Hemşirelikte Araştırma PDF

HEMŞİRELİKTE ARAŞTIRMA
HEMŞİRELİK LİSANS TAMAMLAMA PROGRAMI
PROF.DR. NURSEN NAHCİVAN
PROF. DR. SEMRA ERDOĞAN
PROF. DR. MELEK NİHAL ESİN
DOÇ. DR. SELDA SEÇGİNLİ
DR. ÖĞR. ÜYESİ GÜLHAN COŞANSU
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ
HEMŞİRELİK LİSANS TAMAMLAMA PROGRAMI
HEMŞİRELİKTE ARAŞTIRMA
Prof. Dr. Nursen Nahcivan
Prof. Dr. Semra Erdoğan
Prof. Dr. Melek Nihal Esin
Doç. Dr. Selda Seçginli
Dr. Öğr. Üyesi Gülhan Coşansu
Bu doküman İÜ AUZEF Hemşirelik Programında okutulmakta olan “Hemşirelikte

Araştırma” dersi için, derste asıl kaynak olarak okutulacak Prof. Dr. Semre Erdoğan/ Prof. Dr.
Nursel Nahcivan/ Doç. Dr. Nihal Esin’in “Hemşirelikte Araştırma” (Nobel Kitabevi) adlı kitabı
esas alınarak bu dersi veren öğretim üyesi tarafından hazırlanmıştır. Dökümanda yer alan “Bu
Bölümde Neler Öğreneceğiz?, Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular, Bölümde Hedeflenen
Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri, Anahtar Kavramlar, Uygulamalar, Uygulama Soruları, Bu
Bölümde Ne Öğrendik Özeti, Bölüm Soruları” bu dersi veren öğretim üyesi tarafından
hazırlanmıştır.
İÇİNDEKİLER
1. ARAŞTIRMAYA GİRİŞ VE ARAŞTIRMA SÜRECİ ......................................................... 1

1.1. Araştırma ve Hemşirelik ................................................................................................. 9
1.2. Bilim ve Hemşirelik Araştırmalarının Doğası .............................................................. 11
1.2.1. Somut-Soyut Düşünce Bütünlüğü ........................................................................ 11
1.2.2. Soyut Düşünme Süreci.......................................................................................... 11
1.2.3. İç Gözlem (İçe Bakış) ........................................................................................... 12
1.2.4. Sezgi...................................................................................................................... 12
1.2.5. Mantık / Muhakeme .............................................................................................. 13
1.2.5.1. Tümevarım (Induction) ................................................................................. 13
1.2.5.2. Tümdengelim (Deduction) ............................................................................ 13
1.2.6. Kuram ................................................................................................................... 13
1.2.7. Felsefe ................................................................................................................... 14
1.2.8. Empirizm / Empirik Dünya ................................................................................... 15
1.2.9. Gerçekleri Test Etme / Araştırma ......................................................................... 15
1.2.10. Bilim ................................................................................................................... 15
1.2.11. Bilimsel düşünce yöntemleri .............................................................................. 16
1.2.11.1. Anlamak / Tanımlamak ............................................................................... 16
1.2.11.2. Açıklamak ................................................................................................... 16
1.2.11.3. Yordamak / Tahminde Bulunmak ............................................................... 16
1.2.11.4. Kontrol Etmek ............................................................................................. 17
1.2.12. Bilgi / Bilme........................................................................................................ 17
1.2.13. Bilgi Kaynakları .................................................................................................. 18
1.2.13.1. Gelenekler ................................................................................................... 18
1.2.13.2. İnançlar........................................................................................................ 18
1.2.13.3. Otoriteler ..................................................................................................... 18
1.2.13.4. Kişisel Deneyimler ...................................................................................... 19
1.2.13.5. Deneme Yanılma......................................................................................... 19
1.2.13.6. Disiplinli / Bilimsel Araştırmalar ................................................................ 19
1.3. Hemşirelik Araştırmalarında Paradigmalar ve Yöntemler ........................................... 20
1.3.1. Pozitivist Paradigma / Nicel Araştırmalar ............................................................ 20
I
1.3.2. Pozitif Bilimin Özellikleri .................................................................................... 20
1.3.3. Naturalistik Paradigma / Doğal Paradigma / Nitel Araştırmalar .......................... 22
1.3.4. Pozitivist ve Doğal Paradigmaların Birlikte Kullanıldığı Araştırmalar
(Triangülasyon / Çeşitleme) ..................................................................................................... 22
1.3.4.1. Veri Triangülasyonu ..................................................................................... 23
1.3.4.2. Araştırmacı Triangülasyonu .......................................................................... 23
1.3.4.3. Kuramsal Triangülasyon ............................................................................... 23
1.3.4.4. Yöntem triangülasyonu ................................................................................. 23
1.3.4.5. Analiz Triangülasyonu .................................................................................. 24
1.4. Hemşirelik Araştırmalarının Tarihsel Gelişimi ............................................................ 25
1.5. Araştırma Süreci ve Aşamaları ..................................................................................... 26
1.5.1. Araştırma Süreci ve Hemşirelik Süreci ................................................................ 27
1.5.1.1. Benzerlikler ................................................................................................... 27
1.5.1.2. Farklılıklar ..................................................................................................... 27
1.5.2. Nicel Araştırma Sürecinin Adımları ..................................................................... 28
1.6. Özet Noktalar................................................................................................................ 30
2. ARAŞTIRMA KONUSUNU BELİRLEME, LİTERATÜR TARAMA VE İNCELEME . 41
2.1. Araştırma Problemini / Konusunu Belirleme ............................................................... 50
2.1.1. Araştırma Konusunun Daraltılması ...................................................................... 51
2.1.2. Araştırma Probleminin İfade Edilmesi ................................................................. 52
2.2. Araştırma Konusunun Uygunluğunu Değerlendirme ................................................... 52
2.2.1. Problemin Önemi ve Araştırılabilirliği ................................................................. 53
2.2.2. Araştırmacının Bilgi ve Deneyimleri .................................................................... 54
2.2.3. Araştırma Süresi ve Maliyeti ................................................................................ 55
2.2.4. Araştırma Olanakları............................................................................................. 56
2.2.5. Araştırmaya Alınacak Kişilerin/Deneklerin Uygunluğu ...................................... 56
2.2.6. Etik Konular .......................................................................................................... 56
2.3. Araştırma Konusu Belirlemede Kullanılan Kaynaklar ................................................. 57
2.3.1. Gözlem ve Deneyimler ......................................................................................... 57
2.3.2. Literatür İncelemeleri ........................................................................................... 58
2.3.3. Kuramlar ............................................................................................................... 59
2.3.4. Araştırma Öncelikleri ........................................................................................... 60
II
2.3.5. Toplumsal/Sosyal Konular ................................................................................... 61
2.3.6. Araştırmacı-Meslektaş Etkileşimleri .................................................................... 61
2.4. Literatür Tarama ve İnceleme....................................................................................... 62
2.4.1. Literatür İnceleme Amaçları ................................................................................. 62
2.5. Literatür Tarama ve İnceleme Aşamaları ..................................................................... 64
2.5.1. Odak Soruyu Belirleme ........................................................................................ 64
2.5.2. Kaynakları Belirleme ve Bulma ........................................................................... 66
2.5.2.1. Anahtar Kelime Belirleme ............................................................................ 67
2.5.2.2. Literatür Tarama ve İnceleme Süresi ............................................................ 68
2.5.2.3. Kütüphane Kullanımı .................................................................................... 68
2.5.2.4. Literatür İncelemesinde Kullanılan Kaynaklar ............................................. 69
2.5.2.5. Bilgisayar Kullanarak Tarama Yapma .......................................................... 72
2.5.3. Kaynakları Okuma, Kritik Etme ve Yorumlama .................................................. 74
2.5.4. İncelemeyi Yazma ................................................................................................ 75
2.6. Kuramsal/Kavramsal Çerçeve ...................................................................................... 76
3. ARAŞTIRMA AMACI, ARAŞTIRMA SORULARI, HİPOTEZLER VE SINIRLILIKLAR
.................................................................................................................................................. 88
3.1. Araştırma Amacı........................................................................................................... 95
3.1.1. Amaç İfadesi ......................................................................................................... 95
3.1.2. Araştırma Hedefleri .............................................................................................. 96
3.2. Araştırmada Değişkenler .............................................................................................. 97
3.2.1. Bağımlı-Bağımsız Değişkenler ............................................................................. 98
3.3. Araştırma Soruları ...................................................................................................... 100
3.4. Hipotezler ................................................................................................................... 102
3.4.1. Hipotez Oluşturma .............................................................................................. 103
3.4.2. Hipotez Tipleri .................................................................................................... 104
3.4.2.1. Araştırma ve İstatistik Hipotezi .................................................................. 104
3.4.2.2. Basit ve Karmaşık Hipotezler ..................................................................... 106
3.4.2.3. Yönlü ve Yönsüz Hipotezler ....................................................................... 106
3.4.3. Varsayımlar ......................................................................................................... 108
3.5. Araştırmada Sınırlılıklar ............................................................................................. 108
3.5.1. Kuramsal Sınırlılıklar ......................................................................................... 109
III
3.5.2. Metodolojik Sınırlılıklar ..................................................................................... 109
4. NİCEL ARAŞTIRMA TASARIMLARII .......................................................................... 120
4.1. Araştırma Tasarımları ................................................................................................. 129
4.2. Tasarımlarla İlgili Önemli Bazı Kavramlar ................................................................ 130
4.2.1. Nedensellik ......................................................................................................... 130
4.2.2. Yanlılık ............................................................................................................... 131
4.2.3. Olasılık ................................................................................................................ 132
4.2.4. Yönetme (Manipülasyon) ................................................................................... 133
4.2.5. Denetim (Kontrol)............................................................................................... 134
4.2.6. Randomizasyon ................................................................................................... 135
4.2.7. Geçerlik ............................................................................................................... 136
4.3. Nicel Araştırma Tasarımları ....................................................................................... 136
4.3.1. Nicel Araştırmalarda Tasarıma Karar Verme ..................................................... 138
4.4. Deneysel Olmayan Araştırma Tasarımları ................................................................. 141
4.4.1. Tanımlayıcı Tasarımlar ....................................................................................... 143
4.4.2. Karşılaştırmalı-Tanımlayıcı Tasarımlar .............................................................. 144
4.4.3. Kesitsel Tasarımlar ............................................................................................. 145
4.4.4. İlişki Arayıcı Tasarımlar ..................................................................................... 146
4.4.5. Retrospektif Tasarımlar ...................................................................................... 148
4.4.6. Prospektif Tasarımlar .......................................................................................... 150
4.4.7. Path Analizi (model sınama)............................................................................... 153
5. NİCEL ARAŞTIRMA TASARIMLARI II........................................................................ 155
5.1. Deneysel Araştırma Tasarımları ................................................................................. 156
5.1.1. Tam Deneysel Araştırma Tasarımları ................................................................. 157
5.1.1.1. Ön Test-Son Test Kontrol Gruplu Tasarım................................................. 159
5.1.1.2. Son Test-Kontrol Gruplu Tasarım .............................................................. 160
5.1.2. Solomon Dört Gruplu Tasarım ........................................................................... 160
5.1.3. Yarı Deneysel Araştırma Tasarımları ................................................................. 161
5.1.3.1. Randomize Olmayan Gruplarda Ön Test Son Test-Kontrol Gruplu Tasarım
................................................................................................................................................ 162
5.1.3.2. Randomize Olmayan Gruplarda Son Test-Kontrol Gruplu Tasarım .......... 163
5.1.3.3. Tek Gruplu Ön Test-Son Test Tasarım ....................................................... 163
IV
5.1.3.4. Tek Gruplu Son Test Tasarım ..................................................................... 164
5.1.3.5. Zaman Serileri ............................................................................................. 164
5.1.3.6. Terazileme (Counterbalanced) / Çapraz (Crossover) Tasarım ................... 165
5.2. Diğer Araştırma Tasarımları ....................................................................................... 165
5.2.1. Metodolojik (Yöntem Bilim) Araştırmalar ......................................................... 165
5.2.2. Meta-analizi (İleri Çözümleme).......................................................................... 167
5.2.3. Sekonder Analiz (İkincil Çözümleme) ............................................................... 168
5.2.4. Sistematik Derleme ............................................................................................. 169
5.2.5. Çok Merkezli/Çok Alanlı Araştırmalar .............................................................. 170
6. NİTEL ARAŞTIRMALAR ................................................................................................ 179
6.1. Nitel Araştırmaların Özellikleri .................................................................................. 188
6.2. Nitel Araştırma Yaklaşımları...................................................................................... 190
6.2.1. Fenomenoloji (Olgubilim) .................................................................................. 190
6.2.2. Grounded Teori / Temellendirilmiş Kuram / Gömülü Kuram ............................ 191
6.2.3. Etnografi (Halk Betimleme) ............................................................................... 192
6.2.4. Vaka Çalışması ................................................................................................... 193
6.2.5. Diğer Yaklaşımlar ............................................................................................... 193
6.3. Nitel Araştırma Süreci / Aşamaları ............................................................................ 194
6.3.1. Nitel Araştırmanın Planlanması .......................................................................... 194
6.3.2. Nitel Araştırmalarda Problem / Soru ve Amacın Belirlenmesi .......................... 195
6.3.2.1. Nitel Araştırma Sorusu................................................................................ 195
6.3.2.2. Nitel Araştırmanın Amacı ........................................................................... 196
6.3.3. Kuramsal / Kavramsal Çerçevenin Oluşturulması.............................................. 196
6.3.4. Literatürün Gözden Geçirilmesi ......................................................................... 197
6.3.5. Araştırma Alanı ve Örneklemin Belirlenmesi .................................................... 197
6.3.6. Örnekleme Tipleri ............................................................................................... 197
6.3.6.1. Aşırı ya da Aykırı Durum Örneklemesi ...................................................... 198
6.3.6.2. Maksimum Çeşitlilik Örneklemesi ............................................................. 198
6.3.6.3. Benzeşik Örnekleme ................................................................................... 198
6.3.6.4. Ölçüt Örnekleme ......................................................................................... 198
6.3.6.5. Kartopu ya da Zincir Örnekleme ................................................................ 198
6.3.6.6. Doğrulayıcı ve Yanlışlayıcı Durum Örneklemesi ....................................... 198
V
6.3.6.7. Kolay Ulaşılabilir Durum Örneklemesi ...................................................... 198
6.3.7. Geçerlik ve Güvenirlik........................................................................................ 199
6.3.7.1. Geçerlik ....................................................................................................... 199
6.3.7.2. Güvenirlik ................................................................................................... 199
6.3.7.3. Etik .............................................................................................................. 200
6.4. Nitel Veri Toplama ve Düzenleme ............................................................................. 200
6.4.1. Görüşme .............................................................................................................. 201
6.4.1.1. Görüşme Yolları .......................................................................................... 201
6.4.1.2. Yapılandırılmamış Görüşmeler ................................................................... 201
6.4.1.3. Yapılandırılmış Görüşmeler ........................................................................ 201
6.4.1.4. Yarı Yapılandırılmış Görüşmeler (Odak Görüşme).................................... 201
6.4.1.5. Sohbet Tarzı Görüşmeler ............................................................................ 202
6.4.1.6. Görüşme Süreci ........................................................................................... 202
6.4.1.7. Bireysel Derinlemesine Görüşme ............................................................... 202
6.4.1.8. Odak Grup Görüşmesi ................................................................................ 203
6.4.1.9. Görüşme Bilgilerinin Kaydedilmesi ........................................................... 204
6.4.2. Gözlem ................................................................................................................ 204
6.4.2.1. Dışarıdan Gözlem ....................................................................................... 205
6.4.2.2. Katılarak Gözlem ........................................................................................ 205
6.4.2.3. Gözlemin Kaydedilmesi .............................................................................. 205
6.5. Nitel Veri Analizi ve Yorumu .................................................................................... 206
6.5.1. İçerik Analizi ...................................................................................................... 207
6.5.2. Betimsel Analiz................................................................................................... 210
6.5.3. Bulguların Yorumlanması................................................................................... 212
6.6. Nitel Araştırmanın Raporlandırılması ........................................................................ 213
6.7. Nitel Araştırma Raporunun Kritik Edilmesi ............................................................... 214
7. ÖRNEKLEME ................................................................................................................... 228
7.1. Örnekleme Süreci ve Örnekleme ile İlgili Temel Kavramlar..................................... 236
7.1.1. Örnekleme İle İlgili Temel Kavramlar ............................................................... 236
7.1.1.1. Birim ........................................................................................................... 236
7.1.1.2. Evren ........................................................................................................... 236
7.1.1.3. Örneklem ..................................................................................................... 238
VI
7.1.1.4. Örneklem Hatası ......................................................................................... 239
7.2. Örnekleme .................................................................................................................. 240
7.3. Örnekleme Yöntemleri ............................................................................................... 241
7.4. Olasılıklı Örnekleme Yöntemleri ............................................................................... 241
7.4.1. Basit Rastgele Örnekleme (Simple random sampling) ....................................... 242
7.4.1.1. Yöntemin Uygulanması .............................................................................. 243
7.4.2. Sistematik Örnekleme (Systematic sampling) .................................................... 244
7.4.3. Tabakalı Örnekleme (Stratified random sampling) ............................................ 245
7.4.4. Küme Örnekleme (Cluster sampling) ................................................................. 248
7.4.4.1. Çok Aşamalı Küme Örnekleme Yöntemi (Multistage cluster sampling) ... 248
7.4.5. Rastlantısal Güzergah Örnekleme Yöntemi (Random-route sampling) ............. 250
7.5. Olasılıksız Örnekleme Yöntemleri ............................................................................. 251
7.5.1. Gelişigüzel Örnekleme (Convenience, accidental, sampling) ............................ 251
7.5.2. Kota Örneklemesi (Quota sampling) .................................................................. 252
7.5.3. Amaçlı Örnekleme (Purposive Sampling) .......................................................... 253
7.6. Örneklem Büyüklüğü ................................................................................................. 253
7.7. Güç Analizi (Power Analizi) ...................................................................................... 254
7.7.1. Güç Analizi ile Örnek Hacminin Hesaplanmasında Bazı Temel Bilgiler .......... 255
7.8. Güç Analizi ile Örnek Büyüklüğünün Hesaplanmasi ................................................ 256
7.8.1. Tek Örneklem Üzerinde Yapılan Araştırmalarda Örneklem Büyüklüğünü
Hesaplama .............................................................................................................................. 257
7.8.2. Deneysel Çalışmalarda Örneklem Büyüklüğünü Hesaplama ............................. 259
8. VERİ TOPLAMA YÖNTEM VE ARAÇLARI ................................................................ 266
8.1. Veri Toplama Yöntemleri ve Temel Özellikleri......................................................... 276
8.1.1. Veri Toplama Yöntemleri ................................................................................... 276
8.1.2. Veri Toplama Yöntemlerinin Temel Özellikleri ................................................ 276
8.2. Veri Kaynakları .......................................................................................................... 278
8.3. Veri Toplama Yöntem ve Araçları ............................................................................. 278
8.4. Öz Bildirime Dayalı Yöntemler ................................................................................. 279
VII
8.5. Yapılandırılmış Öz Bildirime Dayalı Yöntemler ....................................................... 280
8.5.1. Anket ................................................................................................................... 280
8.5.1.1. Anket Maddelerinin Hazırlanması .............................................................. 281
8.5.1.2. Soru Tiplerine Karar Verilmesi................................................................... 281
8.5.1.3. Maddelerin Tekrar Değerlendirilmesi ......................................................... 285
8.5.1.4. Yönergenin Yazılması................................................................................. 285
8.5.1.5. Pilot Uygulama Yapılması .......................................................................... 286
8.5.1.6. Anketlerin Uygulanması ............................................................................. 286
8.5.2. Ölçekler ............................................................................................................... 288
8.5.2.1. Likert Tipi Ölçekler .................................................................................... 288
8.5.2.2. Bogardus Sosyal Mesafe Ölçeği ................................................................. 289
8.5.2.3. Semantik Farklılıklar Ölçeği ....................................................................... 290
8.5.2.4. Görsel Analog Ölçeği.................................................................................. 291
8.5.3. Kısa Öyküler (Vignettes) .................................................................................... 292
8.5.4. Q Sıralama (Q Sort) ............................................................................................ 293
8.6. Gözlem Yöntemi ........................................................................................................ 293
8.7. Biyofizyolojik Yöntemler ........................................................................................... 295
9. VERİ TOPLAMA ARAÇLARININ GÜVENİRLİK VE GEÇERLİĞİ............................ 298
9.1. Veri Toplama Araçlarının Güvenirliği ve Geçerliği................................................... 299
9.1.1. Anketlerde Güvenirlik ve Geçerlik ..................................................................... 299
9.1.2. Biyofizyolojik Ölçüm Araçlarında Güvenirlik ve Geçerlik ............................... 300
9.1.3. Ölçeklerde Güvenirlik ve Geçerlik ..................................................................... 300
9.2. Güvenirlik Yöntemleri ................................................................................................ 301
9.2.1. Değişmezlik (Stability) ....................................................................................... 301
9.2.1.1. Test Tekrar Test Yöntemi ........................................................................... 302
9.2.1.2. Paralel Form Güvenirliği ............................................................................ 302
9.2.2. Bağımsız Gözlemciler Arası Uyum ve İçindeki Uyum Güvenirliği (Inter-Rater and
Intra-Rater Consistency) ........................................................................................................ 303
9.2.3. İç Tutarlılık (Internal Consistency)..................................................................... 304
9.3. Geçerlik Yöntemleri ................................................................................................... 307
9.3.1. Kapsam Geçerliği (Content Validity) ................................................................. 307
9.3.2. Ölçüt-Bağımlı Geçerlik (Criterion-Related Validity) ......................................... 309
VIII
9.3.3. Yapı Geçerliği ..................................................................................................... 310
9.4. Kültürlerarası Ölçek Uyarlaması ................................................................................ 314
10. VERİLERİN ANALİZİ VE YORUMLANMASI ........................................................... 322
10.1. Verilerin Analizi ile İlişkili Önemli Bazı Kavramlar ............................................... 332
10.1.1. Veri ................................................................................................................... 332
10.1.2. Hipotez .............................................................................................................. 332
10.1.3. Tip I ve Tip II Hata ........................................................................................... 332
10.1.4. Anlamlılık/Önemlilik Düzeyi ........................................................................... 333
10.1.5. Testin Gücü ....................................................................................................... 334
10.1.6. Normal Dağılım ................................................................................................ 335
10.1.7. Çarpıklık ........................................................................................................... 335
10.1.8. Diklik ................................................................................................................ 336
10.1.9. Güven Aralığı ................................................................................................... 336
10.1.10. Rölatif Risk ..................................................................................................... 336
10.1.11. Odds Oranı ...................................................................................................... 336
10.1.12. Etkene Atfedilen Risk ..................................................................................... 337
10.2. Verilerin/ Değişkenlerin Tanımlanması ................................................................... 337
10.2.1. Ölçüm Özelliklerine Göre Veriler .................................................................... 338
10.2.2. İstatistik Yöntem Seçimine Göre Veriler.......................................................... 339
10.2.3. Varoluşlarına Göre Veriler ............................................................................... 339
10.2.4. Ölçü Birimlerine Göre Veriler .......................................................................... 339
10.3. Verilerin Analize Hazırlanması ................................................................................ 340
10.3.1. Veri Toplama Araçlarının Kontrol Edilmesi ve Düzenlenmesi........................ 340
10.3.2. Verilerin Kodlanması ........................................................................................ 340
10.3.3. Verilerin Bilgisayar Ortamına / Veri Tabanına Aktarılması ............................ 342
10.3.4. Veri Temizleme ve Verilerin Yeniden Düzenlenmesi ...................................... 343
10.3.5. Uygun Analiz Yöntemine Karar Verme ........................................................... 344
10.4. Verilerin Analiz Edilmesi ......................................................................................... 347
10.4.1. Tanımlayıcı İstatistikler .................................................................................... 348
10.4.1.1. Merkezi Eğilim (Yer Gösteren) Ölçüleri .................................................. 349
10.4.1.2. Merkezi Dağılım (Yaygınlık Gösteren) Ölçüleri ...................................... 349
10.4.2. Çıkarımsal İstatistikler ...................................................................................... 351
IX
10.5. Hemşirelik Araştırmalarında Sık Kullanılan Veri Analiz Yöntemleri ..................... 352
10.5.1. t - Testleri .......................................................................................................... 352
10.5.1.1. Tek Grup Ortalaması t-Testi ..................................................................... 352
10.5.1.2. Bağımsız İki Grup (Independent Samples) t Testi .................................... 353
10.5.1.3. Mann Whitney U Testi .............................................................................. 354
10.5.1.4. Eşleştirilmiş İki Grup t-Testi..................................................................... 355
10.5.1.5. Wilcoxon İşaretli Sıralar Testi ve İşaret Testi .......................................... 356
10.5.2. Varyans Analizi ................................................................................................ 357
10.5.2.1. Gruplarda Tek Yönlü Varyans Analizi ..................................................... 357
10.5.2.2. Bağımsız Gruplarda Kruskal-Wallis Varyans Analizi .............................. 359
10.5.2.3. Tekrarlı Ölçümlerde Tek Faktörlü Varyans Analizi ................................. 360
10.5.2.4. Tekrarlı Ölçümlerde Friedman Varyans Analizi ...................................... 361
10.5.2.5. Bağımsız Gruplarda İki Yönlü Varyans Analizi ....................................... 362
10.5.3. Ki-Kare (χ2) Testleri ......................................................................................... 363
10.5.3.1. Dört Gözlü Düzende Ki-Kare Testi .......................................................... 364
10.5.3.2. Çok Gözlü Düzenlerde Ki-Kare Testi ....................................................... 365
10.5.3.3. Tek Grup Düzeninde Ki-Kare Testi (Ki-Kare Uyum İyiliği Testi) .......... 366
10.5.3.4. Bağımlı Gruplarda Ki-Kare Testi (McNemar Testi)................................. 366
10.5.4. Pearson Korelasyon Analizi.............................................................................. 367
10.5.5. Regresyon Analizi............................................................................................. 368
10.5.5.1. Tek Değişkenli – Basit Doğrusal Regresyon Analizi ............................... 369
10.5.5.2. Çoklu Değişkenli Regresyon Analizi ........................................................ 370
10.5.5.3. Lojistik Regresyon Analizi ....................................................................... 371
10.6. Bulguların Yorumlanmasında Önemli Noktalar....................................................... 372
11. ARAŞTIRMA RAPORUNU YAZMA VE YAYIMLAMA ........................................... 380
Bilimsel rapor yazma ve yayımlama ...................................................................................... 383
Nicel araştırma raporunun çerçevesi ...................................................................................... 383
Bilimsel raporlarda kaynak gösterme ..................................................................................... 383
Araştırma sonuçlarını yayımlamak ........................................................................................ 383
11.1. Nicel Araştırma Raporu ............................................................................................ 388
11.1.1. Başlık (Title) ..................................................................................................... 388
11.1.2. Yazar (lar) ......................................................................................................... 388
X
11.1.3. Öz / Özet ........................................................................................................... 389
11.1.4. Giriş .................................................................................................................. 390
11.1.4.1. Literatür İnceleme ..................................................................................... 390
11.1.4.2. Araştırmanın Çerçevesi ............................................................................. 391
11.1.4.3. Araştırma Problemi ................................................................................... 391
11.1.5. Yöntemler ......................................................................................................... 393
11.1.5.1. Tasarım...................................................................................................... 393
11.1.5.2. Çalışmanın Yapıldığı Yer ve Örnekleme .................................................. 394
11.1.5.3. Ölçüm Yöntemleri..................................................................................... 394
11.1.5.4. Veri Toplama Süreci ................................................................................. 395
11.1.6. Bulgular ............................................................................................................ 395
11.1.6.1. Bulguların Tablo ile Gösterilmesi ............................................................. 396
11.1.6.2. Bulguların Şekil ve Grafiklerle Gösterilmesi............................................ 398
11.1.7. Tartışma ............................................................................................................ 399
11.1.8. Sonuç ................................................................................................................ 400
11.2. Nitel Araştırma Raporu ............................................................................................ 400
11.2.1. Başlık ................................................................................................................ 401
11.2.2. Özet ................................................................................................................... 402
11.2.3. Giriş .................................................................................................................. 402
11.2.4. Yöntem.............................................................................................................. 402
11.2.4.1. Veri Toplama Süreci ................................................................................. 403
11.2.4.2. Bulgular ..................................................................................................... 403
11.2.4.3. Tartışma .................................................................................................... 404
11.2.5. Nitel Araştırma Sürecinin Değerlendirilmesi ................................................... 404
11.3. Nicel Ve Nitel Araştırma Raporlarında Kaynak Gösterme ...................................... 405
11.3.1. Metin İçinde Kaynak Gösterme ........................................................................ 406
11.3.2. Kaynaklar Bölümünde Kaynak Gösterme ........................................................ 407
11.4. Araştırma Sonuçlarının Yayımlanması .................................................................... 411
12. HEMŞİRELİK ARAŞTIRMALARINDA ETİK ............................................................. 423
12.1. Araştırma Etiğinin Kapsamı ..................................................................................... 432
12.1.1. Bilim Etiği......................................................................................................... 432
12.1.2. Araştırma ve Yayın Etiği .................................................................................. 432
XI
12.2. Araştırma Etiğinin Tarihsel Gelişimi ve Hukuksal Düzenlemeler ........................... 433
12.2.1. Araştırma Etiği ile İlgili Hukuksal Düzenlemeler ............................................ 433
12.2.2. Helsinki Bildirgesi ............................................................................................ 434
12.3. Araştırmacıların Uyması Gereken Temel Etik İlkeler .............................................. 435
12.3.1. Zarar Vermeme İlkesi ....................................................................................... 435
12.3.2. Gönüllülük İlkesi .............................................................................................. 437
12.3.3. Yaşama Saygı İlkesi.......................................................................................... 437
12.3.4. Gizlilik İlkesi .................................................................................................... 438
12.3.5. Adalet İlkesi ...................................................................................................... 439
12.3.6. Aydınlatılmış Onam .......................................................................................... 440
12.4. Araştırmanın Proje Aşamasında Alınması Gereken Etik İzinler .............................. 440
12.4.1. Aydınlatılmış Onam .......................................................................................... 440
12.4.2. Etik Kurullar ve Etik Kurul İzni ....................................................................... 444
12.4.3. Araştırmanın Yapılacağı Kurum İzni ............................................................... 445
12.5. Araştırmacılar Tarafından Bilimsel Araştırmalarda Yapılan Etik Dışı Davranışlar 445
12.5.1. Aşırma (Plajerizm) ............................................................................................ 446
12.5.2. Yazarlık ve Yazarlık Sıralamasında Sorunlar ................................................... 447
12.5.3. Uydurmacılık (Fabrication) .............................................................................. 447
12.5.4. Sahtecilik (Falsification) ................................................................................... 447
12.5.5. Yayın Yinelemesi (Duplication) ....................................................................... 447
12.5.6. Dilimleme (Salami slicing) ............................................................................... 447
12.5.7. Özensiz Araştırma (Sloppy research) ............................................................... 448
12.5.8. Mali Desteğe İlişkin Etik Sorunlar ................................................................... 448
12.5.9. Bilimsel Yayınlarda Teşekkür .......................................................................... 448
13. HEMŞİRELİKTE ARAŞTIRMA KULLANIMI VE KANITA DAYALI
UYGULAMALAR................................................................................................................. 455
13.1. Hemşirelikte Araştırma Kullanımı ........................................................................... 461
13.1.1. Hemşirelikte Araştırma Kullanımının Tarihçesi ............................................... 463
13.2. Araştırma Kullanımındaki Engeller ......................................................................... 464
13.3. Kanıta Dayalı Uygulamalar ...................................................................................... 465
13.3.1. Kanıta Dayalı Tıp.............................................................................................. 466
13.3.2. Kanıta Dayalı Hemşirelik ................................................................................. 467
XII
13.3.3. Kanıt Düzeyleri ................................................................................................. 468
13.4. Kanıta Dayalı Uygulama Süreci ............................................................................... 471
13.5. Kanıta Dayalı Hemşirelik Uygulama Modelleri ....................................................... 478
14. MAKALE KRİTİĞİ: ARAŞTIRMA RAPORLARINI ELEŞTİREL OKUMA VE
DEĞERLENDİRME .............................................................................................................. 487
14.1. Eleştirel (Kritik) Düşünme ve Okuma ...................................................................... 494
14.1.1. Eleştirel (Kritik) Okuma Becerileri .................................................................. 495
14.1.2. Eleştirel (Kritik) Okumada Yetkinlik Düzeyleri .............................................. 496
14.1.3. Nicel ve Nitel Araştırmalarda Makale Kritiği .................................................. 497
14.2. Eleştirel (Kritik) Okuma Süreci ve Stratejiler .......................................................... 498
14.2.1. Ön Okuma ......................................................................................................... 499
14.2.2. Kapsamlı (Ayrıntılı) Okuma ............................................................................. 499
14.2.3. Analiz İçin Okuma ............................................................................................ 500
14.2.4. Sentez İçin Okuma ............................................................................................ 501
14.3. Araştırma Kritiğinde Kullanılan Rapor Tipleri ........................................................ 502
14.4. Araştırma Raporunun Bölümlerine Göre Makale Kritiği ......................................... 503
14.4.1. Araştırma Başlığı ve Özet ................................................................................. 505
14.4.2. Giriş Bölümü..................................................................................................... 506
14.4.3.Gereç ve Yöntem Bölümü ................................................................................. 508
14.4.4. Bulgular Bölümü............................................................................................... 510
14.4.5. Tartışma-Sonuç-Öneriler Bölümü .................................................................... 511
14.4.6. Kaynaklar Bölümü ............................................................................................ 513
KAYNAKLAR....................................................................................................................... 534
XIII
1. ARAŞTIRMAYA GİRİŞ VE ARAŞTIRMA SÜRECİ
1
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?
 Araştırma ve Hemşirelik
 Bilim ve Hemşirelik Araştırmalarının Doğası
 Somut-Soyut Düşünce Bütünlüğü
 Soyut Düşünme Süreci
o İç Gözlem (İçe Bakış)
o Sezgi
o Mantık/Muhakeme
- Tümevarım
- Tümdengelim
 Kuram
 Felsefe
 Empirizm / Empirik Dünya
 Gerçekleri Test Etme /Araştırma
 Bilim
o Bilimsel Düşünce Yöntemleri
- Anlamak / Tanımlamak
- Açıklamak
- Yordamak / Tahminde Bulunmak
- Kontrol Etmek
 Bilgi / Bilme
o Bilgi Kaynakları
- Gelenekler
- İnançlar
- Otoriteler
2
- Kişisel Deneyimler
- Deneme Yanılma
- Disiplinli/Bilimsel Araştırmalar
 Hemşirelik Araştırmalarında Paradigmalar ve Yöntemler
 Pozitivist Paradigma / Nicel Araştırmalar
o Pozitif Bilimin Özellikleri
 Naturalistik Paradigma / Doğal Paradigma/ Nitel Araştırmalar
 Pozitivist ve Doğal Paradigmaların Birlikte Kullanıldığı Araştırmalar

(Triangülasyon / Çeşitleme)
o Veri Triangülasyonu
o Araştırmacı Triangülasyonu
o Kuramsal Triangülasyon
o Yöntem Triangülasyonu
o Analiz Triangülasyonu
 Hemşirelik Araştırmalarının Tarihsel Gelişimi
 Araştırma Süreci ve Aşamaları
 Araştırma Süreci ve Hemşirelik Süreci
o Benzerlikler
o Farklılıklar
 Nicel Araştırma Sürecinin Adımları
 Özet Noktalar
3
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri
Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde edileceği

veya geliştirileceği
Araştırma ve Hemşirelikte araştırmanın Okuyarak/Araştırarak

Hemşirelik önemini ve gereğini
açıklayabilmek
Bilim ve Hemşirelik Bilimin doğasını Okuyarak/Araştırarak

Araştırmalarının tanımlayan kavramları ve
Doğası hemşirelik araştırmalarını
etkileyen bileşenleri
tanımlayabilmek
/tartışabilmek
Hemşirelik Pozitivist (nicel Okuyarak/Araştırarak

Araştırmalarında araştırmalar) ve
Paradigmalar ve natüralistik /doğal (nitel
Yöntemler araştırmalar) paradigmalar
ve yöntemleri arasındaki
farkı açıklayabilmek
Hemşirelik Hemşirelik Okuyarak/Araştırarak

Araştırmalarının araştırmalarının tarihsel
Tarihsel Gelişimi gelişimini açıklayabilmek
Araştırma Süreci ve Araştırma süreci Okuyarak/Araştırarak

Aşamaları basamaklarını
sıralayabilmek
4
Anahtar Kavramlar
 Hemşirelik
 Araştırma
 Soyut düşünce
 İç gözlem
 Sezgi
 Mantık/muhakeme
 Tümevarım
 Tümdengelim
 Kuram
 Felsefe
 Somut düşünce
 Emprizm
 Bilim
 Gerçekleri Test Etme
 Bilimsel düşünce
 Anlamak
 Açıklamak
 Yordamak
 Kontrol etmek
 Bilgi
 Bilme
 Doğruluk
 Gerçeklik
 Temellendirme
5
 Bilgi kaynakları
 Gelenekler
 İnançlar
 Otoriteler
 Kişisel deneyimler
 Deneme ve yanılma
 Bilimsel araştırmalar
 Bilim okuryazarlığı
 Pozitif bilim
 Pozitivist paradigma
 Nicel araştırmalar
 Doğal paradigma
 Nitel araştırma
 Triangülasyon
 Veri triangülasyonu
 Araştırmacı triangülasyonu
 Kuramsal triangülasyon
 Metodolojik triangülasyon
 Analiz triangülasyonu
 Tarihsel gelişim
 Hemşirelik süreci
 Nicel araştırma süreci
6
Giriş
Araştırma birçok hemşire için oldukça yeni bir yaşam biçimidir. Araştırma dünyası
içinde olmak, ortak dil kullanmak; yeni kuralları benimsemek; etkileşim kurabilmeyi
öğrenmek; denemek ve yaşamaktır. Bu anlamda, hemşirelik araştırmaları ile ilgili bilgiler
sizlerin algılarınızı, düşünme biçiminizi değiştirecek ve geliştirecektir.
Bilindiği gibi, araştırma bilimsel gelişmenin en temel aracıdır. Hemşirelikte bilimsel

gelişme, bireylerin / hastaların sağlık durumunun tanılanması, hastalıkların önlenmesi, tedavi
yöntemlerinin ve bakım uygulamalarının geliştirilmesi ve böylece insan yaşamının ve
kalitesinin artırılması olarak günümüze yansımaktadır (Polit & Beck, 2010). Profesyonel bir
meslek üyesi olarak, hemşireler var olan gerçekleri doğrulamak, kendi alanına yeni bilgiler
katmak, bilimsel bilgi içeriğini oluşturmak için araştırma yapmak zorundadır. Günümüzde
hemşirelik bilgilerini güçlendirmek ve bu bilgileri bakımın kalitesini arttırmak için kullanmak,
giderek artan bir gereksinim olmuştur. Bu nedenle, birçok hemşire, özellikle 1990 yılından
sonra, kanıta dayalı hemşirelik uygulamalarını geliştirmek için uğraş vermektedir (Bkz. Ünite
11). Ancak, ülkemizde hemşirelik uygulamalarının geleneğe dayalı yapısı ve güvenilir bilgi
üreten hemşirelik araştırmalarının yetersiz olması, kanıta dayalı hemşireliğin hayata geçirilmesi
için daha nitelikli çalışmaların önemini göstermektedir (Kocaman, 2003).
Bu ünitede, araştırma ve hemşireliğin doğası, birbiri ile ilişkileri ve hemşirelik

araştırmalarının gelişimi ele alınmıştır. Ayrıca, kitabın diğer ünitelerinde ayrıntılı olarak
açıklanacak olan araştırma süreci aşamaları tanımlanmıştır. Böylece, hemşirelik araştırmalarını
önemseme, anlama ve araştırma yapma konusunda okuyucuları desteklemek ve hemşirelik
araştırma dünyasına girmelerini kolaylaştırmak amaçlanmıştır.
Bilimsel araştırma faaliyetleri, yaşanan deneyimler sırasında karşılaşılan problemlere

yanıt aramakla başlar. Bu süreç, doğal olguları tanımlama, açıklama, tahmin etme; kontrol
etme; bilimsel kavramları, süreçleri ve yöntemleri bilme; bilimsel bir araştırmayı kritik
edebilme; sonuçları tartışabilme; kaynakları doğru olarak değerlendirebilme ve sonuçları
yayma aktiviteleri ile sonlandırılır (Burns & Grove, 1997; 2009). Profesyonel hemşirelerin, bu
aşamaların tümünde ya da bir kısmında rolleri ve sorumlulukları olduğu tartışılamaz. Önceki
sayfada gösterilen örnek olay, hemşireleri araştırma dünyasına katılmaları konusunda
cesaretlendirebilir.
7
Örnek Olay
Sağlam Çocuk Polikliniğinde çalışan Hemşire A.Y, altı aylık bebeğini kontrole getiren
annenin yorgun, huzursuz ve öfkeli olduğunu fark eder. Bebek bakımı konusunda danışmanlık
yaparken, anneye yardımcı olabileceği bir sorunu olup olmadığını sorar. Anne, eşi ile ve yakın
aile bireyleri ile ilişkilerinin bozuk olduğunu, dördüncü çocuğunun da kız olduğunu, ekonomik
sıkıntı yaşadıklarını, hayattan bezdiğini belirtir. Hemşire A.Y, başka annelerin de benzer sorunları
sık olarak yansıttıklarını anımsar. Bilimsel tıp ve hemşirelik dergilerini tarar, ilgili kaynakları
inceler. Yukarıdaki bulguların doğum sonu depresyon belirtilerine işaret ettiğini, Türkiye’de son
on yıl içinde annelerin %10-%40’ında bu sorunların görülebileceğini öğrenir. Araştırma sonuçları
hemşire ve ebelerin basit bir ölçüm aracı kullanarak, gebeleri ve bir-iki yıllık anneleri depresyon
riski yönünden değerlendirmelerini, yüksek skor bulunursa ileri tanı ve tedavi için uygun bir ruh
sağlığı birimine sevk etmelerini önermektedir. Hemşire A.Y, bu bilgiler doğrultusunda önce,
Türk dilinde sıklıkla kullanılan tarama aracını bulur ve önerilen annelerin risk düzeylerini
değerlendirir. Risk grubuna giren anneleri sevk eder, izler ve altı aylık tarama sonuçlarını rapor
eder. Böylece problemi erken dönemde tanımlayıp çözüm girişimleri uyguladığı için hem anne
ve çocuk sağlığına hem de hemşirelik bakımı kalitesine önemli katkı sağlar. Sizler böyle,
profesyonel bir hemşire olmaya hazır mısınız?
8
1.1. Araştırma ve Hemşirelik
Araştırma arama, öğrenme, bilinmeyeni bilinir yapma, karanlığa ışık tutma, kısaca bir
aydınlanma sürecidir. Bilimsel araştırma, problemlere güvenilir çözümler aramak amacı ile
planlı ve sistemli olarak verilerin toplanması, çözümlenmesi, yorumlanarak değerlendirilmesi
ve rapor edilmesi süreci olarak tanımlanır (Karasar, 2012). Bilimsel bir araştırmanın sahip
olması gereken temel nitelikler şöyle özetlenebilir;
 Araştırma, bilimsel ilkeler doğrultusunda, dizgesel bir sorgulama süreci ile

gerçekleştirilir.
 Araştırmacının düşünce ve değerlerinden bağımsız olarak doğru, yansız ve

nesnel olarak yürütülür.
 Araştırma, eleştiriye ve kendi kendini yenilemeye açık olmalıdır.
 Araştırmada ele alınan değişkenlerin ölçülebilir ve gözlenebilir olması, verilerin

istatistiksel yöntemlerle sınanabilir olması ve araştırmanın yinelenebilir olması gerekmektedir.
 Araştırmada sadelik, yalınlık ve açık-seçiklik esas olmalıdır.
 Araştırma, doğal olay ve olgular arasındaki ilişkiyi ortaya koymalıdır (Bayık,

2012; Karasar, 2012)
Yukarıdaki tanımlardan anlaşılacağı gibi, araştırma kelimesinin kökeni “yeniden

araştırmak” ya da “dikkatli bir şekilde incelemek” anlamını taşır. Daha ayrıntılı tanımı ile
araştırma çalışma isteğidir, sistematik sorgulamadır ya da geçerli ve rafine bilgiye ulaşmak için
incelemektir. Araştırmayı tanımlayan “sistematik / dizgesel” ve “sorgulama” kavramları aynı
zamanda planlama, düzenleme ve ısrar /gayret etme anlamlarını ifade eder (Burns & Grove,
2009).
Hemşirelik, sağlığın ve bireysel yeterliklerin geliştirilmesi korunması, hastalık ve

yaralanmaların önlenmesi, insan yanıtlarının tanılanması, sağaltımı ve bireyin, ailenin, toplum
gruplarının ve toplumun bakımının savunulması olarak tanımlanır (ANA, 2003, s.6). Bu genel
tanımda görüldüğü gibi, hemşirelik araştırmaları sağlığı korumak, geliştirmek ve hastalıkları
yönetmek için insan yanıtlarını anlamaya odaklıdır. Ayrıca yarım asırdan bu yana, bütüncül
anlayış hemşirelik araştırmalarının geliştirilmesi, uygulanması ve yorumlanması üzerinde etkili
olmuştur (Velioğlu, 1999).
Araştırma birçok disiplin tarafından yapılmaktadır, hemşirelik araştırmalarının

diğerlerinden farkı nedir sorusu sıklıkla sorulur. Bu sorunun yanıtı iki farklı görüş ile
açıklanmıştır. Bir görüşe göre “fark yoktur, çünkü araştırma için gereken bilgi ve beceri bir
disiplinden diğerine değişmez”. Diğer bir görüşe göre ise, “fark vardır, çünkü hemşirelik
araştırmaları hemşirelik ile ilgili problemlere yönelik olmalıdır. Hemşire araştırmacılar
hemşirelik uygulamalarına özgü bilgi tabanını geliştirmek için en etkili araştırma yöntemlerini
uygulamalıdır” denilmektedir (Burns & Grove, 1997; 2009).
9
Araştırma konularının seçimi konusunda da hemşireler arasında görüş ayrılıkları
bulunduğundan söz edilmiştir. Birçok hemşire, hemşirelerin sonuçları doğrudan klinik
uygulamalarda kullanılabilen araştırmalara odaklanmaları görüşünü savunurken, diğerleri
araştırmaların klinik durumlar kadar hemşirelik eğitimi, hemşirelik yönetimi, hemşirelerin
özellikleri ve rolleri ve sağlık hizmetleri konularını da kapsaması gerektiğini savunmuştur
(Burns & Grove, 2009; Riley, Beal, Levi, & McCausland, 2002). Günümüz hemşirelik
dünyasında her iki görüşün değer bulduğunu ve uygulandığını görmekteyiz. Nitekim hemşirelik
bakımını, hemşirelik uygulamalarının yönetimini ve hemşirelikte öğrenim-öğretim ilkelerini
geliştirmeyi amaçlayan ve bilimsel bilgi üreten çok sayıda hemşirelik araştırması
bulunmaktadır.
Özetle, hemşirelik araştırmalarının genel amacı, nitelikli araştırma sonuçlarını kanıta

dayalı hemşirelik uygulamalarında kullanmak ve sağlık bakımı kalitesini arttırmaktır. Bu
bağlamda hemşirelik araştırmaları “hemşirelik bakımı ile ilgili sorunlara yanıt aramak ve
hemşirelik uygulamalarını geliştirmek için yapılan araştırmalar” olarak tanımlanabilir
(LoBindo-Wood & Haber, 2010; Polit & Beck, 2010).
Aşağıda, hemşirelik uygulamalarında bilimsel bilgilerin kullanılması halinde

hemşireliğe sağlayacağı yararlar sıralanmıştır (Polit, Beck & Hungler, 2001; Polit & Beck,
2010; Talbot, 1995).
Bakımın niteliği: Araştırma sonuçlarına dayalı bakım hemşirelik uygulamalarında

ortaklık sağlar. Bir tür standartlaşma olan bu durum, hemşirelerin aynı nitelikte bakım
vermelerini destekleyerek topluma sunulan hizmeti toplum yararına güvence altına alır. Doğası
gereği bilimsel bilgiler sürekli yenilendikleri için, hemşireliğin bu verilere dayandırılması
bakımının içeriğine ve niteliğine dinamiklik kazandırır.
Profesyonellik: Hemşireliğin bilimsel bilgilere dayandırılması, hemşirenin kendi

kararlarını verebilmesi ve profesyonelliğin bilgi aracılığıyla güç kazanmasıdır.
Karar verme: Araştırma hemşirelik uygulamalarındaki belirsizliği azaltır, hemşirelik

sürecinin her evresinde daha bilinçli karar almaya yardımcı olur.
Sorumluluk: Hemşirelerin topluma kaliteli bakım verme ve bakımı iyileştiren

hemşirelik faaliyetleri için kanıt oluşturacak araştırmaları yapma sorumluluğu vardır. Bu
nedenle hemşirelerin çoğu, uygulamalarla ilgili bilgilerini güncel tutmak ve yeni mesleki
beceriler edinmek için araştırma raporlarını okur. Hemşirelik araştırmalarının üreticileri ise,
10
araştırma çalışmalarının tasarlanmasında ve gerçekleştirilmesinde etkin olan hemşirelerdir.
Yakın zamana kadar araştırmacı hemşirelerin çoğu hemşirelik akademisyenleri iken,
günümüzde alanda çalışan hemşirelerin de kendi araştırmasını yaptığı veya diğer disiplinlerle
ortak araştırma projelerine katıldığı görülmektedir. Bu sorumluluklar hemşirelerin entelektüel
gelişimi, mesleki doyumu ve güven duygusu üzerinde de önemli katkı sağlar.
Hemşireler profesyonel yaşamını zenginleştirmek için araştırma aktivitelerine dolaylı

olarak da katılabilir. Örnek 1-1’de hemşirelerin araştırmaya dolaylı katılma yolları
gösterilmiştir (Polit & Beck, 2010).
1.2. Bilim ve Hemşirelik Araştırmalarının Doğası
Hemşirelikte bilimsel yaklaşımı anlamak için bilimin doğasını ve hemşirelik

araştırmalarının temel yapısını bilmek gerekir. Şekil 1-1’de görüldüğü gibi, hemşirelik
araştırmaları hemşirelikle ilgili soyut ve somut kavramlardan ayrı, tek bir olgu değildir. Bu
bölümde, bilimin doğasını tanımlayan kavramlar ve hemşirelik araştırmalarını etkileyen
bileşenler açıklanmıştır (Burn & Grove, 1997; 2009).
1.2.1. Somut-Soyut Düşünce Bütünlüğü
Pozitif bilimler somut düşünce üzerine kurulur. Yani, araştırma problemi deney ve
gözlemlerden üretilir. Problemin yanıtı bilinmeyebilir, ancak hangi yanıtın geçerli olduğu,
sınırlarının neler olabileceği önceden sezilebilir, anlaşılabilir ve kontrol edilebilir, sonuçları
doğrulanabilir ya da yanlış olduğu saptanabilir. Hemşirelikte somut düşünce araştırmayı
planlamak, uygulamak, veri toplamak ve analiz etmek için gereklidir. Ancak hemşirelik
doğrular ve gerçekler kadar inançlar, değerler, tutumlar konusundaki fikirler ile de ilgilenir. Bu
anlamda soyut düşünceler araştırılacak problemi tanımlamak ve çalışmayı tasarlamak için
önemlidir (Talbot, 1995).
Hemşirelik düşünceleri hem somuttan soyuta hem de soyuttan somuta doğru akar (Şekil
1-1). Somut düşünceler gerçekten gözlenen ve yaşanan olaylardır. Somut düşüncelerin odağı
zaman ve yer ile sınırlıdır. Özel bir girişime odaklanan birçok hemşire somut düşünce ile
hareket eder. Soyut düşünce ise akla, ruha, sezgiye, inanca dayalı düşünme biçimidir. Yer ve
zamandan bağımsızdır. Hemşirelik eğitimi hemşirelerin fikir üretmesi için soyut düşünceyi
destekler. Profesyonel hemşireler uygulama sırasında hem somut hem de soyut düşüncelere
odaklanır. Örneğin, hemşire bireyin sağlık problemini tanılamak ve yönetmek için klinik
bilgisini (somut düşünce) kullanmadan önce, problem ile ilgili en iyi araştırma kanıtlarını (soyut
düşünce) açıklamalıdır. Hemşirelik araştırmaları da her iki düşünce biçimini gerektirir. Somut
düşünce araştırma problemini tanımlamak, çalışmayı tasarlamak ve bulguları yorumlamak için,
soyut düşünce ise veri toplama ve analiz adımlarını planlamak ve uygulamak için kullanılır
(Burns & Grove, 2009).
1.2.2. Soyut Düşünme Süreci
Şekil 1-1’de görüldüğü gibi, hemşirelikte soyut düşünme süreci tüm bileşenleri
11
etkileyen güçlü bir konumdadır. Soyut düşünce kuramın test edilmesi, bilimsel bilgiye
dönüştürülmesi ve bilimsel bulguların teori kapsamında geliştirilmesi için önemlidir. Kanıta
dayalı araştırmaların sentezi yapılırken de soyut düşünce kullanılır. Böylece, uygulamada bu
bilginin ne zaman ve nasıl kullanılacağını anlayabiliriz. Genellikle üç soyut düşünce
biçiminden söz edilir. (1) İç gözlem, (2) Sezgi ve (3) Mantık / Muhakeme.
1.2.3. İç Gözlem (İçe Bakış)
İçe bakış, kişinin kendi kendini incelemesi, bir olay ya da etki karşısında duyduklarını,
düşündüklerini açıklamasıdır. Hemşirelik dünyasında içe bakış, aşağıdaki örnekle açıklanabilir
(Burns & Grove 2009, p.5).
“Kolostomisi olan Ahmet Bey, birkaç haftadır evde bakım alıyor. Ahmet Bey kolostomi
bakımını kendi yapabiliyor, ancak evden dışarı çıkmak istemiyor. Siz bu durumda şöyle
düşünebilirsiniz. Aynı şekilde davranan başka hastalarımız oldu mu? Bu davranışın nedeni ne
olabilir? Bu davranış, ailenin destek düzeyi ile ilgili olabilir mi? Bu sorulara yanıt arıyorsunuz
ancak emin olamıyorsunuz. Diğer arkadaşlarınız ile görüşüyorsunuz ve benzer reaksiyonu
gösteren hastaları var mı? varsa kaç kişi olduğunu araştırıyorsunuz. Kaynak tarıyor ve
inceliyorsunuz. Yakın zamanda bu konuda yapılmış araştırmaların uygulamada kullanılabilir
sonuçlarını arıyorsunuz. Bulduğunuz sonuçlar yetersiz ise, bu konuda araştırma yapılması
gerektiğini düşünürsünüz”.
1.2.4. Sezgi
Soyut ve metafizik bir kavramdır. Türk Dil Kurumu’na göre sezgi, deney ve akıl yoluyla
12
kavranamayacak gerçeklerin derin düşünme yoluyla aranışı olarak tanımlanır. Günlük
hayatımızda sezgiyi her zaman yaşarız, ancak tam olarak ifade etmek zordur. Sezgi zekâ ile
birlikte vardır. Ancak ondan da üstün bir şeydir. Hissedilen ve içten gelen ruhsal bir duygudur.
Bu nedenle bilimsellikle birlikte açıklanamaz ve araştırmalarda kullanılması kabul görmez
(Eroğlu, 2012). Bununla birlikte, sezgilerin geçerli olduğu bazı durumlar da vardır. Örneğin
sezgiler araştırma probleminin belirlenmesi, ölçülmesi gereken önemli değişkenlerin
yakalanması ve bulguların yorumlanması için kullanılabilir (Burns & Grove, 2009).
1.2.5. Mantık / Muhakeme
Mantık, düşüncenin düşünceyle doğrulanması bilimidir. Bilginin yapısını inceler, doğru

ile yanlış akıl yürütmenin ayırımını yapar. Mantık, doğru düşünmenin kurallarını inceleyen
felsefi bir disiplindir. Bu açıdan mantık, bilginin doğruluğunu değil, bilginin doğruluğunu ifade
eden düşünce ve kavramların kendi içsel bütünlüğünün doğruluğunu inceler. Böylece mantıksal
olarak doğru olan bilgi, bilim anlamında yanlış olabilir. Mantığın doğruluğu, gözlem ve deneyle
değil, akıl yolu ile bilinen yargılardır (Velioğlu, 1999). Problemlerin çoğunun çözümü
mantıksal düşünme süreci ile gelişir. Bilgi üretmek ve geliştirmek için genel olarak iki yaklaşım
kullanılır (1) Tümevarım (2) Tümdengelim yöntemleri. Her ikisi de olayları anlama ve
düzenleme aracı olarak hemşirelik araştırmalarında kullanılır.
1.2.5.1. Tümevarım (Induction)
Özel önermelerden geneli çıkaran mantıksal yargılama yöntemidir. Gözlenen tek tek
olgulardan yola çıkarak genel yargılara ulaşan bir akıl yürütme türüdür. Diğer bir deyişle,
tümevarım “Bilmek için sınamak, gözlemlemek, olayları çözümlemek ve sonra ayrı olaylardan
genellemeler yapmak ve sonuçlar çıkarmak yöntemidir” (Velioğlu, 1999; Yıldırım, 2000).
Deneysel verilerden kuramsal sonuçlar çıkarılırken tümevarım yaklaşımı kullanılır. Örneğin,
“Hemşire hastaneye annesiz yatan çocuklarda gergin davranışlar gözlerse, ailesinden ayrı kalan
çocukların stresli olduğuna karar verir” (Polit, Beck & Hungler, 2001).
1.2.5.2. Tümdengelim (Deduction)
Genel önermelerden veya ilkelerden özel kestirimlerde bulunma sürecidir.

Tümdengelim, doğru olan ya da doğru olduğu sanılan ilkelerden yeni önermeler türetmektir.
Bu sistemde deney ve gözlemin yeri yoktur. Bu düşünme biçimine göre, yeni sonuçlar ancak
elde var olan bilgilerden üretilir (Yıldırım, 2000). Yukarıda verilen örnekten hareket edilirse,
“genel olarak hastanede annesiz yatan çocuklarda ayrılık anksiyetesi geliştiği biliniyorsa,
hemşire X hastanesinde yalnız yatan çocuklarda stres belirtilerinin görüleceğini varsayar”
(Polit, Beck & Hungler, 2001).
1.2.6. Kuram
Bir disiplinin bilgi temelinin gelişmesine katkı sağlayan diğer bir kavram “kuram”dır.
Kuramlar bir olguyu tanımlama, önceden tahmin etme, açıklama ve kontrol etme
13
yeterliliğine sahip, birbiri ile ilişkili bir seri kavramdan oluşur. Kuram, veriye bir bakış açısı
getirir veya veriyi düzenleyerek anlamlandırır. Bir başka deyişle kuram, gözlenen ilişkileri ve
genellemeleri gözlemsel olmayan kavramlarla açıklar (Pektekin, 2013). Böylece kuramlar,
araştırma sonuçlarını özetlemede ve yeni / öncelikli araştırmaların yapılmasında yol gösterici
olur. Son yıllarda, hemşirelik ve hemşirelik uygulamaları için kavramsal modeller geliştirilmiş,
“insan”, “çevre”, “sağlık” ve “hemşirelik” kavramları kuram geliştirmek üzere hemşireleri
araştırmaya yönlendirmiştir. Hemşirelik henüz evrensel nitelikler yönünden sınırlı kuramlara
sahiptir (Bkz. Ünite 5). Ancak bunlar yeni hipotezler ortaya çıkarmada kullanılabilecek değere
sahiptir (Talbot, 1995).
1.2.7. Felsefe
Felsefe, araştırma çerçevesinin en soyut bölümüdür. Bilim doğruluk, gözlem, deney,

denetim, yineleme ve test etme olarak tanımlanırken, felsefe problemlerin doğru tanımı,
ölçümlerin uygunluğu ve mantıksal sürecin sağlamlığı ile ilişkildir. Felsefe inanç ile bilim
arasındaki alanı dolduran düşünce sürecidir. Bilim gücünü gözlemden, felsefe ise akıldan alır.
Felsefe hemşirelik dünyasına bütünlük ve anlam katar. Felsefe bir dünya görüşüdür, yaşama
bakış açısıdır, evreni bütünüyle yakalama çabasıdır (Bayık, 2012; Burns & Grove, 1997).
Hemşirelik uygulamalarında felsefi görüşlerle örtüşen birçok kavram (adalet, eşitlik, etik,
otonomi gibi) benimsenmiştir. Hemşireliğin temel felsefesi insana sağduyulu, gerçekçi ve
bütüncül/ holistik bakışı içerir (Pektekin, 2013). Bu felsefi duruş hemşirelerin kendi bilgisini
geliştirmeleri ve araştırmaları üzerinde de etkili olmuştur. Hemşirelik ile ilgili her araştırma
problemi, aynı zamanda hemşirelik felsefesinin bir yansımasıdır. Diğer bir deyişle, hemşireliğin
felsefi fikirleri araştırmalarını etkiler (Velioğlu, 1999).
Hemşireliği diğer disiplinlerden ayıran ve kendine özgü bir disiplin olmasını

destekleyen üç önemli faktör vardır. Bunlar, (1) hemşireliğin tanımlanabilir bir felsefesinin
olması, (2) kavramsal bir temele sahip olması ve (3) bilgi gelişimine olanak sağlayan kabul
edilebilir metodolojik yaklaşımlarının bulunmasıdır (Allmark, 1995).
Aşağıda hemşirelik felsefesi ile ilgili temel ilkelerden örnekler sıralanmıştır (Pektekin,
2013).
• Hemşirelik, bireyin sağlıklı bir ortamda yaşama hakkı olduğuna inanır.
• Hemşirelik sağlıktan sapmalar olduğu zaman, bireyin optimal bakım almaya

hakkı olduğuna inanır.
• Hemşirelik kendine özgü bilgi ve olgu içeriği olan, bağımsız bir sağlık
disiplinidir.
• Hemşirelik mesleği topluma hizmet götürme işlevlerinde diğer sağlık meslekleri

ile sıkı işbirliği yapılması gereğine inanır.
• Hemşirelik bireyin kendine özgü özelliği, kişiliği ve bütünlüğü içinde hak ve

mahremiyetine saygıyı içerir.
14
1.2.8. Empirizm / Empirik Dünya
Empirizm (deneycilik), sözlük tanımına göre, doğru ve geçer bilginin duyumlar yoluyla
oluşan deneylerle kazanılabileceğini öne süren felsefe görüşüdür. Empirizm’e göre, “insan
aklında doğuştan gelen hiçbir bilgi yoktur. Sahip olduğumuz tüm bilgilerimizi deney ve
gözlemlerle, duyularımız aracılığı ile elde ederiz”. Bu görüş pratik, uygulanabilir, sağlam ve
olaylara dayanan düşüncelerle ilgilidir. Diğer bir deyişle empirizm, somut gerçekleri
benimseyen, anlaşılabilir, öngörülebilir ve kontrol edilebilir bir duygu olarak tanımlanır. Bu
görüşe göre, felsefe bilimlerin üstüne çıkmaz, ancak bilimin ulaştığı sonuçları sentez etmek ve
bu sonuçları sistemleştirmek için kullanılır. Şekil 1-1’de görüldüğü gibi, hemşirelik
uygulamaları emprik dünyada yerini alır. Hemşireler çalıştıkları alanlara ve yetkinliklerine göre
hemşirelik bakımı verirken bu anlayış ile hareket eder. Profesyonel hemşirelerin kanıt temelli
uygulamalar doğrultusunda çalışması bu yaklaşımın gereği olarak düşünülmelidir (Bkz. Ünite
11) (Burns & Grove 2009).
Yakın zamana kadar hemşirelik araştırmaları pozitivist yaklaşıma dayalı nicel

araştırmalara, diğer bir ifade ile deneylerden üretilen gerçeklere odaklı idi. Daha sonra araştırma
probleminin geliştirilmesi için doğal paradigmayı temel alan nitel çalışmaların, problem
alanının değerlendirilmesi için de pozitif paradigmayı temel alan nicel araştırmaların gerekli
olduğu savunuldu. Yakın zamanda ise, araştırma alanındaki gelişmeler, her iki paradigmanın
birbiriyle kaynaştırılarak (triangülasyon) kullanılması halinde araştırmaların
zenginleşebileceğini gösterdi. Günümüz hemşirelik araştırmaları ister ayrı, ister birlikte olsun,
bu iki paradigmanın mantığı ile yürütülmektedir. Araştırmada hangi yaklaşımın seçileceği
araştırmacının yeterliğine ve seçtiği konunun araştırma yaklaşımına uygunluğuna göre
değişmektedir (Bkz. Şekil 1-2) (Burns & Grove, 1997; Polit & Beck, 2010).
1.2.9. Gerçekleri Test Etme / Araştırma
Duyular yoluyla algılanan gerçeklerin ortaya çıkarılması / test edilmesi için yapılan
uğraşların bütünüdür. Yeni bilgilerin yaratılmasını amaçlar. Bu bilgiler bilimsel, doğruluğu test
edilmiş, düşünme ilkeleri ile çelişkili olmayan dizgeli, düzenlenmiş bir yapıya sahiptir. İlkeler
araştırmanın yürütüldüğü disipline ya da bilim alanına göre değişir (Talbot, 1995).
1.2.10. Bilim
Bilim, deney ve gözleme dayalı araştırma sonuçları ile elde edilen ve uygulamayla
doğrulanan bilgidir. Bilimin en temel özelliği kanıtlara dayanarak ortaya koyduğu düşünceler
için gerekçeler sunması ve ikilemleri çözmek için bilimsel akıl yürütme yollarını kullanmasıdır.
(Aksakoğlu, 2001).
Gerçek anlamda yenilik yaratıcı ve bilimsel yöntemlerin uygulandığı bilimler “pozitif

bilimler” olarak tanımlanır. Pozitif bilimler “doğa bilimleri” ve “toplum bilimleri” olarak iki
alanı açıklar. Doğa bilimleri canlı ve cansız varlıkları konu alışlarına göre fizik bilimler ve
biyolojik bilimlerden oluşur. Toplum bilimleri ise, doğa bilimlerinden farklı olarak toplum
içinde yaşayan insanın davranışlarını inceleyerek genel kuramlar elde etmeye çalışır. Bu
15
nedenle ekonomi, siyaset bilimi, sosyoloji, sosyal antropoloji, tarih, felsefe gibi toplumsal bilim
dalları oluşmuştur (Seyidoğlu, 2000). Hemşirelik bilimi, kendine özgü bilgilerini üretirken
biyolojik bilimler, davranış bilimleri ve sosyal bilimlerin bilgilerinden yararlanır, onları
birleştirir ve özümser. Bu bilimlerin katkısı gereksinim duyulan hemşirelik alanlarının
özelliğine göre değişir (Burns & Grove, 1997).
1.2.11. Bilimsel düşünce yöntemleri
Bilim, insanoğlunun kendisini ve çevresini daha iyi tanıyıp, gerektiğinde etkileyebilme,

ona egemen olup kendi kontrolü altına alma şeklindeki doğal istek ve güdüsünden doğmuştur.
Hemşirelikte araştırma yoluyla bilgi elde etmek için bilimin dört temel işlevi kullanılır. (1)
Anlamak / Tanımlamak, (2) Açıklamak, (3) Yordamak ve (4) Kontrol etmek.
1.2.11.1. Anlamak / Tanımlamak
Olayların doğasını anlamak, bazen de olaylar arasındaki ilişkileri tanımlamaktır.

Tanımlayıcı araştırma yapan hemşire, farklı sağlık durumundaki bireylerin yanıtlarına, sağlığı
geliştiren ve hastalıkları önleyen davranışlarına yönelik bir problemi tanımlayarak araştırmaya
başlayabilir. Nicel çalışmalarda, bazen de nitel çalışmalarda araştırmacı önceden tanımlanmış
ya da çalışılmış bir çalışmadan yararlanarak kullanacağı bilgileri sınıflandırabilir. Nitel
araştırmacı derinlemesine görüşme yaparak olayın anlamını ve önemini anlayabilir. Böylece
araştırmanın altyapısını ortaya koyabilir. Problemi açıklamak, yordamak ve kontrol etmek için
önce tanımlamak / anlamak gereklidir (Burns & Grove, 2009; Polit, Beck & Hungler, 2001).
1.2.11.2. Açıklamak
Tanımlayıcı araştırmalar gibi, açıklayıcı araştırmalar da bir problemin tanımlanması ile

başlar, problem incelenir ve ilgili diğer faktörler ile ilişkileri aydınlığa kavuşturulur. Olayın
niçin ve neden olduğu açıklanır. Hemşirelik girişimleri ile hasta sonuçları arasındaki
bağlantının ortaya konması açıklayıcı araştırmanın alanıdır. Örneğin, hastanın ağrısının
azalmasını pozisyon, masaj ve dikkatini başka yöne çekme girişimleri ile ilişkilendirmek
açıklama işlevinin ürünüdür. Nitel araştırmalarda açıklama, kuramlarla bağlantılı olarak yapılır.
Araştırmacı gözlediği ilişkileri ve genellemeleri kavramlarla açıklar. Kuram araştırma
sonuçlarını özetlemede yol gösterir. Diğer bir deyişle, kuram elde edilen verilerin, ilişkilerin ve
olguların geniş bir çerçeve içinde yorumlanmasına fırsat sağlar. Olaylar arasındaki ilişkilerin
tanımlanması, yordamak ve kontrol altına almak için temel oluşturur (Burns & Grove, 1997;
Polit, Beck & Hungler, 2001).
1.2.11.3. Yordamak / Tahminde Bulunmak
Hemşire yordama yoluyla birey / hastanın sonuçları ile ilgili olasılıkları öngörebilir,
yapacağı hemşirelik girişimlerinin hasta ve ailesi üzerindeki etkisini tahmin edebilir. Örneğin,
hemşire uzun süre yatağa bağımlı kalmanın olası sonuçlarını öngörebilir veya düzenli
egzersizin, sağlıklı beslenmenin ya da sigara içmenin sağlık durumu üzerindeki risk etkisini
tahmin edebilir. Tahmine dayalı araştırmalar ile yapılan genellemeler kanıta dayalı
16
uygulamalara yönlendirir. Hastalık riski taşıyan kişilere / gruplara, duyarlı tarama metotları ile
tanı konmasını sağlayabilir (Burns & Grove, 1997; 2009).
1.2.11.4. Kontrol Etmek
Eğer hemşire, bir durumun sonucunu öngörmüş ise bir sonraki adım kontrol altına
almaktır. Kontrol etmek, bir girişimi ve girişimin etkisini değerlendirmeyi gerektirir. Anlama /
tanımlama, açıklama ve yordama işlevlerinin yeterli olmadığı durumlarda kontrol işlevinin
planlı etkinliğinden söz edilemez. Son yıllarda hemşirelik problemlerini tanımlayan, açıklayan,
yordayan ve kontrol eden kapsamlı hemşirelik araştırmalarının sayısı artmıştır (Polit & Beck,
2010).
1.2.12. Bilgi / Bilme

Bilgi, araştırmaların temel yapısını oluşturan karmaşık ve çok boyutlu bir kavramdır. Bilginin
değeri, bilgi kaynakları, bilginin doğası, doğruluğu ve sınırları ile ilgilenen felsefe dalı
Epistemoloji olarak bilinir. Bu kurama göre bilgi, bilen varlık (özne) ile bilinmek istenen varlık
(nesne) arasındaki ilişkileri açıklar. Epistemoloji, araştırmacıları “bilimsel çalışmalar ile elde
ettikleri bilgiler gerçeği ne ölçüde doğru yansıtıyor?” sorusunu düşünmeye yönlendirir.
Aşağıda, bilgi kuramının temel kavramlarından (1) bilme (2) doğruluk / hakikat, (3) gerçeklik
/ realite ve (4) temellendirmeden söz edilmiştir (Burns & Grove, 2009; Sezer, 2009; Yaşar,
1998).
Bilme olgusu bilginin değerine ve bilgi kaynaklarına ilişkin aşağıdaki temel sorulara
verilen yanıtlara göre gerçekleşir.
• Doğru bilgiye ulaşmak mümkün mü?
• Bilgimiz kesin bir bilgi mi?
• Eğer bilgimiz doğru ise, ölçütü nedir?
• Bilgimizin kaynağı nedir?
• Bilgilerimizin kaynağı deney mi, akıl mı, yoksa sezgi midir?
Doğruluk (hakikat): Bilginin, bilgi edinilen obje ile tam anlamıyla uyuşması,
örtüşmesi durumudur. Bir başka deyişle, doğruluk düşüncenin gerçekle uyuşması; kararların ve
önermelerin gerçeğe uygun olmasıdır. Düşüncenin kendi kendisiyle uyum içinde olması, çelişik
olmamasıdır. Bu sorulara birbirinden farklı anlayışlar ile yanıt verilmiştir. Örneğin;
• Akla dayalı bilgi doğru bilgidir (rasyonalizm / akılcılık)
• Deneye dayalı bilgi doğru bilgidir (empirizm/ deneycilik)
• Yarar sağlayan bilgi doğru bilgidir (pragmatizm / faydacılık)
17
• Olguya dayalı bilgi doğru bilgidir (pozitivizm / olguculuk)
• Sezgiye dayalı bilgi doğru bilgidir (entüisyonizm / sezgicilik)
• Fenomene dayalı bilgi doğru bilgidir (fenomenoloji / görüngübilim)
Gerçeklik: Gerçek / var olan şeylerin tümüdür. Belli bir zamanda yaşanmış, somut
olarak karşılaşılmış şeylerdir.
Temellendirme: Bir önermenin doğruluk iddiasının dayanağını göstermek, ortaya

koymak demektir. Her bilimin amacı, ele aldığı olguları açıklamaktır. Olguların açıklanması
önermelerle (hipotezlerle) olur. Önermelerin doğruluğu ise dayandırılan kanıtlarla sağlanır.
Temellendirme mantık kullanılarak yapılır. Burada mantık bilgi ile birlikte hareket eder, ancak
mantık bilginin içeriği, doğruluğu, yanlışlığı ile değil, bilginin biçimi ile ilgilenir. Bu da, doğru
düşünmenin yollarını ve kurallarını mantık yolu ile araştırmak demektir. Bu nedenle, bilginin
formu ve içeriği birbirinden ayrılamayacağı gibi, mantıkla bilgi kuramı da birbirinden
ayrılamaz (Sezer, 2009; Yaşar, 1998).
1.2.13. Bilgi Kaynakları
Hemşirelik uygulamaları ile ilgili öğrendiklerinizi bir an düşünün. Bu bilgilerin

kaynaklarını biliyor musunuz? Bazı gerçekler araştırmalardan türemiştir, ama bazıları değildir.
Klinik bilgilerinizin geçerliği ve güvenirliği elde edilen aşağıdaki kaynaklara göre değişir
(Burns & Grove, 1997; 2009; Polit, Beck & Hugler, 2001; Talbot, 1995).
1.2.13.1. Gelenekler
Geleneksel doğruları ya da inanışları, geçmiş eğilimleri içerir. Hemşirelik uygulamaları

geleneksel eğilimler nedeniyle, yazılı ya da sözlü önerilerden ve rol modelinden
etkilenmektedir. Günümüzde, birçok hastane ve diğer sağlık kurumlarının politika ve
uygulamalarında geleneksel görüşler sürmektedir. Ancak birçok gelenek doğruluk ve etkililik
yönünden test edilmemiş olduğu için etkili problem çözme üzerinde engelleyici rol oynar.
Üstelik geleneklerin gücü uzun süredir insanlar tarafından desteklendiği için değiştirilmesi de
zordur.
1.2.13.2. İnançlar
Dogma olarak bilinir. Yani doğruluğu gösterilemeyen kanıtlanamayan dolayısıyla

yanlış olduğu da savunulamayan bilgilerdir. Bu bilme yolu bilimsel bilgiye tümüyle ters
düştüğü için bilimsel gelişme için de engelleyicidir.
1.2.13.3. Otoriteler
Otorite deneyimi ve gücü ile düşünce ve davranışları etkileyebilen kişidir. Otorite olan
kişi ya da kişilerin bilgilerini sorgulamadan yorumlamadan kabul etmek bilimsel gelişmeyi
desteklemez, hatta engelleyicidir. Hemşirelikte hem uzman hem de güçlü olan otoriteler bilgi
18
kaynağı olarak düşünülmelidir. Ancak sadece gücü ve otoriteyi kullanmak bir kişiyi otorite
yapmaz.
1.2.13.4. Kişisel Deneyimler
İçe doğma, düşünceler, izlenimler, deneyimler, gözlemler ve esinlenmelere dayalıdır.

