy zorientowali się, że niewolnicy mało
efektywnie zajmują się ich gruntem, zaczęli zatrudniać pracowników, z którymi początkowo
wiązał ich tylko kontrakt dzierżawy; stopniowo następowało jednak uzależnianie się dzierżawców
od właścicieli gruntów, początkowo gospodarczo (przez kredyty i zaległości w czynszu), a później
także prywatnie;
- dla zabezpieczenia ciągłości roli, cesarze w IV w. zabronili kolonom opuszczać uprawianych
ziem pod groźbą niewoli – zostali oni dziedzicznie przytwierdzeni do gruntu,
- servi terrae ipsius zachowali wolność i prawo udziału w obrocie gospodarczym, a właściciele
ziemscy roztaczali nad nimi opiekę i nie mogli ich oderwać od ziemi; w zamian dzierżawcy
opłacali czynsz i często egzekwowali też robociznę,
- koloni stali się podstawową siłą produkcyjną w rolnictwie, którą bardzo łatwo było zasilić, a
bardzo trudno opuścić; brak możliwości wyzwolenia stawiał kolonów w sytuacji gorszej od
niewolników,
6. Status civitatis: stanowisko w państwie:
a. Cives Romani: do nich należała cała władza w państwie, posiadali ius honorum i ius suffragi;
tylko obywatele mogli się posługiwać ius civile, zawierać pełnoprawne małżeństwa, dzierżyć
władzę ojcowską, być właścicielem kwirytarnym i stroną w procesie legisakcyjnym;
- do kategorii obywateli zaliczano przede wszystkim osoby urodzone z rodziców obywateli (ze
związków mieszanych obowiązywały skomplikowane zasady – dziecko obywatelki niekoniecznie
stawało się obywatelem, ale dziecko nieobywatelki też mogło zostać obywatelem),
- Latynowie stawali się obywatelami poprzez samo osiedlenie się w Rzymie (ius migrandi),
- niewolnik wyzwolony przez obywatela na mocy ius civile, także stawał się obywatelem,
- w republice obywatelstwo można było uzyskać w wyniku działań organów państwowych, a
często w ten sposób nadawano obywatelstwo całym gminom,
- wyzwoleni nieformalnie stawali się Latynami juniańskimi, ale w nagrodę za rozwój pożądanej
działalności populacyjnej, porządkowej czy gospodarczej, także oni mogli nabyć obywatelstwo
rzymskie,
+ lex Iulia i lex Plautia Papiria z 90 i 89 r. p.n.e. nadały obywatelstwo wszystkim mieszkańcom
Italii,
+ Constitutio Antoniniana z 212 r. nadała obywatelstwo także peregrynom,
+ Justynian ostatecznie za obywateli uznał nawet Latynów juniańskich i peregrini dediticii,
b. capitis deinutio media: utrata obywatelstwa z zachowaniem wolności; dochodziła do skutku w
wyniku przyjęcia obywatelstwa innego państwa, albo skazania na banicję – wtedy spadało się do
rangi peregryna,
c. Latini: Latynowie byli pierwotnie mieszkańcami graniczącej z Rzymem Lacji, która w 338 r.
p.n.e. została ostatecznie włączona pod rzymską władzę; byli oni kulturalnie i prawnie zbliżeni do
Rzymian, dlatego mieli dość korzystną pozycję – mogli uzyskać obywatelstwo przez ius
migrandum, mieli conubium z obywatelami, mogli brać udział w czynnościach prawnych
dostępnych dla obywateli i korzystać z rzymskiego prawa spadkowego,
+ najpierw obok pierwotnych Latini pricsi/veteres pojawili się Latini coloniarii, pochodzący z
koloni założonych na prawie latyńskim, ale poza terenem Lacjum; mieli oni węższy zakres
uprawnień od właściwych Latynów (brak ius migrandum, brak conubium),
+ wyzwoleńcy prawa pretorskiego także zasilili tą grupę jako Latini iuniani,
- Latynowie rządzili się ius civile (o ile mieli do niego dostęp), swoim własnym prawem i
ogólnodostępnymi normami ius gentium,
d. Peregrini: wolni mieszkańcy państwa rzymskiego, którzy nie byli obywatelami ani Latynami;
- peregrini certae civitatis: mieszkańcy miast i gmin, które przyjęły zwierzchnictwo Rzymu;
pozostawiono im ich organizację lokalną i narzucono tylko pewne obowiązki polityczne; w razie
potrzeby mieli do dyspozycji ius gentium,
- peregrini dediticii: mieszkańcy obszarów podbitych, który musieli się zdać na łaskę Rzymian;
podlegali zwierzchnictwu rzymskiemu i mieli do dyspozycji wyłącznie ius gentium + ich szeregi
zasilali też wyzwoleńcy z lex Aelia Sentia, którzy mieli jednak jeszcze gorsze stanowisko,
7. Status familiae: stanowisko w rzymskiej familii, która w szerokim znaczeniu oznacza zespół osób
i wartości majątkowych należących do jednego domu; w prawie klasycznym zawęża się znaczenie
familia do związku osób wolnych, obejmującego zwierzchnika i osoby podległe jego władzy,
a. agnatio: familia agnacyjna to monokratyczny i patriarchalny organizm, którego centrum
stanowi zwierzchnik familijny, pod którego władzę wchodzą wszystkie osoby urodzone,
adoptowane lub przysposobione, a nie emancypowane (wyzwolone spod władzy); o
przynależności do familii agnacyjnej decydowało zatem istnienie węzła prawnego – podległość
pod władzę jednej osoby;
kiedy zwierzchnik umierał (lub dostąpił capitis deminutio), familia agnacyjna rozpadała się na tyle
kolejnych familii, ile osób było pod bezpośrednią władzą zwierzchnika,
+ gentiles: osoby, które łączyła wspólnota nazwiska; więź bez praktycznego znaczenia już w
prawie klasycznym,
b. cognatio: pokrewieństwo naturalne, przez rzeczywiste więzy krwi; nabrało znaczenia u schyłku
republiki; w linii prostej występują wstępni (ascendenci) i zstępni (descendenci); stopień
pokrewieństwa oblicza się według liczby urodzeń, które dzieli dwie osoby w familii kognacyjnej,
c. personae sui iuris: osoby nie posiadające zwierzchnika, o pełnej zdolności prawnej, zwykle
dorośli mężczyźni;
personae alieni iuris: osoby podlegające władzy zwierzchnika, posiadające ograniczoną zdolność
prawną – pozbawieni zdolności majątkowej, bo uczestniczyli w majątku zwierzchnika; mogli
jednak zarządzać peculium uzyskując jednak elementy tej zdolności;
+ pośród osób alieni iuris najkorzystniejszą sytuację miał filius familias (syn pod władzą ojcowską),
posiadający bierną zdolność majątkową (mógł być podmiotem ważnych zobowiązań ius civile)
oraz zdolność procesową, jednak nie podlegający egzekucji,
d. capitis deminutio minima: następowało przy każdej zmianie przynależności familijnej – przez
conventio in manu, adopcję, arogację, oddanie i wyzwolenie z mancipium... pociągało to skutki w
sferze agnacyjnej, ale pozostawiało nietknięte związki kognacyjne,
B. Osoby prawne: rzymskie prawo prywatne miało za główny cel ochronę interesów
jednostkowych – osób fizycznych i w pewnym stopniu związków familijnych; poza nimi istniały
jednak szersze związki osób, organizacje o trwałych zadaniach, które przekraczały możliwości
jednostek ludzkich czy familii; związki te gromadziły majątki, zawierały umowy i uczestniczyły w
obrocie gospodarczym na wzór jednostek indywidualnych
1. Związki osób – korporacje: państwo rzymskie z założenia było związkiem ogółu obywateli;
miało ono osobny majątek, odrębny od majątku obywateli, którym gospodarowało i wchodziło z
obywatelami w stosunki prawne, jednak w okresie republiki, rządziło się tylko normami prawa
publicznego; w pryncypacie nastąpił rozdział majątku publicznego między fiscus – część do użytku
przez cesarzy i część, która pozostała pod władzą senatu; fiscus z czasem się rozszerzał i za
Dioklecjana stanowił już całość wpływów państwowych; fiscus nabrał coraz więcej cech instytucji
prawa publicznego, jednocześnie biorąc udział w obrocie z osobami prywatnymi,
+ związkami osobowymi były też gminy (municipia, civitates), które jednocześnie spełniały
funkcje publiczne i miały swoje majątki i rozwijały działalność gospodarczą w obrocie
prywatnoprawnym,
+ stowarzyszenia (collegia, sodalitates, sodalicia) skupiające powiązane ze sobą osoby (przez
zawód, miejsce zamieszkania, kult religijny...) także rozwijały swoją działalność, na mocy
upoważnienia z UXIIT, jednak z czasem państwo roztoczyło nad nimi większą kontrolę, aby nie
prowadziły działalności niepożądanej,
2. Masy majątkowe – fundacje:
- wcześniejsze fundacje niesamodzielne: wartości powierzane gminom, stowarzyszeniom lub
osobom prywatnym z obowiązkiem obrotu ich na określone cele; ich rozwój nastąpił w cesarstwie
chrześcijańskim, kiedy zawiązywano je na dobroczynne cele,
- późniejsze fundacje samodzielne: majątki odrębne, zarządzane przez specjalnie powołane do tego
organy (+kościoły, klasztory),
3. Osoby prawne w ustawodawstwie Justyniana: dopuszczono gminy, a później stowarzyszenia do
udziału w procesie cywilnym poprzez przedstawicieli; uznano też wyraźną rozbieżność między
majątkiem osoby prawnej, a majątkami ich członków; z natury rzeczy w sferę zdolności prawnej
wchodziły głównie prawa i obowiązki majątkowe, ale i tutaj występowały ograniczenia, np.
niechętne dopuszczanie do dziedziczenia po osobie fizycznej; gminy (a później także
stowarzyszenia) mogły wyzwalać jednak niewolników i sprawować patronat w którego skład
wchodziły nie tylko uprawnienia majątkowe, ale także osobiste,
II. Zdolność do czynności prawnych:
1. Wymogi i ograniczenia zdolności do czynności prawnych: zdolność do czynności prawnych była
w Rzymie ograniczona w innym wymiarze niż zdolność prawna; występowały 3 różne stany:
a. osoby o pełnej zdolności prawnej, ale braku zdolności do czynności prawnych,
b. osoby o pełnej zdolności prawnej i pełnej zdolności do czynności prawnych,
c. osoby o braku zdolności prawnej, ale zdolne do podejmowania czynności prawnych,
ograniczenia zdolności do czynności prawnych występowały ze względu na:
- płeć: kobiety sui iuris mimo pełnej zdolności prawnej, były ograniczone w zdolności do
czynności prawnych, zwłaszcza przy podejmowaniu czynności szczególnie ryzykownych,
- wiek:
+ infantes: dzieci do 7 lat, których działania nie miały żadnego znaczenia prawnego,
+ impuberes: niedojrzali do lat 12 (dziewczęta) lub 14 (chłopcy), którzy mogli skutecznie
powiększać swój majątek i przyjmować przysporzenia (dla siebie lub zwierzchnika), ale
umniejszać majątek tylko za zgodą swojego opiekuna; jeśli czynność miała dwojaki charakter, bez
zgody opiekuna dochodził do skutku tylko element przysparzający + nie mogli zawierać
małżeństw, ani sporządzać testamentów,
+ puberes, minores viginti quinque annis: dojrzali poniżej 25 roku życia; niska granica osiągnięcia
pełnej zdolności do czynności prawnych przestała się sprawdzać w okresie wzmożonego rozwoju
stosunków prawnych; w 191 r. p.n.e. wydano lex Laetoria, która chroniła minorów przed stratami
majątkowymi wywołanymi lekkomyślnością lub brakiem doświadczenia; ustawa nakładała sankcje
karne na osoby działające na szkodę minorów, a im samym nadawała exceptio legi Leatoriae i
możliwość skorzystania z restitutio in integrum; czynność prawna minora stawała się jednak
niezaczepialna jeśli zaaprobował ją specjalny kurator; minor mógł dowolnie zawierać małżeństwa i
sporządzać testament,
+ puberes: dorośli powyżej 25 roku życia, których zdolność do czynności prawnych była
nieograniczona, chyba że wynikała z choroby umysłowej lub marnotrawstwa,
++ minor mógł uzyskać takie stanowisko w wyniku specjalnego przywileju cesarskiego: mężczyźni
od 20 lat, kobieta od 18 lat,
- stan umysłowy:
+ furiosus: umysłowo chory, którego czynności prawne pozbawione były znaczenia – stanowisko
podobne do infantes; majątkiem chorego zarządzał kurator, ale czynności podjęte przez samego
zainteresowanego w czasie przerw w chorobie były ważne,
+ prodigus: marnotrawca, który na podstawie UXIIT miał być pozbawiony zarządu majątkiem
odziedziczonym, jeśli go trwonił i narażał rodzinę na ubóstwo; w prawie klasycznym rozciągnięto
ten przepis na cały majątek; prodigus mógł powiększać majątek, ale nie umniejszać bez zgody
kuratora; jego stanowisko było podobne od stanowiska impuberes,
- osoby prawne działały przez swoje organy (magistratus, sindicus, procurator, oeconomus),
2. Czynności prawne: działania ludzkie o skutkach prawnych, podejmowane celowo, przez
oświadczenie woli, aby utworzyć, zmienić lub zakończyć stosunki prawne,
a. rodzaje:
- jednostronne – dwustronne,
- inter vivos – mortis causa,
- rozporządzające – zobowiązujące,
- odpłatne – nieodpłatne (jednostronne przesunięcia majątkowe),
b. forma: niektóre czynności prawne wymagały zachowania określonej formy (zwłaszcza te
starsze) np. obecności świadków, recytacji formułek słownych, wykonanie gestów..., z czasem
jednak odchodzono od formalizmu przy czynnościach prawnych – tam gdzie nie wymagano
określonej formy wystarczyło wyraźne (a czasem nawet dorozumiane) oświadczenie woli; w
okresie prawa klasycznego najważniejsze czynności prawne dokonywane były już w sposób
nieformalny,
c. treść: czynności prawne można podzielić na typowe, którym przysługiwały konkretne actio oraz
nietypowe, które zabezpieczano zwykle szerokim zastosowaniem stypulacji; każda czynność
prawna musiała być jednak zgodna z prawem i dobrymi obyczajami;
- czynności typowe musiały zawierać minimum treści, decydującej o przynależności do danego
typu (essentialia negotii), do których dodawano zwykle elementy niekonieczne, ale normalnie
przyjęte w obrocie (naturalia negotii), a czasem także postanowienia szczególne (accidentalia
negotii) do których należały przede wszystkim:
-- warunek (condicio), czyli zdarzenie przyszłe i niepewne, które powoduje zaistnienie skutków
czynności prawnej (zawieszający) lub ich wygaśnięcie (rozwiązujący); warunek może być losowy
(condicio casualis), zależny od osoby zainteresowanej (condicio potestativa) lub pośredni (condicio
mixta); warunek zawieszający niemożliwy fizycznie lub prawnie unieważniał całą czynność,
natomiast warunek niemożliwy warunek rozwiązujący traktowano jako niedodany – podobnie
warunek niemoralny,
-- termin (dies): zdarzenie przyszłe i pewne, które mogło być umiejscowione w czasie bardziej lub
mniej ściśle; również tutaj występował termin zawieszający i rozwiązujący, a skutki były podobne
do warunku,
-- polecenie (modus): osoby dokonujące nieodpłatnych czynności prawnych często nakładały na
obdarowanego obowiązki; czynność była jednak skuteczna od razu, a obowiązek był tylko
moralny, jednak często gwarantowany stypulacją; za pomocą polecenia realizowano cele socjalne i
skaralne,
d. interpretacja czynności prawnych: w dawnym ius civile za podstawę istnienia czynności
prawnej uważano zewnętrzny wyraz woli, czyli oświadczenie i jego treść; później jednak, w
okresie klasycznym poza samym oświadczeniem, zaczęto brać pod uwagę także samą wewnętrzną
wolę strony i nieprawidłowości w jej ukształtowaniu zewnętrznym,
e. wady czynności prawnych:
- oświadczenie nie na serio nie powodowało zaistnienia skutków prawnych, bo brakowało tutaj
woli ich wywołania,
- pozorność, symulacja, zachodzi wówczas, gdy strony dokonują czynności prawnej, ale z
założeniem, że normalne skutki tej czynności nie nastąpią; próbowano w ten sposób obchodzić
liczne zakazy i dopóki za najważniejszy element czynności prawnej uważano oświadczenie,
problem ten nie istniał; dopiero kiedy zaczęto przywiązywać większą wagę do woli, uznano że
czynność pozorna, jako sprzeczna z wolą jest nieważna,
- błąd (error) – w tym przypadku rozbieżność między wolą, a oświadczeniem jest niezamierzona
przez strony; w dawnym ius civile nie miało to znaczenia, później dopuszczano pewne wyjątki:
błąd istotny, czyli np. co do identyczności przedmiotu lub osoby, albo istotnych właściwości
rzeczy powodował nieważność czynności prawnej; za błąd nieistotny uznawano błąd co do jakości
rzeczy czy jej oznaczenia,
+ błąd co do stanu prawnego traktowano jak nieznajomość prawa i uwzględniano tylko wyjątkowo
w stosunku do kobiet i żołnierzy,
- dolus (podstęp), błąd wywołany celowo przez drugą stronę; czynność prawna zawarta pod
wpływem podstępu była ważna, ale stronie oszukanej przysługiwało exceptio doli, actio doli i
restitutio in integrum,
- metus: jeśli osoba podejmująca czynność prawną robiła to pod wpływem groźby, taka czynność
również była ważna, ale ponownie zabezpieczona exceptio metus, actio quod metus causa i
restitutio in integrum,
f. skutki czynności prawnych:
- czynności ważne (zawarte przez osoby o zdolności do czynności prawnej, o treści zgodnej z
prawem i dobrymi obyczajami i formie zgodnej z wymaganą) wywierały pełne skutki prawne,
- czynności nieważne nie wywoływały skutków prawnych, o ile nie doszło do konwalescencji
(nadanie znaczenia nieważnej czynności prawnej w wyniku pewnych zdarzeń), konwersji
(uznanie nieważnej czynności jednego typu, za ważną innego typu) lub zatwierdzenia czynności
przez samego działającego lub inną osobę (np. działania pupila),
- czynności wzruszalne, to takie, których można było pozbawić skutków na mocy denegatio
actionis, expceptio lub restitutio in integrum,
3. Zastępstwo: w prawie rzymskim osoby zdolne do czynności prawnych same regulowały swoją
sytuację, osobiście podejmując czynności prawne; w miarę rozwoju i rozrostu państwa
dopuszczano jednak zastępstwo dwojakiej natury:
- zastępstwo pośrednie: zastępca nabywa we własnym imieniu i dla siebie, a dopiero w kolejnych
czynnościach prawnych, przenosi skutki swoich czynności na zastąpionego; np. kognitor i
prokurator w procesie formułkowym, opiekun i kurator, mandatariusz, negotiorum gestor...