Sezgiler ve deneyimler hemşirelik uygulamalarında önemli rol oynar. Bununla birlikte kişisel
deneyimler bilimsel yöntemle test edilip doğrulukları kanıtlanmadığı zaman bilgi kaynağı
olarak sınırlı kalır. Kişisel deneyimler genellikle hatalardan etkilenir.
1.2.13.5. Deneme Yanılma
Belirsizlik durumunda ve diğer bilgi kaynaklarına ulaşma olanağı olmadığı zaman

kullanılır. Ancak, deneme ve yanılma yoluyla bilgi edinmek etkili olan uygulama bulunana
kadar defalarca tekrarlanmasını gerektirdiği için birey / hasta sağlığına zarar verebilir.
1.2.13.6. Disiplinli / Bilimsel Araştırmalar
Olabildiğince denetimli bir ortamda, denetimli gözlem ve deneylerle, doğrulanabilir ya

da yanlış olduğu savunulabilir genellemelerin üretildiği sistemli etkinliklerdir. Bilimsel yöntem
ile elde edilen bilgi doğruluk değeri en yüksek önermelerdir. (Aksakoğlu, 2001).
Klinik uygulamalarınızda hangi bilgi kaynaklarını kullandığınızı düşünün. Bilimsel

bilgiyi gelenek, otorite, deneme yanılma ve kişisel deneyimlerden soyutlayabiliyor musunuz?
Hemşirelerin sıklıkla bilimsel kaynaklar dışındaki bilgileri daha fazla kullandıkları,

hastalar ve meslektaşlarıyla olan etkileşimleri ve kişisel deneyimleri ile elde ettikleri bilgileri
kullanmayı tercih ettikleri söylenebilir. Nitekim Emiroğlu, Ünlü, Terzioğlu ve Bulut (2005),
çalışmalarında hemşirelerin çok azının mesleki bilimsel dergileri izlediğini göstermiştir. Oysa,
bilgi bilimi olarak tanımlanan “epistemoloji” kurallarına göre, bilgiyi kullanmadan önce üç
önemli sorunun yanıtlanması gerekir. (1) Bilginin kaynağı nedir, kim söyledi? (2) O (söyleyen)
bunu nasıl bildi? (3) Bu bilginin bize katkısı nedir? Bu soruların yanıtları bilginin kaynağını,
en önemlisi ne kadar geçerli olduğunu ve ne işe yarayacağını belirlemeye yarar (Aksan & Sözer,
2007). Bilgi için bu soruları yanıtlayamıyorsak, ya da yanıtların doğruluğundan kuşku
duyuyorsak, en iyisi o bilginin kullanılmamasıdır.
Bilimsel bir bilgi kavramlar, rakamlar ve istatistikler, varsayımlar, gözlemler, deneyler

ve kuralları içerir. Tüm bunları en temel düzeyde anlayıp yorumlayabilmek bilgi okuryazarlığı
ile mümkündür. Aksi halde aktarılan fikirlerin, öngörülerin ve düşüncelerin sadece sezgilerden
mi, yoksa belli süzgeçlerden geçirilerek yapılmış bilimsel öngörülerden mi olduğunu ayırt
etmek mümkün olmayacaktır. Bilgi okuryazarı kişi olmak, düşünce ve öngörüleri şüphe ile
karşılamak, sorgulayabilmek ve akıl yolu ile eleştirebilmektir (Köseoğlu, Tümay & Budak,
2008). Tüm profesyoneller gibi, hemşirelerin de bilgi okuryazarı bir topluluk olması, bu kitabın
temel amaçlarından birisidir (Bkz. Ek 1.).
19
1.3. Hemşirelik Araştırmalarında Paradigmalar ve Yöntemler
Paradigma, gerçek dünyanın karmaşıklığı ile ilgili genel bir dünya görüşüdür. Türk Dil
Kurumu paradigmayı, belirli bir alanda çalışan bilim insanlarının paylaştığı ortak değerler ve
anlayışlar dizisi olarak tanımlar. Hemşirelik alanında yapılan araştırmalar yaygın olarak iki
paradigmanın mantığı ve yöntemi ile yürütülür. (1) Pozitivist Paradigma / nicel araştırmalar,
(2) Doğal Paradigma / nitel araştırmalar ve (3) Her iki paradigmanın birlikte kullanıldığı
araştırmalar.
1.3.1. Pozitivist Paradigma / Nicel Araştırmalar
Pozitivizm modern bilimi temel alan bilim dışı her türlü spekülasyonu reddeden bir felsefe
akımıdır. Pozitivizm, 19. yüzyıl düşüncesi olarak ortaya çıkmış, Comte, Newton, Mill ve Locke
rehberliğinde kökleşmiştir. Pozitivizm, pozitif bilimlerden doğmuştur. Tahminlere değil,
deneylerden üretilen gerçekleri temel ilke olarak kabul eder. Doğadaki her olayın belirli bir
nedeni olduğunu, dolayısıyla insanın tüm faaliyet ve davranışlarının kendi iradesi dışında
seyreden başka faktörlere bağlı olduğunu benimser. Sağlık ve sosyal bilimlerde birçok
araştırmacının etkilendiği bir görüştür. Nicel araştırmalar pozitif paradigmalar için kullanılır.
Örneğin, Pozitivist bilim insanı, akciğer kanseri tanısı olan bir kişi için olası bir ya da daha fazla
nedenlerin tanımlanması ve bilinmesi gerektiğini varsayar, deneysel kanıtları, yani objektif
gerçeklikleri olan ölçülebilir / nicel kanıtları (ileri klinik araştırma bulguları, deride lezyon,
yüksek vücut ısısı, vücut tartısı vb.) toplar. Nicel metotlar öngörülebilir ve kontrol edilebilir
objektif bilgi üzerine odaklıdır. Araştırmacı bulgularını doğrularken kişisel inançlarını ve
önyargılarını dikkate almaz (Polit & Beck, 2010; Polit, Beck, & Hugler, 2001; Sezer, 2009).
1.3.2. Pozitif Bilimin Özellikleri

Bilimin temel nitelikleri konusunda kabul gören ortak bir anlaşma vardır. Bu özellikler kısaca
şöyle özetlenebilir (Karasar, 2012; Yaşar, 1998; Talbot,1995).
Gerçeklere dayalıdır: Bilimin hedefi, disiplinle ilgili olgular hakkında nasıl, kim, ne
zaman, ne, ve nerede sorularını sorarak disiplinin özel konusu hakkında gerçekleri ve doğruları
araştırır ve aşağıdaki sorulara yanıt arar.
Gerçekliğin doğası nedir? (Ontolojik)
Araştırıcı ile araştırılan arasındaki ilişki nedir? (Epistemolojik)
Araştırmada değerin rolü nedir? (Axiolojik: Moral ve estetik değerler)
Araştırıcı bilgiyi nasıl edinmelidir? (Yöntemsel)
Eleştirilebilir: Bilimin eleştiriye açık olması kendini yenileme ve geliştirme olanağı

sağlar. Bilim yöntemi “Dogmatizm” düşüncesine karşıdır. Dogmatizm’de yanılmaz ve
sarsılmaz olarak kabul gören tek bir doğru görüşü vardır.
20
Akla ve mantığa dayalıdır: Bilim, gözlem sonucu elde edilen veriler tarafından
doğrulanmayan, empirik (deneysel) verilere ters düşen bilgilerden kuşku duyar. Bilim aynı
zamanda ussaldır (rasyonel / mantıksal), çünkü gözlemler, olgular ve ilişkiler akıl yoluyla
analiz ve sentez edilir, betimlenir, açıklanır ve değerlendirilir.
Sistemli ve genelleyicidir: Bilim, araştırma bulgularına dayanarak neden-sonuç

niteliğinde ilişkiler bulmaya çalışır. Sistematik bilgiler bütünüdür. Olay ve olguları yöntemlere
dayalı olarak çözümler ve bütünlük içinde akla uygun genellemelere ulaşır.
Evrenseldir: Bilimin ortaya koyduğu bilgiler yer ve zamana göre değişmez.
Birikimlidir: Her yeni bilimsel bilgi öncekiler ile bütünleşerek gelişir.
Kayıtlıdır: Bilimsel çalışmanın rapor edilme zorunluluğu vardır.
Sağlam ve göreli bir bilgidir: Bilim mutlak doğruluk ve yanılmazlık yerine gerçeğe
geçici doğrular ile yaklaşır.
Bu kitapta 5. Ünite dışındaki tüm bölümler pozitivist yaklaşımı sergileyen araştırmaları

içermektedir. Örnek 1-2’de, Bulduk ve Erdoğan (2012)’ın, üniversite öğrencilerinin
HIV/Cinsel Yolla Bulaşan enfeksiyon risk davranışlarını araştırdığı nicel / deneysel çalışması
(The effects of peer education on reduction of the HIV/ sexually transmitted infection risk
behaviors among Turkish university students) pozitivist yaklaşımı benimseyen bir hemşirelik
araştırmasına örnek olarak gösterilebilir.
21
1.3.3. Naturalistik Paradigma / Doğal Paradigma / Nitel Araştırmalar
Doğal paradigma Weber ve Kant gibi düşünürler ile pozitivizme karşı bir hareket olarak
başlamıştır. Doğal paradigma, hemşirelik alanındaki bilimsel araştırmalara alternatif bir sistem
sunar. Natüralist araştırmacı için gerçeklik değişebilir. Aksine, gerçek araştırmaya katılan
bireylerin bir kurgusudur, araştırmaya ait bulgular araştırıcı ile katılımcılar arasındaki etkileşimin
bir ürünüdür. Araştırmacı ile araştırmaya katılanlar arasındaki mesafe aza indirgenirse, bilginin
en üst düzeyde sağlanabileceğini varsayar. Bu anlayış, araştırma bilgi temelinin geliştirilmesi için
tasarlanır (Polit & Beck, 2010; Macnee & McCabe, 2008).
Nitel araştırmalar doğal paradigmalar için kullanılır. Nitel yöntemler kişisel bilgilere
odaklanır, araştırmacı ilgili olayları öngörmez, kontrol etmez, ancak resmini tanımlar.
Naturalistik / Doğal (nitel) araştırma yaklaşımları Ünite 5’ de ve Ünite 9’da ayrıntılı olarak
açıklanmıştır. Örnek 1-3’de Emiroğlu, Baybuğa, Örsal ve Kesgin (2007) tarafından yapılan
“okul sağlığı hemşirelerinin mesleki rolleri ve hemşirelik tanılarına ilişkin algılamaları” konulu
nitel çalışma naturalistik / doğal araştırma yaklaşımını tanımlayan bir örnek olarak
gösterilebilir.
Nitel ve nicel araştırmalar birbirlerini tamamlar. Çünkü bilginin farklı çeşitlerini

üretmek hemşirelik uygulamaları için yararlıdır. Tablo 1-1’de her iki araştırma yaklaşımının
varsayımları ve özellikleri gösterilmiştir.
1.3.4. Pozitivist ve Doğal Paradigmaların Birlikte Kullanıldığı

Araştırmalar (Triangülasyon / Çeşitleme)
Nitel ve nicel araştırmaların birlikte kullanıldığı yöntemler araştırma probleminin
22
çözülmesi için en kapsamlı araştırmalar olarak tanımlanır. Çeşitleme iki veya daha fazla kuramın,
metodun, bilgi kaynağının, araştırmacıların veya analiz metotlarının aynı çalışmada birlikte
kullanılmasıdır. Hem nicel, hem de nitel metotların birlikte kullanılması araştırmacı için bir fırsat
olarak değerlendirilir. Çünkü, elde edilen kanıtların tutarlılığı ve gücü artar ve uygulamalar için
en iyi kanıt olarak kullanılır. Beş tip triangülasyon tanımlamıştır. (1) Veri triangülasyonu, (2)
Araştırmacı triangülasyonu, (3) Kuramsal triangülasyon, (4) Yöntem triangülasyonu ve (5)
Analiz triangülasyonu. Ayrıca bu tiplerin birden fazlasının bir arada kullanııldığı “Çoklu
triangülasyon” da bulunmaktadır (LoBindo-Wood & Haber, 2010).
1.3.4.1. Veri Triangülasyonu
Aynı kişi ya da aynı olay için çeşitli veri kaynaklarının kullanılmasıdır. Amaç, olay / kişi /
durum ile ilgili farklı görüş elde ederek ve değişimleri tanımlayarak araştırma sonuçlarının
geçerliğini sağlamaktır. Veri triangülasyonu için üç yöntem kullanılır. Aynı kişi ya da aynı olay
için; (1) farklı zamanlarda (zaman triangülasyonu), (2) farklı alanlardan (alan triangülasyonu) ve
(3) farklı kişi ya da gruplardan (kişi triangülasyonu) veri toplanabilir (Polit & Beck, 2010).
1.3.4.2. Araştırmacı Triangülasyonu
Araştırma konusunda farklı uzmanlık alanı olan iki veya daha fazla araştırmacı aynı
olayı / durumu inceler. Örneğin nitel araştırmacı ile nicel araştırmacı aynı olayı kendi ilgi
alanları doğrultusunda ortak olarak tasarlayabilir ve uygulayabilir. Her bir araştırmacı
çalışmada önemli role sahiptir. Alanlarında uzman olan araştırmacılar tarafından yürütülen bu
yaklaşım, aynı zamanda tek disiplinden oluşan çalışmalarda meydana gelebilecek potansiyel
önyargıları ortadan kaldırır (Polit, Beck & Hugler, 2001).
1.3.4.3. Kuramsal Triangülasyon
Çalışılan konu üzerinde akla yatkın, uygulanabilen tüm kuramsal yorumların

kullanılmasıdır. Bu stratejinin kullanılması, farklı bakış açılarının incelenmesinde yarar sağlar.
Araştırmacı bu bakış açılarını temel alarak, aynı veri seti ile test ederek farklı hipotezler
geliştirebilir. Kuramsal triangülasyon, bilimsel geçerliği olan, daha güçlü ve bağımsız,
alternatif kuramların geliştirilmesini sağlayabilir (Burns & Grove, 2009).
1.3.4.4. Yöntem triangülasyonu
İki veya daha fazla araştırma yönteminin bir çalışmada kullanılmasıdır. Sıklıkla karmaşık
kavramlar incelendiği zaman seçilir. İki tipi vardır. (1) Yöntem içinde triangülasyon: olay /
durum çok yönlü çalışıldığı zaman kullanılır. Örneğin, anket, fizyololojik ölçüm aracı, ölçek,
görüşme ve gözlem teknikleri gibi iki-üç farklı yöntemin aynı çalışmada kullanıldığı araştırmalar
gibi. (2) Yöntemler arası triangülasyon: İki veya daha fazla araştırma yaklaşımının aynı
araştırmada kullanılmasıdır. Örneğin, aynı araştırmada nicel ve nitel araştırma yaklaşımlarının
kullanılması gibi. Bu araştırma yaklaşımları, olayı / durumu incelemek için farklı tasarım tipini,
ölçüm yöntemlerini ve veri toplama sürecini gerektirir (Burns & Grove, 1997).
23
1.3.4.5. Analiz Triangülasyonu
Aynı bilgi setinin birbirinden farklı iki veya daha fazla analiz tekniği kullanılarak analiz
edilmesidir. Amaç bulguların benzerliğini / geçerliğini değerlendirmektir (Burns & Grove,
1997).
Triangülasyon, doğru, gerçek bilgi için temel oluşturur. Birden fazla yöntemin
kullanılması derinlemesine bakış sağlar, araştırmacıların hatalı ve doğru bilgiyi ayırmalarını
kolaylaştırır. Veri ve yöntem triangülasyonu örneği olarak Maheady (1999)’nin “Engelli
hemşire öğrencilerin deneyimleri” (Jumping through hoops, walking on egg shells: the
experiences of nursing students with disabilities) konulu çalışması gösterilebilir (Örnek 1-4).
Şekil 1-2’de, bir araştırma konusuna ve sürecine en uygun araştırma yaklaşımlarından (nitel ya da
nicel) hangisinin seçileceğine karar vermede yol gösterecek bir akış diyagramı gösterilmiştir.
24
1.4. Hemşirelik Araştırmalarının Tarihsel Gelişimi
Dünyada: Sıklıkla hemşirelik araştırmalarının yeni olduğunu düşünürüz. Oysa,

Florence Nightingale araştırmayı 140 yıl önce kurumsal bir tutum, örgütsel ve sosyal değişim
olarak kullanmıştır. Nightigale, Kırım Savaşı sırasında askerlerin ölüm ve hastalıklarını
etkileyen faktörlerin analizini yapmış, Amerika İstatistik Birliği’nin (1874) onursal üyesi
olmuştur. Onun ünlü kitabı “Hemşirelik Üzerine Notlar” Kırım Savaşı sırasında topladığı
verileri ve yayınlarını açıklar (Talbot, 1995).
Araştırma, 1950 ve 1960’lı yıllarda Abdellah ve Henderson gibi hemşire liderlerin

desteği ile öncelik kazanmıştır. Çok sayıda hemşire yüksek lisans ve doktora derecelerine
yükselmiş, lisans düzeyinde araştırma süreci başlatılmış, ulusal ve uluslar arası araştırma
konferansları yapılmış ve ilk araştırma dergisi olan “Nursing Research” yayınlanmıştır. Bu
dönemde yapılan araştırmalar hemşirelik eğitimi, hemşirelik uygulama standartları,
hemşirelerin özellikleri, çalışma biçimleri ve bakımın kalitesi konularına temellenmiştir.
Araştırma faaliyetleri 1970 ve 1980 yıllarında yaygınlaşmıştır. Bu yıllarda en büyük

ilgi, hemşirelik uygulamalarının gelişmesini sağlayacak klinik araştırmalara olmuştur. Çok
sayıda yeni araştırma dergileri yayınlanmış, konferanslar düzenlenmiş, hemşirelerin eğitim
seviyesi ve araştırma deneyimleri gelişmiştir. 1985 yılında Amerika Hemşireler Birliği
(American Nurses Assoiation) tarafından Ulusal Hemşirelik Araştırma Merkezi [National
Center for Nursing Research (NCRN)] kurulmuştur. Bu merkez 1980’li yılların hemşirelik
25
araştırmaları için itici bir güç, 1990’larda yeni araştırmaların üretilmesi için güçlü bir temel
oluşturmuştur (Polit & Beck, 2010).
1993 yılında National Cancer Research Network (NCRN), hemşireliğin araştırma

disiplini olarak görünürlüğünü artırmak ve hemşirelik araştırmaları için para kaynağı
sağlamak için Ulusal Hemşirelik Araştırmaları Enstitüsü [National Institute of Nursing
Research (NINR)] olarak yeniden adlandırılmış, 2000 yılına kadar araştırma önceliklerini
geliştirmiştir. “Sağlıklı Toplum 2000” kriterlerinin yayımlanması ile 1990’ların temel noktası
sağlığı geliştiren ve hastalıkları önleyen araştırmalar olmuş, aynı zamanda sağlık bakım
hizmetlerinin etkisini ortaya koymak için önemli bir araştırma yöntemi olarak “sonuç
araştırmaları” ortaya çıkmıştır. Önceleri sonuç araştırmaları özellikle hastanın sağlık durumu
ve tıbbi bakım maliyetleri üzerine odaklı iken, 1990’lardan sonra hemşirelik bakımının hasta
sonuçlarına etkisi üzerine çalışmalar önem kazanmaya başlamıştır (Burns & Grove,1997;
Dempsey & Dempsey, 2000).
Son yirmi yıldır, hemşireler uygulama kararlarının kanıta dayalı olması gerektiğini
savunmaktadır. Diğer bir ifade ile, hemşirelerin klinik uygulamalarında, eldeki en iyi bilimsel
kanıtları kullanarak karar almaları benimsenmiştir (Kocaman, 2003). Dünyada hemşirelik
araştırmalarının dönüm noktaları Tablo 1-2’de özetlenmiştir.
Türkiye’de, hemşirelik araştırmaları ve hemşirelik kuram ve kavramları ile ilgilenme,

hemşirelik yüksekokullarının kurulması ile başlamıştır (Velioğlu & Oktay, 1999). Hemşirelik
yüksekokullarında lisansüstü programların başlaması ile de giderek ivme kazanmıştır. Yüksek
lisans ve doktora tez çalışmaları, üniversite temelli hemşirelik eğitimi için akademisyen
yetiştirme gereksinimleri, uluslar arası bilimsel iletişimler hemşirelik araştırmalarının
akademik düzeyde gelişimini sağlamıştır. Tablo 1-3’de Türkiye’de hemşirelik araştırmalarında
dönüm noktaları özetlenmiştir (Bayık, 2012; Velioğlu & Oktay, 1999).
Bununla birlikte, Türkiye’de hemşirelerin araştırma yapma ve araştırma sonuçlarını

uygulamaya aktarma konusundaki çabalarının yetersizliğinden de söz edilebilir. Hemşire
araştırmacılar bu yetersizlikleri “araştırmaların kalitesine / metodolojisine ilişkin”,
“hemşirelerin özelliklerine ilişkin” ve “kurumsal engeller” kapsamında açıklamıştır
(Kocaman & ark., 2010; Uysal, Temel, Ardahan & Özkahraman, 2010). Bu bulgular arasında
(1) hemşirelerin araştırma bilgisi, deneyimi ile ilgili yetersizlikleri, (2) yabancı dilde
araştırma okuma ve yazmada sınırlılıklar, (3) alanda çalışan hemşirelerin araştırma okuma,
araştırmaya katılma ve araştırma sonuçlarını uygulamada kullanma konusundaki isteksizliği,
çözülmesi gereken problemler olarak dikkat çekmektedir (Bkz. Ünite 11).
1.5. Araştırma Süreci ve Aşamaları
Araştırma Süreci, aralarında birlik olan veya belli bir düzen içinde tekrarlanan işlem,
olay ya da eylemler dizisidir. Araştırma süreci, bir sorunu tanımlama ya da sorunu fark etme
ile başlar, sorunla ilgili bilgi toplama ve arasından problemi seçme, denence (hipotez) kurma
ve test etme, genelleme yapma ve yayımlama aşaması ile devam eder (Özgür, 2009). Araştırma
süreci hemşirelik sürecinin aşamalarına benzer (Burns ve Grove, 1997).
26
1.5.1. Araştırma Süreci ve Hemşirelik Süreci
1.5.1.1. Benzerlikler
Her iki süreçte de inceleme, kritik düşünme ve tümevarım mantığı vardır. Bu iki süreçte
de bilgi elde edilir, gözlemler yapılır, problemler tanımlanır, plan geliştirilir (Yöntem) ve
harekete geçilir (Veri toplama ve analiz). Her iki süreç de etkililik ve verimlilik yönünden
gözden geçirilir, sonuçlar belirlenir. Araştırma sürecinde bilgiler arttıkça araştırıcı daha ileri
çalışmalar yapar.
1.5.1.2. Farklılıklar
Araştırma süreci hemşirelik sürecinden daha karmaşıktır. Araştırma dilinden anlamayı

ve çeşitli araştırma yöntemlerini titiz şekilde uygulamayı gerektirir. Araştırma süreci hemşirelik
sürecine göre daha geniş alana odaklanmayı gerektirir. Oysa, hemşirelik sürecinde hemşire özel
bir birey / hasta / aile üzerine odaklanır. Araştırma sürecinde hemşire, araştırılacak olayı
belirleyebilmek için hemşirelik dünyasında var olan bilgilerin farkında olmalıdır. Ayrıca, bu iki
sürecin amaçları da farklıdır. Hemşirelik sürecinin amacı doğrudan bakımı düzenlemektir.
Araştırmanın amacı ise, bakımı geliştirecek olan bilginin genellenmesi ve rafine edilmesidir.
Araştırmanın sonucu yayılarak çok sayıda hemşire tarafından paylaşılır ve bu sonuçlar
olasılıkla hemşirelik uygulamalarına etki yaratarak sonlanır. Araştırma süreci ve hemşirelik
süreci adımları Tablo 1-4’de karşılaştırılmıştır (Burns & Grove, 1997; Macnee & McCabe,
2008).
Araştırmacılar önce nicel ya da nitel araştırmalardan birine karar verir. Araştırma

konusu / problemi hakkında çok az şey biliniyorsa nitel araştırma daha uygundur. Hemşirelik
olaylarını anlamak, açıklamak, yordamak ve kontrol etmek yoluyla bilgi elde etmek isteniyorsa
nicel araştırma yöntemleri seçilir (Şekil 1-2). Araştırma karar verilen yaklaşıma göre planlanır
ve yürütülür. Bu ünitede nicel araştırma süreci tanımlanmıştır.
27
1.5.2. Nicel Araştırma Sürecinin Adımları
Nicel araştırmalar temel uygulamalı araştırmalar olarak hemşirelik girişimlerinin

etkisini test etmek ve geliştirmek, dolayısıyla hemşirelik bilgilerini geliştirmek için yaygın
olarak kullanılır. Nicel araştırma süreci, araştırma projesinin kavramsallaştırılması,
planlanması, uygulanması ve araştırma sonuçlarının yayımlanması adımlarını içerir. Bu
adımlar birbirini izleyen mantıklı bir akış izler (Seviğ, 2012). Bu akış, her adımın bir önceki
ve bir sonraki aşamaları arasında esneklik sağlayan bir süreçtir. Şekil 1-3’de nicel araştırma
sürecinde izlenmesi gereken 5 temel adım gösterilmiştir.
28
1. Adım
Araştırma problemi/konusu belirlenir: Araştırma sürecinin ilk adımıdır. Bu aşamada

araştırmacılar incelemek istedikleri problemi tanımlar ve çalışacakları araştırma konusunu
belirler.
Literatür incelenir/araştırmanın çerçevesi belirlenir: Problem ile ilgili literatür

incelenir, problem ile ilgili ne biliniyor ve var olan bilgi boşlukları neler? sorularına yanıt aranır
ve bir çerçeve geliştirilir.
Araştırmanın amacı, araştırma sorusu/hipotezler belirlenir: Araştırmanın amacı,

soruları ve hipotezi, araştırma problemi ile araştırmanın tasarımı arasındaki boşluklara köprü
olacak şekilde düzenlenir.
2. Adım
Araştırma tasarlanır: Tasarım, beklenen sonuçları etkileyebilecek faktörleri en

üst düzeyde kontrol altına alan bir plandır. Tasarım tipi çalışılacak örneklemi, veri
toplama ve analiz yöntemlerini belirlemede önemlidir.
Örnekleme işlemi belirlenir: Örnek, çalışma için seçilen evrenin alt kümesidir.
29
Örnekleme ise araştırmanın yürütüleceği örneğin seçilme sürecini açıklar.
3. Aşama
Veri Toplanır: Veri toplama araştırmanın amacına, özel hedeflerine, sorularına ya da

hipotezine uygun bilgilerin sistematik ve kusursuz toplanmasıdır. Nicel çalışmalarda veriler
genellikle sayısaldır. Araştırmaya özel değişkeni incelemek için veri toplama aracı / araçları ve
ölçüm yöntemi seçilir.
4. Aşama
Veriler analiz edilir ve yorumlanır: Veri analizinin planlanması, çalışma verilerini

analiz edecek uygun istatistik tekniğinin seçilmesi ve yorumlanmasını içerir.
5. Aşama
Araştırma bulguları raporlandırılır ve yayımlanır: Araştırma bulgularının

raporlama tekniğine uygun olarak sunu ya da yayın yoluyla yayılmasıdır.
Bu kitabın ünitelerinde Şekil 1-3’de belirtilen araştırma süreci adımları ayrıntılı olarak
açıklanmıştır.
1.6. Özet Noktalar
 Bilimsel bir araştırma faaliyeti, yaşanan deneyimler sırasında karşılaşılan

problemlere yanıt aramakla başlar. Doğal olguları tanımlama; açıklama; tahmin etme; bilimsel
kavramları, süreçleri ve yöntemleri bilme; bilimsel bir araştırmayı kritik edebilme; kaynakları
doğru olarak değerlendirebilme; sonuçlarını tartışabilme becerilerini gerektirir.
 Hemşirelik araştırmaları sağlığı korumak, geliştirmek ve hastalıkları yönetmek

için insan yanıtlarını anlamaya odaklıdır.
 Hemşirelik uygulamalarında bilimsel bilgilerin kullanılması: (1) Bakımda

ortaklık/standart sağlar. (2) Bakımın niteliği artar, (3) Hemşire kendi kararlarını verir, (4)
Sorumluluk alır, (5) Profesyonellik sağlar. (6) Mesleği güvenilir kılar (7) Mesleki doyum ve
güveni artırır.
 Hemşirelik araştırmaları, hemşirelikle ilgili soyut ve somut kavramlardan ayrı,

tek bir olgu değildir. Hemşirelik araştırmalarının temel yapısı aşağıdaki özellikleri içerir.
– Somut-Soyut Düşünce Bütünlüğü: Hemşirelik düşünceleri hem somuttan soyuta

hem de soyuttan somuta doğru akar. Pozitif bilimler somut düşünce üzerine kurulur. Hemşireler
somut düşünceyi araştırmayı planlamak, uygulamak, veri toplamak ve analiz etmek için
kullanır. Soyut düşünceler ise araştırılacak problemi tanımlamak ve çalışmayı tasarlamak için
önemlidir.
– Soyut düşünce süreci: Hemşirelikte soyut düşünme süreci güçlü bir konumdadır.
30
Genellikle üç soyut düşünce biçiminden söz edilir. “İç gözlem”, kişinin kendi kendini
incelemesi, duyduklarını, düşündüklerini açıklamasıdır. “Sezgi”, hissedilen ve içten gelen
ruhsal bir duygudur. “Mantık / Muhakeme”, bilginin yapısını inceler, doğru ile yanlış akıl
yürütmenin ayrımını yapar.
– Problemlerin çoğunun çözümü düşünme süreci ile gelişir. Bilgi üretmek ve

geliştirmek için iki yaklaşım kullanılır (1) Tümevarım ve (2) Tümdengelim yöntemleri. Her
ikisi de olayları anlama ve düzenleme aracı olarak hemşirelik araştırmalarında kullanılır.
Tümevarım, bilmek için sınamak, gözlemlemek, olayları çözümlemek ve sonra ayrı olaylardan
genellemeler yapmak ve sonuçlar çıkarmak yöntemidir. Nicel araştırmalar bu yaklaşım
kullanılarak yapılır. Tümdengelim, genel önermelerden veya ilkelerden özel kestirimlerde
bulunma sürecidir. Doğru olan ya da doğru olduğu sanılan ilkelerden yeni önermeler
türetmektir. Nitel araştırmalar bu yaklaşım kullanılarak yapılır.
– Kuram, gözlenen ilişkileri ve genellemeleri gözlemsel olmayan kavramlarla

açıklar. Kuramlar, araştırma sonuçlarını özetlemede ve yeni / öncelikli araştırmaların
yapılmasında yol gösterici olur.
– Felsefe, araştırma çerçevesinin en soyut bölümüdür. İnanç ile bilim arasındaki

alanı dolduran düşünce sürecidir. Hemşirelik tanımlanabilir felsefeye sahip bir disiplindir.
– Empirizm (deneycilik), doğru ve geçer bilginin duyumlar yoluyla oluşan

deneylerle kazanılabileceğini öne süren felsefe görüşüdür Hemşirelik uygulamaları emprik
dünyada yerini alır.
– Akıl yürütme /Araştırma, duyular yoluyla algılanan gerçeklerin ortaya

çıkarılması için yapılan uğraşların bütünüdür.
– Bilim, deney ve gözleme dayalı somut düşünce (pozitif bilim) üzerine kurulur.
Deney ve gözleme dayalı araştırma sonuçları ile elde edilen ve uygulamayla doğrulanan
bilgidir. Pozitif bilimler “doğa bilimleri” ve “toplum bilimleri” olarak iki alanı açıklar.
Hemşirelik bilimi, kendine özgü bilgilerini üretirken biyolojik bilimler, davranış bilimleri ve
sosyal bilimlerin bilgilerinden yararlanır, onları birleştirir ve özümser.
– Bilgi kuramı / Epistemoloji, bilginin değeri, bilgi kaynakları, bilginin doğası,

doğruluğu ve sınırları ile ilgilenen felsefe dalıdır. Temel kavramları (1) bilgi, (2) bilme (3)
doğruluk / hakikat, (4) gerçeklik / realite ve (5) temellendirmedir.
– Araştırma yoluyla bilgi elde etmek için dört yöntem kullanılır. Bunlar; (1)
hemşirelik olaylarının doğasını anlamak, (2) açıklamak (niçin? sorusu ile olayların nedenlerini
ve olaylar arasındaki ilişkileri aydınlığa kavuşturmak, (3) yordamak (henüz somutlaşmamış
durumları öngörmek) ve (4) kontrol etmek (bir girişimin etkisini değerlendirerek bilgiyi test
etmek, kontrol altına almak).
– Bilgi kaynakları olarak (1) geleneksel inançlar, (2) Otoriteler, (3) Kişisel
deneyimler, (4) Deneme yanılma, (5) Disiplinli/bilimsel araştırmalar kullanılır. Önemli olan
31
bilimsel bilgiyi gelenek, otorite, deneme yanılma ve kişisel deneyimlerden soyutlayabilmektir.
– Hemşirelik gerçekleri benimseyen, anlaşılabilir, öngörülebilir ve kontrol

edilebilir, somut ve pozitivist yaklaşımları kullanır.
– Hemşirelik, nicel araştırma problemini gözlemlerden üretir (pozitivist

yaklaşım). Doğa ve toplum bilimlerinin bilgilerinden yararlanır, onları birleştirir, özümser.
Somut düşünceyi kendi felsefesine dayanak olacak şekilde bilimi ve kuramı kullanarak açıklar.
– Hemşirelik aynı zamanda akla, ruha, sezgiye, inanca dayalı soyut düşünceleri
ortaya koyabileceği doğal yaklaşımları (naturalistik yaklaşım) da kullanır. Hemşireler araştırma
probleminin geliştirilmesi için doğal paradigmayı temel alan nitel çalışmaları, problem alanının
değerlendirilmesi için de pozitif paradigmayı temel alan nicel araştırmaları birlikte
kullanmaktadır.
– Nicel araştırmalar gerçeği savunur, araştırıcı tarafsız ve araştırılandan

bağımsızdır. Oysa, nitel araştırmalar için gerçek, kişinin yaşadıkları, hissettikleridir ve
araştırıcı- araştırılan arasında etkileşim vardır.
– Nicel araştırmalar planlı tasarımlar ile tümevarım süreçlerini kullanarak sonuca

odaklanır. İstatistik analizleri kullanılır ve genelleme yapılır. Nitel araştırmalar ise,
tümdengelim sürecini kullanır, esnek tasarımlar ve uygulamalar ile nitel analizler yaparak
öyküleri yorumlar.
 Hemşirelikte araştırma Florence Nightingale ile başladı (1874). Sırasıyla,

Amerikan Hemşireler Birliği ve Araştırma Komitesi’nin kurulması, üniversiteye dayalı lisans
ve lisansüstü programların açılması, araştırma dergilerinin yayınlanması ile gelişti. Önce,
hemşireliği sorgulayan çalışmalara önem verilirken, 1970’lerde, klinik araştırma deneyimleri
zenginleşti. Ulusal Hemşirelik Araştırma Merkezi ve Ulusal Hemşirelik Araştırmaları Enstitüsü
gelişmeyi destekledi. Son yirmi yıldır ise, “Kanıta Dayalı Hemşirelik” uygulamaları değer
kazandı.
 Türkiye’de hemşirelik araştırmaları hemşirelik yüksekokulların kurulması ile

başladı (1955). Yüksek lisans ve doktora programları ile gelişti. Hemşirelikte Araştırma
Geliştirme Derneği’nin kurulması, çok sayıda hakemli bilimsel dergilerin yayınlanması ve
akademik gelişme süreci ile ulusal ve uluslar arası boyutta nitelikli araştırmalar hemşireliğe
kazandırıldı.
 Nicel araştırma süreci
– Araştırma süreci, bir sorunu tanımlama ya da sorunu fark etme ile başlar, sorunla
ilgili bilgi toplama ve arasından problemi seçme, denence (hipotez) kurma ve test etme,
genelleme yapma ve yayımlama aşaması ile devam eder.
– Nicel araştırma süreci ve hemşirelik süreci arasında benzerlikler vardır. Her iki
süreçte de inceleme, kritik düşünme ve tümevarım mantığı vardır; etkililik/ verimlilik yönünden
32
gözden geçirilir; sonuçlar belirlenir. Araştırma sürecinde bilgiler artıkça araştırıcı daha ileri
çalışmalar yapar.
 Nicel araştırma aşamaları
1. Aşama: Araştırma konusu/problemi belirlenir; Literatür incelenir / araştırma

çerçevesi geliştirilir, Araştırmanın amacı, araştırma sorusu ve hipotezler biçimlendirilir.
2. Aşama: Araştırma tasarlanır, örnekleme işlemi belirlenir.
3. Aşama: Veri toplama aracı/araçları ve ölçüm yöntemi seçilir. Veri toplanır
4. Veriler analiz edilir ve yorumlanır.
5. Araştırma bulgularını raporlandırılır ve yayımlanır.
33
Uygulamalar
Aşağıdaki bilimsel hemşirelik dergilerine internetten ulaşınız. İlgi alanınız ile ilgili
makaleleri gözden geçiriniz, hangi problemleri ele aldıklarını kritik ediniz. Kaynak olarak
önerilen makaleleri okuyunuz ve bu ünitede kazandığınız bilgilerle yorumlayınız.
34
Kaynak
1) Can, Ş., Acaroğlu, Rengin (2015). Hemşirelerin Mesleki Değerlerinin

Bireyselleştirilmiş Bakım Algıları İle İlişkisi, Florence Nightingle Hemşirelik Fakültesi
Dergisi, Cilt 23, Sayı 1, sayfa 32-40.
2) Özsoy, S. A. (2009). Hemşirelikte Araştırma Öncelikleri. Hemşirelikte

Araştırma Geliştirme Dergisi, Cilt/Vol: 11 - Sayı/No: 1, sayfa 52-59.
35
Uygulama Soruları
1) Türkiye’de çok sayıda hemşirenin araştırma dünyasına katılımlarını sağlamak

için neler yapılabilir? Engelleyen ve destekleyen faktörler yönünden değerlendiriniz.
Geleceğe yönelik tahminlerinizi tartışınız.
2) Çalıştığınız birimde öncelikli gördüğünüz bir hemşirelik problemi seçiniz.

Problemi bu bölümde öğrendiğiniz kavramlarla irdeleyiniz
36
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti
Araştırma hemşireliğin profesyonel hizmetlerini güçlendirmek, güvenilir bilgi tabanını

geliştirmek için mutlak bir gereksinimdir. Yanı sıra, nitelikli araştırma sonuçlarını hemşirelik
uygulamalarında kullanmak da hemşirelerin temel sorumluluklarından biridir. Bu bağlamda
hem araştırma yaparken, hem de araştırma sonuçlarını uygularken kullanılan bilginin doğru ve
güvenilir olduğundan emin olmak gerekir. Bu noktada, araştırmanın temel yapısı; soyut ve
somut akıl yürütme süreçleri; bilim ve bilimsel düşünce yöntemleri; güvenilir bilgi kaynakları
iyi değerlendirilmelidir. Tarihsel gelişim sürecinde, hemşirelik problemlerine hangi düşünce
yöntemi ile ve hangi tip araştırmalarla yanıt arandı? Araştırma yapacak ya da araştırmaya
katılacak hemşireler süreci hangi adım sırasıyla sürdürecekler? konusundaki ön bilgiler
adayların araştırma cesaretini arttıracaktır.
37
Bölüm Soruları
1) Aşağıdakilerden hangisi araştırmanın hemşirelik için önemini açıklar
a) Bakımı kolaylaştırır
b) Bakım verdiği kişinin memnuniyeti artar
c) Kullanılan malzemenin maliyetini azaltır.
d) Kendi kararlarını verir
e) Sorumlulukları paylaşır
2) Hangisi pozitif bilimin temel niteliklerinden değildir.
a) Eleştirilebilir
b) Evrenseldir
c) Gözleme dayalıdır
d) Gerçeklere dayalıdır
e) Genelleyicidir
3) Araştırma yoluyla bilgi elde etmek için bilimin dört temel işlevi kullanılır.
Aşağıdakilerden hangisi bu işlevlerden biridir.
a) Bir girişimin etkisini test etmek
b) Araştırılacak problemi belirlemek
c) Elde edilen bilgileri raporlamak
d) İstatistik analiz yapmak
e) Sezgileri kullanmak
4) Hangisi geçerli ve güvenilir bilgi kaynağıdır.
a) Otoriteler
b) Bilimsel araştırmalar
c) Gelenekler
d) Kişisel deneyimler
38
e) İnançlar
5) Nicel araştırmalarda aşağıdaki hangi düşünce yöntemi kullanılır?
a) İç gözlem
b) Mantık
c) Felsefe
d) Tümevarım
e) Tümdengelim
6) Hemşirelik araştırmaları somut ve soyut düşünceler üzerine kurulur. Aşağıdaki

kavramlardan hangisi doğru ile yanlış bilgi ayırımını yapmak için kullanılan akıl yürütme
yargısıdır”?
a) Kuram
b) Felsefe
c) Sezgi
d) Mantık
e) Bilim
7) Doğruluk “kararların/önermelerin gerçeğe uygun olmasıdır”. Aşağıdaki hangi
felsefe akımı Kanıta Dayalı Hemşirelik uygulamalarında gerçek bilgi olarak
kullanılır?
a) Natüralizm /Doğalcılık
b) Pozitivizm /Olguya dayalı
c) Pragmatizm / Faydacılık
d) Fenomenoloji /Görüngü bilim
e) Entüisyonizm / Sezgicilik
8) “ Hemşirelik bireyin en iyi bakımı alma hakkı olduğuna inanır” ifadesi aşağıdaki
hangi kavramın yansımasıdır?
a) Hemşirelik Kuramı
b) Hemşirelik Geleneği
c) Hemşirelik Felsefesi
d) Hemşirelik İnancı
e) Hepsi
39
9) Aşağıdakilerden hangisi Nicel araştırma özelliklerinden değildir?
a) Öznellik ve değerleri savunur
b) İstatistik analize önem verir
c) Tasarımları değişmez
d) Genelleme yapılır
e) Tümden gelim süreçleri kullanır
10) Araştırma sürecinin son adımı aşağıdakilerden hangisidir?
a) Alan çalışmasının yapılması
b) Sonuçların yayınlanması
c) Sonuçların Yorumlanması
d) Verilerin analiz edilmesi
e) Araştırma planının sonlandırılması
Cevaplar: 1) d, 2) c, 3) a, 4) b, 5) e, 6) d, 7) b, 8) c, 9) a, 10) b
40
2. ARAŞTIRMA KONUSUNU BELİRLEME, LİTERATÜR TARAMA VE
İNCELEME*
*
Nursen NAHCİVAN
41
 Araştırma Problemini/Konusunu Belirleme
 Araştırma Konusunun Daraltılması
 Araştırma Probleminin İfade Edilmesi
 Araştırma Konusunun Uygunluğunu Değerlendirme
 Problemin Önemi ve Araştırılabilirliği
 Araştırmacının Bilgi ve Deneyimleri
 Araştırma Süresi ve Maliyeti
 Araştırma Olanakları
 Araştırmaya Alınacak Kişilerin/Deneklerin Uygunluğu
 Etik Konular
 Araştırma Konusu Belirlemede Kullanılan Kaynaklar
 Gözlem ve Deneyimler
 Literatür İncelemeleri
 Kuramlar
 Araştırma Öncelikleri
 Toplumsal/Sosyal Konular
 Araştırmacı-Meslektaş Etkileşimleri
 Literatür Tarama ve İnceleme
 Literatür İnceleme Amaçları
 Literatür Tarama ve İnceleme Aşamaları
 Odak Soruyu Belirleme
 Kaynakları Belirleme ve Bulma
o Anahtar Kelime Belirleme
o Literatür Tarama ve İnceleme Süresi
42
o Kütüphane Kullanımı
o Literatür İncelemesinde Kullanılan Kaynaklar
o Bilgisayar Kullanarak Tarama Yapma
 Kaynakları Okuma, Kritik Etme ve Yorumlama
 İncelemeyi Yazma
 Kuramsal/Kavramsal Çerçeve
43
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular
1) Araştırma problemini belirleme ve literatür tarama/incelemenin araştırma süreci

adımları içindeki önemini tartışınız.
2) Hemşirelikte araştırma problemini belirlemede kullanılan kaynakları tartışınız.
3) Araştırma probleminin ifade edilme biçimini değerlendiriniz.
4) Literatür tarama ve inceleme arasındaki farklılıkları tartışınız.
5) Literatür tarama yollarını tartışınız.
6) Literatür inceleme aşamalarını tartışınız.
44
Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde edileceği veya

geliştirileceği
Araştırma Araştırılabilir bir Okuyarak/Araştırarak

Problemini/Konusunu problemi/konuyu
Belirleme belirlemenin önemini
tartışmak
Araştırma Konusunun Araştırma Okuyarak/Araştırarak

Uygunluğunu problemi/konusunun
Değerlendirme incelemeye uygunluğunu
değerlendirmek için
kullanılan kriterleri
sıralamak
Araştırma Konusu Hemşirelikte araştırma Okuyarak/Araştırarak

Belirlemede konusunu belirlemede
Kullanılan Kaynaklar kullanılabilecek kaynakları
açıklamak
Literatür Tarama ve Literatür tarama ve Okuyarak/Araştırarak

İnceleme kavramı inceleme arasındaki
farkları açıklamak
Literatür Tarama ve Literatür tarama ve Okuyarak/Araştırarak

İnceleme Aşamaları inceleme aşamalarını ve
ve yolları yollarını tartışmak
45
Anahtar Kavramlar
 Araştırma problemi
 Araştırma konusu
 Problemin önemi
 Bilgi açığı/yetersizliği
 Gözlem ve deneyimler
 Araştırma öncelikleri
 Toplumsal/sosyal konular
 Araştırmacı-meslektaş etkileşimleri
 Literatür tarama
 Literatür inceleme
 Sistematik derleme
 Anahtar kelime
 Tarama stratejisi
 Birincil/primer kaynak
 İkincil/sekonder kaynak
 Gri literatür
 Odak soru
 Kaynakları belirleme ve bulma
 İnternet
 Arama motoru
 Veri tabanı
 Katalog
 Kitap
 İndeks
46
 Dergi
 Kaynakları okuma ve kritik etme
 Metodolojik kalite
 Kaynak yazımı
 Veri çıkarımı
 APA formatı
 İncelemeyi yazma
 Kavramsal/Kuramsal çerçeve
 Kavram
 Yapı
 Değişken
 Kavram haritaları
 İlişkisel ifade
 İlişki yönü
47
Giriş
İnsanoğlu kendini ve içinde yaşadığı dünyayı daha iyi anlamak için daima sorular sorar.
Dünya üzerindeki olayları, problemleri ve insan davranışlarını merak etmek ve sorgulamak
insani bir yetenektir ve bu yetenek araştırılması gereken konuları belirlemeye yardım eder.
Araştırma süreci kapsamında araştırma konusu ve araştırma problemi birbiriyle çok yakından
ilişkili olup, araştırma sürecinin başlangıcını oluşturur. Araştırma konuları, araştırmacıların
hemşirelik bakımını geliştirmek için odaklandıkları çeşitli problemler ya da kavramlardır.
Araştırma dünyasında “araştırma konusu ve araştırma problemi” genellikle birbirinin yerine
kullanılır. Ancak araştırmacının ilgilendiği araştırma konusu daha kapsamlı iken, araştırma
problemi hemşirelik uygulaması için gereksinim duyulan konu alanındaki bilgi açığı ya da
yetersizliğine işaret eder. Hemşirelikte araştırma problemleri/ konuları hemşirenin çalıştığı tüm
uygulama alanlarından ve çok çeşitli kaynaklardan yararlanarak belirlenebilir. Belirlenen ya da
tanımlanan problemlerle ilgili ayrıntılı literatür tarama ve incelemesi yapılarak problem
anlaşılmaya çalışılır. Araştırmacılar araştırma problemini geliştirirken genellikle ilgilendikleri
daha geniş konu alanları ile başlarlar, daha sonra konuyu daraltarak çalışılabilir probleme
dönüştürürler. Araştırma problemi ifade edilirken, incelenen problemin birey, aile ve toplum
sağlığı ve hemşirelik için neden önemli olduğu (problemin önemi); problem hakkında nelerin
bilinip bilinmediği ve hemşirelik uygulaması için gereksinim duyulan bilgi açığının /
yetersizliğinin ne olduğu mutlaka belirtilmelidir (Burns & Grove, 1997; 2009; Polit & Beck,
2010).
Konuyla ilgili literatürlerin taranması ve incelenmesi ise oldukça kapsamlı bir süreçtir.
Literatür tarama ve inceleme, teknik olarak araştırma sürecinin başında yapılan bir araştırma
aktivitesi gibi görünmekle birlikte, gerçekte araştırma sürecinin tüm aşamalarında devam eden
bir süreçtir. Çok çeşitli literatür tarama ve inceleme yolları vardır ve her geçen gün bu yollar
değişmekte ve gelişmektedir. Araştırmacıların ya da araştırmalar yolu ile bilgiye, kanıta
ulaşmak isteyenlerin, özellikle içinde bulundukları çağın teknik olanaklarını kullanarak bu
işlemi çok kolay bir şekilde yapmaları mümkündür (Burns & Grove, 2009; LoBiondo-Wood &
Haber, 2002). Bu ünitede araştırma süreci adımlarından ilk ikisi, (1) Araştırma
Problemini/Konusunu Belirleme, (2) Literatür Tarama ve İncelemesi hakkında kapsamlı
bilgiler verilecek ve tartışılacaktır.
48
Örnek Olay
Özel bir hastanenin evde sağlık hizmetleri biriminin sorumlusu olan hemşire Z.,
hastanede yeni doğum yapmış annelerin taburculuk sonrası anne-bebek sağlığı hizmetlerinin
yürütülmesinden ve koordinasyonundan sorumludur. Hemşire Z., evde bakım hemşirelerinin
raporlarından ve yeni doğum yapmış annelere zaman içinde yaptığı ev ziyaretleri sırasındaki
gözlemlerinden, bazı annelerin gebelik döneminde özen gösterdikleri sağlıklı yaşam
alışkanlıklarını doğumdan sonra sürdüremediklerini fark etmiştir. Edindiği izlenimlerle yeni
doğum yapmış birçok annenin sağlıksız beslenme, öğün atlama ve sigara içme gibi olumsuz
davranışlar göstermelerinin nedenlerini, endişe içinde anlamak istemiştir. Bu amaçla ilgili
birimde hizmet veren evde bakım hemşireleri ile bu durumu tartışmış ve bu konuda literatür
incelemesinin yararlı olacağını düşünmüştür. Hemşire Z., yaptığı literatür taramasında Pender
tarafından 1987 yılında yayınlanan ve bireylerin sağlıklı yaşam biçimi davranışlarını açıklayan
“Sağlığı Geliştirme Modeli” ile karşılaşmıştır. İlgili kaynaklara ulaşıp incelediğinde, Model’de
sağlık davranışlarının pek çok faktöre bağlı olarak geliştiğini, bu faktörlerin bazılarının
değiştirilebilir olduğunu, yeni doğum yapmış annelerin de olumsuz sağlık alışkanlıklarının bu
faktörlere bağlı olarak gelişmiş olabileceğini düşünmüştür. Bu konuda bazı sorulara yanıtlar
aramaya başlamıştır. Aklından geçen başlıca sorular şunlardı: Kadınların sağlık davranışlarında
etkili olan nedenler nelerdir? Neden anneler gebelik dönemlerinde yapmadıkları olumsuz sağlık
davranışlarını doğumdan sonraki dönemde yapmaktadırlar? Sağlık profesyonellerinin olumsuz
sağlık davranışlarını değiştirmeleri mümkün müdür? Bu konuda literatür tarama ve
incelemesini derinleştirerek, kendi sağlık birimlerinde izledikleri lohusalarda sağlıklı yaşam
biçimi alışkanlıkları ile ilgili bir araştırma konusu belirlemeye karar vermiştir.
49
2.1. Araştırma Problemini / Konusunu Belirleme
Araştırma süreci kapsamında araştırma probleminin tanımlanarak araştırma konusunun

belirlenmesi araştırma sürecinin ilk adımıdır, aynı zamanda araştırmacılar için en zor olanıdır
(Talbot, 1995). Araştırma sürecinin bu ilk aşamasında araştırmacıların bilmesi gereken en temel
nokta, araştırmanın bir problemle başladığıdır. Araştırma problemi bilinmeyen, zihni
karıştıran ya da sıkıntı yaratan bir durumdur. Başka bir tanımla, araştırma problemi hemşirelik
uygulaması için gereksinim duyulan bilgi açığı ya da yetersizliğinin olduğu sorun alanıdır.
Sorun alanındaki bilgi açığına ilave olarak, belirlenen araştırma problemi aynı zamanda
araştırmanın yapılacağı alana ve popülasyona da işaret eder. Dolayısı ile araştırmacılar
çalışmalarını hangi alanda ve hangi grupta yapabileceklerine rahatlıkla karar verebilirler (Burns
& Grove, 2009; Polit, Beck & Hungler, 2001; Polit & Beck, 2010).
Araştırma problemleri genellikle, çözümlenmesi, düzeltilmesi ya da değiştirilmesi

gereken durumları kapsar (Burns & Grove, 2009). Örneğin, hipertansiyon hastalarında düzenli
ilaç kullanmama gibi davranışsal nedenlere bağlı olarak kan basıncının değişkenlik göstermesi
bir problemdir. Bu problem hemşirelik bilgi ve uygulamaları ile giderilmesi gereken bir durum
olup, hemşirelik araştırma konuları “hipertansiyon hastalarında antihipertansif ilaç kullanım
davranışlarını” anlamaya, açıklamaya ve ilaç uyumsuzluğunu kontrol altına almaya/gidermeye
yönelik olmalıdır. Böylece araştırmalar yolu ile elde edilen bilgiler, hipertansiyon hastalarında
ilaç uyumsuzluğuna neden olan etkenleri ortaya koyarak, ilaç uyumunu artıracak hemşirelik
uygulamalarının gelişmesini sağlayacaktır.
Araştırmacılar genellikle araştırılacak konuları belirlemede zorluk yaşarlar. Bu aşamada

konu belirlemedeki zorluğun nedeni, araştırılacak konuların daha önceden çalışılmış olması
değildir. Gerçekte her şeyin tamamen araştırılmış olması da mümkün değildir. Ancak
araştırmacıların daha önceden yapılmış çalışmalar hakkında yeterli bilgiye sahip olmamaları,
araştırma konusuna karar vermelerini zorlaştırabilir. Kendinizi bir araştırmacı olarak hayal edin
ve sizden bir araştırma konusu belirlemeniz istendiğini düşünün. Böyle bir durumda yapmanız
gereken şey ne olurdu? Burada size yol gösteren en önemli şey, çözüme kavuşturulması gereken
bir durumu ya da yanıtlanması gereken bir soruyu araştırma problemi olarak düşünmeniz ve
seçmenizdir (Dempsey & Dempsey, 2000; Talbot, 1995).
Araştırma probleminin belirlenmesi aynı zamanda yaratıcılık gerektiren bir süreçtir

(Polit & Beck, 2010). Araştırmacılar bazı sorular sorarak araştırma problemlerini, dolayısı ile
araştırma konularını belirleyebilirler. Örneğin; Klinikte/uygulamada yolunda gitmeyen
durumlar/problemler nelerdir? Bu problemlerin giderilmesi için hangi bilgiler gereklidir?
Problemlerin çözümünde hangi girişimler/uygulamalar etkilidir? Hangi konu çalışılmalıdır ya
da seçilmelidir? Konu hangi yönüyle incelenmelidir? vb. gibi. Araştırma problemlerini ya da
konusunu belirlemek için üretilen bu sorular bazen “araştırma soruları” ile
karıştırılabilmektedir. Araştırma sorusu, araştırmacı tarafından problemin yanıtlanmak üzere
soru haline getirilmiş ifadesidir (Burns & Grove, 2009; Polit, Beck & Hungler, 2001).
Araştırma sorusu ile ilgili ayrıntılar Ünite 3’de açıklanmıştır.
Hemşirelik araştırmaları, hemşirelik bakım problemlerine yanıt arayan, bakımın
50
niteliğini geliştiren araştırmalardır. Dolayısı ile hemşirelik araştırmalarını hemşirelik bakım
problemlerini tanımlayan, çözüm sağlayan ve bakımın niteliğini geliştiren araştırmalar olarak
tanımlarsak, bakım problemlerine yanıt arayan, bakıma katkı sağlayan her şey araştırma konusu
olarak seçilebilir. Hemşirelikte araştırma konuları için bazı örnekler Tablo 2-1’de gösterilmiştir
(Burns & Grove, 1997; Dempsey & Dempsey, 2000).
2.1.1. Araştırma Konusunun Daraltılması
Araştırmacılar için zaman ve harcanan çaba çok değerlidir. Araştırma sürecinin ilk
aşaması olan, araştırma konusunu belirlemede acele edilmemelidir. Öncelikle hemşire
araştırmacılar çözüm aradıkları bakım problemlerini, ilginç olan konuları genel olarak
belirlemeli ve daha sonra literatür incelemesi sırasında konuyu daraltmalı ve
sınırlandırmalıdırlar. Geniş bir konunun araştırma olarak yapılması, sonuçlandırılması ve
bulguların yorumlanması, araştırma süreci içinde oldukça zordur ve konunun daha iyi
çalışılabilmesi için daraltılması gerekir (Dempsey & Dempsey, 2000).
Araştırma konusunun daraltılması ve sınırlandırılması bir örnekle açıklanabilir:

Örneğin, genel bir problem alanı olarak, “Kemoterapi tedavisi gören hastalarda ortaya çıkan
yan etkiler” konusunun çalışılmak istendiğini varsayalım. Bu konuyla ilgilenen araştırmacı bazı
sorular sorarak problemi daraltabilir ve hangi konuda çalışması gerektiğine karar verebilir. Bu
soruların bazıları şunlardır: Kemoterapinin yan etkileri nelerdir? En yaygın görülen yan etkiler
nelerdir? Hangi yöntemler hastaların bulantı ve kusma şikâyetlerinde etkilidir ya da
azaltmaktadır? Hemşirenin veya hastanın kontrolü ile sağlanan bulantı önleyici yöntemler
arasında fark var mıdır ya da hangisi daha etkilidir? vb. Eğer literatürde kemoterapi tedavisinin
yol açtığı sorunlar çok iyi biliniyorsa ve bu konuda yeterli yayın varsa, araştırmacı problemin
daha az çalışılan, daha az bilinen tarafıyla ilgilenebilir ve böylelikle semptom yönetiminden
“bulantı ve kusmayı azaltan yöntemleri” araştırma konusu olarak seçebilir. Böylece
araştırmacının başlangıçta çalışmayı düşündüğü geniş konu (kemoterapi tedavisi gören
hastalarda ortaya çıkan yan etkiler) daraltılmış ve araştırmacı yan etkiler içinde sadece “bulantı
ve kusmaya” odaklı çalışmış olur.
51
2.1.2. Araştırma Probleminin İfade Edilmesi
Yapılan literatür incelemesi sonucunda araştırma problemi, araştırma projesinin

gerekçesinin yazıldığı Giriş bölümünde açıkça ifade edilmelidir. Araştırmaların Giriş
bölümünün bir parçası olarak problem ifadesi, hem araştırmacıyı hem de araştırma
okuyucusunu araştırmanın kuramsal çerçevesine veya kuramsal temeline doğru götürür.
Araştırmacı sorular sorarak ve literatür incelemesi yaparak, belli bir sorun alanını ve sorun alanı
ile ilgili bilgi açığını/yetersizliğini fark etmeye başlayacaktır. Sorun alanında bilgi
açığı/yetersizliği ya da bilinmeyenler ne kadar fazla ise, o kadar da fazla sayıda ve kapsamda
çalışmalara gereksinim olacaktır. Literatürün gözden geçirilmesi ile problem ifadesi Giriş
bölümünde açıklanmalıdır. Böylece çalışmanın kuramsal çerçevesine katkı sağlanmış olur.
Araştırmacılar Giriş bölümünde kısaca açıkladıkları problemi, daha geniş ve ayrıntılı olarak
kuramsal çerçeve ile kavramsal veya kuramsal düzeyde açıklamaya çalışırlar. Kuramsal
çerçeve bu ünitenin sonunda ayrıntılı olarak açıklanmıştır (Burns & Grove, 2009; LoBiondo-
Wood & Haber, 2002).
Araştırma problemi ifade edilirken üç önemli bilgiyi mutlaka kapsamalıdır. Bunlar; (1)
problemin önemi, (2) problem hakkında bilinenler ve (3) hemşirelik uygulaması için gerekli
olan bilgi açığı/yetersizliği/boşluğudur. Yani araştırmacılar problemi ifade ederken,
ilgilendikleri problemin birey, aile ve toplum sağlığı ve hemşirelik için neden önemli olduğunu;
problem hakkında nelerin bilinip nelerin bilinmediğini; ve hemşirelik uygulaması için
gereksinim duyulan bilgi açığının ne olduğunu, açık ve anlaşılır bir şekilde yazmalıdırlar (Burns
& Grove, 2009). Örnek 2-1’de “bir araştırma problemi örneği”, Aylaz, Güllü ve Güneş’in
(2008), Aerobik Yürüme Egzersizin Depresif Belirtilere Etkisi başlıklı makalesinden alıntı
yapılarak gösterilmiştir.
2.2. Araştırma Konusunun Uygunluğunu Değerlendirme
Araştırmacının inceleyeceği araştırma problemi ya da konusunu belirlemesi ile başlangıç

aşamasındaki görev hemen tamamlanmış sayılmaz. Aynı zamanda bu ilk aşamada araştırma
probleminin ya da konusunun araştırılabilirliği ve incelemeye uygunluğu değerlendirilmelidir
(Talbot, 1995). Araştırma konusu bilimsel yönden değerli olsa bile önerilen çalışmanın
yapılması çeşitli nedenlerle uygun olmayabilir. Araştırma konusuna tam karar vermeden önce
araştırmacının kendisine sorması gereken bazı kritik sorular vardır. Öncelikle sorulması gereken
ilk soru, araştırma probleminin/konusunun hemşireliğin bilimsel bilgi birikimine nasıl katkı
yapacağıdır, yani incelenen konu ya da problemin hemşirelik için önemli olup olmadığıdır.
Bunun yanı sıra diğer sorular, araştırmadan elde edilen sonuçlar hemşirelik eğitimi, yönetimi ve
uygulamasına nasıl katkı yapacaktır? Topluma yararı ne olacaktır? Konu ilginç midir? Daha
önce çalışılmış mıdır? Araştırılabilir midir? Veri toplamaya ve analize uygun mudur? Bu
konunun incelenmesi etik sorunlara yol açar mı? Araştırmacının bilgi ve becerileriyle
yürütülebilecek midir? vb. şekilde sıralanabilir (Dempsey & Dempsey, 2000; LoBiondo-Wood
& Haber, 2002; Seviğ, 2002).
Araştırma probleminin/konusunun araştırılabilirliği ve incelemeye uygunluğu, bazı

kriterler kullanılarak değerlendirilebilir. Bunlar sırasıyla; “Problemin önemi ve
52
araştırılabilirliği, araştırmacının bilgi ve deneyimleri, araştırma süresi ve maliyeti, araştırma
olanakları, araştırmaya alınacak kişilerin/deneklerin uygunluğu ve etik konulardır” (Tablo 2-
2).
2.2.1. Problemin Önemi ve Araştırılabilirliği
Araştırma probleminin araştırma konusu olarak seçilebilmesinde en kritik

değerlendirmelerden biri, seçilen konunun ilgili bilim disiplini için önemli olup olmadığıdır.
Araştırma problemi hemşireliğin bilimsel bilgi kütlesini genişletmeli ve katkıda bulunmalıdır.
Yapılacak çalışma ve çalışmadan elde edilecek sonuçların ilgili bilim alanına ve topluma fayda
sağlaması gerekir. Hemşirelik için örneklemek gerekirse, araştırma sonuçları hemşirelik
53
uygulaması, eğitimi ve yönetimi alanlarında uygulanabilir olmalı, hemşirelik uygulamaları ya
da politikalarında olumlu yönde değişiklikler yapabilmelidir. Problemin hemşirelik için önemi
bir örnekle açıklanmıştır (Örnek 2-2) (LoBiondo-Wood & Haber, 2002).
Problemin öneminin yanı sıra araştırmacı aynı zamanda problemin nicel ya da nitel
araştırma yaklaşımları ile incelenip incelenemeyeceğini, araştırma problemi olarak araştırma
değişkenlerinin ölçülmesinin olanaklı olup olmayacağını da değerlendirmelidir. Eğer
değişkenler ölçülemezse, daha sonraki aşamalarda problemin deneysel olarak incelenmesi de
mümkün olmaz (Talbot, 1995).
2.2.2. Araştırmacının Bilgi ve Deneyimleri
Araştırmacının inceleme yapmayı düşündüğü konularda ilgili ve istekli olması, bilgi,

beceri ve deneyim yönünden yeterli olması, araştırma projesinin başarısında önemlidir.
Belirlenen ve incelenmek istenen araştırma problemi/konusu araştırmacının uzmanlığına, bilgi
ve becerilerine uygun olmalıdır. Bilgi ve deneyimler, araştırma sürecindeki aşamalarda
yapılması gerekenlerden çalışılan konunun özelliğine kadar geniş bir yelpazeyi kapsar.
Araştırma deneyimi olmayan genç araştırmacılar başlangıçta danışmanlık alarak çalışmalarını
tamamlarken sonraki araştırmalarını daha bağımsız olarak yürütebilirler. Araştırma konuları
araştırmacının bilgili, becerili ve deneyimli olduğu alanlardan seçilmelidir (Burns & Grove,
2009; LoBiondo-Wood & Haber, 2002; Seviğ, 2002; Talbot, 1995). Örneğin, son beş yılını
pediatri servisinde çalışarak geçirmiş, hiç yaşlılarla çalışmamış veya düşme riski ya da
geriatrik değerlendirme yapmamış bir araştırmacının, yaşlı sağlığı alanında düşme riski
belirleyen ya da düşme önleme programını test eden bir araştırma planlaması doğru
olmayacaktır. Elbette araştırmacı düşme önleme programı üzerinde çalışabilir, ama yaşlı grup
yerine daha iyi bildiği ve deneyimli olduğu pediatrik grupta çalışması araştırmanın başarısını
olumlu etkileyecektir. Diğer yandan araştırmacı kendini yataklı tedavi kurumlarındaki
hastalarda “düşmeler” konusunda geliştirmiş olabilir ve bu durumda çalıştığı hasta gruplarında
düşme önleme programları üzerinde çalışabilir.
Çalışılacak araştırma konularını belirlemede her zaman standart bir yol önerilemez.
54
Araştırmacının bilgi ve becerilerinin araştırma konusuna uygunluğu ile ilgili başka bir örnek
vermek gerekirse, sigara bırakma programları ile ilgilenen bir araştırmacı olduğunu
varsayalım. Araştırmacı toplumda birinci basamakta ya da hastanede hasta grupları vb. çeşitli
gruplara yönelik sigara bırakma programları geliştirmek ve programın etkinliğini deneyen bir
araştırma yapmak isteyebilir. Böyle durumlarda araştırmacılar kendi bilgi ve deneyimlerinin
çalışacakları konu için yeterli ve uygun olup olmadığını gözden geçirebilirler. Planlanan
çalışmanın ilave bilgi ve beceri gerektirdiği durumlarda, araştırmacı ya eksik olan konu
alanına özgü bilgi ve becerilerini artırmaya yönelik eğitim, kurs vb. alması ya da
araştırmasına bu konuda uzman kişileri dâhil ederek ortak araştırma yapması önerilir.
Günümüzde aynı meslekten veya farklı mesleklerden kişilerin katılımıyla ortak araştırmalar
yaygın olarak yapılmaktadır. Bu yolla farklı araştırma deneyimi ve farklı klinik uzmanlığı
olan araştırmacıların araştırmaya katkısı sağlanmış ve böylece çalışmanın kalitesi artırılmış
olur. Nitekim bilimsel makalelerin ilk sayfalarında ilgili araştırmaya dâhil olan
araştırmacıların kimlik bilgileri, hangi alanda çalıştıkları ya da uzman olduklarına ilişkin
bilgileri görmek mümkündür (Burns & Grove, 2009; LoBiondo-Wood & Haber, 2002).
2.2.3. Araştırma Süresi ve Maliyeti
Seçilecek araştırma konusunun ne kadar sürede tamamlanacağının ve ne kadar maliyet

gerektirdiğinin bilinmesi önemli olmakla birlikte, çalışılacak araştırmanın yaklaşık ne zaman
tamamlanacağı ve ne kadar bütçe gerektirdiği gibi proje maliyetini tahmin etmek, araştırmacılar
için genellikle zordur (Burns & Grove, 2009). Pek çok araştırmacı, bilimsel projelerine para
desteği almak üzere çeşitli fon sağlayan kuruluşlara (TÜBİTAK, DPT, Üniversitelerin Bilimsel
Araştırma Projeleri Birimi, çeşitli vakıf ve özel kuruluşlar vb.) proje bütçesini ayrıntılı
hazırlayarak başvurabilmektedirler. Araştırmacılar araştırmanın amacını, araştırmada yapılması
gereken aktiviteleri ayrıntılı sorgulayarak maliyetleri konusunda yaklaşık tahminde
bulunabilirler. Araştırmanın amacı kapsamlı ise daha fazla zamana gereksinim olduğu
unutulmamalıdır.
Araştırma maliyetini tahmin etmek için araştırma projesinde sorgulanması ve göz

önünde bulundurulması gereken durumlar şunlardır:
(1) Literatür ihtiyacı (Ne tür literatür incelemesi yapılacak? Bilgisayar, veri
tabanlarından tarama, fotokopi ve kitap satın alma, vb. yapılacakların maliyeti nedir?).
(2) Çalışma denekleri (Çalışmanın tasarım tipine göre ne kadar denek/katılımcı

gereksinimi var? Katılım için para ödemesi gerekecek mi? Yoksa var olan kayıtlar mı
kullanılacak?).
(3) Malzeme/ Ekipman (Çalışmada kullanılacak malzeme ve ekipmanların maliyeti

nedir? Çalışmaya özel satın alınması gereken malzeme vb. var mı? Yoksa ekipman ve
malzemeler kiralanacak mı? Posta, telefon giderleri ne kadar olacak? vb.).
(4) Personel (Çalışmada görevli araştırma yardımcıları, danışmanlar, veri girişleri ve

istatistik analizlerinde çalışacak elemanlara para ödemesi yapılacak mı? Çalışma sonuçlarının
55
duyurulması veya yayınlanması aşamasındaki maliyetler nedir? Basım/yayım ya da makale
hazırlığında gerekli olabilecek giderler nedir?).
(5) Ulaşım maliyetleridir (Ulaşım için harcama olacak mı? Varsa ne kadar?).
Araştırmacılar tüm bu bilgiler doğrultusunda zaman tablosu da hazırlayarak projenin

tamamlanma süresini tahmin edebilirler (Burns & Grove, 2009).
2.2.4. Araştırma Olanakları
Çalışmada kullanılacak malzeme ve ekipmanlar gibi araştırma olanaklarının

bilinmesi, araştırmanın yapılabilirliğinde oldukça önemlidir. Çalışma için hangi kurumlar
kullanılacak? Bu kurumlarda uygulama yapmak mümkün mü? Var olan olanaklar ile
araştırma yapılabilir mi? Planlanan araştırmada, ileri teknoloji gerektiren bir laboratuar ya
da uygulama ünitesi kurmak gerekli ise, bu araştırma bütçesini artırabilir. Eğer mali yönden
de desteklenmiyorsa, yüksek bütçeli araştırmaların yapılma olasılığı neredeyse olanaksız
olur. Hemşirelik araştırmalarının çoğu genellikle hastane, hasta/sağlam bireylerin evi ve
toplumdaki diğer sağlık bakım kurumları gibi doğal ortamlarda, daha az maliyetli araçlarla
yapılabilmektedir. Eğer çalışma özel koşulları gerektiriyorsa araştırmacı çalışmaya
başlamadan önce tüm seçenekleri gözden geçirmelidir (Burns & Grove, 2009).
2.2.5. Araştırmaya Alınacak Kişilerin/Deneklerin Uygunluğu
Araştırma konusunun belirlenmesinde dikkate alınacak bir diğer durum, araştırmaya

alınması düşünülen kişilerin/ deneklerin uygunluğunun incelenmesidir. Çalışmanın daha
özelleşmiş bir grupta yapılması denek bulmayı ve araştırmaya katılımı zorlaştırabilir.
Çalışılacak konunun nadir bulunduğu ve özel bir sorunu olan bireylerin alınmasının gerekli
olduğu durumlarda araştırmanın süresi uzayabilir ve maliyeti artabilir. Bu tür durumlarda,
araştırmaya katılım konusunda denekler gönülsüz olabilirler ve katılım için para ödemesi veya
ulaşım vb. giderlerin karşılanması gerekebilir. Örneğin, yasak psikoaktif ilaç ya da madde
kullanan veya HIV pozitif olan bireylerin deneyimlerine odaklanan bir çalışmada, bu özelliği
gösteren kişileri belirlemek, onların katılımını sağlamak kolay olmayabilir (Burns & Grove,
2009; Talbot, 1995).
2.2.6. Etik Konular
Araştırma etiği kapsamında çalışmaya katılacak bireylerin/deneklerin haklarının

korunması, zarar vermeme durumunun değerlendirilmesi ve bilgilendirilmiş onamlarının
alınması oldukça önemlidir. Genellikle her araştırma etik yönden bazı riskler taşır ki bu riskler
çalışmanın doğasında vardır, ancak bu riskler çalışma ile üretilen bilgiden daha fazla
olmamalıdır. Eğer çalışmanın amacında çalışmaya katılan denekler yönünden etik ihlaller var
ise araştırmanın amacı, tasarımı ve metodolojisi mutlaka gözden geçirilmeli ve yeniden
düzenlenmelidir. Bu nedenle etik sorunlara yol açabilecek konular asla çalışılmamalıdır (Burns
& Grove, 2009; Talbot, 1995). Araştırmada Etik konusu Ünite 10’da ayrıntılı sunulmuştur.
56
Bir araştırma problemi ya da konusu yukarıda sıralanan özellikler yönünden
değerlendirilmeli, eğer uygun değilse araştırılması düşünülen problem/ araştırma konusu tekrar
gözden geçirilmeli ya da vazgeçilmelidir.
2.3. Araştırma Konusu Belirlemede Kullanılan Kaynaklar
Araştırma problemlerini ortaya çıkarma ve araştırma konusunu belirlemede

araştırmacılara yol gösteren çeşitli kaynaklar vardır. Bunlar Tablo 2-3’de görüldüğü gibi,
“Araştırmacıların gözlem ve deneyimleri, literatür incelemeleri, kuramlar, araştırma
öncelikleri, toplumsal konular ve araştırmacı-meslektaş etkileşimleridir” (Burns & Grove,
2009; Dempsey & Dempsey, 2000; Talbot,1995).
2.3.1. Gözlem ve Deneyimler
Hemşirelik bakımı/uygulaması, araştırmadan elde edilen kanıtlara dayalı olarak

verilmelidir. Bu bağlamda uygulamanın kalitesinin artırılması ve bakım sonuçlarının
iyileştirilmesi için araştırma kanıtlarından elde edilen bilgilerin uygulamayı yönlendirmesi
gerekir. Diğer disiplinlerde olduğu gibi hemşirelikte de alana özgü problemleri belirlemede
meslek üyelerinin klinik alandaki gözlem ve uygulama deneyimleri çok önemlidir. Bu nedenle
klinikte, uygulamada yolunda gitmeyen durumlar, hemşirenin bakım verirken karşılaştığı ve
çözüm bekleyen sorunlara ilişkin gözlem ve deneyimler, araştırma problemlerini belirleme
için en önemli kaynaklardandır (Burns & Grove, 2009; Talbot, 1995).
Doğrudan bakım veren, yönetici ya da eğitimci olarak çalışan hemşireler hemen her gün
üzerinde inceleme yapmayı gerektiren pek çok olay ya da durumlarla karşılaşırlar. Hemşirelik
uygulamasında problemli ve tartışmalı durumlar, araştırılması gereken konulara ilgi uyandırırlar.
Bu durumlar bazen fark edilebildiği gibi bazen de hiç görülmeyebilir. Bu nedenle araştırmacılar
meslektaşları ile tartışarak veya kendi kendilerine bazı sorular sorarak araştırma problemlerini
belirleyebilirler. Örneğin, Bu uygulama neden böyle yapılıyor?, Bu uygulamanın daha kolay bir
yolu yok mudur? Eğer bu uygulama ....... şekilde yapılırsa hastanın bakım sonuçları nasıl olur?
gibi sorular, araştırma konularının belirlenmesinde yol göstericidir (Burns & Grove, 1997,2009;
Dempsey & Dempsey, 2000; Talbot, 1995).
Hemşirelerin sağlam ve hasta bireylerle etkileşim içinde bulundukları her türlü klinik
ortamlar (poliklinik, hasta servisleri, akut ve yoğun bakım birimleri, ameliyathane, tanı ve
rehabilitasyon birimleri, evde bakım, geriatrik bakım, okul ve iş sağlığı vb.) bu gözlem ve
deneyimler için fırsatlar sağlar. Örneğin, hipertansiyon polikliniğine tedavi ve kontrol için
gelen hastaların çoğunun ilaçlarını düzenli kullanmadıklarını, bazı yan etkiler ya da dini
uygulamalar nedeniyle bıraktıklarını gözleyen, bu manzaralara şahit olan bir hemşire merak
edebilir. Hipertansiyon hastalarında ilaç uyumsuzluğu ne düzeydedir? İlaç uyumunu bozan/
etkileyen nedenler nelerdir? İlaç uyumunu artırmak için hemşireler neler yapabilirler? vb. gibi
sorular sorarak araştırma problemleri ya da konularını belirleyebilirler (Burns & Grove, 1997;
Talbot, 1995). Örnek 2-3’te araştırma problemi/konusu belirlemede “gözlem ve
deneyimlerden” nasıl yararlanılabileceği açıklanmıştır (Dempsey & Dempsey, 2000).
57
2.3.2. Literatür İncelemeleri
Literatür incelemeleri, araştırma problemlerinin belirlenmesi için yol gösteren ve

araştırma projesi fikrini geliştiren diğer önemli bir kaynaktır. Literatür incelemesi yaparak konu
belirlemek, gözlem ve deneyimden sonra hemşirelerin en çok yararlandığı kaynaklardandır.
Aynı zamanda gözlem ve deneyimlerin yetersiz kaldığı durumlarda araştırmacıların en çok
başvurduğu yollardan biridir. Ulusal ve uluslararası mesleki bilimsel yayınların birçoğunda,
yeni araştırmalara temel oluşturacak bilgiler, incelemede yetersiz kalmış konular ve öneriler
doğrudan ya da dolaylı olarak sunulur. Bu bilgiler araştırma raporlarının daha çok Tartışma,
Sonuç ve öneriler bölümlerinde (İngilizce yayınlarda Conclusion başlığı altında) yer alır. Bu
nedenle, araştırmacılar literatürdeki bu bilgilerden yola çıkarak hangi konular daha az
çalışılmış, hangi konularda yetersizlikler ya da bilgi açıkları olduğuna karar verebilirler
(Dempsey & Dempsey, 2000; Polit & Beck, 2010).
Araştırma konusu belirlemede literatür incelemesinin katkısını gösteren örnek olarak,

Mollaoğlu, Özkan-Tuncay ve Kars-Fertelli’nin (2011) İnmeli hasta bakım vericilerinde bakım
yükü ve etkileyen faktörler başlıklı araştırma makalesi verilebilir (Örnek 2-4).
Yayınları okuma ve incelemenin araştırma konusu belirlemeye bir diğer katkısı ise daha
önceden yapılmış araştırma konularının yeniden seçilmesidir. Yakın zamanda yapılmış ve
yayınlanmış bir araştırma farklı bir uygulama alanında tekrarlanabilir, hatta orijinal çalışmada
kullanılan yöntemler kullanılarak benzer araştırma sonuçlarına ulaşılıp ulaşılamayacağı
denenebilir. Bu yol bazı yöntemlerin test edilmesini kolaylaştırabilir. Örneğin, yatak yaralarının
önlenmesi için ortopedi hastalarında uygulanan bir bakım yönteminin etkisini bilimsel bir
yayından okuyan hemşire, aynı bakım yönteminin yoğun bakım hastalarında işe yarayıp
yaramadığını denemek isteyebilir ve bu konuyu benzer yöntem ve teknikleri kullanarak farklı
bir hasta grubunda çalışabilir, böylece o alana özgü bilimsel bilginin gelişmesini sağlayabilir.
Özellikle kanıta dayalı bilgiler üretmek amacıyla sistematik literatür incelemeleri belli sürelerle
tekrarlanabilmektedir.
Ülkemizde sağlık alanına özellikle hemşireliğe özgü bilimsel ve mesleki yayınların

sayısı giderek artmaktadır. Bu yayınların bir kısmı hemşireler tarafından izlenmekte ve
okunmaktadır. Hemşirelikte Araştırma Geliştirme Dergisi, Hemşirelik Yüksekokulları
/Fakültelerinin, bazı Özel Dal Derneklerinin (Kardiyoloji ve Yoğun Bakım, Nefroloji, vb.)
Hemşirelik dergileri ve yayınları başlıca örnekleri oluşturur. Bu konuya ilişkin bilgiler bu
bölümde, Literatür tarama ve incelemesi başlığı altında ayrıntılı verilmiştir.
58
2.3.3. Kuramlar
Kuram (teori) kelimesi farklı biçimlerde anlaşılabilmektedir. Hemşirelikte eğitimciler

ve öğrenciler genellikle hemşirelik dersleri kapsamında sunulan içeriği “kuram” olarak
adlandırırken, bazıları da kuramı, teorisyenlerin fikirleri ya da önsezileri olarak kullanır (Polit
& Hungler, 1989). Velioğlu’na (1999,s.31) göre kuram, “olguları açıklamak, önceden tahmin
etmek amacı ile değişkenler arasındaki ilişkileri belirleyerek olguya sistematik bir görüş getiren
bir dizi kavram, tanım ve önermedir. Bu tanımdan hareketle, kuramın yapısının çeşitli
önermeleri kapsadığı ve bu önermelerin iki ya da daha fazla kavram arasındaki ilişkinin ifadesi
olduğu söylenebilir. Araştırma süreci içinde önermeler, test edilebilen hipotezlerdir.
Dolayısıyla bir çalışmada araştırma problemi ve amacı, “kavram/ları tanımlama, açıklama ya
da kuramlardaki önermeleri test etmeye” odaklanabilir. Kuramın test edildiği araştırmalar daha
çok nicel araştırmalardır. Nitel araştırmalar ise daha çok yeni bir durumu açıklamak için “bir
kuram/teori üretebilmek ya da geliştirebilmek” için kurgulanır (Burns & Grove, 2009;
Hemşirelikte ya da diğer alanlarda geliştirilmiş kuramlar, ortaya çıkan problemlerin

incelenmesini sağlayarak hemşirelik uygulamalarının gelişimi için bilgi üretimine önemli
katkılar sağlayabilir. Kuramların hemşirelik uygulamasına fayda sağlaması için, kuramın
hemşireliğin bakım alanlarında uygulanabilirliğinin test edilmesi gerekir. Bu bağlamda
araştırma ile kuram ilişkisi karşılıklıdır. Araştırmalar yolu ile kuramlar test edilebilir. Aynı
zamanda kuramlar, araştırma probleminin belirlenmesinden, araştırmanın kuramsal/
kavramsal çerçevesinin oluşturulmasına ve araştırma bulgularının yorumlanmasına kadar
geçen tüm süreçte, bir araştırmaya rehberlik eder. Böylelikle bir hemşirelik kuramına
59
temellendirilerek tasarlanan araştırmanın, hemşirelik bilimsel bilgi içeriğine katkı yapması ve
hemşirelik uygulamalarını geliştirmesi daha mümkün olur (Burns & Grove, 2009; Dempsey
& Dempsey, 2000; Polit, Beck & Hungler, 2001).
Hemşirelikte en çok bilinen başlıca kuramcılar (teorisyenler); Florence Nightingale,

Betty Newman, Dorothea E. Orem, Imogene King, Martha Rogers ve Dorothy Johnson, vb. dir
(Velioğlu, 1999). Günümüzde pek çok araştırmacı hem araştırma problemlerini belirlemek hem
de planlanan bir araştırmanın kuramsal çerçevesini geliştirmek, çalışma değişkenlerine karar
vermek için kuram ve modelleri kullanmaktadır (Burns & Grove, 1997; Polit, Beck & Hungler,
2001). Hemşire araştırmacılar tarafından en sık kullanılan hemşirelik dışı kuram ya da modeller
arasında, Bandura’ nın Sosyal Öğrenme Kuramı, Prochaska’nın Transteoretik Modeli (Değişim
Evreleri), Sağlık İnanç Modeli, Planlanmış Davranış Kuramı, Lazarus ve Folkman’ın Stres ve
Baş etme Kuramı gelmektedir. Araştırmalarda en sık kullanılan hemşirelik kuram ve modelleri
ise Orem’in Hemşirelikte Öz-bakım Yetersizliği Kuramı, Roy’un Adaptasyon Kuramı,
Watson’un Bakım Kuramı, Kolcaba’nın Konfor Kuramı, Pender’in Sağlığı Geliştirme
Modelidir (Polit & Beck, 2010).
2.3.4. Araştırma Öncelikleri
Hemşirelikte araştırma öncelikleri ilk olarak 1975 yılında tanımlanmıştır. O yıllardan

günümüze özellikle uluslararası düzeyde meslek örgütleri, uzmanlar ve bazı fon sağlayan
kuruluşlar hemşirelikte araştırma önceliklerinin önemi üzerinde durmuş ve hemşireliğe özgü
araştırma önceliklerini tanımlamışlardır. Uluslararası düzeyde çeşitli meslek örgütlerinin
web sayfalarında araştırma önceliklerini görmek mümkündür. Hemşirelik ile ilgili bazı
meslek örgütlerinin öncelikli araştırma konuları, ilgili web sayfalarından ulaşılarak
öğrenilebilir. Bunlar; www.aacn.org; www.aone.org/aone/edandcareer/priorities.html;
www.nih.gov/ninr; www.ahcpr.gov’dur (Burns & Grove, 2009). Dünya Sağlık Örgütü
Hemşirelik Biriminin hemşireler için öncelikli araştırma alanları, Altuğ-Özsoy’un (2009)
yazısında Tablo 2-4’deki gibi gösterilmiştir.
Daha özelleşmiş bir alanda meslek örgütü olan Amerikan Onkoloji Hemşireler
Birliği’nin 2009-2013 öncelikli araştırma konularından bazıları ise şunlardır: “Kanseri önleyen
ya da risk faktörlerini azaltan sağlık davranışlarını kazandırmak veya sürdürmek için hemşirelik
girişimleri geliştirmek / denemek; Genetik yönden kanser riski yüksek olan veya yetersiz
hizmet alan gruplara yönelik kanser tarama davranışlarını artıran girişimler geliştirmek/
denemek; Kanser hastalarında geç ve uzun dönem tedavi etkileri/konuları; Yaşam sonu bakım
konuları; Hemşirelik bakımının etkinliği” vb. gibidir (Berger, 2013).
Türkiye’de ise hemşirelikte araştırma öncelikleri hakkında çok az şey bilinmektedir.