- zastępstwo bezpośrednie: zastępca występuje w imieniu zastępowanego, a skutki jego działań
przechodzą bezpośrednio na reprezentowaną osobę; przede wszystkim prokurator (zarządca
majątku), a w prawie justyniańskim jakakolwiek wolna osoba; wprowadzało się do prawa
rzymskiego bardzo powoli,

Prawo osobowe:
I. Prawo małżeńskie:
1. Ogólny charakter: małżeństwo nazywa się w źródłach nuptiae lub matrimonium; był to z
pewnością trwały związek jednego mężczyzny z jedną kobietą – od trwałości istniały liczne
ustępstwa, ale monogamiczny charakter był zawsze zachowywany; miała być to wspólnota prawa
boskiego i ludzkiego, jednak mimo pewnych punktów stycznych, małżeństwo na zawsze pozostało
w Rzymie związkiem o przewadze cech świeckich,
- małżeństwo było związkiem o faktycznej naturze, w którym bardziej liczyła się rzeczywista wola
(affectio maritalis) stron i utrzymywanie wspólnoty, aniżeli prawny fakt jego zawarcia; była to
raczej instytucja społeczna, określona normami obyczajowymi, z której wynikały jednak ważne
skutki prawne,
+ odmiany małżeństwa i związki podobne:
- małżeństwo cum manu: żona wychodziła z dotychczasowej familii agnacyjnej i wchodziła pod
władzę męża oraz w jego familię,
- małżeństwo sine manu: żona pozostawała w dotychczasowej familii agnacyjnej, zwykle
pozostawała pod władzą ojca i zachowywała swobodniejsze stanowisko wobec męża,
- pełnoprawne małżeństwo rzymskie – iustum matrimonium – mogło istnieć z zasady tylko
między obywatelami rzymskimi (wyjątkowo rozszerzano conubium na kobiety z Latynów i
peregrynów); tylko takie małżeństwo wywoływało skutki w ius civile;
- matrimonium iuris gentium: małżeństwo wywierające skutki tylko w ius gentium, zawarte
między obywatelami, a Latynami czy peregrynami, ale bez uznania conubium + związki Latynów i
peregrynów między sobą,
- contubernium: związek, w którym przynajmniej jedna osoba jest niewolnikiem; nie był to
związek uznawany za małżeństwo,
- konkubinat (concubinatus): trwały związek dwojga wolnych ludzi, zawiązany i utrzymywany
celowo jako pozamałżeński; nie było tutaj affectio maritalis – woli pozostawania w małżeństwie; w
okresie republiki zdarzały się sporadycznie i były obojętne wobec prawa; zjawisko to
rozpowszechniło się po wydaniu ustawodawstwa Oktawiana Augusta, w którym wprowadził on
społeczne i obyczajowe ograniczenia małżeństw, natomiast konkubinat pozostawił bez ograniczeń,
-- konkubinat był szczególnie wygodny dla mężczyzn, ponieważ konkubina nie zajmowała
honorowego miejsca u boku męża (honor matrimonii) ani pozycji prawnej żony; dzieci z
konkubinatu dzieliły stan matki i nie miały prawa do majątku ojca (jako pozamałżeńskie),
-- z konkubinatem zaczęto walczyć dopiero w cesarstwie chrześcijańskim, poprzez pogarszanie
pozycji prawnej konkubin i dzieci z takiego związku; starano się równocześnie udogodnić
przekształcenie konkubinatu w związek małżeński; Konstantyn Wielki definitywnie zakazał
istnienia konkubinatu obok istniejącego małżeństwa,
-- Justynian zaniechał walki z konkubinatem i usankcjonował go jako niższą formę małżeństwa,

z ograniczonymi skutkami, zwłaszcza w prawie spadkowym wobec konkubin i ich dzieci,

2. Ograniczenie swobody zawierania małżeństw:
a. conubium: zdolność dwojga osób do zawarcia pełnoprawnego związku małżeńskiego – iustum
matrimonium;
- w okresie republiki plebejusze musieli wywalczyć sobie conubium z patrycjuszami; ostatecznie
uzyskali je na mocy lex Canuleia z 445 r. p.n.e.,
- wyzwoleńcy uzyskali conubium z wolnourodzonymi za Oktawiana Augusta,
- Latynowie i peregryni dopuszczani byli do conubium tylko w drodze wyjatku – Latini veteres
otrzymali je na mocy starego przywileju, a nowe przywileje wydawano niekiedy grupowo (całym
gminom), ale zwykle indywidualnie + w I i II wieku cesarze szczególnie często nadawali
conubium Latynkom i peregrynkom, z którymi małżeństwa zawierali żołnierze po zakończeniu
służby wojskowej,
- po rozciągnięciu obywatelstwa na wszystkich mieszkańców w Contitutio Antoniniana conubium
mocno straciło na znaczeniu,
b. dalsze ograniczenia dotyczyły dojrzałości stron i zgody zainteresowanych: osoby sui iuris
podejmowały decyzję o małżeństwie same, natomiast alieni iuris potrzebowali zgody zwierzchnika
+ zdolność małżeńską uzyskiwało się w momencie osiągnięcia pełnej zdolności do czynności
prawnych (12/14 lat);
- umysłowo chorzy nie mogli zawierać małżeństw, ale jeśli trwali już w związku, nie ulegał on
rozpadowi ze względu na chorobę,
- przeszkodę dla zawarcia małżeństwa stanowiło też pokrewieństwo – w linii prostej zawsze, w
linii bocznej początkowo do 6 stopnia, ostatecznie do 3 stopnia pokrewieństwa,
- podobnie przeszkodą były związku familijne – adopcja i powinowactwo,
- dodatkowo istniał zakaz małżeństw między urzędnikami na prowincji i mieszkankami tej
prowincji oraz zakaz małżeństw dla żołnierzy, dla utrzymania dyscypliny wojskowej,
c. ustawodawstwo małżeńskie Oktawiana Augusta występowało w dwóch ustawach: lex Iulia de
maritandis ordinibus z 18 r. p.n.e. i lex Papia Poppea z 9 r. + lex Iulia de adulteriis z 18 r. p.n.e.,
która nakładała kary na pozostających w związkach pozamałżeńskich (z wyjątkiem contuberium i
konkubinatu);
- ustawy miały na celu pobudzenie obywateli do rozwoju populacji, zagrożonej napływem obcych
kultur, grożących wyparciem tradycyjnej kultury Italskiej;
- ustawy wprowadzały nakaz, aby mężczyźni 25-60 i kobiety 20-50 pozostawali w związkach
małżeńskich i posiadali dzieci: wolnourodzeni 3+, wyzwoleńcy 4+,
- mężczyźni mieli nakaz zawarcia nowego małżeństwa bezzwłocznie po rozpadzie poprzedniego;
kobiety mogły pozwolić sobie na przerwy (vacatio) – 2 lata w przypadku śmierci męża, 18
miesięcy po rozwodzie,
- osoby spełniające powyższe wymogi były uprzywilejowane w prawie publicznym, natomiast na
osoby niewywiązujące się z cesarskich nakazów spadały konsekwencje, przede wszystkim
majątkowe:
bezżenni nie mogli nic otrzymać z testamentu, bezdzietni tylko połowę normalnego
przysporzenia,
- zakazane były małżeństwa senatorów i ich potomków z wyzwoleńcami; tak samo nie wolno było
wolnourodzonym zawierać małżeństw z kobietami „zniesławionymi” m.in. stręczycielkami do
nierządu i ich wyzwolenicami, kobietami przyłapanymi na cudzołóstwie, skazanymi w procesie
karnym, a nawet z aktorkami; małżeństwa zawarte wbrew zakazowi były ważne, ale nie dawały
przywilejów małżeństw dozwolonych – sankcja nieważności została nadana dopiero pod koniec II
w.,
+ mimo nieprzychylnego odbioru tych ustaw, senat w czasie pryncypatu nawet zaostrzał ich treść;
dopiero w dominacie odchodziły one w zapomnienie, a za czasów Justyniana przepisy te
świadomie usuwano,
3. Zawarcie małżeństwa + conventio in manum:
a. wstępny krok do zawarcia małżeństwa stanowiły zaręczyny (sponsalia), traktowane jako
wzajemne przyrzeczenie przyszłego małżeństwa, którym wiązano nie tylko dorosłych, ale także
dzieci; w starym prawie uczestnicy zaręczyn (lub ich zwierzchnicy familijni) składali sobie
wzajemne przyrzeczenia opiewające na dotrzymanie obietnicy lub zapłatę sumy pieniężnej, jako
kary za sprawiony zawód – takie rygorystyczne sponsalia szybko wyszły z użycia,
b. w później republice i pryncypacie do zawarcia zaręczyn wystarczyło zwyczajne porozumienie
zainteresowanych (nudus consensus), a umacnianie go sankcjami uznano za niezgodne z dobrymi
obyczajami – każda ze stron mogła dowolnie, jednostronnie wycofać się z obietnicy,
c. w prawie poklasycznym, pod wpływem zwyczajów wschodnich rozpowszechniła się ponownie
praktyka umacniania zaręczyn przez złożenie przez narzeczonego zadatku (arra sponsalia), który
przepadał na rzecz kobiety, jeśli to mężczyzna nie wywiązał się z obietnicy, oraz podlegał
zwrotowi w poczwórnej wysokości (od 472 r. w podwójnej), jeśli to kobieta zerwała zaręczyny,
+ obowiązki narzeczonych zrównano w cesarstwie chrześcijańskim z obowiązkami małżeńskimi,
d. zawarcie małżeństwa było czynnością prywatną i nieformalną, do której nie było potrzeba
świadków ani udziału przedstawicieli władzy państwowej – najistotniejszym, a często jedynym
wymogiem była zgodna wola stron; wyrażano ją zwykle na zewnątrz poprzez dokonanie
zwyczajowych obrzędów weselnych, a zwłaszcza wprowadzenie oblubienicy do domu męża;
pośrednio o istnieniu małżeństwa mogły świadczyć poprzedzające je zaręczyny czy zawarcie aktu
posagowego... + uznawano że związek pomiędzy osobami, które mogą być małżonkami, jest
małżeństwem,
e. conventio in manum: włączenie żony do familii agancyjnej męża i wejście pod jego władzę
(manus), które starannie odróżniano od zawarcia małżeństwa; dokonywano go w sposób wyraźnie
zarysowany prawnie:
- cofarreatio: akt sakralny, dokonywany w obecności 2 najwyższych kapłanów i 10 świadków; w
praktyce zwykle były to jednocześnie uroczyste zaślubiny i wprowadzenie kobiety pod władzę
męża, chociaż pierwszy element mógł nastąpić już wcześniej; akt ten był dostępny najpewniej
tylko dla patrycjuszy, a wyższymi kapłanami mogły zostać tylko dzieci z tak zawartych związków,
- coemptio: dokonywano jej poprzez akt mancypacji, w której zwierzchnik familijny kobiety (lub
ona sama) odstępował mężowi władzę agnacyjną nad jego żoną, za symbliczną zapłatę;
prawdopodobnie jest to pozostałość rzeczywistej sprzedaży + jest to plebejska forma nabycia
władzy nad żoną,
- usus: po jednorocznym, nieprzerwanym przebywaniu żony w domu męża małżeństwo sine manu
automatycznie przemieniało się w małżeństwo cum manu; aby przerwać bieg terminu żona
musiała opuścić dom na trzy noce z rzędu,
+ wszystkie formy conventio in manu wyszły z użycia w okresie prawa klasycznego, wraz z
zanikiem całej instytucji małżeństwa cum manu,
4. Rozwiązanie małżeństwa: małżeństwo rozwiązywało się z zasady w wyniku utraty jednego z
dwóch koniecznych elementów: trwałej woli małżonków oraz utrzymywaniu faktycznej
wspólnoty;
- przerwanie faktycznej wspólnoty następowało zawsze w wyniku śmierci jednego z małżonków,
ale także w wyniku długotrwałego zaginięcia, popadnięcia w niewolę u wrogów...
- iustum matrimonium traciło swój pełnoprawny charakter jeśli odpadł jeden z jego wymogów
(np. jedna ze stron straciła obywatelstwo); małżeństwo istniało dalej, ale już jako matrimonium
iuris gentium, albo zmieniało się w contubernium,
a. rozwód: w konstytucji Aleksandra Sewera z 223 roku, zasadę wolności rozwiązywania
małżeństw uznaje się za obowiązującą od dawna; nie można było ograniczać tej wolności nawet
środkami prywatnymi – umowy które nakładają kary na sprawcę rozwodu uważano za nieważne,
- podobnie jak zawarcie, tak rozwiązanie małżeństwa było aktem prywatnym i nieformalnym; nie
zawsze była konieczna nawet zgoda obu stron;
-- divortium – rozejście się za porozumieniem obu stron,
-- repudium – jednostronne odtrącenie współmałżonka; w małżeństwie cum manu przysługiwało
tylko mężowi, a w sine manu obu małżonkom; zwykle dokonywano tego przez wysłanie drugiej
stronie listu rozwodowego (libellus repudii) przez posłańca;
-- małżeństwo mógł zerwać także zwierzchnik familijny jednego z małżonków – praktycznie
korzystał z tego ojciec, którego córka zawarła małżeństwo sine manu; dopiero w II w. Antoninus
Pius odebrał ojcom możliwość rozwiązania małżeństwa harmonijnego,
- częstotliwość rozwodów, początkowo niewielka, rosła wraz z rozwojem niewolnictwa i
rozkładem obyczajów w okresie późnej republiki – stąd ustawodawstwo Oktawiana Augusta + w
cesarstwie chrześcijańskim przeciwdziałano zwłaszcza rozwodom jednostronnym, które były
dozwolone tylko w określonych przypadkach – za dokonanie rozwodu nieuzasadnionego groziły
surowe kary majątkowe i osobiste, ale mimo represji taki rozwód był ważny
+ zniesienie manus nie następowało wraz z rozwodem; konieczne było dokonanie aktu
przeciwnego: confarreatio – diffareatio, coemptio, usus – remancipatio; kobieta mogła po
rozwodzie zmusić męża do zwolnienia jej z manus,
+ ponowne małżeństwo było dozwolone, a nawet wskazane, przy czym w przypadku kobiet
wymagano utrzymania 10-12 miesięcznego terminu przerwy, dla zachowania okresu żałoby po
mężu lub zabezpieczenia przeciw niepewności pochodzenia ewentualnego dziecka; w cesarstwie
chrześcijańskim powtórne związki małżeńskie traktowano mniej przychylnie, poprawiając
sytuację dzieci z pierwszego małżeństwa przy dziedziczeniu,
5. Osobiste skutki prawne małżeństwa: skutki małżeństwa obejmowały nie tylko żonę (uxor) i
męża (vir), ale także szerszy krąg osób, którzy poprzez małżeństwo związani byli
powinowactwem,
- powinowactwo było przeszkodą do zawarcia małżeństwa, nawet po rozwiązaniu poprzedniego,
- dzieci urodzone w małżeństwie uzyskiwały uprzywilejowane stanowisko i kontynuowały familię
ojca, wchodząc pod jego władzę,
- żona zajmowała zaszczytne miejsce u boku męża, jednocześnie korzystając ze znacznej swobody
w życiu prywatnym; stopień swobody zależał jeszcze od rodzaju małżeństwa;
a. małżeństwo cum manu: kobieta całkowicie wychodziła spod agnacyjnej władzy ojca i wchodziła
do familii i pod władzę męża (lub teścia, jeśli mąż też był alieni iuris) + jeśli kobieta była sui iuris,
zmiana była jeszcze bardziej radykalna, bo z osoby pozbawionej zwierzchnictwa, stawała się alieni
iuris pod władzą męża; żona cum manu zajmowała w familii agnacyjnej stanowisko agnacyjnej
córki (lub wnuczki), a dla swoich dzieci była agnacyjną siostrą; mimo takiej konstrukcji prawnej
władza męża nad żoną nie była nigdy tak rozległa jak ojca nad dziećmi – hamowały ją względy
obyczajowe i skaralne, a także konieczność liczenia się z opinią poprzedniej familii żony:
- żona cum manu nosiła miano mater familias i była prawdziwą panią domu, której nie można
było sprzedać trans Tiberim, ani nawet oddać w mancipium; za przewinienia mąż sądził żonę przy
udziale sądu domowego, w którego skład wchodzili przedstawicie jej dawnej familii,
- małżeństwo cum manu było normalnym rodzajem małżeństwa w okresie republiki, jednak pod
jej koniec małżeństwo sine manu mocno je wypierało,
b. małżeństwo sine manu: żona pozostawała w swojej dawnej familii agnacyjnej i pod tym
względem nic się nie zmieniało; jeśli kobieta była sui iuris pozostawała w dużej niezależności
osobistej – miała samodzielność majątkową i możliwość jednostronnego zerwania małżeństwa;
nawet tutaj to mąż decydował o istotnych sprawach rodziny, miesjcu zamieszkania, wychowaniu
dzieci... ale nie miał rzeczywistej władzy nad żoną; żonę sine manu z dziećmi łączyły tylko więzy
kognacji,
+ od czasów Dioklecjana mąż sine manu mógł odebrać żonę od każdego, kto bezprawnie ją
zatrzymuje,
6. Małżeńskie prawo majątkowe:
a. w małżeństwie cum manu, żona nie miała zdolności majątkowej, zatem jeśli była wcześniej
osobą sui iuris, jej majątek przypadał mężowi, poprzez conventio in manu, z kolei jeśli była alieni
iuris, traciła prawa spadkowe w poprzedniej familii, jednak zwyskiwała je w nowej;
+ nabytki żony podczas trwania małżeństwa cum manu przypadały mężowi, na którym jednak
spoczywał ciężar utrzymania żony i domu (onera matrimonii);
+ funkcjonowała tutaj zatem zupełna wspólnota majątkowa,
b. w małżeństwie sine manu funkcjonowała z kolei zupełna rozdzielność majątkowa – żona sui
iuris zachowywała swój majątek, a alieni iuris – prawa spadkowe w pierwotnej familii agnacyjnej;
+mąż często zarządzał majątkiem żony (majątkiem parafernalnym), ale tylko na zasadzie zlecenia,
z możliwością odwołania w każdej chwili,
+ na mężu nadal spoczywał obowiązek onera matrimonii,
c. zakaz darowizn między małżonkami powodował nieważność takich przesunięć majątkowych;
zapewne był rodzajem zapory przed wywoływaniem niepożądanych presji moralnych i
materialnych wobec bardzo łatwej możliwości uzyskania rozwodu; istniały oczywiście rozsądne
wyjątki, a do tego małżonkowie obchodzili i naruszali często ten zakaz; od wydania oratio Severi z
206 roku niewzruszalne były darowizny, które nie zostały odwołane do śmierci darczyńcy,
7. Posag: majątek wniesiony mężowi ze strony kobiety w związku z zawarciem małżeństwa; z
założenia miał ułatwić mężowi radzenie sobie z oneri matrimonii, ale w praktyce
wykorzystywany był także jako zabezpieczenie trwałości małżeństwa + środek do zapewnienia
żonie egzystencji i możliwości zawarcia kolejnego małżeństwa, w przypadku rozpadu
poprzedniego,
a. rodzaje i sposoby ustanowienia:
- dos profecticia – posag ustanawiany przez zwierzchnika agnacyjnego; najbardziej popularny
rodzaj posagu, normalnie oczekiwany jako obowiązek moralny przy małżeństwie cum manu –
prawny obowiązek nałożył dopiero Justynian,
- dos adventicia – posag pochodzący z innego źródła niż od zwierzchnika, np. od samej żony lub
któregoś z jej krewnych,
+ posag można było ustanowić przed zawarciem małżeństwa, w momencie jego zawarcia lub już w
czasie trwania:
- dotis datio: realne przysporzenie wartości majątkowych składających się na posag, które
podlegało zwrotowi jeśli małżeństwo nie zostało zawarte,
- dotis dictio: jednostronne, ustne przyrzeczenia ustanowienia posagu,
- dotis promissio: dwustronna czynność – przyrzeczenia posagu w formie stypulacji,
obydwie formy przyrzeczenia były zaskarżalne dopiero wówczas, kiedy małżeństwo zostało
faktycznie zawarte,
- pollicitatio dotis: nieformalne przyrzeczenie posagu, które pojawiło się w prawie poklasycznym
w miarę wyjścia z użycia poprzednich, formalnych czynności,
b. przedmiotem posagu mogło być wszystko co przedstawiało realną wartość majątkową, zatem
nie tylko pieniądze i przedmioty, ale również zwolnienie z długów lub przelanie wierzytelności,
c. obowiązek zwrotu posagu: posag w momencie wręczenia stawał się własnością męża, ale
stopniowo budowało się przekonanie, że jest on związany z żoną (res uxoria) i w przypadku
rozwiązania małżeństwa powinien podlegać zwrotowi:
- początkowo zwrot posagu stanowił tylko obowiązek moralny, który uskuteczniał się poprzez
zapis testamentowy lub przez spłatę „długu honorowego” po rozpadzie małżeństwa przez rozwód;
z czasem jednak zaczęły się pojawiać nadużycia, które należało usankcjonować w prawie,
- posag można było zabezpieczyć już przy jego ustanowieniu poprzez ustanowienie odpowiedniej
stypulacji – w ten sposób ustanawiano posag zwrotny (dos recepticia), łatwy do wymuszenia przez
actio ex stipulatu,
- niekiedy nie chciano uciekać się do aktu nieufności wobec przyszłego męża, jakim była
stypulacja, w związku z czym pretorzy nadali powództwo bonae fidei, actio rei uxoriae, który był
podstawą do wymagania zwrotu posagu nawet wtedy, kiedy nie ustalono tego wcześniej; sędzia
oceniał wówczas podstawę i zakres obowiązku zwrotu – mąż mógł pozostać przy części posagu np.
dla utrzymania dzieci, które pozostają pod jego opieką lub jeśli rozwód był spowodowany
uchybieniami żony,
+ uchybienia ze strony męża skutkowały utratą prawa do zwrotu posagu w wygodnych ratach,
d. reforma Justyniana: w 530 roku Justynian przede wszystkim rozszerzył zakres obowiązku
zwrotu posagu, w ten sposób, że mąż będący formalnym właścicielem, spadał w praktyce do roli
użytkownika; dwa poprzednie powództwa zostały scalone w jedno actio ex stipulatu, które
obejmowało korzystne dla żony cechy obydwu;
+ Justynian wzmocnił gwarancje zwrotu posagu, a ponadto zabronił mężom wyzbywania się
wszystkich posagowych gruntów żony (już Oktawian zabronił zbywania posagowych gruntów
italskich),
+ pretensje o zwrot posagu zostały zabezpieczone generalnym zastawem hipotecznym na całym
majątku męża i to w pierwszej kolejności, przed wierzycielami,
e. darowizna z powodu małżeństwa:
- donatio ante nuptas: darowizna składana lub przynajmniej przyrzeczona przez zawarciem
małżeństwa, którą zaczęto traktować jak ekonomiczną przeciwwagę posagu – kobieta niezamożna
mogła dokonać zwrotu tej darowizny jako posagu,
- donatio propter nuptas: dopuszczony przez Justyniana rodzaj darowizny po zawarciu
małżeństwa, która pozostawała w majątku męża, ale w przypadku rozwiązania małżeństwa stawała
się wraz z posagiem dodatkowym zabezpieczeniem żony i dzieci (chyba, że rozwód nastąpił z
winy żony),
II. Władza ojcowska:
1. Powstanie władzy ojcowskiej: patria potestas odnosiła się do wszystkich osób, które przynależały
do podległej ojcu familii; osoby alieni iuris pozostawały pod władzą ojca, ale jednocześnie dzieliły
społeczne i ekonomiczne stanowisko zwierzchnika,
a. urodzenie w małżeństwie: naturalny i najważniejszy sposób wejścia pod władzę ojca; urodzenie
musiało jednak wystąpić w iustum matrimonium (zarówno cum manu i sine manu), pomiędzy
osobami posiadającymi wzajemne conubium; dziecko musiało zostać także przez ojca uznane za
małżeńskie, co ułatwiły klasyczne domniemania – za dziecko małżeńskie uznawano urodzone
między 182 dniem od zawarcia małżeństwa, a 300 dniem po jego zakończeniu;
b. przysposobienie: z uwagi na nietrwałość małżeństwa, ale jednocześnie silnie rozwinięty kult
przodków, Rzymianie sztucznie włączali nowe osoby do familii agnacyjnej, celem utrzymania
ciągłości familijnej; przybranie sobie dziecka mogło nastąpić tylko o ile było ono młodsze od
przysposabiającego o co najmniej „pełną dojrzałość” (od Justyniana 18 lat); przysposobienie
pozwalało na włączenie do familii osób z zewnątrz, ale także zmieniać więzy familijne między
będącymi już w niej osobami (np. awansować wnuka na stanowisko syna),
- arogacja: przysposobienie osoby sui iuris, które skutkowało wprowadzeniem pod władzę
zwierzchnika familijnego nie tylko samego arogowanego, ale także wszystkie ewentualne osoby
podległe jego władzy + cały majątek arogowanego przechodził na własność nowego zwierzchnika;
tak drastyczne zmiany w stanowisku prawnym osoby wymagały kontroli społecznej: początkowo
arogacja dochodziła do skutku w postaci uchwały zgromadzenia ludowego (adrogatio per
populum), a później w drodze reskryptów cesarskich,
- adopcja właściwa: przysposobienie osoby alieni iuris do nowej familii agnacyjnej nie
powodowało tak daleko idących zmian, ponieważ adoptowany zmieniał tylko zwierzchnika;
dokonywano tego w formie prywatnego aktu, przy uczestnictwie tylko zainteresowanych stron,
których działanie miało na celu z jednej strony zwolnienie adoptowanego z dotychczasowej patria
potestas, a z drugiej wprowadzenie go pod władzę nowego zwierzchnika;
-- w prawie archaicznym dokonywano tego przez trzykrotną sprzedaż syna, która według UXIIT
likwidowała władzę ojcowską, później jednak wystarczyła prywatna umowa między
zwierzchnikami, poparta zgodą samego adoptowanego;
-- w prawie Justyniańskim pełne skutki adopcji (adoptio plena) zachodziły tylko wówczas gdy
dziecko oddawano w adopcję naturalnemu ascendentowi - np. dziadkowi,
-- ograniczone skutki adopcji (adoptio minus plena) występowały przy adopcji przez osobę obcą,
kiedy adoptowany pozostawał w dotychczasowej familii i pod władzą dotychczasowego
zwierzchnika, ale uzyskiwał prawo dziedziczenia po nowym zwierzchniku familijnym,
c. legitimatio: nadanie dzieciom urodzonym w konkubinacie (liberi naturales) stanowiska dzieci
małżeńskich (legitimi); instytucja powstała i ułatwiana w dominacie, mająca na celu przemienianie
konkubinatu w małżeństwo – poprzez zawarcie małżeństwa poprzez osobami, które utrzymywały
konkubinat, ich dzieci urodzone w czasie trwania pozamałżeńskiego związku legalizowano jako
małżeńskie,
2. Zgaśnięcie władzy ojcowskiej:
a. z zasady władza ojcowska była dożywotnia, a podlegli tej władzy nie mogli zmusić ojca do ich
wyzwolenia; patria potestas gasła więc w wyniku śmierci, ale także przy capitis deminutio maxima
i media, zarówno zwierzchnika i osób podległych; zdarzały się tylko wyjątkowe przypadki
zgaśnięcia władzy ojcowskiej bez jego woli, np. osiągnięcie przez kobietę stanowiska westalki,
osiągnięcie przez mężczyznę godności biskupa, za karę za porzucenie dziecka...;
+ ojciec mógł dobrowolnie pozbyć się władzy przez wydanie córki w małżeństwo cum manu,
oddanie dziecka lub siebie w adopcję, lub poprzez emancypację;
b. emancypacja: zwolnienie z podległości władzy ojcowskiej i wyłączenie z dotychczasowej familii
agnacyjnej z wszystkimi związanymi z tym konsekwencjami – przede wszystkim wyłączeniem z
uprawnień do majątku familijnego; emancypowany stawał się pod względem agnacyjnym obcy,
ale wiązały go nadal więzy kognacji; emancypować można było każdego, kto podlegał władzy, ale
takie zwolnienie miało charakter czysto osobisty – emancypowany wnuk, nadal podlegał władzy
swojego ojca,
+ mogła być to swego rodzaju kara, ale często sami alieni iuris nalegali na wyłącznie ich spod
władzy zwierzchnika;
+ peculium zwykle pozostawało w rękach emancypowanego, jako wyposażenie na dalszą drogę
życia,
emancypacji dokonywano przez akt prywatny podobny do adopcji, dokonywany z zaufaną osobą,
która po sprzedaży dziecka w mancipium miała je wyzwolić; dopiero Justynian wprowadził
zasadę, że do emancypacji wystarczy oświadczenie złożone przez ojca przed właściwą władzą +
jeśli emancypowany był dojrzały wymagano także jego zgody,
3. Władza nad osobami: władza ojcowska była urzadzeniem właściwym tylko dla obywateli;
początkowo była właściwie nieograniczona, hamowana jedynie normami sakralnymi i
obyczajowymi – naciskiem społecznym i nadzorem cenzorów; stopniowo uprawnienia ojca
malały, a obok nich zaczęto akcentować także ojcowskie obowiązki wobec dzieci,
a. ius vitae necisque: prawo do dysponowania życiem i śmiercią podległych członków rodziny,
które w praktyce sprowadzało się do sprawowania sądu domowego – już w pryncypacie cesarze
karali za nadużycia, a w IV w. pozostawiono ojcom prawo do karcenia dzieci za mniejsze
wykroczenia, a za przestępstwa karane były na podstawie wyroku sądowego,
+ ojciec miał pełną swobodę przy decydowaniu o życiu noworodka – mógł go dowolnie porzucić, a
miał wręcz obowiązek zabicia „płodów nieudanych”; zwykle porzucano dzieci pozamałżeńskie, a
praktyka ta nasiliła się w okresie kryzysu III wieku,
b. ius vendendi: uprawnienie do sprzedaży dzieci: początkowo uprawnienie rzeczywiste,
prowadzące do powstania niewoli jeśli sprzedaż nastąpiła trans Tiberim; zwykle jednak oddawano
dzieci w mancipium w granicach państwa, co prowadziło do powstania stanu podobnego do
niewoli, ale przejściowego, po którym dziecko ponownie wracało pod władzę ojca; UXIIT
pozwalała na trzykrotną sprzedaż syna, ale w przypadku córek i wnuków już jednokrotna sprzedaż
wygaszała władzę ojcowską; w 294 roku Dioklecjan zakazał wszelkiego rodzaju alienowania dzieci,
ale z konieczności gospodarczej Konstantyn Wielki dopuścił w 329 roku do sprzedaży noworodka
w przypadku nadzwyczajnego ubóstwa,
c. małżeństwo dzieci musiało być obowiązkowo zatwierdzone przez zwierzchnika familijnego, a
do tego ojciec aż do II w. miał prawo zerwania małżeństwa sine manu córki w każdym momencie,
d. wewnątrz familii ojciec realizował swoje uprawnienia w drodze dozwolonej samopomocy, z
kolei wobec osób postronnych dysponował powództwem windykacyjnym podobnym do rei
vindicatio, oraz dodanymi w prawie klasycznym interdyktami pretorskimi,
4. Władza nad majątkiem: ze względu na jedność majątku familii agnacyjnej, jedynym jej
właścicielem i zarządcą był pater familias, któremu przypadały ewentualne nabytki osób alieni
iuris; hamowało to jednak rozwój ekonomiczny, wobec czego ewolucja stosunków majątkowych
dążyła w kierunku dezintegracji;
a. peculium: wydzielone z majątku familijnego poszczególne elementy, które oddawano pod
zarząd zwykle synów, rzadziej córek i żon, oraz niewolników; właścicielem peculium pozostawał
pater familias, który mógł w każdej chwili je zlikwidować – korzyści były wówczas obopólne:
ojciec rozszerzał możliwości nabywcze swojego majątku, a syn korzystał z wypracowanych
dochodów i obywał się w obrocie gospodarczym,
+ peculium castrense: rzeczy darowane żołnierzowi przez rodziców i krewnych, oraz rzeczy które
żołnierz sam nabył w wojsku; stawało się ono osobnym majątkiem syna, jako zachęta do
odbywania służby wojskowej; przypadało ojcu tylko wówczas gdy syn umarł i nie pozostawił po
sobie przeciwnego testamentu,
++ peculium quasi castrense: jak wyżej, ale chodziło o nabytki uzyskane w wyniku służby
publicznej, świeckiej lub duchownej,
+ bona materna: dobra pochodzące ze spadku po matce + bona adventicia: elementy majątkowe
pochodzące z innych źródeł; władza ojcowska nad tego typu majątkami stopniowo ulegała
ograniczeniom – ostatecznie mogli oni tylko pobierać z nich pożytki, bez możliwości
dysponowania,
III. Opieka i kuratela:
1. Znaczenie opieki i kurateli: początkowo były to instytucje bardzo zbliżone, spełniające w
Rzymie podobne zadania; piecza prawna miała znaczenie tylko w stosunku do osób sui iuris,
ponieważ nad osobami alieni iuris opiekę roztaczali zwierzchnicy familijni; ewolucja opieki i
kurateli szła w podobnym kierunku do ewolucji władzy ojcowskiej, czyli była stopniowo
osłabiana, jednak nawet szybciej i skuteczniej od patria potestas,
2. Tutela impuberum (opieka nad niedojrzałymi): sprawowana z oczywistych względów nad
dziećmi do lat 12 lub 14, dająca ochronę majątkową oraz przedłużenie przedwcześnie utraconej
władzy ojcowskiej,
a. sposoby powołania opiekuna:
- tutela legitima: UXIIT do opieki powoływała w pierwszej kolejności bliskich agnatów, a w
przypadku ich nieobecności – gentylów; była to opieka ustawowa, dająca wyraz przekonaniu, że
opieka powinna pozostać w obrębie familii; opiekun (tutor, zwykle stryj lub brat podopiecznego)
pupillusa był bezpośrednio zainteresowany w sprawowaniu opieki + w przypadku równego
stopnia pokrewieństwa, opieka była sprawowana wspólnie,
- tutela testamentaria: ojciec mógł wyznaczyć dla dziecka opiekuna w swoim testamencie,
- tutela dativa: około 200 r. p.n.e. opiekun mógł zostać ustanowiony na podstawie zarządzenia
władzy – było to konieczne w przypadku nieobecności opiekunów ustawowych i braku
zarządzenia opieki testamentowej; z wnioskiem o powołanie mógł wystąpić każdy, a w
szczególności matka półsieroty; decyzję podejmował pretor lub namiestnik prowincji, a później
osoby pretor do spraw opiekuńczych; taki tutor nie mógł przenieść swoich uprawnień na inną
osobę ani ich odrzucić – ewentualnie ubiegać się o zwolnienie z obowiązku ze względu na
poważne przyczyny;
+ wszystkie trzy rodzaje opieki funkcjonowały do czasów Justyniańskich; kobiety dopuszczono do
opieki dopiero w okresie poklasycznym (i to tylko najbliższe),
b. władza opiekuna: teoretycznie podobna do władzy ojcowskiej, jednak władza nad osobą nigdy
nie była tak szeroka jak ojca nad dziećmi; w zakresie władzy nad majątkiem, początkowo tutor
zarządzał nim swobodnie, na wzór właściciela, ale stopniowo jego prawa były ograniczane;
majątkiem pupila w wieku do 7 lat, opiekun zarządzał samodzielnie, a później dziecko mogło
samodzielnie dokonywać przysporzeń, a za zgodą opiekuna także obciążać majątek,
c. odpowiedzialność opiekuna: dla ochrony interesów pupila przed działaniami „opiekuna
podejrzanego” wprowadzono rozmaite środki prawne, począwszy już od UXIIT:
- accusatio suspecti tutoris: powództwo popularne, przysługujące każdemu obywatelowi i
zainteresowanym kobietom, którego celem było usunięcie opiekuna, który nadużył zaufania,
- actio rationibus distrahendis: powództwo w sprawie rozdzielenia rachunków, wnoszone przez
samego pupila już po zakończeniu opieki o podwójną wartość rozmyślnie sprzeniewierzonych
przez tutora dóbr majątkowych pupila; powództwo karne, niezależne od actio tutelae,
- actio tutelae: zwyczajny środek procesowy, którym pupil domagał się rozliczenia ze sprawowania
opieki, po jej zakończeniu; początkowo obejmowała pozytywne działania tutora, później także
jego niedbalstwo; zasądzenie z actio tutelae skutkowało infamią po stronie opiekuna,
+ opiekun mógł wytoczyć przeciwko pupilowi powództwo przeciwne, celem uzyskania zwrotu
poniesionych w wyniku sprawowania opieki kosztów,
- można było także zabezpieczyć interesy pupila w momencie rozpoczęcia opieki poprzez zawarcie
gwarancji, że majątek pupila pozostanie niuszczuplony,
+ dodatkowo na tutorze spoczywał obowiązek sporządzenia inwentarza majątku pupila; od czasów
Konstantyna Wielkiego istniało ustawowe prawo zastawu na całym majątku opiekuna,
3. Tutela mulierum (opieka nad kobietami): nawet dojrzałe kobiety sui iuris pozostawały pod
opieką mężczyzn; miało to na celu utrzymanie całości majątku familijnego i ustrzeżenie kobiety
przez negatywnymi skutkami jej działań; w okresie republiki kobiety były już na tyle samodzielne,
że nie potrzebowały opiekunów, jednak siłą tradycji opieka została podtrzymana; często
powoływano dla kobiet opiekuna w testamencie, lub wręcz pozostawiano im zapis umożliwiający
samodzielny dobór opiekuna, jednorazowo lub wielokrotnie; od uciążliwej opieki kobieta mogła
się uchylić dokonując szczególnego coemptio, dokonywanego w tym właśnie celu – coemptor
oddawał kobietę w mancipium kolejnej osoby, która wyzwalała ją i stawała się jej opiekunem
powierniczym,
+ dojrzała kobieta samodzielnie zarządzała swoim majątkiem, a jedynie do ważniejszych czynności
prawnych wymagała współudziału opiekuna – niekonieczne nawet pozwolenia, do którego
udzielenia często przymuszał opiekunów pretor;
+ Oktawian August rozpoczął likwidację tej instytucji od zniesienia opieki nad kobietami
wielodzietnymi: wolnourodzone musiały mieć 3, wyzwolenice – 4 dzieci,
+ Gaius w swoich Instytucjach krytykował opiekę nad kobietami jako urządzenie pozorne i
bezzasadne, a pod koniec III w. opieka nad kobietami zupełnie wygasła,
4. Cura, curatio (kuratela): w przeciwieństwie do opieki obejmowała sytuacje przejściowe i
wyjątkowe; obejmowała przede wszystkim władzę nad majątkiem pupila, nie nad jego osobą –
kurator zwykle zarządzał majątkiem sam i odpowiadał ze swoje działania na zasadzie podobnej do
negotiorum gestora; dopiero Justynian wprowadził tu powództwa analogiczne do opiekuńczych;
a. cura furiosi: kuratela nad chorymi psychicznie przypadała wg UXIIT najbliższym agnatom lub
gentylom, co pozwalało na zachowanie majątku w granicach familii; ponadto występowała
kuratela z nominacji urzędnika + powołanie kuratora w testamencie nie miało tutaj znaczenia
stanowczego,
b. cura prodigi: kuratela nad marnotrawcami, analogiczna do tej nad chorymi psychicznie,
c. cura minorum: kuratela nad dojrzałymi do 25 roku życia, powołana na mocy lex Laetoria;
kurator był tutaj zawsze powoływany przez urzędnika, początkowo udzielana doraźnie do każdej
czynności z osobna i to na uzasadniony wniosek, później częściej i łatwiej, niekiedy nawet dla
zarządu nad całym majątkiem minora,
d. kurator majątku dłużnika,
e. kurator dziecka poczętego,

Prawo rzeczowe:
I. Rzeczy i rodzaje władztwa nad rzeczami:
1. Rzeczy (res), podział:
- res corporales (materialne) – res incorporales (niematerialne – uprawnienia majątkowe),
- res in patrimonio (rzeczy mogące występować w majątku) – res extra patrimonium (rzeczy
wyjęte z majątku)
+ res extra patrimonium dzieliły się na dwie kategorie:
++ humani iuris (prawa ludzkiego):
+++ res omnium communes: rzeczy z natury powszechnie dostępne (woda, powietrze, morze...),
+++ res publicae/universitatis: rzeczy przeznaczone do użytku publicznego, będące własnością
państwa (drogi, place, ulice...)
++ divini iuris (prawa boskiego):
+++ res sacrae: rzeczy poświęcone kultowi bogów (świątynie, posągi...),
+++ res sanctae: rzeczy oddane pod opiekę bogów (bramy miasta, znaki graniczne...),
+++ res religiosae: rzeczy poświęcone kultowi zmarłych,
- res in mancipi: szczególnie wartościowe przedmioty dla familii we wczesnym Rzymie – grunty
italskie, niewolnicy, zwierzęta (woły, osły, konie, muły) i służebności gruntów wiejskich, do
których przeniesienia własności kwirytarnej wymagano mancypacji,
- res nec manpici – wszystkie inne przedmioty in patrimonio,
- res mobiles (ruchomości) – res immobiles (nieruchomości),
- species (rzeczy oznaczone co do tożsamości) – genus (rzeczy oznaczone gatunkowo),
- podzielne – niepodzielne,
+ fructus – pożytki, płody naturalne pobierane w drodze eksploatacji rzeczy głównej (owoce,
warzywa, płód niewolnicy...)
2. Posiadanie (possessio): władztwo faktyczne nad rzeczą, które niekoniecznie jest własnością
(dominium, proprietas); elementami składowymi posiadania jest corpus – zewnętrzny objaw,
fizyczne władanie – i aniumus – zamiar, wola władania nad rzeczą;
- władztwo faktyczne sprawowane corpore et animo, prowadziło do powstania doniosłych
skutków prawnych, a wśród nich nabycia prawa własności i ochrona posesoryjna,
a. possessio civilis: władztwo faktyczne sprawowane z animus possidendi, czyli zamiarem
zatrzymania rzeczy dla siebie i w oparciu o podstawę uznaną przez prawo cywilne; wywoływało
ono doniosłe skutki w sferze prawa własności – upoważniało do zasiedzenia rzeczy, a
przeniesienie takiego posiadania przez nieformalne wydanie mogło przenieść też własność na
gruncie ius civile lub honorarium,
b. possessio naturalis, detentio: władztwo faktyczne, sprawowane jednak bez chęci zachowania
rzeczy dla siebie, tylko w cudzym imieniu (alieno nomine); detencja nie wywoływała skutków ani
w sferze prawa cywilnego, ani pretorskiego; było to jednak urządzenie korzystne dla posiadaczy,
mogących zdalnie zarządzać swoimi rzeczami przez ręce innej osoby; wśród detentorów
wyróżniamy przede wszystkim najemców i dzierżawców, przechowawców, użytkowników i
kolonów,
c. possessio ad interdicta: posiadanie uznane i chronione w prawie pretorskim, do którego
dopuszczeni byli wszyscy posiadacze suo nomine (w swoim imieniu), działający z wolą
zatrzymania rzeczy dla siebie: właściciel, posiadacz w dobrej wierze i posiadacz w złej wierze;
dzierżyciele byli z zasady pozbawieni tej ochrony i w pierwszej kolejności powinni się udać do
właściwego posiadacza rzeczy, który osobiście podejmuje wtedy kroki prawne w kierunku
naprawienia sytuacji prawnej; wyjątkami byli:
- zastawnik,
- depozytariusz sekwestrowy,
- prekarzysta,
- emfiteuta,
- superficjariusz,
d. quasi possessio: jak gdyby posiadanie, posiadanie prawa (np. bonorum possessio – posiadanie
spadku) + służebności,
3. Nabycie i utrata posiadania:
a. nabycie normalne:
- corpus: pierwotny akt objęcia rzeczy w fizyczne władanie musiał być wyraźny i przejawiał się
zwykle przez użycie siły (schwytanie ptaka, zabicie zwierzyny...); przy przeniesieniu posiadania
zwykle dokonywało się traditio – przeniesienie rzeczy z ręki do ręki, ale wystarczyło podanie
klucza do magazynu z towarem, czy w przypadku nieruchomości wejście na grunt lub tylko
objęcie ziemi wzrokiem,
- animus: przy nabyciu pierwotnym sam fakt objęcia rzeczy we władanie był wystarczającym
wyrazem woli, natomiast w przypadku przeniesienia posiadania decydujące znaczenie miał
charakter porozumienia (sprzedaż - possessio civilis, umowa o przechowanie – dzierżenie...),
+ ogólna zasada nie pozwalała na zmianę podstawy posiadania na bazie wewnętrznego aktu woli –
dzierżyciel nie mógł zatem zasiedzieć rzeczy,
b. nabycie solo animo, które następowało bez wręczenia rzeczy, a tylko przez zmianę podstawy
władania:
- traditio brevi manu: przeniesienie posiadania na dzierżyciela mocą umowy między stronami; jeśli
dotychczasowy przechowawca kupi rzecz od przechowującego, rzecz pozostaje u byłego detentora
lecz on sam staje się właścicielem,
- constitutum possessorium: przeniesienie posiadania na mocy umowy, przy czym dotychczasowy
posiadacz pozostaje dzierżycielem; jeśli właściciel domu sprzeda go osobie trzeciej, ale
jednocześnie zawrze z nią umowę najmu, były właściciel pozostaje w domu jako najemca –
detentor,
c. nabycie przez inne osoby: z zasady powinno się osobiście nabywać posiadanie, ale pater familias
nabywał je także przez osoby alieni iuris i niewolników pod swoją władzą; ponadto dopuszczono
do nabywania dla osoby trzeciej przez prokuratora (zarządcę majątku, dla mocodawcy) i opiekuna
(dla dzieci) – przypadki zastępstwa bezpośredniego; Justynian ostatecznie dopuścił możliwość
nabywania posiadania za pośrednictwem kogokolwiek,
d. utrata posiadania dochodziła do skutku w wyniku utraty przynajmniej jednego z elementów;
np. w wyniku porzucenia rzeczy (corpore et animo), ucieczki zwierzęcia lub definitywnego
zagubienia (coprore) albo w przypadkach wcześniej wymienionych (solo animo),
+ posiadanie utrzymywało się niekiedy solo animo, np. w przypadku letnich pastwisk poza
sezonem, czy w stosunku do zbiegłego niewolnika,
+ posiadanie gasło definitywnie przez popadnięcie w niewolę oraz śmierć posiadacza, przy czym w
drugim przypadku, automatycznie przechodziło na sui heredes, a heredes extranei musieli
nabywać je ponownie,
4. Ochrona posiadania dochodziła do skutku przede wszystkim przez interdykty posesoryjne, które
pretorzy zaczęli stosować w wyniku nadużyć samopomocy; obok ochrony petytoryjnej, dotyczącej
ochrony prawa własności, pojawiła się ochrona posesoryjna, oparta na autorytecie i imperium
pretorów; była ona szybka i sprawna co potrafiło często zlikwidować spór w zarodku; sędzia po
otrzymaniu interdyktu sprawdzał tylko fakty i przydzielał posiadanie zwycięskiej stronie, a na
przeciwnika nakładał karę pieniężną i obowiązki odszkodowawcze,
a. possessio vitiosa – posiadanie wadliwe, które wykluczało ochronę posesoryjną; było to
posiadanie nabyte przy pomocy siły (vi), potajemne (clam) lub w wyniku braku zwrotu rzeczy z
precarium na wezwanie udzielającego (de precario); miało znaczenie tylko w stosunku do
przeciwnika, nie w stosunku do osób postronnych, dzięki czemu nawet złodziej mógł uzyskać
niekiedy ochronę posesoryjną;
+ osoba, która została poszkodowana przez posiadacza wadliwego mogła własną siłą odebrać mu
swoją rzecz, a także paraliżować ewentualne powództwa zarzutem wadliwego posiadania (exceptio
vitiosae possessionis)
b. interdicta retinendae possessionis: interdykty, które służyły do ustalenia, która ze stron utrzyma
się w posiadaniu; były to interdicta duplicia, z których obie strony mogły uzyskać korzystny dla
siebie rezultat i obydwie wezwane były do zaniechania działań siłowych,
- interdictum uti possidetis: dotyczył nieruchomości i przyznawał posiadanie posiadaczowi
niewadliwemu w momencie wydania interdyktu,
- interdictum utrubi: odnosił się do ruchomości i nadawał posiadanie tej stronie, która w ciągu
roku poprzedzającego wydanie interdyktu dłużej znajdowała się w niewadliwym posiadaniu
przedmiotu sporu – można było doliczyć sobie niewadliwe posiadanie nabyte od poprzednika
(accessio temporis),
c. interdicta recuperandae possessionis: służyły do odzyskania wyraźnie utraconego posiadania;
interdicta simplicia, w których rolę powoda przyjmowała osoba pozbawiona posiadania, a
pozwanego – aktualny posiadacz:
- interdictum unde vi: możliwe do wniesienia w ciągu roku od wyzucia z posiadania przy pomocy
siły; pretor nakazywał przywrócenie stanu sprzed momentu zmiany posiadacza, a niezastosowanie
się do interdyktu skutkowało sądowym nakazem zapłaty dwukrotnej wartości sporu,
- interdictum de vi armata: nawet posiadacz wadliwy i to niekoniecznie w ciągu roku mógł szukać
u pretora ochrony posesoryjnej w sytuacji kiedy został wyzuty z posiadania siłą zbrojną (przy
pomocy miecza, zbroi, hełmu, nawet kija),
-interdictum de precario: pretor nakazywał zwrot rzeczy przez prekarzystę, który nie chciał tego
zrobić na wezwanie właściwego posiadacza rzeczy; jeśli zwrot rzeczy nie był możliwy z winy
prekarzysty, zastępowało go odszkodowanie pieniężne,
d. zmiany w prawie cesarskim szły w kierunku zaostrzania kontroli nad samopomocą i
rozszerzania ochrony posesoryjnej; szczególnie dużych zmian dokonał Justynian:
- wymogi utrubi zostały zrównane z wymogami uti possidetis przy zachowaniu decydującej roli
stanu w momencie litis contestatio,
- unde vi i de vi armata połączono w jedne środek procesowy o rocznym terminie zastosowania i
braku możliwości przeciwstawienia mu zarzutu wadliwego posiadania,
- interdykt de precario, jak całe precarium stracił znaczenie,
- w procesie kognicyjnym interdykty przybrały postać zwyczajnych powództw,
e. funkcja ochrony posesoryjnej:
- interdykty jako środki władcze magistratur jurysdykcyjnych były stosowane częściej i szerzej niż
normy ius civile,
- nawet tam, gdzie przepisy prawa cywilnego miały zastosowanie, interdykty sprawdzały się lepiej
i szybciej, minimalizując możliwie samopomo,
- przypadki kiedy prawowity właściciel tracił posiadanie na mocy interdyktu były rzadkie, a
ponadto łatwe do naprawienia przez zwyczajne postępowanie cywilne, z kolei przy prawidłowym
werdykcie, były kolejnym wzmocnieniem ochrony praw właścicieli,
- interdykty często spełniały funkcję przygotowawczą przed ewentualnym późniejszym procesem,
nadając posiadaczowi niewadliwemu korzystne stanowisko powoda, natomiast wadliwemu trudną
sytuację pozwanego,
5. Prawo rzeczowe, to nazwa która została ukształtowana dopiero przez glosatorów; rzymianie nie
wyróżniali osobnego prawa dotyczącego rzeczy, ale znali dobrze elementy obecnego pojęcia praw
rzeczowych:
a. w Rzymie zauważalna była jednolita władza nad osobami i rzeczami, skupiona w osobie
zwierzchnika familijnego, która z czasem dzieliła się na władzę nad osobami alieni iuris oraz nad
rzeczami i niewolnikami,
b. prawa rzeczowe chronione były osobnymi powództwami – actiones in rem, które dawały
skuteczną ochronę w stosunku do każdego kto naruszył prawa zainteresowanego,
c. zarówno w Instytucjach Gaiusa i Justyniana materiał dotyczący praw własności i służebności
został przedstawiony w zwarty sposób na początku prawa majątkowego,
6. Rodzaje praw rzeczowych:
a. własność,
b. prawa na rzeczy cudzej – prawa rzeczowe ograniczone:
- służebności,
- emfiteuza i superficies,
- prawo zastawu,
II. Prawo własności:
A. Historia, pojęcie i znaczenie:
1. Rodzaje własności:
a. własność kwirytarna:
- postać własności uznana i chroniona przez prawo cywilne, dostępna tylko dla obywateli
rzymskich i obejmująca tylko grunty italskie oraz nieruchomości (w szczególności niewolników);
- nazwa pochodzi od jej pochodzenia z prawa Kwirytów (czyli Rzymian);
- własność kwirytarną na res mancipi można było przenieść wyłącznie przez mancypację lub in
iure cessio, a na res nec mancipi poprzez traditio,
- właściciel kwirytarny posiadał swoje wyłączne uprawnienia, np. do wyzwolenia niewolnika, do
sporzadzenia legatu windykacyjnego...