Hemşirelikte araştırma stratejileri ve önceliklerini belirlemeye yönelik olarak, Hemşirelikte
Araştırma Geliştirme Derneği’nin 2006 yılındaki çabaları önemli bir başlangıç olmakla birlikte
ülkemizde henüz bu konuda ulusal stratejileri belirleyen kurumlar oluşturulamamıştır (ilgili
linke bakınız. http://hemarge.org.tr/sayfa/duzenlenen_sempozyumkurslar-20.html). Ancak
araştırmacılar kendi ülkelerinin ulusal sağlık hedeflerini de dikkate alarak problem alanlarını
ve araştırma konularını belirleyebilirler. Dünya Sağlık Örgütü’nün “21. Yüzyılda Herkese
60
Sağlık” politikası kapsamında Türkiye için de “Ulusal Sağlık Hedefleri” oluşturulmuştur. Bu
kapsamdaki hazırlanan raporlar dikkate alınarak ülkemiz için önemli sağlık sorunlarının ne
olduğu, araştırmaların hangi öncelikli alanlarda yapılabileceğine ilişkin önemli ipuçları
öğrenilebilir (SB, 2007).
2.3.5. Toplumsal/Sosyal Konular
Sağlık alanında çalışan profesyonellerin insan sağlığını etkileyen sosyal ve toplumsal

konulara kayıtsız kalmaları söz konusu olamaz (Talbot, 1995). Toplumsal konulara örnek
olarak; Sağlık hizmeti, sağlıkta dönüşüm ve reformlar, aile içi şiddet, AIDS, madde bağımlılığı,
ödeme ve sigorta sistemleri vb. verilebilir. Örneğin, ülkemizde sigara ile mücadele kapsamında
2008 yılındaki değişiklikle 4207 Sayılı Tütün Ürünlerinin Zararlarının Önlenmesi ve Kontrolü
Hakkında Kanun yürürlüğe girmiştir. Bu kanuna ilişkin uygulamaları değerlendirmek isteyen
araştırmacılar, “yürürlükteki kanunun sigara içen insanların davranışlarını nasıl etkilediğini,
sigara bağımlılığını ve pasif sigara içiciliğine maruz kalma oranını azaltıp azaltmadığını”
incelemek isteyebilirler.
2.3.6. Araştırmacı-Meslektaş Etkileşimleri
Araştırmacı-meslektaş ilişkileri ve etkileşimleri araştırma problemlerini belirlemede

yararlanılabilecek diğer kaynaklardandır. Kongre, sempozyum, kurs, çalıştay, vb. bilimsel
mesleki toplantılar, olası araştırma problemlerini belirlemede beyin fırtınası yaratmada
mükemmel fırsatlar sağlar. Aynı zamanda deneyimli araştırmacıların yaptığı danışmanlıklar
genç araştırmacılara araştırma problemlerini belirlemede ve konularını şekillendirmede
yardım eder. Örneğin akademik alandaki lisansüstü çalışmalar genellikle bu şekilde yürütülür.
Bazı uzmanlara göre, iki ya da daha fazla insan görüşlerini paylaştığı, başkalarıyla araştırma
fikirlerini tartıştığı zaman, yeni fikirlerin ortaya çıkma ve açıklığa kavuşma olasılığı da artar.
Diğer insanlarla/meslektaşlarla etkileşim, aynı zamanda araştırmacıların kendilerini sıkıntılı
ya da bezgin hissettikleri zamanlarda iyi bir destek kaynağı olabilir. Hemşireliğe özgü bilimsel
61
ve mesleki toplantıların sayısı giderek artmaktadır ve özellikle son yıllarda internetin yaygın
kullanımı meslektaş ilişkisini daha da artırmıştır. Ayrıca internet ve bilişim teknolojileri yolu
ile araştırmacılar ilgi alanlarına göre çeşitli uzmanlara rahatlıkla ulaşabilmekte ve görüşlerini
paylaşabilmektedirler (Burns & Grove, 2009).
2.4. Literatür Tarama ve İnceleme
Literatür tarama ve incelemesi, araştırma sürecinin ikinci aşamasını oluşturur. Aynı

zamanda araştırma sürecinin tüm aşamalarında kullanılan temel bir adımdır. Araştırma dilinde
Literatür çoğunlukla yayınlanmış her türlü belgeyi (kitap, tez, dergi, gazete, haber bülteni,
broşür, mektup, slayt, resim, fotoğraf vb. gibi) tanımlamak için kullanılır. Hemşirelerin
gelecekte hem araştırma yapma hem de var olan araştırma bulgularını kullanma gibi
araştırmadaki rolleri için literatür tarama ve inceleme becerisi geliştirmeleri çok önemlidir
(LoBiondo-Wood & Haber, 2002; Parahoo, 1997; Talbot, 1995).
“Literatür tarama” ve “literatür incelemesi” birbiriyle bağlantılı olmakla birlikte

aralarında bazı farklılıklar vardır. Literatür incelemesi için öncelikle literatür taraması
yapılmalıdır. Literatür taraması, basit anlamıyla bilgi içeren ve konu ile ilgili dokümanları,
makaleleri, yazıları bulmak ve güncellemek anlamına gelir. Literatür taramasına araştırmacı
kendine bazı sorularla başlar. Gereksinim duyduğum bilgilere nereden ve nasıl ulaşabilirim?
Kütüphaneye mi gitmeliyim? Elektronik olarak tarama yapabilir miyim? Anahtar kelimelerim
neler olabilir? Tarama için uzman kişilerden yardım almalı mıyım? gibi. Literatür incelemesi
ise daha kapsamlı olup belli bir konu hakkında önemli bilgi içeriği olan yayınların/belgelerin
sistematik olarak gözden geçirilmesi ve kritik edilmesi olarak tanımlanır. Diğer bir ifadeyle,
bulunan ya da ulaşılan kaynakların araştırma için yararlı olup olmadığını anlamak amacıyla
belirlenen kaynakları gözden geçirmeyi, ayrıntılı okumayı ve kritik etmeyi kapsar. Araştırmacı
çalışmanın amacına uygun olarak yeterli sayıda ve nitelikte belgeye, makaleye ulaşabilirse,
araştırma için bir kapı aralanmış olur (LoBiondo-Wood & Haber, 2002; Parahoo, 1997; Talbot,
1995).
Literatür incelemesi hem nicel hem de nitel araştırmalar için önemlidir, ancak her iki
araştırma yaklaşımına göre bazı farklılıklar gösterir (Burns & Grove, 1997; Talbot, 1995).
Literatür incelemesi nicel araştırma tasarımlarının hemen hepsinde birbirine benzerdir.
İnceleme araştırma sürecinin başında başlatılır, araştırma önerisini geliştirme, veri toplama ve
analizi ile bulguların yorumlanması ve yayımlanması süresince devam eder. Elde edilen ilgili
kaynaklara göre araştırmacı sonunda araştırmanın amacını şekillendirebilir. Böylece odaklanan
konu, problemin hemşirelik için önemi ve çalışmanın yapılabilirliği belli olur. Literatür
bilgilerinin etkili şekilde incelenmesi ile araştırma proje önerisi geliştirilir ve araştırmanın
sonunda araştırmanın rapor bölümünde bilgiler uygun şekilde düzenlenir, sunulur ve var olan
literatür bilgileriyle tartışılır, öneriler geliştirilir (Burns & Grove, 1997).
2.4.1. Literatür İnceleme Amaçları
Literatür incelemesi, hem nitel hem de nicel araştırma yaklaşımlarına göre farklı
amaçlarla yapılabilmektedir. Nitel araştırmalarda literatür incelemesinin amacı ise yapılan
62
nitel araştırmanın tipine göre değişiklik gösterir. Bazı nitel araştırma tasarım tiplerinde, literatür
incelemesi araştırma sürecinin başlarında yapılırken, bazılarında araştırmanın objektifliğini ve
araştırmacının bakış açısını etkilememesi için veri toplandıktan ve analiz edildikten sonra
yapılır (Burns & Grove, 1997). Nitel araştırmalar Ünite 5’de ayrıntılı olarak açıklanmıştır.
Nicel araştırmalarda literatür incelemesinin amaçları Tablo 2-5’de gösterilmiştir.

(Burns & Grove, 1997, 2009; Parahoo, 1997; Talbot, 1995).
Tablo 2-5’te sıralanan Literatür inceleme amaçlarının yanı sıra, yayınlanmış nitel ve
nicel araştırmalardaki kanıtın gücünü ortaya çıkarmak için de yapılmaktadır. Pek çok bilim
disiplinlerinde olduğu gibi hemşirelikte de kanıta dayalı bilgi üretmek için, yayınlanmış
araştırmalar belli bir sistem dahilinde bilimsel kritiği yapılmakta ve metodolojik kalitesi
değerlendirilmektedir. Belli bir konudaki var olan bilgiyi, yani bilinenleri ve bilinmeyenleri
tanımlamak için yayınlanmış çalışmaların bulunarak, çalışma sonuçlarının analiz ve sentez
edildiği yazılar bütünleştirici derlemeler (integrative reviews) olarak adlandırılmaktadır.
Sistematik derlemeler nicel araştırmalardan, Meta-sentez (metasynthesis) nitel araştırmalardan
oluşan bütünleştirici derleme yazılarıdır. Meta-analizi ise tek bir konu hakkında yapılmış çeşitli
araştırma sonuçlarından çıkarılan verilerin birlikte analiz edildiği, kanıt değeri yüksek olan
değerli çalışmalardır (Burns & Grove, 2009).
Sistematik derlemeler (Sistematik literatür incelemeleri), klinik bir soruya yanıt ya da

probleme çözüm oluşturmak için, o alanda yayınlanmış tüm çalışmaların kapsamlı bir biçimde
taranarak, çeşitli dâhil etme ve dışlama kriterleri kullanarak ve araştırmaların kalitesini
değerlendirerek hangi çalışmaların derlemeye alınacağının belirlenmesi, derlemeye dâhil edilen
araştırmalarda yer alan bulguların sentez edilmesi olarak tanımlanmaktadır (Burns & Grove,
2009; Karaçam, 2013). Bu nedenle bu ünitede sunulan literatür tarama ve incelemeye ilişkin
bilgiler, hem araştırma planlama ve yürütme, hem de bir sistematik derleme yazısı hazırlamak
isteyen araştırmacıların gereksinimlerini karşılamaya yönelik olarak hazırlanmıştır. Meta-
analizi ve sistematik derlemeye ilişkin bilgiler Ünite 4’te de verilmiştir.
63
2.5. Literatür Tarama ve İnceleme Aşamaları
Literatür tarama ve inceleme işi, zaman alan ve bilgi isteyen bir konudur. İncelemenin
kalitesi yani doğruluğu ve tamlığı, bu işlemi yapan araştırmacının bilgi, beceri ve yönetimine
bağlıdır. Literatür tarama ve inceleme sürecindeki aşamalar çeşitli kaynaklarda farklı sıra ile
verilmekle birlikte bu ünitede dört aşamada toplanmıştır (Burns & Grove, 1997, 2009; Talbot,
1995). Bu aşamalar sırasıyla;
(1) Odak soruyu belirleme,
(2) Kaynakları belirleme ve bulma,
(3) Kaynakları okuma, kritik etme ve yorumlama,
(4) İncelemeyi yazmadır.
Ayrıca literatür tarama ve inceleme sürecinde yapılması gerekli aktiviteler akış

şemasında (Şekil 2-1) gösterilmiştir.
2.5.1. Odak Soruyu Belirleme
Literatür tarama ve inceleme amacı ne olursa olsun araştırmacının bu ilk aşamada

yapması gereken şey, hangi konuda tarama ve inceleme yapacağını belirlemektir. Bu amaçla
taramasına yön verecek odak soruyu belirlemesi gerekir. Aslında araştırma sürecine başlarken
araştırmacının incelemek istediği problem az çok bellidir. Sadece bu konuda biraz daha net
olmaya ihtiyacı vardır. İncelemek istediği konu veya probleme göre odak sorularını
belirleyebilir. Bu konuda iki örnek verilebilir. Eğer bir hemşire yeni doğanın vücut ısısının
korunması için yapılması gerekenleri belirlemek, var olan bilgileri güncellemek ve edindiği
bilgiler doğrultusunda uygulamalarını şekillendirmek ve politika oluşturmak istiyorsa, odak
64
sorusu, Yeni doğanın vücut ısısını koruma konusunda hangi uygulamalar vardır? Bu konuda
kanıtlar nelerdir? olabilir. Psikiyatri hemşireliği alanından bir araştırmacı terapötik
dokunmanın etkinliği ile ilgileniyorsa odak sorusu, Terapötik dokunma konusunda bilinenler
nedir ve nasıl kullanılır? şeklinde olabilir (Talbot, 1995).
Literatür incelemesi için odak sorular, nitel ve nicel araştırmalarda farklılık gösterir.
Nitel araştırmalarda odak sorular daha az yapılandırılmıştır ve daha kapalıdır. Nicel
araştırmalarda ise araştırma sorularına benzer şekilde çalışmanın ana kavramlarını,
değişkenlerini kapsar. Her şeyden önce odak sorular, incelemenin kuramsal veya kavramsal
temelini oluşturur. Araştırmacılar, soruların araştırılabilir, incelenen kavramla ilgili ve
tanımlanabilir olup olmamasına, incelemenin gerekliliğine, kütüphaneci, istatistikçi gibi uzman
kişilerden yardım alınıp alınmayacağına, odak sorusuna belli bir zaman içinde ve eldeki
kaynaklarla yanıt alınıp alınamayacağına yönelik kritikler yaparak odak sorularına karar
verebilirler. Odak soruların tarama yapmaya uygun olmaması durumunda değiştirilmesi
gerekebilir (Talbot, 1995). Araştırmacıların kanıt üretmek ya da yeni araştırmalarında yanıt
aradıkları sorulara ilişkin ilave bilgiler Ünite 3 ve Ünite 11’de ayrıca açıklanmıştır.
65
2.5.2. Kaynakları Belirleme ve Bulma
Kaynakların belirlenmesi için etkili ve kapsamlı bir tarama yapılması gerekir. Belirleme
işlemi, araştırma konusu ile ilgili yayınların hangi dergide, derginin hangi cilt ya da sayısında
olduğunun, ilgili yayının tarama yapılan kütüphanede veya veri tabanında olup olmadığının,
yayının özetinin bulunup bulunmadığının vb. tespit edilmesini sağlar. Bu süreçte çok sayıda
belgeyi belirlemek mümkündür. Bu noktada inceleme yapılacak konu ile ilgili kaynaklara
ulaşmak için tarama stratejisine karar vermek oldukça önemlidir. Bu kararda, hangi veri
66
tabanlarının kullanılacağı; tarama işleminin hangi yılları kapsayacağı ve nasıl yapılacağı;
bilgisayar ya da elle mi tarama yapılacağı; tezler, kongre bildirileri gibi ilave kaynakların
tarama kapsamına alınıp alınmayacağı; hangi anahtar kelimelerin kullanılacağı; anahtar
kelimelerin İngilizce karşılıklarının ne olacağı vb. gibi pek çok durum göz önünde
bulundurulmalıdır (Burns & Grove, 1997; 2009; Polit, Beck & Hungler, 2001).
Günümüzde artık geçmiş yıllara göre gerekli olan yayınlara ulaşmak oldukça
kolaylaşmıştır. Teknolojinin ilerlemesiyle bilgisayar taramaları farklı veri tabanlarındaki
yayınları taramak ve araştırma problemi ile ilgili kaynakları belirlemek için
kullanılabilmektedir. Her ne kadar ilgili kaynakların bilgisayar ortamında taranması ve
belirlenebilmesi kolay olsa da hala elektronik ortama aktarılmamış yayınların olması sebebiyle
elle de tarama yapılmalıdır. Elle tarama katalog, indeks ve ilgili kaynaklardaki özetleri gözden
geçirmeyi kapsar. Aynı zamanda araştırma konusunu açıklamaya, konuyu daraltmaya ve
anahtar kelimeleri belirlemeye yardım eder ve bilgisayar taramasına yönlendirilmeyi
kolaylaştırır. Elle taramada en yakın tarihli kaynaklar tercih edilmelidir (Burns & Grove, 1997;
2009; Polit, Beck & Hungler, 2001).
Diğer taraftan araştırmacıların inceleme yaptıkları konuya bağlı olarak tarama

stratejisini belirlemeleri, yani hangi anahtar kelimelerle, hangi kaynaklardan, hangi yıllar
arasında tarama yapılabileceklerine karar vermeleri önemlidir. Tarama yapılırken
kütüphanecilik konusunda uzman kişilerden yardım alınabilir (Burns & Grove, 2009).
2.5.2.1. Anahtar Kelime Belirleme
İster elle isterse bilgisayar kullanılarak tarama yapılsın, etkili tarama yapmanın ön
koşulu, araştırma konusuna uygun anahtar kelimeleri belirlemek ve listelemektir. Anahtar
kelimeler incelenen konuyu en iyi tanımlayacak ya da ilgili yazıları bulmayı kolaylaştıracak
şekilde belirlenmelidir. Anahtar kelime (key word), çalışılan veya araştırılan konuyu en iyi
açıklayan ya da özetleyen herhangi bir kelime, ifade ya da cümle parçasıdır. Çalışılmak istenen
problem ve amaç ifadeleri, anahtar kelimeleri belirlemede yol gösterici olabilir (Burns & Grove,
2009). Nicel araştırmalarda araştırmacıların ilk belirledikleri anahtar kelimeler genellikle
bağımlı ya da bağımsız değişkenler, hatta hedef kitle/nüfus olurken; nitel araştırmalarda
genellikle incelenen olay/fenomen ve çalışılan nüfustur (Polit & Beck, 2010).
Anahtar kelime belirleme ve bulmada araştırıcılara yol gösteren, pratik bazı kaynaklar
da bulunmaktadır. Örneğin Amerikan Ulusal Tıp Kütüphanesinin sistemi olan MeSH (Medical
Subject Headings) anahtar kelime belirlemede araştırıcılara yardım eder. Index Medicus,
International Nursing Index (INI) gibi pek çok sağlık alanına özel indeksler MeSH’e göre
yayınlarını arşivlerler (Talbot, 1995). Eğer bir araştırmacı Index Medicus ya da INI’de bir
tarama yapmak istiyorsa ve anahtar kelimelerini MeSH’e göre seçmemişse tarama
yaptıklarında gereksinim duydukları yayınlara ulaşamayabilirler. Bu nedenle araştırıcılar
tarama yaptıkları kaynaklara göre tarama stratejilerine karar vermelidirler. Bu konuda ayrıntılı
bilgi için ilgili linki kullanınız (http://www.ncbi.nlm.nih.gov/mesh).
Kelime ya da sözcükler belirlendikten sonra benzer ya da ilişkili olan alternatif
67
kelimeler listelenmelidir. İncelenmek istenen konu ile ilgili geniş kapsamlı düşünülmeli ve
esnek olmalıdır. Yabancı dilde tarama yapılmak istendiğinde ilgili dilde anahtar kelime ve
karşılıkları mutlaka belirlenmelidir. “Ameliyat sonrası ağrı algısı” konusunda literatür taraması
yapmayı planlayan bir araştırmacının anahtar kelimeler listesi şunlar olabilir: Ameliyat sonrası
ağrı, ağrı algısı, post-operatif deneyim, post-operatif ağrı, cerrahi bakım, cerrahi sonrası
deneyim ve post-operatif bakım..vb. (Burns & Grove, 2009).
Anahtar kelime belirlemeye başka bir örnek vermek gerekirse, “anoreksia nevroza”
konusu ile ilgilenen bir araştırmacı, bu konuda yapılmış birçok çalışmaya ulaşmak için, yeme
bozuklukları, yeme davranışı, besin alışkanlıkları, beslenme alışkanlıkları, kilo kaybı veya
vücut ağırlığında değişimler, iştah ve bulumia vb. gibi kelimeleri de dikkate almalıdır. Yanı
sıra taramaların İngilizce terimlerle yapılması gerektiği zaman ya da anahtar kelimelerin
İngilizce karşılıkları bulunurken, kullanılan kelimelerin ilgili dildeki karşılıkları, benzer ve
alternatifleri de iyi belirlenmelidir. Örneğin adölesanları ilgilendiren bir taramada kullanılacak
anahtar kelimeler teens, teenagers, youth, adolescents, adolescence vb. olmalıdır. Ayrıca arama
motorlarının tarama menülerindeki ipuçlarına göre de tarama stratejisi belirlenmelidir (Burns
& Grove, 1997, 2009; Polit & Beck, 2010).
2.5.2.2. Literatür Tarama ve İnceleme Süresi
Literatür tarama ve inceleme süresince araştırmacıların karşı karşıya kaldıkları ve

yanıtlamakta zorlandıkları bazı sorular vardır. Literatür taramasını ne zaman
sonlandırmalıyım? Taramayı sonlandırmam gerektiğini nasıl anlayacağım? Literatür
incelemesini yazmam için kaç tane yayına/makaleye ulaşmam yeterlidir? vb gibi. Kimi görüşe
göre taramanın tamamlanması mümkün değildir çünkü yeni bilgiler literatüre her an
eklenebilmektedir. Böyle olmakla birlikte literatür taramasında durulması gereken zamanı
bilmek önemlidir. Taramanın yeterli olup olmadığına karar vermede önerilen çeşitli yöntemler
vardır. Yapılan taramalarda artık yeni bir kaynak bulunamadığı veya yayına rastlanılmadığı
zaman ya da araştırmacının referans/kaynak listesine baktığında her bir makale ve her bir
yazarın araştırmacıya tanıdık gelmeye başladığı zaman, taramanın sonlandırılabileceği
belirtilir. Başka bir öneriye göre, son yıla ait iki ile dört anahtar kelime ile yapılan taramada
eğer 30’dan az makale/yayına ulaşılırsa 30 makale buluncaya kadar beş yıl geriye giderek
tarama yapmak gerektiğidir. Eğer bulunan makalelerin incelenen konu ile ilgisi %30’dan az ise
araştırmacılar tarama parametrelerini ya da anahtar kelimelerini değiştirmeleri gerektiği önerilir
(Talbot, 1995).
2.5.2.3. Kütüphane Kullanımı
Hangi amaçla yapılırsa yapılsın literatür tarama ve incelemesinin etkinliğinde

kütüphane kullanımının önemi yadsınamaz bir gerçektir. Kütüphane olanaklarından etkili
şekilde yararlanabilmek kütüphaneleri tanımak ve kütüphaneleri etkili kullanmayı bilmekle
mümkündür. Genel olarak kütüphaneler (halk, akademik ve özel kütüphaneler gibi)
özelliklerine göre farklılık gösterir. Halk kütüphaneleri hemşirelik araştırmaları için gerekli
bilgilerden çok genellikle halkın gereksinimlerine yönelik kaynakları, yayın ve belgeleri
içerirler. Üniversite bünyesinde (Enstitü, Fakülte ve Hemşirelik Yüksekokulları vb.) kurulmuş
68
olan akademik kütüphaneler ile özel kütüphaneler (hastane, sağlık merkezleri vb.)
hemşirelerin gereksinim duyduğu kaynakları içerirler. Bu kütüphanelerde hemşirelik ya da tıp
gibi özel bir uzmanlık alanında ya da belirli bir konu hakkında kaynakları veya belgeleri
bulmak mümkündür. Artık günümüzde kütüphanelerin donanımı, erişim ve kullanımı bilişim
teknolojileri nedeniyle oldukça gelişmiştir (Dempsey & Dempsey, 2000; Seviğ, 2000).
Kütüphane ilk kez kullanıldığında öncelikle araştırmacının kütüphaneye uyum

sağlaması gerekir. Kütüphanenin personeli, hizmet verme özelliği (on-line erişim gibi), kitap
ve diğer kaynakları ödünç verme hizmeti ve politikası, kaynak bulma yöntemleri, bilgisayar
tarama ve fotokopi hizmetleri gibi konularda küçük çaplı tanımayı gerektirir. Kaynak arama ve
bulmada araştırmacılar kütüphane çalışanlarından yardım isteyebilirler (Burns & Grove, 1997).
Şekil 2-2’de Literatür tarama sürecinde belirlenen ve elde edilen makalelerin ilişkisi
gösterilmiştir.
2.5.2.4. Literatür İncelemesinde Kullanılan Kaynaklar
Araştırmacı tarafından taranan ve incelenen kaynaklar birincil ve ikincil kaynaklardan

oluşur. Birincil (primer) kaynak, ilk elden/asıl kaynaktan elde edilen fikir ya da bilgidir.
Araştırmayı yapan kişi ya da kişiler tarafından yazılmış yayınlar, yani orijinal araştırma
raporlarıdır. Birincil kaynakların elde edilmesi araştırmacılar için bazen zor olsa da,
günümüzdeki kütüphane ve yayın arşivleme teknolojileri nedeniyle erişim oldukça
kolaylaşmıştır. İkincil (sekonder) kaynak ise orijinal kaynaktaki bilginin başkasının
yorumuyla elde edilen, ikinci el bilgidir. İkincil kaynaklarla ilgili problem, yazarın başka birinin
çalışmasını yorumlaması ve bu yorumun yazarın algısından etkilenebilmesidir. Bazen ikincil
kaynak kullanan yazarlar tarafından alıntılama hataları veya yanlış yorumlamalar yapılır ve bu
hatalar dikkat edilmezse rahatlıkla yayılabilir. Her ne kadar güvenilir bir literatür incelemesi
için daha çok birincil kaynak kullanımı tercih edilse de, her zaman birincil kaynaklara ulaşmak
mümkün olmayabilir. Ayrıca araştırma problemine farklı bakış açıları getirmesi nedeniyle
araştırmacılar tarafından ikincil kaynaklar da yaygın olarak kullanılabilmektedir.
Araştırmacıların orijinal araştırma raporlarına ulaşamadıkları durumlarda ikincil kaynak
kullanmaları gerekiyorsa, raporlarında kaynak kullanımını doğru şekilde göstermeleri gerekir.
Bu konuda alıntı yapma kurallarına dikkat etmelidirler. Aksi halde alıntı yapan kişilerin
yaptıkları hatalar nedeniyle yanlış bilgiler tekrarlı şekilde aktarılmış olur (Burns & Grove,
1997; Dempsey & Dempsey, 2000; LoBiondo-Wood & Haber, 2002).
Araştırmacıların literatür incelemesinde kullandığı başlıca kaynaklar; Kataloglar,

Kitaplar, İndeksler, Dergiler, Bilimsel ve Mesleki Toplantı Raporları, Bibliyografiler, CD-
Rom’lar, İnternet, Arama motorları ve Elektronik veri tabanları vb.dir.
69
Kataloglar, kütüphanede var olan kitap, kongre-konferans kitapları ve tez gibi
kaynakların listesini içerir. Katalog kapsamındaki kaynaklar yazar ya da konuya göre
düzenlenmiş olabilir. Bu düzenleme sadece kütüphanedeki bu kaynakların daha kolay
bulunmasını sağlar, tekrar taramalarda bulmayı kolaylaştırır. Kataloglarda belirtilen harf ve
numaralarla istenen kitap ve dergilere rahatlıkla ulaşılabilir (Burns & Grove, 1997; Seviğ,
2000).
Kitaplar, her zaman güncel bilgiyi içermeseler de incelenen araştırma problemi ile ilgili
kuramsal çerçevenin oluşturulmasında çok önemli kaynaklardandır. Kitapların kullanımında ve
kaynak listesine alınmasında, kitabın yayın tarihi, yazar adı ve yayıncısı önemlidir. Kitap
birçok yazar tarafından alıntı yapılan klasik bir eser değilse genellikle en yakın tarihli olanlar
arasından tercih edilmelidir. Alanında uzman olan ve benzer kitapları olan tanınmış yazarların
kaynakları yararlıdır. Yayınevinin kimliği ise kitabın kalitesi açısından önemlidir. Bu süreli
yayınlar (dergiler) için de geçerlidir (Burns & Grove, 1997; Dempsey & Dempsey, 2000).
İndeksler (Dizinler), dergilerde yayınlanan makaleleri ve araştırma konusu ile ilgili

diğer yayınları belirlemeye yardım eder. İndeksler genellikle konu ve yazar ismine göre
sınıflandırılır. İndeks incelemesi araştırmacının asıl kaynağa ulaşmasını kolaylaştırır. Özetler,
indeksler gibi aynı bibliyografik verileri içerir ve kaynakların tanımlanan araştırma problemi
ile ilgili olup olmadığını belirlemeye yardım eder. Uluslararası hemşirelik yayın indeksleri
(International Nursing Index-INI, Cumulative Index of Nursing and Allied Health Literature-
CINAHL vb.) oldukça yaygın olmakla birlikte ülkemizde hemşirelik yayınlarına özel indeksler
yeterli değildir (LoBiondo-Wood & Haber, 2002; Seviğ, 2000).
Ulusal indekslerimizden Türk Tıp Dizini, ULAKBİM Tıp Veri tabanı 1996 yılından bu
yana Web’den kullanıcıların erişimine açık olan Tıp Veri Tabanıdır ve Sağlık Bilimleri
alanında Türkiye’de yayımlanan süreli yayınlarda bulunan Türkçe ve diğer dillerdeki
makaleleri kapsamaktadır. Ayrıntılı bilgi için ilgili linki kullanınız
70
(http://uvt.ulakbim.gov.tr/tip/).
Dergiler, belirli aralıklarla yayınlanan, basılı ya da elektronik ortamda yayınlanan,

kullanıcının bilgisayarına alınabilme ve yazdırılabilme olanakları da olabilen süreli yayınlardır.
Bilimsel ve mesleki dergiler, kapsam ve yayın kalitesine göre farklı kategorilere
ayrılabilmektedir (Ulusal hakemli /hakemsiz/Uluslararası hakemli dergiler gibi). Ülkemizde
halen yayınlanmakta olan pek çok hemşirelik dergisinin hakemli dergiler kapsamında olduğu
söylenebilir.
Bilimsel ve Mesleki Toplantı Raporları, ilgili bilim alanındaki mesleklerin bilimsel

toplantılarında sözel/poster bildiri özet ya da tam metinlerinin yer aldığı raporlardır. Bu raporlar
bazen basılı bazen de elektronik ortamda bulunabilir. Sunulan çalışmalar, özet, genişletilmiş
özet veya tam metin olarak basılı olabilir.
Bibliyografiler (Bibliyografya), kitap ve makalelerin adlarını, yıllarını, sayfa

sayılarını, nerede yayınlandıklarını veya ne işe yaradıklarını açıklayan eserler ya da
kaynakçalardır. Milli Kütüphane tarafından periyodik olarak çıkartılan Türkiye Makaleler
Bibliyografyası buna örnek olarak verilebilir (Seviğ, 2000).
CD-Rom’lar, belli konu alanındaki bilgilerin depolandığı disklerdir ve birçok

kütüphanede bulunabilmektedir. Eğer taranmak istenen indeksler, katalog vb. belgeler
elektronik ortamda CD-Rom’larda arşivleniyorsa elle yapılan taramadan daha hızlı sonuç verir.
Ancak eski yıllara ait ise güncel taramaya olanak sağlamayabilir.
Arama Motorları, kişileri istedikleri bilgiye veya web sayfasına ulaştırmayı amaçlayan
internet tarayıcı servisleridir. En çok bilinen arama motorları; www.yahoo.com,
www.google.com, www.excite.com, www.altavista.com, www.lycos.com,
www.webcrawler.com, www.arabul.com, ve www.yandeks.com’ dur (Soydan, Arslan &
Akbayrak, 2000).
Veri Tabanları, bir konu hakkında sistematik bir şekilde düzenlenmiş bilgilerin
depolanmasına izin veren kaynaklardır. Ulusal düzeyde veri tabanlarına Türk Medline (Ulusal
Sağlık Bilimleri Süreli yayınlar veri tabanı- http://www.medline.pleksus.com.tr/), Türk Tıp
Dizini (www.turkishmedline.com, http://www.ulakbim.gov.tr) örnek verilebilir. Bazı önemli
uluslararası veri tabanları aşağıda özetlenmiştir:
11) CINAHL: Hem indeks hem de hemşireliğe özel İngilizcede geliştirilmiş veri
tabanıdır. CINAHL 1955 yılından sonra yayınlanan hemşirelik literatürünü
(Hemşirelik dergileri, kitapları, doktora tezleri ve hemşirelikle ilişkili konferans
kaynaklarını) içerir. 1982 yılından itibaren elektronik ortamda bulunur (Burns &
Grove, 2009).
12) COCHRANE: Kanıta dayalı uygulamalara temel oluşturacak klinik incelemeler,

deneysel araştırmalar, sistematik derleme ve meta analiz çalışmalarını içerir.
13) PUBMED: Veri tabanı olma özelliği yanında Ulusal Amerikan Tıp Kütüphanesidir.
71
MEDLINE içerisindeki tüm dergi ve makaleleri içerdiği gibi, MEDLINE öncesi
(1950–1966) makaleleri ve MEDLINE içerisinde yer almayan bazı bilim dergilerini
de içerir (http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed). Pubmed’deki yardımcı kısa
yollardan bazıları; Sınırlandırarak arama (limits) (Arama sonuçlarını
özelleştirmeye yarayan bir özelliktir ve elde edilen binlerce makale içerisinden en
uygun olanlarını seçmeye yardımcı olur); Tek Makale arama-Single Citation
Manager (Eğer aranan makaleye ait bazı bilgiler biliniyorsa bu yol kullanılabilir.
İstenen makalenin; dergi ismi, yılı, yazarı, başlığı yazılarak bu makaleye
ulaşılabilir); Klinik Sorgulamadır (Clinical Queries) (Hızlı ve detaylı aramaya
olanak sağlayan diğer bir özelliktir).
İnternet, basit anlamıyla birbirine özel kablolar ve donanımlar ile bağlanmış

milyonlarca bilgisayardan oluşan çok geniş bir uluslararası iletişim ağıdır. Günümüzde internet
kullanılarak çok sayıda kaynağa ulaşmak mümkündür. İnternet yolu ile birçok alandaki bilgilere
kolay, ucuz, hızlı ve güvenilir şekilde erişilebilmektedir. Her geçen gün web uzantılı kendine
özel adı olan yeni pek çok alan eklenmektedir (Çeber-Türkistanlı, 2001; Soydan, Arslan &
Akbayrak, 2000).
İnternet aynı zamanda bir çeşit büyük bir kütüphaneye de benzetilebilir. Günümüzde
pek çok kaynağa, belgeye hızlı şekilde ulaşmayı sağlamakla birlikte internette taranarak elde
edilen bilgilerin doğruluğu ve güvenirliği önemli bir konudur. Araştırmacılar bu konuda
dikkatli olmalı ve elde ettikleri belgelerin doğruluğunu ve güvenilirliğini sorgulamalıdırlar.
Elde edilen bilginin yazarı kimdir? Ünvanı, mesleki yeterliliğini gösteren özellikleri nelerdir?
Bilginin arkasındaki kurum itibarlı mıdır? vb. gibi.
İnternet ağ adresinde bulunan “.edu” eğitim kurumlarını, “.com” ticari kuruluşları,

“.gov” resmi devlet kuruluşlarını, “.org” ticari olmayan-kar amacı gütmeyen kuruluşları,
“.mil” askeri amaçlı devlet kuruluşlarını ve “.net” internet servis sağlayıcı hizmeti veren
kuruluşları gösterir. Kurumun itibarı, saygınlığı, verdiği içerik açısından otorite olup
olamayacağına araştırmacı karar vermeli ve dikkatli davranmalıdır. Alan adındaki “.org”
uzantısı genelde iyi bir bilgi kaynağı olduğunu göstermekle birlikte, organizasyonun felsefi
eğilimi ya da görevine dikkat etmek gerekir. Ticari kuruluşlar ise ürünleri doğrultusunda taraflı
davranabilirler. Kuruluş güvenli gibi görülse de birçok insan web sayfalarına ulaşabilir ve
kendi görüş ve düşüncelerini ekleyebilir. Ayrıca belgenin kayda girdiği tarih önemlidir. Bazen
belgeye ulaşma tarihi yeni olabilir ancak o bilginin güncellenme tarihi eski olabilir. İnternet
kullanımında bu konulara dikkat edilmelidir (Çeber-Türkistanlı, 2001; Dempsey & Dempsey,
2000; Soydan, Arslan & Akbayrak, 2000).
2.5.2.5. Bilgisayar Kullanarak Tarama Yapma
Günümüzde bilgisayar ortamında tarama yapma oldukça yaygın olup araştırmacıya

zaman kazandırmaktadır. Birçok kütüphanede kaynak taraması konusunda araştırmacılara
yardım edebilecek görevliler bulunmaktadır. Kütüphanelerde on-line olarak doğrudan veri
tabanlarına bağlanmak da mümkündür. Bu durumda belirlenen bazı kaynakların özet dışında
tam metinlerine ulaşmak mümkün olabilmektedir. Bilgisayar kullanılarak yapılan taramalar ya
72
yayınların indekslendiği CD-Rom’lar ile ya da on-line bağlantı (internet) yoluyla veri
tabanları, on-line dergilere ve kütüphanelere bağlanarak gerçekleştirilmektedir (Çeber-
Türkistanlı, 2001; Polit, Beck & Hungler, 2001).
Bilgisayarda tarama yapmak için aşağıdaki adımlar izlenir:
14) Kullanılacak arama motoru, veri tabanı vb. sorgu kutusuna anahtar kelimeleri
yazınız,
15) Gönder’e (ya da SEARCH, GO, SUBMIT) basınız,
16) Birkaç saniye sonra sonuçlar kısa format ya da listede görünür (veya herhangi bir
bilgi bulunamadığı yazılıdır),
17) Listede anahtar kelimelere göre mavi ve altı çizili bağlantılı dosyalar çıkar,
18) İlgilendiğiniz konuya göre size ilginç gelen yazının üzerine çift tıklayarak metine
ulaşınız.
19) Bu aşamada tarama işlemini hızlı yapmak ve zamandan kazanmak için tarama
sırasında ayrıntılı okumaya çalışmayınız, özetlere göz atarak işinize yarayacak
belgeleri daha sonra okumak ve kritik etmek üzere kayıt ediniz ya da yazılı
çıktılarını alınız. Belgeyi bilgisayarınızda bir klasör açarak ve uygun etiketleme
yaparak, PDF veya word dosyaları olarak saklayabilirsiniz.
Bir taramada iki ve daha fazla kavram birlikte taranması gerektiğinde tarama işlemi
kullanıcı için karmaşık hale gelebilir. Bu durumda önerilen bir yol, bilgisayar dilinde Boolean
operatörleri olarak adlandırılan büyük harflerden oluşan üç kelimeden (İngilizcede-AND, OR,
NOT; Türkçede VE, VEYA) yararlanmaktır. Boolean operatörleri, “AND” kullanıldığında,
her iki kelimenin de geçtiği makaleleri; “OR” kullanıldığında, kelimelerden herhangi biri geçen
makaleleri; “NOT” kullanıldığında ise içinde geçmesi istenmeyen terimleri tarar. Bazen de
AND yerine +, NOT yerine – (OR için işaret kullanılmaz) ya da tırnak işaretleri kullanılır. Çift
tırnak “……” kullanıldığında girilen kelimeleri yan yana arar. Tarama yapılacak veri tabanı
özelliklerine göre de tarama ipuçları değişebilmektedir (Burns & Grove, 2009, s. 99).
Kaynak taraması sonrasında belirlenen kaynakların listelenmesi, kaynaklara nasıl

ulaşılacağına karar verilerek bulunması ve elde edilen kaynakların kodlanması gerekir.
Araştırmacıların tarama sonucu elde ettikleri kaynakların özet ve tam metinlerine
ulaşabilmeleri her zaman olanaklı olmamaktadır (Burns & Grove, 2009). Bu konuda ulaşılan
kütüphanelerin koşullarından yararlanılmalıdır. Hemşirelik yayınlarının indekslendiği veri
tabanlarına ulaşabilme yolları aranır. Ülkemizde Hemşirelik Yüksekokullarının kütüphaneleri,
Üniversite kütüphanelerinin satın aldıkları elektronik veri tabanları, ücretsiz sınırlı süreyle
ulaşım sağlama yolları ve Yüksek Öğretim Kurumu Dokümantasyon Merkezi olanaklarından
yararlanılmalıdır. Bazı durumlarda ulaşılamayan kaynaklar makale yazarlarının kendilerinden
de istenebilir. Eğer özet metin üzerinde veya başka şekilde yazarlardan birinin iletişim bilgileri
biliniyorsa posta ya da e-posta yolu ile istenebilir.
73
Kaynaklara nasıl ulaşılacağına karar verilerek bulunmasından sonra listelenen
kaynakların kaynak yazım kurallarına göre sıralanması ve her bir kaynağın çalışmadaki ilgisine
göre kodlanarak sınıflandırılması, böylelikle araştırmacıların kendi arşivlerini oluşturmaları
önerilir. Örneğin, “A=çok ilgili kaynaklar”, “B=ilgili kaynaklar” ya da “C=Az ilgili/ilgisiz
kaynaklar” olarak gruplandırılabilir (Seviğ, 2000; 2002; Talbot, 1995). Ayrıca elde edilen
dokümanların kayıt edilip ve depolanması için EndNote, ProCite ve Reference Manager vb. gibi
bibliyografik yazılımlar da kullanılabilir. Bu konuda ayrıntılı bilgi için ilgili web sayfalarını
(www.endnoteweb.com; www.procite.com; www.refworks.com) inceleyiniz (Burns & Grove,
2009; Karaçam, 2013).
2.5.3. Kaynakları Okuma, Kritik Etme ve Yorumlama
Literatür incelemesi ile bulunan yayınlar farklı tipte olabilir. Örneğin, Tanımlayıcı
araştırma raporları, problem ya da olayın yapısı hakkında temel bilgi sağlar. Yapı ya da
parametreleri ölçen metodolojik araştırma raporları, problemi tanılama ve program planlama
için gerekli olan, geniş tabanlı veri toplamaya ve doğrudan verilen bakımın ayrıntılı gözlemine
yardımcı olurlar. Bu çalışmalar bir yöntem ya da araç geliştirmeye odaklı ya da uygulamada
kullanılmakta olan araçları test etmeye yönelik olabilirler. Deneysel araştırma raporları,
girişimlerin test edildiği, denendiği araştırmalardır. Ayrıca sistematik derlemeler dışında, kanıt
düzeyi ve bilimsel değeri daha düşük olan geleneksel derleme yazılarına da rastlanmaktadır.
Geleneksel derleme yazılarda tarama ve literatürün incelenme işlemi belli bir sistem
doğrultusunda yapılmaz (Burns & Grove, 2009; Polit, Beck & Hungler, 2001; Talbot, 1995).
Kaynakları okuma ve kritik etme, yayınlardan elde edilen içeriği gözden geçirmeyi,
anlamayı, özetlemeyi, analiz ve sentez etmeyi kapsar. Kaynakları gözden geçirme içerik
hakkında fikir sahibi olmak için hızlıca yapılan incelemedir. Öncelikle elde edilen yazının
başlığı, yazar adı, özet ya da giriş bölümü okunur, daha sonra ana başlıklar ve bazen her bir
başlık altındaki bir ya da iki cümle okunur. Sonrasında da tartışma ve sonuç incelenir. Bu hızlı
göz atma kaynağın birincil ya da ikincil kaynak olup olmadığı, yapılması planlanan araştırma
için bilimsel değerini, işe yarar olup olmadığını keşfetmek için yapılır. Her şeyden önce
kaynakların anlaşılması, dikkatli şekilde okumayı gerektirir. Kaynak içindeki ana fikir ve
kavramlar üzerine odaklanılır. Bazen yazar düşüncesini açıkça ifade etmiş ya da gizli olarak
vermiş olabilir. Bu düşüncelerin bulunması ve kaynaktaki bilgilerin nerede ve nasıl
kullanılacağına karar verilmesi gerekir. Gerektiğinde makale fotokopilerinin üzerine notlar
alınabilir, böylece bilginin nerede kullanılacağı konusunda yol gösterici olur. Ya da
araştırmanın adı, amacı, kuramsal çerçevesi, ana değişkenleri, tasarım tipi, örneklemi, veri
toplama araçları ve bulgular başlığını kapsayan ve önceden oluşturulmuş bazı özetleme
formları (veri çekme formları-data extraction) üzerine kaydedilir. Makalelerden özet
çıkarırken kullanılabilecek bir özetleme formu örneği (Literatür İnceleme Protokolü için
Örnek) Ek 2-1’de gösterilmiştir. Ayrıca bilimsel bir makalenin nasıl kritik edileceği ve
değerlendirileceği kitabın 12. Ünitesinde ayrıntılı olarak açıklanmıştır (Burns & Grove, 2009;
Polit & Beck, 2010).
Kaynakların kritik edilmesi algılama, karşılaştırma yapma, analiz etme, değerlendirme

yapma ve bir araya getirmeyi ifade eder. Sentez yapma ise bir bütün olarak kaynaklarda
74
bulunan bilgilerin ne dediğini açıklamaktır. Makalelerin analiz ve sentezini yaparken veri
çıkarımı yapılır, yani Makalenin amacı nedir? Hangi tasarım tipi kullanılmıştır? Kaç kişi
üzerinde çalışma yürütülmüştür. Örneklem nasıl belirlenmiş ve seçilmiştir? Hangi değişkenler
tanımlanmıştır ve bu değişkenler nasıl ölçülmüştür? Ölçüm düzeyleri standardize midir?
Çalışmadan ayrılan denekler için ne yapılmıştır? Bulgular ne demektedir? Araştırmacılar
sonuç olarak ne demektedir? vb. gibi. Bu işlem sırasında aynı zamanda ilgili kaynağın bilimsel
değeri yani metodolojik kalitesi de belirlenir. Metodolojik kalitenin değerlendirilmesi işlemi
özellikle incelenen yayındaki bulgulara ne kadar itibar edilmesi gerektiği konusunda karar
vermeyi kolaylaştırır. Sistematik derleme makalesi yazmak isteyen araştırmacılar mutlaka
tarama yaptıkları ve elde ettikleri makalelerin metodolojik kalitesini değerlendirmelidirler.
Metodolojik kaliteyi değerlendirmek için standardize çeşitli araçlar kullanılır (The Joanna
Briggs Institute, 2011). Eğer ilgili yayın değerlendirmelere göre bilimsel değeri yeterli değilse
literatür incelemesi kapsamına alınmayabilir (Burns & Grove, 1997).
Kongre/konferans vb. bilimsel toplantı özetleri, yayınlanmamış raporlar ve tez

çalışmaları genel olarak gri literatür (grey literature) olarak adlandırılır, ve bu kapsamında yer
alan araştırmaların, indeksli dergilerde yayınlanan araştırmalara kıyasla daha düşük kaliteli
olduğu düşünülür (Ata & Urman, 2008; Polit & Beck, 2010). Bazen farklı çalışmalardan çıkan
sonuçlar/bulgular çelişkili olabilir ve incelenen konuda ileri araştırmalara gereksinimi
gösterebilir. İnceleme kapsamına alınan bir araştırma makalesinin metodolojik kalitesi ne kadar
yüksek ise kanıt düzeyi de o derece artar. Bu aşamanın sonunda incelemenin yazılı hale
getirilmesi mümkün olabilir (Burns & Grove, 2009).
2.5.4. İncelemeyi Yazma
İncelemeyi yazma, etkili bir tarama ve literatürdeki bilgilerin incelenmesi ile gelinen
son aşamadır. Artık bu aşamada elde edilen literatürler ayrıntılı olarak okunmuştur. Yapılan
analiz ve sentez sonucunda, literatürün incelenen konularda ne söylediği yazılır. İyi yapılmış
bir literatür incelemesi her şeyden önce, “araştırma projelerinin geliştirilmesi ve sistematik
derleme yazılarının hazırlanmasına” katkıda bulunur. Kaynakların taranması ve literatürlerin
incelenmesi ile araştırma proje önerisinin geliştirilmesi kolaylaşır. Araştırma proje önerisi, bir
araştırma konusunun hangi amaç ve gerekçeyle seçildiğini, hangi yol ve yöntemlerle, hangi
grup üzerinde nasıl, ne zaman ve ne şekilde yapılacağını gösteren planlı bir yapıdır. Araştırma
planının ayrıntılı ve yazılı açıklamasıdır. Bu ayrıntılı çalışma ancak iyi bir literatür incelemesi
ile mümkün olur. Araştırmacılar burada incelemek istedikleri probleme ilişkin gerekçelerini
ayrıntılı olarak yazarlar (Burns & Grove, 1997; 2009; Dempsey & Dempsey, 2000).
Aynı zamanda literatür inceleme aşamasının etkili biçimde tamamlanması ile araştırma
problemi yazılabilir ve kuramsal çerçeve ayrıntılı olarak oluşturulabilir. İncelenen
kaynaklardaki bilgiler araştırmanın hangi bölümünde (araştırmanın giriş, yöntem ve gereçler,
tartışma bölümü vb.) kullanılacaksa o bölüme özgü gerekli notlar alınmalı ve içerik
yazılmalıdır. Literatür bilgilerinin analiz ve sentez edilmesi sonucunda araştırmacı incelediği
problem ile ilgili düşüncesini kendi kelimeleriyle açıkça ve öz olarak ifade eder. Bu şekilde
kaynaklardan elde edilen bilgiler amaçlanan çalışmayla ilişkilendirilir. Daha sonra bütün
kaynaklardan ulaşılan anlamlar birleştirilir ve araştırma probleminin yazılması için gerekli bilgi
75
tanımlanır. Araştırma problemleri araştırma raporlarının genellikle Giriş bölümlerinde
yazılıdır. Tezlerdeki raporlandırma biçimi “Giriş” ve “Genel Bilgiler” (literatür incelemesi)
şeklindedir. Raporlarda literatür incelemesi sonucu araştırma probleminin ve kuramsal
çerçevenin ne kadar uzunlukta yazılması gerektiği, genellikle araştırmacıların en sık sordukları
ve yanıtlamakta zorlandıkları bölümdür. Ancak bu soruya tek bir yolla yanıt vermek mümkün
değildir. Bu uzunluk araştırmanın kapsamına, bu alanda yapılan yayınların genişliğine göre
değişir. Yeni araştırma alanlarında az yayın bulma olasılığı daha fazladır. Diğer yandan
araştırmada incelenen her bir kavramla ilgili en az iki ya da üç araştırmadan yararlanılması
gerektiği, sunulan öneriler arasındadır (Burns & Grove, 1997; Talbot, 1995).
Etik konular, kullanılan kaynaklar için de düşünülmelidir. Literatür incelemesinde

kullanılan tüm kaynakların doğruluğu ve tamlığı, dikkatli şekilde kontrol edilmelidir.
Kaynakların içerikleri (alıntılar) dürüstlükle gösterilmeli, yalnızca problemi destekleyen
kaynaklar alınmamalıdır. Araştırmacılar çalışmadaki yetersizlikleri belirleyebilmeli, eleştiriler
çok daha nötr ve yapıcı olmalı, aynı zamanda da amaç ve içeriğe odaklanmalıdır. Kaynakça
listesinde yalnızca kullanılan kaynaklar yerleştirilmelidir (Burns & Grove, 1997; 2009).
2.6. Kuramsal/Kavramsal Çerçeve
Kuramsal / kavramsal çerçeve, hem nicel hem de nitel araştırmalarda kullanılan,

araştırmanın planlanmasına rehberlik eden, araştırmadan elde edilen bulgular ile var olan bilgi
birikimi arasında bağlantı kurmayı sağlayan, somut ve mantıklı bir yapıdır. Bu yapı ile var olan
bilgiler kapsamında araştırmanın planlanması ve bulguların tartışılması sağlanır (Burns &
Grove, 2009).
Kuramsal /kavramsal çerçevenin oluşturulması, araştırma sürecinde en önemli belki de

en zor olan bölümlerden biridir. Nicel araştırmalarda bu çerçeve metodolojiyle iyi entegre
edilmeli, dikkatli şekilde yapılandırılmalı ve açıkça sunulmalıdır. Araştırmacıların inceledikleri
olay, durum ya da problemle ilgili bilgi birikimi ne kadar fazla ise bu bölümün oluşturulması o
kadar kolay olacaktır. Bu nedenle deneysel ve yarı deneysel araştırmaların kuramsal çerçeveleri
tanımlayıcı ya da nitel araştırmalara göre daha kolaydır. Tanımlayıcı ve nitel araştırmalarda
bilinmeyenler daha fazladır, genellikle çoklu faktörler incelenir ve incelenen konuya ilişkin
önceden elde edilmiş bilgiler ya yoktur ya da oldukça sınırlıdır. Bu nedenle yeterince bilgi
birikimi bulunmayan konu alanlarında, araştırmalarda kuramsal çerçeve daha az kapsamlıdır
(Burns & Grove, 2009).
Literatürde kuramsal ve kavramsal çerçeve terimlerinin genellikle birbirinin yerine

kullanıldığı görülmekle birlikte, bazı küçük farklar bulunmaktadır. Eğer bir çalışma kavramsal
bir modele dayanıyorsa, çalışmada daha çok “kavramsal çerçeve (conceptual framework)”
ifadesi kullanılır. Eğer çalışma belli bir kurama ya da kuramlara dayalı ise böyle durumlarda da
daha çok “kuramsal çerçeve (theoretical framework)” ifadesi kullanılır (Dempsey &
Dempsey, 2000; Parahoo, 1997; Polit & Beck, 2010). Her çalışma bir kuram ya da kavramsal
modele temellenmeyebilir ancak her çalışmada mutlaka çalışmanın odaklandığı
kavramları/değişkenleri açıklayan temel bir çerçeve bulunmalıdır (Polit & Beck, 2010).
76
Kavramsal/kuramsal çerçeveyi daha iyi kavramak için öncelikle araştırmalarda adı
geçen, “kavram”, “yapı” ve “değişken” terimlerinin iyi anlaşılması gerekir. Kavram, bir
nesneyi, bir olayı (fenomeni) ya da bir fikri isimlendiren ve soyut olarak açıklayan bir terimdir;
kuramların/teorilerin temelini oluşturan ana elemanlardır. Diğer bir ifadeyle araştırmada
kavramlar bir olayın, durumun ya da problemin açıklanmasını, kategorize edilmesini,
yapılandırılmasını ve yorumlanmasını sağlayan yapılardır (Talbot, 1995). Yapılar (constructs),
belli bir amaç için araştırmacı tarafından bilerek ve sistemli olarak yapılandırılmış
soyutlaştırmalardır (yani somut anlamlı kelimelere çeşitli şekillerde soyut anlam yüklemedir).
Değişkenler ise araştırmada incelenen kavramlar olup kavramların daha somut ifadeleridir;
kavramlara göre daha özelleşmiştir ve tanımlanan kavramın ölçülebilir halidir. Dolayısı ile
yapı, kavram ve değişken arasında karşılıklı olan ve soyuttan somuta doğru yönelen bir ilişki
varlığı söz konusudur. “Yapı, kavram ve değişkenlerin” ilişkisi bir örnekle Şekil 2-3’de
gösterilmiştir. İlgili Şekilde Anksiyete kavramı ele alınmıştır. Anksiyete kavramı ile ilişkili
yapıya örnek olarak emosyonel yanıtlar verilebilir. Anksiyete kavramı ile ilgili değişken ise
araştırmacının farklı bireylere göre ölçümleyebildiği ve değerlendirebildiği avuç içi
terlemesidir (Burns & Grove,2009; Polit & Beck, 2010; Suddaby, 2010).
Kuramsal/kavramsal yapı ya da çerçevede, genellikle çalışma değişkenlerinin ilişkisi

açıklanır ve şematik olarak da gösterilir (Parahoo, 1997). Araştırmalarda iki ya da daha fazla
kavram/değişken arasındaki ilişkiler, ilişkisel ifadeler olarak ortaya konur ve bu ilişkisel
ifadeler bazen “önermeler” olarak adlandırılır ve kuramsal çerçevenin merkezini/özünü
oluşturur. Eğer bir araştırmanın kuramsal yapısı/çerçevesi iyi ifade edilmişse; çalışmanın amaç,
hedef, araştırma sorusu ya da hipotezleri; araştırmanın tasarım tipi; yapılacak istatistiksel
analizler de o derece sağlam oluşturulur (Burns & Grove, 2009; Talbot, 1995).
Araştırmalarda ilişkisel ifadelerin anlatımında kısa ve öz olduğu için diyagramlar

kullanılır. Bu diyagramlarda ilişkisel ifadeler, genellikle ilişkinin yönü (pozitif, negatif ilişki
gibi), ilişki şekli (genellikle doğrusal), ilişkinin gücü, ilişkinin simetri/asimetrisi, ardışık,
meydana gelme olasılığı, gereklilik ve ilişkinin yeterliği vb. gibi özelliklerle açıklanır.
Diyagramlarla kavramların ilişkisini anlatma stratejisine ise kavram haritaları (conceptual
maps) denilmektedir. Bu tür şekilsel anlatımlar daha çok araştırmanın yapısı kuramsal ya da
kavramsal modele dayanıyorsa kullanılır. İlişkisel ifade biçimi olarak ilişkinin yönü Örnek 2-
5’de gösterilmiştir. Örnekte görüldüğü gibi, Stres arttıkça hastalık riski artar’ı test eden bir
araştırmacının ilişkisel ifadesinde, ilişkinin yönü pozitif olarak belirtilmektedir. Relaksasyon
arttıkça kan basıncı düşer’i test eden araştırmacı ise kurduğu önermede ilişkinin yönünü negatif
olarak belirtmiştir (Burns & Grove, 1997; 2009).
Kuramsal/kavramsal çerçevenin oluşturulmasında genellikle Tümevarım ve Tümden

gelim olmak üzere iki türlü yaklaşım kullanılır. Her iki yaklaşım da araştırmacıların dünya
görüşleri ile ilgilidir. Tümevarım, düşüncenin özelden genele, parçadan bütüne doğru gelişen
bir yöntemle oluşturulması olup, genellikle nitel araştırmalarda kullanılan yaklaşımlardandır.
Nitel araştırmalarda kavramsal/kuramsal çerçeve geliştirme nicel araştırmalardan oldukça
farklıdır. Nitel araştırmalarda araştırmacılar çalışma verilerinden kendi kuramlarını ve
kavramlarını geliştirmeyi amaçlarlar. Nitel araştırmalardan ortaya çıkan temalar, daha sonra
77
nicel araştırmalarda kavramsal çerçeve olarak kullanılır. Tümden gelim ise, düşüncenin
genelden özele, bütünden parçaya doğru gelişen bir yöntemle oluşturulmasıdır. Nicel
araştırmalarda genellikle araştırmacılar tümden gelim yaklaşımını kullanırlar. Dolayısıyla
kuramsal çerçeve oluşturulurken tümden gelim yaklaşımını kullanan bir araştırmacı öncelikle
problemin bütününü görmeli ve incelediği problemi oluşturan ana yapıları yani kavramları,
aralarındaki bağıntıları daha sonra açmalıdır (LoBiondo-Wood & Haber, 2002, s.110).
Araştırmacıların kuramsal/kavramsal çerçeve geliştirirken izlemeleri gereken

başlıca adımlar şunlardır:
(1) Kavramları seçme ve tanımlama,
(2) Kavramlar arasında ilişkisel ifadeleri geliştirme,
(3) Çalışma için önermeleri (araştırma soruları veya hipotezler gibi) geliştirme ve
78
(4) Kavramsal çerçeveyi anlatan bir kavram haritası geliştirmedir (Burns & Grove,
2009).
Böylece araştırmacılar kuramsal/kavramsal çerçevede izlenmesi gereken adımları

dikkate alarak çalışmalarında kuramsal çerçeve oluşturabilirler. Özellikle nicel araştırmaların
tümü kuram ve modelleri test etmeyi amaçlamasa bile, kuramsal çerçeve oluşturulurken
araştırmada yanıt aranan problemlere ilişkin literatürdeki var olan bilgilerle (kuramlar,
araştırma bulguları gibi) bağlantı kurmak ve yapılacak araştırma ile bilgi yetersizliğine ne tür
bir katkı yapılacağını açıklamak oldukça önemlidir (Parahoo, 1997).
79
80
Uygulamalar
1) Çalıştığınız alanda hemşirelik bakımı ile ilgili yolunda gitmeyen işleri,

sorunları gözlemleyiniz.
2) Çalıştığınız hemşirelik alanında gözlemlediğiniz ya da deneyimlediğiniz

sorunlar hakkında bilgi elde etmek için, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi veri tabanlarına ya
da Google Akademik arama motoruna giriş yaparak, uygun “anahtar kelimeler” ile tarama
yapınız ve bir araştırma makalesi bulunuz. Bulduğunuz araştırma makalesinin başlık ve alt
başlıklarına göz atarak okuyunuz.
81
Uygulama Soruları
1) Çalıştığınız alanlarda hemşirelik bakımı verirken karşılaştığınız problemler

nelerdir?
2) Hemşirelik bakım aktivitelerini yaparken nereden, hangi kaynaklardan bilgi

elde ettiğinizi gözden geçiriniz? Bilgiyi hangi yolla elde ediyorsunuz? Hemşirelik bakımını
araştırma bulgularına dayalı olarak verebiliyor musunuz?
3) Bir literatür taraması yapmak için gerekli olan adımları tartışınız.
82
Araştırma problemini tanımlamak ve çalışılacak araştırma konusunu belirlemek

araştırma sürecinin ilk aşamasıdır. Araştırma problemi çözümlenmesi ve düzeltilmesi,
değişiklik yapılması ya da tartışılması gereken bir durumdur. Hemşirelik bakım problemlerine
yanıt arayan ve bakıma katkı sağlayan her konu araştırma konusu olarak seçilebilir.
Çok geniş problemlerin araştırma konusu olarak seçilmesi, araştırmanın yapılması,

sonuçlandırılması ve bulguların yorumlanmasında zorluk yaratır. Araştırmacı önce geniş bir
konu alanı belirler daha sonra bazı sorular sorarak problem alanını daraltır ve sınırlandırır.
Araştırma problemi ifadesi, “problemin önemi”, “problem hakkında bilinenler” ve

“hemşirelik uygulaması için gerekli olan bilgi açığını” mutlaka kapsamalıdır.
Araştırma konusu, hemşirelik için önemli olmalı; ilgili bilim alanına ve topluma yarar
sağlamalı; konunun araştırılabilmesi, verilerin toplanabilmesi ve analizi olanaklı olmalı;
araştırmanın belli zaman, maliyet, olanak ve ekipmanla tamamlanabilmesine uygun olmalı;
araştırmaya alınacak kişilerin işbirliğine uygun olmalı ve etik sorunlara yol açmamalıdır.
Araştırma konusunu belirlemede kullanılabilecek başlıca kaynaklar: (1) Gözlem ve

deneyimler, (2) Literatür incelemeleri, (3) Kuramlar, (4) Araştırma Öncelikleri, (5) Toplumsal/
Sosyal konular ve (6) Araştırmacı-Meslektaş etkileşimleridir.
Hemşirenin uygulamadaki gözlem ve deneyimleri araştırma problemlerini tanımlama ve

konu belirlemede en önemli kaynaklardandır. Araştırma problemleri, uygulama yönünden
önemli olan ve hemen çözümlenmesi gerekenlerdir.
Araştırmacılar bilimsel ve mesleki yayınları /literatürleri inceleyerek araştırılması

gereken, eksik ve yetersiz kalmış, tekrarlanması gereken konular ya da sağlık alanında
geliştirilmiş yenilikler hakkında bilgiler kazanarak araştırma konusunu rahatlıkla
belirleyebilirler.
Kuramlar, araştırma problemlerinin belirlenmesinde kullanılabilecek diğer

kaynaklardandır. Kuramla başlayan araştırmacı ya kuramın doğruluğunu / yanlışlığını test eder
ya da kuramdan yararlanarak kuramsal çerçevesini oluşturur.
İlgili bilim disiplini ile ilgili ulusal/uluslar arası otoriteler, meslek örgütleri, bilim
kuruluşları vb. tarafından belirlenen öncelikli araştırma alanları/konuları araştırmacıların
çalışacakları konuları belirlemelerinde önemli kaynaklardandır.
İnsan ya da toplum sağlığı ile ilgili her türlü toplumsal/sosyal konular araştırmacılar için
önemli problem kaynaklarındandır.
Araştırmacı-meslektaş etkileşimleri sonucunda ortaya çıkan fikirler araştırma konularını

belirlemeye yardım edebilir.
Literatür incelemesinin başlıca amaçları;
83
 Araştırma problemini tanımlamak ve araştırma konusunu belirlemek,
 Araştırma probleminin önemini açıklamak ve kuramsal çerçevesini oluşturmak,
 Araştırmanın amacını belirlemek,
 Araştırmayı planlamak,
 Araştırma bulgularını yorumlamak için diğer çalışma verileriyle

karşılaştırmaktır.
Literatür tarama ve literatür incelemesi, (1) odak soruyu belirleme, (2) kaynakları
belirleme ve bulma, (3) kaynakları okuma, kritik etme ve yorumlama, (4) incelemeyi yazma,
olmak üzere dört aşamayı kapsar.
Kaynakları belirlemek ve bulmak için araştırma konusuna uygun anahtar kelimeler

kullanılarak, önce elle daha sonra bilgisayarla tarama yapılır. Elle tarama katalog, indeks ve
ilgili kaynaklardaki özetleri gözden geçirmeyi kapsar. Bilgisayar ve internet yardımıyla farklı
veri tabanlarına ve diğer on-line kaynaklara ulaşılır.
Kaynakları belirleme ve bulma, elle ya da bilgisayarla taranan ve belirlenen kaynakları

listelemeyi, kaynaklara ulaşmayı ve elde edilenleri uygun şekilde kodlayarak gruplamayı
kapsar (Kaynaklara ulaşmak için yardım alabileceğiniz kişi/kurumlara sormak ve danışmaktan
çekinmeyiniz).
Kaynakları okuma, kritik etme, yorumlama ve incelemeyi yazma, araştırma problemini

anlamayı, anlaşılan bilgiyi özetlemeyi, karşılaştırma yapmayı, analiz ve sentez yapmayı kapsar.
Bu aşamada okunan yazılardan notlar alınır ve sentezlenen bilginin nerede kullanılacağına karar
verilir ve yazılır.
Literatür incelemesi araştırma sürecinin tüm aşamaları boyunca devam eder.