- tylko właściciel kwirytarny miał do dyspozycji cywilne środki ochrony petytoryjnej, jak rei
vindicatio czy actio negatoria,
b. własność bonitarna:
- własność uznana i chroniona według prawa pretorskiego, która została ukształtowana w wyniku
naglących potrzeb obrotu gospodarczego,
- powstawała wskutek nieformalnego przeniesienia posiadania res mancipi, podczas którego na
nabywcę przechodziło tylko possessio civilis, jednak z widokami na zasiedzenie (usucapio) po
upływie roku lub dwóch lat + bonorum emptio + bonorum possessio,
- właściciele bonitarni byli chronieni przy pomocy interdyktów, ekscepcji, a także powództwa
petytoryjnego – actio Publiciana,
- była to kategoria przejściowa, która powodowała powstanie podwójnej własności – jednocześnie
zbywca pozostawał właścicielem kwirytarnym (zachowując jednak tylko nudum ius Quiritium), a
nabywca stawał się właścicielem bonitarnym do momentu zasiedzenia,
c. quasi własność gruntów prowincjonalnych: właściwym właścicielem gruntów poza granicami
Italii był cesarz, natomiast w praktyce posiadanie i użytkowanie należało do ich prywatnych
użytkowników, którzy sprawowali rzeczywistą własność – mogli sprzedawać i kupować grunty,
dziedziczyli je i korzystali na ochronie wzorowanej na ochronie prawa własności kwirytarnej;
jedynym ograniczeniem był obowiązek płacenia daniny (stipendium w prowincjach senackich i
tributum w cesarskich), zniesiony z resztą w III n.e.; również od III w. możliwe było zasiedzenie
tych gruntów na zasadzie longi temporis praescriptio,
d. własność peregrynów: dopóki nie stali się oni razem z Latynami obywatelami rzymskimi,
obowiązywało ich osobne prawo własności – pojedyncze w przeciwieństwie do podwójnego prawa
własności rzymskiej; chronione było własnymi instytucjami lub na zasadzie ius gentium, za
pomocą powództw analogicznych,
e. własność w prawie wulgarnym: podział na posiadanie i własność oraz prawa na rzeczy cudzej
mocno się tutaj zacierał; ewolucja zmierzała w kierunku ujednolicenia własności,
f. własność w prawie justyniańskim: rozgraniczono posiadanie, własność i prawa na rzeczy cudzej,
ale zlikwidowano podwójny charakter własności rzymskiej i przekształcono ją w instytucję
jednolitą,
2. Rzymska własność (dominium, proprietas) była domeną właściciela (dominus, proprietarius) i
była najważniejszym i najpełniejszym prawem rzeczowym, które charakteryzował wąski krąg
podmiotów, przy jednoczesnym bardzo szerokim kręgu przedmiotów, daleko idąca swoboda
właściciela oraz starannie ukształtowana ochrona jego praw,
a. podmioty prawa własności: wielkie masy majątkowe były własnością państwa, ale źródła
rzymskie największą uwagę poświęcają własności prywatnej osób fizycznych; ograniczenia
zdolności prawnej w pełni aplikowały się do kwestii własności, a ponadto były też dodatkowe
ograniczenia wynikające z natury poszczególnych urządzeń (np. własność kwirytarna tylko dla
obywateli);
+ własność zwykle była indywidualna, ale zdarzały się przypadki współwłasności (communio pro
indiviso), w których każdy ze współwłaścicieli był uprawniony do ułamkowej części rzeczy
(którym to prawem można było dowolnie rozporządzać), z kolei całą rzeczą mogli dysponować
tylko wszyscy współwłaściciele wspólnie,
+ za zgodą współuczestników można było znieść współwłasność, a na żądnie jednego ze
współwłaścicieli można było wymóc to przy pomocy powództwa działowego actio communi
dividundo,
b. przedmiot prawa własności był postrzegany w Rzymie jak najszerzej, na wszystkie res in
patrimonio; nieruchomości były ściśle rozgraniczone, a własność nad nimi obejmowała także słup
powietrza nad ziemią oraz wnętrze ziemi wraz z kopalinami,
c. zakres uprawnień właściciela:
- prawo do posiadania (ius possidendi),
- prawo do używania (ius utendi) + do zużywania (ius abutendi),
- prawo do rozporządzania (ius disponendi), które nie wygasało nawet po śmierci właściciela,
- prawo do pobierania pożytków (ius fruendi),
d. ograniczenia prawa własności:
- w sferze obyczajowej: niegospodarność i rozrzutność spotykały się w Rzymie z dezaprobatą
społeczną, która mogła zostać usankcjonowana w postaci noty cenzorskiej,
- w sferze prawa publicznego: państwo rzymskie rzadko i niechętnie, ale w razie potrzeby bez
wahania dokonywało wywłaszczenia dla dobra publicznego, na co zezwolenie znajdowało w
imperium magistratury; ponadto istniały ograniczenia o charakterze sanitarnym (np. lokalizacja
cmentarzy), komunikacyjnym (np. dostęp do dróg czy rzek) i budowlanym (np. wysokość i
rozmieszczenie budynków w mieście),
- w sferze prawa prywatnego: przede wszystkim wynikały z prawa sąsiedzkiego, które pozwalało
na regularne wkraczanie na grunt sąsiada w celu zebrania owoców, które na niego spadły oraz
sankcjonowało nadużycia wynikające ze szkodliwego oddziaływania na grunt sąsiedni
(immissiones),
- ograniczenia przyjęte przez samych właścicieli w wyniku ustanowienia ograniczonego prawa
rzeczowego na własnej rzeczy, zwłaszcza służebności,
B. Nabycie i utrata własności:
1. Sposoby i rodzaje nabycia:
- sposoby nabycia według prawa cywilnego ograniczały się do tych, które były właściwe tylko dla
obywateli rzymskich, czyli mancypacja czy in iure cessio,
- sposoby nabycia według prawa naturalnego obejmowały wszystkie te sposoby, które były
powszechnie dostępne dla wszystkich mieszkańców państwa na mocy ius gentium,
- pierwotny sposób nabycia zakładał brak występowania poprzedniej osoby uprawnionej,
- pochodny sposób nabycia odbywał się zawsze przy udziale poprzedniego właściciela,
2. Drogi utraty prawa własności: przeniesieniu własności zawsze towarzyszyło zarówno nabycie,
jak i utrata prawa, ale niekiedy utrata własności nie występowała jednocześnie z nabyciem przez
drugą stronę:
- porzucenie przez właściciela z zamiarem wyzbycia się własności (derelictio),
- zniszczenie rzeczy lub zaliczenie jej do res extra patrimonium,
- definitywna utrata władzy nad zwierzęciem,
3. Przeniesienie prawa własności:
a. zasady ogólne:
- nemo plus iuris transferre potest, quem ipse habet – nikt nie może przenieść na drugiego więcej
prawa, aniżeli sam posiada,
- traditionibus et usucapionibus dominia rerum, non nudis pactis transferuntur – własność na
rzeczach przenosi się przez wręczenia i zasiedzenia, nie przez gołe umowy,
-- w prawie klasycznym i justyniańskim przenoszenie własności dokonywało się zwykle w drodze
dwufazowego aktu: najpierw występowała czynność zobowiązująca, a dopiero na jej podstawie
osobna czynność rozporządzająca,
b. mancipatio: pierwotna mancypacja była rzeczywistym aktem kupna-sprzedaży, jednak z czasem
jej rola sprowadziła się do aktu prawnego, w którym następowało formalne stwierdzenie przejścia
władzy nad rzeczą lub osobą, z jednej osoby na drugą,
- był to akt abstrakcyjny, oderwany od swojej podstawy ekonomicznej i przyczyny prawnej, w
którym brały udział zainteresowane strony, 5 świadków i libripens – trzymający wagę, służącą
pierwotnie do odważania zapłaty w spiżu (po wprowadzeniu pieniądza liczonego zachował on
swoje symboliczne znaczenie); nabywca chwytał przedmiot transakcji i w solennej formułce
określał bliżej nabyte władztwo nad rzeczą, uderzał monetą w wagę i wręczał sprzedawcy w
miejsce ceny;
+ mancypacja służyła przede wszystkim do przewłaszczenia res mancipi, co niosło za sobą
przeniesienie także własności kwirytarnej, ale wykorzystywano ją także przy mancypacji i
emancypacji dzieci oraz jako coemptio przy conventio in manus żony cum manu,
+ mancypację podejmowano zwykle już po zapłaceniu ceny za przedmiot,
+ po wprowadzeniu własności bonitarnej, mancypacja straciła na znaczeniu, a ostatecznie
wymazał ją z prawa Justynian,
c. in iure cessio: czynność prawna, dokonywana przed pretorem, w której sprzedawca występował
jako pozorny pozwany, a nabywca jako pozorny powód – wygłaszał on formułkę, w której
twierdził, że rzecz jest jego, co sprzedawca potwierdzał lub czemu przynajmniej nie zaprzeczał;
takie confessio in iure przenosiło na nabywcę własność kwirytarną, było zatem tak jak mancipatio
urządzeniem dostępnym tylko dla obywateli; z prawa wymazał tą instytucję także Justynian,
d. traditio: proste wydanie rzeczy, które prowadziło do przeniesienia własności kwirytarnej na res
nec mancipi i bonitarnej na res mancipi; dokonywano jej w różnych celach i wywoływało różne
skutki w zależności od intencji osób jej dokonujących, jednak do przeniesienia własności
konieczne było dochowanie trzech wymogów:
- zbywca musiał być zdolnym do rozporządzania swoim prawem właścicielem rzeczy tradowanej,
- strony musiały wyrazić zgodną wolę przeniesienia własności,
- podstawą wydania rzeczy musiała być czynność prawna stron, usprawiedliwiająca przejście
prawa własności (iusta causa traditionis), którą zwykle była umowa kupna-sprzedaży (ale
niekoniecznie),
w prawie justyniańskim uznano, że nawet wręczenie pisemnego oświadczenia zbywcy mogło
zastąpić rzeczywiste przeniesienie własności – ważna była jednak zgodna wola stron co do
przeniesienia własności; tym samym justyniańska tradycja sprowadzona została do abstrakcyjnego
aktu przewłaszczenia,
4. Zasiedzenie (usucapio, longi temporis praescriptio): nabycie własności wskutek ciągłego
posiadania przez określony czas; była to instytucja wyjaśniająca stan prawny osób, które nabyły res
mancipi bez zachowania określonej formy (przekształcało właściciela bonitarnego w
kwirytarnego) oraz osób, które nabyły prawidłowo, ale nie od właściciela (non a domino) – w
wyniku zasiedzenia stawały się one właścicielem mimo braku zgody dotychczasowego właściciela,
a. ograniczenia: możliwe do zasiedzenia były tylko res in patrimonio; dodatkowe ograniczenia
dotyczyły w pewnych okresach gruntów prowincjonalnych oraz własności państwowych; nie
można było zasiedzieć rzeczy skradzionej (res furtivae) ani zbiegłego niewolnika,
b. usucapio: zasiedzenie według dawnego ius civile, dostępne tylko dla obywateli, bo prowadziło
do własności kwirytarnej; każdy obywatel, który posiadał rzecz w dobrej wierze i na podstawie
słusznego tytułu nabywał własność kwirytarną:
- na ruchomościach po roku nieprzerwanego posiadania,
- na nieruchomościach po dwóch latach nieprzerwanego posiadania,
+ w ostatnim wieku republiki wyłączono z zasiedzenia rzeczy nabyte siłą,
c. longi temporis praescriptio: początkowo zarzut procesowy przeciwko quasi-właścicielowi
gruntu prowincjonalnego, przysługujący posiadaczowi takiego gruntu, jeśli został pozwany o jego
zwrot po 10 (jeśli przeciwnik w sporze był z tej samej prowincji) lub 20 (jeśli przeciwnicy byli z
różnych prowincji) latach nieprzerwanego posiadania; paraliżował on zarzut właściciela, ale nie
czynił on właścicielem posiadacza gruntu;
+ dopiero w III w. longi temporis praescriptio przekształciło się w instytucję prawa materialnego, a
od przełomu III i IV wieku występowało jako sposób nabycia własności,
d. zasiedzenie w prawie justyniańskim zostało ujednolicone w ten sposób, że usucapio stało się
zasiedzeniem ruchomości, a longi temporis praescriptio – nieruchomości; Justynian ustanowił też
spójne zasady zasiedzenia:
- res habilis: rzecz musiała być podatna do zasiedzenia, czyli nie być extra patrimonio, skradziona,
nabyta siłą, należąca do państwa lub instytucji kościelnej, posagowa...
- titulus: posiadanie prowadzące do zasiedzenia musiało być oparte o słuszny i prawdziwy tytuł; w
praktyce chodziło o przypadki nieformalnego nabycia res mancipi, nabycia non a domino,
dziedziczenie, darowizna i nabycie pierwotne rzeczy porzuconej,
- bona fides: dobra wiara, czyli przekonanie, że posiadanie rzeczy nie zakłóca niczyjego prawa
własności,
- possessio: posiadanie musiało być prowadzone w swoim imieniu oraz nieprzerwane – po
przerwie termin liczył się od nowa; wyjątki stanowiły tutaj przerwy wymuszone, kiedy
następowało wstrzymanie biegu terminu w przypadku pupila lub żołnierza na wojnie – termin
biegł dalej po ustaniu przeszkody,
- tempus: czas potrzebny do zasiedzenia ruchomości został wydłużony przez Justyniana do lat
trzech, z kolei na nieruchomościach, zachował on wcześniej obowiązujące terminy – 10 lat inter
praesentes i 20 lat inter absentes,
+ można było doliczyć sobie czas posiadania poprzednika, przy nabyciu posiadania między
żyjącymi i przy dziedziczeniu (accessio temporis),
e. longissimi temporis praescriptio: zasiedzenie nadzwyczajne, do którego ostatecznego
ukształtowania doszło za Justyniana; wydłużono tutaj termin do 30 lat (a dla niektórych rzeczy do
40), ale odrzucono wymóg słusznego tytułu i dopuszczono do zasiedzenia rzeczy skradzione;
pozostawiono jednak wymóg dobrej wiary, więc złodziej czy paser nadal nie mogli zasiedzieć
rzeczy,
5. Pierwotne sposoby nabycia:
a. zawłaszczenie: nabycie własności przez objęcie w tym celu w posiadanie rzeczy niczyjej;
najbardziej naturalny sposób nabycia, któremu podlegały 3 kategorie rzeczy:
- wszystkie dzikie zwierzęta, ptactwo i ryby oraz rzeczy wyrzucone przez morze,
- mienie należące do nieprzyjaciela, a w momencie wybuchu wojny, znajdujące się na terenie
Rzymu;
+ łupy wojenne trafiały najpierw do skarbu państwa,
- rzeczy świadomie porzucone przez właściciela (nie zgubione, ani porzucone z konieczności),
+ skarb (thesaurus), czyli wartości majątkowe ukryte tak dawno, że nie wiadomo już kto był
właścicielem przypadają znalazcy lub po połowie znalazcy i właścicielowi gruntu, na którym
znaleziono skarb,
b. nabycie pożytków: z zasady pożytki (fructus) przypadały właścicielowi rzeczy, ale istniały tu
wyjatki:
- posiadacz w dobrej wierze nabywał je na własność jako nagroda za „uprawę i troskę”,
- użytkownik i emfiteuta nabywali pożytki z tytułu własnych praw rzeczowych,
- dzierżawca nabywał na mocy zawartego kontraktu dzierżawy,
+ właściciel, posiadacz w dobrej wierze i emfiteuta nabywali już w chwili odłączenia (separatio)
pożytków od rzeczy głównej, natomiast użytkownik i dzierżawca, dopiero w momencie objęcia
ich w posiadanie (perceptio); miało to znaczenie przy kradzieży czy spadku,
c. połączenie rzeczy: istniała główna zasada, że przyrost przypada rzeczy głównej (accessio cedit
principali), a podnadto:
- połączenie nieruchomości z nieruchomościami:
-- aluvio: przymulisko powstałe w wyniku działalności rzeki, która powiększała jeden grunt,
kosztem drugiego; zmiany własnościowe postępowały z naturalnymi,
-- avulsio: oderwisko, polegające na gwałtownym oderwaniu przez rzekę części gruntu i
dołączenia jej do innego; własność drugiego gruntu rozszerzała się na oderwisko w momencie
trwałego zrośnięcia się,
- połączenie nieruchomości z ruchomościami: przy trwałym połączeniu funkcjonowała zasada
superficies solo cedit – to co na gruncie przypada gruntowi,
- połącznie ruchomości z ruchomościami:
-- w sytuacji kiedy przyłączenie ciał stałych było odpowiednio trwałe hołdowano zasadzie accessio
cedit principali, natomiast jeśli było rozerwalne, kwestie własności pozostawały niezmienne,
-- przy zlaniu płynów lub metali (confusio) lub zmieszaniu rzeczy stałych (commixtio) zachodziła
współwłasność w częściach odpowiednich do udziału współwłaścicieli,
-- przy zmieszaniu pieniędzy (pecunia), stawały się one wyłączną własnością posiadacza,
d. przetworzenie rzeczy: w przypadku przeróbki rzeczy, na zupełnie nową rzecz (np. winogron na
wino) Sabinianie zakładali utrzymanie się przy własności przy właścicielu materiału, natomiast
Prokulianie optowali za traktowaniem tego jako zawłaszczenia nowej rzeczy niczyjej; ostatecznie
uznano, że jeśli proceder można odwrócić, właścicielem zostaje właściciel materiału, zaś jeśli nie –
przetwórca (tylko jeśli przetworzył w dobrej wierze),
e. właściciel, który w wyniku połączenia lub przetworzenia rzeczy bez jego zgody, w wyniku
którego utracił własność miał do dyspozycji defensywne środki ochrony w postaci exceptio doli i
retentio (zatrzymanie rzeczy), a ponadto ofensywne powództwa in personam – np. o kradzież lub
bezpodstawne wzbogacenie się,
+ odszkodowanie mógł domagać się także przetwórca w dobrej wierze, który nie utrzymał się przy
własności rzeczy,
C. Ochrona praw własności:
1. Specjalne środki ochrony właściciela nieruchomości, które chroniły go przede wszystkim przed
nadużyciami sąsiadów:
- powództwo o uregulowanie zatartych granic – actio finium regundorum,
- powództwo o usunięcie urządzeń kierujących spływem wody – actio aquae pluviae arcendae,
- protest przeciwko bezprawnej budowie – operis novi nuntiatio,
- żądanie zabezpieczenia przed szkodą grożącą z gruntu sąsiedniego – cautio damni infecti,
2. Środki ochrony według ius civile – środki ochrony petytoryjnej, to znaczy sądowej o
definitywnym charakterze:
a. rei vindicatio: powództwo windykacyjne, mające na celu wydobycie rzeczy od osoby
nieuprawnionej, przez właściciela kwirytarnego (jedyny uprawniony do złożenia powództwa, a
ponadto z pewnością tylko obywatel rzymski);
- pozwany w procesie legisakcyjnym musiał podnieść takie same pretensje do władania rzeczą jak
powód, czyli twierdzić, że to on jest właścicielem kwirytarnym; w procesie formułkowym,
wystarczyło że legitymował się posiadaniem (civilis lub ad interdicta) i kwestionował żądania
powoda; w prawie justyniańskim rozszerzono legitymację bierną jeszcze na fikcyjnych posiadaczy,
czyli twierdzących że posiadają i wdających się w spór, celem umożliwienia zasiedzenia innej
osobie lub takich, którzy podstępnie wyzbyli się posiadania, np. niszcząc przedmiot sporu,
+ istniała tutaj swoboda wdania się w spór, ale pozwany który nie podejmował obrony tracił rzecz
sporną, a zwycięzca otrzymywał actio ad exhibendum – powództwo o okazanie rzeczy,
- obowiązek udowodnienia własności spoczywał na powodzie, a był o tyle skomplikowany, że
należało prześledzić uprawnienia wszystkich poprzednich posiadaczy rzeczy, aż do nabycia
pierwotnego (probatio diabolica),
- rei vindicatio służyło wyłącznie do dochodzenia rzeczy materialnych i indywidualnie
oznaczonych (species); pieniądze były takimi, dopóki pozostawały wyraźnie oddzielone (np.
zamknięte w szkatułce),
+ vindicatio gregis umożliwiało windykację całego stada zwierząt naraz,
- powód dążył do uzyskania sądowego potwierdzenia swojego prawa własności oraz przywrócenia
stanu zgodnego z tym prawem (restitutio); z uwagi na zasadę kondemnacji pieniężnej nie było to
jednak możliwe wprost; rei vindicatio było powództwem arbitralnym, w którym sędzia wzywał
pozwanego do dobrowolnego zwrotu rzeczy, a kiedy to nie następowało dopuszczał powoda do
oszacowania wartości rzeczy w pieniądzach,
- pożytki:
-- posiadacz w dobrej wierze nabywał pożytki na własność, a obowiązek zwrotu wypełniał przez
wydanie samej rzeczy macierzystej + od Justyniana pożytków niezużytych,
-- posiadacz w złej wierze miał obowiązek zwrotu wszystkich pożytków, nawet tych niezebranych
z jego winy – w miejsce zużytych i niezebranych wchodziło odszkodowanie pieniężne,
- nakłady:
-- nakłady konieczne (impensae necessariae) podlegały zwrotowi niezależnie od wiary posiadacza,
-- nakłady użyteczne (impensae utiles), czyli powiększające wartość rzeczy i zwiększające dochody
podlegały zwrotowi tylko w przypadku posiadania w dobrej wierze,
-- nakłady zbytkowne (impensae voluptuariae), które tylko ozdabiały rzecz mogły być nieuznane
przez właściciela i wtedy ewentualnie zabrane przez posiadacza, jeśli nie prowadziło to do
uszkodzenia rzeczy,
zwrotu nakładów można było żądać poprzez exceptio doli, które prowadziło do wstrzymania się z
wydaniem rzeczy do momentu otrzymania odszkodowania lub zwrotu,
b. actio negatoria: powództwo mające na celu zaprzeczenie, jakoby pozwanemu przysługiwało
prawo do naruszania własności; istnienie prawa własności i dowód jej naruszenia musiał
przeprowadzić powód, z kolei pozwany musiał wykazać, że prawo do naruszania mu przysługuje;
- powód dążył do uznania braku ograniczeń swojej własności i zabezpieczenia przed dalszym
zakłócaniem przez wymuszane na pozwanym cautio de non amplis turbando,
3. Środki ochrony według prawa pretorskiego, które zabezpieczały interesy właściciela bonitarnego
zarówno w ofensywny jak i defensywny sposób:
a. ekscepcje przeciwko właścicielowi kwirytarnemu, które były skuteczne w sytuacji kiedy
właściciel kwirytarny sprzedał rzecz, ale później domagał się jej zwrotu, opierając się o nadal
istniejącą po jego stronie własność kwirytarną:
- exceptio doli – zarzut podstępu,
- exceptio rei venditae et traditae – zarzut rzeczy sprzedanej i wydanej,
+ mogła zaistnieć sytuacja, że właściciel kwirytarny najpierw sprzedał rzecz nieformalnie (tworząc
własność bonitarną po drugiej stronie), a następnie formalnie, przenosząc własność kwirytarną na
drugą osobę; powyższe środki ochrony były skuteczne także wówczas,
b. actio Publiciana: pozew będący kopią rei vindicatio, jednak przy zastosowaniu korzystnej fikcji,
jakoby osoba będąca na drodze do zasiedzenia już tego zasiedzenia dokonała;
- właściciel bonitarny mógł się posłużyć takim powództwem wobec kogokolwiek, nawet
właściciela kwirytarnego,
- posiadacz w dobrej wierze i oparty o słuszny tytuł, jednak nabywający non a domino mógł
posłużyć się skutecznie actio Publiciana, ale tylko wobec gorzej uprawnionych – właściciel
kwirytarny nadal mógł odzyskać swoją własność,
- właściciel kwirytarny także mógł skorzystać z actio Publiciana, co znacznie ułatwiało
przeprowadzenia dowodu,
III. Prawa na rzeczy cudzej:
A. Służebności:
1. Służebności gruntowe (servitutes praediorum): z racji specyficznego klimatu i ukształtowania
terenu gruntów Italskich, niekiedy owocna eksploatacja jednego gruntu wymagała naruszenia
własności cudzego gruntu; służebności gruntowe ustanawiano pod trzema warunkami:
- istnienie stałej potrzeby,
- istnienie stałej możliwości jej zaspakajania,
- zwiększenie użyteczności jednego gruntu,
po ich spełnieniu można było ustanowić na gruncie służebność, co budowało konstrukcję prawną,
w której jeden grunt był władnący (dominans), a drugi służeby (serviens) – obciążonym był
zawsze właściciel gruntu służebnego, a uprawnionym, właściciel gruntu włądnącego,
a. służebności gruntów wiejskich (servitutes praediorum rusticorum) były najstarszymi
służebnościami, o których doniosłej roli stanowiło ich stanowisko jako res mancipi:
- iter – prawo do przechodu,
- actus – prawo do przechodu + pędzenia zwierząt,
- via – prawo do przechodu + pędzenia zwierząt + przejazdu,
- aquae ductus – prawo prowadzenia dopływu wody,
- aquae haustus – prawo do czerpania wody,
b. służebności gruntów miejskich (servitutes praediorum urbanorum) rozwinęły się później w
związku z koniecznością odbudowy Rzymu w zwarty sposób po spaleniu go przez Gallów w 390 r.
p.n.e.,
- servitus oneris ferendi – prawo oparcia o budynku o istniejącą już ścianę,
- servitus tigni immitendi – prawo wpuszczenia belki podtrzymującej w budynek sąsiada,
- servitus stillicidi – prawo okapu, czyli kierowania wody deszczowej na grunt sąsiada,
- servitus altius non tollendi – ograniczenie budowy na swoim gruncie do określonej wysokości,
2. Służebności osobiste: udzielanie konkretnym osobom (żonom, niezamężnym córkom, rodzicom...)
ściśle osobistego prawa do (zwykle) bezpłatnego korzystania z cudzych rzeczy w

celu (zazwyczaj) alimentacyjnym; uprawnienie wiązało się z osobą, natomiast obciążona była rzecz:
- ususfructus (użytkowanie): prawo do korzystania z cudzej rzeczy i pobierania z niej pożytków;
wygasało ono najpóźniej wraz ze śmiercią użytkownika lub jego capitis deminutio; użytkowanie
nie było dziedziczne ani zbywalne – użytkownik mógł się co najwyżej dobrowolnie zrzec swojego
prawa,
+ przed niebezpieczeństwem zniszczenia rzeczy lub niechęcią spadkobierców przy zwrocie
zabezpieczano się przez wymaganej na użytkowniku stypulacji cautio usufructaria),
+ użytkowanie można było stanowić także na nieruchomościach (statek, stado bydła) oraz całym
majątku; szczególnie powszechnym przedmiotem użytkowania był niewolnik – servus fructuarius,
+ quasi ususfructus: jak gdyby użytkowanie rzeczy zużywalnych, które należało zwrócić w tej
samej ilości po zakończeniu użytkowania,
- usus: prawo do używania, z pobieraniem tylko części pożytków na własny użytek,
- habitatio: prawo do mieszkania bez pobierania pożytków,
- operae servorum et animalium: prawo do korzystania z cudzych zwierząt lub niewolników –
szczególna forma pomocy dla bliskich, a zwłaszcza wdów,
3. Ogólne pojęcie i cechy służebności: służebności to prawa na rzeczy cudzej ściśle określone co do
treści i chronione actiones in rem;
a. ograniczenia:
- servitutes in faciendo consistere nequit – służebności nie polegają na działaniu; należy znosić
cudze działanie, a nie działać samemu – poza servitus oneri ferendi,
- servitus servitutuis esse non potes – nie można mieć służebności na służebności; zgodnie z
zasadą, że służebność może być tylko na rzeczy materialnej, a nie na prawie, nie można było
obciążyć gruntu służebnego kolejną służebnością,
- servitutibus civiliter utendum est – służebności należy wykonywać oględnie; czyli w sposób jak
najmniej uciążliwy,
- nemini res sua servit – nikt nie może mieć służebności na własnej rzeczy; przez zejście się
własności i służebności w jednej osobie, służebność wygasała,
b. powstanie służebności zachodziło zwykle z woli zainteresowanych przez czynności prawne:
- służebności gruntowe przez mancipatio lub in iure cessio,
- inne służebności przez in iure cessio,
- służebności osobiste bardzo często ustanawiano w testamentach,
+ możliwe było ustanowienie służebności przez wyłącznie jej z zakresu zbywanego prawa
(deductio) – wówczas własność przechodziła na inną osobę, a służebność pozostawała przy
zbywcy,
+ na gruntach prowincjonalnych wystarczyły umowy obligacyjne,
+ służebności mogły być także ustanawiane przez sędziego oraz w wyniku zasiedzenia – pod
koniec republiki zlikwidowano taką możliwość, ale odżyła ona wraz z longi temporis preascriptio
pod koniec pryncypatu,
c. zgaśnięcie służebności gasły wraz ze zniszczeniem rzeczy obciążonej, zbieg z prawem własności,
zrzeczenie się lub non usus – niewykonywanie ich przez długi czas;
+ służebności osobiste gasły ponadto w wyniku śmierci i capitis deminutio uprawnionego,
d. ochrona: uprawniony do służebności dochodził swojego prawa przy pomocy, powództwa
vindicatio servitutis/ususfructus, które w prawie poklasycznym przyjęło nazwę actio confessoria,
mające na celu uznanie istnienia służebności – odwrotność actio negatoria,
B. Inne prawa na rzeczy cudzej:
1. Emfiteuza: dziedziczna i zbywalna dzierżawa cudzych gruntów, prawo zbliżone do własności;
gminy rzymskie od dawna oddawały swoje grunty w wieczystą dzierżawę osób prywatnych pod
warunkiem regularnej opłaty rocznego czynszu (vectigal), a ostatecznie cesarz Zeno w V w.
wyodrębnił emfiteuzę od sprzedaży i dzierżawy;
a. powstawała ona na podstawie nieformalnej umowy pomiędzy emfiteutą, a właścicielem gruntu,
a często w testamencie właściciela,
b. uprawnienia emfiteuty były bardzo rozległe i przypominały uprawnienia właściciela: korzystał
z gruntu z dużą swobodą, pobierał wszystkie pożytki, mógł prowadzić zmiany w uprawach, ale nie
mógł pogorszać rzeczy; emfiteuza była dziedziczna i zbywalna, a jedynym ograniczeniem
sprzedaży było prawo pierwokupu właściciela, którego trzeba było zawiadomić o sprzedaży; nawet
jeśli nie skorzystał z tego prawa, właściciel otrzymywał 2% ceny sprzedaży (sprzedaż prawa, nie
gruntu!),
c. emfiteucie przysługiwały te same środki ochrony co właścicielowi przy zastosowaniu powództw
analogicznych (actiones utiles) oraz interdykty posesoryjne,
d. podstawowym obowiązkiem emfiteuty była opłata corocznego czynszu; zaległość z trzema
kolejnymi ratami upoważniała właściciela do odebrania emfiteuzy,
e. emfiteuza gasła przez zniszczenie gruntu, zrzeczenia się prawa przez emfiteutę i zbieg z
własnością,
2. Superficies: zbywalne i dziedziczne prawo do odpłatnego korzystania z budynku wzniesionego
na cudzym gruncie; superficjariusz opłacał właścicielowi gruntu czynsz, a jego stanowisko było
bardzo podobne do emfiteuty; przy sprzedaży odpadało tutaj prawo pierwokupu,
3. Prawo zastawu: prawo akcesoryjne, będące zabezpieczeniem istniejącego już zobowiązania,
które przysługiwało wierzycielowi na cudzej rzeczy w celu uzyskania z niej zaspokojenia
niepokrytej przez dłużnika należności
a. historyczny rozwój:
- fiducia: realne zabezpieczenie, w którym dłużnik przenosił na wierzyciela własność rzeczy przez
mancipatio lub in iure cessio, ale z zastrzeżeniem zwrotu rzeczy w przypadku terminowej spłaty
należności (fiducia cum creditore contracta); związane z nią actio fiduciae było skuteczne tylko
wobec wierzyciela, zatem w przypadku sprzedaży przez niego rzeczy, przepadała ona
definitywnie; fiducia zniknęła z praktyki w okresie poklasycznym i ostatecznie wymazał ją z
prawa Justynian,
- pignus: zastaw ręczny, w którym następowało jedynie wydanie rzeczy wierzycielowi, ale bez
przeniesienia na niego własności – dłużnik zachowywał własność rzeczy i związaną z nią ochronę,
ale tracił możliwość korzystania z rzeczy i obciążania jej kolejnymi zastawami,
- hipoteka: zastaw umowny, wywodzący się z praktyki latyfundystów w stosunku do drobnych
dzierżawców: dzierżawca zadłużając się u latyfundysty miał ze sobą tylko swój skromny dobytek,
na który składały się przede wszystkim narzędzia do pracy; wobec tego zatrzymywał on przedmiot
przy sobie i mógł obciążać go kolejnymi zastawami,
+ w praktyce nie rozróżniano szczegółowo rodzajów zastawu i traktowano go jak jedną instytucję
prawną,
b. powstanie zastawu dokonywało się przede wszystkim przez prywatną i nieformalną umowę
między zastawcą (dłużnikiem), a zastawnikiem (wierzycielem);
+ niekiedy zastaw dochodził do skutku milcząco, czyli na podstawie zwyczaju lub przepisu prawa
(np. zastaw na rzeczach najemcy, wniesionych do lokalu),
+ istniał także zastaw sądowy dla celów egzekucyjnych,
c. wygaśnięcie zastawu dochodziło do skutku w momencie całkowitego umorzenia zobowiązania,
które zabezpieczał;
+ zastaw gasł też wówczas, kiedy zastawnik zrzekł się swojego prawa, nabył rzecz na własność lub
uległa ona zniszczeniu,
d. przedmiot zastawu: przede wszystkim rzeczy materialne, ale później także hipoteka generalna,
na całym majątku dłużnika (obecnym i przyszłym, w tym prawa), wierzytelności i samo prawo
zastawu (podzastaw)
+ ostatecznie wszystko co było możliwe do sprzedaży,
e. realizacja zastawu: zasady były ustalone przez czynności prywatne, które można było
przeprowadzić mając faktyczną władzę nad rzeczą i odpowiednie uprawnienia;
- przy zastawie ręcznym nie było konieczności uzyskiwania władzy nad rzeczą, ponieważ
przedmiot już był w rękach zastawnika, natomiast przy zastawie umownym do wydobycia rzeczy
od zastawcy służył interdictum Salvianum, a później actio Serviana, skuteczna już wobec każdego,
kto miał u siebie przedmiot zastawu,
+ w prawie klasycznym każdemu wierzycielowi z prawem zastawu, od chwili zwłoki
przysługiwało vindicatio pignoris wzorowane na rei vindicatio i skuteczne erga omnes,
- uprawnienia niezaspokojonego wierzyciela regulowały same strony w umowach zawieranych
przy samym ustanowieniu zastawu:
-- lex commissoria: klauzula przepadku, na podstawie której własność rzeczy zastawionej
przechodziła na wierzyciela; Konstantyn Wielki zabronił stosowania jej ze względu na surowość,
-- pactum de vendendo: wierzyciel był uprawniony do sprzedaży przedmiotu zastawu i
zaspokojenia wierzytelności z uzyskanej ceny – nadwyżkę należało oddać dłużnikowi
(superfluum); na mocy przywileju cesarskiego, można było zachować własność rzeczy, o ile nie
można było znaleźć nabywcy,
-- antichresis: zastaw antychretyczny, który upoważniał zastawnika do pobierania pożytków z
zastawionej rzeczy i stopniowego zaspokajania w ten sposób swojej wierzytelności,
f. wielość zastawów była możliwością, która została otwarta poprzez stosowanie zastawu
umownego; w takim przypadku stosowano zasadę prior tempore, potior iure – pierwszy co do
czasu, lepszy co do prawa; najlepsze stanowisko miał ten z wierzycieli, dla którego jako pierwszego
ustanowiono zastaw – on sprzedawał rzecz, zaspokajał swoją wierzytelność, a następnie spłacał
kolejne długi, zastawione tym samym przedmiotem;
+ możliwe było wykupienie wcześniejszych wierzycieli, aby zająć ich miejsce,
+ istniały zastawy uprzywilejowane, jak hipoteki ustawowe na rzecz fiskusa czy hipoteka
generalna żony dla zabezpieczenia zwrotu posagu,
+ dopiero w 472 r. cesarz Leon wprowadził pierwszeństwo dla zastawów stwierdzonych
dokumentem publicznym, w celu ograniczenia nadużyć wynikających z braku jawności zastawu;
Rzymianie w ogóle woleli personalne zabezpieczenie wierzytelności od realnego w postaci
zastawu,

Zobowiązania:
I. Ogólne cechy zobowiązań:
1. Pojęcie, historia i znaczenie: zobowiązanie, czyli obligatio jest węzłem prawnym, wiążącym
wierzyciela (creditor), z dłużnikiem (debitor); wierzycielowi przysługuje nomen/creditum, a
dłużnik ma wobec wierzyciela debitum;
+ węzeł obligacyjny istniał tylko między wierzycielem, a dłużnikiem i polegał na tym uprawnieniu
wierzyciela do żądania od dłużnika spełnienia obowiązku polegającego na dare, facere lub
praestare,
+ zobowiązania przeszły w prawie rzymskim najgłębszą i najbardziej owocną ewolucję,
dokonującą się nieustannie aż do czasów justyniańskim; w prawie klasycznym mamy do czynienia
już z wykształconym w całości systemem prawa obligacyjnego;
+ prawo obligacyjne miało niezwykle szerokie zastosowanie, a jego instytucje były ukształtowane
tak elastycznie, że korzystać z niego mogły rozmaite osoby, dla bardzo różnych celów; z zasady
służyło ochronie interesów wierzycieli, a idea ochrony dłużnika rozwinęła się późno i raczej
skromnie,
2. Podział zobowiązań:
a. według źródeł powstania:
- ex contractu – z umów zaskarżalnych w ius civile,
- quasi ex contractu – ze zdarzeń podobnych do kontraktów,
- ex delicto/maleficio – z deliktów prawa prywatnego,
- quasi ex delicto/maleficio – z zdarzeń podobnych do deliktów,
b. według rodzaju występowania stron:
- jednostronne – jasno rozdzielone były stanowiska stron, jedna była tylko wierzycielem, druga
tylko dłużnikiem, a ochronę procesową stanowiło tylko jedno powództwo, przysługujące tylko
jednej stronie,
- dwustronne – obie strony występowały w roli wierzyciela i dłużnika jednocześnie i obydwu
stronom przysługiwały powództwa (najczęściej jako actio directa i actio contraria [powództwo
przeciwne]):
-- zupełne – obydwa węzły zobowiązania zawiązywały się jednocześnie,
-- niezupełne – drugi węzeł zobowiązania mógł powstać po pierwszym, w wyniku zmian w stanie
faktycznym,
c. według rodzaju postępowania procesowego:
- stricti iuris – zobowiązania ścisłego prawa (z reguły starsze), zawsze jednostronne, w przypadku
których sędzia był w procesie mocno związany prawem + raczej condictiones, nie actiones,
- bonae fidei – zobowiązania dobrej wiary, łączone z zobowiązaniami dwustronnymi, chronione
powództwami, w których sędzia miał dużo większą swobodę, a w szczególności mógł:
-- zasądzić uboczne należności, takie jak odsetki i pożytki z rzeczy głównej,
-- uwzględnić dodane do zobowiązania głównego klauzule (pacta adiecta),
-- mógł zasądzić dłużnika na zapłacenie odszkodowania,
-- ...