Başlangıçta yapılan literatür tarama ve incelemesi ile araştırma problemi yazılabilir, kuramsal
çerçeve oluşturulabilir ve araştırma proje önerisi geliştirilebilir. Araştırma problemiyle ilgili
doğrudan ve dolaylı kaynaklar okunup, incelenip gerekli notlar alındıktan sonra sentezlenen
bilgi araştırmacının kendi ifadeleriyle yazılmalıdır. Bu şekilde literatür incelemesinden elde
edilen bilgiler amaçlanan çalışmayla ilişkilendirilir.
Kuramsal çerçeve her araştırmada olması gereken, ancak oluşturulması ya da

yapılandırılması en zor olan bölümlerden biridir. Kuramsal çerçeve, araştırmanın metodolojisi
ile uyumlu olmalı ve dikkatli şekilde yapılandırılmalıdır.
Bir çalışma kavramsal bir modele dayanıyorsa, çalışmada daha çok kavramsal çerçeve,
belli bir kurama ya da kuramlara dayalı ise kuramsal çerçeve ifadesi kullanılır.
Diyagramlarla kavramların ilişkisini anlatma stratejisine ise kavram haritaları denir.
Kuramsal çerçeve geliştirilirken araştırmacıların izlemeleri gereken başlıca adımlar: (1)
84
Kavramları seçme ve tanımlama, (2) Kavramlar arasında ilişkisel ifadeleri geliştirme, (3)
Çalışma için önermeleri (araştırma soruları veya hipotezler gibi) geliştirme ve (4) Kavramsal
çerçeveyi anlatan bir kavram haritası geliştirmedir.
85
Bölüm Soruları
1) Aşağıdakilerden hangisi araştırma problemini tanımlama ve araştırma

konusunu belirlemede araştırmacıya yol gösteren kaynaklardan değildir?
a) Bilimsel ve mesleki yayınlar
b) Hemşirelik felsefesi ve tarihi
c) Genel ve hemşirelik kuramları
d) Araştırma öncelikleri
e) Toplumsal konular veya sorunlar
2) Aşağıdakilerden hangisi araştırma konusu seçimindeki uygunluk kriterlerinden

değildir?
a) Konunun daha önce yapılmış olması
b) Etik kurallara uygun olması
c) Deneklerin işbirliği içinde olması
d) Araştırıcının bilgili olması
e) Araştırıcının istekli olması
3) Diyabetik hastalarda obezite sıklığı konusunda literatür taramak istiyorsunuz.

Aşağıdakilerden hangisi bu konuda taramaya yardımcı olabilecek en temel “anahtar
kelimeler” arasındadır?
a) Sağlık, yaşam kalitesi
b) Obezite, diyabetik hasta
c) Beslenme, kültür
d) Kronik hastalık, insülin
e) Sağlık davranışı, beslenme
86
4) Aşağıdakilerden hangisi “Literatür inceleme” yi en iyi tanımlayan
ifadelerdendir?
a) Araştırılan konuda yayınlanmış çalışmaları belirlemek
b) Belirlenen çalışmaları, bilimsel raporları bulmak
c) Ulaşılan kaynakları dosyalamak ve arşivlemek
d) Belirlenen yayınları kütüphaneden bulmak
e) Elde edilen yayınları ayrıntılı olarak okumak
5) Aşağıdakilerden hangisi “kişileri istedikleri bilgiye/web sayfasına ulaştırmayı

amaçlayan internet tarayıcı servisleridir”?
a) Browser
b) Listserv
c) Arama motoru
d) World wide web
e) Boolen operatörü
6) Araştırmalarda kuramsal ve kavramsal çerçeve yaygın olarak kullanılır.

Aşağıdakilerden hangisi kuramsal ve kavramsal çerçeveyi tanımlayan ifadelerdendir?
I. Bir çalışma kavramsal modele dayanıyorsa kavramsal çerçeve

kullanılır.
II. Bir çalışma kuramlara dayalı olarak planlanmış ise kuramsal
çerçeve kullanılır.
III. Bir çalışma değişkenlere odaklı ise kavramsal çerçeve kullanılır.
a. Sadece I b. Sadece II c. Sadece III d. I ve II e. I, II ve III
7) Hemşirelikte araştırma önceliklerini belirleme konusunda ilgili olan kurul

veya kuruluşlar nelerdir?
8) “Literatür tarama” ve “literatür inceleme” arasındaki fark nedir?
9) Primer ve sekonder kaynak nedir?
10) Bilgisayarda literatüre ulaşmak için tarama adımları nelerdir?
Cevaplar: 1) b, 2) a, 3) b, 4) e, 5) c, 6) d
87
3. ARAŞTIRMA AMACI, ARAŞTIRMA SORULARI, HİPOTEZLER VE
SINIRLILIKLAR*
*
Nursen NAHCİVAN
88
 Araştırma Amacı
 Amaç İfadesi
 Araştırma Hedefleri
 Araştırmada Değişkenler
 Bağımlı-Bağımsız Değişkenler
 Araştırma Soruları
 Hipotezler
 Hipotez Oluşturma
 Hipotez Tipleri
o Araştırma ve İstatistik Hipotezi
o Basit ve Karmaşık hipotezler
o Yönlü ve Yönsüz hipotezler
 Varsayımlar
 Araştırmada Sınırlılıklar
 Kuramsal Sınırlılıklar
 Metodolojik Sınırlılıklar
89
1) Bir araştırmada “araştırma amacı, araştırma soruları ve hipotezlerin” önemini

ve özelliklerini tartışınız.
2) Bağımlı ve bağımsız değişkenleri karşılaştırınız.
3) Araştırma hipotezi ile araştırma sorusunu tartışınız.
90
Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde edileceği veya

geliştirileceği
Araştırma amacı, Bir araştırmada araştırma Okuyarak/Araştırarak

araştırma soruları amacı, araştırma soruları
ve hipotez ve hipotezlerin önemini
tanımları kavrayabilmek
Araştırma Araştırma amacında Okuyarak/Araştırarak

amacında bulunması gereken
bulunması gereken özellikleri sıralayabilmek
özellikler
Bağımlı ve Bağımlı ve bağımsız Okuyarak/Araştırarak

bağımsız değişkenleri
değişkenler kavrayabilmek
Araştırma soruları Araştırma sorularının Okuyarak/Araştırarak

özelliklerini
sıralayabilmek
Hipotezler Araştırma hipotezi ile Okuyarak/Araştırarak

istatistik hipotezini ayırt
edebilmek
91
Anahtar Kavramlar
 Araştırma amacı
 Alt amaçlar
 Araştırma hedefleri
 Değişken
 Bağımlı değişken
 Bağımsız değişken
 Neden değişkeni
 Sonuç değişkeni
 Araştırma sorusu
 Hipotez(denence)
 Araştırma hipotezi
 İstatistik /Null/ Sıfır hipotezi
 Basit hipotez
 Karmaşık hipotez
 Yönlü (Tek yönlü) hipotez
 Yönsüz (Çift yönlü) hipotez
 Tip I hata (Alfa yanılgısı)
 Tip II hata (Beta yanılgısı)
 Varsayım (sayıltı)
 Sınırlılık
 Kuramsal sınırlılık
 Metodolojik sınırlılık
92
Giriş
Bir araştırmada “amaç oluşturma, araştırma sorusu ya da hipotez geliştirme”, araştırma

sürecinin başlangıç adımlarındandır ve daha çok kuramsal olarak ifade edilen araştırma
problemi ile ayrıntılı çalışma planı arasındaki bağlantının kurulmasını sağlar. Planlanan
araştırmada ne yapılacağının özeti gibidir. Araştırma sürecinde araştırmacı, araştırma problemi
ya da konusunu belirledikten ve çalışma ile ilgili doğrudan ve dolaylı kaynakları tarayıp
inceledikten sonra incelediği kavramlara ve araştırmanın özelliğine göre çalışmanın amacını ya
da hedeflerini, araştırma değişkenlerini, araştırma sorularını ya da hipotezlerini oluşturur. Tüm
araştırma raporlarında “araştırmanın amacı” yazılı olarak ifade edilir ve bu şekilde araştırmacı
araştırmanın neden, niçin yapıldığını, araştırma ile hangi soruna çözüm getirileceğini, hangi
değişken/ değişkenlerin inceleneceğini vb. gibi çalışmada ne yapılmak istediğini okuyucuya
açık ve anlaşılır şekilde ifade etmiş olur (Burns & Grove, 2009; Macnee & McCabe, 2008).
Bilindiği gibi her araştırma bir problemle ve araştırmacının yanıt aradığı bazı sorularla
başlar. Bu bağlamda araştırmacı, yapmayı planladığı araştırma ile hangi soru ya da sorulara
yanıt aradığını bilmelidir. Bu durumda araştırmacılar, araştırmada yanıt aranan soruları ya amaç
ifadesi içinde ya da ayrı şekilde yazarak belirtirler. Bazen de araştırmacılar araştırma soruları
yerine, o araştırmada yanıt aranan temel sorulara yönelik beklentilerini veya inceledikleri
kavramlar arasındaki varsayılan ilişkileri, önermeler şeklinde yazarlar. Bu önermeler hipotez
olarak adlandırılır. Araştırma değişkenleri ise araştırmada amaç /hedefler, araştırma sorusu ve
hipotezler ile doğrudan ilişkili olan; araştırmada ölçülen, manipüle edilen ya da kontrol altına
alınan çeşitli düzeydeki kavramlardır (Burns & Grove, 2009). Bir araştırmada amaç/hedeflerin,
araştırma soruları ve hipotezlerin önemini anlamak, hem araştırmacı hem de araştırma
okuyucusu/tüketicisi için aynı şekilde önemlidir (LoBiondo-Wood & Haber, 2002). Bu ünitede,
araştırma amacı, hedefleri, değişkenleri ve araştırma sorularının özellikleri, nasıl oluşturulması
gerektiği, hipotezlerin nasıl test edileceği ve araştırma kapsamındaki sınırlılıkların neler olduğu
ayrıntılı olarak açıklanmıştır.
93
Örnek Olay
Okul sağlık biriminde görevli bir hemşiresiniz ve düştüğü için dizinde sıyrık ve
yaralanma oluşmuş ve pansuman için Okul sağlık birimine gelmiş 8 yaşındaki bir erkek
çocuğunun fiziksel değerlendirmesini yaparken tedirgin olduğunu fark ediyorsunuz. Önceleri
çocuğun bu tedirginliğini düşme nedeniyle korkmasına bağlıyorsunuz ancak olayı anlamak için
sorular sorduğunuzda çocuğun ürkek davrandığını, kendini sosyal ilişki kurmaktan geriye
çektiğini ve yaşamındaki olayları konuşmak ya da tartışmaktan kaçındığını gözlemliyorsunuz.
Pansuman yapmak için pantolonunun paçasını dizinin üstüne kadar sıyırmaya çalıştığınızda,
vücudunun bazı görünen kısımlarında da başka yara bere izleri olduğunu görüyorsunuz.
Çocuğun dizindeki yarayı temizleyip uygun şekilde pansumanını yaptıktan sonra, çocukla
kurduğunuz sınırlı iletişimle onun mahremiyetine özen göstererek düşme nedeniyle vücudunda
başka bir şey olup olmadığını anlamak için izin alarak fiziksel değerlendirme yapıyorsunuz.
Değerlendirmeleriniz sonucunda çocuğun vücudunda başka izler bulmanız, çocuğun fiziksel
şiddete maruz kaldığından şüphelenmenize yol açıyor. Öğretmen ve veli görüşmeleri
sonucunda, çocuğun 1.5 yıldır işsiz olan babası tarafından zaman zaman tartaklandığını, bazı
günler bu nedenle okula gelemediğini öğreniyorsunuz. Bu vakadaki durum, araştırma
problemini tanımlamanıza ve literatür taramasında kullanabileceğiniz anahtar kelimeleri
belirlemenize yardımcı olacaktır. İlgilenilen araştırma konusu “aile içi şiddet, çocuk ihmal ve
istismarı, şiddet belirtileri, şiddet nedenleri, işsizlik ve şiddet ilişkisini” kapsar.
Olası araştırma soruları: Şiddete uğrayan çocukların gösterdiği fiziksel ve psikolojik

belirtiler nelerdir? Fiziksel değerlendirmede hangi belirti ve bulgular şiddet göstergesidir? Bir
çocuğun şiddete uğradığı nasıl belirlenir? Şiddet ile uzun dönem ekonomik yetersizlikler ya da
işsizlik arasında bir bağlantı var mıdır? Sağlık profesyonelleri çocuk ve gençlerde şiddet belirti
ve bulgularını nasıl tanılar? Psikolojik şiddeti tanılamak için standardize araçlar var mıdır?
Şiddet gören çocuklara yaklaşım nasıl olmalıdır? Veya hangi girişimler toplumda çocuğa
yönelik şiddetin azaltılmasında etkilidir?
94
3.1. Araştırma Amacı
Araştırmacılar belirledikleri hemşirelik araştırma problemleri ya da araştırma

konularından yola çıkarak araştırmaları için amaçlar geliştirirler. Araştırma sürecinde amaç
ifadesi genellikle problem tanımı ve açıklamasından sonra gelir. Yani araştırma problemi ile
belirli bir alandaki bilgi açığı ya da eksikliği tanımlanır ve sonrasında araştırma ile ne yapılmak
istendiği amaç ifadesiyle belirtilir. Amaç, çalışmada genellenmek istenen bilgiye işaret eder.
Bir araştırmanın amacı tanımlamak, belirlemek, açıklamak, ortaya koymak ya da test etmek
olabilir. Amaç ifadesi genellikle araştırmanın yapılma nedenini ve araştırmanın tasarım tipini
(tanımlayıcı, ilişki arayıcı, yarı-deneysel ya da deneysel vb), araştırma değişkenlerini,
araştırmanın kimlerde (hedef kitle) ve hangi alanda yapılacağını kapsar (Burns & Grove, 2009).
Hem nitel hem de nicel araştırmalarda araştırmanın amacı tek bir cümle halinde ya da
çalışmanın esasını özetleyen kısa bir paragraf şeklinde ifade edilir (Dempsey & Dempsey,
2000).
3.1.1. Amaç İfadesi
Bir araştırmada amaç yazılırken bazı noktalara dikkat edilmelidir. Amaç ifadesi,
yukarıda da bahsedildiği gibi araştırma ile ilgili bazı özellikleri yansıtmalıdır. Bu özellikler:
Araştırmacının niyeti, araştırmanın yapılacağı yeri/alanı, araştırma değişkenlerini, araştırmanın
hedef kitlesini içermelidir (Burns & Grove, 2009; Dempsey & Dempsey, 2000).
Araştırmacının verileri hangi niyetle topladığının belirlenmesi amaç ifadesine yön

vermesi bakımından oldukça önemlidir (Örn; Bu çalışmanın amacı, ……… tanımlamak/
belirlemek/ incelemek/ karşılaştırmak/ test etmek/ ölçmektir vb. gibi). Yanı sıra amaç ifadesinde,
araştırmanın nerede yapılacağı/yapıldığı veya araştırma verilerinin nereden
toplanacağı/toplandığı yer/alan, çalışma değişkenlerinin neler ve hedef nüfusun kimler olduğu
bilgisi mutlaka belirtilmelidir. Hedef kitle/nüfus araştırmacının çalışma bulgularını genellemek
istediği nüfustur ve örnekleme işaret eder. Örneklem ile ilgili bilgiler Ünite 6’da ayrıntılı olarak
açıklanmıştır. Araştırmada değişkenler ise çalışmanın odaklandığı kavramlara işaret eder ve
değişkenler ile ne yapılacağına göre araştırmanın amacı tarif edilir. Eğer tek değişken
tanımlanıyorsa, araştırmanın amacı “X değişkenini tanımlamak”, değişkenler arasındaki ilişkiler
incelenmek isteniyorsa “X ile Y değişkeni arasındaki ilişkileri incelemek”, “X ve Y
değişkenlerini karşılaştırmak”, “X değişkeninin Y değişkeni üzerine etkisini incelemek” vb. gibi
ifadelerle çalışmada ne yapılmak istendiği açıklanmış olur (Talbot, 1995).
Amaç, problemin içeriğinden daha fazlasını anlatır. Araştırmanın amacı, araştırma

problemini çözmek için ne yapılacağını değil araştırma ile neye ulaşılmak istendiğini
açıklamalıdır. Araştırmacı keşfetmek, açıklamak, tanımlamak, test etmek vb. gibi seçtiği
kelimelerle çalışmada arayış içinde olduğu şeyi ima eder. Keşfetmek, açıklamak ve tanımlamak
gibi kelimeler, araştırılan konunun hipotezlerden çok araştırma soruları ile incelenmesinin
uygun olduğunu gösterir. Eğer amaç ifadesinde “Farklı iki hemşirelik bakımının/girişiminin
etkinliğini test etmek” gibi ifadeler yer alıyorsa, araştırmanın deneysel olduğunu ve hipotezin
bulunduğunu gösterir (LoBiondo-Wood & Haber, 2010; Polit & Beck, 2010).
95
Nicel ve nitel araştırmalarda amaç oluşturma özellikleri genellikle birbirine benzerdir.
Nicel araştırmalara göre nitel araştırmalardaki amaç ya da alt amaçlar, incelenen kavramlar ve
değişkenler yönünden daha geniş, kapsamlı ve soyuttur (Burns & Grove, 2009). Her iki araştırma
yaklaşımına uygun amaç ifadeleri Örnek 3-1 ve Örnek 3-2’de gösterilmiştir. Ayrıca Nitel
araştırmalara özgü ayrıntılı bilgiler Ünite 5’de verilmiştir.
3.1.2. Araştırma Hedefleri
Araştırma amaçlarını ifade etmenin ya da oluşturmanın başka bir yolu da amaçları, alt
amaçlar ya da hedefler olarak yazmaktır. Eğer bir araştırmada çok fazla sayıda değişken
inceleniyorsa, araştırmacılar daha anlaşılır olduğu için bu yolu seçebilirler. Böylelikle araştırma
amacını alt amaçlar ya da hedefler şeklinde düzenlerler (Parahoo, 1997).
Araştırma hedeflerini daha iyi anlamak için yayınlanmış bir araştırma örneği
incelenebilir. Haney ve Erdogan’ın (2013), Türk Okul Çocuklarında Beslenme Alışkanlıkları
ve Beden Kitle İndeksi ile ilişkili Faktörler: Cox Etkileşim Modeline Dayalı Bir Çalışma
(Factors related to dietary habits and body mass index among Turkish school children: a Cox’s
interaction model-based study) adlı araştırma makalesinde araştırma amaç ve hedefleri ayrıntılı
olarak gösterilmiştir (Örnek 3-3).
Araştırma amacı/hedefleri, araştırma soruları ve hipotezlerini daha iyi anlayabilmek için

değişkenleri bilmek gerekir. Araştırma değişkenleri ya da kavramları araştırma amacı,
hedefleri ya da sorularında tanımlanan başlıca özelliklerdir.
96
3.2. Araştırmada Değişkenler
Araştırmalarda incelenen kavramlar genellikle değişkenler olarak adlandırılır. Bir

değişken adından da anlaşıldığı üzere değişebilen durumlar ve özellikler taşır. Vücut ağırlığı,
vücut ısısı, kan basıncı ve anksiyete düzeyi değişkendir, çünkü bir bireyden diğerine değişen
değerler, ölçümler alırlar. Aynı şekilde insanın içinde yaşadığı çevresi de değişkendir. Eğer
herkes 70 kilo olsaydı “vücut ağırlığı” değişken olmazdı, sabit olurdu. Dolayısı ile araştırmaya
konu olan, dâhil edilen insanlar ve koşullar değişir. Nicel tipte araştırma yapan araştırıcılar
insanlardaki bu şeylerin nasıl ve niçin değiştiğini, ortaya çıkan farklılıkları öğrenmek için
anlamaya çalışırlar. Örneğin, akciğer kanserini inceleyen bir araştırmacının ilgilendiği değişken
akciğer kanseri değişkenidir. Herkes bu hastalığa sahip olmadığı için bu bir değişkendir.
Günümüzde araştırmacılar akciğer kanserinin oluşumuna yol açan nedenleri, akciğer kanseri ile
bağıntısı olabilecek çeşitli nedenleri araştırma yolu ile incelemişler ve sigara içmenin akciğer
kanseri için önemli bir risk etkeni olduğunu göstermişlerdir. Aynı zamanda bu örnekte
görüldüğü üzere sigara içme de bir değişkendir, çünkü toplumda herkes sigara içmez. Dolayısı
ile bir değişken, farklı değerler alan veya değişen kişi, grup ve durumun herhangi bir niteliğidir
diyebiliriz (Polit, Beck & Hungler, 2001; Polit & Beck, 2010).
Bu konuda başka bir örnek olarak, ameliyat sonrası dönemde hastalarda gelişen ağrı
verilebilir. Bu durumda ağrı da bir değişken olarak değerlendirilir çünkü ameliyat sonrası
dönemdeki hastaların tümünün ağrısı aynı şiddette değildir. Araştırmacılar hangi faktörlerin
ameliyat sonrası ağrı ile ilişkili olabileceği ile ilgilenirler. Yapılan araştırmalarda ameliyata bağlı
gelişen anksiyetenin ameliyat sonrası dönemdeki ağrı ile ilişkili olduğu bulunmuştur. Bu örnekte
de anlaşıldığı üzere, ameliyat geçiren tüm hastaların anksiyete düzeyi aynı olmadığı için
anksiyete de bir değişken olarak kabul edilir. Araştırmacı bu durumlarda kendi kendine bazı
sorular sorarak çalışmasındaki değişkenleri anlamaya çalışır. Bu sorulara bazı örnekler şunlardır:
“X (değişkeni) Y (değişkeni) ile ilgili midir? (Anksiyete ağrı ile ilgili midir?) ve “X’in Y
üzerinde etkisi nedir? (Anksiyetenin ağrı üzerinde etkisi nedir?) (LoBiondo-Wood & Haber,
97
2002).
Değişkenler genellikle yaş, kan grubu ya da kilo gibi insanların doğasında zaten var
olan özellikler olmakla birlikte bazen araştırmacılar kendileri de değişken yaratırlar. Örneğin,
bir araştırmacının ameliyat sonrası dönemde ağrının giderilmesinde intravenöz yolla verilen
hasta kontrollü ağrı kesicilerin (X1) etkinliği ile kas içi yolla verilen ağrı kesicilerin (X2)
etkinliğini karşılaştırdığını varsayalım. Bu durumda araştırmacı bazı hastalara hasta kontrollü
ağrı kesici verirken diğer hastalara da kas içi yolla ağrı kesici verecektir. Bu durumda farklı
hastalara farklı ağrı kesici yöntemler uygulandığından dolayı, “değişken” ağrı yönetim metodu
olacaktır (Polit, Beck & Hungler, 2001; Polit & Beck, 2010).
Araştırmalarda değişkenler özelliklerine göre farklı şekillerde adlandırılır: Bağımlı-

bağımsız, nitel-nicel ve kesikli-sürekli vb. gibi. Değişken tipleri Ünite 8’de ayrıntılı olarak
açıklanmıştır. Bu ünitede, araştırma amacı, araştırma soruları ve hipotezlerinin daha iyi
anlaşılması için sadece bağımlı ve bağımsız değişkenlere yer verilmiştir.
3.2.1. Bağımlı-Bağımsız Değişkenler
Nicel araştırmaların çoğu bir durum ya da olayın sebeplerini tanımlamak, ortaya

koymak için yapılır. Neden-sonuç ilişkisinin incelendiği araştırmalarda neden olan değişken
bağımsız değişken, sonuç olan değişken bağımlı değişkendir (Şekil 3-1). Diğer bir ifadeyle,
bağımsız değişken neden değişkeni, bağımlı değişken sonuç değişkenidir (Polit, Beck &
Hungler, 2001; Polit & Beck, 2010).
Genellikle X ile gösterilen bağımsız değişken, bağımlı değişken üzerinde etkisi ya da

ilişkisi olduğu varsayılan değişkendir. Deneysel çalışmalarda, araştırmacı bağımsız değişkeni
yönetir ve müdahale eder. Örneğin, daha önce verilen örnekte görüldüğü gibi, ağrısı olan
hastaların ağrılarının giderilmesinde farklı yollar denenebilir. Bu kapsamda ağrı kesici ilaç,
farklı yollarla (hemşire kontrollü ya da hasta kontrollü ağrı kesici ilaç verme gibi) verilerek
hastanın ağrı algısının nasıl etkilendiği incelenebilir. Bu durumda araştırmacı, bağımsız
değişken olan ağrı kesici ilaç verme yöntemine müdahale eder. İki farklı ağrı yönetim
metodunun etkinliğinin incelendiği bir araştırma örneğinde, değişkenlerin ilişkisi Şekil 3-2’de
gösterilmiştir.
Deneysel olmayan araştırmalarda ise bağımsız değişken/lere araştırmacının herhangi bir

müdahalesi ya da etkisi olmaz. Örneğin, akciğer kanseri ile sigara içme ilişkisini incelemeyi
amaçlayan bir çalışmada, araştırmacı sigara içme durumuna hiç müdahale etmeden akciğer
kanseri olan ve olmayan iki grupta sigara içme durumu yönünden farklılık olup olmadığını
inceleyebilir. Akciğer kanseri (bağımlı değişken) olma dışındaki özellikler yönünden birbirine
98
benzeyen farklı iki grupta yapılan incelemelerde, eğer sigara içme oranı (bağımsız değişken)
istatistiksel olarak akciğer kanseri olan grupta yüksek bulunursa, akciğer kanseri ile sigara içme
arasında bir bağlantısallık olduğu söylenebilir (LoBiondo-Wood & Haber, 2002).
Y ile gösterilen bağımlı değişken, sıklıkla bağımsız değişkendeki değişimle değişen,

etkisi varsayılan ya da sonuç değişkeni olarak işaret edilen değişkendir. Bağımlı değişken
üzerinde oynama veya yönetme söz konusu olmaz, sadece gözlenir ve bağımsız değişkendeki
değişimlerle değiştiği varsayılır. Bağımlı değişken araştırmacının anlamaya, açıklamaya,
tahmin etmeye çalıştığı değişkendir. Örneğin, bağımlı bir değişken olarak ağrı algısının
anksiyete düzeyi (bağımsız değişken) ile değişeceği varsayılır (Burns & Grove, 2009;
LoBiondo-Wood & Haber, 2002).
Bağımlı değişkendeki çeşitliliğin / değişkenliğin bağımsız değişkendeki değişikliklere

bağlı olarak değişmesi tahmin edilmekle birlikte, her zaman X ve Y arasında “nedensel” bir
ilişkiyi ya da X değişkenindeki değişimlerin Y değişkeni ile değişmeye sebep olabileceğini
göstermez. Bu durum “hemşirelerin tüberkülozlu hastalara tutumlarının incelendiği” bir
araştırma örneği ile açıklanabilir. Bu araştırmada genç hemşirelere göre yaşlı hemşirelerin
tüberkülozlu hastalara daha fazla negatif / olumsuz tutum içinde oldukları bulunmuştur. Ancak
bu bulgu yaş (neden) ile tüberkülozlu hastalara tutum (sonuç) arasında nedensel ilişkiyi
göstermez, sadece hemşirelerin yaşı arttıkça tüberkülozlu hastalara tutumlarının daha negatif
olacağını gösterir (LoBiondo-Wood & Haber, 2002).
Değişkenleri açıklayan örneklerde genellikle bir bağımlı ve bir bağımsız değişken

verilmekle birlikte, araştırmalarda birden fazla bağımlı ya da bağımsız değişken incelenebilir.
Ayrıca bir çalışmada bağımsız olan bir değişkenin başka bir çalışmada bağımlı değişken
olabileceği unutulmamalıdır (LoBiondo-Wood & Haber, 2002). Bu nedenle araştırma
değişkenlerinin bağımlı ya da bağımsız olma özelliği, inceleme amacına göre değişiklik gösterir.
Bu durum bir örnekle açıklanabilir. Akciğer kanseri ile sigara içme ilişkisinin incelendiği bir
araştırmada, araştırmacı akciğer kanserinin oluşumunda bireylerin sigara içme davranışının bir
risk etkeni olup olmadığını inceler. Bu araştırmada “sigara içme” neden olan, yani bağımsız
değişkendir. Oysaki “Sağlık çalışanlarında sigara içme ve çalışma koşulları ilişkisinin”
incelendiği başka bir araştırmada, bu kez araştırmacı çalışma koşullarının sigara içme davranışı
üzerindeki etkilerini incelediği için “sigara içme” bağımlı değişken konumundadır.
99
3.3. Araştırma Soruları
Araştırma sorusu bir ya da daha fazla değişkeni (ya da kavramları) kapsayan ve geniş
zamanda ifade edilen kısa ve özlü soru ifadesidir (Burns & Grove, 2009). Aynı zamanda
araştırma soruları, araştırma probleminden ortaya çıkarılmış, daha özelleşmiş önermelerdir ve
araştırmacının sonuca ulaşması için doğru ve geçerli yolları bulmasını sağlar. Diğer bir
ifadeyle, amaç ifadesinin soru haline getirilmiş şeklidir. Araştırmacılar amaç ifadesine açıklık
getirmek için bir dizi araştırma sorusu hazırlarlar. Çoğunlukla deneysel olmayan araştırma
tasarımlarında (nitel, tanımlayıcı, karşılaştırmalı-tanımlayıcı, ilişki arayıcı vb) kullanılır. Nicel
ve nitel araştırmalar için düzenlenen araştırma soruları çoğunlukla birbirine benzer olmakla
birlikte nitel çalışmalardaki araştırma soruları daha kapsamlıdır. Araştırma soruları adından
anlaşılacağı üzere sorgulayıcıdır ve araştırmanın sınırlarını belirler. Diğer yandan araştırma
soruları bir araştırmada yanıt aranan temel sorular olup, anket formunda yer alan sorular ile
karıştırılmamalıdır (Akdur, 1996; LoBiondo-Wood & Haber, 2002; Parahoo, 1997; Polit &
Hungler, 1989; Polit & Beck, 2010). Araştırma sorularının bazı özellikleri Tablo 3-1’de
gösterilmiştir.
Araştırma sorularının bu özelliklerini örneklerle açıklamak mümkündür. Sosyal destek

ile emzirme başarısı arasında anlamlı bir ilişki var mıdır? sorusuna yanıt aranan bir çalışmada,
iki değişken arasında (sosyal destek ve emzirme başarısı) ilişki incelendiği için, “tanımlayıcı-
ilişki arayıcı tasarım” tipinin uygun olacağı ve önemlilik testi olarak “korelasyon analizinin”
kullanılacağı aşikardır. Benzer şekilde Sosyal destek mekanizmaları olan ve olmayan
primarlarda emzirme başarısı puan ortalamaları arasında anlamlı bir fark var mıdır? sorusuna
yanıt aranan bir çalışmada ise okuyucu, “karşılaştırmalı-tanımlayıcı tasarım ya da tanımlayıcı-
kesitsel tasarımın” kullanılabileceğini rahatlıkla anlayabilir. Emzirme başarı puan
ortalamalarının karşılaştırılıyor olması, emzirme başarısı için “standardize bir araç/ölçek
kullanıldığını”, analiz yöntemi olarak da “iki grupta ortalamalar arası farkın önemlilik testi olan
t-testinin” kullanılabileceğine işaret etmektedir.
Bazen de araştırmalarda yanıt aranan temel araştırma soruları, inceleme kolaylığı

yönünden alt sorulara ayrılabilir. Primipar annelerde emzirme başarısı ile bazı demografik
özellikler arasında anlamlı ilişki var mıdır? sorusuna yanıt aranan bir çalışmada alt sorular
şunlar olabilir: (1) Primipar annelerin eğitim düzeyi ile emzirme başarısı arasında anlamlı
100
ilişki/fark var mıdır?, (2) Primipar annelerin yaşı ile emzirme başarısı arasında anlamlı ilişki
var mıdır?.
Bir araştırmada araştırma sorusunun olup olmayacağının kararı, araştırmanın amacında

belirtilen niyet ve ne yapılmak istendiği ile ilgilidir. Araştırmacının amacına göre araştırma
soruları genellikle iki tipte hazırlanır: Bunlar; (1) araştırmada incelenen kavramları
tanımlayan/açıklayan araştırma soruları, (2) Kavramlarla ya da kavramlarla ilişkili faktörler
arasında farklılıkları, bağlantısallığı ya da ilişkileri inceleyen araştırma sorularıdır. Araştırma
sorusu tipleri ve örnekleri Tablo 3-2’de gösterilmiştir.
Şahin ve arkadaşlarının (2010), tanımlayıcı-kesitsel tasarım tipindeki, Türkiye’de evli

kadınlarda aile içi şiddet, çocukluk travması, evlilik tipi ve benlik saygısı ilişkileri (Childhood
trauma, type of marriage and self-esteem as correlates of domestic violence in married women
in Turkey) başlıklı çalışmasında, “araştırma amacı ve araştırma soruları” Örnek 3-4’ deki gibi
belirtilmiştir.
101
3.4. Hipotezler
Araştırmacılar bazen amaç, alt amaçlar (hedefler) ve araştırma soruları oluşturmak

yerine planladıkları araştırmanın ana araştırma sorusunun yanıtının ne olduğunu ifade eden
hipotezler kurarlar (Parahoo, 1997). Hipotez, her şeyden önce bir tahmindir ve belli bir
grupta iki ya da daha fazla değişken arasında beklenen, var olduğu düşünülen ya da
tahmin edilen ilişkilerin ifadesidir (Akdur, 1996; Burns & Grove, 2009; Polit & Beck, 2010).
Araştırma dilinde “hipotez” ya da “denence” aynı anlamda kullanılır (Sönmez, 1999).
Araştırmanın kapsamına bağlı olarak bir veya birden fazla hipotez kurulabilir. Hipotezin
amacı da aynen araştırma amacı ve sorularında olduğu gibidir. Ancak çalışmanın sonucunu
tahmin ederek amaç ve sorulardan farklılaşır. Hipotezler, araştırmada incelenen değişkenleri,
araştırmanın hedef kitlesini, araştırmanın tasarım tipini belirler ve araştırmanın yapılma
biçimine yön verir. Aynı zamanda araştırmanın örnekleme tekniğini, veri toplama ve analiz
yöntemlerini ve de bulguların yorumlanmasını etkiler. Araştırma sorusunda değişkenler
arasındaki ilişkiler incelenirken, hipotezde değişkenler arasındaki ilişkiler sınanır, test edilir;
sonuçta ise hipotez kabul ya da reddedilir. Hipotezin test edilmesi çalışma ile elde edilen
bulguların genellenmesine olanak verir (Burns & Grove, 2009). Sönmez’e göre (1999), bilimin
yanlışlama süreciyle ilerlediği düşünüldüğünde hipotezlerin reddedilmesi, çoğu zaman kabul
edilmesinden daha çok bilime katkı getirebilir. Hipotezleri test etmek için araştırmacı amaçlı
olarak bağımsız değişkene müdahale eder ve diğer tüm durumları kontrol altına alarak
girişimde bulunur. Bağımsız değişkenin yönetilmesi sonucunda bağımlı değişken üzerindeki
varsayılan etki belirtilmiş olur (Dempsey & Dempsey, 2000). Araştırma sonunda, hipotezlerin
reddedilmesi araştırmanın kötü ya da değersiz olduğu anlamına gelmediği gibi hipotezlerin
hepsinin kabul edilmiş olması da o araştırmanın iyi / değerli olduğu anlamına gelmez (Akdur,
1996; Özdamar, 2003).
Her araştırmada hipotez olması gerekmez. Bir araştırmada hipotez geliştirebilmek için
ilgilenilen problem konusunda biraz bilgi birikiminin olması gerekir, böylelikle var olan
bilgilerle araştırmacılar değişkenler arasında ilişki ya da etkiyi tahmin edebilirler. Örneğin çok
az şey bilindiği için nitel araştırmalarda hipotez geliştirilmez. Ancak, deneysel ve ilişkilerin
incelendiği nicel araştırma tasarımlarında hipotez oluşturulmalıdır (Polit & Beck, 2010;
Macnee & McCabe, 2008). Araştırma tasarımlarına göre araştırma sorusu ve hipotez seçimi
Tablo 3-3’de verilmiştir (Burns & Grove, 2009, p.176)
102
3.4.1. Hipotez Oluşturma
Araştırma yapan ve yayınlanmış araştırmaları kritik eden araştırmacılar iyi bir hipotezin
nasıl oluşturulması gerektiğini bilmek zorundadırlar. Hipotezler, gerçek dünyadaki problemleri
ve olayları gözleyerek, kuramları analiz ederek ve literatür incelemesi yaparak geliştirilir.
Birçok hipotez, gerçek yaşam deneyimlerinden kaynaklanır. Yanı sıra diğer araştırmacıların
daha önceden test ettiği hipotezler de yeniden ele alınabilir. Yeterli gözlem yapma ve deneyim
fırsatı bulmuş olan klinisyenler ve araştırmacılar hipotezleri kurmak, düzenlemek için
genellikle çalıştıkları ortamdaki yaşanan durumları, olayları gözlerler ve bu olaylar arasındaki
ilişkileri tanımlarlar. Örneğin, bir hastane ya da klinikte yatmaktan memnun olmayan, sürekli
yakınan hastaların daha çok ağrı kesici ilaç aldıklarını gözlemiş olabilirsiniz. Bu gözlemlerinizi
destekleyen bilgiler önceden yapılmış bazı araştırmalarda tanımlanmış ve bulunmuş olabilir.
Böylelikle gözlemler, literatür incelemesi ve var olan kuramsal bilgileri kullanarak bir
araştırmacı hipotez geliştirebilir (Burns & Grove, 1997; 2009; LoBiondo-Wood & Haber,
2010).
Araştırmacıların, bir araştırmada kaç tane hipotez oluşturmaları gerektiği konusunda

belirsizlikleri vardır. Bir çalışmada olması gereken hipotez sayısı konusunda standart bir yol
olmamakla birlikte, çalışmalardaki hipotez sayısı araştırmacının uzmanlığına, incelenen
problem ve araştırmanın amacına göre değişir. Bununla birlikte çoğu çalışmada bir ile üç
arasında değişen sayıda hipotez bulunur (Burns & Grove, 2009). Hipotez sayısı kadar bir
araştırmada hipotezlerin açıkça ifade edilmesi de oldukça önemlidir (Bu araştırmanın
hipotezleri………dır gibi). Araştırma sorularında olduğu gibi hipotezler de çoğu araştırma
raporunda genellikle ifade edilmez. Araştırmayı değerlendirenler sıklıkla hipotezleri “veri
analizi, bulgular ya da tartışma bölümlerinde” gömülü şekilde bulurlar. Bu durumda test
edilmek istenen hipotezlerin ne olduğunun anlaşılması okuyucuya bırakılmış olur. Oysaki
hipotezler Giriş bölümünün sonunda ya da Gereç ve Yöntem bölümünden hemen önce açıkça
ifade edilmiş olmalıdır (LoBiondo-Wood & Haber, 2010).
İyi bir hipotez geniş zamanlı cümlelerle, açık ve net şekilde ifade edilmiş, var olan
bilgiye ve mantığa uygun, gözlenebilir / sınanabilir olmalıdır. Hipotezlerde değişkenler
arasında var olduğu düşünülen ilişkilerin yönü, iyi-kötü, güzel-çirkin, doğru-yanlış vb. gibi
subjektif anlatımlar yerine; daha büyüktür / daha küçüktür, azdır / çoktur, negatif / pozitif
ilişkilidir biçiminde ifade edilmiş olmalıdır (Polit & Beck, 2010; LoBiondo-Wood & Haber,
2002).
Hipotezlerin değerlendirilmesinde ise istatistik analizleri kullanılır. Eğer hipotezler

ilişki arayıcı tipte ise ilişkileri inceleyen analizler (spearman korelasyon ve pearson korelasyon
gibi) genellikle kullanılır. Hipotez nedenselliği ifade ediyorsa, farklılıkları inceleyen analizler
(Mann-Whitney U, t-testi, varyans analizi gibi) kullanılır. Test sonuçlarına göre araştırma
hipotezleri destekledi ya da desteklemedi şeklinde açıklanır. Null hipotez kabul edildiğinde
değişkenler arasında hiçbir ilişki ya da nedensellik olmadığını gösterir. Null hipotezin
reddedilmesi durumunda da değişkenler arasında ilişki ya da farkın olduğunu gösterir (Burns
& Grove, 2009).
103
3.4.2. Hipotez Tipleri
Hipotezler değişkenlerin sayılarına ve neden-sonuç ilişkisini inceleme özelliklerine

göre farklı tiplerde tanımlanır. Çeşitli kaynaklarda hipotezler farklı tip ve isimlendirmelerle
anılmakla birlikte bu ünitede hipotezler, (1) Araştırma ve istatistik hipotezi, (2) Basit ve
karmaşık hipotezler, (3) Yönlü ve yönsüz hipotezler olmak üzere üç grup altında açıklanmıştır
(Tablo 3-4).
3.4.2.1. Araştırma ve İstatistik Hipotezi
Araştırma hipotezi daha önceki hipotez tanımında belirtildiği gibi, değişkenler

arasındaki beklenen ilişkileri ifade eder ve H¹ ile gösterilir. İstatistiksel amaçlar için geliştirilen
istatistik hipotez ise null / sıfır hipotez ya da farksızlık hipotezi olarak da adlandırılır ve Hº
ile gösterilir. Aynı zamanda istatistik sonuçların yorumlanması için kullanılır, bağımlı ve
bağımsız değişken arasında ilişkisizliği ifade eder. Araştırma raporlarında daha çok araştırma
hipotezleri belirtilir. İstatistik testler yapıldığı zaman “Hº hipotezi” ifade edilmemiş olsa bile
varsayılır (Polit & Beck, 2010). Araştırma ve İstatistik hipotezleri Örnek 3-5’de gösterilmiştir.
Araştırma hipotezi pozitif/olumlu ifade edilir ve bir ilişkinin yapısını ve gücünü tahmin
eder. Ya da değişkenler arasında farkı tahmin eder. İstatistik hipotezi ise olumsuzdur ve istatistik
testlerin önemli bulunması araştırmacının arzusudur ve anlamlı fark çıktığında null hipotez
reddedilir (Macnee & McCabe, 2008). Hipotezler daha önce belirtildiği gibi istatistik testlerle
analiz edilir. Araştırmacılar hipotezin doğru olma olasılığının yüksek olup olmadığını istatistikler
yolu ile belirlemeye çalışırlar. İstatistik analizler ispat sağlamaz, sadece hipotezin doğru ya da
yanlış olma olasılığını gösterirler (Polit & Beck, 2010).
Null hipotezin kabul ya da red edildiği durumlarda iki tip hata (Tip I ve Tip II hata)
oluşur. Tip I hata (alfa yanılgısı), null hipotez reddedildiği zaman ortaya çıkar, gerçekte
olmayan bir ilişkinin çalışılan veri setinde şans eseri varmış gibi görünmesidir. Bu tür bir
hata, önceden kestirilen, özgün bir nedene bağlı değildir ve engellenemez. Ancak
çalışmalarda analiz yaparken ne kadarlık Tip I hataya izin verebileceğine araştırmacı kendisi
104
karar verir. Tip II hata (beta yanılgısı) ise null hipotez yanlış olarak kabul edildiğinde, yani
araştırmacı gerçekte fark olduğu halde fark olmadığını kabul eder (Brink & Wood,1998, s.
49; Çakır, 2005). Tip I ve Tip II hata kavramları Ünite 8’de ayrıntılı açıklanmıştır.
105
3.4.2.2. Basit ve Karmaşık Hipotezler
Daha önce de belirtildiği gibi hipotezlerde genellikle bağımsız değişken ile bağımlı
değişken arasındaki ilişki ya da ilişkiler tanımlanır. Araştırmalarda incelenen bağımlı ve
bağımsız değişken sayıları ve birbirleriyle etkileşimleri farklılık gösterebilmektedir. Örneğin,
sigara içme (bağımsız değişken) hem akciğer kanserine (bağımlı değişken-1) hem de koroner
hastalıklara (bağımlı değişken-2) yol açabilir ve araştırmada bu durumu gösterecek şekilde
hipotez kurulması gerekebilir. Bu nedenle hipotezler incelenen değişkenler yününden “basit
ve karmaşık hipotez” olarak tanımlanır. Basit hipotez, iki değişken arasında beklenen ya da
varsayılan ilişkinin ifadesi iken, karmaşık hipotezde üç ya da daha fazla değişken arasında
ilişkiler incelenir. Karmaşık hipotezler genellikle karmaşık araştırma metodolojilerini
gerektirir ve sonuçları yorumlamak güç olabilir, bu nedenle araştırma deneyimi az olan
araştırmacılar basit hipotezleri tercih edebilirler. Karmaşık hipotezler, değişken sayılarına
göre Örnek 3-6’da gösterildiği gibi farklı şekillerde kurulabilir (Burns & Grove, 2009; Polit
& Beck, 2010).
Karmaşık hipotez kurma çeşitleri şunlardır:
(a) Bir bağımsız-iki bağımlı (veya daha fazla) değişken arasında.
(b) İki bağımsız (veya daha fazla)-bir bağımlı değişken arasında.
(c) İki bağımsız (veya daha fazla)-iki bağımlı değişken arasında.
3.4.2.3. Yönlü ve Yönsüz Hipotezler
Hipotez bilindiği gibi en az iki değişken arasındaki bir ilişkinin olup olmadığını belirler.
Hipotezlerde bu ilişkinin yapısı, ilişkinin pozitif ve negatif olmasına ya da başka bir deyişle
ilişkinin yönüne işaret eder. Eğer bir değişken arttığında diğer değişken de artıyorsa ya da tam
tersi azalıyorsa iki değişken arasında pozitif bir ilişki vardır. Negatif ilişki ise eğer bir değişken
arttığında diğer değişken azalıyorsa vardır (Macnee&McCabe, 2008). Türkiye’deki araştırma
alanına ilişkin yayınlarda yönlü hipotezler tek yönlü, yönlü olmayan hipotezler ise çift yönlü
olarak da adlandırılmaktadır (Sönmez, 1999).
106
Yönlü hipotezde iki ya da daha fazla değişken arasındaki ilişkinin yönünü belirleyen
tahmin yapılır. Örneğin, birinci değişken puanı arttıkça ikinci değişkendeki puan da artacaktır.
Yönsüz hipotezde ise iki değişkenin birbiriyle ilişkili olacağı fakat ilişkinin yapısının ya da
yönünün ne olduğu tahmin edilemez. Yönlü hipotezler, kuramlardan (teorilerden), önceki
araştırmalardan, klinik deneyim ve gözlemlerden geliştirilir. Kurama temellenen hipotezler
hemen daima yönlüdür, çünkü kuramlar açıkça beklentiler için bir mantık sunarlar ve
olayı/durumu açıklarlar. Kuram sadece faktörler arasındaki ilişkileri ortaya koymaz aynı
zamanda ilişkilerin yönünü de gösterir. Literatürde var olan ve daha önce yapılmış araştırma
raporları da yönlü hipotezler için bir kaynak oluştururlar. Çalışılan konu hakkında bilgi arttıkça
araştırmacı incelediği değişkenler arasındaki yönü tahmin edebilir. Kuram ya da ilgili
araştırmanın olmadığı ya da ilgili çalışma bulgularının çelişkili olduğu durumlarda yönsüz
hipotezler daha uygun olabilir. Bazı araştırmacılar tarafından yönlü hipotezlerin araştırmada
yanlılığa yol açtığı ileri sürülse de, araştırıcılar tarafından çoğunlukla çalışmanın kuramsal
çerçevesini açıklığa kavuşturduğu, araştırmada incelenen kavramlar üzerinde kritik düşünme
olanağı sağladığı için yönlü hipotezler daha çok tercih edilirler (Burns & Grove, 2009; Macnee
& McCabe, 2008; Polit & Beck, 2010). Örnek 3-7’de yönlü ve yönsüz hipotez örnekleri
verilmiştir.
Bu örneklerin tümünde hipotezler, hedef kitle (hastalar), bağımsız değişken (hastanın

yaşı), bağımlı değişken (düşme riski) ve onlar arasındaki beklenen ilişkiyi gösterir. Örnek 3-
7’deki hipotez örneklerinden 1 ve 2 nolu hipotezler yönlüdür, çünkü hipotezlerde yaşlı
hastaların genç hastalara göre düşme riskinin daha fazla olacağı belirgin şekilde ifade edilmiştir.
Oysaki 3 ve 4 nolu yönsüz hipotezlerde ise ilişkinin yönü belli değildir. Yani hastanın yaşı ve
düşme riskinin birbiriyle ilgili olduğu ifade edilmekle birlikte düşme riskinin yaşlı hastalarda
mı yoksa genç hastalarda mı daha fazla olacağına işaret edilmemektedir. Yönsüz hipotez
örneğimizin olduğu araştırmada, ortaya çıkan sonuçlara göre, genç hastalarda ya da yaşlı
hastalarda düşme risk puanının yüksek bulunmuş olması ve iki grup arasında anlamlı fark
bulunmuş olması hipotezin kabul edilmesi için yeterli olacaktır. İlgili araştırmada yukarıdaki 1
ve 2 nolu örnekteki yönlü hipotezler kurulmuş olsaydı, sadece yaşlı hastalarda düşme risk
puanının anlamlı olarak yüksek bulunmuş olması halinde hipotez kabul edilecekti (Polit &
Beck, 2010).
Bu ünitede verilen tüm hipotez örnekleri ayrı grup altında açıklanmakla birlikte bir
107
araştırmada oluşturulan hipotezler ilgili çalışmanın doğası gereği araştırma amacına uygun
olarak hazırlanır ve test edilir. Dolayısı ile hiçbir araştırmacı çalışmasına Karmaşık /Basit/
Yönlü/ Yönsüz bir hipotez kurmalıyım! diyerek başlamaz. Oluşturduğu hipotez hangi tip ise aynı
zamanda basit ya da karmaşık hipotez olabilir hatta yönlü veya yönsüz olabilir. Yukarıda
açıklanan üç tip hipotez özelliğini de gösterebilir. Örneğin araştırmasında, hastanelerde hasta-
hemşire oranı ile hastalarda tedaviye bağlı yan etki görülme ilişkisinin incelendiği bir ilişki
arayıcı araştırmada, aşağıdaki gibi bir hipotez kurulduğunu varsayalım: H1=Hasta sayısına
göre daha fazla hemşire istihdam eden hastanelerde yatan hastalarda tedaviye bağlı yan etki
görülme oranı daha az olacaktır. Bu durumda oluşturulan bu hipotez; araştırma hipotezi¹
olduğu kadar yönlü² ve aynı zamanda basit bir hipotezdir³ (LoBiondo-Wood & Haber, 2002).
3.4.3. Varsayımlar
Varsayım, araştırmacıların karşılaştığı ve bazen hipotezlerle karıştırdıkları bir

kavramdır. Daha açık tanımlamak gerekirse, bilimsel araştırmalarda doğru gibi kabul
edilen, kanıtlanamayan, fakat akla uygun temel önermelere varsayım ya da sayıltı denir.
Doğru ya da yanlışlığı test edilebilecek önermeler varsayım olamaz. Yanı sıra araştırmalarda
varsayım sayısının iki olabileceği, varsayımların artması durumunda araştırmanın
geçerliğinin dolayısı ile güvenirliğinin de düşeceği belirtilir (Sönmez, 1999).
Araştırmalarda varsayımlar çalışmanın kuramsal çerçevesi, tasarımı ve bulguların

yorumunda saklıdır. Dolayısı ile varsayımlar araştırmanın mantığını, araştırma sürecini ve
çalışmanın yürütülmesini etkiler (Burns & Grove, 2009). Varsayımların temel aldığı kaynaklar
evrensel olarak kabul edilen gerçekler, kuramlar, önceki araştırmalar ve hemşirelik
uygulamalarıdır. Varsayım örnekleri şunlardır: Sağlık her insanın hakkıdır, Ağrı rahatsız
edicidir, Hastaneler hastalar içindir (Dempsey & Dempsey, 2000). Ayrıca Talbot (1995, s. 61)
ile Burns ve Grove (2009,s.41) yayınlanmış makalelerin incelenmesi sonucu hemşirelik
çalışmalarının dayandığı bazı varsayım örneklerini vermişlerdir. Bunlar;
- Stres kaçınılması gereken bir durumdur,
- Sağlık çoğu insan için bir önceliktir,
- Sağlık profesyonelleri sağlık bakımını diğer insanlardan daha farklı görürler,

vb. dir.
3.5. Araştırmada Sınırlılıklar
Bir problemi inceleyen araştırmacının her zaman incelediği konuyu her yönüyle, tam
olarak ve tüm dış değişkenleri kontrol altına alarak yapması her zaman mümkün değildir.
Araştırmanın sınırlılıkları, araştırmacının kontrolünün olmadığı, araştırmada elde edilen
bulguların genellenebilirliğini azaltan durumlardır. Genellikle araştırma bulguları verilen
sınırlılıklar içinde geçerli olup bir araştırmada ne kadar çok sınırlılık varsa araştırmanın
genellenebilirliği, geçerlik-güvenirliği ve evrenselliğinin riske girmesi o kadar olasıdır.
Araştırmalarda kuramsal ve metodolojik sınırlılıklar olmak üzere iki tipte (Tablo 3-5) sınırlılık
108
tanımlanır (Burns &Grove, 2009; Talbot, 1995).
3.5.1. Kuramsal Sınırlılıklar
Araştırmanın kuramsal ve kavramsal çerçevesinin, değişkenlerin tanımlarındaki

eksiklik nedeniyle bulguların genellenmesi azalır. Bazen araştırmacılar araştırmada
inceledikleri kavramı ya da kavramları açıkça tanımlamamış ve kavramlar arasındaki ilişkileri
açıklamamış olabilirler. Bazen de araştırmada kullanılan kuram/teori açık olmayabilir ya da
çalışma değişkeninin kuramsal çerçevedeki kavramla bağlantısı iyi kurulmayabilir. Kısaca,
kuramsal sınırlılıklar araştırma amacı, araştırma soruları veya hipotezlerinin araştırmanın
kuramsal çerçevesi ile bağlantısının açık olmadığı durumları tanımlar (Burns & Grove, 2009).
3.5.2. Metodolojik Sınırlılıklar
Bu kapsamdaki sınırlılıklar daha çok araştırma metodolojisindeki (tasarım, örneklem

özellikleri, ölçüm ve veri toplama, istatistik analiz yöntemleri vb.) yetersizliklerden
kaynaklanır. Metodolojik sınırlılıklara yol açan başlıca nedenler aşağıda sıralanmıştır (Burns &
Grove, 2009; Macnee & McCabe, 2008).
 Araştırma tasarımından kaynaklanan sınırlılıklar
Araştırmada kullanılan tasarımın zayıf olması önemli bir sınırlılıktır. Araştırma

tasarımlarına karar verirken araştırmacılar pek çok faktörü birlikte düşünmek zorundadırlar.
Ancak araştırmanın amacı, hedefi, araştırmada girişim uygulanıp uygulanmayacağı, veri
toplama biçimi ve yöntemlerine, araştırmacının olanakları, vb. koşullara göre değişiklik
gösterir. Her şeyden önce araştırma tasarımlarının sahip oldukları özelliklerden dolayı kendi
içinde farklılaşabilmektedir. Örneğin deneysel tasarımlardan tek grupta ön-test son –test
tasarım tipinin kullanıldığı bir çalışma ön-test son-test kontrol gruplu tasarıma göre daha zayıf
olarak kabul edilir. Çünkü kontrol grubunun olmaması araştırma tasarımında iç denetimi
109
zayıflattığı için incelenen değişkenler arasında nedenselliği ortaya koymada yetersiz kalır.
Yine deneysel olmayan araştırma tasarım tiplerinden tanımlayıcı-karşılaştırmalı araştırma
tasarımında karşılaştırılan gruplar arasında incelenen değişken dışında benzer grupların
seçilmemesi bulguların analizinde hataya/ yanılgıya yol açabilir. Ayrıca tasarımın gerçekten
makalede yazılan tasarım tipine uygun yapılandırılıp yapılandırılmadığının belirsiz olması da
sınırlılıklar kapsamındadır.
 Örneklemden kaynaklanan sınırlılıklar
Örneklemden kaynaklanan sınırlılıklar araştırmalarda en sık karşılaşılan

durumlardandır. Araştırıcılar araştırmada inceleme yapmayı düşündükleri hedef kitleyi
belirleseler bile düşündükleri örneklemi seçme ve ulaşmada sorun yaşayabilmektedirler.
Özellikle insanlar üzerinde yürütülen araştırmalarda çalışmaya katılım, izin alma, katılımı
sürdürmeyi sağlama, kayıt ve dokümantasyon yetersizlikleri, veri toplama süresi ve yolları vb.
nedenler arzu edilen örneklemde çalışmaya engel olabilmektedir. Bu nedenle araştırmacılar
tek bir coğrafi bölgeden, alandan, kurumdan vb. örneklem seçebilmektedirler. Örneğin,
Hastanelerde görev yapan hemşirelerde iğne batma yaralanma sıklığını belirlemeyi
amaçlayan bir araştırmacının araştırmasını yeterli örneklem üzerinde yapabilmesi için
öncelikle ilgili kamu ve özel hastanelerin sayısına ulaşması ve bu kurumlardan çalışma için
izin alması gereklidir. Bu kurumların bazılarının uygulama izni vermemesi örneklemin izin
verilmeyen kurumlardaki hemşireleri temsil etmediği için bulguların genellenmesinde
sınırlılık yaratacaktır. Araştırıcı belki daha az sayıda kurumda yapabilecektir. Araştırmacının
verilerini iğne batma yaralanma raporlarından elde edeceği bir tasarımı seçeceğini
varsayarsak, bu sefer de örnekleme dâhil edilecek hastanelerin iğne batma yaralanmalarını
raporlayan kurumları kapsaması gerekecektir. Bu tür kurumların az olduğu durumlarda yine
hastanelerdeki hemşireleri temsil etmede sorun yaşanacaktır. Bu örnekte olduğu gibi
çalışmanın hedef kitlesi yani örneklem, hastanelerdeki hemşireleri kapsamaktadır. Birinci
basamak kurumlarda ve uzun dönem bakım hizmeti verilen (bakım evi, huzurevi, evde bakım
vb) kurumlardaki hemşireleri kapsamadığı için sonuçlar sadece çalışma kapsamındaki
hemşirelere genellenebilecektir.
Yanı sıra örneklem büyüklüğünün yetersiz olması, örneklem sayısı büyük olsa bile
örneklem yeterliliğinin araştırmada belirtilmemesi, örneklemin olasılıklı örnekleme
yöntemlerine uygun olarak seçilmemesi (random olmaması) ya da girişimin etkinliğinin test
edildiği çalışmalarda deneklerin/katılımcıların deney ve kontrol gruplarına random olarak
atanmaması örneklemle ilgili diğer sınırlılıklar arasındadır.
 Araştırmacının uygulama/girişim üzerinde kontrolünün yetersizliğinden

kaynaklanan sınırlılıklar
Girişimin uygulandığı deneysel araştırmalarda bazen araştırmacılar “planlanan

girişimlerde uygulama hataları, her birey için aynı şekilde yapamama, girişimi uygulayan
kişiler arasında tutarlığın olmaması vb.” nedenlerle kontrolü sağlayamayabilir. Örneğin,
hipertansif ilaç kullanımında uyumsuzluk gösteren hastalarda ilaç uyumunun artırılmasının
amaçlandığı bir çalışma olduğunu varsayalım. Bu çalışmada, “30 dakikalık eğitim, 12
110
dakikalık video gösterisi ve iki kez 20 dakikalık bireysel danışmanlıktan” oluşan girişimin,
her hastaya aynı sürelerle ve aynı yöntemler kullanılarak yapılması gerekirken, bazı
hastalarda danışmanlığın daha kısa sürelerle beş kez yapılması uygulama
standardizasyonunun bozulmasına neden olacaktır. Ünite 4’teki Araştırma Tasarımlarında
Bazı Önemli Kavramlar bölümüne bakınız.
 Ölçüm ve veri toplama araçları/yöntemlerinden kaynaklanan sınırlılıklar
Araştırmalarda yaygın sınırlılıkların diğer bir nedeni, araştırmada incelenen

değişkenlerin ölçümünden, ölçüye temel oluşturacak verilerin toplanmasındaki
standardizasyon eksikliği ya da hatalarından kaynaklanmaktadır. Örneğin, kan şekeri
glukometre kullanılarak ölçülecek ise kullanılacak ölçüm aracının kalibrasyonun yapılmış ve
belli bir standartta olması gerekecektir. Aksi halde ölçüm sonuçlarına göre yorum yapmak
araştırmada hatalara yol açacaktır. Ölçümün geçerli ve güvenilir olması sadece biyofizyolojik
ölçümlerde değil, bireylerin sağlık davranışları, hastalığa uyumları, ağrı algısı vb. gibi
hemşirelikte yaygın kullanılan birçok subjektif, psikometrik ölçümler için de geçerlidir. Öz
bildirime dayalı anket ve ölçeklerden elde edilen verilerin sağlıklı konuşabilmesi için ölçüm
araçlarının geçerli ve güvenilir olması gereklidir. Örneğin depresif belirtilerin birey bildirimine
dayalı olarak ölçek ile tanılamanın amaçlandığı bir çalışmada Depresyon Belirti Tarama
aracının geçerli ve güvenilir olması gereklidir. Araştırma bulgularının bilimsel değerini kritik
ederken araştırmacılar bu konulara özen göstermelidirler. Veri toplama araçlarının geçerlik ve
güvenirliği için Ünite 7’ye bakınız.
 Kullanılan istatistik analiz yöntemlerinden kaynaklanan sınırlılıklar
Araştırmalarda incelenen değişkenlerin özelliklerine, araştırma soru ve hipotezlerine

uygun istatistik analiz yöntemlerinin kullanılmadığı durumlarda sınırlılıktan söz etmek
mümkündür. Araştırıcılar istatistik analiz yöntemleri konusunda bilgili olmalıdırlar (Burns &
Grove, 2009; Macnee & McCabe, 2008).
Bazı kuramsal ve metodolojik sınırlılıklar çalışmanın planlama aşamasında belirlenir

ve araştırmacılar uygulama sırasında bu sınırlılıkları mümkün olduğu kadar en aza indirmeye
çalışırlar. Bununla birlikte çalışma tamamlanıncaya kadar ve çalışma bulgularının tartışılması
yapılıncaya kadar bazı sınırlılıklar tümüyle belirlenemeyebilir (Burns & Grove, 2009).
Araştırma sınırlılıkları projenin planlama aşamasında belirlenip yazılabildiği gibi (Araştırma
proje önerisinin “Gereç ve Yöntem” bölümünde çalışma sınırlılıklarını belirtmek gibi),
araştırmanın bitiminde araştırma raporunun yazım aşamasında da belirtilebilir. Sınırlılıklar,
araştırma raporlarında metin içinde alt başlık olmadan ya da Araştırmanın sınırlılıkları
biçiminde alt başlıkta, Gereç ve Yöntem ya da Tartışma bölümlerinde verilebilir (Macnee &
McCabe, 2008). Çelik ve arkadaşlarının (2012), yoğun bakım hemşirelerinin ötenazi
hakkındaki düşünceleri ve bu düşünceleri etkileyen faktörleri incelemeyi amaçladıkları
çalışmalarında, “Araştırmanın sınırlılıklarını” Gereç ve Yöntem bölümünde alt başlıkta
Örnek 3-8’deki gibi belirtilmiştir.
Araştırmanın sınırlılıkları araştırma sonuçlarının anlamsız ya da kusurlu olduğu
111
anlamına gelmez. Sadece araştırma ile genellenen bilgiye sınırlar ya da kısıtlamalar getirir.
Araştırma raporunda açıklanan bilginin kullanılıp kullanılmayacağına, kullanılacaksa nasıl
kullanılacağına karar vermek için sadece bilgiyi değil aynı zamanda elde edilen bilginin elde
edildiği koşulları da anlamak gereklidir. Bunu yapabilmek araştırma sürecinin tüm yönlerini
anlamak ile mümkündür (Macnee & McCabe, 2008).
112
Uygulamalar
1) Sizde merak ve ilgi uyandıran bir konuda literatür taraması yaparak bir
araştırma makalesi bulunuz.
2) Bulduğunuz araştırma makalesini “araştırma amacı, değişkenler, araştırma

soruları ve hipotezler” yönünden inceleyiniz.
113
Uygulama Soruları
1) Tarama yaparak bulduğunuz araştırma makalesini “araştırma amacı,

değişkenler, araştırma soruları ve hipotezler” yönünden inceleyiniz.
a) Amaç ifadesi, araştırmacının neyi yapmayı planladığını, verilerin nereden ve

kimden toplayacağını açıkça anlatıyor mu?
b) Araştırmada incelenen kavramlar (değişkenler) açıkça tanımlanmış mı?
c) Araştırma soruları/hipotezler açık ve anlaşılır şekilde ifade edilmiş mi? ve

araştırma problemi ile ilgili mi?
114
Araştırmanın amacı, araştırma sorusu veya hipotezlerin oluşturulması, araştırma

sürecinin konu seçimi ve literatür incelemeden sonra gelen adımlarındandır. Araştırmacılar
araştırma tasarım tipine göre araştırmanın amaç ve hedeflerini, araştırma soruları ya da
hipotezlerini oluştururlar.
Araştırma amacı, araştırmacının araştırmayı niçin yaptığını açıklayan ifadelerdir. Amaç

cümlesi araştırmanın yapıldığı yer/alanı, çalışma değişkenlerini ve hedef kitleyi kapsamalıdır.
Araştırmalarda amaç yerine alt amaçlar ya da hedefler de oluşturulabilir. Eğer bir

araştırmada çok fazla sayıda değişken inceleniyorsa, araştırmacılar daha anlaşılır olduğu için
araştırmalarında alt amaçlar ya da hedefler oluşturabilirler. Nitel araştırmalarda ve bazı nicel
araştırmalarda (tanımlayıcı ve ilişki arayıcı) alt amaçlar (hedefler) ve araştırma soruları
oluşturulur.
Değişkenler bir araştırmada incelenen kavramlardır. Değişkenler farklı biçimde

adlandırılabilmektedirler. Ancak araştırma amacı, araştırma soruları ve hipotezlerin
oluşturulmasında en çok yararlanılan değişken tipi bağımlı ve bağımsız değişkenlerdir.
Neden-sonuç ilişkisinin incelendiği araştırmalarda neden olan değişken bağımsız

değişken, sonuç olan değişken bağımlı değişkendir.
Araştırma soruları bir araştırmanın sınırlarını belirleyen ve araştırmada incelenen

kavramlarla ilgili özellikleri tanımlayan soru ifadeleri iken, hipotez iki ya da daha fazla
değişken arasında var olduğu düşünülen ya da tahmin edilen ilişkilerin ifadesidir. Hipotezler
araştırma sorularının aksine düz cümle olarak ifade edilir.
Her araştırmada hipotez geliştirilmez. Eğer planlanan araştırma konusunda hiç araştırma
yoksa ya da çok az bilgi varsa araştırıcılar hipotez oluşturacak yeterli bilgi olmadığı için
araştırma hedefleri ya da araştırma soruları oluştururlar. Tam deneysel araştırma
tasarımlarında mutlaka hipotez oluşturulmalıdır.
Hipotezler “araştırma-istatistik hipotezi, yönlü-yönsüz hipotezler ve basit-karmaşık

hipotezler” şeklinde kurulabilir.
Araştırma hipotezi ilişkinin varlığını gösterirken istatistik (null, sıfır) hipotezi farksızlığı
ya da ilişkinin olmayışını gösterir.
Yönlü hipotez değişkenler arası ilişkinin yönünü belirler. Yönsüz hipotezler ise ilişkinin
yönünü belirtmeden ilişkinin varlığını gösterir.
Basit hipotezler iki değişken arasında beklenen ya da varsayılan ilişkinin ifadesi iken
karmaşık hipotezde üç ya da daha fazla değişken arasında ilişkiler incelenir.
Bilimsel araştırmalarda doğru gibi kabul edilen, kanıtlanamayan, fakat akla uygun temel
önermelere varsayım ya da sayıltı denir.
115
Araştırmanın sınırlılıkları, araştırmacının karşılaştığı zorluklar değil araştırmada elde
edilen bulgularının genellenebilirliğini azaltan durumlardır. Sınırlılıklar kuramsal ve
metodolojik olmak üzere iki tiptedir.
Kuramsal sınırlılıklar araştırma amacı, araştırma soruları veya hipotezlerinin

araştırmanın kuramsal çerçevesi ile bağlantısının açık olmadığı durumları tanımlar.
Metodolojik sınırlılıklar araştırma metodolojisindeki (tasarım, örneklem özellikleri,

ölçüm ve veri toplama, istatistik analiz yöntemleri vb.) yetersizliklerden kaynaklanır.
116
Bölüm Soruları
1) Aşağıda verilen hipotez örneği hangi tip hipotezdir?
“Hipotez: Düşme önleme programı uygulanan yaşlıların düşme korkusu puan

ortalaması ve düşme sayısı, program uygulanmayanlardan daha düşük olacaktır.”
a) Karmaşık hipotezdir
b) İstatistik hipotezidir
c) Basit hipotezdir
d) Sıfır hipotezidir
e) Yönsüz hipotezdir
2) Araştırmalarda “neden” olan değişkene aynı zamanda ne ad verilir?
a) Bağımlı değişken
b) Bağımsız değişken
c) Nitel değişken
d) Nicel değişken
e) Ordinal değişken
3) Araştırmalarda “sonuç” olan değişkene aynı zamanda ne ad verilir?
a) Bağımlı değişken
b) Bağımsız değişken
c) Nitel değişken
d) Nicel değişken
e) Ordinal değişken
117
4) Aşağıdakilerden hangisi “araştırma sorusu” için örnek verilebilir?
a) Günde kaç kez yemek yiyorsunuz?
b) Daha çok hangi gıdaları tüketirsiniz?
c) Adölesanların gıda tüketim özellikleri nelerdir?
d) Kaç yıldır sigara içiyorsunuz?
e) Araba kullanırken sigara içer misiniz?
5) Aşağıda bir araştırmanın amacı verilmiştir. Bu amaç ifadesine göre en uygun

araştırma sorusu aşağıdaki hangi maddede verilmiştir?
Bu araştırmanın amacı, devlet hastanelerinde çalışan hemşirelerin hizmet içi

eğitimlerle ilgili yaşadıkları sorunları ve hizmet içi eğitimden beklentilerini belirlemektir.
a) Devlet hastanelerinde çalışan hemşirelerin hizmet-içi eğitimle ilgili yaşadıkları

sorunlar nelerdir?
b) Özel hastanede çalışan hemşirelerin hizmet-içi eğitimden beklentileri nelerdir?
c) Birinci basamakta çalışan ebe ve hemşirelerin hizmet-içi eğitimle ilgili

yaşadıkları sorunlar nelerdir?
d) Sağlık çalışanlarının hizmet-içi eğitimden beklentileri nelerdir?
e) Devlet hastanelerinde çalışan hemşirelerin hizmet-içi eğitimi ile ilgili

yaşadıkları sorunları ve beklentileri nelerdir?
6) Aşağıdakilerden hangisi araştırma amacının işlevini en iyi yansıtır?
a) Araştırma probleminin ne olduğunu açıklar.
b) Araştırmacının gerçekleştirmek istediği hayaline işaret eder.
c) Planlanan araştırmanın tüm ayrıntılarını açıklar.
d) Planlanan araştımada ne yapılacağını özetler.
e) Araştırma başlığı ile çalışma değişkenleri arasında bağlantı kurar.
7) “Sağlık çalışanlarının çalışma koşulları ile sigara içme davranışları” arasında

ilişkinin incelendiği bir araştırmada, bağımlı değişken aşağıdakilerden hangisidir?
a) Çalışma koşulları
b) Yaş özellikleri
118
c) Cinsiyet özellikleri
d) Stresle başetme
e) Sigara içme durumu
8) “Değişken” nedir, tanımlayınız.
9) “Varsayım” nedir, tanımlayınız.
10) Araştırmalarda kurulan Ho ve H1 hipotezleri arasındaki farkı kısaca

açıklayınız.
Cevaplar: 1) a, 2) b, 3) a, 4) c, 5) e, 6) d, 7) e
119
4. NİCEL ARAŞTIRMA TASARIMLARI I
*
Nursen NAHCİVAN
120
 Araştırma Tasarımları
 Tasarımlarla İlgili Önemli Bazı Kavramlar
 Nedensellik
 Yanlılık
 Olasılık
 Yönetme (Manipülasyon)
 Denetim (Kontrol)
 Randomizasyon
 Geçerlik
 Nicel Araştırma Tasarımları
 Nicel Araştırmalarda Tasarıma Karar Verme
 Deneysel Olmayan Araştırma Tasarımları
 Tanımlayıcı Tasarımlar
 Karşılaştırmalı-Tanımlayıcı Tasarımlar
 Kesitsel Tasarımlar
 İlişki Arayıcı Tasarımlar
 Retrospektif Tasarımlar
 Prospektif Tasarımlar
 Path Analizi (model sınama)
 Deneysel Araştırma Tasarımları
 Tam Deneysel Araştırma Tasarımları
o Ön Test-Son Test Kontrol Gruplu Tasarım
o Son Test, Kontrol Gruplu Tasarım
o Solomon Dört Gruplu Tasarım
121
 Yarı Deneysel Araştırma Tasarımları
o Randomize Olmayan Gruplarda Ön Test Son Test-Kontrol Gruplu Tasarım
o Randomize Olmayan Gruplarda Son Test-Kontrol Gruplu Tasarım
o Tek Gruplu Ön Test-Son Test Tasarım
o Tek Gruplu Son Test Tasarım
o Zaman Serileri
o Terazileme (Counterbalanced) / Çapraz (Crossover) Tasarım
 Diğer Araştırma Tasarımları
 Metodolojik (Yöntem Bilim) Araştırmalar
 Meta-analizi (İleri Çözümleme)
 Sekonder Analiz (İkincil Çözümleme)
 Sistematik Derleme
 Çok Merkezli/ Çok Alanlı Araştırmalar
122
1) “Tasarım” kelimesi size neler çağrıştırıyor?
2) Klinikte/uygulamada çözüm bekleyen hemşirelik problemleri hangi tip

araştırma tasarımları kullanılarak araştırılabilir?
3) Deneysel araştırmalar ile deneysel olmayan araştırmalar arasındaki farkları

tartışınız.
123
Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde edileceği

Araştırma Süreci ve Araştırma sürecinde Okuyarak/Araştırarak

Araştırma Tasarımı araştırma tasarımının yeri
ve önemini kavramak.
Tasarımlarla ilgili Bazı Araştırma tasarımındaki Okuyarak/Araştırarak

Kavramlar temel bazı kavramları
açıklamak.
Nicel Araştırma Nicel araştırma tasarım Okuyarak/Araştırarak

Tasarımları tiplerini gruplandırmak.
Deneysel Olmayan Deneysel olmayan Okuyarak/Araştırarak

Araştırma Tasarımları araştırmaları sıralamak.
Deneysel Araştırma Deneysel araştırma Okuyarak/Araştırarak

Tasarımları tasarımlarının sıralayınız.
Yarı-Deneysel Araştırma Tam deneysel ve yarı Okuyarak/Araştırarak

Tasarımları deneysel araştırmalar
arasındaki farkı açıklayınız.
Diğer Araştırma Diğer araştırma Okuyarak/Araştırarak