d. według możliwości uzyskania ochrony procesowej:
- zobowiązania cywilne – zaskarżalne i możliwe do egzekucji według ius civile,
- zobowiązania naturalne – pozbawione ochrony procesowej, poprzez udział jako strony
niewolnika, kobiety (brak zdolności procesowej) czy syna alieni iuris (brak możliwości egzekucji);
początkowo były traktowane jako obowiązki moralne czy społeczne, ale później nadano im pewne
skutki prawne:
-- nawet przypadkowe wykonanie świadczenia oznaczało spełnienie obowiązku i nie można było
dochodzić jego zwrotu,
-- wykonanie takie świadczenie można było zagwarantować przez zastaw lub poręczyciela,
-- zwierzchnik odpowiadający wobec osób trzecich z tytułu peculium, a poprzednio udzielił
kredytu synowi lub niewolnikowi prowadzącego peculium, mógł spłacić swoją naturalną
należność w pierwszej kolejności,
++ jako zobowiązania naturalne uznawano później także długi pupila zaciągnięte bez zgody
opiekuna, nieformalne przyrzeczenia zapłaty odsetek przy pożyczce czy zobowiązania osób, które
uległy capitis deminutio,
3. Podmioty zobowiązań: z zasady zobowiązania były jednostkowe i osobiste, a idee zmiany
dłużnika lub wierzyciela wprowadzano powoli i opornie; możliwe były jednak sytuacje, w których
istniała wielość przedmiotów zobowiązań:
- zobowiązania podzielne, tak że można było je rozłożyć na części, bez utraty wartości,
indywidualizowały się ipso iure, a części były z zasady równe, chyba że co innego wynikało ze
stosunków łączących współzobowiązanych;
- zobowiązania kumulatywne: zwykle istniejące w przypadku deliktów – każdy ze sprawców
odpowiadał wobec poszkodowanego w pełnej wysokości kary prywatnej,
- zobowiązania solidarne: świadczenie jest w tym przypadku tylko jedno, a uprawnienia do jego
spełnienia lub przyjęcia ma kilku dłużników (solidarność bierna), lub kilku wierzycieli
(solidarność czynna); zobowiązanie rozwiązywało się w momencie spłaty dokonanej przez jednego
z dłużników na rzecz jednego z wierzycieli,
-- ryzyko solidarności biernej polegało na tym, że można było pozwać tylko jednego dłużnika, a
jeśli okazał się on niewypłacalny, konsumujący skutek litis contestatio powodował niemożność
egzekucji reszty należności od pozostałych dłużników; zasadę tą zlikwidował dopiero Justynian,
++ prawo regresu przy zobowiązaniach solidarnych tyczyło się solidarnego wierzyciela, który
został zaspokojony i solidarnego dłużnika, który spłacił dług; od współzobowiązanych mógł się on
domagać uregulowania należności o ile wiązała go z nim jakaś wewnętrzna umowa – w praktyce
jednak używano do tego instytucji zlecenia lub prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia, a
ostatecznie Justynian uregulował prawo regresu jako wynikające z samej zasady solidarności,
4. Przedmiot zobowiązań:
a. świadczenie:
- dare (dać) – przeniesienie własności rzeczy lub ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego
dla wierzyciela,
- facere (czynić) – przeniesienie posiadania lub dzierżenia rzeczy na wierzyciela, lub dokonanie
innych czynności o charakterze faktycznym + powstrzymanie się od działania,
- praestare (świadczyć) – dare + facere + wszystko inne co mogło być treścią zobowiązania,
+ zasady, których musiało przestrzegać świadczenie:
- impossibilium nulla obligatio est – świadczenie nie może być niemożliwe do wykonania,
- świadczenie musiało być zgodne z prawem i dobrymi obyczajami,
- świadczenie musiało być wystarczająco określone, aby dłużnik wiedział co świadczyć, a
wierzyciel, czego oczekiwać; dopuszczalne było pozostawienie określenia przedmiotu słusznemu
uznaniu (arbitrum boni viri) osoby trzeciej,
- świadczenie musiało przedstawiać wartość majątkową, możliwą do wyrażenia w pieniądzach –
odpowiedź na zasadę kondemnacji pieniężnej w procesie fromułkowym,
b. oznaczenie świadczenia:
- indywidulane: ryzyko utraty lub uszkodzenia rzeczy indywidualnie oznaczonej spoczywało na
wierzycielu; w przypadku straty takiej rzeczy, świadczenie wygasa jako niemożliwe do spełnienia,
- oznaczone gatunkowo: ryzyko ciążyło na dłużniku, który musiał spełnić świadczenie tak długo,
jak istnieje gatunek rzeczy (a genus perire non potest); możliwe tutaj jednak było świadczenie
ratalne,
c. odsetki: wynagrodzenie za korzystanie z cudzego kapitału; uboczny przedmiot świadczenia,
zależny od podstawowego zobowiązania – umawiano się o nie zwykle osobno, ale w
zobowiązaniach dobrej wiary niekiedy przyjmowano ich istnienie ipso iure; stopniowo
wprowadzano ograniczenia odstetek:
- UXIIT ograniczyła odsetki do 1/12 kapitału – nie wiadomo jednak czy na miesiąc czy na rok,
zatem było to albo 100% albo nieco ponad 8%,
- pod koniec republiki ustalono wysokość stopy procentowej na 1/100, czyli 12% miesięcznie,
- Justynian ustalił podstawową stopę odsetek na 6%, dla senatorów i ekwitów ograniczył ją do 4%,
dla kupców i bankierów podniósł do 8%, a ponadto pierwszy raz ograniczył oprocentowanie
pożyczki morskiej – do 12%,
+ Justynian zakazał anatocyzmu, czyli odsetek od odsetek i ustalił, że odsetki nie mogą
przekroczyć wartości kapitału,
d. zobowiązania przemienne: wyjątkowa sytuacja, w której strony ustalają z góry dwa sposoby
dokonania świadczenia, a dłużnik jest zwolniony z obowiązku po spełnieniu już jednego z nich;
kiedy jedno świadczenie stało się niemożliwe do wykonania, nadal obowiązywało drugie; prawo
wyboru zwykle należało do wierzyciela, ale niekiedy sam dłużnik mógł wybrać,
e. upoważnienie przemienne: sytuacja występująca sporadycznie, kiedy dłużnik otrzymywał od
wierzyciela upoważnienie do zwolnienia się z głównego zobowiązania, poprzez wykonanie innego
świadczenia; jeśli świadczenie główne stało się niemożliwe do wykonania, całe zobowiązanie
wygasało jako niemożliwe do spełnienia,
5. Modyfikacje świadczenia i odpowiedzialność za szkodę: ze względu na odstęp czasu, dzielący
zawiązanie obligacji, a wykonanie zobowiązania, między tymi czynnościami mogą zajść
niekorzystne dla stron zdarzenia, których przyczyna rodzi odpowiedzialność po jednej ze stron;
a. szkoda majątkowa (damnum) mogła być spowodowana siłą wyższą (vis maior/casus maior), czyli
taką, której słabość ludzka nie może się oprzeć, np. powódź, pożar, napad piratów...; z reguły
szkodę ponosił właściciel, a dłużnik nie odpowiadał za wyrządzone szkody – chyba, że przedmiot
świadczenia był oznaczony tylko co do gatunku,
b. główną przyczyną szkody było jednak ludzkie działanie lub zaniechanie działania;
odpowiedzialność była jednak budowana nie na podstawie związku przyczynowego, ale na
subiektywnej winie sprawcy:
- dolus (zły zamiar) – świadome i dobrowolne działanie na szkodę drugiej osoby; najcięższy
stopień winy, za który odpowiadał każdy zobowiązany – odpowiedzialności nie można było
wyłączyć nawet za zgodą stron,
- culpa lata (ciężkie niedbalstwo) – niezrozumienie tego, co każdy rozumie; zaniedbanie
staranności w stopniu ciężkim, które w skutkach zostało ostatecznie zrównane z dolus,
- culpa levis (lekkie niedbalstwo) – wzorzec abstrakcyjny (in abstracto) stanowił tutaj
zapobiegliwy ojciec rodziny, a wzorzec konkretny (in concreto) sam dłużnik, który w sprawach
cudzych powinien działać tak, jak we własnych; za culpa levis odpowiadał zwykle ten
zobowiązany, który miał korzyści z kontraktu,
c. custodia, czyli obowiązek strzeżenia wykraczał poza granice odpowiedzialności zawinionej –
obciążony taki obowiązkiem odpowiadał także za zwykły przypadek (casus fortuitus), czyli przede
wszystkim za kradzież; przede wszystkim odpowiadał tak komodatariusz i drobni przedsiębiorcy,
trudniący się świadczeniem usług + strony mogły ustalić obowiązek strzeżenia w umowie;
niedochowanie szczególnej staranności w strzeżeniu traktowano później jako culpa in
custodiendo,
d. naprawienie szkody wynikłej z winy jednej ze stron mogło nastąpić przez przywrócenie stanu
poprzedniego (restitutio) lub zapłatę odszkodowania pieniężnego – od skromnej wartości
obiegowej rzeczy, do odszkodowania pełnego połączonego z odszkodowaniem i karami
prywatnymi,
+ w powództwach opartych na zobowiązaniach dobrej wiary sędzie mógł w interesie powoda
uwzględnić nie tylko rzeczywistą stratę majątkową (damnum emergens), ale także utracony zysk
(lucrum cessans),
+ ze zobowiązań kontraktowych można było dochodzić tylko należnej rzeczy, ale przy deliktach
można było żądać także kary (niekiedy odszkodowania i kary jednym powództwem); kary
prywatne przypadały poszkodowanym i dochodzono ich w procesie cywilnym,
e. kara umowna: warunkowe przyrzeczenie spełnienia świadczenia w przyszłości pod warunkiem
zawieszającym i negatywnym; w osobnej umowie (zwykle stipulatio poenae) ustalano obowiązek
zapłaty określonej kwoty pieniężnej, w przypadku niedopełnienia obowiązków wynikających ze
zobowiązania głównego; dochodzono ich później obok odszkodowania, jako kary, a niekiedy w
formie zryczałtowanego odszkodowania – Justynian zalecał wręcz ustalanie kary umownej przy
zobowiązaniach polegających na facere (non facere), bo wówczas wiadomo ile wynosiła strata
spowodowana niewypełnieniem zobowiązania,
f. zwłoka (mora) powstawała w momencie upływu terminu wykonania zobowiązania, które nie
zostało wykonane z przyczyn zależnych od stron:
- dłużnik popadał w zwłokę (mora debitoris) w momencie wezwania go do spełnienia świadczenia
(interpellatio); położenie dłużnika w zwłoce pogarszało się w ten sposób, że następowało
uwiecznienie zobowiązania, czyli przerzucenie ryzyka utraty lub zniszczenia indywidualnie
oznaczonego przedmiotu świadczenia na dłużnika; dodatkowo w zobowiązaniach bonae fidei
wierzyciel mógł żądać od dłużnika rozliczenia z pożytków, zapłaty odsetek zwłoki i ogólnego
wynagrodzenia poniesionej szkody,
+ sprawca deliktu zawsze był w zwłoce,
+ usunięcie skutków zwłoki było możliwe przez zaoferowanie wierzycielowi opóźnionego
świadczenia, jeżeli wierzyciel odmówił bez powodu – sam popadał w zwłokę,
- zwłoka wierzyciela następowała w przypadku odmowy prawidłowo zaoferowanego świadczenia,
bez słusznej przyczyny; sytuacja dłużnika poprawiała się o tyle, że jego odpowiedzialność spadała
do granicy culpa levis, a ponadto mógł domagać się zwrotu kosztów związanych ze zwłoką,
+ dłużnik mógł nawet porzucić rzeczy należne wierzycielowi w zwłoce, których przechowanie
było dla dłużnika kłopotliwe; później zastąpiono to prawem do sprzedaży rzeczy dłużnej, a
uzyskane należności składano do depozytu w świątyniach,
III. Umorzenie, przeniesienie i umorzenie zobowiązań:
1. Umocnienie zobowiązań: normalną gwarancją wykonania obowiązku dłużnika była ochrona
procesowa i surowa egzekucja; ponadto zabezpieczyć można było dług zastawem, karą umowną,
wręczeniem zadatku i ostatecznie przez poręczenie osób trzecich:
a. przez zlecenie kredytowe, gwarancję bankiera i przyrzeczenie spłaty długu cudzego w prawie
pretorskim,
b. poręczenie stypulacyjne (adpromissio) – przejęcie odpowiedzialności za cudzy dług, poprzez
stypulację między wierzycielem, a poręczycielem:
- forma i rodzaje: każda stypulacja, tak jak i ta dochodziła do skutku poprzez wymianę pytania i
odpowiedzi z tym samym czasownikiem; w tym przypadku wierzyciel pytał poręczyciela, czy ten
przyrzeka spełnić to samo świadczenie co właściwy dłużnik:
-- sponsio – najstarsza forma poręczenia za długi stypulacyjne, dostępna tylko dla obywateli i
działająca przez okres dwóch lat i niedziedziczna,
-- fidepromissio – identyczna do sponsio, ale dopuszczała do poręczenia także peregrynów,
-- fideiussio – najpóźniejsza odmiana poręczenia, dostępna dla wszystkich mieszkańców,
zabezpieczała długi nie tylko ze stypulacji i nie gasła z upływem czasu oraz przechodziła na
dziedziców poręczyciela,
- poręczenie stypulacyjne miało charakter akcesoryjny – o istnieniu i zakresie poręczenia
decydowało zobowiązanie główne,
- odpowiedzialność współporęczycieli miała charakter solidarny; dopiero w II w. otrzymali oni
beneficium divisionis, które uprawniało ich do żądania rozdzielenia zobowiązania pomiędzy
wypłacalnych poręczycieli,
- dopiero za Justyniana poręczyciele otrzymali beneficium excussionis, które nakazywało
wierzycielowi szukać zaspokojenia w pierwszej kolejności u dłużnika, a dopiero później u
poręczycieli,
- prawo regresu było jasno określone tylko przy sponsio, jednak na podstawie beneficium
cedenarum actionum, poręczyciel mógł uzależnić zapłatę długu od odstąpienia mu actiones
wierzyciela przeciwko dłużnikowi,
c. intercesja: wszelkiego rodzaju przyjęcie odpowiedzialności za dług cudzy, czyli przede
wszystkim poręczenie, ale do tego zabezpieczenie cudzych długów zastawem, przyjęcie
obowiązku dłużnika solidarnego, przejęcie na siebie długu cudzego lub zaciągnięcie zobowiązania
własnego dla innej osoby,
+ SC Velleianum chroniło kobiety od nie zawsze łatwo dostrzegalnego ryzyka związanego z
intercesją; od Justyniana akty intercesji kobiet były nieważne ipso iure,
2. Zmiana podmiotów zobowiązań:
a. zmiana wierzyciela – cesja: przeniesienie wierzytelności na inną osobę przez czynność prawną;
dotychczasowy wierzyciel to cendent, a nowy – cesjonariusz; ta instytucja rozwijała się z
trudnościami, jednak po pierwszych dwóch etapach rozwojowych, trzeci jest już w pełni
ukształtowaną cesją:
- nowacja: odnowienie istniejącego zobowiązania poprzez przyjęcie przez nowego wierzyciela
stypulacyjnego przyrzeczenia spełnienia przez dłużnika świadczenia, które należało się dawnemu
wierzycielowi – podobne do transcriptio a persona in personam,
+ uciążliwe i ograniczone koniecznością dobrej woli dłużnika, a mimo to szeroko wykorzystywane
w prawie klasycznym,
- zastępstwo procesowe in rem suam: cedent udzielał cesjonariuszowi zlecenia do ściągnięcia
należności z dłużnika, jednocześnie udzielając go swoim zastępcą procesowym, a upoważnienie
opiewało dodatkowo na zatrzymanie uzyskanego świadczenia dla siebie,
+ ułatwienie polegało na braku konieczności zgody po stronie dłużnika; wykorzystywane w
prawie klasycznym równie szeroko co nowacja,
- actio utilis cesjonariusza: w II w. cesarz przyznał nabywcy spadku osobne powództwo do
umożliwienia mu dochodzenia wierzytelności spadkowych, ale dopiero denuntiatio, czyli
powiadomienie dłużnika o cesji paraliżowało ewentualne powództwa cedenta – do tego momentu
mógł on przyjąć świadczenie, zwolnić dłużnika z zobowiązania czy wytoczyć mu proces,
+ actio utilis rozszerzono na kupno pojedynczej wierzytelności, a później jeszcze na darowiznę,
b. ograniczenia cesji: cesarze w IV i V wieku sprzeciwiali się odstępowania wierzytelności
spornych w ręce spekulantów albo możnych protektorów, gdy cesjonariuszami byli proletariusze,
jednak istniały też ograniczenia cesji wierzytelności niespornych – przede wszystkim kiedy cedent
kupił wierzytelność za cenę niższą od jej wartości, to dłużnik miał obowiązek zapłacić mu tylko tą
niższą sumę,
c. zmiana dłużnika dochodziła do skutku tylko za zgodą wierzyciela, który przyjmował od nowego
dłużnika stypulacyjne przyrzeczenie wypełnienia obowiązku dawnego dłużnika; taka nowacja
zupełnie wygaszała dawne zobowiązanie i powodowała powstanie nowego – mogło to dojść do
skutku za zgodą pierwotnego dłużnika, ale także nawet bez jego wiedzy;
3. Umorzenie zobowiązań według ius civile dochodziło do skutku ipso iure – z mocy samego prawa
i miało charakter bardziej definitywny (wobec wszystkich dłużników i wierzycieli z jednego
zobowiązania) niż umorzenie z ius honorarium:
a. głównym elementem umorzenia było solutio, czyli rzeczywiste wykonanie zobowiązania;
musiało ono być prawidłowe, czyli:
- musiał się zgadzać wykonawca; osobiste świadczenie dłużnika było jednak wymagane tylko
wówczas, gdy był w tym rzeczywisty interes wierzyciela,
- przyjmującym świadczenie mógł być wierzyciel, ale także adstipulator, solutionis causa adiectus,
procurator jako zarządca majątku oraz specjalnie ustanowiony mandatariusz,
- treść świadczenia musiała zgadzać się z ustalonymi wcześniej wymaganiami; z zasady wierzyciel
nie musiał przyjąć świadczenia częściowego, ale pretor mógł go do tego przymusić,
- zupełne zwolnienie z zobowiązania dochodziło do skutku tylko przy wykonaniu go w
odpowiednim terminie; zwłoka powodowała powstanie dalszych zobowiązań: odsetki, kara,
odszkodowanie...; jeśli termin nie został ustalony, należało wykonać świadczenie natychmiast,
- dłużnik spełniał świadczenie w ustalonym miejscu, a w razie wątpliwości w swoim miejscu
zamieszkania; sędzia mógł uwzględnić w wyroku różnicę wartości świadczenia w innym miejscu,
b. zwolnienie z zobowiązania następowało jednak osobno, poprzez dokonanie czynności
prawnych pomiędzy wierzycielem, a dłużnikiem, wyrażające zwolnienie dłużnika z zobowiązania
– akty przeciwne do zawiązania węzła; były to akty symboliczne i abstrakcyjne, co pozwalało na
zwolnienie z świadczenia nawet mimo braku wykonania go:
- acceptilatio – akt przeciwny do stypulacji służący do umarzania zobowiązań werbalnych i
literalnych, który jednak uelastyczniono przy zastosowaniu stypulacji akwiliańskiej; przy jej
pomocy sprowadzano wszystkie zobowiązania do jednego zobowiązania stypulacyjnego, a
następnie umarzano je jednym aktem akceptylacji,
- apocha – pisemne pokwitowanie wierzyciela co do otrzymanej zapłaty, które zwalniało dłużnika
tylko jeśli owa zapłata naprawdę miała miejsce,
- solutio per aes et libram – symboliczna zapłata, na wzór mancypacji – symbolicznego kupna –
która miała znaczenie w dawncych długach z nexum, a później przy zapłacie należności
pieniężnych, orzeczonych w wyrokach sądowych,
- contrarius consensus – zgodne porozumienie stron, służące do umarzania kontraktów
konsensualnych, o ile świadczenie nie zostało jeszcze wykonane,
c. novatio: przeprowadzana w postaci jednego aktu, przede wszystkim stypulacji – sposób
umorzenia zobowiązania, jednak nie umorzenie było jej celem; dotychczasowe zobowiązanie
bowiem wygasało, ale jednocześnie powstawało inne, z nowym elementem;
stosowano ją przede wszystkim dla osiągnięcia skutków cesji i zmiany dłużnika, przekształcano
zobowiązania naturalne w cywilne, a ponadto można było dzięki niej przekształcić każdy kontrakt
w wygodne zobowiązanie stypulacyjne; warunki zaistnienia nowacji:
- musiało istnieć pierwotne zobowiązanie,
- nowe zobowiązanie musiało zaistnieć nie obok, ale zamiast poprzedniego,
- nowe zobowiązanie musiało wnosić do coś nowego: zmianę po stronie wierzyciela lub dłużnika,
zmianę warunku, terminu, czasu... + dopiero w prawie justyniańskim zezwolono jednak na zmianę
przedmiotu zobowiązania przez nowację,
d. inne przypadki zgaśnięcia zobowiązań ipso iure:
- confusio: zejście się wierzytelności i długu w jednej osobie,
- concursus causarum lucrativarum: zbieg tytułów nieodpłatnych; jeśli ktoś otrzymał już rzecz
indywidualnie oznaczoną nieodpłatnie, a ponadto ta sama rzecz należała mu się nieodpłatnie z
jeszcze innego tytułu, to ta druga wierzytelność ulegała umorzeniu,
- niektóre zobowiązania z deliktów gasły przez śmierć jednej ze stron,
4. Umorzenie zobowiązań według ius honorarium:
a. actum de non petendo: nieformalna umowa, w której wierzyciel rezygnował z dochodzenia
wobec dłużnika swojej należności; mogła obowiązywać na czas określony lub nieokreślony i
dawała podstawę do zastosowania ekscepcji; jeśli zatem w okresie obowiązywania tej umowy
wierzyciel pozwał dłużnika o wykonanie świadczenia, dłużnik miał do dyspozycji exceptio de non
petendo, które mogło mieć niweczący (pretensje powoda wygasały na zawsze) lub odraczający,
b. compensatio: potrącenie, czyli wzajemne zaliczenie wierzytelności obu stron – jeśli jedna strona
była winna drugiej 1000 sesterców, a druga pierwszej 500, to po dokonaniu kompensacji pierwsza
była winna drugiej 500 sesterców,
- dobrowolna kompensacja nie wymagała uregulowania prawnego,
- kompensacja przymusowa była problemem do rozwiązania, kiedy strona nie chciała dokonać
kompensacji, licząc na zyski:
-- w iudicia bonae fidei, brak zastosowania kompensacji uznawano za dolus, dlatego też sędzia
powinien zasądzić według zasad słuszności – tylko różnicę – uwzględniając wzajemne pretensje
stron,
-- w iudicia stricti iuris, które były bardzo formalistyczne, dopuszczano tylko dwa przypadki
kompensacji: bankier (argentarius) musiał dokonać jej w rozrachunku z klientem (w przeciwnym
razie groził mu zarzut nadmiernego żądanie) i nabywca majątku z licytacji mógł ściągać
wierzytelności wobec dłużnika tylko cum deductione (nie było tu jednak zagrożenia nadmiernym
żądaniem)
++ Marek Aureliusz wprowadził do iudicia stricti iuris kompensację, jako wymuszony skutek
exceptio doli,
++ w prawie justyniańskim kompensacja została rozciągnięta na wszystkie powództwa i
dokonywała się ipso iure, jednak tylko w przypadku roszczeń tego samego rodzaju, wymagalnych i
płynnych (możliwych do wykazania bez zwłoki w procesie),
II. Poszczególne zobowiązania:
A. Kontrakty i pacta: powstające na podstawie umowy zawiązującej zobowiązanie uznane i
zaskarżalne przez ius civile:
1. Kontrakty realne: dochodziły do skutku dopiero poprzez wydanie rzeczy:
a. pożyczka (mutuum): kontrakt między mutui dans (pożyczkodawca) i mutui accipiens
(pożyczkobiorca), w którym dłużnik otrzymywał od wierzyciela określoną ilość rzeczy
zamiennych na własność, z obowiązkiem zwrotu takiej samej ilości rzeczy, takiej samej jakości;
zobowiązanie jednostronne, ścisłego prawa,
b. użyczenie (commodatum): kontrakt między komodatariuszem (osoba korzystająca z użyczenia),
a komodantem (oddający w użyczenie), który zakładał bezpłatne korzystanie z cudzych rzeczy w
zakresie ustalonym przez strony, ale bez pobierania pożytków; zobowiązanie dwustronne
niezupełne, dobrej wiary,
c. przechowanie (depositium): kontrakt między deponentem (składający rzecz na przechowanie), a
depozytariuszem (przechowawca), który zobowiązywał do bezpłatnego przechowania rzeczy
ruchomej; zobowiązanie dwustronne niezupełne, dobrej wiary,
+ depozyt konieczny + nieprawidłowy + sekwestrowy,
d. kontrakt zastawu ręcznego (pignus): kontrakt między zastawcą, a zastawnikiem, w którym
zastawca wydawał zastawnikowi rzecz w posiadanie na zabezpieczenie istniejącego długu, a
zastawnik zobowiązywał się zwrócić tą rzecz w razie spłaty długu lub wydać nadwyżkę uzyskaną
ze sprzedaży rzeczy zastawionej; zobowiązanie dwustronne, dobrej wiary,
2. Kontrakty werbalne: dochodzące do skutku przez wygłoszenie odpowiednich słów w obecności
wszystkich osób zainteresowanych:
a. stypulacja: ustne przyrzeczenie spełnienia świadczenia, złożone w formie bezpośredniej
wymiany pytania i odpowiedzi, pomiędzy wierzycielem, a dłużnikiem; pytającym był stipulator
(przyjmujący przyrzeczenie), a odpowiadał promissor (składający przyrzeczenie); zobowiązanie
jednostronne, ścisłego prawa,
+ adstipulator + adpromissor + solutionis causa adiectus (mógł tylko przyjąć świadczenie od
dłużnika),
b. dotis dictio: przyrzeczenie posagu,
c. iusiurandum liberti/iurata promissio liberti: zaprzysiężone przyrzeczenie wyzwoleńca, do
pełnienia dalszych usług na rzecz patrona; niewolnik jako rzecz składał przysięgę sakralną, którą
następnie ponawiał jako wyzwolony,
3. Kontrakty literalne: dochodziły do skutku poprzez odpowiedni, formalny wpis w księgach
rachunkowych:
a. nomina transcriptia: prowadziły do powstania nowego zobowiązania:
- transcriptio a re in personam (z przedmiotu na osobę): wierzyciel, któremu należało się
świadczenie, za zgodą dłużnika wpisywał po stronie wydatków fikcyjną wypłatę dłużnikowi,
przez co zmieniał jego dług w pieniężny literalny,
- transcriptio a persona in personam (z osoby na osobę): wierzyciel za zgodą pozostałych dwóch
uczestników, wpisywał po stronie wydatków fikcyjną wypłatę na rzecz osoby trzeciej, czym
umarzał dług dotychczasowego wierzyciela;
+ zobowiązania jednostronne, ścisłego prawa,
b. nomina arcaria: potwierdzały tylko istniejące już zobowiązania,
c. skrypty dłużne: kontrakt literalny peregrynów, w którym dłużnik wystawiał akt pisemny