Tasarımları tasarımlarını sıralamak.
124
Anahtar Kavramlar
 Araştırma tasarımı
 Nedensellik
 Randomizasyon
 Yönetme/Manipülasyon
 Denetim/Kontrol
 Olasılık
 Yanlılık/Bias
 Geçerlik
 Plasebo etki
 Rosenthal etki
 Hawthorne etkisi
 Kör teknik
 Deneysel olmayan araştırma
 Tanımlayıcı
 Kesitsel
 İlişki arayıcı
 Vaka-kontrol
 Kohort
 Retrospektif
 Prospektif
 Path analizi
 Deneysel araştırma
 Tam deneysel araştırma
 Yarı-deneysel araştırma
125
 Deney grubu
 Kontrol grubu
 ITT analizi/prensibi
 Ön test
 Son test
 Zaman serileri
 Terazileme/Counterbalanced
 Çapraz/Crossover tasarım
 Metodolojik/Yöntem bilim araştırma
 Sekonder analiz
 Meta-analizi
 Sistematik derleme
 Çok merkezli araştırma
126
Giriş
Kanıta dayalı uygulamalar, pek çok disiplinin olduğu gibi hemşirelerin de yakından
ilgilendiği bir konudur. En iyi kanıt kaynakları ise yüksek kaliteli araştırmalardır (Kocaman,
2003). Diğer bilim disiplinlerinde olduğu gibi, hemşirelikte de mesleki uygulamalara yön
veren, yol gösteren en iyi kanıtlar, metodolojik olarak iyi kurgulanmış, güçlü araştırmaların
sonuçlarından elde edilir (Polit & Beck, 2010). Araştırma sonuçlarının yararlılığı ve
araştırmanın kalitesi, araştırma süreci adımlarının sağlamlığı ile doğrudan ilişkilidir (Macnee
& McCabe, 2008). Araştırma tasarımı araştırmanın kalitesini belirleyen en önemli unsurlardan
olup araştırıcı için araştırma problemi, araştırma amacı, araştırma soruları ya da hipotezlere
uygun tasarıma karar vermek kritik kararlardan biridir. Araştırma tasarımının doğru olarak
belirlenmesi, bilimsel çalışmanın niteliğini ve sonuçların uygulamada kullanılabilirliğini
olumlu olarak etkileyecektir. Bu sebeple araştırmacılar kullandıkları tasarımların araştırma
projesinin sonuçlarını nasıl etkileyeceğini bilmelidirler (LoBiondo-Wood & Haber, 2002).
Araştırma tasarımı, yeni bilgi üretmek ya da var olan bilgiyi doğrulamak için
geliştirilen ayrıntılı bir plandır (Macnee & McCabe, 2008). Aksayan ve Emiroğlu’na göre
(2002) araştırma tasarımı, belirlenen araştırma problemi ve amacı doğrultusunda araştırmanın
sorularına bilimsel yollardan geçerli ve güvenilir yanıtlar almak için kullanılan plan, program
ya da protokoldür. Bu protokol, araştırma kapsamına kimlerin alınacağı, çalışma süresince ne
yapılacağı, herhangi bir girişim/tedavinin uygulanıp uygulanmayacağı, ne zaman ve kaç kez
ölçüm yapılacağı ve çalışmanın ne zaman sonlandırılacağı gibi bilgileri kapsar (Macnee &
McCabe, 2008). Araştırmaların daha iyi anlaşılması ve araştırma bulgularının uygulamada
kullanılabilmesi için araştırma projesindeki tasarıma ilişkin temel konuların iyi anlaşılması
önemlidir. Ülkemizdeki kaynaklarda araştırma tasarımları, “araştırma teknikleri, araştırma
yöntemleri ve araştırma metotları” şeklinde birbirinin yerine kullanılmakla birlikte, bu kitapta
araştırma tasarımları ifadesi kullanılacaktır. Bu bölüm genel olarak tasarımların anlamını,
nicel araştırmaların amacını, nicel araştırma tasarım tiplerini ve özelliklerini açıklar.
127
Örnek Olay
Özel bir hastane zincirinde bakım hizmetlerinde koordinatör olan hemşire M. ve

arkadaşları son yıllarda Türkiye’de sağlık çalışanlarının maruz kaldığı şiddetin boyutlarını
kendi kurumlarında değerlendirmeyi istemişler ve bir araştırma ekibi kurmuşlardır. Araştırma
ekibi kendi kurumlarına bağlı hastanelerde çalışan tüm sağlık profesyonellerinin maruz kaldığı
şiddeti, şiddete yol açan nedenleri tanımlamak için literatür taraması yapmış, çalışmanın
amacını ve araştırma sorularını oluşturmuşlardır. Araştırma tasarım tipini belirlemeye sıra
geldiğinde araştırma ekibi tam olarak bir fikir birliğine varamamıştır. Çünkü ekiptekilerin bir
kısmı şiddete maruz kalanların belirlenerek geçmişe yönelik olayla ilişkili olabilecek bazı
değişkenlerin incelenebileceğini ileri sürerken, bir kısmı iş kaygısı nedeniyle sağlık
çalışanlarının doğru bilgi veremeyebileceğini belirtmiştir. Çalışma ekibinin koordinatörü,
gruba çalışmanın amacını ve veri toplamak için şiddete uğrayan sağlık çalışanlarının
kayıtlarının elde mevcut olduğunu hatırlatması üzerine ekip bu çalışmayı retrospektif
tanımlayıcı olarak yapmaya karar vermiştir. Ancak ekibin daha sonraki çalışmaları sırasında
şiddete maruz kalanların sayısının retrospektif tanımlayıcı araştırma yapmak için yetersiz
olması nedeniyle ekip çalışmanın amacını ve tasarım tipini tekrar gözden geçirmeye karar
vermiştir.
128
4.1. Araştırma Tasarımları
Tasarım kelimesi, genellikle uygulamalı sanatlar ve görsel sanatlar, mühendislik,

mimari, peyzaj ve diğer yaratıcı işler çerçevesinde ele alınır. Türk Dil Kurumu Güncel Türkçe
Sözlüğüne göre, tasarım “Bir sanat eserinin, yapının veya teknik ürünün ilk taslağı, tasar
çizim, dizayn” ya da “Bir araştırma sürecinin çeşitli dönemlerinde izlenecek yol ve işlemleri
tasarlayan çerçevedir”. Bu kapsamda tasarlamak terimi ise bir şeyin nasıl gerçekleşebileceğini
düşünmek, zihinde hazırlamak” anlamına gelmektedir (Türk Dil Kurumu, 2013). Bu
tanımlamalar ışığında araştırma tasarımı, bağımlı ve bağımsız değişkenler arasındaki
ilişkileri en doğru ve yansız biçimde saptamak için düzenlenmiş, gözlem, ölçüm ve
değerlendirmelerin nasıl yapılacağı konusunda araştırıcının yönünü belirleyen bir çerçeve
olarak tanımlanabilir. Araştırma tasarımının amacı, araştırma sorularını yanıtlamak, güçlü ve
geçerli çalışma sonuçlarına ulaşmak için bir plan oluşturmaktır. Araştırma süreci içinde
araştırma tasarımı, soruların sorulmaya başlandığı noktadan yanıtların bulunmasına kadar
geçen süreyi kapsar. Araştırmacı araştırmaya başlamadan önce neyi, nasıl yapmak istediğini
çok iyi planlamak zorundadır ve araştırma süresinin büyük bölümünü planlama için
ayırmalıdır (Macnee & McCabe, 2008; Talbot, 1995).
Araştırmacı mimara benzetilebilir. Ortaya çıkardığı ürün özgün olduğu kadar, yapacağı
plan ayrıntılı, başkalarınca da anlaşılır ve uygulanabilir olmalıdır. Araştırma planı problemin
seçilmesinden araştırılıp rapor edilmesine kadar geçen tüm süreçlerin önceden düşünülmesini
ve kendi içinde tutarlı bir yapıda olmasını gerektirir. Bir araştırmanın tasarımına karar
vermeden yürütüldüğü durumlarda, verilerin ne ölçüde güvenilir olacağı, verilerin nasıl analiz
edilip değerlendirileceği, hangi analiz yöntemlerinin kullanılacağı ve sonuçların nasıl
yorumlanacağı gibi konularda karar süreci de zorlaşacaktır. Bir bütün olarak araştırma
probleminin belirlenmesi, yeterli literatür incelemesi ile kuramsal çerçevenin oluşturulması,
araştırma amaç, soru ya da hipotezlerin geliştirilmesi, veri toplama, veri analizi ve
değerlendirme yöntemlerini kapsayan araştırma planlamasının iyi olmadığı ya da yetersiz
olduğu araştırmalarda, çalışmadan elde edilen bilgilerin de yetersiz ve eksik olacağı, tüm emek
ve çabaların boşa gideceği unutulmamalıdır (Talbot, 1995).
Araştırma yapmak isteyen her araştırmacı tecrübeli olmayabilir veya daha önce
kullanmadığı tasarımları kullanmak isteyebilir. Tecrübeli bir araştırmacı ise var olan
tasarımların avantaj ve dezavantajlarını uygulama planı içinde düşünerek, uygulama
stratejilerine karar verebilir. Ancak tecrübeli olsun veya olmasın, çalışmanın başarısı için
araştırmacıların hiçbir noktayı atlamadan ayrıntılı planlama yapmaları önemlidir. Çalışmanın
nasıl düzenleneceği, verilerin ne zaman toplanacağı, girişim uygulanması gerekiyorsa ne zaman
yapılacağını belirleyen araştırma tasarımı, çalışmanın belkemiğini oluşturur. Çalışmanın tüm
ayrıntıları önceden tasarlanır ve yazılı hale getirilir. Uygulamaya başlandıktan sonra, planda
herhangi bir değişiklik yapılması genellikle önerilmez. Eğer yapılırsa sonuçların geçerlik ve
güvenilirliği tehlikeye girer. Bu nedenle uygulamaya başlamadan önce inceden inceye tüm
ayrıntıların düşünülmesi ve tasarlanması araştırmaların vazgeçilmez koşullarındandır.
Araştırma tasarımı aynı zamanda araştırmacının yapmayı taahhüt ettiği bir anlaşmadır (Talbot,
1995). Bu kapsamda araştırmacının yapmak zorunda olduğu başlıca aktiviteler şunlardır:
129
- Çalışmanın dezavantajlı durumlarının farkında olarak ve bu durumları kontrol
altına alacak şekilde çalışmayı düzenlemek,
- Çalışma protokolünün uygulanmasında ve verilerin toplanmasında objektifliği

en üst düzeyde tutmak,
- Çalışmadan yanlış sonuçlara, yorumlara yol açmayacak, yanlış anlaşılmalara

sürüklemeyecek, genel kabul görmüş araştırma yöntemlerini kullanmaktır.
4.2. Tasarımlarla İlgili Önemli Bazı Kavramlar
Araştırma tasarımlarını tam olarak kavramak için öncelikle bazı kavramları iyi anlamak
gerekir. Bu kavramlar, “nedensellik, yanlılık, olasılık, yönetme, denetim, randomizasyon ve
geçerlik” olup, aşağıda ayrıntılı olarak açıklanmıştır.
4.2.1. Nedensellik
Daha önceden bahsedildiği gibi tüm disiplinlerin bilimsel araştırmalarının temel

amaçlarından biri neden-sonuç ilişkilerini belirlemektir. Nedensellik felsefi bir konu olarak
tartışılmakla birlikte, nedensellikten genel olarak anladığımız şey neden kavramıdır. Bazı
yayınlarda neden kavramı etken olarak da ifade edilir. Örneğin yeterli uyumamak
yorgunluğa, fazla kalori almak kilo almaya neden olabilir. Birçok olayda bu örneklere benzer
durumlar söz konusudur. Bu örnekte sözü edilen kilo alımı fazla kalori alındığına işaret
edebilir fakat başka faktörler de kilo almaya sebep olabilir. Çoğu neden sonuçların
oluşumunda belirleyici olmayabilir, sadece o sonucun meydana gelme olasılığını artırabilir.
Örneğin, sigara içme akciğer kanserinin bir nedenidir, fakat sigara içen herkeste akciğer
kanseri gelişmez ya da akciğer kanseri olan hastaların hepsi sigara içicisi değildir (Polit &
Beck, 2010; Talbot, 1995).
Literatürde araştırmalarda neden-sonuç ilişkisinin varlığından söz edebilmek için bazı

koşulların oluşması gerektiği ileri sürülür (LoBiondo-Wood & Haber, 2002; Polit & Beck,
2010). Bunlar sırasıyla;
(1) Neden sonuçtan önce gelmelidir,
(2) Neden değişkeni ve sonuç değişkeni birbiriyle ilişkili olmalıdır,
(3) İlişki başka bir değişken tarafından açıklanabilir olmamalıdır.
Nedensellik için belirtilen ilk koşul, zamanla ilgilidir. Neden olan şey, etki ya da sonuç
görülmeden önce var olmalıdır. Örneğin tatlandırıcı olarak gebelik döneminde kullanılan
“aspartamın”, fetal anomaliler için bir neden (etken) olup olmadığının test edilmek istendiğini
varsayalım. Bu çalışmada aspartam maruziyeti ile fetal anomali arasında nedensellik için,
fetal anomalilerin aspartam kullanımından sonra geliştiğinin gösterilmesi gerekir. İkinci
koşul, muhtemel neden ve muhtemel etki/sonuç arasında deneysel bir ilişkinin olması
gerektiğidir. Aynı örnekten yola çıkarak açıklamak gerekirse, aspartam kullanmayanlara göre
130
aspartam kullananların bebeklerinde daha fazla fetal anomali görülmesi gerekir. Üçüncü
koşul, belirlenen ilişkinin üçüncü bir değişken ile açıklanamaması gerektiğidir. Aspartam
kullananların aynı zamanda kullanmayanlara göre daha fazla kahve içmeye eğilimli
olduklarını varsayalım. O zaman gebelikte aspartam kullanımı ile fetal anomaliler arasındaki
ilişkiyi, altta yatan (kahve tüketimi ile anomali ilişkisi gibi) başka bir nedensel bağıntıyla
açıklamak gerekecektir.
Önerilen son koşul ise, var olan kanıtlardaki uyum ya da tutarlılıktır. Bu koşulda kanıt
değeri yüksek meta-analiz raporlarının önemi vurgulanmaktadır. Meta-analizler yolu ile aynı
konuda yapılmış birden çok araştırma sonuçlarının tekrar analiz ve değerlendirmesini yaparak
nedenselliğin ortaya konması gerektiği ileri sürülür. Nedensel ilişkileri inceleyen araştırmacılar
araştırma tasarımlarında bu kriterlere uymalıdırlar. Bazı tasarımlar neden-sonuç ilişkisini
diğerlerine göre daha iyi ortaya koyarken bir kısmı koymayabilir (Polit & Beck, 2010, s.224).
Bu konuda ayrıntılar araştırma tasarım tiplerinin olduğu bölümde açıklanmıştır.
4.2.2. Yanlılık
İyi planlanmış bir araştırma tasarımından beklenen en önemli özelliklerden biri de

araştırma tasarımında yanlılığın olmamasıdır. Yanlılık (bias, hata, taraf tutma), araştırmada
incelenen olayla ilgili olarak gözlenenler ile var olanlar arasındaki farkı gösterir. Bu
farklılıkların derecesine göre yanlılık değerlendirilebilir. Bir araştırmanın sonuçlarının
yorumlanmasına etki eden birçok durum söz konusudur. Araştırmacılar planlama
aşamasında iken birçok olası yanlılık/hata kaynaklarını fark edebilir ve çalışmalarını bu
durumları göz önünde bulundurarak yapabilirler (Polit & Hungler, 1989).
Sağlık araştırmalarında olası yanlılık kaynakları genel olarak ya örnek seçimine ya da

bilgi toplamaya bağlıdır. Seçime bağlı yanlılık, sıklıkla çalışmaya dahil edilecek kişileri seçme
anında, daha az olarak da çalışmanın uygulanması sırasında ortaya çıkmaktadır (Çakır, 2005).
Evrenin seçimi, örneklem büyüklüğü, örnekleme yöntemi ve tüm deneklere ulaşılması gibi
konular araştırmanın başında ve inceden inceye planlanmaz, hesaplanmaz ise uygulamaya
başladıktan sonra bu hatalardan kaçınılamaz. Burada bilinmesi gereken önemli nokta yanlılığın
tamamen yok edilemeyeceği fakat en aza indirilebileceğidir. Yapılması gereken gözlemlerin
mümkün olduğu kadar gerçek olması ve yanlılığın en aza indirilmesidir. Yeterli derecede
geçerli, güvenilir, hassas ölçme yöntemleri kullanılan tasarımlar, alınan ürünün kalitesinin ve
mantıksal ilişkilerinin en yüksek seviyede olmasını sağlar (Talbot, 1995).
Araştırmacıların ve deneklerin çalışma protokolünü bilmesi, özellikle deneysel

araştırmalarda önemli yanlılık nedenleri arasındadır. Çalışma kapsamındaki deneklerin
kendilerine uygulanacak tedavi/girişimleri bilmeleri halinde iki tür etkiden bahsetmek
mümkündür. İlki, mekanizması tam olarak bilinmemekle birlikte “plasebo etkisidir”. Burada
sözü edilen plasebo, etkinliği olmayan, taklit ilaç ya da madde anlamına gelir. Plasebo etkisi
ile uygulanan girişim/tedavinin biyolojik bir etkinliği olmadığı halde kendisine fayda
sağlayacağını düşünen hastalarda, özellikle subjektif değerlendirmelere dayanan sonuç
ölçütlerinde iyileşmeler gözlenebilmektedir. İkincisi, Hawthorne etkisidir. Bu etki ile gözlem
altında olduğunu bilen deneklerin davranışlarında değişiklikler oluşabilir. Ayrıca deneğin hangi
131
grupta olduğunu bilmesi çalışma protokolüne uyumluluğunu etkileyebilir. Örneğin aktif tedavi
grubuna katılacağı düşüncesiyle çalışmaya dahil olan bir denek plasebo grubunda olduğunu
öğrenmesi halinde çalışmadan ayrılmak isteyebilir ya da öğrendiği ilaç ulaşılabilir ise kendi
kendine alıp kullanabilir. Araştırmacı yönünden bakıldığında, deney ve kontrol grubunu bilen
araştırmacı farkında olmadan deney grubuyla daha fazla ilgilenebilir ve sonuçlarını
değerlendirirken subjektif olarak deney grubu lehine davranabilir. Araştırma dilinde buna
Rosenthal etki denir (Aksayan & Emiroğlu, 2002; Ata & Urman, 2008; Polit & Beck, 2010).
Bu tür yanlılığın önlenmesinde ya da azaltılmasında kullanılan bazı teknikler vardır.

Kör teknik, Körleme ya da Kör yöntemi uygulaması, doğru kullanıldığında yanılgı kaynaklarını
en aza indirebilir (Talbot, 1995). Kör teknik, araştırıcıların/ gözlemcilerin, deneklerin ve
analizi yapanların uygulama konusunda habersiz, bilgisiz bırakılması olayıdır. Analizi yapanlar
da verilerin bu gruplardan hangisine ait olduğunu, yani verilerin hangisinin deney grubuna
hangisinin kontrol grubuna ait olduğunu bilmez. Böylelikle işlem ve değerlendirmelerde
gözlemcinin, denek ve analiz yapanların yanlılığı önlenmiş ya da ortadan kaldırılmış olur.
Uygulama ya da işlem konusunda gözlemci ya da denekten yalnızca birisinin habersiz
bırakılması durumuna tek kör teknik, her ikisinin birden habersiz ya da bilgisiz bırakılması
olayına çift kör teknik denmektedir. Eğer araştırmada gözlemci, denek ve
değerlendirmeyi/istatistiksel analizleri yapanların her üçü de bilgisiz bırakılırsa buna da üçlü
kör teknik adı verilmektedir (Akdur, 1996).
Bazı durumlarda da araştırmadaki uygulamaları denekten saklamak mümkün

olmayabilir, bu durumda en azından bazı detaylar verilmemeye çalışılabilir. Örneğin
hastalığına özel tedavi gören ve içinde bulundukları çalışma türünden haberdar olan hastalara
bu yöntem uygulanabilir. Böylece sınırlı şekilde çalışma hakkında bilgiler verilerek yanlılık
azaltılabilir. Diğer taraftan araştırmalarda eğer uygulanabiliyorsa çift kör teknik daha etkilidir.
Bu yöntemle hem denek hem de veri toplayan kişi hangi deneğin hangi grupta olduğunu
bilmediğinden gözlemci yanlılığı oluşmaz. Bu yöntemde denekler çalışma tamamlanana kadar
uygulamadan, ayrıntılardan ve yapılan varsayımlardan haberdar edilmezler (Polit & Hungler,
1989; Talbot, 1995).
4.2.3. Olasılık
Nedensellik için en önemli kriter neden değişkeninin belli koşullar oluştuğunda aynı
sonuca yol açmasıdır. Bu kriter kimya ya da fizik gibi temel, pozitif bilimlerde uygulanabilir
olmasına rağmen sağlık ve sosyal bilimlerde uygulanması pek mümkün değildir. Hemşirelik
alanının doğası, karmaşık yapısı gereği, hemşireler daha çok olasılıklarla ilgilenirler. Olasılık,
mutlak, kesinlik ve nedensellikten ziyade görecelidir. Olasılık bakış açısıyla bir neden her
zaman aynı sonucu doğurmayacaktır. Araştırmacı belli koşullar altında sonucun meydana
gelme olasılığını inceler. A, B’ ye yol açarı kanıtlamaktan çok araştırmacı şu şekilde ifade
edecektir: Eğer A meydana gelirse B’ nin meydana gelme olasılığı %50’dir (Burns & Grove,
2009).
Araştırmalar genellikle tamamen yeterli olmayan koşullar altında yapıldığında

araştırmada sonucu etkileyen hata ve belirsizlik/şüphe oluşur. Araştırma ve istatistik dilinde
132
bu şüphe/tereddüt ve hatanın anlamı olasılık (probability) ya da olabilirliktir (likelihoods).
Belirsizlik ve hata aynı zamanda araştırma bulgularına“güvenilebilirliği” ve “inanırlı ğı” da
yansıtır. Araştırmalarda bu şüphe ve hatanın az olması istenir, böylece araştırma bulgularına
güvenilir ve inanılabilir. Bu durumda eğer bir araştırmada şüphe ve hata oranı düşük ise, o
araştırmada örneklem random seçilemese bile çalışma sonuçlarının genellenebileceğini
söylemek daha kolay olacaktır (Talbot, 1995).
Olasılık, araştırma verisindeki kesinlik ve belirsizliğin, doğruluk ve hatanın, güven ve

güvensizliğin, inanma ve inanmamanın dilidir. Araştırmada amaç, kesin, doğru, güven ve
inanma olasılığı yüksek olan araştırma bulgularına ulaşmaktır. Örneğin hemşirelik
girişimlerinin etkinliğini test eden çalışmalarda, yapılan uygulamalar ile hastaların sağlık
durumlarında önceden tasarlanan gelişimin gerçekleştiği görülmek istenir. Ya da yapılan
girişimler yetersiz ise aynı şekilde bundan da emin olmak gerekir, yani girişimin etkin olup
olmadığı kesin olarak bilinmek istenir. Araştırmacılar bulgularındaki güvenirlik için olasılığı
kullanırlar. Bu konuda en yaygın uygulama, kabul edilebilir hata/yanılgı sınırını kullanmaktır.
Kabul edilebilir hata/yanılgı sınırı araştırmada incelenen olaya/duruma göre belirlenir.
Hemşirelik araştırmaları, davranışsal, sosyal ve biyomedikal bilimlerde olduğu gibi en yüksek
hata sınırı olan %5 ‘lik hatayı (genellikle α=0.05 hata olarak ifade edilir) kabul eder. Bununla
birlikte sıklıkla %1 (α =0.01) ya da %0.1’ lik (α=0.001) daha uygun hata/yanılgı sınırlarıdır
(Talbot, 1995).
4.2.4. Yönetme (Manipülasyon)
Yönetme ya da manipülasyon kelimesi, ilk karşılaşıldığında olumsuz bir anlamı

çağrıştırır ve bir kişinin başka bir kişiyi kendi istediği ve düşündüğü doğrultuda davranması,
hareket etmesi için onu yönlendirmesi olarak anlaşılır (Burns & Grove, 2009). Normalde
hemşireler klinik ortamda hastalarının yararı için birçok olayları ve çevre koşullarını kendi
kontrolleri altında yönetirler. Araştırma dilinde yönetme, araştırmacının aktif şekilde belirli
bir araştırma tasarımı kapsamında, izlenecek yollara uygun olarak işlemlere başlaması,
sürdürmesi ve sonlandırmasıdır. Çoğu zaman yönetme, incelenen bağımsız değişken ile
bağlantılıdır. Yönetme ya da manipülasyonun özellikle deneysel ve yarı deneysel
araştırmalarda özel bir anlamı vardır, yani yönetme/manipülasyon tedavi / girişimi anlatır.
Yönetmeye temel olan şey araştırmacının süreç üzerinde kontrolünün olmasıdır. Bu noktada
araştırmacı, neyin (hemşirelik girişim protokolleri gibi), kime uygulanacağına (örneklem grubu
gibi), araştırma tasarımının özelliklerine uygun olarak uygulamanın ne zaman başlayacağı ve
ne zaman sonlandırılacağına karar veren tek kişidir. Bu nedenle uygulamada önemli olan
araştırmacının önlemler konusunda tüm kontrolü elinde tutmasıdır (Aksayan & Emiroğlu,
2002; Talbot, 1995).
Araştırmada manipülasyona örnek olarak, Seçginli’nin (2007), Meme Kanserinde Erken

Tanıya Yönelik Sağlığı Geliştirme Programının Tarama Davranışlarına Etkisi başlıklı
çalışması verilebilir. Araştırmacı ön test-son test kontrol gruplu tasarım tipinde planladığı
araştırmasında, deney grubuna Sağlık İnanç Modeli’ni temel alarak planlanmış Meme Sağlığı
Geliştirme Programı uygulamış, kontrol grubundakilere herhangi bir girişim uygulamamıştır.
Araştırmacı girişimi takiben 3 ve 6 aylık izlemler sonucunda, deney ve kontrol grubundaki
133
kadınların kendi kendine meme muayenesini doğru ve etkin yapma, mamografi ve klinik meme
muayenesi yaptırma durumlarını değerlendirmiş ve her iki grubu sonuç değişkenleri yönünden
karşılaştırmıştır.
4.2.5. Denetim (Kontrol)
Denetim/Kontrol, bir araştırmada istenilen sonuca ulaşmak için etkenleri yönetme ya da

manipüle etme gücünü gösterir (Burns & Grove, 2009). Konu dışı kaynaklar ya da bazı
faktörler, çalışmayı bazen olumlu çoğu zaman da olumsuz etkileyebilmekte, çalışmayı yanlış
bilimsel sonuçlara sürükleyebilmektedir. Denetim, geçerli sonuçların ortaya çıkarılması için
olası hataların yönetilmesini amaçlar. Tamamen denetim altına alınabilen laboratuar
araştırmalarının aksine hastane, klinik gibi gerçek alan araştırmalarında denetim/ kontrol
görecelidir (Talbot, 1995).
Normalde deneysel araştırmalarda söz konusu girişim deney grubuna uygulanır,

kontrol grubuna ise hiçbir şey uygulanmaz. Kontrol grubu sadece bağımlı değişkenlerdeki
değişimler yönünden gözlenir. Oysaki hemşirelik araştırmalarında bu durum her zaman
belirtildiği şekilde yapılmayabilir. Kontrol grubu da olsa hiçbir bakım vermeden araştırmayı
tamamlamak uygun ve etik değildir. Örneğin bazı hemşirelik uygulamalarının hastalar
üzerindeki etkisini değerlendirmeyi amaçlayan bir deneysel araştırmada, deney grubu ilgili
girişimleri alırken kontrol grubuna bakım yoksunluğu yaşatılmaz ve en azından hastalar rutin
bakım uygulamalarını alırlar. Araştırma sonunda da rutin bakım uygulamaları ile bazı
hemşirelik uygulamaları karşılaştırılır (Polit & Hungler, 1989).
Araştırma tasarımında “araştırmacının araştırma alanı ve manipüle ettiği değişken

üzerindeki denetimin önemi” bir örnekle açıklanmıştır. Verilen örnekte denetimin sadece
bir yönü ele alınmıştır. Özata’nın (2011), 7-11 yaş arası çocuklarda Temel Yaşam Desteği
programının etkilerini değerlendirdiği randomize olmayan gruplarda ön test-son test,
kontrol gruplu tasarım tipindeki çalışması, bir ilköğretim okulunda yürütülmüştür.
Araştırmanın hipotezleri; (H1) Temel Yaşam Desteği Programına katılan çocukların, ilk
yardım senaryosuna göre kazazedenin bilinç durumunu doğru değerlendirebilme; (H2) acil
yardım merkezinin numarasını doğru ifade edebilme; (H3) acil yardım merkezine
söylenmesi gereken doğru bilgileri verebilme; (H4) solunum durumunu doğru
değerlendirebilme ve (H5) bilinci kapalı kazazedeye doğru sabit yan pozisyon verebilme
oranının bu programa katılmayanlardan daha yüksek olacağı yönündedir. Çalışmada deney
ve kontrol grubundaki çocukların birbirlerinden etkilenebilirliğini kontrol altına almak için
araştırmacı, deney grubunu öğleden sonra öğrenim gören öğrencilerden (n=103), kontrol
grubunu ise sabah öğrenim gören öğrencilerden (n=103) oluşturmuştur. Araştırmacı girişim
öncesi, deney grubuna uygulanan Temel Yaşam Desteği eğitim programına katılan
çocukların öğrendiklerini kontrol grubundaki çocuklarla paylaşabileceklerini öngörerek bu
durumu denetim altına almaya çalışmıştır.
Çalışma bitiminde deney grubu ile kontrol grubunun sonuç değişkenleri yönünden
karşılaştırılması sonucunda, araştırmacı girişim sonrası deney ve kontrol grubu arasında acil
yardım merkezine söylenmesi gereken doğru bilgileri verebilme oranı yönünden anlamlı bir
134
fark olmadığını belirlemiştir. Çocukların etkilenebilirliğini kontrol altına alma çabalarına
rağmen, deney grubundaki çocukların program gereği acil yardım numarasını kolay
öğrenebilmeleri için öğretilen şarkıyı, “1-1-2, 112” şeklinde, yüksek sesle okul çıkışında,
oyun ortamlarında, okul bahçesinde söylemeleri kontrol grubundaki çocukların da acil hizmet
telefon numarasını öğrenmelerine yol açmıştır. Sonuçta incelenen değişken yönünden iki
grup arasında anlamlı fark çıkmamıştır. Bu etki daha iyi bir şekilde denetim altına alınabilmiş
olsaydı, belki girişim bu değişkende farklılık yaratabilirdi.
Denetim, aynı zamanda çalışmaya alınacak deneklerin randomizasyon kurallarına

uygun olarak atanmasını sağlayarak da yapılmaktadır. Bu denekler üzerinde kontrolün
sağlanmasında en çok tercih edilen yöntemlerden biridir (Talbot, 1995).
4.2.6. Randomizasyon
Randomizasyon kavramı iki ayrı süreci kapsar. İlki, çalışmaya alınan deneklerin
evrenden rastlantısal olarak (random) seçilmesi işlemi, diğeri ise deneysel çalışmalarda
deneklerin deney ve kontrol gruplarına yansız olarak atanmasıdır. Her iki süreçte de
randomizasyon, araştırmacının hakkında bilgi edinmek istediği, çalışma bulgularını
genellemeyi amaçladığı hedef popülasyondan rastlantısal olarak denekleri seçme işlemidir.
Buradaki randomizasyonun anlamı, örnekleme alınan her bir elemanın gruba girme şansının ya
da olasılığının eşit olduğu durumdur. Hemşirelik ve sağlık araştırmalarında evrenden random
örnek seçimi yapmak zordur. Random seçimde seçilen örneklemin genellenmek istenen evrene
benzer özellikler taşıması beklenir. Random seçimin yapılamadığı durumlarda araştırmacının
örneklemini genellemek istediği evrene benzer olduğunu kanıtlaması önerilen bir yoldur. Eğer
bu konuda genellenmek istenen popülasyona bazı değişkenler yönünden benzer olduğu
istatistiksel olarak gösterilirse bu durumda seçilen örneklemi savunmak mümkün
olabilmektedir. Deneysel araştırmaların gücünü etkileyen en önemli işlemlerden biri deneklerin
tedavi/girişim gruplarına random atanmasıdır. Bilinen olasılıklı örnekleme yöntemleri (kura,
basit rastgele sayılar tablosu veya dijital random atama makinası kullanma gibi) ile deney ve
kontrol gruplarına denekler atanır (Ata & Urman, 2008; Talbot, 1995).
Özellikle deneysel araştırmalarda randomizasyonun tam olarak sağlanması için;
(1) Atama işleminin kör teknikle yapılması (katılımcıların yapılan girişimi/tedaviyi

bilmemesi),
(2) Katılımcıları çalışma gruplarına dağıtan kişinin, katılımcıların hangi tedaviyi

aldığından habersiz olması,
(3) Çalışmadan ayrılan katılımcıların sonuçlarının çalışmada verilmiş ve analize

dahil edilmiş olması, ve
(4) Sonuçları değerlendirenlerin katılımcıların hangi grupta olduklarından habersiz

olması önemlidir (JBI, 2011). Randomizasyon konusu ile ilgili ayrıntılar için Ünite 6 ‘ya
bakınız.
135
4.2.7. Geçerlik
Bir araştırmanın geçerliği kanıt oluşturmanın temelidir, bir iddianın doğruluğu ya da

gerçekliğinin ölçüsüdür. Geçerlik, araştırmacı ve araştırma raporunu okuyan, araştırma
bulgularını uygulamada kullanmayı düşünen herkes için önemli bir konudur. Araştırmalarda
dört tip geçerlik tanımlanır. Bunlar; İstatistik geçerlik, iç geçerlik, dış geçerlik ve yapı
geçerliğidir. İstatistik geçerlik, istatistik analizlerin gösterdiği neden-sonuç ilişkilerinin ya da
farkların gerçekleri doğru yansıtıp yansıtmadığı ile ilgilidir. Yapılan istatistik analizler
sonucunda bir ilişkinin varlığından söz edilebilir. Burada önemli olan bu ilişkinin/bağıntının
gerçeği yansıtıp yansıtmadığıdır. İşte bu noktada istatistik geçerliğin önemi devreye girer.
İstatistiksel geçerliği tehdit eden başlıca nedenler arasında “istatistiksel gücün düşüklüğü,
istatistiksel test varsayımlarını ihlal etme, Tip-I hata, ölçümlerin güvenirliği, girişim
standardizasyonu vb” yer almaktadır (Burns & Grove, 2009).
İç geçerlik, çalışma grubunda yapılan ölçümün, ölçülmek istenen değişkeni ne denli

doğru ölçtüğü ile ilgilidir. Dış geçerlik ise çalışma bulgularının çalışma örnekleminin
dışındakilere genellenebilirliği ile ilgilidir, yani elde edilen sonuçların toplumu/evreni ne denli
doğru yansıttığını gösterir. Dış geçerliğin (genellenebilirliğin) sağlanmasının ana ölçütü,
toplumu temsil eder özellikte bir örneklem seçilmesidir. Yeterli örneklem büyüklüğü sağlanmış
ve toplumu temsil eden örneklemin seçildiği araştırmaların dış geçerliği yüksektir. İç geçerliğin
sağlanması daha zordur. Rastgele hatalar örneklem büyüklüğünün genişletilmesi ile
azaltılabilirken sistematik hatalar örnek büyüklüğünden bağımsızdır. Ancak tüm bunlara rağmen
çalışmalardaki sistematik hatalar nedeniyle yeterli sayıda ve temsil eden örneklem üzerinde
çalışmak, sonuçların “tarafsız” olacağını garantilemez (Burns & Grove, 2009; Çakır, 2005).
Yapı geçerliği, değişkenlerin kavramsal tanımları ile ölçüm düzeyi/yöntemleri

arasındaki uyumu inceler. Diğer bir ifadeyle yapı geçerliği ile ölçüm aracının gerçekten
incelenen kavramsal yapıyı ölçüp ölçmediği belirlenir. Ölçüm araçlarının yapı geçerliğini
sağlamak bilimsel bir çalışmayı gerektirir (Burns & Grove, 2009). Bu konuyla ilgili ayrıntılar
Ünite 7’de verilmiştir.
4.3. Nicel Araştırma Tasarımları
Araştırmacılar yeni ortaya çıkan araştırma gereksinimlerine göre tasarım tiplerini

geliştirmişlerdir. İlk deneysel tasarımlar 1930’larda Sör Ronald A. Fisher tarafından
geliştirilmiştir. Bununla birlikte tasarımları geliştiren çalışmaların çoğu 1970’lerden günümüze
kadar devam etmiştir. Böylelikle o zamandan bu yana daha karmaşık tasarımlar geliştirilmiştir.
Geliştirilen tasarımlar içinde önceleri sadece deneysel olanların değerli olduğu düşünülürdü.
Ayrıca birçok insan deneyin sadece laboratuar ortamında gerçekleşebileceğine inanırdı. Bu
yaklaşım fen bilimleri için uygun olmakla birlikte sosyal bilimler için pek de uygun değildir.
Pozitif bilimlerle uğraşan bilim insanları için kendi kurguladıkları düzenlerde deneysel
tasarımları daha çok kullanırken, sosyal bilim alanındaki araştırmacılar deneysel olmayan
çeşitli tasarımları kullanırlar. Bu durum hemşirelik araştırmaları için de benzerdir. Günümüzde
hemşirelik psikoloji gibi farklı disiplinlerin geliştirdiği tasarımları kullanmaktadır. Farklı bilim
disiplinlerinden gelen tasarımların kullanılması başlangıç için yararlı olmakla birlikte, hemşire
136
araştırmacılar hemşirelik alanına katkı yapacak, bakım sorunlarına çözüm üretecek daha uygun
tasarımları geliştirmelidirler. Özellikle sağlığı koruma, hastalıkları önleme ve sağlığı
geliştirmeye odaklanan hemşirelerin, insan davranışları üzerine yoğunlaşmaları ve olumsuz
sağlık davranışlarını önleyen, azaltan ya da sağlıklı kalmayı sürdüren araştırmalara
odaklanmaları gerekir (Burns & Grove, 2009).
Araştırma tasarımlarının sınıflandırılması için standart bir yol yoktur. Literatürde var
olan sınıflandırmalar, araştırma tasarım tiplerini gruplayan yazarların bakış açısına göre
değişiklik ya da farklılık gösterebilmektedir. Örneğin ülkemizde araştırma ve istatistik alanına
katkı sağlayan bilim insanları, araştırma tasarımlarını genellikle “araştırma yöntemleri ya da
metotları bazen de araştırma teknikleri” olarak adlandırmaktadırlar. Bu kapsamda araştırmalar,
epidemiyolojik araştırma yöntemleri olarak adlandırılmakta ve bu tip araştırmalar,
“Tanımlayıcı, Analitik (vaka-kontrol, kesitsel ve kohort araştırmalar), Deneysel ve
Metodolojik” olmak üzere dört başlıkta gruplandırılmaktadır (Akdur, 1996; Aksayan &
Emiroğlu, 2002; Tezcan, 1992). Yine Brink ve Wood (1998), araştırma tasarımlarını
düzeylerine göre sınıflandırmaktadır: I. düzey: Açıklayıcı-tanımlayıcı tasarımlar, II. düzey:
Survey tasarımlar, ve III. düzey: Deneysel tasarımlardır. Bu ünitede nicel araştırma tasarımları,
Deneysel olmayan, Deneysel ve Diğer araştırma tasarımları olmak üzere üç ana başlıkta
sınıflandırılmıştır (Tablo 4-1).
137
4.3.1. Nicel Araştırmalarda Tasarıma Karar Verme
Nicel araştırmalarda tasarım, hipotezleri test etme ya da araştırma sorularını yanıtlama

aracıdır. Planlanan bir araştırmada hangi tasarıma, nasıl karar verileceği önemli bir konudur.
Araştırma tasarımlarına karar vermek için araştırmacılara yol gösterici olabilecek bazı sorular
aşağıda sıralanmıştır. Bu sorular genel olarak nicel araştırmalara yönelik gibi görünmekle
birlikte aynı zamanda nitel araştırmalarla da ilgilidir (Aksayan & Emiroğlu, 2002; Dempsey &
Dempsey, 2000; LoBiondo-Wood & Haber, 2002; Polit & Beck, 2010). Bu sorular sırasıyla;
- Araştırmanın temel amacı nedir?
Her araştırmanın bir yapılma amacı vardır ve bu amaç tasarım tipini belirlemede önemli
bir unsurdur. Araştırmanın amacı, çalışmadaki değişken ve grupları tanımlamak (tanımlayıcı
tasarım gibi), değişkenleri ve grupları karşılaştırmak (karşılaştırmalı tasarım), değişkenler
arasındaki ilişkileri/bağlantıları (ilişki arayıcı tasarım gibi) ya da nedenselliği incelemek
(deneysel) olabilir.
- Araştırmada bir girişim uygulanacak mı? Eğer uygulanacaksa, girişim

araştırmacı tarafından denetim altında mı yürütülecek? Girişim öncesinde ön test
uygulanacak mı?
Bu soruların yanıtı, araştırmacıların aktif bir şekilde çalışma kapsamında müdahalede

bulunup bulunmayacakları ya da olaylara hiç müdahale etmeden olduğu gibi inceleme yapıp
yapmayacaklarında saklıdır. Deneysel olan ve olmayan araştırmalar arasındaki fark ya da onları
birbirinden ayıran en önemli özellik de budur.
- Ne tür karşılaştırmalar yapılacak?
Çoğu araştırmalarda özellikle nicel araştırmalarda, sonuçların yorumlanması için

karşılaştırma yapmak gerekir. Bazen çalışmaya katılan aynı insanlar birçok durum veya farklı
zaman dilimlerinde karşılaştırılabilirler. Örneğin, çalışmaya katılan bireylerin ameliyat öncesi
durumları ile ameliyat sonrası durumlarının karşılaştırılması gibi. Bu durum gruplar içi
karşılaştırma olarak adlandırılır. Bazen de aynı çalışmada tasarım gereği farklı gruplar
karşılaştırılır (girişim uygulanan grup ile uygulanmayan grubun karşılaştırılması gibi), buna da
gruplar arası karşılaştırmalar denir.
- Dış/Karıştırıcı değişkenler nasıl kontrol altına alınacak?
Araştırmalarda incelenen temel değişkenlerin dışında çalışma dışı değişkenler de

bulunabilmektedir. Çalışma ile ilgili dışsal faktörler kontrol edilmediği sürece değişkenler
arasındaki karmaşık ilişkilerin anlaşılması ve hipotezlerin test edilmesi zordur.
- Kör teknik kullanılacak mı?
Araştırmaya katılan, girişim yapan, veri toplayan ve analiz edenlerin çalışma

protokolünden haberdar olmaları yanlılık riskini artırarak çalışmanın sonuç değişkenlerini
138
etkileyebilir. Kör tekniğin kullanılması çalışmanın gücünü artırmada önemlidir.
- Veriler hangi sıklıkta toplanacak?
Bazı araştırmalarda, zamanla meydana gelen değişimleri belirlemek için, veriler

katılımcılardan tek bir zaman diliminde toplanırken (kesitsel tasarımlar), bazılarında farklı
zaman dilimlerinde veya birden fazla noktalarda veri toplanır (prospektif tasarımlar). Verilerin
toplanmasında kullanılacak zaman dilimi tasarımın tipine karar vermede önemli
belirleyicilerdendir.
- Neden-sonuç ilişkisi ne zaman ölçülecek?
Bazı çalışmalarda incelenen konu gereği neden sonuç ilişkileri neden veya sonucun
meydana gelme zamanına bağlı olarak farklı şekillerde incelenebilir. Araştırmacılar bazen
doğrudan sonuç hakkında bilgi toplarlar sonrasında da olası nedenleri geçmişe ya da geriye
yönelik olarak incelerler. Bazı çalışmalarda ise olası nedenlerden yola çıkılarak ileriye yönelik
olarak hangi sonuçların meydana geleceği izlenir. Bu izlenecek yola göre tasarımın tipi de farklı
olacaktır.
- Çalışma nerede yapılacak?
Nicel araştırmalardaki veriler bazen bireyin hizmet aldığı klinikten ya da yaşadığı ev

gibi gerçek ortamlardan toplanır. Burada önemli karar, farklı alanların çalışma kapsamına ne
kadar dâhil edileceğidir. Çalışma kapsamına alınan yerlerin ya da alanların çeşitliliği,
örneklemin temsil gücünü sonuçta da araştırma sonuçlarının genellenebilirliğini etkiler.
Araştırmacının genel olarak kullanacağı tasarıma karar verirken göz önünde

bulundurması gereken bazı sorular ve gerekli bilgiler Tablo 4-2’de verilmiştir. Bu ayrıntılar
dikkate alınarak tasarıma karar verildiğinde ilgili araştırma için tasarımın daha güçlü olması
beklenir. Ayrıca Şekil 4-1’deki akış diyagramı, genel olarak ilk aşamada bir araştırma
tasarımına karar verme konusunda araştırmacılara yol gösterebilir (LoBiondo-Wood &
Haber, 2002).
139
140
4.4. Deneysel Olmayan Araştırma Tasarımları
Sağlık alanında olduğu gibi hemşirelikte de birçok durum, olay ve problemlerin deneysel
yollarla incelenmesi mümkün olmayabilir. Bu durumu sağlık alanında çok bilinen bir örnekle
açıklamak mümkündür. Örneğin sigara kullanımı ile akciğer kanseri ilişkisini incelemek için bir
grup insana sigara içirmek ve sonrasında da hastalık gelişip gelişmediğini gözlemek doğru
değildir. Her şeyden önce bu durum araştırma etiği yönünden uygun değildir, çünkü araştırma
etiğinin en önemli koşullarından biri araştırmanın bireye zarar vermemesidir. Bu durumda
141
araştırmacılar sigara içme (bağımsız) değişkenine hiç müdahele etmeden toplumda zaten sigara
içmekte olan insanları deneysel olmayan araştırmalardan ya vaka-kontrol tasarım ya da
prospektif tasarımı kullanarak sigaranın akciğer kanseri ile ilişkisi/ bağlantısını açıklayabilirler.
Benzer örnekler hemşireliğe özel birçok konuda da verilebilir. Ameliyat sonrası ağrı düzeyi, ağrı
düzeyinde değişiklikler ve hastaların ağrı yanıtları gibi konuları incelemek için ya da uzun süreli
yatak istirahatinde olan hastalarda basınç yaralarının oluşumu ile hemşirelik girişimlerinin
ilişkisini incelemek için deneysel araştırma tasarlamak uygun değildir. Deneysel tasarım yerine
deneysel olmayan tasarımları kullanarak ameliyat sonrası hastaların ağrı deneyimlerine ya da
basınç yaralarının oluşmasına katkıda bulunan faktörleri inceleyebilirler. Dolayısı ile deneysel
olmayan araştırmalar, üzerinde deneysel araştırma yapmaya olanak bulunmayan durumlarda,
sağlık / hemşirelik bakım sorunlarını ve boyutlarını tanımlayan, sorunların nedenlerini,
sorunlarda etkili olan faktörleri, faktörler arasındaki ilişkileri incelemeye yönelik yapılan
araştırmalar olarak tanımlanabilir. Kısaca bu araştırmalar bağımlı ve bağımsız değişkenleri
tanımlama ve ilişkileri inceleme odaklıdır (LoBiondo-Wood & Haber, 2002; Talbot, 1995).
Deneysel olmayan araştırmaların amacı, nedenselliği kanıtlamaktan çok olayı

tanımlamak, açıklamak ve değişkenler arasındaki ilişkileri ortaya koymaktır. Deneysel
araştırmalarda bağımsız değişkene müdahele olurken bu tür araştırmalarda araştırmacı
müdahalede bulunmadan, incelenen olayın ya da hastalığın var olan durumunu inceler, gözlemler.
Durum, hastalık ya da olayın doğal gidişi söz konusudur ve araştırmacı bu doğal gidişe hiçbir
müdahele yapmadan verilerini toplar (LoBiondo-Wood & Haber, 2002; Talbot, 1995). Bu
araştırmalarda yanıt aranan temel sorular genellikle şu şekildedir
- Sağlığı etkileyen olay / durum nedir?
- Olayın/durumun/hastalığın sıklığı nedir?
- Bu hastalık, sorun, durum, olay. vb. kimlerde, nerede, ne zaman görülmektedir?
- Bu sorun ya da hastalığın görülmesini etkileyen faktörler nelerdir?
- Bu faktörlerin gelişen olayla/durumla anlamlı bir ilişkisi var mıdır?
- Sağlık sorununda etkili olan prediktörler nelerdir?
- Sağlık sorunlarına, hemşirelik bakım sorunlarına en uygun çözüm yolları

nelerdir?
142
4.4.1. Tanımlayıcı Tasarımlar
Tanımlayıcı araştırmalar ilgilenilen konu hakkında çok az şey bilindiği zaman yeni bilgi
sağlamak, incelenen konunun anlamını ortaya koymak amacıyla yapılırlar (Dempsey &
Dempsey, 2000). Adından da anlaşıldığı üzere tanımlayıcı tasarımların amacı, incelenen
durum ya da olayı tanımlamaktır. Tanımlayıcı tasarımlar kanıt düzeyi açısından nispeten
daha zayıf olarak görülmekle birlikte genellikle ilişki arayıcı ve deneysel araştırmaların
planlanabilmesi için temel oluştururlar. Tanımlayıcı araştırmalardan elde edilen bilgi birikimi
arttıkça daha üst düzeyli araştırmalara geçmek mümkün olur. Tanımlayıcı tasarımlar
kapsamında bazen basit tanımlayıcı tasarım ifadesi kullanılmaktadır. Basit tanımlayıcı
tasarımda, değişkenler arasında ilişkileri tanımlama ya da inceleme çabası yoktur, sadece
araştırmacı ilgilendiği değişkenleri tanımlar ve bu değişkenlerin meydana gelme sıklığını
belirler. Araştırmacılar genellikle sayı ve yüzdelik değerlendirmelerle olayı ya da durumu
tanımlarlar. Nüfus sayımları basit tanımlayıcı tasarımlara iyi bir örnektir. Tanımlayıcı
tasarımların avantaj ve dezavantajları Tablo 4-3’de gösterilmiştir (Talbot, 1995).
Tanımlayıcı tasarımlar bazı kaynaklarda survey tasarımlar olarak da adlandırılır. Bu

daha çok tanımlayıcı tasarımlarda kullanılan veri toplama yöntemi ve araçlarının
özelliklerinden kaynaklanmaktadır. Bu araştırmalarda veriler daha çok Anket ve görüşme
yöntemi yolu ile ve bireylerin öz-bildirimlerine dayalı olarak toplanır (Dempsey & Dempsey,
2000; Talbot, 1995). Survey kelimesi anlam olarak daha çok araştırmacıların veri toplamak için
anket formları kullanması ya da kişisel görüşmeler yapmasıdır. Surveyler bazı sınırlılıklarına
rağmen hemşirelikte de önemli bir veri toplama kaynağıdır. Surveyler tanımlayıcı, ilişki arayıcı
ya da yarı deneysel araştırmalar gibi birçok araştırma tasarımlarında kullanılabilir (Burns &
Grove, 2009).
Tanımlayıcı araştırma tasarımına örnek olarak, Öztürk ve Savaşkan’ın (2008),

Hemşirelerin Hizmet-içi Eğitimlerle İlgili Yaşadıkları Sorunlar, Beklenti ve Önerileri başlıklı
çalışması verilebilir. Bu çalışmanın tasarımı Örnek 4-1’de açıklanmıştır.
143
4.4.2. Karşılaştırmalı-Tanımlayıcı Tasarımlar
Karşılaştırmalı-tanımlayıcı araştırma tasarımlarında, iki veya daha fazla gruptaki

değişkenlerin farklılıkları karşılaştırılarak tanımlanır ve açıklanır. Veriler her bir gruptan
toplanır ve gruplar arasındaki farklılıkları incelemek için tanımlayıcı ve önemlilik testleri
kullanılır (Burns & Grove, 2009). Karşılaştırmalı tanımlayıcı bir araştırma planlandığı zaman,
karşılaştırılan gruplar araştırılan değişken dışında mümkün olduğu kadar benzer özelliklere
sahip olmalıdır. Bunu yapmak için random örnekleme yöntemleri, eğer mümkünse tabakalı
örnekleme yöntemi kullanılmalıdır. Karşılaştırmalı tanımlayıcı araştırmaların avantaj ve
dezavantajları (Talbot, 1995) Tablo 4-4’te gösterilmiştir.
Karşılaştırmalı-tanımlayıcı araştırma tasarımına örnek olarak, Matsui, Braun ve

Karel’in (2008), Amerika ve Japonya’daki Yaşlılar Arasında Yaşam Sonu Bakım
Tercihlerinin Karşılaştırılması (Comparison of End-of-Life Preferences Between Japanese
Elders in the United States and Japan) başlıklı makalesi verilebilir. Bu çalışmanın tasarımı
Örnek 4-2’de açıklanmıştır.
144
4.4.3. Kesitsel Tasarımlar
Kesitsel araştırma tasarımları, belli bir zaman dilimindeki verileri incelemeye odaklıdır.
Çalışmada incelenen tüm olaylar tek bir veri toplama süresince elde edilmeye çalışılır. Kesitsel
tasarımların amacı, özellikle sabit ya da belirlenmiş bir noktada olayın durumunu
açıklamak, tanımlamak ya da olaylar arasındaki ilişkileri incelemektir (LoBiondo-Wood
& Haber, 2010; Polit & Beck, 2010).
Kesitsel araştırmalar, neden-sonuç ilişkisinin aynı anda incelendiği tasarımlardır. Hem

neden hem de sonuç değişkenleri aynı zamanda, yani çalışmanın yapıldığı zaman diliminde
vardır. Çalışılan popülasyondan kesitsel olarak verilerin gözlenmesini ve toplanmasını içerir.
Kesitsel araştırmalar, Türkçe yayınlarda toplum saha taraması, prevelans araştırması,
epidemiyolojik surveyans ve durum saptama gibi terimlerle; İngilizce yayınlarda ise screening,
prevalence study, epidemiyological surveillance, baseline survey, fact-finding survey, point-in-
time study, one-shot survey vb. gibi terimlerle aynı anlamda kullanılmaktadır. Kesitsel
tasarımlar kanıt düzeyi yönünden prospektif (ileriye yönelik) araştırmalara göre daha zayıftır.
Kesitsel araştırmaların avantaj ve dezavantajları Tablo 4-5’te gösterilmiştir (LoBiondo-Wood
& Haber 2010; Polit & Beck, 2010; Talbot, 1995; Tezcan, 1992).
145
Kesitsel araştırma tasarımına örnek olarak, Morse ve Fife’nin (1998), Eşlerin Kanser
ile Baş etme Durumu: Hastalığın 4 Dönemine Uyum Düzeyi (Coping with a partner’s cancer:
adjustment at four stages of the illness trajectory) başlıklı makalesi verilebilir. Bu çalışmanın
tasarımı Örnek 4-3’te açıklanmıştır.
4.4.4. İlişki Arayıcı Tasarımlar
İlişki arayıcı tasarımlar, değişkenler arasındaki ilişkileri açıklamak, tanımlamak ya da

incelemek için kullanılır. İnceleme çeşitli düzeylerde yapılabilir. Araştırmacı değişkenler
arasındaki ilişkileri tanımlamak, belirlemek ya da kuramsal çerçevede ileri sürülen ilişkilerin
gerçekten var olup olmadığını anlamak için incelemeyi hedefler. Bu çalışmalarda var olan
ilişkileri yeterli şekilde inceleyebilmek için temsil gücü olan örneklem seçilmeli ve örneklem
değişkenler arasındaki ilişkileri incelemeye uygun ve yeterli ölçüde büyük olmalıdır (Burns &
Grove, 2009; Talbot, 1995).
146
Araştırma deneyimi daha az olan araştırmacılar, ilişki arayıcı araştırmalarda genellikle
iki önemli hata yapma eğilimindedirler. Bunlardan ilki, eğer iki değişken birbiriyle bağlantılı
ise biri diğerinin nedeni olmalıdır. İkincisi, farklılıkların incelendiği araştırmalar ile ilişkilerin
incelendiği araştırmalarda araştırmacıların kafaları karışır. Farkın olması bir ilişkinin
olduğunu varsaymasına rağmen, farklılıkları inceleyen istatistiksel analiz ve tasarım, ilişkileri
inceleyen tasarımla aynı değildir. Eğer bir çalışmada iki ya da daha fazla grupta, bir veya
birden çok değişken inceleniyorsa bu durumda araştırmacı tanımlanan değişkenler arasındaki
farklılıkları açıklamaktadır. Eğer çalışma, iki ya da daha fazla değişkeni tek grupta inceliyorsa,
o zaman araştırmacı değişkenler arasındaki ilişkileri keşfetmektedir. İlişki arayıcı
tasarımlarda tanımlanan durum kapsamında iki ya da daha fazla sayıda değişken
arasında ilişkiler incelenir ve böylece örneklem gruplara ayrılmaz, analizler çalışma
kapsamındaki tüm örneklemdeki (yani tek grupta) değişkenlerin ölçümleri değerlendirilir
(Burns & Grove, 2009; Talbot, 1995).
Değişkenler arasındaki ilişkilerin incelenmesinin yanı sıra, ilişki arayıcı tasarımlarda

bazen nedensel ilişkiyi incelemeye de odaklanılabilir. Bu durumda tasarımdaki bağımlı
değişken üzerinde etkisi olduğu düşünülen bağımsız değişkenler yani prediktörler
belirlenmeye çalışılır. Böyle bir incelemede, çalışmada kullanılan diğer bağımsız değişkenlerle
bağlantılı olmayan ancak bağımlı değişkenle yüksek şekilde korelasyon gösterenler en etkin
prediktör olarak görülür. Bu tür incelemeler için genellikle lojistik regresyon gibi çoklu
istatistiksel analizler tercih edilir. Bu tasarımlarda bilinmesi gereken en önemli nokta,
araştırmacının incelediği ve bulduğu ilişki güçlü bir neden-sonuç ilişkisinden ziyade, bir
değişkenin diğer değişkenle birlikte değişmesi durumunu gösterir. İlişki arayıcı araştırmaların
avantaj ve dezavantajları Tablo 4-6’da gösterilmiştir (Burns & Grove, 2009; LoBiondo-Wood
& Haber, 2002; Talbot, 1995).
İlişki arayıcı araştırma tasarımına örnek olarak, Karabulutlu, Tan, Erdem & Okanlı’nın
(2005), Hemodiyaliz Hastalarında Stresle Baş Etme ve Sosyal Destek başlıklı makalesi
verilebilir. Bu çalışmanın tasarımı Örnek 4-4’te açıklanmıştır.
147
4.4.5. Retrospektif Tasarımlar
Retrospektif tasarım kullanıldığı zaman araştırmacı, sonuçtan yola çıkarak bu sonuca

yol açan ya da sonucu doğuran faktörleri/etkenleri belirlemek amacıyla geriye doğru giderek
çalışır. Diğer bir deyişle bu araştırma tasarımında sonuçtan hareket ederek nedeni/etkeni
bulma yolu izlenir. Genellikle epidemiyolojik araştırmalarda sık kullanılan bir tasarımdır.
Sosyal bilimciler genellikle bu tasarımları Ex post facto çalışmalar (olaydan sonra) olarak
adlandırır ve kullanırlar. Deneysel çalışmaların yapılamadığı durumlarda genellikle kullanılır.
Bu tasarımla araştırmacılar hastalığın/olayın/durumun gelişiminde etkisi olan nedensel
faktörleri ya da risk faktörlerini belirlemeye çalışırlar. Retrospektif tasarımlarda, araştırmacı
ilgilenilen sonuç değişkeninin geliştiği denekleri örneklem olarak seçer ve bu deneklerin
geçmişe yönelik olarak o duruma yol açan nedenleri, ya kayıtlardan ya da deneklerin
kendilerinden öğrenerek elde eder (Dempsey & Dempsey, 2000; LoBiondo-Wood & Haber,
2002; Parahoo, 1997).
Eğer meydana gelmiş bir olayın geçmişte olası nedenlerle bağlantısı hasta dosyaları
gibi geçmişteki kayıtlardan elde edilip sadece tanımlanıyorsa bu durumda retrospektif-
tanımlayıcı tasarım olarak adlandırmak daha uygun olacaktır. Araştırmacıların ülkemizde de
en sık karşılaştığı ve kullandığı retrospektif araştırma çeşididir. Yılmaz ve arkadaşları (2006),
Acil Serviste Akut Zehirlenmelerin Retrospektif Analizi başlıklı çalışmalarında, 1 Ocak 2004
ve 1 0cak 2005 tarihleri arasındaki bir yıllık süre içinde acil servise “akut zehirlenme” şikayeti
ile getirilen 16 yaş üstü hastalar, retrospektif olarak incelenmiş ve hastalar yaş, cins, alınan
madde ve alınan ilaç tipinin belirlenmesi amacıyla değerlendirilmiştir. Çalışma sonuçlarına
göre, akut zehirlenme olgularının %55’ ini “medikal ilaçlarla zehirlenme”, %24‘ü “gıda ve
mantar zehirlenmesi” oluşturmuştur. 16-24 yaş grubundaki akut zehirlenmelerde “öz-kıyım
amaçlı ilaç kullanımı”, 45 yaş ve üzeri grupta ise “kazara zehirlenmeler” ön planda
bulunmuştur.
Retrospektif araştırmalar aynı zamanda nedensel ilişkileri de ortaya koyduğu için

nedensel karşılaştırmalı (causal-comparative studies) ya da karşılaştırmalı çalışmalar olarak
da bilinir. Ancak bu tasarımları en iyi ifade eden ve en çok bilinen adlandırma Vaka-
Kontrol’dür (LoBiondo-Wood & Haber, 2002, s. 228). Vaka-kontrol tasarımlarda,
incelenen durum/olay/hastalık özellikleri taşıyan grup (vaka grubu) ile taşımayan grup
(kontrol grubu) karşılaştırılarak hastalık ya da durumla bağlantısı olan nedenler geriye
yönelik olarak incelenir (Polit & Beck, 2010, s.235).
Vaka-kontrol araştırmalar bazen deneysel araştırmalarla karıştırılabilmektedir. Burada

ayırt edici en önemli özellik, deneysel araştırmalarda bağımsız değişkene müdahale söz
konusu iken (yani girişim uygulanır), vaka-kontrol araştırmalarda doğal gidişe kesinlikle
müdahale edilmez. Bu araştırmalarda vaka ve kontrollerin nasıl seçileceği oldukça önemlidir.
Her şeyden önce vakaların tanı ve seçim kriterleri çok açık bir şekilde tanımlanmalı ve
standardize edilmelidir. Vakalar açık ve net olarak tanımlanmalıdır. Örneğin akciğer
tüberkülozu olan ve olmayan hastalar vaka ve kontrol grubunu oluşturacaksa, vakaların bir
kısmına akciğer grafisi ile bir kısmına ise tüberkülin testi ile tüberküloz tanısı konmamalıdır.
Vaka ve kontrollerin sayısı birbirine eşit olabileceği gibi vakalar kontrollerin iki katına kadar
148
fazla alınabilir. Bu tip araştırmalarda neden-sonuç ilişkisini sağlıklı inceleyebilmek için vaka
ve kontrol gruplarına alınacak bireylerin seçiminde, grupların, hastalık bulunması dışındaki
diğer tüm özelliklerin (yaş, cinsiyet, ırk, sosyo-ekonomik durum vb) benzer olması esastır.
Bunlar kontrol değişkeni olarak adlandırılır ve benzer grup oluşturma zorluğu nedeniyle bir
çalışmada genellikle üç ya da dört değişken kontrol değişkeni olarak seçilir (Akdur, 1996;
Tezcan, 1992).
“Vaka ve kontrol grubu” bir örnekle açıklanabilir. Örneğin, hepatit-B hastalığının

oluşumunda kişisel koruyucu davranışların ilişkisinin incelendiği bir araştırmada, hepatit B
tanılı hastalar (vaka grubu) ile bu hastalığı taşımayanlar (kontrol grubu) bazı özellikler
yönünden karşılaştırılacaktır. Burada vaka ve kontrol grupları, incelenen değişken (kişisel
koruyucu davranışlar) dışında yaş, cinsiyet, eğitim, sosyo-kültürel özellikler ve sağlık özellikleri
vb. gibi mümkün olduğu kadar benzer seçilmelidir. Bu örnekte, eğer belli aralıklarla kan
transfüzyonu almış/almakta olan ya da hepatit-B yönünden bilinçli olabilecek sağlık meslek
grubundan olanların oranı her iki grupta benzer değilse sonuçta kurulan bağlantı doğru
olmayacaktır. Çünkü her iki neden de hepatit-B gelişiminde olası etkenler arasındadır. Bazı
özellikler yönünden benzer olan her iki grupta kişisel koruyucu davranışların oranı belirlenir ve
aralarında anlamlı bir fark olup olmadığı uygun istatistik yöntemlerle gösterilir. Eğer olumlu
kişisel koruyucu davranışların oranı vaka grubunda anlamlı olarak düşük bulunursa hepatit-B
gelişiminde kişisel koruyucu davranışların bağıntısı/ilişkisi olduğu rahatlıkla söylenebilir.
Retrospektif tasarımların (özellikle vaka-kontrol tasarımın) avantajları ilişki arayıcı

tasarımlara benzerdir, ancak ilişki arayıcı tasarıma göre araştırmacının kontrol düzeyi daha
fazladır. Retrospektif araştırmaların avantaj ve dezavantajları Tablo 4-7’de gösterilmiştir
(Akdur, 1996; Dempsey & Dempsey, 2000; Talbot, 1995; Tezcan, 1992).
Retrospektif-tanımlayıcı araştırma tasarımına örnek olarak, Edéll-Gustafsson ve

arkadaşlarının (1994), Koroner Arter Bypass Ameliyatı Geçiren Hastalarda Uyku Şekilleri
Üzerine Hemşirelik Notları: Retrospektif Bir Değerlendirme (Nurses’ notes on sleep patterns
in patients undergoing coronary artery bypass surgery: a retrospective evaluation of patient
records) başlıklı makalesi verilebilir. Bu çalışmanın tasarımı Örnek 4-5’te açıklanmıştır.
Retrospektif araştırmalar kapsamındaki Vaka-Kontrol tasarıma örnek olarak, Uskun ve

arkadaşlarının (2005), İlköğretim Öğrencilerinde Obezite Gelişimini Etkileyen Risk Faktörleri
başlıklı çalışması verilebilir. Bu çalışmanın tasarımı Örnek 4-6’da açıklanmıştır.
149
4.4.6. Prospektif Tasarımlar
Prospektif tasarımlar, olası etkenleri/nedenleri izleyerek sonuca ulaşma yöntemi olarak

tanımlanır. Araştırmacı incelenmek istenen durum yönünden riskli olan belli bir grubu seçer ve
sonuçları değerlendirmek için belli bir süre izler. Aynı işyerinde çalışmak, aynı yıl doğmak, aynı
bölgede yaşamak, aynı bölgeden göçmek vb.” gibi bir ya da daha fazla özellikler yönünden
aynı/eşit olan bu gruplara kohort denir. İzlenen grupların adından dolayı da bu araştırmalar
genellikle kohort araştırmalar olarak anılır. Ancak ileri dönük (forward-looking), ileriye
yönelik, insidans, longitudinal, izleme (follow-up) gibi farklı isimler de kullanılmaktadır.
Prospektif çalışma yapabilmek için izlemeye alınacak kohortların bir ya da daha çok özelliğinin
aynı/eşit olmasına özen gösterilmelidir. Retrospektif tasarımlar gibi prospektif tasarımlar da
epidemiyolojik çalışmalarda daha çok tercih edilir. Prospektif araştırmaların amacı,
hastalığın, durumun, olayın vb. gelişimine neden olan risk faktörlerini belirlemek ya da
tanımlamaktır. İzlem süresi genellikle uzundur, ancak epidemiyolojik çalışmaları
kapsamayan, prospektif olarak tasarlanan bazı çalışmalarda kısa süreli izlemlerle de bu tür
çalışmalar yapmak mümkündür (Akdur, 1996; Talbot, 1995; Tezcan, 1992). Prospektif
araştırmalarla elde edilen çalışma sonuçları ya da kanıt kalitesi, deneysel olmayan diğer
tasarımlara göre daha güçlüdür. Bu tasarımla araştırmacılar problemin insidensini ve olası
nedenlerini daha iyi inceleme fırsatı bulurlar (LoBiondo-Wood & Haber, 2010).
En iyi bilinen prospektif bir çalışma örneğine, Framingham çalışması verilebilir. Bu

çalışmada araştırmacılar bir toplumdaki bireyleri 20 yıl süreyle izlemişler ve “diyet-beslenme
alışkanlıkları, egzersiz, kilo ve kan lipid düzeyleri” gibi değişkenleri incelemişlerdir. Bu
araştırma ile kalp hastalığı, hipertansiyon ya da akciğer hastalığı gibi hastalıkların daha önceden
tanımlanan etkenlerle bağlantısı kurulmuş ve önemli sonuçlar elde edilmiştir (Burns & Grove,
2009).
Prospektif olup daha kısa süreli izlemi kapsayan bir araştırmaya örnek olarak, Tulman
150
ve arkadaşlarının (1990), Doğum Sonrası Fonksiyonel Durum Değişiklikleri başlıklı çalışması
verilebilir. Doğum sonrası ilk 6 aylık dönemde loğusa kadınların fonksiyonel durum (bebek
bakımı ile ilgili aktivitelere hazır oluşlukları) ile ilgili değişkenleri ve değişiklikleri incelemek
amacıyla yapılan çalışmada, veriler bir araç kullanılarak postpartum 3 hafta, 6 hafta, 3 ay ve 6
aylık döneminde 110 kadından toplanmıştır. Bu çalışma prospektif/ileriye dönük/longitudinal
bir çalışmadır, çünkü kadın yaşamında önemli bir dönem olan postpartum dönemi boyunca
kadınlar incelenmiş ve fonksiyonel durumun zaman içindeki değişiklikleri belli zaman
aralıklarında dört kez (postpartum 3 hafta, 6 hafta, 3 ay ve 6 ay) toplanmıştır.
Bazen araştırmacılar, deneysel tasarım kullandıkları araştırmalarını “deneysel ve

prospektif tasarım” olarak ifade ederler. Gerçekte tüm deneysel çalışmalar doğası gereği
prospektiftir çünkü araştırmacı belli bir girişimi uygular ve belli bir süre sonra girişimin etkilerini
izler. Bu nedenle deneysel çalışmaları prospektif çalışma olarak açıklamak gereksizdir.
Prospektif araştırmaların avantaj ve dezavantajları Tablo 4-8’de gösterilmiştir (Polit & Beck,
2010; Talbot, 1995).
Prospektif araştırma tasarımına örnek olarak, Johansson, Bachrach-Lindstrom,

Carstensen ve Ek’in (2008), Evinde Yaşayan Yaşlı Popülasyonda Malnütrisyon: Prevelans,
İnsidans ve Risk Faktörleri. Prospektif Bir Çalışma (Malnutrition in a Home-Living Older
Population: Prevalence, İncidence And Risk Factors. A Prospective Study) adlı çalışma örnek
olarak verilebilir. Bu çalışmanın tasarımı Örnek 4-7’de açıklanmıştır.
151
152
4.4.7. Path Analizi (model sınama)
Path analizi nedensel ilişkilerin incelenmesinde, değişkenler arasında sebep-sonuç

ilişkisinin üçüncü bir değişkenin etkisine bağlı olduğu durumlarda, genellikle de hipotezleri test
etmek için istatistiksel analizlerin kullanıldığı, karmaşık araştırma tasarımlarıdır. Path analizi
için kullanılan hipotezler sıklıkla bir kuram ya da modelden geliştirilir. Böylece Path analizi ile
modeller test edilebilir. Eğer analiz sonucunda veriler modeli destekler şekilde çıkarsa, bu
durum modelin doğru olduğunu göstermez sadece doğru olma olasılığını gösterir. Path
analizinde geliştirilen yapısal model, bir değişkenin diğer değişkenler üzerinde sahip olduğu
etkiyi belirlemek için kullanılabilir. Bu sonuçlar gelecekteki araştırmalara projeksiyonlar için
önemlidir. Path analizinde belirlenen ilişkiler path diyagramları ile gösterilir. Path Analizinin
avantaj ve dezavantajları Tablo 4-9’da gösterilmiştir (Talbot, 1995).
153
Path analizine örnek olarak, Fowles, Bryant, Kim, Walker, Ruiz, Timmermen &
Brown’ın (2011), Düşük gelirli gebelerde diyet kalitesinin belirleyicileri: Path analizi
(Predictors of Dietary Quality in Low-Income Pregnant Women: A Path Analysis) başlıklı
çalışması örnek olarak verilebilir. Bu çalışmanın tasarımı Örnek 4-8’de açıklanmıştır.
154
5. NİCEL ARAŞTIRMA TASARIMLARI II
*Nursen Nahcivan
155
5.1. Deneysel Araştırma Tasarımları
Deneysel araştırmalar özellikle neden-sonuç ilişkilerinin en iyi incelendiği ve güçlü

kanıtlar sağlayan araştırmalardır. Müdahale araştırmaları olarak da bilinir. Bir araştırmanın
tam deneysel olması için bazı temel koşulları (girişim, kontrol ve randomizasyon) sağlaması
gerekir. Bu koşulların tümünün birlikte bulunmadığı araştırmalar yarı deneysel araştırmalar
olarak değerlendirilir. Tam deneysel olan araştırmalarda genellikle çalışma grubu, deney ve
kontrol grubu olmak üzere ikiye ayrılır. Bu iki gruba ayırma işlemi tamamen rastlantısal olarak
yapılır. Deney grubuna uygulama (ya da girişim) yapılırken kontrol grubuna hiçbir uygulama
yapılmaz. Her iki grup bir süre izlenir ve elde edilen sonuçlar karşılaştırılır. İki grup arasında
incelenen değişken yönünden anlamlı bir fark bulunmuş ise hipotez kabul edilir, aksi halde ise
hipotez reddedilir (Akdur, 1996; Burns & Grove, 1997; Talbot, 1995).
Bu tip araştırmalarda araştırmacı aktiftir. Deneysel tasarımları deneysel olmayan

tasarımlardan ayıran nokta da budur. Deneysel araştırmalarda araştırmacı arzulanan sonuca
ulaşmak için aktif gözlem ve eylemlerde bulunur. Araştırmacı hasta bakımı için sadece var
olan durum hakkında gözlem yapmaz, bir şeyler olması için uğraşır ve deneme yapar. Her
tipteki araştırmadan elde edilen bilgiler değerli olmakla birlikte, deneysel araştırmalar
deneysel olmayan araştırmalara göre daha güçlü olarak kabul edilir (Burns & Grove, 1997;
LoBiondo-Wood & Haber, 2002; Talbot, 1995).
Hemen her meslek grubunun bilimsel araştırmadaki temel amaçlarından biri, neden-
sonuç ilişkilerini ortaya koymaktır. Örneğin, hemşirelik hastalıkların önlenmesi, sağlığın
korunması, iyileştirilmesi, sürdürülmesi ve geliştirilmesi ile ilgilenir. Hemşirelik girişimlerinin
bu konularda işe yarar olup olmadığını anlamak ya da girişimlerin etkinliğini test etmek için
deneysel ya da yarı deneysel araştırmaların kullanılması gerekir. Deneysel ve yarı deneysel
araştırmalar aynı zamanda kanıta dayalı uygulamalar nedeniyle de önemlidir. Bu tür
çalışmalardan elde edilen bulgular uygulamada değişiklik yapmak için klinik uygulama
geçerliği ve mantığını sağlarlar (LoBiondo-Wood & Haber, 2002).
Tüm bunların yanı sıra deneysel araştırmaların çeşitli avantaj ve dezavantajları (Tablo
4-10) da bulunur (Akdur, 1996). Deneysel araştırmaların bu dezavantajlı özelliklerinin yanı
sıra, doğası gereği hemşirelik araştırmaları, her zaman deneysel müdahaleye uygun değildir.
Bu sebeple hemşirelikte yapılan araştırmalarının çoğu deneysel olmayan tiptedir. Bu durum
hemşireliğin, fizik bilimlerine benzememesi ve hala hemşirelik biliminin kuram ve içeriğinin
tanımlanıyor olmasından kaynaklanmaktadır. Deneysel tasarımlar, araştırma öncesi ilgili tüm
değişkenlerin tanımlanmasını, ilişkili durumların ortaya konmasını ve yönetilecek/manipüle
edilecek değişkenlerin belirlenmesini gerektirir. Ancak bu bilgi birikimi ve araştırma alt yapısı
sağlanabilirse manipüle edilecek değişkenler üzerinde çalışılabilir (Burns & Grove, 2009;
156
5.1.1. Tam Deneysel Araştırma Tasarımları
Deney geçerli kriterler kullanarak gözlemlerin yapıldığı ve verilerin toplandığı bilimsel

bir incelemedir. Bir araştırmanın tam ya da gerçek bir deneysel araştırma olabilmesi için üç
özelliği birlikte bulundurması gerekir. Bu özellikler: (1) Randomizasyon, (2) Kontrol ve (3)
Yönetmedir. Tam deneysel tasarım kullanılarak yapılan bir araştırma genellikle Randomize
Kontrollü Çalışma (RKÇ) ya da Klinik denemeler olarak adlandırılır. Randomize kontrollü
çalışmalar en iyi çalışmalar olarak bilinir ve neden-sonuç ilişkisi hakkında en iyi bilgi ya da
kanıt sağlayan “altın standart/gold standart” olarak kabul edilirler. Tek başına randomize
kontrollü bir çalışma II. Kanıt düzeyinde kabul edilir. Ayrıntılı bilgi için Ünite 11’e bakınız.
Tam/gerçek bir deneysel araştırma tasarımında olması gereken üç özellik, “Tasarımlarla İlgili
Önemli Bazı Kavramlar” başlığı altında açıklanmış olmakla birlikte, bu bölümde deneysel
tasarıma özel bilgiler ayrıntılı açıklanmıştır (Dempsey & Dempsey, 2000; LoBiondo-Wood &
Haber, 2002, 2010).
Randomizasyon: Deneysel araştırmalarda araştırmacıların sağlamakta en çok

zorlandığı koşullardandır. Araştırmaya alınan katılımcıların/deneklerin deney ve kontrol
grubuna ya da gruplara random olarak atanmasını kapsar. Bu yolla, her bir denek eşit ve bilinen
olasılıkla herhangi bir gruba girer. Random atama bireysel ya da grup olarak yapılabilir. Deney
ve kontrol gruplarına random atama, incelenen bağımlı değişkeni etkileyebilen katkılara göre
gruplardaki herhangi bir sistematik hatanın ortadan kaldırılmasını sağlar. Gruplara random
atama işlemi rastgele/random örneklemeden farklıdır (LoBiondo-Wood&Haber, 2010; Talbot,
1995). Özellikle gruplara atama işleminde gerçek randomizasyon yöntemleri dışında
randomizasyon benzeri yöntemlerle (hastaların tek-çift dosya numaraları, isimlerin baş harfleri,
başvuru günleri vb. gibi) yapıldığı durumlarda, kullanılan yöntemler basit ve etkin gibi
görünmekle birlikte, bu yöntemlerle denek seçimlerinde araştırmacı bilinçli veya bilinçsiz
olarak yönlendirmeye açıktır. Yönlendirme durumu çalışmaya alınan deneklerin hangi grupta
yer alacakları veya çalışma sırasında hangi grupta olduklarının bilinmesinden kaynaklanır. Bu
koşul hem deneği çalışmaya kaydeden araştırmacı, hem tedaviyi/girişimi uygulayan
157
araştırmacı, hem deneğin kendisi hem de sonucu değerlendiren araştırmacı için geçerlidir (Ata
& Urman, 2008).
Seçim yanlılığını azaltmak için ideal yöntem, randomizasyon listesinin araştırmacı ve

hastalardan gizlenerek her bir deneğin dahil olacağı grubun ancak o denek çalışmaya dahil
olduktan sonra çalışmada doğrudan bir rolü olmayan üçüncü bir şahıs tarafından araştırmacıya
bildirilmiş olmasıdır. Gerçek randomizasyon yapılmayan ya da randomizasyon yöntemi açıkça
belirtilmeyen çalışmalar yönlendirmeye açık olabilir ve sonuçları şüpheyle karşılanmalıdır (Ata
& Urman, 2008).
Araştırmacılar her ne kadar randomizasyon kurallarına uygun hareket ederek

çalışmalarını uygulasalar da deneysel araştırmaların özellikle randomize kontrollü çalışmaların
uygulanması sırasında randomizasyonu azaltan durumlarla çok sık karşılaşabilmektedirler.
Çalışmaya alınan deneklerin ölüm, tedaviyi red, tedavinin olumsuz etkileri, taşınma vb. gibi
çeşitli nedenlerle çalışmadan ayrılması nedeniyle örneklem kayıplarının yaşandığı durumlarda,
araştırmacıların randomizasyonu sürdürebilmeleri ve girişimin etkisini gerçekçi
değerlendirebilmeleri için “intention to treat (ITT)” analizini yapmaları gerekir. ITT prensibi
olarak da adlandırılan bu analiz, RKÇ’da örneklem grubundaki bireylerin randomize olarak
atandıkları gruplarda karşılaştırılmasıdır. Başka bir ifadeyle ITT analizinin anlamı, örnekleme
giren bireylerin araştırma sürecinde çalışmaya alım kriterlerine ait özelliklerinin değişip
değişmediğine, önerilen girişime uyup uymadığına veya tedavi protokolünden çekilip
çekilmediğine bakılmaksızın tüm bireyleri kapsayacak biçimde analiz yapılmasıdır (Günüşen
&Üstün, 2009).
Denetim (Kontrol): Kontrol deneysel araştırmalarda anahtar bir kavramdır ve çalışma

geçerliğini etkilemesi bakımından önemlidir. Kontrol kelimesinden genellikle üç şey anlaşılır.
İlki, araştırmacının araştırma alanı üzerinde kontrolü sağlamasıdır; ikincisi deney yapılan
değişkenin üzerinde kontrole işaret eder; üçüncüsü kontrol grubu gibi bir karşılaştırma grubu
kullanarak iç geçerlik tehditlerini tanımlamayı ve bertaraf etmeyi kapsar. Bu şekilde araştırmacı
bir kontrol grubu kullanarak daha fazla denetim getirir. Deneysel araştırmada, karşılaştırılan
grup kontrol grubudur ya da olağan/halen sistemde-yürürlükte olan tedaviyi alan gruptur.
Kontrol grubunun kullanılması, deneklerin gruplara random atanması, deney kuralları ve
protokolünün özenle hazırlanması (girişim uygulama ve veri toplama gibi) ile denetim
sağlanmış olur (Brink & Wood, 1998; LoBiondo-Wood&Haber, 2010; Polit & Hungler, 1989).
Deneysel bir araştırmada alanın kontrolünü sağlamak için araştırmacı incelenen

değişkenleri etkileyen olası faktörleri belirlemek, çalışma dışı tutmak ve böylece sonuç
değişkenini etkileyen faktörler için önlemler almak durumundadır (Dempsey & Dempsey,
2000; LoBiondo-Wood & Haber, 2002).
Yönetme/Manipülasyon: Yönetme deneysel tasarımlarda kapsama alınan deneklerin

en az bir kısmına araştırmacı tarafından “bazı şeyler yapılarak” etki edilmesidir. Bu “bazı
şeyler” genelde deneysel bir girişim, müdahale, tedavi ya da uygulama anlamına gelir.
Deneysel araştırmalarda manipülasyon yapılan “bağımsız değişken”dir ve çalışmada bazı
deneklere/katılımcılara girişim yaparak ve diğerlerine yapmayarak, ya da farklı miktarlarda
158
vererek ya da farklı gruplara vererek yönetilir. Deney yapanlar bağımsız değişkeni bilinçli
olarak değiştirir ve incelenen bağımlı değişken üzerindeki etkilerini gözlemler. Bağımsız
değişken bazen bir tedavi, ilaç uygulaması ya da bir öğretim planı olabilir. Bu deneysel
tedavinin ya da uygulamanın sonucunu belirlemek için ölçülen şey, bu manipülasyonun
etkisidir (Polit & Hungler, 1989; LoBiondo-Wood & Haber, 2002; 2010).
Deneysel tasarımların karmaşık yapısının daha iyi anlaşılması için genellikle şekiller
kullanılır (Şekil 4-2 ve Şekil 4-3). Bu şekillerde kullanılan harflerin her birinin belli bir anlamı
vardır. R-randomizasyonu yani gruplara random atamayı gösterir. T harfi testi, bağımlı
değişkendeki gözlem ve değerlendirmeleri ifade eder, yani deney/girişim uygulanmadan önceki
ve sonraki ölçümleri kapsar. Bu kapsamda T¹-girişim öncesi veri toplamayı, T²-girişim
sonrasını gösterir. G-girişimi yani grubun girişim aldığını gösterir. Tüm gerçek deneysel
tasarımlar gruplara random atanır, deneklerin bazısı girişim alır ve girişimin etkileri gözlenir.
Tasarımlar yapılan gözlemlerin sayısına göre değişiklik gösterir. Tam/gerçek deneysel tasarım
tipleri çok çeşitli olmakla birlikte bu ünitede sadece “Ön test-son test kontrol gruplu tasarım
(klasik deneysel tasarım), Son-test kontrol gruplu tasarım ve Solomon dört gruplu tasarım ele
alınmıştır.
5.1.1.1. Ön Test-Son Test Kontrol Gruplu Tasarım
Aslında klasik deneysel tasarımdır (Şekil 4-2A). Burada denekler iki gruba random
olarak atanır, böylece sonuç değişkeni üzerinde etkisi olabilecek değişkenler kontrol altına
alınarak deney ve kontrol grubu oluşturulmuş olur. Daha sonra ön test
ölçümleri/değerlendirmeleri yapılır, böylelikle araştırmacı bağımsız değişkenin etkisini
belirlemek için temel veri sağlar. Araştırmacı gruplardan birine (ki bu deney grubudur) girişim
uygular ve sonrasında bağımlı değişkende değişiklik olup olmadığını görmek için ölçümü
tekrarlar. Kontrol grubu hiçbir tedavi/girişim almaz, fakat yine de deney grubuyla karşılaştırma
için ölçümler/ değerlendirmeler yapılır. Çalışma sonunda iki grup arasında farkın derecesine
göre bağımsız ve bağımlı değişkenler arasındaki var olan nedensel bağıntı açıklanabilir
(LoBiondo-Wood & Haber, 2002, 2010).
Bu tasarımda random atama ve kontrol grubunun bulunması, iç geçerliği tehdit eden

birçok riskleri azalttığı için, neden-sonuç ilişkisini ortaya koymada tasarımın gücünü artırır.
Ancak mükemmel değildir. Bazı tehditler gerçek deneysel araştırmalarda da kontrol
edilmeyebilir. İnsanlar araştırma süresinin uzunluğundan dolayı çalışmaya devam etmek
istemeyebilirler, bu yüzden çalışmadan çekilebilirler ya da ölüm, taşınma vb. nedenlerle
katılımcıların sayısı azabilir. Bu durum randomizasyon özelliğini bozabildiği için sonuç
değişkenini olumsuz olarak etkiler. Eğer çalışmadan ayrılanların sayısı ve özellikleri kontrol
grubuna göre fark yaratmışsa bu etki çalışmalarda açıklanabilir. Böyle araştırma makaleleri
okunduğu zaman örneklem ve sonuçlar dikkatli incelenmeli ve yorumlanmalıdır. Aynı zamanda
test etkisi bu çalışmalarda problem olabilir. Çünkü araştırmacı genellikle iki kez aynı ölçümü
yaptığı için deneklerin testi öğrenme olasılıkları vardır ve bu nedenle denekler ikinci ölçüm
zamanında daha iyi puan almaları ya da değerlendirme yapmaları söz konusudur.
Araştırmacılar bu problemi, ya iki ölçümde aynı testin farklı biçimlerini (soruların yerlerini
değiştirmek gibi) kullanarak ya da Solomon dört gruplu desen gibi daha karmaşık bir tasarım
159
tipini kullanarak aşabilirler (LoBiondo-Wood & Haber, 2002; 2010).
5.1.1.2. Son Test-Kontrol Gruplu Tasarım
Bu tasarım Şekil 4-2B’de görüldüğü gibi, şekil olarak ön test-son test kontrol gruplu
tasarıma benzer fakat sadece ön test uygulanmaz. Bu tip deneysel tasarım, ön test etkisinin
büyük problem olduğu ya da oluşturacağı düşünülen çalışmalarda ya da eldeki katılımcıların
solomon dört gruplu tasarım yapmak için yetersiz olduğu durumlarda kullanılır (Aksayan &
Emiroğlu, 2002; LoBiondo-Wood & Haber, 2002).
Son test-kontrol gruplu tasarımın kullanıldığı bir araştırma örneği ile bu tasarım daha
iyi anlaşılabilir. Elgie ve arkadaşları (2010), Okul sağlığı hemşirelerine uygulanan bilgisayar
destekli acil durumlara karşı hazırlık kursunun etkinliğini değerlendirdikleri çalışmada,
random olarak deney ve kontrol grubu oluşturmuşlar, deney grubuna on-line olarak 15 eğitim
modülü uygulamışlardır. Araştırmacılar deney ve kontrol grubundaki katılımcılara ön test
uygulamayarak test etkisini kontrol altına almışlardır. Araştırmacılar bu etkiyi kontrol altına
almamış olsalardı, deney grubundakilerin sonraki testlere yanıt verirken daha önce nasıl yanıt
verdiklerini hatırlayarak değişiklik yapma olasılıkları artabilecekti. Benzer şekilde kontrol
grubundakilerin de, ön test etkisiyle acil durumlara karşı hazırlık ile ilgili ne yapmaları gerektiği
konusunda farkındalıklarını artırma veya merak uyandırma olasılıkları artabilecekti.
5.1.2. Solomon Dört Gruplu Tasarım
Ön test son test, kontrol gruplu tasarıma (klasik deneysel tasarıma) son test kontrol
gruplu tasarımın eklenmiş halidir. Şekil 4-2C’de görüldüğü gibi iki deney, iki kontrol grubu
olmak üzere dört grup vardır. İki tip tasarımın birleştirilmiş şekli gibidir. Dört gruptaki tüm
denekler tam deneysel araştırmalarda olduğu gibi random atanmıştır. Bununla birlikte bu son
iki grubun ilave olması, önce ve sonra grupların deneyimlediği iç geçerlik tehditlerinin test
edilmesine yardım eder. Diğer bir ifadeyle test etkisi kontrol altına alınır. Bu tasarımı kullanma
durumunda ilk iki grupta ön test –son test etkisini değerlendirmeye izin verirken diğer iki grup
ön test almaz. Dolayısıyla bu tasarım test etkisini değerlendirmeye yardım eder (LoBiondo-
160
5.1.3. Yarı Deneysel Araştırma Tasarımları
Araştırmacılar etik nedenler, çalışma alanı ya da örnek seçimindeki güçlüklerden dolayı

tam/ gerçek deneysel araştırma tasarlayamadığı zaman yarı-deneysel tasarımlar seçebilirler.
Yarı deneysel tasarımlarda gerçek deneysel araştırmalardaki gibi bağımsız değişkenin
yönetimi, manipülasyonu gerçekleşirken, randomizasyon ve kontrol grubu gibi iki temel
özellikten en az biri gerçekleşemez. Yani araştırmacı ya deney ve kontrol grubuna deneklerin
random atamasını yapamaz ya da mevcut olanaklardan dolayı kontrol grubu oluşturamaz. İç
geçerlik daha zayıftır. Araştırmacılar gerçek deneysel araştırmalarda olduğu gibi etkileyen tüm
değişkenler üzerinde denetim yapamazlar. Bu durumun sonucunda, araştırmacıların
ilgilendikleri nedensellik bağlantısı daha zayıf olur. Bu bölümde hemşirelik araştırmalarında en
yaygın kullanılan beş tip yarı deneysel tasarım açıklanmıştır. Bu tasarımların bir kısmı deney
161
öncesi tasarımlar olarak da adlandırılmaktadır (Şekil 4-3) (Burns & Grove, 2009; Dempsey &
Dempsey, 2000; Parahoo, 1997; Polit & Hungler, 1989).
5.1.3.1. Randomize Olmayan Gruplarda Ön Test Son Test-Kontrol

Gruplu Tasarım
Bu tasarım aynı zamanda benzer olmayan gruplarda ön test son test-kontrol gruplu
tasarım olarak da adlandırılır ve hemşirelik araştırmalarında yaygın olarak kullanılır (Şekil 4-
3A). Bu tasarımda deney ve kontrol grubu olmasına rağmen grupların oluşturulmasında
randomizasyon söz konusu değildir. Deney grubuna girişim uygulanırken kontrol grubuna
uygulanmaz. Bu tasarımda randomizasyonun yokluğu nedeniyle, araştırmacı deneyin
başlangıcında sonuç değişkenine etkisi olabilecek karıştırıcı değişkenlerin etkisini kontrol
edemeyecektir (Dempsey & Dempsey, 2000).
162
Bu tasarım randomizasyon özelliği dışında tam deneysel araştırmaya benzer.
Araştırmacılar genellikle çalışma koşulları nedeniyle, deney ve kontrol gruplarını randomize
edemedikleri durumlarda bu tip tasarımı kullanırlar. Ya da başlangıçta tam deneysel olarak
planlanan araştırma devam eden süreç içinde randomizasyon koşullarını karşılamazsa, çalışma
bu tip tasarımına düşebilir (LoBiondo-Wood & Haber, 2002).
Randomize olmayan gruplarda ön test son test-kontrol gruplu tasarımın kullanıldığı bir
araştırma örneği ile bu tasarım daha iyi anlaşılabilir. Park ve Kim’in (2011), İlkokul
öğrencilerinde omurga sağlığını korumaya yönelik hazırlanan web tabanlı bir eğitim
programının etkinliğini değerlendirdikleri çalışmayı Kore’de üç okulda gerçekleştirmişlerdir.
Çalışmaya üç okuldaki 5.sınıf öğrencileri alınmış ve çalışma üç grup üzerinde yürütülmüştür.
Bu gruplar: I.Grup-web tabanlı eğitim uygulanan grup (n=28), II. Grup-geleneksel-yüz yüze
eğitim alan grup (n=29) ve III. Grup-girişim uygulanmayan kontrol grubudur (n=31). Ancak bu
gruptaki çocuklar randomize edilmeden, her okuldaki 5.sınıflardan sadece biri çalışma
kapsamına alınarak gruplar oluşturulmuştur. İki girişim ve bir kontrol grubu, eğitim öncesi ve
sonrası olmak üzere 4 hafta ara ile“bilgi, uygulama ve öz etkililik” yönünden iki kez
değerlendirilmiş ve sonuçlar karşılaştırılmıştır. Bu çalışmada deney ve kontrol gruplarındaki
çocuklar random atanamadığı için tasarım tipi, yarı deneysel araştırmalardan randomize
olmayan ön test son test- kontrol gruplu tasarımdır diyebiliriz.
5.1.3.2. Randomize Olmayan Gruplarda Son Test-Kontrol Gruplu

Tasarım
Bu tasarım Eşit/Benzer Olmayan Gruplarda Son Test-Kontrol Gruplu Tasarım

olarak da adlandırılmaktadır (Şekil 4-3B). Yarı deneysel tasarımlar grubunda yer almakla
birlikte tasarımın zayıflığından dolayı deney öncesi tasarımlar olarak da isimlendirilmektedir.
Tasarımın zayıflığına rağmen veri toplama fırsatlarının sınırlı olduğu ve özellikle test etkisinin
problem olduğu hemşirelik araştırmalarında yaygın olarak kullanılmaktadır (Burns & Grove,
Bir önceki örnekte açıklanan Park ve Kim’in (2011), İlkokul öğrencilerinde omurga
sağlığını korumaya yönelik hazırlanan web tabanlı bir eğitim programının etkinliğini
değerlendirdikleri çalışmada, araştırmacılar uyguladıkları girişimden önce ön-test yapmamış
sadece girişim sonrası son test yapmış olsalardı, bu çalışma “randomize olmayan son test
kontrol gruplu tasarım” grubuna girecekti. Burada araştırmacıların ön test uygulamamaları, ön
test etkisini azaltmak ya da ortadan kaldırmakla birlikte, çalışma gruplarına alınan öğrencilerin
random olarak atanmaması, iç geçerlik tehditlerinden dolayı yine sonuçların yorumlanmasında
sınırlılıklara yol açacaktır.
5.1.3.3. Tek Gruplu Ön Test-Son Test Tasarım
Tek gruplu ön test-son test tasarım, yarı deneysel tasarımların en basit olanıdır ve daha
çok araştırmacıların tek grupla çalışmasının olanaklı olduğu durumlarda kullanılır (Şekil 4-3C).
Aynı zamanda çalışmanın iç geçerliğinin zayıf olması sebebiyle deney öncesi tasarımlar olarak
da kabul edilir. Deney öncesi tasarımların gücü yarı deneysel tasarımlara göre daha zayıf olarak
163
görülür. Aslında bu tasarımda deney/girişim öncesi (ön test) ve deney/girişim sonrası (son test)
ulaşılan farkların ne olduğu ölçülür. Yani deney grubuna girişim öncesi ve sonrası test
uygulanır. Sonuçta girişimin etkisi değerlendirilmeye çalışılır. Ancak tasarımda sadece tek
grubun olması ile ölçümde elde edilen sonuçların şansa mı yoksa gerçekten uygulanan girişime
mi bağlı olduğu anlaşılamaz. Bulguların yorumlanmasında iç geçerlik koşullarındaki zayıflık
dikkate alınmalıdır (Burns & Grove, 2009; Dempsey & Dempsey, 2000; LoBiondo-
Wood&Haber, 2010).
Tek gruplu ön test-son test tasarımın kullanıldığı bir araştırma örneği ile bu tasarım daha
iyi anlaşılabilir. Uymaz ’ın (2012), Huzurevinde Yaşayan Yaşlılara Uygulanan Düşme Önleme
Programının Değerlendirilmesi başlıklı çalışmasında, kamuya ait bir huzur evinde 60 yaş
üstünde olan 46 yaşlı deney grubunu oluşturmuştur. Çalışmada kontrol grubu oluşturulmamış
olup tek grup üzerinde yürütülmüştür. Kurumda yaşayan tüm yaşlılar çalışma kapsamına
alınmış ancak örneklem kriterlerine uyan sadece 46 yaşlı üzerinde “düşme önleme programı”
uygulanabilmiştir. Kontrol grubunun olmadığı ve iki kez (girişim öncesi ve sonrası) verilerin
toplandığı çalışmada, araştırmacı düşme önleme programına ilişkin bazı önemli sonuçlar elde
etmiştir. Ancak çalışmanın kontrol grubu olmadan yapılması sebebiyle elde edilen
bulguların/sonuçların, yaşlılara uygulanan düşme önleme programının “düşme sayısını
azaltma, düşmeden koruyucu davranışları geliştirme” ve “ilaç kullanım bilgisini” artırmaya
katkısı ya da etkisini açıklamada sınırlılığı vardır.
5.1.3.4. Tek Gruplu Son Test Tasarım
Tasarım gücü açısından zayıf olan ve deney öncesi tasarımlardandır. Adından da

anlaşılacağı üzere bu tasarımda tek deney grubu vardır, girişim öncesi ön-test uygulanmaz ve
sadece son-test yapılır. Dolayısıyla uygulanan girişim sonucunda araştırmadan elde edilen
sonuçların gerçekten uygulanan girişime mi yoksa başka faktörlere bağlı olduğunu açıklamak
ve genelleme yapmak oldukça zordur. Bu tip tasarım daha çok bir uygulamanın sonuçlarını
değerlendirmeyi amaçlayan çalışmalarda kullanılır (Burns & Grove, 2009) (Şekil 4-3D)
5.1.3.5. Zaman Serileri
Araştırmacıların tek grupta çalışmalarının olanaklı olduğu ve uyguladıkları girişim ya

da tedavinin etkilerini uzun bir zaman içinde ölçmek istedikleri zaman kullandıkları bir
tasarımdır (Şekil 4-3E). Bu tasarımda araştırmacı girişim yapmaya devam eder ve de deney
süresi boyunca meydana gelen etkileri/sonuçları farklı zaman dilimlerinde ölçmeyi sürdürür
(Dempsey & Dempsey, 2000). Diğer yarı deneysel tasarımlara göre bazı avantajları olmakla
birlikte, “veri toplamada kullanılan kavramların tanımında, kayıt etme ve kayıtların muhafaza
edilmesinde” zamanla değişiklik olabileceğinden, çalışmanın tutarlığında problemlere yol
açabilir. Diğer taraftan tek gruplu ön test-son test tasarımın kullanıldığı çalışmalarda,
araştırmacılar inceledikleri olay ya da durumun zamanla değişip değişmediğine “zaman
serileri” ile bakabilirler. Kontrol grubu olmasa bile, daha geniş zaman diliminde veri toplama
noktalarının bulunması, araştırmadaki tehditleri ortadan kaldırmaya yardım eder (LoBiondo-
164
Zaman serileri tek gruplu olduğu gibi kontrol gruplu da olabilir. Kontrol gruplu
zaman serileri, kontrol grubunun yer aldığı bir tasarım tipi olup, denek duyarlığı ya da
Hawthorne etkisi gibi zaman serileri tasarımının özünde olan problemleri azaltmak için
kullanılabilir. Kontrol grubunun kullanıldığı zaman serilerinde tasarımın gücü de artar (Burns
& Grove, 2009; Dempsey & Dempsey, 2000).
5.1.3.6. Terazileme (Counterbalanced) / Çapraz (Crossover) Tasarım
Araştırmacılar bazı deneysel çalışmalar ile aynı deneklere birden fazla tedaviyi, sıralı
şekilde vererek daha sonra aynı denekler üzerinde farklı tedavilerin etkilerini karşılaştırmak
isterler. Bu tip deneysel araştırmalarda araştırmacılar bazı güçlüklerle karşılaşabilmektedirler.
Örneğin, bu çalışmalarda tedavi/girişime maruz kalan deneklerin daha sonraki tedavi/girişim
yanıtları etkilenebilir (carryover effect-taşıma etkisi ya da aktarılmış etki olarak adlandırılır) ya
da uygulamayı alan deneklere deney/girişim protokolü artık tanıdık, bildik gelebilir ve bu durum
onları etkileyebilir (buna da practice effect-uygulama etkisi denir). Bazen de çalışmaya katılan
deneklerde yorgunluk gelişebilir ya da çalışmadan sıkılabilirler (fatigue effect-yorgunluk etkisi).
Bu istenmeyen etkiler nedeniyle, bu şekilde tasarlanan çalışmalarda ortaya çıkan sonuçlar kafa
karıştırıcı olabilir. Terazileme tekniği ya da çapraz tasarım özellikle bu tip çalışmalardaki
“taşıma etkisinden” doğan olası hataları önlemek için kullanılan bir stratejidir. Terazileme ile
denekler random olarak tedavi koşullarına özel ardışık şekilde atanırlar. Aynı zamanda ilk
tedavinin etkilerini gidermek için tedaviler arasında yeterli boşluk sağlanır (bu boşluk bırakılan
süreye washout period denir) (Burns & Grove, 2009).
Terazileme tekniği ya da çapraz tasarımlar, bir tedavi yöntemi ya da girişiminin

aynı örneklem grubuna birden fazla sayıda yapıldığı durumlarda uygulanır. Bu yolla aynı
deneklere uygulanan farklı tedavi/girişimlerin etkileri karşılaştırılarak girişimin etkinliği
değerlendirilmeye çalışılır. Randomize olmayan gruplarda ön test son test-kontrol gruplu
tasarımdan daha güçlü ve etkilidir. Bu tasarımla denemelerin farklı hastalara uygulanması
sonucu, gözlem değerinde ortaya çıkacak olan hasta ve hastaların farklı fiziksel veya psikolojik
özelliklerinden kaynaklanan değişkenlik yok edilir. Bu durum, denemelerin
karşılaştırılmasında doğru sonuçlara ulaşma başarısını artırır (Armaneri & Armaneri, 2006;
5.2. Diğer Araştırma Tasarımları
Deneysel ve deneysel olmayan araştırma tasarımlarına girmeyen araştırma tasarım

tipleri bu sınıflama altında verilmiştir.
5.2.1. Metodolojik (Yöntem Bilim) Araştırmalar
Günümüzde hastalıkların tanısında pek çok yöntem ve teknikler kullanılmaktadır. Bu

yöntemlerin kişiye doğru tanı koymada ne kadar geçerli olduğunu ve bu yöntemleri kullanan
kişilerden kaynaklanan gözlem ya da ölçüm hatalarının boyutunun ne olduğunu belirlemek için
yapılan araştırmalara da metodolojik araştırmalar denmektedir (Tezcan, 1992). Başka bir
ifadeyle metodolojik araştırmalar, araştırmada incelenen kavramları, yani değişkenleri
165
ya da yapıları ölçmek için araç ve tekniklerin geliştirilmesi, geçerlik ve güvenirliğinin
sağlanması için kullanılır. Aynı zamanda psikometrik işlemleri kapsar. Psikometri anksiyete,
yaşam kalitesi, ağrı gibi hemşirelikte kullanılan kavramların ölçülmesiyle ilgilenir. Dolayısıyla
psikometri hemşire araştırmacılar için de önemli bir konudur. Çünkü bir araştırmanın amacı,
işlem yolları ne kadar açık anlatılırsa anlatılsın, veri analizi doğru ve uygun olsun, eğer o
çalışmada kullanılan ölçüm aracı/araçları psikometrik yönden yetersiz ise bulguların doğru
yorumlanması da yetersiz olacak ya da soru işaretleri taşıyacaktır (Burns & Grove, 2009;
Hemşireliğin doğası gereği ilgilendiği kavramların ölçülmesinde pozitif bilimlerdeki

gibi bir ölçümleme ne yazık ki çok kolay değildir. Bu nedenle hemşire araştırmacılar kendi
alanlarında ihtiyaç duydukları kavramların daha iyi ölçülmesi için araçlar geliştirmek
durumundadırlar. Bu nedenle hemşirelik araştırmalarında da kullanımı giderek artmaktadır.
Ölçmeyi sağlayan araç ya da tekniklerin geliştirilmesinde süreç uzun ve karmaşıktır.
Metodolojik araştırmaların tasarımı neden sonuç ilişkilerinin incelenmesine odaklanmaz,
bilinen araştırma süreci adımlarına uygun olarak psikometrik yöntem ve ilkelere de uygun
hareket etmeyi gerektirir (Burns & Grove, 2009; LoBiondo-Wood & Haber, 2002).
Psikometrik araç/ölçek geliştirmeye yönelik bir metodolojik araştırmada

izlenmesi gereken başlıca adımlar şunlardır:
(1) Ölçülmek istenen kavram/yapının tanımlanması,
(2) Araç/ölçek maddelerini oluşturma,
(3) Kullanıcılar için yönerge oluşturma,
(4) Aracın geçerlik ve güvenirliğini test etmedir.
Türkiye’de sağlık alanında özellikle hemşirelikte metodolojik araştırmaların önemli bir

bölümünü farklı kültürlerde geliştirilmiş ölçek/anket/kontrol listesi vb. araçların psikometrik
değerlendirmeleri oluşturur. Bununla birlikte az sayıda da olsa ölçek geliştirmeyi amaçlayan
araştırmalara da rastlanmaktadır (Burns & Grove, 2009; LoBiondo-Wood & Haber, 2002). Veri
toplamada kullanılacak araçların geçerlik ve güvenirliğine ilişkin ayrıntılı bilgiler Ünite 7’de
verilmiştir.
Hemşirelikte metodolojik araştırma tasarımına çok çeşitli araştırma örnekleri vermek

mümkündür. Ülkemizde pek çok hemşire araştırmacı tarafından, özellikle İngilizce’ de
geliştirilmiş ölçeklerin Türkçe’ ye çevrildiğini ve psikometrik değerlendirmelerinin yapılarak
Türk diline uyarlandığını görmekteyiz. Psikometrik araç/ölçek uyarlamasına örnek Ünite 7’de
verilmiştir. Bu bölümde metodolojik araştırma tasarımına örnek olarak, araç/ölçek uyarlama ya
da geliştirmeden farklı olarak, Ardahan ve Bayık-Temel’in (2011), Servikal Kanserin Erken
Tanısında Asetik Asitle Görsel Gözlem (Visual Inspection With Acetic Acid in Cervical Cancer
Screening) başlıklı çalışması verilmiştir (Örnek 4-9).
166
5.2.2. Meta-analizi (İleri Çözümleme)
Meta-analizi, girişimlerin etkinliği için en yüksek düzeyli kanıt sağlamak amacıyla

belirli bir konuda yapılmış, birbirinden bağımsız, birden çok çalışmanın sonuçlarını birleştirme
ve elde edilen araştırma bulgularının istatistiksel analizini yapma yöntemidir. Kimine göre
meta-analiz tek başına bir araştırma tasarımı değildir ve sadece bir araştırma tekniğidir. Belirli
konuda birbirinden bağımsız çalışma bulgularının meta-analiz yoluyla birleştirilmesi,
sonuçların geçerliğini güçlendirecektir. Meta analizi, ağırlıklı olarak deneysel çalışmaları
kapsamakla birlikte her tipteki nicel çalışmalar için uygulanabilir. Deneysel olmayan
çalışmaları kapsayan meta-analiz çalışmaları hemşirelikte daha yaygındır. Meta-analizler belirli
bir alandaki araştırma bulgularının sentez edilmesini, bütünleştirilmesini sağlar, böylelikle
oluşan kanıtlarla birlikte gelecek araştırma gereksinimleri için de yol gösterir (Akköz, Ercan &
Kan, 2004; Burns & Grove, 2009; Dempsey & Dempsey, 2000; LoBiondo-Wood & Haber,
2002).
Meta-analizi ile belirli bir alanda yapılmış araştırma sonuçları istatistiksel

yöntemlerle birleştirilmekte, böylece küçük örneklemler üzerinde yapılmış ve bu nedenle
de çelişkili sonuçları olan bireysel araştırmalardan daha geçerli ve güvenilir
genellemelere gitmek mümkün olmaktadır (Karasoy, Kadılar & Ata, 2009). Meta-analizi
sonuçları genellikle grafiklerden yararlanılarak gösterilir. Forest plot grafiği aynı soruyu veya
konuyu araştıran birçok çalışmadan elde edilen tedavi etkilerinin karşılaştırılmasını gösteren
bir grafik türü olup, her bir çalışmanın % 95 güven aralığındaki tahmini etki büyüklüğünü
gösterir. Her bir yatay çizgi güven aralığını, dikey çizgi ise iki grup arasında anlamlı fark
olmaması durumunu gösterir. Eğer çalışmaların güven aralıkları birbirine yakınsa düşük
heterojenlik, uzaksa yüksek heterojenlikten söz edilir. Meta-analizindeki çalışmalardan elde
167
edilen sonuçların ve çalışmaların birbirine benzer olması (heterojenlik olmaması) istenir.
Heterojenlik “sabit etki(fixed)” ve “random etki (random effect) modeli” gibi istatistiksel
yöntemler ile değerlendirilir. Ayrıca meta analizde en çok kullanılan Funnel plot grafiği de
meta analizine alınan yayınlardaki yanlılık olasılığını incelemek için kullanılır (Polit & Beck,
2010, s.522-525).
Akköz ve ark. (2004), yazılarında meta-analizinin uygulama aşamalarını yedi adımda

sunmuşlardır (Tablo 4-11). Aynı zamanda meta analizin genelde dört amacı olduğunu
belirtmişlerdir: (1) Örnek büyüklüğünü artırmak suretiyle istatistik anlamlılığı artırmak, (2)
Belirli bir konuda yapılmış, birbirinden bağımsız birçok çalışmanın sonuçları birbirine
benzemediğinde belirsizlik hakkında karar vermek, (3) Etki büyüklüğünün (effect size)
tahminlerini geliştirmek ve (4) Çalışmanın başında düşünülmeyen sorulara yanıt bulmaktır.
5.2.3. Sekonder Analiz (İkincil Çözümleme)
Sekonder analiz daha önceden yapılmış geniş çaplı bir araştırmanın verilerini tekrar
çalışmayı kapsar. Sekonder analiz de kendi başına bir araştırma tasarımından çok, bir araştırma
tekniğidir. Önceden başka amaçlarla toplanmış verilerin yeni hipotezleri sınamak ya da yeni
ilişkileri açıklamak için kullanımını gerektirir. Bu tür çalışmalar için veri kaynakları daha çok
büyük projeler, ulusal düzeydeki verilerdir. Genellikle bu türlü büyük çaptaki araştırma
projelerinde analiz edilenden daha fazla araştırma verisi elde edilir. Bu yolla değişkenler ve daha
önce analiz edilmemiş değişkenler arasındaki ilişkileri ortaya koyabilir. Ancak araştırmacılar
sekonder analizleri yürütürken çalışma verilerinin nasıl ve kim/ler tarafından toplandığı, veri
toplama tekniklerinin ne olduğu, veri kayıplarının olup olmadığı, verinin geçerliği ve incelenen
kavramla verilerin uyumu vb. gibi konularda bilgilere ihtiyaç duyarlar. Bir araştırma tekniği
olarak sekonder analizler ile meta-analizler karıştırılabilir. Her ikisinde de var olan veri
kullanılmakla birlikte, sekonder analizde bir araştırmadan çıkarılmış veri grubunun analizi
yapılırken meta-analizde aynı konu ile ilgili çok sayıda farklı araştırmacıların çalışma
bulgularının sentezi yapılır. Bu tür araştırmalar üzerinde en büyük sorun, bazı araştırmacıların
daha önceki yapılmış araştırmayı birden çok yayına bölmesi yani “salamizasyondur”. Sekonder
168
analiz yapmak isteyen araştırmacılar, mutlaka önceki çalışmanın verilerinden analiz edildiğini
belirtmelidirler (Burns & Grove, 2009; Dempsey & Dempsey, 2000; LoBiondo-Wood & Haber,
2002).
Sekonder analize örnek olarak, Monsen ve arkadaşlarının (2011), Zihinsel engelli olan
ve olmayan annelerde ev ziyaretlerinin sonuçları (Family home visiting outcomes for mothers
with and without intellectual disabilities) başlıklı çalışması verilebilir (Örnek 4-10).
5.2.4. Sistematik Derleme
Sistematik derlemeler ya da sistematik literatür incelemeleri, meta-analizinde olduğu

gibi ilgili bilim disiplinlerine ve klinisyenlere en iyi kanıt sağlayan, bir çeşit sekonder
araştırma projeleri ya da çalışmalarıdır (Wright, Brand, Dunn & Spindler, 2007). Bir
derleme makalenin sistematik olarak tanımlanabilmesi için derlemeye alınacak çalışmaların
belirlenmesi, seçilmesi, çalışma verilerinin sentezlenmesi süreçlerinin sistematik, şeffaf ve
tekrarlanabilir olması gereklidir. Bu bağlamda tanımlamak gerekirse; sistematik derleme,
klinik bir soruya yanıt ya da probleme çözüm oluşturmak için, o alanda yayınlanmış tüm
çalışmaların kapsamlı bir biçimde taranarak, çeşitli dâhil etme ve dışlama kriterleri kullanarak
ve araştırmaların kalitesi değerlendirilerek hangi çalışmaların derlemeye alınacağının
belirlenmesi, derlemeye dâhil edilen araştırmalarda yer alan bulguların sentez edilmesidir
(Burns & Grove, 2009; Karaçam, 2013).
Sistematik derleme ile meta analizi arasındaki en önemli fark, meta analizinde kapsama
alınan çalışma bulgularının yeniden istatistik analizi ile değerlendirilerek çıkarım yapılmasıdır.
Sistematik derlemeye örnek olarak Keser-Özcan ve Bilgin’in (2011), Türkiye’de Sağlık
169
çalışanlarına Yönelik Şiddet: Sistematik Derleme başlıklı çalışması verilebilir (Örnek 4-11).
5.2.5. Çok Merkezli/Çok Alanlı Araştırmalar
Literatürde bazı küçük farklılıklar olmakla birlikte, çok merkezli (multi-center), çok
alanlı (multi-site), hatta ortak araştırma (collaborative research) terimleri genellikle
birbirinin yerine kullanılmaktadır (Bangdiwala, Paula, Ramiro, & Munoz, 2003; Twycross &
Corlett, 2007). Bu tip araştırma tasarımlarında araştırmaya birden fazla merkez/kurum/alan
katılır ve bu katılımcı merkez/alanlar aynı işlemleri yaparlar. Ancak çok merkezli
araştırmalarda alandaki araştırmacılar çalışma protokolünün ve işlemlerin planlanmasında,
araştırma sonuçlarının bilimsel sorumluluğunu almada eş araştırmacılar olarak yer alırken,
çok alanlı araştırmalarda böyle bir zorunluluk bulunmaz. Diğer taraftan çok merkezli
araştırmalar genellikle randomize kontrollü klinik çalışmaları kapsarken, çok alanlı
araştırmalarda deneysel olmayan tasarımlar kullanılır. Çok merkezli araştırmalar ulusal ya da
uluslar arası olabilir (Bangdiwala ve ark., 2003).
Çok merkezli araştırmalar tek merkezde yapılması mümkün olmayan çalışmaların

tamamlanmasını; bilgi, ilgi ve uzmanlığı değişik olan uzman klinisyenlerin ve
araştırmacıların ortaklığını sağlar. Çok merkezli araştırmaları tek/bağımsız araştırmalardan
ayıran en önemli özellik, çok merkezli araştırmalar ile çalışma bulgularının
genellenebilirliğini sağlayan yeterli örnekleme ulaşılmasıdır. Diğer yandan araştırmacılar ve
uygulayıcılar arasında ortaklığı hızlandırır, araştırma bulgularının/sonuçlarının uygulamada
kullanımını artırır. Bu yararlarına rağmen çok merkezli araştırmalar oldukça karmaşıktır ve
170
fazla kaynak, altyapı ve koordinasyon gerektirir. Çok merkezli araştırmalarda karşılaşılan
zorluklar, “alan koordinasyonu, çalışma için kurumsal ve etik izin alma, veri toplamada
tutarlık, çalışma grubu üyelerinin seçimi ve ekip liderliği, araştırmada yapılacak işlemler
üzerinde konsensus ve yazarlık hakları vb. konuları” kapsar (Fiss, McCoy, Bartlett ve ark.,
2010).
171
Uygulamalar
1) Sizde merak ve ilgi uyandıran bir konuda literatür taraması yaparak bir
araştırma makalesi bulunuz (yada daha önceki ders ünitelerini çalışırken bulduğunuz
araştırma makalesi var ise onu kullanınız).
2) Bulduğunuz araştırma makalesinin “araştırma tasarımı” yönünden inceleyiniz.
172
Uygulama Soruları
1) Tarama yaparak bulduğunuz araştırma makalesini “araştırma tasarım tipi”

yönünden inceleyiniz.
a) Araştırmada kullanılan tasarımın hangi tip olduğu açıkça belirtişmiş mi?
b) Tasarım tipi araştırmanın amacına uygun mu?
c) Eğer deneysel tasarım kullanılmışsa “randomizasyon, denetim ve girişim”

nasıl uygulanmış? Girişim açıklanmış mı?
d) Araştırmada belirtilen tasarım tipi, belirtilen tasarımın özelliklerini yansıtıyor

mu?
173
Araştırma tasarımı araştırmacının araştırma sorularına yanıt aramak ve hipotezlerini test

etmek için yaptığı ayrıntılı plandır. Nicel araştırmalarda tasarım “girişimi, herhangi bir
karşılaştırmayı, karıştırıcı değişkenleri denetim altına alma yöntemlerini, körleme tekniklerini,
verinin toplanma yeri ve süresini” gösterir.
Nedensellik nicel araştırmaların temelini oluşturur. Nedenselliği anlamak için çeşitli

kriterler vardır. Bu kriterler arasında en önemli olanı, varsayılan neden (bağımsız değişken) ile
sonuç (bağımlı değişken) arasında gözlenen ilişkinin üçüncü (karıştırıcı) bir değişkenin etkisiyle
olmadığının gösterilmesidir.
Araştırma tasarımları farlı şekilde sınıflandırılmakla birlikte Deneysel, Deneysel

olmayan ve Diğer araştırmalar olarak üç ana başlıkta sınıflandırılabilir.
Deneysel olmayan araştırma tasarımları, I. düzey ve II. düzey kanıt oluşturan

araştırmalara faydalı veriler sağlarken tek başına yüksek düzeyli kanıt sağlamazlar.
Tanımlayıcı araştırmalar belirli bir çalışma alanındaki değişkenler hakkında daha fazla
bilgi elde etmek için kullanılır.
İlişki arayıcı tasarımlar, değişkenler arasındaki ilişkileri inceler. En az iki veya daha
fazla değişken, çalışma sırasında inceleniyor olmalıdır.
Deneysel ve yarı deneysel araştırmalar nedenselliği incelerler. Tam/gerçek deneysel

araştırma tasarımları üç koşulu birlikte bulundurmalıdırlar: (1) manipülasyon / yönetme
(araştırmacı bir tedavi/girişim uygulayarak bağımsız değişkeni yönetir), (2) kontrol (girişimin
etkisini göstermek için kontrol grubu kullanır),ve (3) randomizasyon (çalışmaya kabul edilen
deneklerin deney ve kontrol gruplarına random olarak dağıtımıdır). Bu koşullardan
randomizasyon ya da kontrol grubunun olmadığı tasarımlar, yarı-deneysel tasarımlardır.
Bir girişim ya da tedavinin etkilerini değerlendiren tam/gerçek deneysel araştırma

tasarımları ya da randomize klinik denemeler, tek bir çalışma olarak oldukça güçlü kanıt düzeyi
(II. düzey) sağlar.
Çalışmanın geçerliğini tehdit eden durumlar “deneklerin seçimi, girişimin yönetimi ve

değişkenlerin güvenilir ölçümü” ile kontrol altına alınır.
Metodolojik çalışmalar araştırmada değişkenler olarak kullanılan kavramları/yapıları

ölçmek için araçların geçerlik ve güvenirliğini geliştirmek için planlanır.
Sekonder analiz daha önceden yapılmış ancak ele alınmamış bir yönünü çalışmak üzere,
geniş çaptaki araştırmadan toplanmış çalışma verilerinin kullanılmasıdır.
Meta-analizi, girişimlerin etkinliği için en yüksek düzeyli kanıt sağlamak amacıyla belirli
bir konuda yapılmış, birbirinden bağımsız, birden çok çalışmanın sonuçlarını birleştirme ve elde
edilen araştırma bulgularının istatistiksel analizini yapma yöntemidir.
174
Sistematik derleme, klinik bir soruya yanıt ya da probleme çözüm oluşturmak için, o
alanda yayınlanmış tüm çalışmaların kapsamlı bir biçimde taranarak, çeşitli dâhil etme ve dışlama
kriterleri kullanarak ve araştırmaların kalitesi değerlendirilerek hangi çalışmaların derlemeye
alınacağının belirlenmesi, derlemeye dâhil edilen araştırmalarda yer alan bulguların sentez
edilmesidir
Çok merkezli araştırma, tek bir protokole göre birden fazla merkezde yürütülen, bu
sebeple birden fazla sorumlu araştırmacının bulunduğu klinik araştırmayı tanımlar. Ulusal ve
uluslararası düzeyde yapılabilir.
175
Bölüm Soruları
1) Pozitivist yaklaşım aşağıdaki hangi tip araştırmalarda kullanılır?
a) Nitel
b) Felsefi
c) Nicel
d) Non-parametrik
e) Parametrik
2) Literatürde araştırmalarda Neden-Sonuç ilişkisinin varlığından söz edebilmek

için bazı koşulların olması gerektiği ileri sürülür. Buna göre aşağıdaki ifadelerden hangisi
doğrudur?
a) Sonuç önceden oluşmuş olmalıdır.
b) Neden sonuçtan önce gelmelidir.
c) İlişki başka bir değişken tarafından açıklanabilir olmalıdır.
d) Neden ve sonuç değişkeni birbiriyle ilişkili olmamalıdır.
e) Neden ve sonuç aynı anda meydana gelmelidir.
3) Aşağıdakilerden hangisi “yanlılık” kelimesi ile aynı anlamda

kullanılmaktadır?
I. Bias
II. Hata
III. Değişken
IV. Taraf tutma
a) Sadece I
b) Sadece II
c) Sadece III
d) III ve IV
e) I,II ve IV
176
4) Aşağıdakilerden hangisi deneysel araştırmaların gücünü etkileyen en önemli
işlemlerden biridir?
a) Deneklerin tedavi/girişim gruplarına amaçlı olarak atanmasıdır.
b) Deneklerin tedavi/girişim gruplarına random atanmasıdır.
c) Deneklere tedavi/girişimin invazif olarak uygulanmasıdır.
d) Çalışma verilerinin istatistik uzmanına yaptırılmasıdır.
e) Verilerin birden çok araştırmacı tarafından toplanmasıdır.
5) Aşağıdakilerden hangisi, “İki veya daha fazla gruptaki değişkenlerin

farklılıklarının karşılaştırılarak tanımlandığı ve açıklandığı” araştırmalardandır?
a) Karşılaştırmalı-tanımlayıcı araştırma
b) Tanımlayıcı-kesitsel araştırma
c) Tanımlayıcı-ilişki arayıcı araştırma
d) Yöntem bilim araştırması
e) Retrospektif tanımlayıcı araştırma
6) “Vaka-kontrol” araştırmalarda aşağıdaki durumlardan hangisi geçerlidir?
I. Araştırmacı aktiftir, girişim yapar.
II. Girişimin etkinliği test edilir.
III. Araştırmacı doğal gidişe müdahalede bulunmaz.
IV. Nedenden sonuca doğru inceleme söz konusudur.
a) Sadece I
b) Sadece II
c) Sadece III
d) I ve II
e) II ve IV
7) “Araştırmacının aktif bir şekilde belirli bir araştırma tasarımı kapsamında

izlenecek yollara uygun olarak işlemlere başlaması, sürdürmesi ve sonlandırması”
aşağıdakilerden hangisini açıklamaktadır?
177
a) Randomizasyon
b) Denetim
c) Plasebo
d) Manipülasyon
e) Geçerlik
8) Nicel araştırmalarda yanlılık (taraf tutma) nedenleri nelerdir?
9) Deneysel olmayan araştırma tasarımları nelerdir?
10) Araştırma tasarımına karar vermek için araştırmacılar kendi kendilerine hangi
soruları sormalıdır?
Cevaplar: 1) c, 2) b, 3) e, 4) b, 5) a, 6) c, 7) d
178
6. NİTEL ARAŞTIRMALAR*
*
Semra ERDOĞAN
179
 Nitel Araştırmaların Özellikleri
 Nitel Araştırma Yaklaşımları
 Fenomenoloji (Olgu Bilim)
 Grounded Teori / Temellendirilmiş Kuram / Gömülü Kuram
 Etnografi (Halk Betimleme)
 Vaka Çalışması
 Diğer Yaklaşımlar
 Nitel Araştırma Süreci/Aşamaları
 Nitel Araştırmanın Planlanması
o Nitel Araştırmalarda Problem / Soru ve Amacın Belirlenmesi
- Nitel Araştırma Sorusu
- Nitel Araştırmanın Amacı
o Kuramsal / Kavramsal Çerçevenin Oluşturulması
o Literatürün Gözden Geçirilmesi
o Araştırma Alanı ve Örneklemin Belirlenmesi
o Örneklem Tipleri
- Aşırı ya da Aykırı Durum Örneklemesi
- Maksimum Çeşitlilik Örneklemesi
- Benzeşik Örnekleme
- Tipik Durum Örneklemesi
- Ölçüt Örnekleme
- Kartopu ya da Zincir Örnekleme
- Doğrulayıcı ve Yanlışlayıcı Durum Örneklemesi
- Kolay Ulaşılabilir Durum Örneklemesi
180
o Geçerlik ve Güvenirlik
- Geçerlik
- Güvenirlik
- Etik
 Nitel Veri Toplama ve Düzenleme
 Görüşme
o Görüşme Yolları
- Yapılandırılmamış Görüşmeler
- Yapılandırılmış Görüşmeler
- Yarı Yapılandırılmış Görüşmeler
- Sohbet Tarzı Görüşmeler
o Görüşme Süreci
o Derinlemesine Görüşme
o Odak Grup Görüşmesi
o Görüşme Bilgilerinin Kaydedilmesi
 Gözlem
o Dışarıdan ve Katılarak Gözlem
o Gözlemin Kaydedilmesi
 Nitel Veri Analizi ve Yorumu
 İçerik Analizi
 Betimsel Analiz
 Bulguların Yorumlanması
 Nitel Araştımanın Raporlandırılması
 Nitel Araştırma Raporunun Kritik Edilmesi
181
1) Nitel araştırmaların hemşirelik için önemini tartışınız. Nitel araştırma

tasarımının kullanıldığı hemşirelik araştırmalarını araştırınız ve inceleyiniz.
2) Hemşirelikte sık kullanılan nitel araştırma tasarımlarını tartışınız.
3) Nicel araştırmaların özellileri ile ilgili, önceki ünitelerde öğrendiğiniz bilgileri

hatırlayınız ve bu ünitede öğrendiklerinizle karşılaştırınız.. Farkını tartışınız.
182
Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde

edileceği veya
geliştirileceği
Nitel araştırmanın Nitel araştırmanın özelliklerini Okuyarak/Araştırarak

temel özellikleri kavramak ve nicel araştırmalardan
farkını tartışabilmek
Nitel araştırma Hemşirelikte kullanılan Nitel Okuyarak/Araştırarak

tasarımları araştırma tasarımlarını
[Olgu Bilim/Fenomenolojik; Halk

Betimleme/Etnografi;
Temellendirilmiş (Grounded) Kuram]

açıklayabilmek
Nitel araştırmanın Nitel araştırma sürecinin aşamalarını Okuyarak/Araştırarak

planlama aşamaları sıralayabilmek ve nicel
araştırmalardan farkını tartışabilmek
Nitel veri toplama Nitel araştırmalarda görüşme ve Okuyarak/Araştırarak

ve yorumu gözlem yoluyla veri toplama
yaklaşımlarını açıklayabilmek
Nitel veri analizi İçerik analizi ve betimsel analiz Okuyarak/Araştırarak

ve düzenlenmesi süreçlerini açıklayabilmek ve farkını
tartışabilmek
Nitel araştırmanın Nitel araştırma raporu yazımında Okuyarak/Araştırarak

raporlandırılması temel kuralları, geçerlik ve güvenirlik
koşullarını değerlendirebilmek
183
Anahtar Kavramlar
 Nitel Araştırma
 Fenomenoloji
 Olgu Bilim
 Tanımlayıcı fenomenoloji
 Hermenütik fenomenoloji
 Grounded Teori
 Temellenmiş Kuram
 Etnografi
 Halk Betimleme
 Vaka çalışması
 Feministik yaklaşım
 Eylem araştırması
 Nitel araştırma süreci
 Nitel araştırma Planlama
 Konu belirleme
 Nitel soru tipleri
 Kuramsal çerçeve
 Literatür tarama
 Nitel örneklemler
 Nitel veri toplama
 Geçerlik
 Güvenirlik
 Etik
 Görüşme
184
 Yapılandırılmamış görüşme
 Yapılandırılmış görüşme
 Yarı yapılandırılmış görüşme
 Görüşme süreci
 Derinlemesine görüşme
 Odak grup görüşmesi
 Gözlem
 Dışarıdan gözlem
 Katılarak gözlem
 Veri analizi
 Tümevarımcı analiz
 İçerik analizi
 Kodlamalar
 Betimsel analiz
 Bulguları yorumlama
 Raporlandırma
 Kritik etme
185
Giriş
Sağlık olgusu kuşkusuz sayıları ve istatistik analizleri dikkate alan çalışmaları gerektirir.
Bununla birlikte, belirli bir hastalıkla ya da olayla karşılaşan bireylerin / grupların içinde
bulundukları durumları, bu olaylara verdikleri tepkileri ve yaşananların arkasında yatan inanç,
tutum, davranış, motivasyon ve duygusal yönün bilinmesi de son derece önemlidir (Talbot,
1995). Bu bağlamda, bireylerin hem sağlık hizmeti sunanlarla, hem de yakın çevreleri ile
birlikte oluşturdukları örüntüleri ortaya koymak, olayın dokusunu anlamak ve ince farklılıkları
yakalamak için nitel araştırmalara gerek vardır. Nitel araştırmalar aynı zamanda, verilen
hizmetlerin değerlendirilmesi ve daha gerçekçi hizmet planlarının yapılmasına katkı sağlar
(Polit, Beck, & Hungler, 2001).
Nitel çalışmaların amacı, anlamı kavrama, içeriğini anlama, beklenmeyen yönleri ile
olayları tanımlama, süreçleri anlama ve nedensel açıklamalar geliştirmektir. Nitel
araştırmaların kuramsal temelleri disiplinler arası anlayış ilkelerine dayalıdır. Tüm disiplinlerde
ortak olan tema insan davranışını içinde bulunduğu ortam içinde ve çok yönlü anlamaya
çalışmaktır (Yıldırım & Şimşek, 2006).
Araştırmacılar nitel bir araştırmaya sezgisel olarak bildikleri önemli klinik bir sorunla
başlar. Başlangıçta, problem ya da konu hakkında literatürün gözden geçirilmesi kavramsal
temellere açıklık getirir. Araştırmacının sezgisi, gözlemi, merakı / ilgisi çalışmanın amacını
açıklamada yardımcı olur. Amaç açıklığa kavuştuğu zaman araştırmacı nitel çalışma planı
seçeneklerini gözden geçirmeye başlar (LoBindo-Wood & Haber, 2010).
Aşağıda çalışma alanlarında yaşanılan durumlar karşısında sezgileri yansıtan iki

örnek gösterilmiştir. Siz de buna benzer sezgilerle yola çıkarak nitel bir araştırma
planlayabilirsiz.
186
Örnek Olay
Hemşire G.C. okuduğu bir makalede kadınların sağlık hizmetlerini erkeklerden daha
fazla kullandıklarını öğrenir. Merak eder! Erkekler tıbbi kontrollerini neden kadınlar kadar
düzenli sürdüremiyorlar? Sadece erkek oldukları için olabilir mi?
Ya da
Hemşire S.A. yenidoğan servisinde çalışır. Bebeği ile birlikte taburcu olacak yeni
anneye bebek bakımı konusunda eğitim yaparken, annenin romatoid artrit tanısı olduğunu
öğrenir. Merak eder! Acaba böylesi sınırlılığı olan bir kadın çocuk sahibi olmaya nasıl karar
verdi?
Çalışma ortamında bu ve bunun gibi birçok farklı sorular sorarız. Bu soruların en iyi
yanıtı, nitel yöntemler kullanılarak yapılan araştırmalar ile açıklanabilir. Nitel araştırmalar bize,
Niçin? Neden? Nasıl? gibi zor soruların yanıtlarını verir. Hemşirelikte birçok alanda araştırma
yapılmakla birlikte, bazı olayları çok az anladığımız zaman, bu sorulara nitel araştırmalarla
yanıt bulabiliriz.
187
6.1. Nitel Araştırmaların Özellikleri
Nitel araştırmalar bireylerin deneyimlerine ve davranışlarına, süreçler ve olgular ile

ilgili faaliyetlere odaklanır. Diğer bir deyişle, nitel araştırmalar gözlem, görüşme ve
doküman analizi gibi nitel veri toplama yöntemlerinin kullanıldığı, algıların ve olayların
doğal ortamda gerçekçi ve bütüncül biçimde ortaya konmasına yönelik nitel bir sürecin
izlendiği araştırmalar olarak tanımlanır (Yıldırım & Şimşek 2006).
Nitel araştırmaların içeriğinde sayılar değil, sezgiler ve soyut yaşam deneyimleri vardır.
Sosyoloji, antropoloji, psikoloji, felsefe ve dilbilimleri gibi disiplinlerin katkısıyla gelişmiş olan
bu yaklaşımın sağlık alanına getirebileceği zenginlik hemşire araştırmacılar tarafından da
benimsenmiştir (Emiroğlu & Aksayan, 2012; Talbot, 1995).
Ünite 1’de belirtildiği gibi, pozitif bilim anlayışına dayalı nicel araştırmalarda
önermeler analitik ve olgusaldır (emprizm). Analitik ve olgusal önermeler denetlenebil ir
önermelerdir, çünkü evrende karşılığı vardır. Olgular deneyle, gözlemle, araştırma-
soruşturmayla, akılla kanıtlanabilir (Burns & Grove, 2009; Sezer, 2009). Buna karşın, nitel
araştırmalarda kullanılan metafizik önermelerin (felsefeci bakış) evrende bir karşılığı yoktur,
denetlenemez ve kanıtlanamazlar. Bu noktada, nitel araştırmacılar akıl yürütmelerin yerine
sezgiye, derinden kavrayışa, çok yönlü düşünmeye ve karşı tümevarıma başvurulması
gerektiğini savunurlar. Nitel araştırmalarda sürekli değişen sanal bir gerçeklik vardır. Bu
sanal gerçeklik göreceli, bireyler tarafından oluşturulmuş, tarihsel, sosyal, ekonomik,
politik, yani kültüreldir. Nitel araştırmacılara göre, bu kapsamdaki her türlü önermeler
bilimin konusu olabilir (Sönmez, 2008). Bu bakış, bir anlamda hemşirelik değerleri ile de
uyumludur. Çünkü nitel yöntemlerde kullanılan kavramlar bütüncüllük, doğallık, seziş,
yaşanmış deneyimler, etkileşim, iletişim ve oluşumlardır (Burns & Grove, 2009). Ayrıca,
hemşirelik olayları, tek bir bakış açısıyla anlaşılamadığı için nitel tasarım hemşirelik
biliminin geliştirilmesi için önemlidir (Talbot,1995).
Nitel araştırma tasarımları aşağıda belirtilen özellikleri içerir.
Doğal ortamlara duyarlılık: Nitel araştırmalar, doğal ortamlarda (evde, okulda,

hastanede, çalışma yerinde v.b.) gerçek yaşam durumlarını inceler. Sonuçların ölçülmesine
değil, ortaya çıkan sonuçların çözümlenmesine dayalıdır (Polit, Beck, & Hungler, 2001).
Araştırmacının katılımcı rolü: Araştırmacı katılımcılarla bire bir ilişki içindedir.

Araştırmacının içgörüsü ve deneyimleri araştırmanın bir parçasıdır. Bu nedenle araştırmacının
iletişimci-etkileşimci yaklaşımı önem kazanır (Buns & Grove, 2009).
Bütüncül yaklaşıma eğilim: Nitel araştırmacı üzerinde çalıştığı özelliklerin bütününü

inceler. Çünkü, değişkenlerin kendi başına anlamlı olmadığını, her değişkenin ilgili diğer
değişkenlerden etkilendiğini ve bu birlikteliğin araştırılan duruma gerçek anlam kazandırdığını
varsayar. Hümanistik felsefeyi benimser (Talbot, 1995; Yıldırım & Şimşek 2006).
Algıların ortaya koyulması: Nitel araştırma, nitel veri demektir. Nitel veri niyetleri,
istekleri, değerleri, fikirleri, duyguları, hisleri, inançları yansıtır. Bu nedenle veriler sayılarla
188
ifade edilmez, araştırma bulguları öyküdür. Araştırmacı bireylerin dış dünyayı nasıl
algıladıklarını, yorumladıklarını, bulundukları çevre içinde nasıl davrandıklarını, kendilerini ve
diğer bireylerin davranışlarını nasıl yorumladıklarını ve bunların nedenlerini anlayabilmek için
mümkün olduğu kadar ayrıntılı ve derinlemesine veri toplanmaya çalışır. Araştırmacı bireylere
yakındır ve gerekirse onlarla birlikte aynı ortamı paylaşır; empatik yaklaşım ve tarafsızlık
doğrultusunda çalışır; bireylerin deneyimlerini ve görüşlerini onların kelimeleri ile tanımlar ve
sözsüz ifadeleri değerlendirir (Pitney & Parker, 2009; Yıldırım & Şimşek 2006).
Araştırma deseninde esneklik: Süreç içinde araştırmanın yönü değişebilir, karşılaşılan

yeni durumlara ve bulgulara göre araştırma yeniden biçimlendirilebilir. Problemin en açık ve
ayrıntılı bir biçimde araştırılması, tanımlanması ve açıklanması için nicel araştırma yöntemleri
ile birlikte de kullanılabilir (triangulation / çeşitleme). Nitel araştırmalarda kullanılan
yöntemlerin çeşitliliği arttıkça, araştırmanın güvenirliği ve geçerliği de artar (Bkz. Ünite 1.)
(LoBindo-Wood & Haber, 2010; Yıldırım & Şimşek 2006).
Tümevarımcı analiz / yorum: Neden-sonuç ilişkisini irdeleyen ya da tümdengelim

yorum ilkesine dayalı olarak sonuçların uygulamaya aktarılmasını / denenmesini amaçlayan
pozitivist yaklaşımın aksine, nitel araştırmada tümevarımcı yorum / analiz kullanılır. Nitel
araştırmacı topladığı tanımlayıcı ve ayrıntılı verilerden yola çıkarak incelediği probleme
ilişkin ana temaları ortaya çıkarır ve bu verilerden kuram oluşturabilir. Bu süreçte araştırmacı
değişkenliğe ve yeniden düzenlemeye açıktır. Bazı nitel araştırmacılar, akıl yürütmeler yerine
sezgiye, derinden kavrayışa, çok yönlü düşünmeye başvurulması gereğini savunur, çünkü
bilimsel bilginin genellenmesi gibi bir kaygıları yoktur (Ekiz, 2004; Sönmez, 2008; Yıldırım
& Şimşek 2006).
Özetle, nicel araştırmalar, “x” değişkeninin “y” değişkenine neden olup olmadığını, ya
da ne kadar etki ettiğini inceler. Oysa, nitel araştırmalar “x” değişkeninin “y” değişkenine nasıl
neden olduğunu, “x” ve “y” arasındaki ilişki sürecinin ne olduğunu inceler. Nitel araştırmaların
özellikleri ve nicel araştırmalardan farklılıkları Tablo 5-1’de özetlenmiştir.
189
6.2. Nitel Araştırma Yaklaşımları
Nitel araştırma tasarımlarında, çalışmanın odaklandığı konuya ya da hangi disiplin

kapsamında ele alındığına göre değişik yaklaşımlar seçilir. Aşağıda hemşire araştırmacılar için
yararlı olacak nitel araştırma desenleri (gelenekleri) ele alınmıştır.
6.2.1. Fenomenoloji (Olgubilim)
Psikoloji ve felsefeyi temel almıştır. Türkçe adı “Olgubilim” ve “Görüngübilim” olarak

da kullanılmaktadır. Konu alanı insanların yaşam deneyimleridir. Hemşirelik araştırmalarının
büyük çoğunluğu bu yöntemi kullanmıştır. Fenomenolojik çalışmalar, bireylerin bir olay ile ilgili
deneyimlerinin anlamını araştırır ya da bir kavramın / olayın anlaşılmasını hedefler (örneğin,
stresin anlamı, yas deneyimi, yaşam kalitesi gibi). Fenomenolojik araştırmalar, içinde
yaşadığımız dünyayı bilme isteği ile ilgilenir, insan varlığının anlamını sorgular. Kişinin çevreyi
kendi algılayış biçimine göre nasıl yorumladığını inceler. Bu yaklaşımın amacı deneyimleri
tanımlamak, gruplamak ya da yorumlamaktan çok, betimlemek / göz önünde canlandırmaktır
(Emiroğlu & Aksayan 2012; LoBindo-Wood & Haber, 2010).
Fenomenolojik araştırmalarda temel veri kaynağı araştırmacı ile katılımcı arasındaki derin
görüşme ile elde edilir. Fenomenolojik araştırmalarda çalışma başlamadan önce ne katılımcı sayısı,
ne de veri toplama süresi tanımlanamaz. Genellikle az sayıda katılımcı ile yürütülür (10 kişi ya da
daha az). Nitel araştırmacılar için görüşme ile yapılan sorgulama sadece bilgi almayı değil, aynı
zamanda yaşanan deneyimlerle ilgili çabaları, gözlemleri ve yansımaları da içerir (Burns & Grove,
2009).
Fenomenolojik araştırmalar iki düşünme biçimi ile tanımlanır. (1) Tanımlayıcı

fenomenoloji, (2) Yorumlayıcı fenomenoloji.
Tanımlayıcı fenomenoloji: Günlük yaşam deneyimlerini tanımlar. Bu deneyimler

işitme, görme, hissetme, inanma, hatırlama, karar verme ve değerlendirme ile ilgilidir.
Araştırmacı bir olayı / durumu anlamak, gözler önüne sergilemek istediği zaman tanımlayıcı
fenomenolojiyi seçer. Örneğin, “Yakınını kaybetmiş kişiler kaybın kötü etkilerini nasıl algılıyor
ve yaşıyor?” sorusuna yanıt aramak için planlanan nitel bir araştırma, tanımlayıcı fenomenoloji
tipte tasarlanabilir ve veri kaynağı katılımcılarla yapılan derinlemesine görüşme olabilir (Polit
& Beck, 2010; Polit, Beck, & Hungler, 2001).
Tanımlayıcı fenomenoloji tasarımına bir başka örnek olarak, Beck’in (1998) doğum
sonrası panik hastalık deneyimi olan annelerle yaptığı çalışma (Postpartum onset of panik
disorder) gösterilebilir (Örnek 5-1).
190
Yorumlayıcı fenomenoloji (Hermenütik): Hermenütik (Yorumlama) çalışmaları
insanların yaşam deneyimlerini bir araç olarak kullanır ve bu deneyimlerin yaşandığı toplumsal,
kültürel, siyasal ve tarihsel yapı içerisinde, davranışları anlamaya / kavramaya çalışır. Yorumlayıcı
fenomenolojik araştırmacının amacı, başkasının dünyasına girmek ve aklı, olasılıkları keşfetmek
ve bulduklarını anlatmaktır (Polit, Beck, & Hungler, 2001).
Yorumlayıcı fenomenoloji araştırma tipine örnek olarak (Örnek 5-2), O’Brien ve