(chirographum – akt wystawiony i podpisany przez jedną stronę/syngrapha – akt w dwóch
kopiach, podpisany przez obie strony), w którym uznawał, że jest coś winien drugiemu, chociaż
nie nastąpiła stypulacja,
4. Kontrakty konsensualne: dochodziły do skutku wyłącznie przez objawione na zewnątrz
porozumienie stron:
a. sprzedaż (emptio venditio): kontrakt, w którym sprzedawca (emptor) zobowiązywał się
dostarczyć kupującemu (venditor) określoną rzecz, a kupujący zapłacić za rzecz określoną cenę
(pretium); zobowiązanie dwustronne zupełne, dobrej wiary,
+ emptio rei speratae + emptio spei,
b. najem (locatio conductio): kontrakt między locatorem (wynajmujący), a conductorem
(najemcą), w której wynajmujący zobowiązywał się wydać najemcy rzecz do czasowego używania
(ewentualnie z pożytkami), a najemca zobowiązywał się do zapłaty czynszu; zobowiązanie
dwustronnie obowiązujące, dobrej wiary,
+ najem pracy + najem dzieła,
c. spółka (societas): związek dwóch lub więcej socii (wspólnicy), którzy zobowiązywali się dążyć
do osiągnięcia wspólnych celów, przy użyciu połączonych środków personalnych i rzeczowych;
zobowiązanie dwustronne zupełne, dobrej wiary,
d. zlecenie (mandatum): kontrakt w którym mandatariusz (przyjmujący zlecenie) zobowiązywał
się wobec mandanta (dający zlecenie) do wykonania bezpłatnie określonych czynności;
zobowiązanie dwustronne niezupełne, dobrej wiary,
5. Rozszerzenie klasycznego systemu kontraktowego:
a. kontrakty nienazwane (contractus innominati), polegające na:
do ut des – daję abyś dał,
do ut facias – daję abyś uczynił,
facio ut des – czynię abyś dał,
facio ut facies – czynię abyś uczynił,
+ zobowiązania podobne do realnych,
- kontrakt estymatoryjny (aestimatium): jedna strona dawała drugiej do sprzedaży rzecz
oszacowaną, a odbiorca zobowiązywał się albo zapłacić oszacowaną sumę, albo zwrócić rzecz,
- zamiana (permutatio rerum): dwie osoby wymieniają bezpośrednio rzecz na rzecz,
- ugoda (transactio): jedna strona zrzekała się uprawnienia lub rezygnowała z prowadzenia
procesu, w zamian za ustępstwo z drugiej strony,
b. pacta: nieformalne umowy niebędące kontraktami, dochodzące do skutku solo consensu,
- pacta adiecta: umowy dodatkowe, występujące przy zobowiązaniach dobrej wiary,
- pacta praetoria: nieformalne umowy uznane i chronione według prawa pretorskiego:
-- iusiurandum voluntarium: pactum w sprawie dobrowolnej przysięgi – strony aby uniknąć sporu
umawiały się na, że jeśli kandydat na powoda przysięgnie, istnienie długu, to dłużnik zapłaci
należność, a jeśli kandydat na pozwanego przysięgnie, że dług nie istnieje, to wierzyciel nie
wytoczy procesu,
-- constitutum debiti: przyrzeczenie wypełnienia zobowiązania już istniejącego w określonym
terminie: c.d. proprii – przyrzeczenie zapłaty długu własnego, c.d. alieni – przyrzeczenie zapłaty
długu cudzego,
-- recepta: zobowiązania gwarancyjne, przyjmowane przez jednego z uczestników porozumienia:
--- receptum argentari: gwarancja bankiera, że jego klient jest wypłacalny i można mu udzielić
pożyczki,
--- receptum nautarum/cauponum/stabulariorum: gwarancja właściciela statku/gospody/stajni
zajezdnej, że rzeczy klientów pozostaną nietknięte,
- pacta legitima: nieformalne umowy, uznane i chronione w oparciu o indywidualne decyzje
cesarzy:
-- nieformalne przyrzeczenie posagu,
-- kompromis (compromissum): umowa stron o poddanie ich sporu pod rozstrzygnięcie przez
prywatnego arbitra,
-- darowizna (donatio): nieformalna umowa darowizny zobowiązywała darczyńcę do wydania
rzeczy obdarowanemu, podobnie jak sprzedaż,
B. Zobowiązania jak gdyby z kontraktu:
1. Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (negotiorum gestio): dochodziło do skutku przez
podjęcie czynności przez jedną stronę (negotiorum gestor), bez wiedzy zainteresowanego
(dominus negotii); wzorowane na zleceniu,
2. Bezpodstawne wzbogacenie się zaskarżalne przy pomocy condictiones:
a. condictio indebiti: służące do zwrotu niezależnego świadczenia,
b. condictio od rem dati: służące do zabezpieczanie kontraktów nienazwanych – początkowo tylko
do ut des i do ut facies, ale później także dwóch pozostałych (zmieniono wówczas nazwę na
condictio causa data causa non secuta),
c. condictio ob turpem vel iniustam causam: służące do zwrotu świadczenia dokonanego dla
osiągnięcia celu niemoralnego (jednak samo dokonanie świadczenie nie mogło być jednocześnie
niemoralne – dotyczyło zapłaty okupu, ale nie wręczenia łapówki),
d. condictio sine causa: najbardziej ogólne powództwo, którym można było ująć wszystkie sytuacje
bezpodstawnego wzbogacenia się,
3. Zobowiązania z tytułu opieki,
4. Zobowiązania pomiędzy uczestnikami przypadkowej wspólności majątkowej – communio,
5. Zobowiązania spadkobiercy wobec legatariuszy,
C. Zobowiąznia z deliktu: zawiązywały w wyniku przestępstw przeciwko interesom
jednostkowym, osobistym lub majątkowym; karane actiones poenales, actiones reipersecutoriae i
actiones mixtae:
1. Kradzież (furtum): bezprawny zabór rzeczy, jej używania lub posiadania w celu osiągnięcia
korzyści; furtum manifestum + furtum nec manifestum,
2. Rabunek (rapina): kradzież dokonana przy użyciu siły lub zbrojnej bandy,
3. Bezprawne wyrządzenie szkody (damnum iniuria datum): obejmowało szkody w cudzym
majątku, inne niż kradzież – np. uszkodzenie lub zabicie cudzego niewolnika lub zwierzęcia,
4. Zniewaga (iniuria): bezprawne naruszenie osobowości człowieka wolnego, zarówno fizycznej,
jak i psychicznej,
+ delikty prawa pretorskiego:
a. dolus – rozmyślne wyrządzenie szkody majątkowej poprzez podstępne wprowadzenie jej w
błąd,
b. metus – bezprawne przymuszenie osoby do dokonania czynności prawnej,
c. działanie na szkodę wierzycieli (fraus creditorum),
d. gorszenie niewolnika (servi corruptio),
D. Zobowiązania jak gdyby z deliktu:
1. Odpowiedzialność sędziego (iudex qui litem suam facit): sędzia który poprowadził proces
niewłaściwie, ściągał spór na samego siebie,
2. Wyrzucenie lub wylanie z budynku (deiectum vel effusum): delikt, którego skutkiem była śmierć
został obarczony powództwem popularnym (każdy mógł go wnieść), przeciwko osobie
zamieszkującej pomieszczenie, z którego zostało coś wyrzucone lub wylane; jeśli doszło do
uszkodzenia ciała lub rzeczy sam poszkodowany wnosił powództwo,
3. Zagrożenie bezpieczeństwa ruchu (postium aut suspensum): samo stworzenie zagrożenia dawało
legitymację bierną do bycia stroną w procesie o wysokiej karze,
4. Odpowiedzialność właścicieli statków, gospód i stajen zajezdnych za szkody wyrządzone
klientom przez personel,
E. Zobowiązania zaciągnięte przez osoby alieni iuris; odpowiedzialność za szkody
wyrządzone przez zwierzęta:
1. Actiones adiecticiae qualitatis: powództwa prawa pretorskiego, umożlwiające dochodzenie
dochodzenie zobowiązań zaciągniętych przez osoby alieni iuris od ich zwierzchników familijnych:
- actio de peculio: powództwo o wykonanie świadczenia przez zwierzchnika z peculium – jednak
tylko do wysokości peculium,
- actio de in rem verso: powództwo o zwrot należności za kontrakt, który przyniósł
zwierzchnikowi korzyść,
- actio tributoria: powództwo o dopłatę do właściwych udziałów, w przypadku nieprawidłowej
spłaty wierzycieli z peculium,
- actio quod iussu: powództwo o udzielenie kredytu na realizację upoważnienia, udzielonego przez
zwierzchnika,
- actio exercitoria: powództwo, którym właściciel statku odpowiadał za zobowiązania zaciągnięte
przez kapitana w związku z żeglugą i działalnością zarobkową,
- actio institoria: powództwo parallelne do poprzedniego, ale dotyczące przedsiębiorcy i zarządcy,
2. Odpowiedzialność noksalna: w przypadku deliktów popełnionych przez osoby alieni iuris, ich
zwierzchnik stawał w dość korzystnej sytuacji, w której mógł zapłacić poszkodowanemu normalne
należności lub wydać sprawcę (zwykle przez mancypację),
3. Szkody wyrządzone przez zwierzęta: odpowiedzialność właściciela zwierzęcia następowała w
sytuacjach, w których zachowało się ono wbrew swojej naturze; właściciel odpowiadał wtedy do
wysokości wartości zwierzęcia (wydanie sprawcy załatwiało sprawę), na podstawie actio de
pauperie; jako że rzymianie lubili zwierzęta z natury niebezpieczne, dopuszczono też specjalne
powództwo o zapłacenie zwykłej (przy ludziach wolnych) lub podwójnej (przy rzeczach) wartości
wyrządzonej szkody,

Prawo spadkowe:
I. Ogólna charakterystyka:
1. Pojęcie dziedziczenia i prawa spadkowego:
a. sukcesja uniwersalna: przez śmierć człowieka, a zwłaszcza zwierzchnika familii pojawiał się
problem dalszych losów ludzi i majątku dotychczas podległych jego władzy; osoby bezpośrednio
podległe władzy zmarłego zwierzchnika stawały się z alieni iuris – sui iuris; majątek z kolei
podlegał dziedziczeniu (successio):
po zmarłym spadkodawcy (defunctus) następował dziedzic (heres, successor) lub dziedzice w
przypadku współdziedziczenia; było to następstwo o charakterze uniwersalnym – dziedzic
obejmował we władzę wszystkie rzeczy zmarłego w całości; wchodził na miejsce zmarłego, w ogół
jego praw,
+ część uprawnień ściśle osobistych nie przechodziła jednak na dziedziców – np. służebności
osobiste zmarłego, uczestnictwo w spółce...
+ trzon spadku (hereditas, bona) stanowiły rzeczy materialne, ponadto wierzytelności zmarłego
(poza niektórymi z deliktów), ale jednocześnie jego długi (za wyjątkiem odpowiedzialności za kary
prywatne z deliktów),
b. pojęcie i miejsce w systemie prawa spadkowego: prawo spadkowe to ogół praw regulujących
dziedziczenie, które mimo braku jasnego wskazania, istniało w Rzymie od dawna; miało ono
bardzo szerokie znaczenie: poprzez spadek można było nadać komuś awans społeczny,
wynagradzać rodzinę i służbę, zjednywać przychylność możnych protektorów dla swoich dzieci...;
prawo spadkowe było nastawione przede wszystkim na utrzymanie istniejących stosunków
własnościowych, ale pozwalało także na kształtowanie nowych poprzez dokonywane pośmiertnie
przesunięcia majątkowe,
2. Rozwój historyczny:
za główny kierunek rozwoju prawa spadkowego należy uznać stopniowe wypieranie agnacji na
rzecz kognacji w dziedziczeniu beztestamentowym; należy też zwrócić uwagę na kształtowanie
się, a późniejsze ograniczanie swobody jednostki w kształtowaniu swojej ostatniej woli;
ustawodawstwo w tej gałęzi prawa było raczej rzadkie, ale z całą pewnością stałe, od UXIIT po
nowele Justyniana; szczególnie duży wkład w rozwój prawa spadkowego mieli pretorzy, którzy
obok zwykłego procesu dziedziczenia wg ius civile, stworzyli osobne urządzenie dziedziczenia w
prawie pretorskim,
a. hereditas: spadek, ale także przejście spadku z spadkodawcy na dziedzica (dziedziczenie samo w
sobie); obejmowało zasady dziedziczenia wg ius civile i mimo funkcjonowania przez cały okres
państwa rzymskiego już w ostatnich wiekach republiki stanowiło anachronizm w stosunku do
nowoczesnych i dopasowanych do rzeczywistości form prawa pretorskiego; zamykało prawo do
dziedziczenia w bardzo wąskich ramach, co prowadziło do niepożądanych sytuacji, w których
spadek pozostawał bez dziedzica;
b. bonorum possesio: ostatecznie uznano to urządzenie za dziedziczenie wg prawa pretorskiego,
chociaż w początkowej fazie rozwoju oznaczało coś zgoła innego; utworzyło się na tle niedomagań
dawnego prawa – pretor na czas sporu o dziedziczenie musiał nadać posiadanie spadku (bonorum
possessio), temu kto wydawał się najbardziej prawdopodobnym dziedzicem; ostatecznie wobec
braków hereditas wg ius civile, pretorzy decydowali się udzielać bonorum possessio z
pominięciem formalnych uprawnień dziedziców prawa cywilnego,
+ hereditas następowało automatyczne, z mocy samego prawa, natomiast o bonorum possessio
trzeba było ubiegać się u pretora i to w stosunkowo krótkim terminie; w świetle prawa cywilnego
bonorum possessor nie był dziedzicem – występował tylko w miejscu dziedzica, w praktyce jednak
korzystał z fikcyjnych formułek, a po roku stawał się pełnoprawnym dziedzicem na mocy
specjalnego zasiedzenia spadku (usucapio pro herede),
+ ze względu na skutki Gaius rozróżnia bonorum possessio cum re i sine re; pierwsze zapewniało
stanowisko dziedzica na stałe, z kolei drugie zakładało odstąpienie dziedziczenia na rzecz lepiej
uprawnionego – np. w momencie urodzenia się pogrobowca, który obalił testament i opartą na
nim bonorum possessio,
II. Powołanie do spadku:
A. Dziedziczenie testamentowe:
1. Rodzaje dziedziczenia ograniczały się do dwóch rodzajów: ex testamento i ab intestatio (+ contra
tabulas); rodzaj dziedziczenia zależał od sposobu powołania do spadku – w testamentowym
podstawą powołania była wola spadkodawcy, wyrażona w testamencie; miało ono pierwszeństwo
przed dziedziczeniem beztestamentowym, co oznacza, że dziedzice ustawowi dochodzili do
dziedziczenia tylko w przypadku braku dziedziców testamentowych – ponadto dziedziczenie
beztestamentowe nie dochodziło do skutku nie tylko wtedy, gdy spadkodawca rozporządził
całością swojego majątku, ale nierozdysponowane części, także przypadały dziedzicom
testamentowym,
2. Testament to jednostronna czynność prawna – akt ostatniej woli testatora, odwołalny aż do
śmierci i skuteczny dopiero po niej; obowiązkowo w treści testamentu musiało się znaleźć
ustanowienie dziedzica,
3. Forma testamentu:
a. najstarsze testamenty można było sporządzić publicznie i tylko w szczególnych okolicznościach:
- w czasie pokoju przed zgromadzeniem ludowym, które zbierało się dwa razy do roku,
- w czasie wojny przed gotowym do boju oddziałem,
te niepraktyczne i niemożliwe do zastosowania w nagłej potrzebie sposoby wyszły z użycia już u
schyłku republiki,
b. już w UXIIT wprowadzono testament mancypacyjny, który mógł być dokonany w każdej chwili
– testator mancypował swój majątek zaufanej osobie (familiae emptor), dając jej ustne poleceniu
(nuncupatio) komu wydać majątek po śmierci; początkowo bardzo istotne znaczenie miał wybór i
działania powiernika, który dopiero przez formalne przyjęcie i wydanie majątku uskuteczniał
testament; z czasem zaczęła nabierać na znaczeniu wola testatora zawarta w nuncupatio, spisana
na woskowych tabliczkach i wręczona familiae emptorowi, którego rola spadła do zwykłego
powiernika; tabliczki opieczętowywano i otwierano dopiero po śmierci testatora; dziedziczenie ex
testamento nazywa się stąd czasem secundum tabulas (według tabliczek),
c. testament prawa pretorskiego: pretor odrzucił uciążliwości testamentu mancypacyjnego i
ustanowił, że każdy kto przedłoży testament pisemny, opatrzony 7 pieczęciami (od 5 świadków,
libripensa i familiae emptora) otrzyma bonorum possessio secundum tabulas; było to początkowo
bonorum possessio sine re, o względnej skuteczności, ale reskrypt Antonina Piusa zapewnił
bonorum possessorowi bezwzględną ochronę przy pomocy exceptio doli wobec powództwa
dziedzica cywilnego;
+ testament pretorski stracił swoje znaczenie w okresie poklasycznym, ale jego ślady przetrwały
jeszcze do ustawodawstwa Justyniana,
d. testamenty prawa poklasycznego i justyniańskiego: w okresie dominatu powstały nowe i
bardziej urozmaicone formy testamentu, zarówno publiczne, prywatne, pisemne i ustne;
- formy publiczne polegały na wpisaniu ostatniej woli do akt sądowych lub gminnych albo
złożenia testamentu u cesarza,
- prywatnie sporządzano testamenty w formie dokumentów i to dla pewności kilkukrotnie
kopiowanych; wystarczyło jednak ustne ogłoszenie swojej woli w obecności 7 świadków,
- w 439 roku powstała nowa forma testamentum tripertitum, w której z dawnego prawa wzięto
obecność świadków, z ius honorarium liczbę 7 świadków i obowiązek zapieczętowania, a z prawa
cesarskiego podpisy testatora i świadków,
- w 446 r. cesarz Walentynian III dopuścił zupełnie nowoczesną formę testamentu
holograficznego, który dla zachowania ważności wymagał własnoręcznego spisania i podpisania
przez testatora,
e. testamenty szczególne:
- testament żołnierza był łagodzony w kwestii wymogów co do formy i treści, ostatecznie
dopuszczono sporządzenie go w dowolnej formie pisemnej lub ustnej,
- ułatwiano sporządzenie testamentów podczas znacznego zagrożenia np. zarazą,
- utrudniano sporządzanie testamentu (np. przez wymóg dodatkowego świadka) w przypadku
osób niewidomych lub niepiśmiennych,
4. Treść testamentu:
a. ustanowienie dziedzica (heredis institutio): był to według Gaiusa fundament testamentu,
umieszczany na samym początku; dziedzica należało powołać w stanowczych i solennych
słowach, jednak z czasem łagodzono ten wymóg; testator powoływał dziedzica do sukcesji
uniwersalnej, jednak mógł jednocześnie powołać kilku dziedziców, których udział w spadku
należało oznaczyć w ułamku z 12 uncji – jeśli nie oznaczono udziałów, stawały się one równe,
+ powołanie do dziedziczenia z oznaczeniem konkretnych przedmiotów, nie części spadku były
sprzeczne z pojęciem sukcesji uniwersalnej, ale starano się wówczas rozszerzyć takie dyspozycje
na całość spadku (przy jednym dziedzicu) lub oznaczyć na tej podstawie wielkości udziałów,
b. ustanowienie dziedzica z terminem lub warunkiem nie było możliwe i takie postanowienia
uznawano za nie dodane, poza wyjątkiem jaki stanowił warunek zawieszający, zależny od
dziedzica (potestatywny) i polegający na powstrzymaniu się od działania (negatywny) – ostateczne
spełnienie takiego warunku możliwe było dopiero w momencie śmierci dziedzica, jednak jeśli
złożył on specjalną stypulację, że w przypadku złamania warunku odda spadek, dopuszczano go do
dziedziczenia; ostatecznie kwestię tą rozwiązało bonorum possessio,
c. substitutio (podstawienie) polegało na wskazaniu kolejnych dziedziców, na wypadek gdyby
powołany w pierwszej kolejności nie mógł lub nie chciał przyjąć spadku; czyniono to w celu
uniknięcia dziedziczenia beztestamentowego,
- podstawienie pospolite: testator zwyczajnie wskazywał kolejność dziedziców, z których każdy
kolejny dziedziczył tylko wtedy, kiedy wcześniej wymieniony odrzucił lub nie mógł przyjąć
spadku; jako ostatniego substytuta powoływano zwykle niewolnika, który nie mógł odrzucić
spadku,
- podstawienie pupilarne (substitutio pupillaris): ojciec mógł uregulować w swoim testamencie
także sukcesję po swoim dziecku, które powołał do dziedziczenia, jeśli zmarłoby jako osoba sui
iuris i przed osiągnięciem wieku dojrzałości – po dojściu pupila do dojrzałości takie rozporządzenie
traciło moc,
- podstawienie jak gdyby pupilarne (substitutio quasi pupillaris): analogiczne do podstawienie
pupilarnego uprawnienie do ustalenia dziedziczenia po chorym psychicznie descendencie,
d. wydziedziczenie (exheredatio): stosunkowo częsta praktyka Rzymian pozbawiania członków
rodziny prawa do majątku musiała być uregulowana w pisemnej formie, w przeciwnym razie
testament nie był ważny,
e. dalsza treść testamentu zawierała zwykle cząstkowe przysporzenia majątkowe (zapisy),
wyzwolenia niewolników, nadawanie kobietom i niedojrzałym opiekunów i polecenia skierowane
do dziedziców lub zapisobierców,
5. Skuteczność testamentu:
a. zdolność do sporządzania testamentu (testamenti factio activa) była odmianą zdolności do
czynności prawnych przysługującą obywatelom sui iuris, nieograniczonym w zdolności do
czynności prawnych; ponadto nadano to prawo Latynom i peregrynom mającym commercium z
obywatelami, osobami alieni iuris w zakresie peculium castrense i quasi castrense, kobietom oraz
niewolnikom państwowym w zakresie połowy peculium,
b. zdolność dziedziczenia z testamentu (testamenti factio passiva) pokrywała się co do zasady ze
zdolnością prawną, a ponadto nadano ją niewolnikom; niewolnika należało uprzednio wyzwolić i
nie mógł on odrzucić testamentu, w związku z czym zwykle dziedziczyli oni majątki bardzo
zadłużone
+ jeśli ustanowiono dziedzicem cudzego niewolnika, majątek przypadał jego panu; podobnie w
przypadku powołania do dziedziczenia osoby alieni iuris,
+ zdolności do dziedziczenia z testamentu nie mieli peregryni nie mający commercium z
obwatelami, przejściowo kobiety i niektóre związki osób; instytucjom kościelnym nadał zdolność
Konstantyn Wielki,
c. testament nieważny to taki, który został sporządzony przez osobę nieuprawnioną, w
niewłaściwej formie lub bez należytego uregulowania sukcesji ogólnej – nie wywoływał on
zamierzonych skutków prawnych; testament ważny mógł z czasem utracić swoje znaczenie w
przypadku capitis deminutio testatora, czy urodzenia się pogrobowca lub adopcję, która
powiększała liczbę osób koniecznych do uwzględnienia w testamencie,
d. testament bezskuteczny to taki, który mimo pełnej poprawności formalnej nie wywołuje
skutków, ponieważ wszyscy powołani dziedzice nie mogą lub nie chcą przyjąć spadku,
+ nawet testament nieważny lub bezskuteczny mogły wywoływać skutki w zakresie przysporzeń
cząstkowych po utrzymaniu go w mocy jako kodycyl,
e. odwołanie testamentu według ius civile mogło dojść do skutku tylko przez sporządzenie
nowego, innego testamentu – inna forma odwołania, a nawet celowe zniszczenie testamentu
pisemnego tylko utrudniało dowód dziedzicowi, ale testament nadal był ważny,
+ w prawie pretorskim, gdzie konieczne było przedstawienie dokumentu, zniszczenie testamentu
pisemnego wywoływało zamierzony skutek nieważności,
+ za Justyniana można było odwołać testament przez oświadczenie woli złożone w aktach
publicznych, dokonane wobec 3 świadków i dopiero po 10 latach od złożenia testamentu,
6. Kodycyl (codicilli): dyspozycje pośmiertne złożone w zwyczajnych listach, kierowanych do
dziedziców lub zapisobierców; w kodycylu nie można było ustanowić dziedzica, ani dopuścić się
wydziedziczenia , natomiast w kodycylu potwierdzonym testamentowo można było umieścić
wszystkie inne elementy testamentu (w niepotwierdzonym tylko fideikomisy); instytucję tą
dopuścił Oktawian August,
+ klauzula kodycylarna, umieszczona w testamencie pozwalała w przypadku jego nieważności lub
bezskuteczności na utrzymanie jego znaczenia jako kodycylu,
7. Dziedziczenie testamentowe służyło przede wszystkim do rozporządzenia swoim majątkiem po
śmierci dla uniknięcia nie zawsze korzystnego dziedziczenia beztestamentowego; można było w
ten sposób rozporządzać nie tylko całością majątku, ale zapisami obdarowywać swoich bliskich,
lub osoby wobec których czuło się zobowiązanie moralne; często testament konieczny był aby
przerzucić na niewolnika ciężar majątków obciążonych długami,
+ juryści rzymscy dbali o wyrozumiałość przy wykonywaniu testamentów i starali się w miarę
możliwości utrzymywać w mocy ich postanowienia,
B. Dziedziczenie beztestamentowe:
1. Charakterystyka: dziedziczenie ab intestato dochodziło do skutku tylko po osobach, które nie
pozostawiły testamentu, lub ich testament był nieważny lub bezskuteczny; w prawie zawsze
zajmowało miejsce na drugim planie, za dziedziczeniem testamentowym, a w praktyce było z
pewnością szeroko wykorzystywane przez gorzej sytuowanych i proletariuszy;
+ system dziedziczenia beztestamentowego uzupełniał ewentualne luki w dziedziczeniu
testamentowym,
+ stopniowa ewolucja ab intestato przechodziła od skupienia na więzach agnacyjnych do
zwrócenia uwagi w większym stopniu na kognację,
2. Dziedziczenie ab intestato według UXIIT dopuszczało do dziedziczenia 3 klasy dziedziców:
a. sui heredes, czyli osoby wolne, podlegające bezpośredniej władzy ojcowskiej i w wyniku śmierci
zwierzchnika familijnego stawały się osobami sui iuris – zwłaszcza żona cum manu, dzieci (także
adoptowane) i ewentualni dalsi zstępni podlegający władzy bezpośredniej; ich dziedziczenie było
naturalnym przedłużeniem dotychczasowej sytuacji, bo jako mieszkańcy domu ojca rodziny
uważani byli za quasi właścicieli majątku familijnego; mogli oni zachować consortium – wspólnotę
majątkową, jednak możliwy był też natychmiastowy lub późniejszy podział spadku:
- dokonywał się on na dwa sposoby:
-- in capita – według głów, po równo między dziedzicami tego samego stopnia – np. dzieci między
sobą i matką,
-- in stirpes – według szczepów, w nierównych częściach miedzy osobami dalszego stopnia – np.