Wilkes (2007)’in “Ailesinde mental hastalığı olan kişilere bakım veren Mısır’lı aileler”
(Egyptian families caring for a relative with mental illness: a hermeneutic study) adlı çalışması
gösterilebilir.
Araştırmacılar raporlarında bir fenomenoloji çalışmasında tanımlayıcı ya da

yorumlayıcı yaklaşımlardan hangisini kullandıklarını genellikle belirtir. Tanımlayıcı
fenomenoloji, araştırmanın altında yatan olay ile ilgili düşünceleri anlamaya çalışır. Kavramlar,
gerçekler çerçeve içine alınarak açıklanır, tanımlanır. Yorumlayıcı fenomenolojide ise, olayın
içinde yer alan anahtar kavramlar (temalar) yorumlanır ve paylaşılır (Polit & Beck, 2010).
6.2.2. Grounded Teori / Temellendirilmiş Kuram / Gömülü Kuram
Bir olaydan kuram çıkaran, sistematik süreci olan nitel bir yaklaşımdır.
Temellendirilmiş kuram insanın etkileşim içinde olduğu sosyal çevreyi inceler, toplumsal yapı
ve süreçleri ele alır. Bu yöntemde, araştırmaya problem ile başlanmaz, problem verilerden
ortaya çıkar. Bu yaklaşım, hem tümdengelim hem de tümevarım mantık çerçevesinde
kavramları ve aralarındaki ilişkiyi tanımlar. Araştırmacı, çalışma sürecinde sıklıkla veriye geri
dönerek, araştırma sorularını gözden geçirir ve eksik ya da gözden kaçan verileri bulmaya
çalışır. Bu karşılaştırmalı analiz süreci, veri toplama boyunca devam eder. Araştırmacılar,
temellendirilmiş kuram yoluyla teori geliştirir ancak test etmez. Temellendirilmiş kuram
çalışmasında literatürün kullanılması, araştırma sorularının düzenlenmesini ve kuramın
onaylanmasını sağlar (Macnee & McCabe, 2008; Polit & Beck, 2010).
Temellendirilmiş kuram tasarımı, hemşirelikle ilgili orta düzeyli kuramların

geliştirilmesine katkıda bulunmuştur. Talbot (1995) kitabında, bu yöntemi ilk kez kullanan
hemşire araştırmacı Jeanne Quint Benoliel’in 1967 yılında “Hemşire ve ölmekte olan hasta”
adını verdiği çalışmayı yayımladığını, Glaser ve Strauss (1967), Strauss ve Corbin (1980),
Hutchinson (1986), Burke ve ark. (1991) ve Jones ve Martinson (1992)’nun temellendirilmiş
kuram yöntemleri ile hemşirelikte kullanılan birçok kavramı tanımladıklarını belirtmiştir.
191
Örnek 5-3’de, Ingram ve Hutchinson (2000)’nın “HIV pozitif kadınların üreme ve
annelik deneyimleri (Double binds and the reproductive and mothering experiences of HIV-
positive women) konulu çalışması temellendirilmiş kuram yaklaşımını açıklamaktadır.
6.2.3. Etnografi (Halk Betimleme)
Etnografya kültür oluşumlarını araştıran toplum bilimidir. İnsanın toplumsal varlığını

nitel ve nicel olarak inceler. Etnografya / Halk Betimleme çalışmaları, kültür ve alt kültürleri
(kültür içindeki bir grup, bir birim ya da bir örgütsel birim içerisindeki belirli etkinlikler)
tanımlamayı amaçlar. İnsanların bulundukları kültürel ortamda deneyimlerini nasıl
şekillendirdiklerini ve yorumladıklarını öğrenmeye çalışır. Bir grubun üyelerinden onların
dünyaya bakış açılarını öğrenerek davranışlarını anlamaya çalışır. Günlük yaşananları,
düşünce ve davranışları sorgular. Araştırmacı, o insanların aktivitelere, olaylara yükledikleri
anlamları, davranış tarzlarını, gelenek-görenekleri ve yaşam biçimleri konusunda bilgi edinir
(Kümbetoğlu, 2005).
Diğer bir deyişle, etnografya, o kültürdeki insanlar için anlamı olan bağlantıları,
oluşumları, temaları ve ilişkileri araştırır. Bu temalar, paylaşılan bilgiler, normlar, değerler,
inanç sistemleri, dil, rol davranışları (annelik rolü, babalık rolü gibi) veya etkileşim
biçimleridir. Hemşirelikte halk betimleme çalışmaları “Etnonursing araştırmaları” olarak
tanımlanmıştır. Etnonursing, Leininger teorisinden ortaya çıkan kültürlerarası hemşirelik
araştırmalarını tanımlar. Bu araştırma desenini seçen hemşire temel olarak sağlığı, sağlık
bakımını etkileyen günlük yaşam durumlarını ve hemşirelik uygulamalarını gözlemler (Burns
& Grove, 2009). Örneğin, hemşire, bir grup ya da kültür içindeki küçük birimlerin (yaşlılar
evi, sığınma evi v.b.) ya da örgütsel bir birim içindeki belirli etkinliklerin (serviste alınan
enfeksiyon kontrol önlemleri, iletişim yaklaşımları v.b) ayrıntılı incelenmesi için etnografik
bir çalışma planlayabilir. Başka bir örnekle, “Hemşire acil serviste hasta çocuklarla nasıl
iletişim kuruyor?” sorusuna yanıt arayan bir araştırmacı etnografik tasarımı düşünebilir. Bu
yöntemde veri toplama yolları katılımcı gözlem, görüşme, dokümanlar, hayat hikâyeleri,
filmler, fotoğraflar ve el işleri olabilir (Polit, Beck, & Hungler, 2001; Talbot 1995).
Örnek 5-4’de gösterilen, Higgins ve Learn (1999)’ın İspanyol kadınların sağlık

uygulamaları (Health practices of adult Hispanic women) konulu çalışması etnografi
araştırmasını tanımlamaktadır.
192
6.2.4. Vaka Çalışması
Hemşirelikte yeni bir yaklaşım değildir. Vaka çalışmaları birey, grup, kurum ya da
diğer toplumsal birimleri ele alır ve derinlemesine araştırır. Nitel vaka çalışmasında amaç,
durumla ilgili bir bakış açısı sunmaktır. Hemşirelik ve diğer bazı disiplinlerde eylem planını
öğretmek için de kullanılmaktadır. Vakalar okuyucunun olay ile ilgili ayrıntıları
kavrayabilmeleri için detay sağlar. En sağlam ve etkili kuramlardan bazıları vaka çalışmaları
ile geliştirilmiştir (LoBindo-Wood & Haber, 2010; Talbot, 1995). Örneğin Yuen (1991), vaka
çalışması ile dört ayrı klinikte dört yeni mezun hemşirenin öğrenme çabasını gözlemiş ve
yaşam boyu öğrenme isteğinin desteklenmesi için, iyi planlanmış bir öğrenim programına ve
destekleyici-öğretici bir uygulama alanına gerek olduğunu bulmuştur.
Vaka çalışmalarının birçoğunda veriler derin görüşme yoluyla elde edilir. Nitel
tasarımlı bazı vaka çalışmalarında verileri analiz etmek için istatistik yöntemler de
kullanılabilir. Örneğin, Normann, Henriksen, Norberg ve Asplund (2005), ağır demansı olan
kadının zihinsel durumunu açıklamak için bir çalışma yapmış, kadın ve kızı ile 20 saatten
fazla süren görüşme verileri için istatistik analizi kullanmıştır.
6.2.5. Diğer Yaklaşımlar
Feministik yaklaşım: Kadın yaşamının ve deneyimlerinin değerini ve sosyal

gerçekliğini anlama ve yorumlama gereksiniminden doğmuştur. Feminist araştırma yöntemleri,
genel olarak interaktif, derinlemesine, işbirlikçi birey ya da grup görüşmeleridir. Bu yaklaşımla
araştırmacı, katılımcıların deneyimlerinden, öğrendiklerinden, yargılarından sonuca ulaşacak
anlamları çıkarmaya çalışır. Feminist araştırmalarda, diğer araştırmalarda olduğu gibi, etik
önlemlerin düzeyi yüksek tutulur (Polit & Beck, 2010; Kümbetoğlu, 2005).
Eylem araştırmaları / Katılımcı aksiyon araştırmaları: Bir uygulamanın eleştirel

değerlendirmesini yaparak, problemi çözmek ve durumu iyileştirmek için yapılan, bir grup veya
kişi tarafından yürütülen çözüm yönelimli araştırmalardır. Eylem araştırmaları, araştırmacılar
ve araştırmaya katılanlar arasındaki işbirliğine dayalıdır. Bu yöntemin amacı sadece bilgi
üretmek değil, eylem oluşturmak ve bilinci arttırmaktır. Araştırma yöntemleri tasarlanırken
karşılıklı konuşmayı ve işbirliğini kolaylaştırmak, özgüveni arttırmak, motivasyon sağlamak ve
toplumsal dayanışma oluşturmak amaçlanır. Eylem araştırmaları, farklı bilim dalları
çerçevesinde, ortak amaçlara ulaşmak için problemi tanımlamak, ne tür yöntemlerin
kullanılacağı ya da kullanılması gerektiğine yanıt aramak için de tasarlanabilir (yöntembilim /
metodolojik araştırmalar). Örneğin, bir bölgede yaşayan göçmen kadınların sağlık hizmetlerini
kullanma durumlarını inceleyen bir eylem araştırmasında, çeşitli veri toplama stratejileri
193
kullanılabilir, toplum hareketi oluşturulabilir ve disiplinlerarası analizler ile bakım almada
eşitsizlikler için veri tabanı oluşturulabilir. Nitel araştırma kapsamında ayrıca, tarama (survey)
ve tarihsel araştırmalar da sayılabilir (Burns & Grove, 1997; Kümbetoğlu, 2005; Polit & Beck,
2010).
6.3. Nitel Araştırma Süreci / Aşamaları
Nitel yöntem seçilirken, açıklanacak fenomenin / olayın doğasının bilinmesi ve seçilen

yöntemin araştırmacının dünya görüşü ve felsefesi ile uyumlu olması gerekir (Bkz. Ünite 1,
Şekil 1-2). Nitel araştırma süreci doğrusal bir zaman izlemez. Bununla birlikte, aşamaları
genellikle Şekil 5-1’de belirtilen mantıksal bir düzen içinde ilerler (Polit & Beck, 2010).
6.3.1. Nitel Araştırmanın Planlanması
Nitel araştırma tasarımlarına önceden karar vermek pek mümkün değilse de, nitel
araştırmacılar esnekliği desteklemek için ileri düzeyde bir planlama yapar. Nitel araştırma
planlanırken aşağıda belirtilen özelliklerin dikkate alınması önerilir (Polit & Beck, 2010).
• Karar verici kurallar ile ilgili çerçeve oluşturulmalıdır.
• Araştırma için en fazla zaman ve bütçe planı tanımlanmalıdır.
• Veri toplama stratejileri geliştirilmelidir (yapılacak görüşmelerin yönetimi ile
194
ilgili kararlar gibi).
• Çalışma için en uygun alan / yer seçilmelidir.
• Görüşme alanına girmek için gerekli adımlar atılmalıdır.
• Alanda verilerin toplanması ve analiz edilmesine yardımcı olacak araçlar

belirlenmelidir (kayıt araçları, bilgisayar gibi).
• Çalışma alanı ya da doğal olay ile ilgili ön yargılar, kişisel yanlılıklar, olası geri
dönüşler belirlenmelidir.
6.3.2. Nitel Araştırmalarda Problem / Soru ve Amacın Belirlenmesi
Nitel araştırma konusu, araştırmacının ilgi alanına ve yeteneklerine göre, kaynaklara

erişilebileceği problemler arasından seçilir. Araştırma konusu bir sorunun daha iyi anlaşılmasına
ya da çözümüne yönelik olmalıdır. Araştırılacak konu genellikle soru olarak ifade edilir. Araştırma
sorusu belirlenirken kişisel ve profesyonel deneyimler, önceki araştırmalar ve uygulamalar önemli
rol oynar. Bu nedenle araştırma sorularının yazılması ve literatür taraması genellikle eş zamanlı
yürür (LoBindo-Wood & Haber, 2010). Araştırmacı, hazırladığı sorularla bireyin ya da grubun ne
yaşadığını, nasıl yaşadığını ve gerçekleri nasıl kabul ettiğini anlamaya çalışır. Açık uçlu, esnek
araştırma soruları anlamayı kolaylaştırır (örneğin,..... ‘nın doğası nedir?..... ‘nın tanımı nedir?
İnsanlar bir şeyi nasıl algılar ve yapar? Şu anda neler oluyor? gibi). Bu nedenle nitel araştırma
soruları sıklıkla “ne?”, “nasıl?”, “neden?” ve “ne şekilde” ile başlayan, açık uçlu, kısa ve
yönlendirici olmayan sözcüklerden oluşur. Katılımcının görüşlerine doğru ya da yanlış, iyi ya da
kötü olarak bakılmaz. Bazı konuları kelimelerle ifade etmek zordur. Bu durumda, görüşme yapılan
kişiler duygularını, hissettiklerini basit şekillerle de ifade edebilir (Burns & Grove, 2009; Yıldırım
& Şimşek 2006).
6.3.2.1. Nitel Araştırma Sorusu
Araştırmanın tüm aşamalarını etkiler. Bazen veri toplama aşamasında da soru şekline karar
verilebilir. Aşağıda sık kullanılan soru tipleri için örnekler gösterilmiştir (Talbot, 1995; Turan,
Ortaylı, Nalbant, & Bulut, 2003).
Tanımlayıcı sorular; Görüşmecinin deneyimlerini hesaba katarak yapılandırılır ve bir

detay elde etmeye çalışılır. “ Herhangi bir işte çalışıyor musunuz?” gibi.
Dar kapsamlı konuları inceleyen sorular; “Daha önceki doğumunuzu nerede yaptınız?”
gibi.
Özel bir konu ile ilgili somut sorular; “Doktora gittim dediniz… nereye gittiniz? gibi.
Özel bir olaya ya da duruma özgü deneyimleri ortaya çıkaran sorular; “Doğum
odasında neler yaşadınız?” gibi.
Katılımcının günlük konuşma diline uygun cümlelerin bulunduğu sorular; “Ağız sütünü
195
bebeğinize ilk kez ne zaman verdiniz?” gibi.
Yapılanmış sorular; İnsanların bildiklerini nasıl ifade ettikleri, nasıl sınıflandırdıklarını

ortaya çıkaracak soru tipidir. Tanımlayıcı soruları tamamlar. Katılımcıların ifadelerine açıklık
getirilir. “Doğum sonrası yasal izinlerin artması bebeklerin anne sütü almasını etkiler mi?”gibi.
Zıt sorular; Katılımcıların algısındaki farklılıkları ortaya çıkarmak için kullanılır. Zıt
sorular kişileri olayları ve birbirleriyle ilişkili olan durumları ayırt eder. “ Doğumdan sonra izniniz
bitmeden işe başlamayı düşünür müsünüz?” gibi.
Örnek 5-5’de, Civelek, Ünalan ve Hancıoğlu (2003)’nun “Gebeliği önleyici yöntem

kullanımı” konulu nitel çalışmasında kullanılan soru tipleri gösterilmiştir.
6.3.2.2. Nitel Araştırmanın Amacı
gerçek dünya problemlerini anlamak ve çözümüne yardım etmek; kuram geliştirmek;

program ya da bir girişim geliştirmek için bilgi sağlamak; böylece uygulamalar için tanımlayıcı
bir temel oluşturmaktır. Nitel bir araştırma planlanırken araştırmacı önce şu soruları sormalıdır;
(1) Bu araştırma niçin önemli, (2) konu ile ilgili neyi merak ediyorum? (3) bu konu neden
önemli? ve (4) bu konu hakkında neler biliniyor? Ayrıca, araştırmacı konunun uygunluğunu,
çalışmanın mesleki bilgiye ve uygulamaya katkısını ve hemşirelik için önemini dikkate
almalıdır. Çalışmanın amacı bu düşünme sürecine göre açıklanır. Örneğin; “Bu (olgu bilim /
halk betimleme / temellenmiş kuram?) ….. nın amacı, (insan / grup / kültür / olay / süreç?) …..
nın (çalışmanın odaklandığı ana nokta) ……..sını (anlamak, tanımlamak, geliştirmek,
keşfetmek)….. dir” (Burns & Grove, 2009; Polit & Beck, 2010).
6.3.3. Kuramsal / Kavramsal Çerçevenin Oluşturulması
Araştırmaya ait kuramsal bir çerçevenin oluşturulması, (1) problemin boyutlarını ve birbiri
ile ilişkilerini tanımak, (2) bilgi toplama araçlarının boyutları belirlemek ve (3) analiz aşamasında
kullanılacak temaları seçmek için önemlidir. Başlangıçta problem ile ilgili literatürün gözden
geçirilmesi kavramsal temelleri aydınlığa kavuşturur. Ancak her nitel araştırma problemi için
kuramsal altyapı oluşturmak mümkün olmayabilir. Bu durumda araştırmacı tümevarımcı, esnek
bir akıl yürütme yaklaşımıyla elde ettiği verilere dayanarak bir kuram oluşturma çabası içine
girebilir. Hemşirelik, nitel araştırmanın kuramsal çerçevesini hümanist (insancıl) ve holistik
(bütüncül) yaklaşımlara dayandırır. Nitel yöntem, hemşireliğin uğraş alanı olan insan
196
davranışlarını ve bu davranışların yaşanılan ortam içinde anlaşılabilmesi için kullanılır (LoBindo-
6.3.4. Literatürün Gözden Geçirilmesi
Nitel paradigmada veri toplamadan önce literatürün gözden geçirilmesine yönelik farklı
iki görüş vardır. Birincisi, literatürün başlangıçta gözden geçirilmesinin veri toplamada
araştırmacının taraf tutmasına neden olacağı görüşüdür. Diğer görüş ise, literatürün başlangıçta
gözden geçirilmesinin birçok nedenle değerli olduğunu benimser. Böylece, olayın
kavramsallaştırılması, nasıl ölçüleceğine karar verilmesi sağlanabilir ve araştırma konusunda
daha önce çalışma yapılıp yapılmadığı öğrenilebilir. Nitel çalışmalarda genellikle bu ikinci
görüş kullanılır (Talbot, 1995).
6.3.5. Araştırma Alanı ve Örneklemin Belirlenmesi
Nitel araştırmalarda örneklem bir birey, bir grup, bir kültür, bir organizasyon, bir
faaliyet, bir olay, bir süreç ya da bireyin deneyimlediği özel bir fenomen olabilir. Örneklem
araştırma sorusu ve amacı doğrultusunda belirlenir. Örneklem büyüklüğü için belirlenmiş bir
kural yoktur. Örneklem büyüklüğü nitel araştırma yaklaşımına, seçilen örneklemin
çeşitliliğine ve katılımcının yeterli bilgi verme durumuna göre değişir. Örneklem büyüdükçe
verilerin derinliği kaybolacağından genel olarak büyük örneklem önerilmez. Örneğin kuram
geliştirilecekse, örneklemin daha önce saptanmamış verilerin araştırılmasını sağlayacak güçte
olması için 20-40 kişi ile oluşturulması istenir. Diğer taraftan, nitel araştırmaların yapısı
gereği, vaka çalışmasında olduğu gibi, bir birey tek başına araştırma örneklemini oluşturabilir
(Polit & Beck, 2010; Polit Beck, & Hungler, 2001).
Araştırmacı hangi verileri, nerede bulabilir konusunda karar verirken aşağıdaki sorulara
yanıt vermelidir;
 Hangi olaylar hangi boyutları ile ele alınacak?
 Evren hangi gruplar ve alt gruplardan oluşuyor?
 Veri toplamak için bunlardan hangisi kullanılacak?
 Hangi kuramsal amaçlar için veri toplanacak?
Örneklem önceden tasarlanmış olsa da araştırmacının kiminle ve nerede çalışacağı

esnektir, çalışma ilerledikçe gelişir ve netleşir. Bu nedenle, örneklem sürekli düzenlenir.
Araştırmacı bilgileri veya delilleri bulana kadar bireyleri, olayları, durumları ve / veya ortamları
örneklemeye devam eder. Verilerde doyum noktasına ulaşınca yani veriler tekrarlandığı zaman,
veri toplama işlemine son verilir (Pitney & Parker, 2009).
6.3.6. Örnekleme Tipleri
Nitel araştırmalarda değişik amaçlara göre örneklem tipi seçilir. Aşağıda örneklem
197
tipleri açıklanmıştır (Talbot, 1995; Yıldırım ve Şimşek, 2006).
6.3.6.1. Aşırı ya da Aykırı Durum Örneklemesi
Araştırma problemini en iyi şekilde ortaya koyan ve çeşitliliği sağlayan bireylerin

seçilmesidir. Durumun çok boyutlu bir şekilde anlaşılmasını sağlar (“Sınıfın en başarılısı ve en
başarısızı” gibi.).
6.3.6.2. Maksimum Çeşitlilik Örneklemesi
Küçük bir örneklem ile en fazla çeşitlilik sağlamak amaçlanır. Örneğin, hemşirelerin
yaşadıkları sorunları anlamak için katılımcıların sağlık ocağı, devlet hastanesi ve özel hastanede
çalışanlar arasından seçilmesi gibi.
6.3.6.3. Benzeşik Örnekleme
Farklılıkların az olduğu örneklem tipidir. Örneğin: Başarılı öğrenciler, fakir öğrenciler

gibi uçlarda olmayan, benzer durumlardaki fenomeni açıklayan örneklem gibi.
Tipik Durum Örneklemesi: Yeni bir uygulamayı ya da yeniliği tanımlayan en tipik

örneklemin seçilmesi gibi.
6.3.6.4. Ölçüt Örnekleme
Araştırıcı bazı kriterleri karşılayan ölçütleri kullanabilir. Bu tip örneklem grubundan

odak grup görüşmeleri ile etkili veri toplanabilir (Örneğin, üçten fazla kronik hastalığı olan
yaşlıların seçilmesi gibi).
6.3.6.5. Kartopu ya da Zincir Örnekleme
Çalışma konusu ile ilgili zengin bilgi kaynağı olabilecek birey ya da durumların
belirlenmesi için kullanılır. Kaynak kişilerden, diğer görüşülecek kişilere ulaşılır. Örneğin,
HIV pozitif olan kişilerin hissettiklerini anlamak için kilit birkaç birey ilk örneklemi
oluşturabilir. Daha sonra bu bireylerin önerileri ile örnekleme katılan birey sayısı kartopu gibi
büyür. Bu şekilde, ön plana çıkan bireyler seçilerek zengin bilgi kaynaklarına ulaşılır.
6.3.6.6. Doğrulayıcı ve Yanlışlayıcı Durum Örneklemesi
Araştırma sonuçlarını ya da keşfedilen temaları doğrulayabilmek ya da aksini ortaya

koyabilmek için seçilen örneklemdir. Bu örneklem tipi, araştırmacının deneyimlerine göre ya
da kabul gören değer yargılarının aksi olan olgu, olay ve durumları doğrulamak için seçilir.
6.3.6.7. Kolay Ulaşılabilir Durum Örneklemesi
Erişilmesi kolay örneklem seçilir. Diğer yöntemleri seçme olanağının olmadığı

durumlarda kullanılır. Az tercih edilir.
198
6.3.7. Geçerlik ve Güvenirlik
Tüm bilimsel çalışmalarda olduğu gibi, nitel araştırmaların orijinalliği ortaya

koyduğu sonuçların geçerli / güvenilir olmasına bağlıdır. Nitel araştırmaların geçerli v e
güvenilir olması için birçok strateji tanımlanmıştır. Sosyal ve kültürel olayları araştıran nitel
araştırmacının, özellikle kendi deneyimlerinden ve değerlerinden etkilenebileceği görüşü
yaygındır. Bu nedenle, geçerlik ve güvenirlik stratejilerinin kullanılması elde edilen verilerin
ve ulaşılan sonuçların inandırıcılığını ortaya koyar ve nitel araştırmaların geniş kitleler
tarafından kabul görmesini sağlar (Talbot, 1995; Yıldırım, 2010).
6.3.7.1. Geçerlik
Nitel araştırmalarda geçerlik, araştırmacının araştırdığı olguyu, olduğu biçimiyle ve

olabildiğince yansız gözlemesi anlamına gelmektedir. Araştırma bulgularının doğruluğu,
sonuçların yaşanılan gerçeği ne derecede etkili gösterdiği ile ilgilidir. Nicel araştırmalarda sözü
edilen geçerlik kriterleri, nitel araştırmalar için uygun değildir. Nitel araştırmalarda,
araştırmanın merkezinde problemi araştıran araştırmacı vardır ve araştırmanın asıl ölçme aracı,
araştırmacının kendisidir. Doğal olarak araştırma sonuçlarının araştırmacının yorumlarından
etkilenme olasılığı her zaman vardır. Nitel araştırmanın esnek bir yapısının olması geçerlik
açısından araştırmacıya birçok yarar sağlar. Araştırmacı veri toplama sürecinde gerekli
değişiklikler yapabilir, yeni yollara başvurabilir ve önlemler alabilir. Bu anlamda, ünite
sonunda yeralan “Makale Kritiği için Rehber Sorular” listesinin içeriği nitel çalışmaların
geçerliğini de tanımlar (Polit & Beck, 2010; Yıldırım & Şimşek, 2006).
Nitel bir araştırmanın geçerliği şu sorulara yanıt aranarak değerlendirilebilir: (1)

Araştırmanın anlamı değiştirilmeden, araştırmacının kendi görüşü doğrultusunda seçicilik
yapılmadan, konu bütün gerçekliği ile ortaya koyulmuş mu? (betimleyici geçerlik), (2)
Araştırılan anlamlar, katılımcıların kullandığı kelimeler, yorumlamalar onların amaçlarını
yansıtacak şekilde ortaya konmuş mu? (yorumlayıcı geçerlik), (3) Araştırma, araştırılan
olguyu yeterince açıklıyor mu? (kuramsal geçerlik), (4) Araştırma sonuçları ile ilgili
deneyimler, örnekler benzer ortamlara ve durumlara genellenebiliyor mu? (genelleyici
geçerlik), (5) Araştırmacı elde edilen verilere göre kişi ya da durum hakkında değerlendirme
ve önermelerde bulunmuş mu? (değerlendirici geçerlik) (Ekiz, 2004; Yıldırım, 2010).
6.3.7.2. Güvenirlik
Güvenirlik tanımları genel anlamda nicel araştırmalar esas alınarak yapılmıştır. Nitel
araştırmanın güvenirliği, farklı zamanlarda ya da farklı kişiler tarafından yürütülmesi
durumunda aynı ya da benzer sonuca ulaşma durumu olarak tanımlanır. Güvenirlik araştırma
sonuçlarının inandırıcılığı açısından önemli olmakla birlikte, güvenirlikle ilgili bazı etkenler
nitel araştırmalar için söz konusu değildir. İnsan davranışlarının değişkenlik göstermesi, insan
doğasının karmaşık ve değişken olması, araştırılan konunun gerçeği yansıtma derecesi,
güvenirliğin sağlanmasını güçleştirmektedir. Ayrıca, aynı verileri farklı iki araştırmacının farklı
algılaması ve yorumlaması da olağandır. Bu nedenle araştırmanın benzer gruplarda
tekrarlanmasıyla aynı sonuçlara ulaşılamayacağı baştan kabul edilir (Ekiz, 2004).
199
Bu anlamda nitel bir araştırmanın dış ve iç güvenirliğini sağlamak için alınabilecek
önlemlerden bahsedilebilir. Dış güvenirlik: Araştırmacının araştırma içindeki konumunu
belirginleştirmesi; katılımcıların, sosyal ortamın ve süreçlerin açık olarak tanımlanması;
kavramsal çerçeve ve varsayımların, veri toplama ve analiz yöntemlerinin ayrıntılı olarak
açıklanmasıdır. İç güvenirlik: (1) Olgunun ve araştırma alanının çok iyi tanımlanmasıdır. (2)
Aynı araştırmaya birden fazla araştırmacının dahil edilmesidir. (3) Gözlem yoluyla elde edilen
verilerin görüşmeler yoluyla doğrulanmasıdır. (4) Katılımcıların değerlendirmeleri
onaylaması; verilerin analizinde bir başka kişinin kullanılmasıdır. (5) Kararların daha
deneyimli araştırmacılar tarafından doğrulatılmasıdır. (6) Veri analizlerinin önceden
oluşturulan ve ayrıntılı olarak tanımlanmış bir kavramsal çerçeveye bağlı olarak yapılmasıdır
(Ekiz, 2004; Talbot,1995; Yıldırım, 2010).
Gözlem yöntemiyle toplanan verilerin güvenirliğini değerlendirmek için gözlemciler

arası uyum ve gözlemciler içi uyum yöntemlerinden yararlanılmaktadır. Gözlemciler arası
uyum, gözleme dayalı verilerin birden çok gözlemcinin, önceden eğitilerek ve birbirinden
bağımsız olarak yaptıkları değerlendirmedir. Gözlemciler içi uyum, iki ya da daha fazla
gözlemin aynı gözlemci tarafından farklı zamanlarda puanlanmasıdır (Ekiz, 2004; Talbot,1995;
Yıldırım & Şimşek, 2006).
6.3.7.3. Etik
Etik konular nitel araştırma sürecinin her aşamasında ortaya çıkar. Bu bağlamda,
katılımcıların bakış açılarına sadık kalmak, çalışmaya güven duymak, güvenirliği sürdürmek
için etik kurallara uygun çalışmak esastır. Veri toplamak için katılımlı gözlem gerekiyorsa ya
da görüşme duyarlı / hassas konuları içeriyorsa, nitel araştırmacı olası etik ikilemlere karşı
duyarlı olmalıdır. Araştırmacı veri toplarken dinleyicidir ve katılımcıları öykülerini
anlatmaları konusunda cesaretlendirir. Özel durumlarda kendisinin terapötik bir ajan olarak
araya girip girmeyeceğini, alan çalışması ise gözlenen olayları bir başka kişiye rapor edip
etmeyeceğini araştırmanın başında belirtmelidir. Ayrıca, araştırmacı çalışmasının başkaları
tarafından eleştirel değerlendirilmesine açık olmalıdır (LoBindo-Wood & Haber, 2010;
Pitney & Parker, 2009; Talbot, 1995).
6.4. Nitel Veri Toplama ve Düzenleme
Nicel araştırmaların aksine, nitel araştırmalarda sınırları kesin olarak belirlenmiş,

araştırma sürecinde değişmeyen aşamalar söz konusu değildir (Bkz. Ünite 9). Nitel araştırmalar
veri toplamadan önce dikkatle tasarlansa bile, genellikle veri toplarken tasarımın değişebileceği
tipik bir özellik taşır. En iyi veri kimden, nasıl toplanacak, veri toplama oturumlarının süresi ne
kadar olacak ve nasıl kayıt altına alınacak konularındaki kararlar çalışma süreci içinde
belirlenir. Araştırmacı yeni öğrendiği bilgilere, aniden ortaya çıkan durumlara, çalışmanın
altında yatan gerçeklere ve bakış açılarına göre araştırma sürecine karar verir. Çünkü, gerçekler
ve bakış açıları başlangıçta bilinmez (Polit, Beck, & Hungler, 2001; Polit & Beck, 2010;
Yıldırım & Şimşek, 2006).
Nitel araştırmada veri toplamak için gözlemler, sözel ifadeler, görüşler, kayıtlar,
200
fotoğraflar, resimler, video ve ses kayıtları, hatıra defteri gibi birçok kaynak kullanılır (Burns
& Grove, 2009). Bu bölümde hemşirelikte sıklıkla kullanılan “görüşme” ve “gözlem”
yöntemleri açıklanmıştır.
6.4.1. Görüşme
Görüşme kişilerin karmaşık duygularının ve algılarının anlaşılmasını, beklenmeyen

durumların açığa çıkarılmasını sağlar. Görüşmeler bir konu veya bir durum hakkında
oluşturulmuş sorulara verilen alternatif yanıtları açığa çıkarır, katılanların tepkilerini
açıklamalarına ve araştırmacının çok derinlerdeki özel ifadeyi incelemesine olanak sağlar.
Görüşme ile katılımcıların deneyimleri ortaya çıkarılmaya çalışılır (Polit & Beck, 2010).
6.4.1.1. Görüşme Yolları
Nitel veri toplamak için birçok görüşme yaklaşımları kullanılır.
6.4.1.2. Yapılandırılmamış Görüşmeler
Açık uçlu sorularla yapılan görüşmelerdir. Sorulacak sorular genel hatları ile belirlenir,
Görüşmeye genellikle, “…….. ile ilgili yaşadıklarını bana açıklayabilir misin?” şeklinde soru
ile başlanır. Daha sonra görüşmeci, katılımcıyı konuşmasına devam etmesi için cesaretlendirir.
Duruma göre yeni sorular sorar. Amaç katılımcının kendi görüşlerini her hangi bir dayatma
olmaksızın açıklamasını sağlamaktır. Bu yolla toplanan verilerin değerlendirilmesi zordur ve
çok zaman alır. Bununla birlikte, (1) katılımcılar düşüncelerini daha uygun ifadelerle yansıtır,
böylece geçmişte yaşanan problemleri anlamayı ve verilerin analizini yaparken daha doğru
karar vermeyi sağlar ve (2) veriler daha geçerlidir. Verilerin sağlıklı toplanabilmesi için
görüşmecinin iyi yetişmiş, uzman bir kişi olması gerekir (Burns & Grove, 1997; Polit, Beck, &
Hungler, 2001; Sevencan & Çilingiroğlu, 2007).
6.4.1.3. Yapılandırılmış Görüşmeler
Kapalı uçlu sorularla yapılan görüşmelerdir. Sorular araştırma konusu ile ilgili bilgiler
doğrultusunda önceden hazırlanır ve görüşmeci bu plana göre hareket eder. Bu yöntem, hem
görüşmeci hem de katılımcı için çabuklaştırıcıdır, veri toplama sürecini hızlandırır, inanırlığı
arttırır, yanıtların çözülmesi ve denetimini kolaylaştırır. Soruların anlamı daha doğru / net
yanıtlarla ifade edilir ve görüşmeci yanlılığı daha azdır. Ancak görüşmecinin esnekliği
sınırlıdır. Bu nedenle, yapılandırılmış görüşmeler birden fazla görüşmecinin kullanılacağı
araştırmalarda ve araştırmanın tekrarlanacağı durumlarda tercih edilebilir (Burns & Grove,
2009; Sevencan & Çilingiroğlu, 2007).
6.4.1.4. Yarı Yapılandırılmış Görüşmeler (Odak Görüşme)
Görüşmeci tüm soru alanlarını kapsayan başlıkları listeleyen yazılı bir form kullanır. Bu
form görüşmecinin konu başlıkları ve alanları hakkında sorular üretmesine yardımcı olur.
Görüşmeci önceden hazırladığı sorularla birlikte duruma göre katılımcıları cesaretlendirmek için
201
serbest soru sorma özgürlüğünü de kullanabilir. Bu yöntem, araştırma problemi ile ilgili tüm
soruların ve boyutların ele alınmasını güvence altına alır (Polit & Beck, 2010; Sevencan &
Çilingiroğlu, 2007).
6.4.1.5. Sohbet Tarzı Görüşmeler
Sohbet tarzı görüşme, katılımcılara bir konu hakkında serbestçe konuşma olanağı veren
bir görüşme türüdür. Sohbet tarzı görüşmede önceden belirlenmiş sorular bulunmaz (Sevencan
& Çilingiroğlu, 2007; Yıldırım & Şimşek, 2006).
6.4.1.6. Görüşme Süreci
Görüşmeye, katılmaya istekli olan kişilerle başlanır. Çalışmaya başlamadan önce

katılımcılardan randevu alınır ve kurum yetkilileri ile görüşülerek çalışma izinleri alınır.
Katılımcılara karşılıklı beklentiler ve araştırmanın amacı açıklanır. İlk aşamadan itibaren
katılma ya da katılmamaya karar vermede özgür oldukları, katılımlarını herhangi bir noktada
sonlandırabilecekleri söylenir. Görüşmeyi kabul edenlerin isimleri yerine rumuzlar
kullanılabilir (Burns & Grove, 2009).
Görüşmeci konusunda bilgili, araştırıcı ve daha çok öğrenicidir. İyi yönetilen bir
görüşme sırasında katılımcılar kendini rahat hisseder ve konuşur. Görüşmenin başarısını
artırmak için: (1) katılımcıları olduğu gibi kabul etmek ve saygı göstermek, (2) sıcaklığı ve
empatiyi onlara yansıtabilmek, (3) çok iyi bir dinleyici, iyi bir konuşmacı ve kişiler arası
ilişkilerde başarılı olmak, (4) paylaşılanları saklayarak güven oluşturmak önemlidir.
Araştırmacı görüşme yaparken “evet” ya da “hayır” cevabı gerektiren soruları sormaktan
mümkünce kaçınır. Detaylı açıklamaları sağlayan sorular, araştırmacının yaşananları anlamaya
çalıştığını ve ilgisini ifade ettiği için dostça ilişkiyi artırır. Görüşmenin bazı sınırlılıkları da
vardır. Örneğin, görüşmeyi yürütmek ve analiz etmek zaman alır. Görüşülen kişi görüşme
ortamındaki katılımdan doğrudan bir yarar bekleyebilir. (Polit & Beck, 2010; Sevencan &
Çilingiroğlu, 2007).
Hemşirelik araştırmalarında genellikle “Derinlemesine Görüşme” ve “Odak Grup

Görüşmeleri” kullanılmaktadır.
6.4.1.7. Bireysel Derinlemesine Görüşme
Derinlemesine görüşme, nitel araştırmada en sık kullanılan veri toplama aracıdır.

Karmaşık ve insanların duyarlı oldukları konuların bire bir görüşülerek derinlemesine
incelenmesidir. Bireylerin deneyimlerine, tutumlarına, görüşlerine, şikâyetlerine, duygularına
ve inançlarına ilişkin bilgi elde etmek için etkili bir yöntemdir (Yıldırım & Şimşek, 2006).
Derinlemesine görüşme yöntemi incelenen konuyla ilgili davranışların gerçek nedenleri

hakkında daha sağlıklı ve detaylı bilgi alma olanağı sağlar ve beklenmedik konuların
anlaşılmasına ortam yaratır. Derinlemesine görüşme (1) kişisel hikâyeler alacağımız zaman, (2)
çok hassas konular için, (3) grup etkisi olmadan görüşme yapmak istediğimiz zaman, (4) grup
202
yapamadığımız zaman, (5) görüşme yapmak istediğimiz kişiler çok uzakta oturuyor ise ve (6)
karmaşık konularda uygun olabilir. Bu görüşme yönteminde görüşülen kişi sayısı azdır, ancak
zaman alır. Açık uçlu sorular ve irdeleyici sorularla farklılıklar ortaya çıkarılır. Ses kaydı ve
ayrıntılı notlar alınır. Görüşmelerin başarılı ve verimli olabilmesi için görüşmecilerin konuya
hâkim, yalnızca mekanik olarak soru soran değil, yüksek beceriye sahip, iyi eğitilmiş olmaları
gerekir. Saygılı olmak, etkin dinlemek, gereksiz tekrarlardan kaçınmak ve az yönlendirici olmak
burada da önemlidir (Legard, Keegan, & Ward, 2003; Sevencan & Çilingiroğlu, 2007; Talbot,
1995).
Örnek 5-6’da, Turan, Ortaylı, Nalbant ve Bulut (2003)’un gebelik ve doğum

hizmetlerine yakından bakış konulu çalışmasından bir görüşme bölümü gösterilmiştir.
6.4.1.8. Odak Grup Görüşmesi
Odak grup görüşmelerinin temel çıkış noktası, sosyal psikoloji ve iletişim teorileridir.
Görüşülen kişilerin öznelliklerini ve söylemlerini ön planda tutan bir veri toplama tekniğidir.
Grup görüşmelerinin temel amacı, kişilerin belli konular ve olaylar hakkında neler
hissettiklerini ortaya çıkarmak, araştırma yapılan konuda yeni fikirler üretmek ve ortak
özelliklere sahip insanlar için nelerin önemli olduğunu açıklamaktır. Bu anlamda odak grup
görüşmeleri grupların, alt grupların, bilinçli, yarı bilinçli veya bilinçsiz olarak yaptıkları
davranışları ve psikolojik, sosyolojik, kültürel özellikleri hakkında bilgi almayı hedefler.
Grup görüşmelerinde sorulara verilen yanıtlar gruptaki kişilerin birbirleri ile etkileşimi
sonucu oluştuğu için, grup dinamikleri zengin veri seti oluşturmaya yardımcı olur. Grup
içindeki ilişkiler önemli ise, yaratıcı gözlem gerekli ise, maliyet ve zamanlama sorunu varsa
veri toplamak için odak gruplar kullanılır. Odak grup sürecinin en zayıf yanlarından biri
gruptaki kişilik farklılıklarına çok duyarlı olmasıdır. Burada en büyük görev, süreci yöneten
kişiye düşmektedir (Karasar, 2012; Kümbetoğlu, 2005; Yıldırım & Şimşek, 2006).
Odak grup görüşmeleri, önceden belirlenmiş yönergeler çerçevesinde gerçekleştirilir.

Görüşmenin uzunluğu yaklaşık 1-1.5 saat sürebilir. Grubun ortasında gelen ya da gruptan
ayrılan olursa, daha sonra eksikler tamamlanabilir. Görüşme, ısınma ile başlar. Konunun
tanımı, amaç, işlem basamakları açıklanır ve katılanların kendilerini sosyo-demografik
203
özellikleriyle tanıtmaları istenir. Daha sonra araştırma konusu soru listesi doğrultusunda
tartışılır. Araştırmacı soru sayısını görüşme yapacağı süreye göre karar verir. Odak grup
görüşmelerinde zaman yönetimi önemlidir. İdeal bir odak grup görüşmesi 1–2 saati geçmez.
Her katılımcıya en az 10–15 dakika zaman verilir. Yeni bir bilgi kalmayıncaya kadar grup
görüşmelerine devam edilir. Bazen videoya çekmek mümkün olabilir. Grup görüşmesi ilave
katkılar alınarak sonlandırılır. Araştırma konusu ile ilgili olduğu düşünülen her bir bağımsız
değişken için en az iki grup yapılır (Burns & Grove, 2009; Talbot, 1995).
Odak grup görüşmelerinde iki araştırmacı (moderatör/ görüşme yapan kişi ve gözlemci
/ raportör) bir konuya odaklanarak yaklaşık 6-10 kişi ile görüşme yapar. Katılımcı daha az
olursa tartışma yetersiz kalabilir. Odak grup görüşmelerinde moderatörün rolü çok önemlidir.
Moderatör, araştırma sorusunu belirleyen, katılımcıları konuşmaları için cesaretlendiren,
konuları açan, konunun dağılmasını önleyen, fikirleri formüle eden, konu hassas ise
katılımcıyı rahatlatan kişidir. Bu görevi üstlenecek araştırmacılar, “İyi bir moderatör olmak
için hangi beceriler gerekir?”, “İyi bir dinleyici nasıl olurum?”, “ Sosyal iletişim becerilerim
ne kadar yeterli?” ve “Nasıl yaratıcı olurum?” sorularına olumlu yanıt verebilmelidir.
Moderatör / görüşmeci bilgili, eğitici, araştırıcı, uzman, daha çok da öğrenendir. Gruptakilere
saygı göstermeli ve onları olduğu gibi kabul etmelidir. Rahat olmalı, sıcaklığı ve empatiyi
gruptakilere yansıtabilmelidir. Çok iyi bir dinleyici, iyi bir konuşmacı ve kişiler arası
ilişkilerde başarılı olmalıdır. Göz ilişkisi kurmalı, kişinin ne söylediğine, ne yaptığına, ne
hissettiğine dikkat etmelidir. Söylenenleri kavramsallaştırabilmeli, paylaşılanları saklayarak
güven oluşturmalıdır. “Evet” ya da “hayır” yanıtı gerektiren soruları kullanmaktan
kaçınmalıdır. Gözlemci / raportör ise, orada bulunan, ancak görünür olmayan, yeterli ve
ayrıntılı not alan kişidir. Raportör, bu süreci kolaylaştırmak için kendine göre bir sistematik
geliştirmelidir. Örneğin, not alırken katılımcılara kod verebilir, her sorunun ilk bir ya da iki
kelimesini yazabilir, söylenenlerin ana fikrini verecek anahtar kelimeleri kullanabilir (Burns
& Grove, 2009; Çokluk, Yılmaz, & Oğuz, 2011; Kümbetoğlu, 2005).
6.4.1.9. Görüşme Bilgilerinin Kaydedilmesi
Görüşmeden elde edilen ham veriler ses kaydı ile ve not alarak kaydedilir. Ses kayıt
cihazı not alma sorununu önemli ölçüde ortadan kaldırır. Görüşmeler izin alınarak
kaydedilir. Söylenen her şeyi yazmak ya da hatırlamak olası değildir. Görüşmelerin ses
kaydından incelenmesi katılımcının ses tonunu, konuşma şeklini ve vurgularını
değerlendirmeyi böylece daha ileri anlamlar elde etmeyi sağlar. Ayrıca ses kaydı,
incelenerek katılımcıya geri bildirim fırsatı da verir. Ses kaydının çalışır durumda olup
olmadığı kontrol edilmeli, kullanılacak pillerin yeni ve alkalin olmasına dikkat edilmelidir.
Cihazı kullanmanın mümkün olmadığı ya da katılımcı izin vermediği durumlarda hızlı not
almayı sağlayan kısaltmalar kullanılır. Alınan notlar görüşmeden hemen sonra gözden
geçirilir ve eksikler tamamlanır. En ideali hem ses kaydını hem de not alma işlemini
kullanmaktır (Talbot, 1995; Yıldırım & Şimşek, 2006).
6.4.2. Gözlem
Hemşirelik araştırmalarında sıklıkla kullanılır. Araştırmacı, uygun bulduğu sosyal ya
204
da kurumsal ortamda bir davranışı ayrıntılı olarak tanımlamak için veri toplama aracı olarak
gözlem yöntemini kullanabilir. Bu yöntem bir davranışa ilişkin kapsamlı bir resim elde etmek
isteniyorsa seçilmelidir. Amaç, grupların deneyimlerini ve davranışlarını doğru ve gerçek bir
biçimde öğrenmektir. Ayrıca, gözlem diğer veri toplama yöntemleri ile birlikte veri kalitesini
arttırmak amacıyla da kullanılabilmektedir. Gözlem yönteminin en önemli özelliği
gözlenilenlerin kendi doğal ortamları içinde bulunmasıdır (Karasar, 2012; Sevencan &
Çilingiroğlu, 2007). Gözlemci ve gözlenen arasındaki fiziksel yakınlık ve ilişkilere göre iki
gözlem biçimi vardır.
6.4.2.1. Dışarıdan Gözlem
Gözlem tek yönlüdür. Gözlenenin gözlemciyi görme olanağı yoktur. Katılanlar bir
çalışmanın ya da gözlemin olduğunu fark etmez. Örneğin, çocukların psikososyal
gelişimlerinin camla çevrilmiş deney odalarından gözlenmesi ya da mahalledeki atıklardan
mahallede yaşayanların özelliklerinin belirlenmesi gibi. İlgili olayın birden fazla gözlemci
tarafından aynı zamanda gözlenmesi yanlılığı azaltır (Karasar, 2012; Talbot,1995).
6.4.2.2. Katılarak Gözlem
Olayın gözlemci tarafından doğrudan gözlenerek kayıt edilmesidir. Gözlemcinin

olayın içinde olduğu, verilerin bire bir yaşayarak ve paylaşarak toplandığı bir tekniktir. İdeal
olan, katılımcıların gözlemcinin kim olduğunu bilmemesidir. Araştırmacının elinde herhangi
bir gözlem veya görüşme aracı bulunmaz. Katılımlı gözlem sırasında hem görüşme hem de
gözlem birlikte yürütülür. Bu yöntem etnografik araştırma tekniği olarak adlandırılır.
Araştırmacı, “kim / kimler var?”, “Oynadıkları rol / roller nedir?”, “Özellikleri nasıl?”,
“nasıl davranıyorlar?”, “ne söylüyorlar?”, “sözel ve sözel olmayan iletişimleri nasıl?” gibi
sorulara yanıt arar. Gözlemciye özgürlük veren bir yöntemdir. Ancak, gözlemcinin olayla
ilgili detayları hatırlamama ya da objektifliğini kaybetme riski vardır. Bu nedenle, araştırmacı
gözlem sırasında not alır, eğer mümkün değilse gözlemden hemen sonra notlarını
kaydetmelidir (Burns & Grove, 2009; Karasar, 2012; Talbot, 1995).
Gözlem yöntemi ile (1) belirli bir zamanda pek çok kişinin davranışları ve birbiriyle
etkileşimleri saptanabilir, (2) sözel olmayan davranışlar hakkında veri sağlanabilir ve (3)
zamana yayılan analiz yapma olanağı sağlanabilir. Buna karşın gözlem yönteminin bazı
sınırlılıkları da vardır. Bunlar: (1) Verileri etkileyebilecek birçok faktör araştırmacı tarafından
kontrol edilemez. (2) Verilerin sayıya dökülmesi genellikle mümkün olmaz. (3) Çalışılan
grup küçüktür. (4) Veri toplama tekniği çoğunlukla uzun bir zaman aldığından yüksek
maliyete neden olabilir ve (5) Hassas konuların çalışıldığı durumlarda araştırmacının
gözlemci olarak ortamda bulunması gizliliği ortadan kaldırır (Karasar, 2012; Kümbetoğlu,
2005; Sevencan & Çilingiroğlu, 2007).
6.4.2.3. Gözlemin Kaydedilmesi
Gözlenmesi istenen belirtilerin eksiksiz olarak görülebilmesi için gözlemcinin

hazırlıklı olması gerekir. Nitel gözlem sırasında alandan toplanan bilgi not alınarak
205
kaydedilir. Bunun için gözlemin ve verilerin kaydedilmesini (sayısallaştırılmasını)
kolaylaştırmak amacıyla “gözlem rehberi” geliştirilir. Bu rehber konuya ve gözlem
amaçlarına göre düzenlenir. Alan notları, unutma faktörünü ortadan kaldıracak ve
katılımcılarla yaşanan etkileşim ve gözlemlerin tüm detaylarını içerecek şekilde tutulur. Alan
notlarına gözlenen kişiler (fiziksel görünümü, giyimleri, mimikleri, iletişim vb) ve ortamın
özellikleri (fiziksel alan, mobilyalar, ses, mevcut eşyalar, renk, koku, ortamın niteliği)
kaydedilir. Etkileşim biçimi (katılımcılar arasındaki konuşmalar, katılımcılar ve gözlemciler
arasındaki konuşmalar, jestler, sözel olmayan etkileşimler, konuşma şekilleri ve ses tonları)
belirtilir. Yanı sıra, duygu ve davranışlar, çalışma düzeni, yorumlar ve araştırmacının
gelecekteki planları yazılır. Araştırmacı kendi duygularını, deneyimlerini, önceden
düşündüklerini ve edindikleri varsayımlarını kaydeder. Bir saatlik bir gözlemi kaydetmek için
genellikle 2-6 saatlik bir süre gerekir. Notlar düzenlenmeden doğal gözlemler şeklinde yazılır.
Alan notlarının bir kopyasının yedeklenmesi yararlıdır. Ayrıca, video kayıt cihazları, ses kayıt
cihazı ve fotoğraflar da izin alınarak gözlem kayıtları için kullanılabilir (Burns & Grove,
2009; Talbot, 1995; Yıldırım & Şimşek, 2006).
6.5. Nitel Veri Analizi ve Yorumu
Nitel veri analizinin amacı açıklamak, tanımlamak ve keşfetmektir (teori geliştirmek).

Nitel veri analizi, veri toplama süreci ile başlar ve çözümlemeden sonra rapor yazılana kadar
devam eder. Nitel veri analizi, nicel analizlerden farklı bir yol izler ve daha zordur. Ancak nitel
bulgular her gün konuşulan bir öykü dili ile yazıldığı için anlaşılması genel olarak daha kolaydır
(Polit, Beck, & Hungler, 2001).
Nitel araştırmacılar, araştırmanın odak temalarını bulmak için genellikle aşağıdaki

sorulara yanıt arar.
• Hangi veriler analiz edilecek?
• Bu veriler nasıl tanımlanabilir?
• Neden bu verileri seçiyoruz?
• Verileri çözümleme hedeflerimiz neler?
• Veri odak konuyu açıklıyor mu? Ya da dışında mı?
• Kim, ne bilmek istiyor? Biz ne bilmek istiyoruz?
Nitel veri analizi zaman, eleştirel düşünme ve analitik kavrama yeteneği gerektiren bir
süreçtir. Araştırmacı doyurucu bilgiye ulaşılıncaya kadar ek veri toplar ve toplanan verileri
analiz eder. Analiz, sadece araştırmacının inandığı, farkına vardığı veya duygularının bir
yansıması olmamalı, elde ettiği veriye birçok boyuttan bakmalı ve incelemelidir (Dey, 2005;
Ritchie, Spencer, & O’Connor, 2003).
Nitel veri analizinde araştırmacı üç entelektüel süreç kullanır. (1) Düşünme, (2)
206
karşılaştırma ve (3) yaratıcılık. Düşünme, kişiye ve verilere yöneliktir. Düşünme ile veriler
eleştirel olarak değerlendirilir. Karşılaştırma, analizin tüm bölümlerinde kullanılır.
Araştırmacı sürekli olarak verilerdeki kavramsal benzerlikleri ve farklılıkları açığa
çıkarmaya çalışır. Bu sırada analitik süreçleri kullanır. Yaratıcılık, nitel araştırmanın kalite
işaretidir. Her türlü analitik yaklaşımda araştırmacı eleştirel düşünme ve yaratıcılığı bir araya
getirerek verilere anlam vermelidir. Yaratıcı düşünme araştırmacının kendine güvenmesi,
bağlantılar kurabilmesi, görüşler ve farklılıklar oluşturabilmesi ve açık olabilmesi ile
gelişebilir. Nitel araştırmanın her bir aşaması araştırmacının becerisine, eğitimine,
kapasitesine ve analitik kavrama yeteneğine bağlıdır (Dey, 2005; Talbot, 1995).
Nitel veri analizinde farklı süreç ve yöntemler kullanılmaktadır. Ancak hepsi

tümevarımcı bir analiz yorumuna ve kuram geliştirmeye odaklıdır. Bu ünitede sık kullanılan iki
veri analizi yöntemi ele alınmıştır. “İçerik analizi” ve “Betimsel analiz”.
6.5.1. İçerik Analizi
İçerik analizi, nitel veri analizi türleri arasında en sık kullanılan yöntemlerden biridir.
İçerik analizi ağırlıklı olarak odak grubun yazılı ve görsel verilerinin analiz edilmesi için
kullanılır. İçerik analizinde amaç toplanan verileri açıklayabilecek kavramlara ve kavramlar
arasındaki ilişkilere ulaşmaktır. İçerik analizi esnek bir yöntemdir. Hemşireliğin çok yönlü
özellik taşıyan olaylarını analiz etmek için çok uygundur. Betimsel analizde özetlenen ve
yorumlanan veriler, içerik analizinde daha derin bir işleme tabi tutulur ve fark edilemeyen
kavram ve temalar bu analiz sonucunda keşfedilebilir.
İçerik analiz sürecinin aşamaları sırasıyla aşağıdaki gibi özetlenebilir (Burns & Grove,
1997, 2009; Dey, 2005; Ritchie, Spencer, & O’Connor, 2003).
Verilerin dökümü: Nitel analiz sürecinde üzerinde çalışılan olgunun eksiksiz ve

kapsamlı bir biçimde tanımlanması büyük önem taşır. Bu nedenle kişi, nesne ve olaylara ilişkin
temel özellikler yazılı olarak ifade edilir. Nitel araştırmacı, ses cihazına kaydedilen görüşmeleri
ve gözlemci tarafından tutulan gözlemsel notları “Word for Windows” programında metin
haline dönüştürür. Metinde katılımcıların sözlü ifadeleri ile birlikte, sessiz kaldıkları süre,
gülme, heyecan gibi yaşanmışlıklar da belirtilir. Görüşme bilgilerinin yazıldığı sayfanın
sağında ve solunda geniş kenar boşluğu bırakılır. Sol boşluk, kodlama ve araştırmacının
görüşme tarzı ile ilgili kendi kritikleri için, sağ boşluk ise içerik ile ilgili yorumlar için
kullanılır. Yeni bir paragrafta her zaman başlık / konu değişir. Tüm sayfalar numaralandırılır
ve her sayfaya görüşülen kişi numarası ve görüşme sayısı belirtilir. Kopyalanan bu bilgiler
araştırmacının işlenmemiş verilerini oluşturur (Burns & Grove, 2009; Dey, 2005).
Verilerin kodlanması (1. düzey kodlama): Henüz işlenmemiş olan veri seti,
ayıklama, özetleme ve dönüştürme işlemlerinden geçirilir. Veri azaltma sürecinde kodlama
becerileri önem kazanır. Kodlama metni okuyarak yapılan sistemli bir işlevdir. Araştırmacı,
araştırmanın amacına göre hangi verileri araştırmanın dışında bırakacağına, hangi verileri
kullanacağına ve veri setini nasıl sınıflandıracağına karar verir, kâğıda dökülen bilgileri
anlamlı bölümlere ayırır ve isimlendirir (kodlar). Kodlar metin içinde gösterilen tanımlayıcı
207
kelimeler, kısa cümleler ya da paragraflar olabilir. Her bir kod bir grup kelimeyi
sınıflandırmak için uygulanan semboldür. Kodlar ve işaretler aynı zamanda, belirli tipteki
örnekleri bir araya getiren ve onları metin içinde bulmayı sağlayan düzenleyici işaretlerdir.
Kodlamalar için “açık uçlu kodlama” “satır ekseni boyunca kodlama” ve “seçici kodlama”
yolları kullanılabilir (Şekil 5-2). Başlangıçta hangi veri detaylandırılacak ve geliştirilecek ise
o temel kategoriler seçilir. Nitel veri bu ilk kodlama sayesinde gelişir. Bu süreç araştırma
raporunun tamamlanmasına kadar sürer, böylece veriler / kararlar görünür hale getirilir. Veri
azaltılması sürecinde ayıklanan, özetlenen ve dönüştürülen verilerden belirli sonuçlar
çıkartmak amaçlanır. Böylece henüz anlam taşımayan veri seti, verilerin örülmesiyle birlikte
daha görsel ve anlaşılır bir biçime sokulur. Tüm veriler kodlandıktan sonra bir kod listesi
oluşturulur. Bu liste verilerin incelenmesinde ve düzenlenmesinde anahtar liste olarak
kullanılır (Kümbetoğlu, 2005; Özdemir, 2010; Salazar, Richard, & Ralph, 2006). Şekil 5-
2’de, metne dönüştürülen bireysel görüşme notlarının azaltılması / dönüştürülmesi için
yapılan 1. düzey kodlama örneği gösterilmiştir.
Verilerin sınıflandırılması (2. düzey kodlama): Araştırmanın amacı, soruları ya da

araştırmanın kavramsal çerçevesi dikkate alınarak, metnin farklı bölgelerinde benzer / aynı
anlama gelen kelimeler (kavramlar) sınıflandırılarak anlamlı bütünler haline dönüştürülür.
Kavramsallaştırma, bir gözlemden, bir cümleden ya da bir paragraftan hareket ederek ilgili
olay, düşünce ya da olguya isim verme sürecidir. Bu bütünlük oluşturulurken araştırmacı, olayı
en iyi yansıtabilecek kavramları seçer. Gerekirse bu kavramlar daha sonra değiştirilebilir.
208
Verilerin derinliğine ve kapsamına göre ortaya çıkan kavramların sayısı da değişebilir (Örnek
5-7 ve 5-8).
Verilerin ilişkilendirilmesi / Temaların bulunması (3. düzey kodlama):

Sınıflandırılan ya da aynı anlamı ifade eden cümleler / paragraflar arasında ortak yönler
bulunur ve temalar oluşturulur. Temalar araştırmadan elde edilen verileri anlamlı bir şekilde
açıklayabilmelidir. Bu analitik çıkarsama (tümevarım) yaklaşımı verilerin titiz incelenmesi
ile sağlanır. Araştırmadan ortaya çıkan önermeler temalara göre yapılır (Burns & Grove,
1997, 2009; Özdemir, 2010; Talbot, 1995; Yıldırım & Şimşek, 2006).
Örnek 5-7’de, Elo ve Kyngas (2007)’in adolesan diyabetlilerin ruhsal sorunlarını

açıklamak için yaptığı “Nitel içerik analizi süreci (The qualitative content analysis process)”
konulu çalışmasından bir alıntı gösterilmiştir. Bu örnek, 2. ve 3. düzey kodlamalar sonucunda,
araştırma sorusuna yanıt oluşturan temaları açıklamaktadır.
Örnek 5-8’de ise, Sharif ve Masoumi (2005)’nin “Hemşire öğrencilerin klinik

uygulama deneyimleri (A qualitative study of nursing student experiences of clinical
practice)” konulu nitel çalışmasından bir bölüm özetlenmiştir. Bu örnek, bir temayı
oluşturan kodlama akışı ve temaların özet içinde sunumu konusunda okuyucuya fikir
verebilir.
209
6.5.2. Betimsel Analiz
Elde edilen verilerin daha önce belirlenen kavramsal çerçeveye ya da temalara göre
düzenlenmiş ve yorumlanmış bir biçimde okuyucuya sunulmasıdır. İçerik analizi için yukarıda
açıklanan veri çözümleme yolları betimsel analiz için de kullanılır. Veriler araştırma sorularının
ortaya koyduğu temalara göre düzenlenebileceği gibi, görüşme ve gözlem süreçlerinde
kullanılan sorular ya da boyutlar dikkate alınarak da sunulabilir. Betimsel analizde, görüşme
yapılan ya da gözlenen bireylerin ifadelerini çarpıcı bir biçimde yansıtmak için doğrudan
210
alıntılara daha fazla yer verilir (Dey, 2005; Yıldırım & Şimşek, 2006).
Betimsel analiz dört aşamada yapılır.
Betimsel analiz için çerçeve oluşturulur: Araştırma sorularından, araştırmanın

kavramsal çerçevesinden ya da görüşme/ gözlemde yer alan boyutlardan yola çıkarak veri
analizi için çerçeve oluşturulur. Bu çerçeveye göre, verilerin hangi temalar altında
düzenleneceği ve sunulacağı belirlenir. Daha önce belirlenmiş bir kavramsal çerçeve yoksa
betimsel analizi kullanmak güçtür.
Tematik çerçeveye göre veriler işlenir: Oluşturulan çerçeveye göre elde edilen veriler
okunur ve sınıflandırılır, tanımlanır, anlamlı ve mantıklı bir biçimde bir araya getirilir. Bu
aşamada sonuçlar yazılırken kullanılacak alıntılar / bireyin ifadeleri seçilir.
Bulgular tanımlanır: Düzenlenmiş veriler gerekli yerlerde doğru alıntılarla

desteklenir. Bu aşamada kullanılan dil açık ve anlaşılır olmalı, gereksiz tekrarlardan
kaçınılmalıdır.
Bulgular yorumlanır: Tanımlanan bulgular açıklanır, ilişkilendirilir ve anlamlandırılır.

Bulgular arasındaki neden sonuç ilişkileri açıklanır (Özdemir, 2010; Yıldırım & Şimşek, 2006).
Nitel analizlerde, veriler kodlanırken araştırmacı kendi görüş ve yorumlarına yer

vermez. Kodlamanın araştırmacı dışında bağımsız gözlemciler tarafından yapılması çalışmayı
güvenilir kılar. Nitel analiz için özel olarak geliştirilmiş birçok program bulunmaktadır. Verileri
düzenlemek, dosyalamak ve depolamak için hazırlanmış bu yazılım programları arasında,
Computer Assisted Topical Sorting (CATS), “Word for Windows”, “Etnograph”,
“HyperQual”, “Atlas”, “Nudist” sayılabilir. Bilgisayar programları nitel analiz sürecini
aşağıdaki konularda kolaylaştırabilir (Burns & Grove, 2009; Weitzman, 2000)
• Alanda not almak
• Alan notlarını çözümlemek / dökümünü yazmak
• Alan notlarını gözden geçirmek, düzeltmek ya da bilgi eklemek
• Verileri (kodlamalar, grafikler, video gibi) sınıflandırmak
• Organize edilmiş verileri depolamak
• Organize bilgilerin aranan bölümlerini kolaylıkla bulmak
• Birbiri ile ilişkili olan verileri sıralamak / eklemek
• Daha derin analizler için, katılımcıların verilerle ilgili yansımalarını /

düşüncelerini açıklayan bilgileri yazmak
• Metin paragraflarında yer alan kelimelerin yerini ve sıklığını saymak
211
• Seçilmiş ya da azaltılmış verilerden bir kalıp/format oluşturmak,
• Bulgulara / bilgilere yapılan yorumun doğruluğunu göstermek
• Hipotezleri test etmek, bulguları kavramsallaştırmak, tutarlı biçimde açıklamak

ve sistematik oluşturmak
• Tanımlanan bulgular için bir şema oluşturmak
• Veri toplarken aralarda ve araştırmanın sonunda rapor yazmak
Aşağıda nitel analiz programlarından bazılarının adları ve iletişim adresleri

gösterilmiştir (Weitzman, 2000).
Programın adı Website adresleri
AnSWR (freeware) http://www.cdc.gov/hiv/
software/answr.htm
ATLAS http://atlasti.de/
Ethnograph http://qualisresearch.com
HyperResearch http://researchware.com
Nvivo http://www.qsrinternational.com
NUD-IST http://www.qsrinternational.com
6.5.3. Bulguların Yorumlanması
Yorumlama, söylenen ya da gözlenenlerin ne anlama geldiğini açıklamaktır. Nitel bir

araştırmanın bulgularını yorumlama sürecini tanımlamak zordur. Araştırmacı bu aşamada,
analiz sonucu elde ettiği verilere anlam kazandırır ve kavramlar arasındaki ilişkileri açıklar,
neden-sonuç ilişkileri kurar, bulgulardan birtakım sonuçlar çıkarır ve elde edilen sonuçların
önemine ilişkin açıklamalar yapar. Böylece, okuyucuya araştırma sorusunun yanıtına ilişkin
bir bakış açısı sunar. Bu süreçte araştırmacının görüş ve yorumları önemlidir. Nitel araştırma
212
raporundan anlam çıkarma yeterliği, araştırmacının veriye iyi odaklanması, iyi yorumlaması,
özellikle veriler arasında gizli kalan anlamları bulmada yaratıcılığı ile ilişkilidir. Nitel
araştırmalarda verilerin anlamlandırılması öznel bir süreç olduğu için bu yorumların herkes
tarafından aynen kabul edilmesi beklenemez. Bununla birlikte, nitel araştırmalarda
araştırmacı incelenen olguya yakın olduğu ve o olguya ilişkin ilk elden deneyimler edindiği
için, onun yapacağı yorumlar değerlidir (Burns & Grove, 2009; Talbot, 1995).
Örnek 5-9’da, Alyanak, Kardam, Koç ve Ergöçmen (2003)’in, “ Genç kadınların erken
evlenme ve çocuk sahibi olma konusundaki görüşleri” ni açıklayan çalışmadan nitel bir veri
yorumu gösterilmiştir.
Nitel araştırmaları, nitelikli kılmanın diğer bir yolu da yapılan araştırmanın

sınırlılıklarını ortaya koymaktır. Araştırmacı “kullanılan yöntem”, “veri kayıt işlemleri”,
“katılımcılar” ve “veri toplama ortamı / alanı” ile ilgili sınırlılıklar varsa açıklamalıdır. Çalışma
alanı ve katılımcıların seçimi ile ilgili özel nedenler varsa belirtmelidir. Ayrıca araştırmacı,
çalışma sonuçlarının nasıl değerlendirileceği ve sonuçların nasıl kullanabileceğini konusunda
okuyucuları yönlendirmelidir (LoBindo-Wood & Haber, 2010).
6.6. Nitel Araştırmanın Raporlandırılması
Nitel araştırma raporunun yazımında standart bir yöntem yoktur. Araştırmacı

kompozisyon sürecini uygulayabilir. İyi bir kompozisyonda olduğu gibi, yazının düz anlatımla,
anlaşılır ve uygun yazılması önemlidir. Araştırmacı genellemeleri ve yorumları katılanların
ifadeleri ya da tanımları üzerine kurar. Raporun uzunluğu ve yazma biçimi, okuyucu ya da
dinleyici kitlesine göre belirlenir. Rapor değişik şekillerde yazılabilir. Örneğin, vaka sunumu,
hikâye, üzerinde çalışılan olayın resmini gösteren sunumlar şeklinde, değişikliklerin ya da
zıtlıkların tanımlanması şeklinde olabilir. Tümünde ortak olan ilke okuyucunun ya da
dinleyicinin dikkatini çekecek şekilde raporlandırılmasıdır (Burn &Grove, 2009).
Nitel bir araştırma raporunda araştırmacılar, nicel veri yerine nitel ifadeler kullanır.
Örneğin, nitel araştırmacı çalışmaya katılanların deneyimlerini açıklarken sıklıkla “bazı”, “en
çok”, “çok” kelimelerini kullanır. Çünkü okuyucu için nitel araştırma raporu sınırlı veri girişi
ile yapılan yorumlardır ve verilerin yaşama şansı yoktur. Bu nedenle, araştırmacılar rapordaki
bilgi çeşidini ve miktarını dikkatle seçmelidir (Burn &Grove, 2009; LoBindo-Wood & Haber,
2010).
Nitel araştırma raporu üç temel alana gönderme yapılarak oluşturulur. İçerik:

Okuyucuya iletilmek istenen bulguları ve yanı sıra araştırmanın ortaya çıkardığı yeni, özgün ve
keşfedilen özellikleri ortaya koymalıdır. Yapı: Oluşturulan bilginin düzenini yansıtır. Nicel
araştırmalarda olduğu gibi, nitel araştırmalar da temel olarak “giriş”, “yöntemler”, “bulgular”,
“tartışma ve sonuç” bölümlerini içermelidir. Ayrıca, raporun tipine göre ekler, başlangıçta
teşekkür ve önsöz yapının tamamlayıcıları olarak gösterilebilir. Raporun uzunluğu ve yazma
biçimi, sunulacağı kitleye ve yayınlanacak kaynağa göre belirlenir. Sunum: Nitel araştırma
bulgularının sunumunda kişilerin özgün fikirleri soyut görüşleri olabildiğince çok yansıtılır.
Nitel raporlar kitap tarzında yazılmış uzun öyküler de olabilir. Araştırmacının verilerden
213
çıkarsadığı bilgilere göre yaptığı yorum okuyucuya hangi verinin anlamlı ve önemli olduğunu
göstermelidir. Tıp etik kuralların tanımlandığı “Nuremberg Code” olarak bilinen 10 ilke nitel
araştırmalar için de geçerlidir (Kümbetoğlu, 2005).
Nitel araştırma raporunun çerçevesi ve içerikleri ile ilgili bilgiler Ünite 9, Tablo 9-6’da
ve devam eden bölümlerde ayrıntılı olarak ele alınmıştır. Aşağıda özetle belirtilen ek bilgiler
nitel araştırmacılara rehber olabilir (LoBindo-Wood & Haber, 2010; Polit & Beck, 2010).
Başlık: Açıklayıcı, anlamlı ve cazip olmalıdır.
Giriş: Araştırmanın konusunu / problemini, önemini, amacı, odaklanılan hedefi açıklar

ve araştırma planına uygun kaynakları gözden geçirir.
Örneklem: İncelenen grup nasıl belirlendi, katılımcı sayısı / ortamın doğası açıklanır.
Yöntem: Nitel araştırma türünü, detaylı veri toplama yöntemini, çalışmanın zamanı ve
uzunluğunu, araştırmacı ve katılımcı ilişkisini, görüşmenin güvenirliği için alınan önlemleri,
araştırmacının varsayımlarını, kullanılan analiz yöntemlerini açıklar. Etik konular: alınan
izinleri, katılımcı ile tanışma ve gerekli açıklamaları, mahremiyet v.b konuları içerir.
Bulgular ve Tartışma: Bulgular alt başlıklarla sunulur, kişilerin ifadeleri ile ve

literatürde var olan diğer bakış açıları ile desteklenir, hemşirelik uygulamalarına katkısı
belirtilir.
Sonuç ve öneriler: Genel bir değerlendirme, araştırmanın sonuç, analiz ve yorumlarına

dayalı özet ve önermeleri içerir.
Kaynaklar: Konuyla ilgili başvurulan tüm kaynakları tanımlar.
6.7. Nitel Araştırma Raporunun Kritik Edilmesi
Araştırma kritiği, basit olarak “çalışmanın gücünü ve sınırlıklarını objektif ve dikkatli

bir şekilde değerlendirmek” olarak tanımlanır (Burns & Grove, 2009). Nitel araştırma sürecini
değerlendiren en önemli kriterler (1) İnanılır olması, (2) Aktarılabilir olması, (3) güven
duyulması ve (4) doğrulanabilir olmasıdır.
İnanılır olma, araştırmacının aklın kabul edebileceği yorumları ve sonuçları

geliştirmesidir. Bilimsel bulguların doğruluğunu ve geçerlik kriterlerini karşılamasıdır. Geçerlik,
sonuçların yaşanılan gerçeği ne derece etkili gösterdiği, insan yaşantılarını iyi ölçüp ölçmediği
ile saptanır. Aktarılabilir olma, çalışma bulgularının diğer araştırmacılar tarafından
kullanılabilir olmasıdır. Aktarılabilirlik, kapsamlı tanımlama ve detaylı veri temeli oluşturarak
başarılır. Araştırma sonuçlarının anlaşılması için okuyucunun bilmesi gereken ayrıntıların çok iyi
açıklanması gerekir. Güven duyulabilir olma, araştırmacının kullandığı çalışma sürecinin
başkaları tarafından izlenebilmesi ile sağlanır. Bu, çalışma sürecinin bir başkası tarafından
değerlendirilmesi ile sağlanabilir. Doğrulanabilir olma, bulguların, sonuçların ve önerilerin
verilerle desteklendiğini, araştırmacının yorumları ve gerçek veriler arasında bir iç uyum
214
olduğunu ifade eder. Bu, çalışmada yer alan bir başka araştırmacı ile sağlanır. Ayrıca, nitel
araştırmada yöntem uygunluğu (kayıt ve işlemlerin doğruluğu ve etik ilkelere uygunluğu) ve
teorik uygunluk (var olan bilgi ile ilişki kurulabilmesi ve uygulanabilir olması) gereklidir
(LoBindo-Wood & Haber, 2010; Talbot, 1995).
Nitel bir araştırmanın güçlü ve zayıf yönleri aşağıda belirtilen temel sorularla
değerlendirilebilir (Burns & Grove, 2009).
• Araştırma problemi hemşirelik için önemli mi?
• Kavramsal ya da kuramsal bilgilerle desteklenmiş mi?
• Yöntemlerin titiz ve uygun seçildiği mesajını veriyor mu?
• Araştırmacının veri yorumu ve çıkardığı anlam uygun ve savunulabilir mi?
• Araştırma doğruluk çerçevesinde ele alınmış mı? Katılımcılar korunmuş mu?
• Rapor açık olarak yazılmış mı? İyi organize edilmiş mi? Dili uygun mu?
Ayrıca, nitel araştırmaların hangi özellikleri ile değerlendirileceği bu ünitenin sonunda,

“makale kritiği için rehber sorular” listesinde ayrıntılı olarak gösterilmiştir. Araştırmacılar,
nitel araştırma raporlarını bu rehber doğrultusunda gözden geçirebilir. Rehberde belirtilen soru
maddelerine “Evet”, “Hayır” ya da “Kısmen” yanıtı verilebilir. Tüm maddelere evet yanıtının
verilmesi beklenir. “Hayır” ve “Kısmen” olarak değerlendirilen maddeler raporun
sınırlılıklarını ve güçlendirilmesi gerektiğini gösterir (Polit & Beck, 2010).
215
Uygulamalar
Aşağıdaki bilimsel hemşirelik dergilerine internetten ulaşınız. Nitel araştırma tasarımı

kullanılarak yapılmış bilimsel makaleleri gözden geçiriniz, hangi problemleri ele aldıklarını
kritik ediniz. Aşağıda kaynak olarak önerilen makaleleri okuyunuz ve bu ünitede kazandığınız
bilgilerle karşılaştırarak yorumlayınız.
216
Kaynak
1) Erdoğan, S., Aktaş, A., Bayram, G.O. (2009). Sığınma evinde yaşayan bir grup
kadının şiddet deneyimleri ve baş etme yaklaşımları: Niteliksel bir çalışma. Uluslararası
İnsan Bilimleri Dergisi, 6:1 [Online].
2) Gökdemirel, S., Bozkurt, G., Gökçay, G., Bulut, A. (2008). Çalışan annelerin
emzirme sürecinde yaşadıklar: Niteliksel bir çalışma. Çocuk Dergisi, 8 (4):221-234.
217
Uygulama Soruları
1) Hemşirelik dünyasına yakın zamanda giren nitel araştırmalar giderek ilgi

çekmektedir. Özellikle daha gerçekçi hizmet planlarının yapılmasında ve nicel araştırmalara
konu olacak problemlerin saptanmasında önem taşır.
2) Yukarıda verilen kaynakları okuduktan sonra çalıştığınız birimde hangi

problem için nitel bir çalışma yapılabileceğini düşününüz ve arkadaşlarınızla tartışınız.
218
Nitel araştırmalar insan davranışlarının altında yatan nedenleri ve boyutlarını

keşfetmek, olayları ve algıları doğal ortamda gerçekçi ve bütüncü bir şekilde ortaya koymak
amacıyla tasarlanır. İçeriğinde sayılar değil, sezgiler ve soyut yaşam deneyimleri vardır.
Araştırmacının sezgisi, gözlemi, merakı / ilgisi çalışmanın amacını açıklamada yardımcı olur.
Nitel araştırmalar genel olarak altı özelliği ile tanımlanır. (1) Doğal ortamlarda gerçek
yaşam durumlarını inceler. (2) Araştırmacı katılımcılarla bire bir ilişki içindedir. (3)
Araştırmacı, üzerinde çalıştığı konuyu bütüncü bakışla inceler. (4) Bireylerin algılarını,
değerlerini, duygularını, fikirlerini, niyetlerini, inançlarını açıklar. (5) Araştırma deseninde
esneklik vardır. Süreç içinde araştırmanın yönü değişebilir. (6) Tümevarımcı analiz yaklaşımı
kullanılır.
Sık kullanılan nitel araştırma tasarımları / desenleri:
Fenomenoloji / Olgu Bilim: Konu alanı insanların yaşam deneyimleridir. Bireylerin bir
olay ile ilgili deneyimlerinin anlamını araştırır ya da bir kavramın / olayın anlaşılmasını
hedefler. Araştırmanın amacına göre, tanımlayıcı ya da yorumlayıcı fenomenolojik tasarımlar
kullanılır.
Etnografi / Halk Betimleme: İnsanların bulundukları kültürel ortamda deneyimlerini

nasıl şekillendirdiklerini ve yorumladıklarını öğrenmeye çalışır
Grounded Teori / Temellenmiş Kuram: Toplumsal yapı ve süreçleri ele alır. Bir olaydan
kuram çıkaran, sistematik süreci olan bir yaklaşımdır.
Vaka çalışması: Birey, grup, kurum ya da diğer toplumsal birimlerin ele alınarak
derinlemesine araştırıldığı çalışmalardır. Girişim planı yapmak ve kuram geliştirmek için
kullanılır. Ayrıca, kadın yaşamını ve deneyimlerini inceleyen “feministik” yaklaşım ve çözüm
yönelimli araştırmalar olarak tanımlanan “eylem araştırmaları” nitel araştırmalar kapsamında
ele alınır.
Nitel araştırma süreci nicel araştırmalarda olduğu gibi doğrusal bir zaman izlemez.
Bununla birlikte aşamaları genellikle mantıksal bir düzen içinde ilerler.
Araştırma konusunun ve amacının belirlenmesi: Araştırma konusu bir sorunun daha iyi
anlaşılmasına ya da çözümüne yöneliktir. Araştırılacak konu soru olarak ifade edilir. Amaç,
gerçek dünya problemlerini anlamak ve çözümüne yardım etmek, kuram geliştirmek ve
program ya da bir girişim geliştirmektir.
Kuramsal çerçevenin oluşturulması: Problemin boyutlarını ve birbiri ile ilişkilerini

tanımak, bilgi toplama araçlarının boyutlarını belirlemek ve analiz aşamasında kullanılacak
temaları seçmek için önemlidir.
Literatürün gözden geçirilmesi: Veri toplamadan önce genellikle literatür gözden
219
geçirilir.
Araştırma tasarımı: Araştırma problemi / sorusu ve amacı belirlenir. Araştırma sorusu,

araştırmanın tüm aşamalarını etkiler. Bazen soru şekline veri toplama aşamasında karar
verilebilir. Amaç tanımlanırken, “bu araştırma niçin önemli?, konu ile ilgili neyi merak
ediyorum?, bu konu neden seçilmeli? ve bu konu hakkında neler biliniyor?” sorularına yanıt
aranır. Araştırmanın amacı ve sorusu doğrultusunda örneklem tipi belirlenir. Örneklem bir
birey, bir grup, bir kültür, bir organizasyon, bir faaliyet, bir olay, bir süreç ya da bireyin
deneyimlediği özel bir fenomen olabilir. Araştırmanın kuramsal çerçevesi problemin
boyutlarını ve birbiri ile ilişkilerini tanımak, bilgi toplama araçlarının boyutları belirlemek ve
analiz aşamasında kullanılacak temaları seçmek için önemlidir.
Geçerlik ve güvenirlik: Geçerlik araştırma bulgularının doğruluğu, sonuçların yaşanılan

gerçeği ne derecede etkili gösterdiği yaşantıları ölçüp ölçmediği ile saptanır. Güvenirlik
araştırmanın farklı zamanlarda ya da farklı kişiler tarafından yürütülmesi durumunda aynı ya
da benzer sonuca ulaşma durumunu tanımlar. Gözlem yöntemiyle toplanan verilerin
güvenirliğini değerlendirmek için gözlemciler arası uyum ve gözlemciler içi uyum
yöntemlerinden yararlanılır.
Veri toplama ve düzenleme: Sıklıkla kullanılan iki veri toplama yöntemi görüşme ve
gözlemdir. Görüşme, kişilerin karmaşık duygularının ve algılarının anlaşılmasını,
beklenmeyen durumların açığa çıkarılmasını sağlar. Genellikle yarı yapılanmış görüşmeler
kullanılır. Görüşmeci konusunda bilgili, araştırıcı ve daha çok öğrenicidir. İyi yönetilen bir
görüşme sırasında katılımcılar kendini rahat hisseder ve konuşur.
Bireysel derinlemesine görüşme, kişisel hikâyeler alınacağı zaman, çok hassas konular
için, grup etkisi olmadan görüşme yapmak istenildiği zaman, görüşme yapılacak kişiler çok
uzakta oturuyorlarsa ve karmaşık konularda seçilir.
Odak grup görüşmesi ortak özelliklere sahip insanlar için nelerin önemli olduğunu
ortaya çıkarmak için seçilir. Grup dinamikleri zengin veri seti oluşturmaya yardımcı olur.
Moderatörün rolü çok önemlidir. Görüşmeden elde edilen ham veriler teyp kaydı ile ve not
alarak kaydedilir
Gözlem, araştırmacının uygun bulduğu sosyal ya da kurumsal ortamda veri toplama

aracı olarak kullanılır. Veriler önceden hazırlanan bir form ile toplanır. Dışardan gözlem:
Gözlem tek yönlüdür. Katılarak gözlem: Olayın gözlemci tarafından doğrudan gözlenerek kayıt
edilmesidir. İki şekilde kullanılır. Gözlemci olayın içindedir, veriler bire bir yaşayarak ve
paylaşarak toplanır.
Verilerin analizi: Nitel araştırmalarda sıklıkla iki veri analiz tipi kullanılır. İçerik
analizi: “kodlama”, “kavram” ve “tema” sözcükleri ile tanımlanır. Sırasıyla; (1) Veriler
kodlanır / birinci düzey kodlama, (2) Kodlanan veriler sınıflandırılır, kavramsallaştırılır / ikinci
düzey kodlama ve (3) Temalar bulunur / üçüncü düzey kodlama.
Betimsel Analiz; Çözümlenen veriler daha önce belirlenmiş bir kavramsal çerçeve
220
doğrultusunda düzenlenir ve yorumlanır. Dört aşamada yapılır. (1) Çerçeve oluşturulur, (2)
Tematik çerçeveye göre veriler işlenir (3) Bulgular tanımlanır ve (4) Bulgular yorumlanır.
Verilerin yorumlanması: Söylenen ya da gözlenenlerin ne anlama geldiğini

açıklamaktır. Araştırmacı bu aşamada, analiz sonucu elde ettiği temalara/kavramlara anlam
kazandırır ve kavramlar arasındaki ilişkileri açıklar, neden-sonuç ilişkileri kurar, bulgulardan
birtakım sonuçlar çıkarır ve elde edilen sonuçların önemine ilişkin açıklamalar yapar. Böylece,
okuyucuya araştırma sorusunun yanıtına ilişkin bir bakış açısı sunar.
Raporlandırma: Nitel bir araştırma raporu temel olarak: (1) Giriş (problemin
açıklanması, araştırma sorusu, literatürün gözden geçirilmesi, kavramsal çerçeve), (3) Yöntem
(örneklem, çalışmanın yapıldığı yer, veri toplama, verileri kaydetme, etik durumlar), (4)
Sonuçlar (veri analizi, bulgular), (5) Tartışma (bulguların yorumlanması, sonuçların
uygulanması ve öneriler bölümlerinden oluşur.
Nitel araştırma sürecini değerlendiren en önemli kriterler (1) inanılır olması, (2)
aktarılabilir olması, (3) güven duyulması ve (4) doğrulanabilir olmasıdır. Katılımcıların bakış
açılarına sadık kalmak, çalışmaya güven duymak, güvenirliği sürdürmek için etik kurallara
uygun çalışılmalıdır.
Makale Kritiği İçin Rehber Sorular
Başlık
• Ele alınan temel olayı ve çalışmaya katılan grubu iyi tanımlıyor mu?
Özet
• Raporun ana yapısı kısa ve öz olarak tanımlanmış mı?
Giriş
Problemin açıklanması
• Problem net ve kolay anlaşılıyor mu?
• Problem çalışma için inandırıcı ve kanıtlarla tartışılarak açıklanmış mı?
• Problem hemşirelik için önemli mi?
• Araştırmanın problemi ile paradigma ve araştırma yaklaşımı, yöntemler ve

diğer bölümler arasında uyum var mı?
Araştırma soruları
•Araştırma soruları açık olarak belirtilmiş mi? Sorular yoksa makul bir gerekçeye
dayandırılmış mı?
221
• Sorular araştırmanın felsefesi, altında yatan nitel geleneği, kavramsal
çerçevesi ya da ideolojik yönelimi ile uyumlu mu?
Literatürün incelenmesi
• Rapor problem ya da ilgili olay konusunda var olan temel bilgiyi yeteri kadar
özetliyor mu?
• Kullanılan literatür bu çalışma için sağlam bir temel oluşturuyor mu?
Kavramsal temeller
• Temel kavramlar yeterli olarak tanımlanmış mı?
• Felsefi temel, kavramsal çerçeve, ideolojik yönelim açık olarak tanımlanmış

mı?
Yöntem
Katılımcıların haklarının korunması
• Katılımcıların hakları güven altına alınmış mı? Çalışmanın etik izinleri

alınmış mı?
• Çalışma, katılımcılar için riskleri azaltan ve en fazla yarar sağlayacak şekilde

tasarlanmış mı?
Çalışmanın tasarımı ve deseni
• Araştırmanın deseni ile kullanılan veri toplama ve veri analizi yöntemleri

arasındaki uyum tanımlanmış mı?
• Katılımcılarla harcanan zaman yeterli mi?
• Araştırmanın tasarımı çalışma alanını gözler önüne seriyor mu? Araştırmacıya

çabuk anlaması için fırsat sağlıyor mu?
• Yeterli sayıda araştırmacı ile ilişki kurulmuş mu?
Çalışmanın örneklemi ve yapıldığı yer
• Çalışma grubu yeterli açıklanmış mı? Çalışma alanı ve örneklem yeterli bir
detay ile açıklanmış mı?
• Alana ya da seçilen kişilere ulaşmak için kullanılan yaklaşımlar uygun mu?
• Çalışmaya zengin bilgi sağlayacak en uygun örneklem ve yöntem seçilmiş
222
mi?
• Örneklem büyüklüğü ile verilerde doygunluğa ulaşılmış mı?
Veri toplama
• Veri toplama yöntemi uygun mu?
• Araştırmacı doğru sorular sormuş mu? Ya da doğru gözlem yapmış mı? ve

uygun biçimde kaydetmiş mi?
• Yeterli veri elde edilmiş mi? Veriler yeterli derinlikte ve zenginlikte mi?
İşlemler
• Veri toplama ve kaydetme işlemleri yeterli açıklanmış mı? Uygun gözüküyor

mu?
• Veri toplama hataları en aza indirilmiş mi? Veri toplayan kişi bu konuda
eğitimli mi?
Güvenirlik
• Araştırmacı çalışmanın güvenirliğini / doğruluğunu güçlendiren stratejileri

yeterli olarak kullanmış mı?
• Araştırmanın güvenirliği için kullanılan yöntemler uygun ve yeterli mi?
• Araştırmacı, araştırma işlemlerini ve karar sürecini denetlenebilir ve

onaylanabilir yeterlikte kaydetmiş mi?
• Raporda, araştırmacı yansımasının kanıtı var mı?
Sonuçlar
Veri analizi
• Veri analizi yöntemleri ve veri yönetimi yeterince açıklanmış mı?
• Veri analizi stratejileri ile araştırmanın deseni ve elde edilen verilerin tipi ve
özelliği uyumlu mu?
• Analiz, araştırmadan elde edilen verileri açığa çıkarıyor mu?
• Analiz işlemleri olası hataları akla getiriyor mu?
Bulgular
• Bulgular konuşmalardan / resimlerden alıntı yapılarak, kanıtlarla
223
desteklenerek özetlenmiş mi?
• Temalar verilerin anlamlarını yeteri kadar kapsıyor mu? Araştırmacının

temaları kavramsallaştırma başarısını gösteriyor mu?
• Analizlerin sonuçları araştırılan olayla ilgili gerçeği, içgörüyü yansıtıyor mu?