syn zwierzchnika pozostawił po sobie 2 dzieci, które wobec śmierci ojca podlegają bezpośrednio
władzy dziadka, który ma jeszcze dwójkę innych dzieci; po śmierci zwierzchnika dzieci dostają po
1/3 majątku ojca, a wnuki wspólnie 1/3 należną ich zmarłemu ojcu – ostatecznie po 1/6 majątku
dziadka,
b. proximi agnati: najbliżsi agnaci, powoływani w przypadku braku sui heredes i tylko w
przypadku kiedy więzy agnacyjne nadal istnieją – najbliższe rodzeństwo, matka cum manu,
stryjowie, bracia stryjeczni...; w przypadku wielości współuprawnionych dzielono in capita,
+ z tego rodzaju dziedziczenia wykluczone były emancypowane dzieci, a z kobiet uprawnione
były tylko matka i siostry + krewni w linii żeńskiej także byli wykluczeni z dziedziczenia,
c. gentiles: współrodowcy o tym samym nazwisku, powoływani do dziedziczenia w przypadku
braku agnatów; szybko wyszło to z użycia,
+dawne dziedziczenie ab intestato cechowało się dużymi ograniczeniami i nierównościami,
ponadto wezwanie do dziedziczenia było jednorazowe – jeśli najbliższy z powołanych odrzucił
spadek lub nie mógł dziedziczyć, odpadali także dalsi,
3. Dziedziczenie ab intestatio wg prawa pretorskiego (bonorum possessio) miało na celu
naprawienie niedogodności dziedziczenia według UXIIT; pretorzy wprowadzali edyktami nowe
kategorie powołanych do dziedziczenia w oparciu o kognację i małżeństwo sine manu; bonorum
possessio ab intestato ogłaszano sukcesywnie dla coraz dalej uprawnionych, z terminem do
przyjęcia lub odrzucenia; ostatecznie ukształtowały się 4 klasy uprawnionych do spadku:
a. unde liberti: pretor zwoływał potomków spadkodawcy, związanych węzłem agnacji, ale także
tych emancypowanych – dzieci dziedziczyły in capita, dalsi potomkowie in stirpes;
emancypowany miał jednak obowiązek wprowadzenia swojego majątku do obrachunku
spadkowego, dla wyrównania szans z rodzeństwem pozostałym pod władzą; dla wsparcia sui
heredes pretorzy przyznali im dodatkowo interdictum quorum bonorum,
b. unde legitimi: w przypadku niezgłoszenia się po spadek żadnego z uprawnionych w pierwszej
klasie dziedziców, pretor powoływał dziedziców ab intestato według ius civile: kolejno sui
heredes, proximi agnati i gentiles; bonorum possessio unde legitimi utwierdzała dawny porządek
dziedziczenia; dzieci nieemancypowane były tutaj ponownie powoływane do spadku,
c. unde cognati: trzecia klasa dziedziców dopuszczała wszystkich kognatów do 6 stopnia
pokrewieństwa, a z 7 stopnia jeszcze prawnuków rodzeństwa; bliżsi stopniem wykluczali dalszych,
a równi dziedziczyli in capita; w tej kategorii znalazło się miejsce dla krewnych przez kobiety i
dzieci pozamałżeńskich,
d. unde vir et uxor: w ostatniej kolejności powoływano małżonków, także z małżeństwa sine
manu,
4. Dziedziczenie ab intestato według Nowel Justyniana: reformy prawa pretorskiego kontynuowali
cesarze, wprowadzając poprawki na rzecz kognatów; zasadniczą zmianę wprowadziły
Justyniańskie nowele z 543 i 548 roku; ponownie podzielono tutaj dziedziców na 4 klasy, z
których każda wcześniejsza wykluczała następną:
a. pierwszą klasę stanowili zstępni zmarłego, podlegli władzy i emancypowani; żyjący wykluczali
swoich zstępnych, a w miejsce zmarłych wchodzili ich zstępni, dziedziczący instirpes,
b. druga klasa obejmowała wstępnych i rodzone rodzeństwo (ze wspólnych rodziców) oraz dzieci
zmarłego rodzeństwa,
c. w trzeciej klasie dziedziczyli bracia i siostry, którzy posiadali ze zmarłym jednego wspólnego
rodzica, oraz dzieci zmarłego przyrodniego rodzeństwa,
d. czwartą klasę stanowili krewni boczni, bez ograniczeń, przy czym bliżsi wykluczali dalszych, a
równi stopniem dziedziczyli in capitas,
+ dziedziczenie małżonków nie było uregulowane przez Justyniana, zatem występowało ono na
ostatnim miejscu, po krewnych; pogorszyło to sytuację wdowy sine manu, ale przede wszystkim
cum manu, która wg UXIIT i w prawie pretorskim dziedziczyła w pierwszej kolejności; Nowele
nadawały jednak wdowie bez innego zaopatrzenia prawo do ¼ majątku męża,
+ w cesarstwie bona vacantia (nieobjęte spadki) przypadały państwu, po duchownych –
kościołowi, a po żołnierzu właściwej jednostce wojskowej,
C. Dziedziczenie przeciwtestamentowe: swoboda jednostki w zarządzaniu swoim majątkiem po
śmierci w testamencie okazała się być niekiedy krzywdząca dla rodziny, w związku z czym w
prawie cywilnym i pretorskim ustanowiono dziedziczenie contra tabulas – przeciw tabliczkom,
polegające na powołaniu do spadku najbliższych osób spadkodawcy wbrew jego odmiennej woli
wyrażonej w testamencie; system ten był budowany bardzo powoli i ostrożnie:
- początkowo wymagano jedynie wyraźnego ustosunkowania się do stanowiska bliskich osób:
trzeba było ustanowić je dziedzicami, bądź wydziedziczyć,
- dopiero pod koniec republiki dodano obowiązek materialnego zaopatrzenia najbliższych w
granicach określonego minimum,
- ochroną objęto najbliższych członków familii agnacyjnej i kognacyjnej, jednak z wyłączeniem
małżonków sine manu,
1. Ochrona przed pominięciem: pater familias miał obowiązek albo powołać do spadku, albo
wydziedziczyć każdego sui heredes; syna można było wydziedziczyć tylko imiennie, żonę i córki
przy pomocy formuły ogólnej + decyzje ojca musiały objąć też przyszłych członków familii takich
jak pogrobowiec, osoba adoptowana, czy wprowadzona pod władzę przez conventio in manus,
- skutki pominięcia były różne: w przypadku pominięcia syna, cały testament tracił ważność, a w
przypadku pominięcia innych członków familii, dziedziczenie następowało, a pominiętego
włączano do grona dziedziców,
+ ochronę członków rodziny kontynuowali pretorzy, tworząc bonorum possessio contra tabulas,
którego udzielano zarówno sui heredes jak i emancypowanym dzieciom; rozciągnięto też wymóg
imiennego wydziedziczania wszystkich męskich potomków spadkodawcy,
+ Justynian dodatkowo rozciągnął ten obowiązek na wszystkich potomków bez różnicy płci i pod
rygorem nieważności,
2. Querela inofficiosi testamenti: specjalny środek procesowy, służący do obalenia testamentu
ważnego, ale niezgodnego z powinnością (testamentum inofficiosum); testament, w którym ojciec
wydziedzicza najbliższe sobie osoby był uznawany za sporządzony w stanie zamroczenia
umysłowego, wobec czego w przeciągu 5 lat można wnieść skargę przeciwko dziedzicom
formalnie ustanowionym,
- zaczepić testament mogli tylko zstępni, rodzice, a w końcu rodzeństwo spadkodawcy, mające z nim
wsp

lnego ojca + zostali wydziedziczeni na rzecz osoby bezecnej (persona turpis); konkretne prawo
otrzymywała osoba, która dziedziczyła ab intestato oraz nie miała innego środka procesowego do
dyspozycji,
- zaczepić testament mogła tylko osoba, która nie otrzymała z testamentu co najmniej
minimalnego udziału (zachowku – pars legitima), którego wysokość początkowo ustalał sąd, a
później ustalono, że ma być to ¼ części należnej przy dziedziczeniu ab intestato,
- w przypadku uznania skargi cały testament upadał, a osoba skarżąca otrzymywała pełny udział
ab intestato – od Justyniana tylko zachowek,
- jeśli spadkodawca umniejszył majątek na szkodę dziedziców koniecznych przez nieuzasadnione
darowizny lub posagi, spadkobiercy mogli domagać się od obdarowanych zwrotu, przy pomocy
querela inofficiosae donationis i querela inofficiosae dotis,
3. Reformy justyniańskie:
a. querela inofficiosi testamenti została środkiem ochrony tylko dla dziedziców koniecznych
zupełnie pominiętych w testamencie, którzy mieli wówczas widoki na uzyskanie całego udziału ab
intestato; częściowo obdarowanym udostępniono actio ad supplendam legitimam – powództwo o
uzupełnienie zachowku,
b. wysokość zachowku podniesiono dla zstępnych do 1/3 części ab intestato, a przy 5+ dzieci
nawet do ½ (1/10 dla każdego dziecka przy piątce),
c. nowela z 542 roku ograniczyła możliwość wydziedziczania krewnych w linii prostej do
przypadków niewdzięczności czy niegodności, co zlikwidowało znaczenie dawnego systemu
ochrony,
III. Nabycie spadku i jego skutki:
1. Nabycie spadku:
a. ipso iure: sui heredes nabywali spadek z chwilą śmierci spadkodawcy bez potrzeby
podejmowania dodatkowych kroków, kontynuując dotychczasowe stanowisko quasi właścicieli
majątku familijnego;
jako ochronę przed niepożądanymi skutkami odziedziczenia majątku zadłużonego, pretorzy
udostępnili dziedzicom, którzy nie zaczęli zajmować się jeszcze spadkiem beneficium abstinendi –
wierzyciele zaspokajali się wówczas wprost ze spadku, w trybie egzekucji; beneficium abstinendi
nie przysługiwało niewolnikom, którzy stanowili grupę dziedziców koniecznych w pełnym tego
słowa znaczeniu,
b. dziedzice extranei heredes nie podlegający władzy spadkodawcy dla nabycia spadku musieli
złożyć oświadczenie woli, dokonane w trojaki sposób:
- cretio: formalne oświadczenie dziedzica o przyjęciu spadku, składane ustnie wobec świadków;
zwykle składane w terminie do 100 dni pod rygorem wydziedziczenia i następstwa substytuta,
- jeśli nie wymagano cretio, wystarczyło nieformalne oświadczenie (nuda voluntas), a nawet
oświadczenie dorozumiane poprzez podjęcie funkcji dziedzica,
- bonorum possessio, o które prosić musieli pretora wszyscy zainteresowani w objęciu stanowiska
dziedzica; dla krewnych w linii prostej obowiązywał termin roczny, a dla pozostałych 100 dni,
niekiedy dziedzice powołani w testamencie lub ab intestato długo rozważali nad decyzją o
przyjęciu spadku – pretor udzielał wtedy tempus ad deliberandum (zwykle 100 dni), po którego
upływie dopuszczał wierzycieli do zaspokajania się ze spadku,
+ dziedzic mógł zawsze złożyć proste oświadczenie o odrzuceniu spadku,
c. spadek leżący (hereditas iacens): majątek bezpański, który pozostawał takim do chwili objęcia go
przez uprawnionego dziedzica; w praktyce cały spadek można było nabyć przez roczne posiadanie
w wyniku usucapio pro herede – nie było tutaj wymogów dobrej wiary ani słusznego tytułu,
dlatego to niebezpieczne urządzenie ograniczyli cesarze już w II w.; pretor mógł ustanowić dla
spadku leżącego kuratora,
d. transmisja powołania (transmissio): dziedziczenie samego powołania do spadku, czyli
uprawnienia o charakterze ściśle osobistym nie było na początku możliwe – jeśli heres zmarł przed
oświadczeniem woli przyjęcia spadku, przepadał on nie na rzecz jego dziedziców, tylko powołanie
przechodziło na substytutów lub kolejne klasy i stopnie dziedziców ab intestato; wyjątkowo
dopuszczano w prawie klasycznym do transmisji na spadkobierców osoby, która nie miała
możliwości wyrazić woli objęcia spadku; cesarze dopuszczali coraz dalsze wyjątki, a Justynian
uczynił z transmisji regułę, ustalając tylko roczny termin,
e. niegodność (indignitas): spadkobierca, który objął już spadek, mógł go utracić przez niegodność,
którą stwierdzano w postępowaniu extra ordinem, a spadek utracony w ten sposób przypadał z
reguły fiskusowi; za niegodność uznawano zwykle przewinienia wobec spadkodawcy i jego
ostatniej woli,
2. Stanowisko prawne dziedzica: dziedzic przez nabycie spadku wchodził w miejsce spadkodawcy
w kwestiach osobistych i majątkowych;
- dziedzic miał podtrzymywał kult familijny i dobre imię zmarłego, a jego majątek zlewał się z
majątkiem spadkowym,
- dziedzic wchodził w rolę zmarłego jako powód lub pozwany, a także jako wierzyciel i dłużnik
zobowiązań dziedzicznych,
- możliwa była cesja lub sprzedaż (venditio hereditas) całego spadku w inne ręce,
+ dziedzic w praktyce zwykle korzystał z majątku spadkowego w mniejszym stopniu niż
spadkodawca, przez ograniczenia wynikające z konieczności spłaty długów także w zakresie
własnego majątku, częstej współwłasności spadku i umniejszeniem spadku przez legaty i
fideikomisy,
a. ochrona prawa do spadku zależała od rodzaju posiadania spadku:
- hereditatis petitio było actio dostępnym dla heres z prawa cywilnego, podobnym do rei
vindicatio, przy czym powód dążył nie do uzyskania poszczególnych rzeczy, ale spadku jako
całości; legitymację czynną posiadał tutaj heres ex testamento lub ab intestatio, a bierną pro herede
possessor, czyli osoba, która twierdziła, że to ona jest dziedzicem; dodatkowo rozszerzono
legitymację bierną na pro possessio possessora, który legitymował się samym faktem posiadania
oraz na posiadaczy fikcyjnych,
+ zakres restytucji zależał od woli pozwanego,
- interdictum quorum bonorum należało się uprawnionemu do dziedziczenia w prawie pretorskim
i było interdyktem nie ochronnym, ale prowadzącym do całkiem nowego nabycia,
+ za Justyniana bonorum possessor korzystał także z hereditas petitio possessoria, wzorowanym na
ius civile,
b. wielość dziedziców występowała wówczas, gdy w miejsce spadkodawcy wchodziło więcej niż
jeden współdziedzic (coheredes), co dochodziło do skutku zwykle przy dziedziczeniu ab intestato,
- wspólnota dziedziców, czyli consortium zawiązywało się między sui heredes; każdy z
współdziedziców mógł dysponować swoim udziałem w majątku, a decyzje co do jego całości
musiały być podejmowane wspólnie; wierzytelności i długi dzieliły się według wielkości udziałów;
+ consortium można było znieść za pomocą actio familiae erciscundae, wniesionym przez
dowolnego współdziedzica,
- przyrost: jeśli jeden z współdziedziców odpadł, a na jego miejsce nie wszedł nikt inny, zwolniony
udział przyrastał do pozostałych dziedziców w sposób proporcjonalny do wielkości ich udziałów;
dokonywał się on ipso iure zarówno w dziedziczeniu ex testamento i ad intestato,
- zaliczenie na dział spadkowy (collatio): od końca republiki emancypowani dopuszczani byli do
dziedziczenia obok sui heredes tylko wtedy, gdy wnieśli do podziału spadkowego własny majątek
– dokonał collatio bonorum; podobnie córki z tytułu posagu (collatio dotis)
+ w cesarstwie wschodnim rozciągnięto obowiązek zaliczenia na wszelkie bezpłatne przysporzenia
otrzymane od spadkodawcy za życia,
+ Justynian rozciągnął obowiązek zaliczenia także na descendentów dziedziczących ex testamento,
chyba że sam testator zarządził inaczej,
c. odpowiedzialność za długi spadkowe: połączenie majątku dziedzica i spadkodawcy pociągało za
sobą rozciągnięcie odpowiedzialności za długi spadkodawcy na majątek dziedzica, co powodowało
zagrożenie dla wierzycieli i samego dziedzica:
- separatio bonorum: jeśli dziedzic był podejrzewany o niewypłacalność, wierzyciele mogli
zażądać u pretora lub namiestnika prowincji oddzielenia majątków i ustanowienia specjalnego
kuratora dla spadku, do momentu zaspokojenia własnych wierzytelności,
- beneficium inventarii: dziedzic dla ochrony przed niebezpieczeństwem odziedziczenia
szkodliwego spadku miał do dyspozycji odrzucenie spadku, beneficium abstinendi oraz beneficium
inventarii – jeśli sporządził prawidłowy inwentarz rzeczy spadkowych w określonym terminie,
odpowiadał za długi spadkowe tylko majątkiem spadkowym,
3. Legaty i fideikomisy: cząstkowe przysporzenia ze spadku, bez odpowiedzialności za długi
spadkowe – dzisiejsze zapisy,
a. legaty: ściśle formalna i ograniczona instytucja dawnego ius civile, której ustanowienie mogło
nastąpić tylko w testamencie i tylko w określonych, stanowczych słowach; z czterech legatów,
znaczenie zachowały tylko dwa:
- legatum per vindicationem: legat windykacyjny w którym testator przenosił własność
kwirytarną rzeczy wprost na legatariusza;
- legatum per damnationem: legat damnacyjny powodował zawiązanie się stosunku obligacyjnego
o charakterze quasi kontraktu między legatariuszem jako wierzycielem, a dziedzicem,
zaskarżalnego przez actio ex testamento; treść takiego legatu mogła być bardzo rozmaita,
+ w IV w. zniesiono wymóg solenności przy ustanawianiu legatów, a Justynian w ogóle zniósł
różnice między legatami, sprowadzając je do jednego rodzaju,
+ często legatami obciążano spadek do tego stopnia, że dziedzice testamentowi odrzucali cały
testament i ostatecznie traciły one moc obowiązującą; skutecznym rozwiązaniem w tej kwestii
była lex Falcidia z 40 r., która dozwalała na obciążenie majątku tylko w 3/4, a pozostała ¼ jako
kwarta falcydyjska musiała pozostać nieobciążona jako zachęta dla dziedzica – podstawą była
wartość spadku w chwili śmierci od której odliczano koszty pogrzebu, długi spadkowe, a nawet
wartość wyzwolonych niewolników; Justynian ograniczył jednak działanie tej ustawy na rzecz
swobody testowania,
b. fideikomisy: prośby spadkodawcy wystosowane do dziedzica lub legatariusza o wydanie
przysporzenia majątkowego wskazanej osobie (zwykle takiej, która nie mogła dziedziczyć);
początkowo o znaczeniu wyłącznie obowiązku moralnego, ale od ustawodawstwa Oktawiana
Augusta konsule mieli realizować fideikomisy w drodze extraordinaria cognitio;
- fideikomisem można było obciążyć każdego spadkobiercę, a ich forma nie była określona –
można było sporządzić go nawet ustnie,
- na fideikomisy przenoszono ograniczające urządzenia dotyczące pierwotnie legatów, np. ochronę
falcydyjską,
- Justynian ostatecznie zrównał fideikomisy z legatami,
+ fideikomis uniwersalny: spadkodawca zwracał się w nim do dziedzica z prośbą o wydanie spadku
w całości, wskazanej osobie (fideicomissum hereditatis); mogło to nastąpić natychmiast lub po
pewnym czasie np. po spełnieniu jakiegoś warunku,
++ fideikomisariusz uniwersalny otrzymywał stanowisko podobne do dziedzica chronione przez
hereditatis petitio fideicommissaria, wraz z odpowiedzialnością za długi, z kolei dziedzic
sprowadzony do roli powiernika miał obowiązek przyjęcia spadku z zachowaniem tytułu, bez
ryzyka długów spadkowych i z kwartą falcydyjską,
c. poprzez legaty i fideikomisy spadkodawca mógł bardzo szczegółowo ukształtować swoją
sukcesję; zapisy pozwalały też na alimentację dzieci pozamałżeńskich i małżonków; wyrażano
nimi swoją wdzięczność za usługi służby i przyjaciół, czy zaopatrywano na dalsze życie dzieci lub
wyzwolonych niewolników...