Etkileyici mi? Olayın resmini çiziyor mu?
Kuramsal bütünlük
• Temalar ya da örüntüler birbirleri ile ve bütün olarak mantıklı biçimde

ilişkilendirilmiş mi?
• Modeller, şekiller ya da haritalar kavramsal deseni etkili şekilde özetliyor mu?
• Araştırmaya yol gösteren kavramsal bir çerçeve kullanılmışsa, temalar

arasında inandırıcı biçimde bağlantı kurulmuş mu?
Tartışma
Bulguların yorumlanması
• Bulgular sosyal ve kültürel yapıya uygun olarak yorumlanmış mı?
• Temel bulgular yorumlanmış ve önceki çalışmalar ile tartışılmış mı?
• Yorumlar çalışmanın sınırlılıkları ile uyumlu mu?
• Rapor bulguların uygulamaya aktarılabileceğini destekler nitelikte mi?
Sonuçların uygulanması /Öneriler
• Araştırmacı sonuçların uygulamada kullanılması ve başka araştırmaların

yapılması için mantıklı öneriler yapmış mı?
Kaynak: Polit, D.F., Beck, C.T. (2010). Essentials of nursing research appraising
evidence for nursing practice (7th ed., pp.102-104). Philadelphia: Lippincott Williams &
Wilkins.
224
Bölüm Soruları
1) Aşağıdakilerden biri hariç, diğerleri nitel araştırmanın özelliklerini açıklar.

Hariç olanı işaretleyiniz.
a) İnanılır olmak
b) Bakış açılarına sadık kalmak
c) Olgulara dışarıdan bakmak
d) Etik kurallara uymak
e) Güven vermek
2) Aşağıdakilerden hangisi, nitel bir araştırma yaklaşımlarından değildir.
a) Bütüncü yaklaşım
b) Araştırmacı katılımcı
c) Tümevarımcı yaklaşım
d) Sonuçların ölçümü
e) Araştırma deseninde esneklik
3) Hangi nitel araştırma yaklaşımı “İnsanların bulundukları kültürel ortamda

deneyimlerini nasıl şekillendirdiklerini ve yorumladıklarını öğrenmek” amacıyla tasarlanır.
a) Olgu Bilim/Fenomenoloji
b) Feministik Yaklaşım
c) Temellenmiş (Grounded) Kuram
d) Vaka Çalışması
e) Halk Betimleme/Etnografi
225
4) Aşağıdaki nitel veri toplama yöntemlerinden hangisi “kişisel hikâyeler ve çok
hassas konular” araştırıldığı zaman seçilmelidir.
a) Bireysel derin görüşme
b) Sohbet tarzı görüşme
c) Odak grup görüşme
d) Yapılandırılmamış görüşme
e) Dışarıdan gözlem
5) Nitel verilerin analizi kâğıda dökülen bilgilerin sistemli değerlendirilmesi ile

yürütülür. Aşağıdakilerden hangisi içerik analizi aşaması olarak kullanılmaz.
a) Verilerin dökümü yapılır
b) Verileriler tematik çerçeveye göre düzenlenir
c) Verilerin kodlanır
d) Veriler sınıflandırılır
e) Temalar bulunur
6) Aşağıdakilerden hangisi Nitel araştırmanın temel özelliklerinden değildir
a) Gerçek yaşam durumlarını inceler.

b) Araştırmacı katılımcılarla bire bir ilişki içindedir.
c) Amaç bulguları genellemektir.
d) Araştırmacı konuyu bütüncü bakışla inceler.
e) Araştırma deseninde esneklik vardır.
7) “Eşinden
8) bakım veren iki erkek hemşirenin deneyimleri” başlıklı nitel bir çalışmanın
deseni aşağıdakilerden hangisi ile uyumludur?
a) Etnografi (Halk Betimleme)
b) Grounded Teori (Temellendirilmiş Kuram)
c) Eylem Araştırma
d) Vaka çalışması
e) Metodolojik araştırma
9) Nitel bir araştırmanın örneklemi “hiç evlenmemiş, 16-25 yaş arası, göçmen
kadınlar” ile oluşturulmuş ise aşağıdakilerden hangisine örnektir?
226
a) Ölçüt Örnekleme
b) Kartopu ya da Zincir Örnekleme
c) Aşırı veya Aykırı Durum Örneklemesi
d) Tipik Durum Örneklemesi
e) Kartopu ya da Zincir Örnekleme
10) Nitel araştırma için yapılan görüşmelerde aşağıdaki soru zamirlerinden hangisi
kullanılır?
a) Ne kadar?
b) Nasıl?
c) Kim?
d) Ne zaman?
e) Hangisi?
11) Aşağıdakilerden hangisi Nitel araştırmanın analiz sürecinde kullanılmaz?
a) Kodlama
b) Sınıflama
c) Tema oluşturma
d) Betimleme
e) Karşılaştırma
Cevaplar: 1) c, 2) d, 3) e, 4) a, 5) b, 6) c, 7) d, 8) a, 9) b, 10) e
227
7. ÖRNEKLEME*
*
M. Nihal ESİN
228
 Örnekleme Süreci ve Örnekleme İle İlgili Temel Kavramlar
 Örnekleme ile İlgili Temel Kavramlar
o Birim
o Evren
o Örneklem
o Örneklem Hatası
 Örnekleme
 Örnekleme Yöntemleri
 Olasılıklı Örnekleme Yöntemleri
 Basit Rastgele Örnekleme
o Yöntemin Uygulanması
 Sistematik Örnekleme
 Tabakalı Örnekleme
 Küme Örnekleme
o Çok Aşamalı Küme Örnekleme Yöntemi
 Rastlantısal Güzergâh Örnekleme
 Olasılıksız Örnekleme Yöntemleri
 Gelişigüzel Örnekleme
 Kota Örneklemesi
 Amaçlı Örnekleme
 Örneklem Büyüklüğü
229
 Güç Analizi
 Güç Analizi ile Örnek Hacminin Hesaplanmasında Bazı Temel Bilgiler
 Güç Analizi ile Örnek Büyüklüğünün Hesaplanması
 Tek Örneklem Üzerinde Yapılan Araştırmalarda Örneklem Büyüklüğünü

Hesaplama
 Deneysel Çalışmalarda Örneklem Büyüklüğünü Hesaplama
230
1) Araştırmalarda ornekleme yapmanın önemini ve nedenlerini tartışınız.
2) Örnekleme ile ilgili temel kavramların neler olduğunu değerlendiriniz.
3) Evren ve örneklem kavramları arasında farklılık ve benzerlikleri var mıdır?

Tartışınız.
4) Örneklem seçimi icin uygun olan kriterler hakkında bilgi veriniz.
5) Olasılıklı ve olasılıksız ornekleme yontemleri arasındaki farklılıkları tartışınız.
6) Olasılıklı ve olasılıksız ornekleme yontemlerini sıralayınız.
7) Orneklem buyukluğu hangi yollarla belirlenir? Tartışınız.
231
Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde

edileceği veya geliştirileceği
Örnekleme Süreci ve Örnekleme sürecini ve Okuyarak/Araştırarak

Örnekleme İle İlgili sürecin temel
Temel Kavramlar kavramalarını
kavrayabilmek
Örnekleme Örnekleme kavramını Okuyarak/Araştırarak

açıklamak
Örnekleme Yöntemleri Olasılıklı ve olasılıksız Okuyarak/Araştırarak

örnekleme yöntemlerini
ve farklılıkları kavramak
Olasılıklı Örnekleme Olasılıklı örnekleme Okuyarak/Araştırarak

Yöntemleri yöntemlerini
açıklayabilmek
Olasılıksız Örnekleme Olasılıksız örnekleme Okuyarak/Araştırarak

Yöntemleri yöntemlerini
açıklayabilmek
Örneklem Büyüklüğü Örneklem büyüklüğünün Okuyarak/Araştırarak

nasıl belirleneceğini
tartışmak
Güç Analizi İle Örnek Örneklem büyüklüğünü Okuyarak/Araştırarak

Büyüklüğünün belirlemede güç
Hesaplanması analizinin önemini
kavramak
232
Anahtar Kavramlar
 Evren
 Genel evren
 Çalışma evreni
 Örneklem
 Örnekleme
 Birim
 Olasılıklı örnekleme
 Basit rastgele örnekleme
 Tabakalı örnekleme
 Küme örnekleme
 Sistematik örnekleme
 Rastgele güzergâh örnekleme
 Olasılıksız örnekleme
 Gelişigüzel örnekleme
 Kota örnekleme
 Amaçlı örnekleme
 Örneklem büyüklüğü
 Güç analizi
233
Giriş
Evren, örnek ve örnekleme kavramları, tanımlanması güç olarak algılanmasına rağmen

günlük yaşamda karşılaşılan olayları kapsamaktadır. Bu nedenle konuyla ilgili olarak çok fazla
deneyim ve bilgimiz olduğu söylenebilir. Günlük yaşamımızda televizyon, radyo, gazete vb.
iletişim araçlarında, toplumda yapılan araştırma sonuçlarını içeren haberlere sıklıkla
rastlamaktayız. Bir gazete haberinde “İngiltere’de bir tıp merkezinde yetişkin erkeklerde
yapılan bir çalışmada her gün yumurta yemenin kolesterolü yükseltmediği bulundu” gibi bir
haber okuyabiliriz. Ayrıca insanlar kendi deneyimleri ile çeşitli genellemeler de yapabilirler.
Örneğin; “Hemşirelik öğrencileri eğitim aldıkları öğretmenleri ile ilgili görüşlerini kullanarak
tüm hemşire eğitimciler ile ilgili bir genelleme yapabilir” ya da “Hastalar hastanede kaldıkları
süre içinde yedikleri yemek ve aldıkları hemşirelik bakımını göz önüne alarak hastanenin
yemekleri ve hemşirelik bakımı ile ilgili bir genelleme yapabilir”. Tüm bu örneklerde,
sonuçların bir grup ile ilgili olduğu ve içinde bulunulan topluma genellendiği görülmektedir.
Bununla birlikte, “Bu sonuçlar ne kadar doğrudur?, sonuçlara güvenebilir miyiz?” sorularının
yanıtlarını da düşünmeliyiz. Çünkü günlük yaşamımızda karşılaştığımız bu örneklerde
uygulama yapılan grubun nasıl seçildiği ile ilgili bir veri yer almamaktadır. Bu bilgiler bize bir
fikir verir, ancak bunların kesin olarak doğru olduğuna inanamayız. Bu nedenle günlük
yaşamdaki örnekleme deneyimlerinin bilimsel bir değeri yoktur (Dempsey & Dempsey, 2000;
Burns & Grove, 2009).
Bilim adamları da örnekleme yöntemlerini kullanarak bilgi üretirler. Bilimsel

araştırmalarda birçok problem, örnekleme süreçlerini uygulamadan çözülemez. Örneğin
“Kanser hastaları için geliştirilen ve gerekli labotatuvar testleri ve hayvan deneyleri yapılan bir
ilacın”, tüm hastalarda denenmesi mümkün değildir. Bu nedenle tüm hastaları temsil edebilecek
bir örnek ile çalışılmalıdır.
Örnekleme, araştırma sürecinin önemli bir bölümüdür ve her araştırmada açık bir
şekilde kuşkuya yer bırakmadan açıklanması gereklidir. Bu açıklamayı yapabilmek için
araştırmacılar örnekleme kavramını, örneğin temsil ettiği evreni ve örnekleme yöntemlerini
bilme ve uygulama becerilerine sahip olmalıdırlar (Lo-Biondo Wood & Haber, 2002, 2010).
Sonuç olarak araştırma sürecinde bilimsel bilgiye ulaşmada, çalışılabilecek doğru örnekleri
seçme yolları ve örneklem büyüklüğünü belirleme ile ilgili yöntemler kullanılmalıdır. Bu
bölümde nicel araştırmalarda; evren, örnekleme kavramları, örneklem seçim yöntemleri,
örneklem büyüklüğünü belirleme süreçleri ile ilgili bilgi ve tartışmalar yer almaktadır. Nitel
araştırmalarda evren, örnekleme ve örneklem büyüklüğünü belirleme ile ilgili konular kitabın
5. Ünitesi olan “Nitel araştırma tasarımları” ünitesinde açıklanmıştır.
234
Örnek Olay
Hemşire A, sağlık sektöründe faaliyet gösteren ve birçok hastanesi olan bir sağlık
kuruluşunun yönetici hemşiresidir. Toplam 3000 hemşire ile çalışmaktadır. Çalışmaları
sırasında çeşitli bölümlerde çalışan hemşirelerin; sırt, bel, omuz ve bacak ağrısı gibi kas iskelet
sistemi (KİS) semptomlarına sahip olduklarını ve bu sorunlar nedeniyle işe devamsızlıkların
arttığını belirledi. Konuyla ilgili olarak, tüm hemşirelerde KİS semptom prevelansını ve
etkileyen faktörleri belirlemek amacıyla; bir soru formu hazırladı ve olasılıksız olarak
kendisinin seçtiği 100 hemşireden oluşan örneklem grubuna, soru formunu uyguladı ve
sonuçları değerlendirerek tüm hemşirelerde görülen KİS semptom prevelansı ve etkileyen
faktörler konusunda veriler elde etti. Bu verileri göz önüne alarak, hemşirelerin KİS sağlığını
geliştirmeye yönelik programlar planlamaya başladı. Bu örnek ile ilgili olarak örnekleme
konusundaki aşağıda yer alan kritik soruları ve cevapları değerlendirelim.
• Soru: Seçilen örnek sayısı yeterli midir?
Cevap: Bu sayı, grubun olay ile ilgili bazı parametrelerini kullanarak örneklem
büyüklüğü belirlemek için geliştirilen formüllerle hesaplanmalıydı.
• Soru: 100 hemşirenin seçim yöntemi doğrumu dur? Bu hemşireler özellikleri

açısından (yaş,eğitim,çalışma koşulları vb.) tüm hemşireleri (3000 hemşire) temsil ediyor mu?
Cevap: Örneklem olasılıklı örnekleme yöntemlerinden biri ile seçilmeliydi. Örneğin

3000 hemşire listelenip bu listeden basit rastgele yöntemle 100 hemşire yansız olarak
seçilmeliydi.
• Soru: Hemşirenin elde ettiği veriler, 3000 hemşirenin KİS semptom yüzdesini
ve etkileyen faktörleri tanımlayabilir mi?
Cevap: Örneklem büyüklüğü ve seçimi olasılıksız yapıldığı için genellemesi mümkün

değildir.
235
7.1. Örnekleme Süreci ve Örnekleme ile İlgili Temel Kavramlar
Örnekleme birbirini izleyen aşamalardan oluşan bir süreç olarak değerlendirilebilir.

Örnekleme süreci beş temel aşamayı içermektedir (Şekil 6-1). Aşamalar sırasıyla; genel evrenin
belirlenmesi, çalışma evreninin belirlenmesi, örneklemin tanımlanması, örneklem
büyüklüğünün belirlenmesi ve örnekleme yöntemleri ile örneklemin oluşturulması yani
örneklemedir. Bu ünitede tüm aşamalarda yer alan kavramlar sırasıyla açıklanmıştır. Ancak,
dördüncü aşama olan örneklem büyüklüğünün belirlenmesi, konunun temel kavramları (evren,
örneklem, örnekleme yöntemleri vb.) açıklandıktan sonra anlaşılmasının daha kolay olacağı
nedeniyle, ünitenin son bölümü olarak açıklanmıştır.
7.1.1. Örnekleme İle İlgili Temel Kavramlar
Örnekleme konusunu ilgilendiren temel kavramlar; birim, evren, örneklem ve

örnekleme hatası olarak tanımlanmaktadır.
7.1.1.1. Birim
Araştırmaya konu olan genel toplumun her bir ünitesine “Birim” denir. İlgili literatürde
“Eleman” kelimesi ile de tanımlandığı görülmektedir. Ancak bu bölümde Türkçe olduğu için
“Birim” kelimesi kullanılacaktır. Bir birim; birey, kanıt, davranış, hasta dosyası gibi canlı ve
cansız nesneleri içerebilir ve çalışma toplumunun tek bir ünitesini tanımlar. Birim, birey ise
“Denek, katılımcı” olarak adlandırılabilir (Burns & Grove, 2009). Örnek 6-1’de konuyla ilgili
örnekler gösterilmiştir.
7.1.1.2. Evren
Bu kitabın daha önceki ünitelerinde tartışılan araştırma soru ve hipotezlerini test etmek
236
için bir uygulama grubuna gereksinim vardır. Belli bir özelliği taşıyan birimlerden oluşan ve
araştırma sonuçlarının genellenmek istendiği bütüne evren denir (Burns & Grove, 2009; Macnee
& Mc Cabe, 2008). Araştırma raporunda “N” harfi ile gösterilir. Evren birimlerden oluşmaktadır.
Örnek 6-2’de evren ile ilgili örnekler gösterilmiştir.
Evreni oluşturan birimler milyonlarca ya da yüzlerce olabilir. Bu nedenle bir araştırmada,

araştırma amacı, soru ve hipotezleri doğrultusunda evren sınırlandırılabilir. Genel ve çalışma evreni
olmak üzere iki tip evren tanımlanabilir (şekil 6-2).
Genel evren
Çalışmanın amacı doğrultusunda kolayca tanımlanabilen ancak ulaşılması güç, çoğu

zaman olanaksız olan evrendir. Araştırılan değişken ya da değişkenlerin gözlemlendiği veya
gözlemlenebileceği bireylerden oluşan topluluktur (Özdamar, 2003).
Çalışma evreni
Ulaşılabilen somut evrendir. Araştırmacı tarafından, araştırmanın amacı, soru/hipotezleri,

değişkenleri ve araştırma tipine göre belirlenen kriterlere göre sınırları belirlenmelidir. Başka bir
deyişle “Evrene dahil etme kriterlerinin” belirlenmesi gerekir. Araştırmacının bir evrenin
tümünden ya da onu temsil edebilecek küçük bir guruptan toplayacağı veriler çalışma
evrenini temsil eder ve bu evrene genellenebilir nitelikte olmalıdır. Örnek 6-3’ü incelemeniz
iki evren arasındaki farkı anlamanızı sağlayacaktır.
237
Örnek 6-3’de veri toplanacak toplum bireylerinin özelliklerini doğru tanımlamak
gerektiği gösterilmiştir. Özellikle, çalışmanın amacı, bir değişken ile ilgili ortalama, prevelans
gibi değerleri belirlemekse, bu değerlerin topluma genellenebilmesi için çalışma evreninin
sınırlarının tanımlanması gereklidir (Lo-Biondo Wood & Haber, 2010; Özdamar, 2003).
7.1.1.3. Örneklem
Evreni oluşturan tüm birimler yerine, bazı kurallara göre seçilen birimlerin oluşturduğu,
temsil gücüne sahip bir alt grup seçilebilir. Bu gruba “Örneklem” denir. Örneklem, evreni
oluşturan varlıkların alt parçalarından oluşur. Bilgilerin toplandığı en temel birimdir.
Örneklemin evreni temsil yeteneği vardır. Örneklem üzerinde çalışılarak elde edilen sonuçlar
ilgili evrene genellenebilir. (Karasar, 2012; Karataş, 2002; Özdemir, 2006). Araştırma raporunda
“n” harfi ile gösterilir. Örneklem üzerinde çalışmak, araştırmacıya zaman, enerji ve para
tasarrufu sağlar. Evrenin tümü üzerinde yapılacak çalışmada gerekli denetimlerin sağlanması
oldukça güçtür. Küçük kümelerin denetimi daha kolaydır. Bu nedenle küçük, ancak denetimleri
sağlanmış küçük kümelerden toplanan verilerin geçerli ve güvenilir olduğu belirtilebilir (Dişçi,
2008).
Örneklem iki temel özelliğe sahip olmalıdır.
1. Seçildiği evreni temsil yeteneği olması
2. Birimlerin yansız seçilmesidir
Bu iki temel özellik, genel, çalışma evreni ve örneklemin sınırlarının tanımlanması,

örneklem büyüklüğünün yeterli olması ve örnekleme, deneklerin olasılıklı olarak seçilmesi ile
sağlanabilir. Örneklem büyüklüğü ve olasılıklı seçim, ünitenin ilerleyen bölümlerinde
açıklanacaktır. İstatistik yöntembilimin temel amacı, sınırlı grup ya da toplulukların incelenmesi
238
ile evrene genelleme yapabilmektir. Evrene ilişkin genelleme yapacağımız parametre, ortalama,
standart sapma ve belli bir yüzdelik değeri olabilir. Örneklem üzerinde gözlenen (ortalama,
standart sapma vb.) değerlere “Örneklem değer” ya da “Örneklem istatistiği” denir (Karasar,
2012; Özdamar, 2013). Örnekleme seçilecek birim sayısı belirlendikten sonra, örnekleme
yöntemleri ile birimler seçilir.
Araştırmacılar, bazı durumlarda, “Tam sayım yöntemi” ile örneklem oluşturmadan

evrenin tamamı ile çalışabilirler.
Tam sayım yöntemi
Araştırmacılar dar kapsamlı, sınırlı ve az sayıda birimi kapsayan çalışma evreni ile
çalışacakları zaman, örnekleme yapmadan “Tam sayım yöntemi” ile, çalışma evreninin tamamı
üzerinde çalışabilirler. Bu durumda, çalışma evreninin sınırlarının çok iyi tanımlanması
gereklidir. Araştırmacılar neden sınırlı bir evren ile çalıştıklarını açıklamalıdırlar. Hemşirelik
araştırmalarının büyük çoğunluğu genellikle geniş bir coğrafi alana yayılmış sayısız
birimlerden oluşan evrenleri konu almaktadır. Tamsayım yöntemi sınırlı sayıda araştırmada
kullanılabilir.
Örnek 6-4’de tam sayım yöntemi ve örneklem ile çalışma arasındaki farklılıkları
anlamanıza olanak sağlayacak bir örnek gösterilmiştir.
7.1.1.4. Örneklem Hatası
Örneklem hatası; genellemesi düşünülen evrenin sahip olduğu özelliklerle, seçilen

örneklemin sahip olduğu özellikler arasındaki farklılığın fazla olmasıdır. Yani temsil gücünün
oldukça az olmasıdır. Örnekleme alınan ve alınmayan birimlerin ortaya çıkardıkları şansa bağlı
toplam hata miktarıdır. Bu miktarı gösteren ölçüt ‘standart hata’dır. Örneklem hatasının
büyük olmasının anlamı, örneklemin seçildiği evreni yeterince temsil edememesidir. Bu hata,
örneklem büyüklüğünü artırmakla ya da daha uygun örnekleme yöntemleri kullanılmakla
azaltılabilir (Karasar, 2012; Özdamar, 2013).
239
7.2. Örnekleme
Evrenin bütün birimleri yerine, bazı kurallara göre seçilen birimlerin oluşturduğu, temsil
gücüne sahip bir alt grubun gözleme tabi tutulması, incelenmesi ve elde edilen sonuçların
evrene genellenmesine örnekleme denir (Dişçi, 2008). Örnekleme günlük yaşamın olaylarında
da sıklıkla kullanılır. Örneğin; yemeğin tuzlu olup olmadığını anlamak için tencereden bir kaşık
yemek almak, ürünün kalitesini anlamak için bir kamyon kasası pirinçten örnek alıp
değerlendirmek gibi. Ancak sonuçların daha geniş evrene genellenmesi amaçlanıyorsa, geniş
evrenden örnekleme yapmak gereklidir. Çünkü evrenin her birimine ulaşmak zaman ve
ekonomik açıdan olası değildir. Eğer tencere iyice karıştırılıp bir kaşık alınırsa, kamyon
kasasının belirli yerlerinden birden fazla örnek alınıp incelenirse sonuçlar genellenebilir.
“Diyabetli çocukların beslenme alışkanlıklarının” incelendiği ve sadece bir hastanede yapılan
çalışmanın sonuçları, Türkiye’deki tüm diyabetli çocukların beslenme davranışları hakkında
bilgi vermez. Sadece ilgili hastanede yatan çocukların alışkanlıkları ile ilgili bilgi verebilir.
Araştırmalarda Örnekleme nedenleri:
 Araştırmacıya büyük zaman, enerji ve para tasarrufu sağlar.
 Daha az maliyetle ve daha kısa zamanda yararlı, güvenilir, ayrıntılı ve doğru

bilgi elde etme olanağı sağlar.
 Araştırmadaki birim büyüdükçe yapılacak kontroller güçleşir.
 Amaç çok veri değil, geçerli ve güvenilir veriler toplamaktır. Bu nedenle

denetimi daha kolay olan küçük kümeler tercih edilir.
 Her araştırmada evreni tümü ile incelemeye ihtiyaç ya da olanak olmayabilir.
 Herhangi bir konuda ayrıntılı bilgileri evrenin tümünden elde etmek güç olabilir,
böyle durumlarda örnek seçmek en doğru yoldur.
 Örnekleme yapılmadan tüm evrene ulaşmak amaçlandığında, çözüme ulaşmanın

uzun zaman alması nedeniyle sorunun güncelliği azalabilir (Dişçi, 2008; Özdamar, 2003;
Özdemir, 2006; Tezcan, 1992, 2006).
Araştırmacılar örnekleme yaparken bazı temel özelliklere dikkat etmelidirler (Özdamar,

2003).
Örneklem seçiminde;
 Evrendeki her birimin örnekleme girme şansı eşit olmalıdır.
 Birimler rastgele seçilmelidir.
 Toplumda az görülen bir olay için çok, sık görülen bir olay için az örnek
alınmalıdır.
240
 Değişkenlerin homojen dağıldığı olay için az, hetorejen dağılan için çok birim
seçilmelidir.
Örneklem seçimi ile ilgili yapılan hatalar;
 Araştırmanın tipine göre yeterli sayıda denek seçilmemesi,
 Denek seçiminde yanlı olunması,
 Araştırma konusu, amacı ve tipine uymayan örnekleme yöntemlerinin

kullanılması
 Yedek deneklerin önceden belirlenmemesidir.
Örnekleme yapmaya karar verildikten sonra örnekleme kaç kişi alınması gerekliliği
belirlenir. Daha sonra örnekleme yöntemleri ile belirlenen sayıda örnek seçilir.
7.3. Örnekleme Yöntemleri
Araştırmanın konusu, amaç, soru/hipotez ve araştırma tipine göre kullanılabilecek çok

sayıda örnekleme yöntemi bulunmaktadır. Örnekleme yöntemi ile seçim, zaman, para, eleman
ve malzeme tasarrufu sağlaması açısından yararlı olmasına rağmen, riski yüksek ve gelişigüzel
kullanıldığında sakıncalı bir işlem olabilir. Temsil gücüne sahip olmayan bir örneğe
dayanılarak yapılacak genellemelerde sapma ve yanılgı olması kaçınılmazdır. Bu nedenle
örnekleme yaparken belli yöntemlere uyulması gerekir (Dişçi, 2008).
Örnekleme yöntemleri genel olarak, olasılıklı ve olasılıksız olmak üzere iki grupta
tanımlanmaktadır (Şekil 6-3).
7.4. Olasılıklı Örnekleme Yöntemleri
Birimlerin örneğe seçilme işleminin olasılık kuralları ile yapıldığı örnekleme türüdür
(Dişçi, 2008). Olasılıklı örnekleme, birimlerin evrenden her seferinde eşit olasılıkla
seçilmesidir. Ayırt edici özelliği, elemanların evrenden rastgele seçilmesidir. Araştırmacı,
evrendeki her birimin örnekleme girme olasılığını tahmin edebilir (Karasar, 2012).
Araştırmalarda sıklıkla kullanılan olasılıklı örnekleme yöntemleri aşağıda
241
gösterilmiştir.
 Basit rastgele (Tesadüfî) örnekleme
 Sistematik örnekleme
 Tabakalı rastgele örnekleme
 Küme örnekleme
 Rastgele güzergâh örnekleme
7.4.1. Basit Rastgele Örnekleme (Simple random sampling)
Toplum hacminin 1000’den küçük (N<1000) ya da evrenin listelenme olanağı olduğu

ve birimlerin homojen olduğu toplumlarda uygulanan bir yöntemdir (Özdamar, 2003). Bu
yöntemde evrendeki her bireyin ya da birimin (hane, köy, mahalle… vb) örneğe seçilme şansı
birbirine eşit ve birbirinden bağımsızdır (Tezcan, 1992, 2006). Uygulanması oldukça kolaydır.
Konuyla ilgili olarak, Yılmaz, Özsoy ve Ardahan (2008), tarafından yapılan ve basit rastgele
örnekleme yönteminin kullanıldığı çalışma Örnek 6-5’de gösterilmiştir.
Yöntemin Yararlı Yönleri
- Evrendeki her elemanın eşit seçilme şansı vardır.
- Evren çok büyük ve karmaşık değilse seçme işlemi kolaydır.
- İstatistiksel değerlendirme kolay yapılabilir. (Karasar 2012; Karataş 2002;

Özdamar 2003; Sümbüloğlu & Sümbüloğlu, 2000).
Yöntemin Sakıncalı Yönleri
- Evren çok büyükse evreni listelemek ve seçmek zor olabilir.
- İncelenen özellik evrendeki bireylerin bazı özelliklerine göre farklılık

gösteriyorsa bu yöntem doğru sonuç veremeyebilir.
- Örnekleme seçilecek bireyler çok geniş bir bölgede dağınık bir şekilde yerleşmiş
olabilirler. (Karasar 2012; Karataş 2002; Özdamar 2003; Sümbüloğlu & Sümbüloğlu, 2000).
242
7.4.1.1. Yöntemin Uygulanması
Bu yöntem kullanılırken, evrendeki birimler önce listelenir ve numaralanır. Daha sonra

“Kura Yöntemi” veya ‘Rastgele sayılar tablosu’ kullanılarak örnekleme girecek elemanlar
belirlenir (Akgül, 2003; Burns & Grove, 1997; Karataş, 2002; Sümbüloğlu & Sümbüloğlu,
2002, Tezcan, 2006). Seçim işlemine, önceden belirlenen örnek büyüklüğüne ulaşılıncaya
kadar devam edilir (Tezcan, 2006).
Kura Yöntemi
Az sayıdaki evrende uygulanır. Örneğin 50 kişilik bir sınıftan 15 kişinin seçilmesi

planlanıyorsa, 50 kişinin adları bir torbaya konulup 15 kişi kura ile belirlenebilir.
Rastgele Sayılar Tablosunu Kullanarak Örneklem Seçme
Rastgele sayılar tablosu örnekleme girecek bireylerin belirlenmesinde yaygın olarak

kullanılır. Araştırmacılar, daha önce oluşturulmuş rastgele sayılar tablosuna, araştırma
kitaplarından, ilgili internet sitelerinden ulaşabilirler ya da EXCEL bilgisayar programındaki
“S_SAYI_ÜRET” fonksiyonunu kullanarak kendileri bir tablo oluşturabilirler (Dişçi, 2008).
Bu tablodan el ile seçim yapılabileceği gibi bilgisayar ortamında ilgili internet siteleri aracılığı
ile evren ve örneklem sayısı belirtilerek örnekleme girecek denek numaraları otomatik olarak
elde edilebilir (http://stattrek.com/statistics/random-number-generator.aspx).
Tablo 6-1’de bir rastgele sayılar tablosu, Örnek 6-6’da ise bu tabloyu kullanarak rastgele
sayıları seçmeyi gösteren bir örnek gösterilmiştir (Sümbüloğlu & Sümbüloğlu, 2000, s.74).
243
7.4.2. Sistematik Örnekleme (Systematic sampling)
Evreni oluşturan birimlerin tanımlı olduğu, birimlerin türdeş olduğu durumlarda

uygulanan bir yöntemdir. (Özdamar, 2003). Basit rastgele örnekleme yöntemine göre daha
geniş evrenli çalışmalarda kullanılabilir. Hasta dosyaları, hasta ya da işçi kayıtları, kayıt
defterleri, öğrenci listeleri gibi çok sayıda birim içeren kayıt sistemlerinin incelenmesinde,
Örneğin; büyük bir kentte ev seçimi, sokak seçimi, işyeri seçimi gibi tercih edilmelidir
(Sümbüloğlu & Sümbüloğlu, 2000).
Seçim işlemlerinde öncelikle “Birimler arası uzaklık ‘k’ katsayısı” hesaplanmalıdır.

Bu katsayı, evren büyüklüğü (N) örneklem büyüklüğüne (n) bölünerek bulunur ve kaç birimde
bir birimin örnekleme alınacağı saptanır (Dişçi, 2008). Örnek 6-7’de sistematik örnekleme
yöntemi seçim aşamalarını gösteren bir örnek gösterilmiştir.
Bu yöntem, rastlantısallığı sağlayan güçlü bir yöntemdir. Ancak, çok yaygın
244
olmamasına rağmen liste sırası ile ilgili sorun yaşanabilir. Örneğin, çalışanların sağlık
davranışlarının belirlenmesi amaçlanan Örnek 6-7’de, çalışanlar, kimlik numaralarına göre
sıralanmıştı. Bu sıraya göre seçilen 5. kişilerin sağlık davranışları iyi düzeyde olabilir ve
örnekleme sağlık düzeyi iyi olan çalışanlar girebilir. Bu durumda çalışma sonuçları gerçeği
yansıtmayabilir. Bu nedenle araştırmacıların seçim yapacakları listeyi önceden incelemeleri
ve düzenlemeleri gerekir.
Örnek 6-8’de, Kır ve ark. (2013) tarafından sistematik örnekleme yöntemi kullanılarak
yapılan bir çalışma örneği gösterilmiştir.
7.4.3. Tabakalı Örnekleme (Stratified random sampling)
Tabakalı örnekleme, sınırları belirlenmiş bir evrende alt tabakalar veya alt birim
gruplarının var olduğu durumlarda kullanılır (Yıldırım & Şimşek, 2005). Bu yöntemin etkin
olabilmesi için tabakalardaki birimlerin kendi içinde homojen olması ve tabakalar arasında
gerçek bir farklılık bulunması gerekir. İncelenen değişken, deneklerin herhangi bir özelliğine
göre değişiklik gösteriyorsa (yaş, cinsiyet, sosyo-ekonomik, kültürel özellikler vb.) veya bazı
özelliklere göre evrenin daha ağırlıklı temsil edilmesi isteniyorsa kullanılmalıdır (Karataş,
2002).
Bu yöntemin uygulanmasında; öncelikle evrendeki elemanlar özelliklerine göre
245
tabakalara ayrılır, sonra her tabakadan yeteri kadar eleman basit rastgele örnekleme veya
sistematik örnekleme yöntemi ile seçilir. Örneğin; sosyo-ekonomik duruma göre, iyi-orta-kötü
olarak tabakalama yapıldığında her grup kendi içinde birbirine benzer, gruplar arasındaki
sosyo-ekonomik fark ise belirgin olarak farklı olmalıdır. Fark belirgin değil ise evreni
tabakalamaya gerek yoktur (Burns & Grove 2009; Karataş, 2002; Sümbüloğlu & Sümbüloğlu,
2000; Tezcan, 2006).
Tabakalara ayırmada yararlanılabilinecek tabakalama kriterleri
 Demografik kriterler: Yaş, cins vb.
 Sosyal kriterler: Meslek, eğitim düzeyi, sosyal sınıf, din, dil vb.
 Ekonomik kriterler: Aylık gelir, kişi başına milli gelir, bağımlılık oranı vb.
 Eğitim kriterleri: En son bitirilen okul, okur-yazar oranı, okullaşma sayısı,

öğretmen/öğrenci oranı vb.
 Yerleşim yeri kriterleri: Köy, kasaba, kent, büyük kent, metropoliten vb.
 Sağlık kriterleri: Bebek ölüm hızı, kaba ölüm hızı, yatak başına düşen kişi
sayısı, ortalama yaşam süresi vb. (Özdamar 2003).
Orantılılı ve orantısız tabakalama
Her tabakada eşit sayıda birey olması olanaksızdır. Bu durumda, her tabakanın temsil
oranını benzer kılmak gereklidir. Bunun için orantısız ve oranlı seçim olmak üzere iki yol
izlenebilir.
1. Orantısız seçim: Tabakalardaki birey sayısı göz önüne alınmadan her

tabakadan eşit sayıda bireyin örnekleme alınmasına karar verilir. Ancak tabakalardaki bireyler
rastgele seçilir. Orantılı tabakalı yönteme göre zayıf bir yöntem olmasına rağmen, hemşirelik
araştırmalarında sıklıkla kullanılmaktadır. Konuyla ilgili olarak, Örnek 6-9’da bir çalışma
gösterilmiştir.
2. Orantılı seçim: “Tabakalı Rastgele Örnekleme” olarak adlandırılır.

Örnekleme alınacak bireyler tabakalardaki birey sayısına orantılı olarak seçilir. Başka bir
246
deyişle, çok kişi içeren tabakadan çok, az kişi içeren tabakadan az kişi örnekleme alınır.
Oldukça güçlü bir örnekleme yöntemidir (Burns & Grove, 2009; Karataş, 2000; Polit, Beck &
Hungler, 2001; Polit & Beck, 2010).
Bu yöntemi kullanırken aşağıdaki aşamalar izlenir.
Evren sayısı belirlenir,
Örneklem sayısı belirlenir,
Araştırma değişkenlerine göre tabakalama kriterleri belirlenir,
Tabakalar belirlenir,
Her tabakaya giren birim sayısı belirlenir,
Her tabakadaki birim sayısı, evrendeki birim sayısına bölünür ve her tabakanın
ağırlığı bulunur,
Tabaka ağırlığı ile örneklem sayısı çarpılarak tabakaya alınacak birey sayısı
belirlenir.
Tüm tabakalara giren bireylerin toplamı örneklem birim sayısına eşit olur (Burns
& Grove, 2009; Karataş, 2000; Özdamar, 2003).
Örnek 6-10’da, Sezgin (2012), tarafından tabakalı rastgele örnekleme kullanılarak

yapılan çalışma gösterilmiştir. Bu araştırmada örneklem, yukarıda tanımlanan aşamalar
izlenerek seçilmiştir. Bu aşamalar Tablo 6-2’de açıklanmıştır. İşlemleri incelemeniz konuyu
anlamanızı sağlayacaktır.
247
Çok güçlü bir yöntem olan bu yöntemin sakıncalı yanları çok azdır. Bunlar;
Tabakalardaki birey sayısının bilinmediği durumlarda seçim işlemlerinin

güçleşmesi,
Örnekleme seçilecek birimlerin çok büyük bir bölgede dağınık olarak oturması
durumunda araştırmanın uygulama aşamasının güçleşmesidir.
7.4.4. Küme Örnekleme (Cluster sampling)
Bu yöntem genellikle iki durumda kullanılır. Birinci durum, örneklemi oluşturan

birimlerin çok geniş bir coğrafi alana yayıldığı ve birimlere ulaşmanın seyahat giderleri ve
maliyet açısından güç olduğu durumlarda kullanılır (Burns & Grove, 2009). Örneğin
Türkiye’nin farklı bölgelerinde bulunan 5 milyon kişiyi ziyaret ederek veri toplanmasının
planlandığı çalışmada, bu bireylere ulaşmak pahalı ve güçdür, aynı zamanda çok fazla zaman
alacaktır. Bu durumda tüm Türkiye’yi temsil eden bir örneklem üzerinde çalışılmalıdır. İkinci
durum ise, evreni oluşturan birimlerin bilinmediği ve listelenmesinin olası olmadığı
durumlardır. Örneğin; Türkiye’de açık kalp ameliyatı olmuş bireyler ile yapılması planlanan
bir araştırmada, bu bireylerin listesine ulaşmak olası değildir. Kayıtlar ilgili hastanelerde
bulunabilir.
Küme örnekleme yönteminde araştırmacı öncelikle, araştırma konusu ile ilgili birimleri
içeren evreni; coğrafi bölge, nüfus yoğunluğu, hastane, okul, şehir, köy, ülke vb. alt gruplara
yani kümelere ayırır ve listeler. Bu kümelerden olasılıklı örnekleme yöntemlerini kullanarak
yeter sayıda birim seçebilir. Ancak bazı durumlarda örnekleme süreci birçok aşamayı içerecek
şekilde daha uzun olabilir. Bu yönteme “Çok aşamalı küme yöntemi” (Multistage cluster
sampling) denir (Burns & Grove, 2009; Dempsey & Dempsey, 2000; Polit ve ark. 2001; Polit &
Beck, 2010).
7.4.4.1. Çok Aşamalı Küme Örnekleme Yöntemi (Multistage cluster

sampling)
Bu yöntemde, evrenden oluşturulan ve listelenen kümelerden olasılıklı olarak örnek

kümeler seçilir, daha sonra bu örnek kümelerde yer alan birimlerin tamamı örnekleme alınır ya
da yine olasılıklı seçimle örneklem sayısı kadar birim seçilir (Burns & Grove, 2009; Hayran,
2012). Konu ile ilgili olarak Örnek 6-11’de bir çalışma gösterilmiştir.
248
Yöntemi uygularken göz önünde bulundurulması gereken özellikler
Küme örnekleme yönteminde, örneklemeden kaynaklanan hata payı biraz daha fazladır,
bunu azaltmak için örnek büyüklüğünün önceki yöntemlerden daha fazla olması gerekir.
Örneklem hatasını etkileyen en önemli faktör kümelerin homojen ya da heterojen olmasıdır.
Ayrıca genel kural kümedeki birim sayısının az ancak küme sayısının fazla olmasıdır.
Küme örnekleme yöntemini kullanırken aşağıdaki noktalar göz önüne alınmalıdır;
Kümelerin heterojen olması,
Kümelerdeki birimlerin az olması,
Örneklem sayısının belirlenen sayıdan yüksek tutulması,
Birim sayısı az çok küme oluşturulmasıdır.
Küme örnekleme yönteminin olumlu yönleri
Araştırmanın geniş coğrafi alana yayılmasını önleyerek, maliyeti azaltır,
Coğrafi alanın sınırlandırılmasıyla örneklem ile ilgili denetim özellikleri

kolaylıkla uygulanabilir.
Küme örneklemenin olumsuz yönleri
Basit rastgele ya da tabakalı rastgele örnekleme yöntemlerine göre örnekleme

hatası yapma olasılığı yüksektir
Küme örneklemede istatistiksel verilerin uygun analizi için birçok işlem yapmak
gerekebilir (Karasar, 2012; Sümbüloğlu & Sümbüloğlu, 2000)
Çok aşamalı küme örnekleme yöntemi kullanılarak yapılmış çalışmalara örnek olarak
Shakeri ve ark. (2013), tarafından yapılmış araştırma gösterilebilir (Örnek 6-12).
249
7.4.5. Rastlantısal Güzergah Örnekleme Yöntemi (Random-route
sampling)
Bu örnekleme yöntemi, bireyleri yaşadıkları ortamda (ev, işyeri vb.) değerlendirmeyi

amaçlayan geniş evren araştırmalarında tercih edilebilecek olasılıklı örnekleme
yöntemlerindendir. Genellikle birim, bireylerin adresleridir.
Günümüzde hemşire araştırmacılar, geniş toplum gruplarını içeren toplum temelli

araştırmaları sıklıkla planlamaktadırlar. Bu nedenle bu yöntem hemşirelik araştırmalarında da
kullanılmaktadır.
Yöntem aşağıdaki aşamalar izlenerek uygulanabilir:
Bölgedeki adreslerin listesi alınır,
Rastlantısal olarak (kura yöntemi olabilir) bir adres belirlenir. Bu adres

başlangıç noktasıdır,
Seçim kriterleri oluşturulur. Örneğin, başlangıç adresindeki evin karşı tarafından

sola dönüldüğünde yer alan ilk ev ve sonrasında yer alan her 10. ev seçilerek, bu evlerde
bulunan öngörülen sayıda birey ile görüşülebilir (Dempsey& Dempsey, 2000).
Konuyla ilgili olarak, Petrowski, Paul, Albani ve Brähler (2012), tarafından yapılan
araştırma Örnek 6-13’de gösterilmiştir.
250
7.5. Olasılıksız Örnekleme Yöntemleri
Birimlerin rastgele (rastlantısal) olmayan yöntemlerle seçilmesidir. Piyasa

araştırmalarında, tüketici eğilimlerini belirlemede, kamuoyu yoklamalarında sıklıkla
başvurulan yöntemlerdir. Her bir birimin örnekleme girme olasılığı bilinmez (Lo-Biondo Wood
& Haber, 2002, 2010).
Olasılıksız örnekleme yöntemleri genel olarak nitel araştırmalarda örnek seçiminde

kullanılmaktadır. Ancak bazı olasılıksız örnekleme yöntemleri nicel araştırmalarda da sıklıkla
kullanılmaktadır. Bu bölümde bu yöntemler hakkında bilgi verilecektir. Diğer olasılıksız
örnekleme yöntemleri bu kitabın 5. Ünitesi olan nitel araştırma tasarımları bölümünde
açıklanmıştır.
Nicel araştırmalarda sıklıkla kullanılan olasılıksız örnekleme yöntemleri aşağıda

belirtilmiştir.
Gelişigüzel örnekleme
Kota Örneklemesi
Amaçlı /Yargısal Örnekleme
7.5.1. Gelişigüzel Örnekleme (Convenience, accidental, sampling)
Araştırma konusu için en uygun kişileri seçme işlemidir. Kazasal örnekleme olarak da
adlandırılmaktadır. Örnekleme yöntemlerinin en zayıf biçimidir ve hedeflere ulaşmada
araştırmacı için kolay bir yöntem olduğu için hemşirelik araştırmalarında sıklıkla kullanılır.
Genellikle basit rastgele örnekleme yöntemi ile karıştırılır. Bu yolla seçilen örneklemin
evreni temsil yeteneği yoktur (Burns & Grove, 2009). Örneklem seçimi sırasında yan tutma
riski vardır ve elde edilen sonuçlar yanlış olabilir (Sümbüloğlu & Sümbüloğlu, 2000).
Araştırmacının yan tutma olasılığı ortadan kaldırılamaz. Örneğin; Pazartesi günü polikliniğe
gelen ilk 100 hastanın oluşturduğu örneklem, gelişigüzel örnekleme ile seçilmiştir. Bu
örneklemin heterojen olduğu söylenemez, birbirine benzer özellikteki hastaların gelme olasılığı
vb. rastlantısallığı sağlamayan birçok olumsuz etken bir araya gelmiş olabilir (Polit ve ark.
2001). Huang, Tsai, Tseng, Li ve Lee (2013), tarafından yapılan ve gelişigüzel örnekleme
yönteminin kullanıldığı araştırma, Örnek 6-14’de gösterilmiştir.
251
7.5.2. Kota Örneklemesi (Quota sampling)
Olasılıksız örnekleme yöntemleri içinde diğerlerine oranla evreni temsil gücü daha
yüksek olan bir yöntemdir. Araştırmacı örneklemin evreni temsil gücünü artırabilmek için,
evren hakkında araştırma konusuna uygun bazı bilgileri kullanır. Orantısız tabakalı
örnekleme yöntemi ile karıştırılabilir, ancak birbirlerinden farklıdır. Ortak nokta her iki
yöntemde de evren, tabakalara bölünür. Ancak, sonraki aşamalarda kota örnekleme de
rastlantısal olmayan yöntemler kullanılır (Macnee & Mc Cabe, 2008). Bu teknikle küçük
örnekler üzerinde çalışılabilir. Özellikle cevaplanması zor soruları ve duyarlı konuları içeren
araştırmalar için kullanılan bir yöntemdir. Ancak, örnekleme girecek bireylerin seçilmesi
araştırmacı tarafından yapıldığı için araştırmacının kişisel eğilimleri seçimde ağırlık
kazanabilir. Bu da yanlılığa neden olabilir (Polit ve ark. 2001).
Bu yöntemde aşağıdaki aşamalar izlenir.
Evren öngörülen değişkenlere göre tabakalanır. Bu değişkenler; yaş cinsiyet,

öğrenim düzeyi, meslek, hastalık, sakatlık vb. kişiye yönelik olabilir ya da etnik köken, kırsal-
kentsel özellikler vb. toplumsal olabilir.
Oluşturulan tabakaların birim sayıları belirlenir.
Kota belirlenir. Kota; tabakaları oluşturan değişkenin, evren içindeki yüzdesi

olarak belirlenebilir, ya da araştırmacı örneklemi tabaka sayısına bölerek, orantısız tabakalı
örneklemede olduğu gibi her tabakadan eşit sayıda birim seçebilir.
Birimler, tabakalara rastlantısal olmayan yöntemlerle seçilir.
Kota yöntemi ile ilgili olarak Örnek 6-15’de bir çalışma gösterilmiştir.
252
7.5.3. Amaçlı Örnekleme (Purposive Sampling)
Bu örnekleme yöntemine yargısal örnekleme yöntemi de denir. Örnekleme de temel

kural evrenin tamamını temsil edecek nitelikte bir örneklem seçmek olmasına rağmen, bazı
durumlarda araştırmacı, araştırmanın konusu ve değişkenlerini göz önüne alarak ve kendi kişisel
bilgi ve deneyimlerini de kullanarak örneklemi kendisi belirleyebilir. Konu ile ilgili olarak
Jessiman, Cameron, Wiggins ve Lucas (2013), tarafından yapılan çalışma Örnek 6-16’da
gösterilmiştir.
7.6. Örneklem Büyüklüğü
Bir araştırmanın sonuçlarının genellenebilmesi için; araştırmanın uygun evren, birimler

ve zamanda yapılması gereklidir. Araştırmalar, incelenen değişkenleri içeren evrenin
tamamında yapılabileceği gibi, evreni temsil edecek biçimde ve sayıda seçilmiş bir örneklem
üzerinde de yapılır. Örneklem araştırmalarında, örneğin toplumu temsil edecek şekilde ve
yeterli sayıda seçilmesi gereklidir. Bireyler örnekleme, evrendeki her bireyin örneğe seçilme
şanslarının eşit olduğu olasılıklı örnekleme yöntemleri ile seçilmelidir. (Burns & Grove, 2009;
253
Karasar, 2012; Karataş, 2000; Özdamar, 2003; Polit ve ark. 2001; Polit & Beck, 2010)
Örnek hacminin (n) belirlenmesi’nde gözönünde bulundurulması gereken genel

kurallar
 Toplum az sayıda birimden oluşuyorsa tam sayım araştırması ile bilgi

toplanmalıdır.
 Birimler araştırmaya alındığında zarar görüyorsa (ölüm, bozulma, kırılma

vb.) az sayıda minimum örnek alınmalıdır.
 Canlı birimler üzerinde deneysel çalışmalar yapılacak ise etik kurallara uygun
ve az sayıda örnek alınmalıdır. Uygulamalarda insan ve hayvan haklarına saygılı araştırmalar
yapılmalıdır. Toksikolojik çalışmalarda az sayıda örnek alınmalıdır.
 Prevelans ya da İnsidans araştırmalarında az görülen hastalık için çok sayıda

örnek, sık görülen hastalık için az sayıda örnek alınmalıdır.
 Sahada yer ve birey özellikleri bakımından türdeş (homojen) dağılan hastalık

için az, türdeş olmayan (heterojen) dağılım gösteren hastalık için çok örnek alınmalıdır
 Araştırma, maddi olarak çok para, zaman, emek ve yoğun bir çalışma
gerektiriyorsa az sayıda örnek, ucuz, kısa süreli ve az eleman gerektiren bir çalışma ise çok
sayıda örnek alınmalıdır.
 Araştırma yeni bir teori, yöntem ya da araç geliştirme denemeleri ise az birim,
tekrar denemeleri için ise çok birim kullanılmalıdır.
 Az sayıda birim içermesi istenilen araştırma türlerinde kesinlik kararı yüksek,

güven aralığı düşük olarak seçilebilir (Özdamar, 2003).
Örneklem büyüklüğünün hesaplanmasında çeşitli formüller kullanılmaktadır. En sık

kullanılan formüller; evren sayısı, olayın görülme sıklığı, güven düzeyi, evren standart
sapmasının bilinmesini gerektirir (Karasar, 2012; Sümbüloğlu & Sümbüloğlu, 2000; Tezcan,
2006).
Ancak bir araştırmada, araştırma sonuçları ile ilgili yüksek güçte kararların alınabilmesi
için gerekli olan örnek hacminin yüksek güce sahip olması gereklidir. Yüksek güce sahip bir
örneklem belirlemek için ise düşük etki büyüklüğü, yüksek güç ve düşük I.tip hata düzeyi gibi
parametrelere de gereksinim vardır. Böylece yüksek güçte kararlar alınabilir. Bu nedenle
örneklem büyüklüğü hesaplamaları güç analizi parametreleri kullanılarak yapılmalıdır. Bu
ünitede güç analizi ile örneklem büyüklüğü hesaplamaları tanımlanacak ve örnekler
verilecektir.
7.7. Güç Analizi (Power Analizi)
Güç analizi, güvenirliği ve geçerliği yüksek olan araştırma planlamayı ve araştırma
254
sonuçlarının geçerli ve güvenilir olmasını sağlayan bir yöntemdir (Özdamar, 2003). Önsel
(priori), deneysel (post hoc) ve uzlaşmacı (compromise) olmak üzere üç çeşit güç analizi
tanımlanabilir. Önsel güç analizi, araştırma başlamadan önce güç analizinin yapılmasını ifade
eder. Deneysel güç analizi çalışmanın sonunda yapılır ve çalışmanın gücü hesaplanarak
sonuçların anlamlı etkiye sahip olup olmadığı belirlenir. Uzlaşmacı güç analizi çok
kullanılmayan, karmaşık ve uygulanması güç olan ve araştırmanın gücü ile ilgili orta yol
bulunmasını sağlayan yöntemdir (Süt, 2011).
7.7.1. Güç Analizi ile Örnek Hacminin Hesaplanmasında Bazı Temel

Bilgiler
Güç analizi ile örnek hacminin hesaplanmasında; toplum parametreleri, etki büyüklüğü,
tip I ve tip II hata, güven olasılığı, istatistiksel güç ve hipotezlerin yönü gibi bazı temel bilgilerin
bilinmesi gerekir.
1. Toplum parametreleri hakkında bilgi
Araştırma değişkenlerinin evren değerleri ile ilgili kesin ya da tahmini bilgilerin

bulunması gerekir. Örneğin, görülüş sıklığı (p), evren ortalaması ve standart sapması (σ),
belirlenen α yanılma düzeyinin z tablosundaki değeri, belirlenen β yanılma düzeyinin tablo
değeri. Örneğin; meme kanseri prevelansını araştıran bir araştırmacının, örneklem sayısını
belirlemek için meme kanserinin görülme hızını bilmesi gerekir. Bir olayın ortalamasını
araştıran bir araştırmacı ise örneklem sayısını belirlemede, incelenen bağımsız değişkenin
ortalama değerinin standart sapmasına gereksinim duyacaktır. Araştırmacı bu bilgilere daha
önce yapılan nitelikli araştırmalardan, ulusal kurumların istatistiklerinden (Sağlık Bakanlığı,
TUİK, Enstitüler vb.) yararlanarak ya da kendisi küçük çaplı bir araştırma yaparak ulaşabilir
(Dişçi, 2008; Özdamar, 2003; Özdemir, 2006; Sümbüloğlu & Sümbüloğlu, 2000). İncelenecek
olayın görülme sıklığı “p”, tüm araştırmalara rağmen bulunamıyorsa, pratik bir kolaylıktan
yararlanılabilir. “Örneğin deneklerin bir konuda evet ya da hayır deme oranları araştırıldığında,
deneklerin yaklaşık %50’sinin evet, %50’sinin hayır dediği durumda örneklem büyüklüğü en
yüksek değere ulaşır. Bu nedenle “p” değeri bilinmiyorsa %50 olarak alınabilir “(Karasar 2012,
s. 123).
2. Örnekleme sonuçlarının etki büyüklüğü
Araştırmanın örnekleminde tahmin edilmeye çalışılan değer ile bu değerin toplumdaki

önceden bilinen değeri arasındaki farkın önceden tahmin edilmesi gerekir. Bu farkın (d) büyük
olması örnek sayısının azalmasına, küçülmesi ise büyümesine neden olur. Bu nedenle
araştırmacılar bu farkı olabildiğince en az düzeyde belirlemelidirler. Bu fark genellikle %4 ve
%5 olarak alınmalıdır. “Örneğin, p=0.56 ve tolerans oranı %5 olarak alındığında; d=0.56 x
0.05=0.028’dir. Tolerans limitleri p±d için, 0.56±0.028= 0.532 ile 0.588 yani %53.2 ile %58.8
arasındadır” (özdamar 2003, s. 112).
3. α ve β yanılma payı değerinin uygun olarak hesaplanması
255
Araştırmanın hipotez testlerinden Ho hipotezi ile ilgilidir. Ho hipotezi, incelenen
değişkenin toplumdaki dağılımının, parametrelerinin değişmediği, belirli bir değere eşit
olduğu, iki uygulama arasında farkın olmadığını yani farksızlık, bağımsızlık, ilişkisizlik ifade
eden hipotezdir (Karasar, 2012; Karataş, 2000; Özdamar, 2003). Bazen sıfır hipotezi gerçekte
doğru olduğu halde red edilebilir veya gerçekte doğru olan bir sıfır hipotezi kabul edilebilir.
Bu durum, karar verme de I.tip hata ve II.tip hata olabileceğini tanımlar (Karasar, 2012;
Özdamar, 2003).
I. Tip Hata: Ho hipotezinin gerçekte doğru iken red edilmesidir. I. tip hata ortaya çıkma
olasılığı “α” ile gösterilmektedir.
II. Tip Hata: Gerçekte yanlış olan bir Ho hipotezinin yanlış bir kararla kabul
edilmesidir. II. tip hatanın ortaya çıkma olasılığı “β” ile gösterilir (Doğan, 2002)
“I. tip hata olasılığı α=0.05, 0.01 ya da 0.001 olarak üç seviyede seçilebilir. II. tip hata
olasılığı ise sıfıra yaklaşan bir değer olarak β=0.20, 0.15, ……0.05, 0.01, …, olarak
seçilebilir. “Sıfırdan uzaklaşan β değerleri araştırmanın gücünü (1- β) etkileyen değerlerdir”
(Özdamar 2003, s.114). Bu nedenle örneklemin yeter sayıda belirlenmesi II. tip hata değeri
ile ilişkilidir. II tip hatanın yani var olan bir farkın bulunamama olasılığının 0.20 olduğu
durumda, yapılacak hipotez testinde hedeflenen testin gücü 0.80 olacaktır.
4. Güven düzeyi (1-α)
Örneklemin belli sapma sınırları içerisinde örneklemi temsil etme olasılığıdır. Güven
düzeyini araştırmacı kendisi seçer. Bu oranlar, %95, %99 ve %99.5 olarak belirlenebilir. Bu
oranları 1’ e tamamlayan değerler ise yanılma olasılıklarını ifade eder. Bu değerler; %95 için
%5, %99 için %1 dir. Formüllerde bu oranların karşılıkları olarak “z” değerleri kullanılır.
Bunlar, %5 lik yanılma olasılığı için, z=1.96, %1 lik yanılma olasılığı için z=2.58 olarak
kullanılır. Güven aralığı arttıkça örneklem sayısı da artar (Karasar, 2012; Özdamar, 2013)
5. İstatistiksel güç (1-β)
Araştırma örneklemi ile ilgili olarak elde edilen istatistik sonuçları ile ulaşılan
kararlara güvenirlik oranıdır. Bu oran %80 olarak belirlenmelidir.
6. Araştırma hipotezinin yönü
Deneysel araştırmalar için örneklem büyüklüğü hesaplarken gerekli olan bir

parametredir. Tek veya iki yönlü olabilir. Tek yönlü hipotezler büyüklük ya da küçüklük
yönünde farklılığı test ederken, iki yönlüler yön belirtmeden farklılığı test eder ve testin gücü
tek yönlülere göre düşüktür (Kul, 2011).
7.8. Güç Analizi ile Örnek Büyüklüğünün Hesaplanmasi
Günümüzde bilimsel araştırmalarda I. tip ve II. Tip hata olasılıkları birlikte kullanılarak
örnek büyüklüğü hesaplamaları yapılmaktadır. Değişik parametre tiplerine ve değerlerine,
256
araştırma düzenlerine, kesinlik kararlarına, I. tip hata ve II. tip hata değerlerine göre örnek
büyüklüğünün hesaplanmasında yararlanılan çok sayıda program vardır. Bu programlardan
bazıları; EPIINFO, MINITAB 13 paket programlarıdır (Özdamar, 2003).
Bu bölümde, tek örneklem düzeninde yapılan; tanımlayıcı, kesitsel, ilişki arayıcı

çalışmalarda ve iki ve daha fazla örneklem ile çalışılan deneysel çalışmalarda örnek
büyüklüğünü belirlemede kullanılabilecek önsel güç analizi ile hesaplamalar açıklanmıştır.
7.8.1. Tek Örneklem Üzerinde Yapılan Araştırmalarda Örneklem

Büyüklüğünü Hesaplama
Örnek 6-17’de bir araştırma verilmiştir. Bu araştırmada verilen değerler göz önüne
alınarak, sadece Tip I hatanın göz önüne alındığı ve Tip I ve Tip II hatanın birlikte ele alındığı
örneklem büyüklüğü hesaplamaları yapılmıştır. Tablo 6-3’de tüm işlemler için formüllerde
kullanılacak simgeler açıklanmıştır (Özdamar, 2003, sayfa. 117).
257
Sadece Tip I hata kullanılarak örneklem büyüklüğünü hesaplama
Örnekte yer alan araştırma için, sigaraya başlama yaşını belirleme ve günlük sigara içme
sayısını belirleme amaçlı iki farklı örneklem hesaplama işlemleri yapılmıştır.
Sigaraya başlama yaşını tahmin etmek için;
a. Evren biliniyorsa: (N=800.000, σ=2,4, z=1,9616, d=0,60)
b. Evren bilinmiyorsa: (σ=2,4, z=1,9616, d=0,60)
258
Sigara kullanım sıklığı için;
a. Evren biliniyorsa: (N=800.000, p=0,48, q:1-p= 0,52 z=1,9616, d=0,024)
b. Evren bilinmiyorsa: ( p=0,48, q:1-p= 0,52 z=1,9616, d=0,024)
I. tip ve II. tip olasılıkları birlikte kullanarak hesaplama
a. II. tip hatayı β= 0.20 olarak aldığımızda sigaraya başlama yaşı için örnekleme
kaç kişi seçilmelidir?
Burada 1-β = %80 güçle araştırma kaç birim üzerinden yapılmalıdır?
(Zα= 1,9616, Zβ=1,2816, σ=2,4, d=0,60)
b. Sigara kullanma sıklığı (Zα= 1,9616, Zβ= 1,2816, p=0,48 , q:1-p= 0,52,
d=0,024) alarak kaç kişi seçilmelidir?
Örnek üzerinde yapılan örneklem hesaplama işlemlerinin yorumlanması
Bu bölümde daha öncede açıklandığı gibi, örneklemin yeter sayıda belirlenmesi II. tip hata
değeri ile ilişkilidir. II tip hata göz önüne alındığında, hesaplanan örneklemin,testin gücü 0.80
olacaktır. Yukarıda yapılan hesaplamalarda görüldüğü gibi Tip II hata ile yapılan işlemlerde
örneklem sayısı, her iki değişken için de (sigaraya başlama yaşı ve sigara içme sıklığı) daha yüksek
bulunmuştur.
7.8.2. Deneysel Çalışmalarda Örneklem Büyüklüğünü Hesaplama
Deneysel çalışmalarda örneklem büyüklüğü güç analizi ile hesaplanmalıdır.

Araştırmacılar, ilgili kaynaklardan çeşitli bilgilere ulaşabilir ve ilgili formülleri kullanarak
hesaplamalar yapabilirler (Kul,2011; Özdamar, 2003; Süt, 2011) ya da bir istatistik uzmanından
259
yardım alabilirler. Hesaplamada gerekli olan parametrelerin değerlerine ulaşılmalıdır. Özellikle
yapılan girişimin etki değerinin belirlenmesi çok önemlidir. Örneğin, kan şekerinin
düşürülmesinde fiziksel aktivitenin etkinliğinin değerlendirildiği çalışmada; toplumda kan
şekeri görülme oranı değil fiziksel aktivitenin kan şekerini düşürme üzerindeki olası etki düzeyi
belirlenmelidir.
Örnek 6-18’de parametrelerin gösterildiği bir örnek yer almaktadır.
Örneklemi oluşturan bireyleri kontrol ve deney grubuna rastlantısal olarak

dağıtmak
Her bir deneğin deney ya da kontrol grubunda yer alma olasılığı eşit olmalıdır. Bu
nedenle deneklerin gruplara atanmasında bu ünitede daha önce açıklanan rastlantısal yöntemler
kullanılmalıdır.
Araştırmanın bağımsız değişkenleri incelenen bağımlı değişken üzerinde önemli

derecede etkili ise, (örneğin, yaş, cins, sosyal sınıf, ırk, din vb,) örneklem grubunu oluşturan
bireyler bu tabaklara göre ayrılır ve her tabakadan eşit sayıda birey seçilir. Örneğin, cinsiyetin
bağımlı değişkeni önemli düzeyde etkileyeceği biliniyorsa erkek ve kadın denekler deney ve
kontrol gruplarına eşit sayıda ya da oranda ayrılırlar. Erkek ve kadın birimlerin deneme
gruplarına ayrılmaları yine rastlantısal yöntemlerle ile yapılır (Kul, 2011; Özdamar, 2003; Süt,
2011). Ek bilgi için kitabın 4. Ünitesinin deneysel tasarımlar bölümüne bakınız.
260
Uygulamalar
1) Hemşirelik veri tabanlarından veya kütüphane vb kaynaklardan ilgi

duyduğunuz konu ile ilgili olan bir araştırma makalesi seçiniz ve tam metnini elde ediniz.
Makalenin yöntem bölümünde çalışmanın evren ve örnekleminin nasıl tanımlandığını, hangi
örnekleme yöntemlerinin seçildiğini inceleyiniz. Başka yöntemlerin daha uygun olup
olamayacağını tartışınız.
261
Uygulama Soruları
1) Çalıştığınız sağlık kurumunda görev yapan tüm sağlık personeline yönelik

olarak “kas iskelet sistemi sorunları ve nedenleri” konulu bir araştırma planlamayı düşününüz.
Çalışmanın evrenini ve örneklemini nasıl tanımlarsınız? Tartışınız
2) Hemşire araştırmacılar sıklıkla olasılıksız örnekleme yöntemlerini kullanarak

örneklem grubunu seçmektedirler. Sizce bunun nedeni ne olabilir? Araştırınız
3) Olasılıklı örneklem yöntemlerini kullanarak seçilmiş örneklem üzerinde

çalışmak araştırmanın niteliğini olumlu yönde etkiler mi? tartışınız
4) 60 kişilik evrenden 10 birimi basit rastgele sayılar tablosunun kullanarak seçiniz

(kitabınızın örnekleme ünitesinde yer alan örnek 6-6 ve tablo 6-1’i örnek alabilirisiniz)
5) Bir araştırma seçiniz ve bu araştırmadaki verileri kulanarak örneklem büyüklüğü

hesaplama formüllerini kullanarak örneklem büyüklüğünü tekrar hesaplayınız.
262
Bir araştırmada, verilerin toplanacağı grubun belirlenmesi önemli bir süreçtir. Bu sürece
örnekleme denir. Örnekleme, çalışma konusu ile ilgili toplumdan, o toplumu temsil yeteneğine
sahip yeterli sayıda deneğin seçilmesi işlemidir.
Çalışmanın verilerinin toplandığı topluma evren denir. Evren, genel ve çalışma evreni
olmak üzere ikiye ayrılır. Genel evren ulaşılması güç olan evrendir. Çalışma evreni ise, sınırları
belirlenmiş ulaşılması kolay olan evrendir.
Evren birimlerden oluşur. Birim; birey, dosya, hayvan, olay vb. canlı ve cansız varlıklar
olabilir. Evreni oluşturan birimler milyonlarca olabilir. Bu nedenle araştırmalarda genellikle
evreni temsil yeteneğine sahip bir küme üzerinde çalışılır. Bu kümeye “Örneklem” denir.
Çalışma evreninin dar ve sınırlı olduğu durumlarda, evrenin tamamı ile çalışılabilir. Bu
yönteme tam sayım yöntemi denir.
Araştırmaların çoğunluğu geniş gruplar üzerinde yapıldığı için genellikle örneklem

üzerinde çalışılır. Örneklemin iki temel özelliği olmalıdır. Bunlardan birincisi, seçildiği evreni
temsil etmesi ve olasılıklı olarak, yani evrendeki her bireyin örnekleme girme şansı eşit olacak
şekilde seçilmesidir.
Örnekleme yansız ve olasılıklı olarak denek seçme sürecine “örnekleme” denir.

Örnekleme yöntemleri olasılılıklı ve olasılıksız olmak üzere iki grupta toplanmaktadır.
Olasılıklı örnekleme yöntemleri araştırmanın gücünü arttırmayı sağlayan yöntemlerdir.

Bu yöntemlerle seçilen örneğin evreni temsil etme gücü yüksektir. En sık kullanılan olasılıklı
örnekleme yöntemleri; basit rastgele örnekleme, tabakalı örnekleme, sistematik örnekleme,
küme örnekleme ve rastlantısal güzergah örneklemedir.
Olasılıksız örnekleme yöntemleri ile denekler gelişigüzel seçilir bu nedenle

örneklemin evreni temsil gücü zayıftır. Dolayısı ile bu örneklemi tanımlayan verilerin güven
düzeyi de düşüktür. Buna rağmen gerekli olan durumlarda kullanılabilir. Nicel araştırmalarda
sıklıkla kullanılan olasılıksız örnekleme yöntemleri; gelişigüzel örnekleme, amaçlı örnekleme
ve kota örneklemedir.
Örneklem yeterli sayıda denek içermelidir. Örneklem büyüklüğünün hesaplanmasında

çeşitli formüller kullanılmaktadır. Günümüzde sonuçları güvenilir yüksek güç de bir araştırma
planlamada güç analizi ile örneklem büyüklüğü hesaplamaları yapılmaktadır. Bu
hesaplamalarda; araştırmada incelenecek değişkenlerin görülüş sıklığı “ p değeri”, standart
sapma, tip I ve tip II hata değerleri, hipotezin yönü gibi parametrelerin araştırmacılar tarafından
önceden belirlenmesi gereklidir.
Deneysel araştırmalarda örneklem büyüklüğünü hesaplamada, yapılan girişimin etki

düzeyinin belirlenmesi gereklidir.
263
Bölüm Soruları
1-) Bir hastaneye yatan hastaların özgeçmiş özellikleri hasta kayıtları incelenerek belirlenmek
isteniyor. Bu çalışmada “birim” aşağıdakilerden hangisidir?
a) Hasta
b) Hasta kayıtları
c) Hasta ailesi
d) Hastanın yaşadığı çevre
e) Hastanede çalışan birey sayısı
2-) Aşağıdakilerden hangisi, çalışmanın örneklemi belirlenirken araştırmacıların sıklıkla yap-

tığı hatalardandır?
a) Evrendeki her birim, örnekleme girme şansı eşit olacak şekilde seçilir.
b) Birimler rastgele seçilir.
c) Canlı denekler araştırmacının kararı ile seçilir.
d) Toplumda az görülen bir olay için çok, sık görülen bir olay için az örnek alınmalıdır.
e) Yedek deneklerin önceden belirlenir
3-) Aşağıdakilerden hangisi “olasılıklı örnekleme” yöntemlerinden değildir?

a) Basit rastgele (Tesadüfî) örnekleme
b) Sistematik örnekleme
c) Tabakalı rastgele örnekleme
d) Küme örnekleme
e) Gelişigüzel örnekleme
4-)Aşağıdakilerden hangisi örnek hacminin (büyüklüğünün) belirlenmesinde göz önüne alın-

ması gereken genel kurallardandır?
a) Canlı birimler üzerinde yapılacak toksikolojik deneysel çalışmalarda mümkün oldu-

ğunca çok sayıda örnek alınmalıdır.
b) Araştırma yeni bir teori, yöntem ya da araç geliştirme denemeleri ise az birim, tekrar
denemeleri için ise çok birim kullanılmalıdır.
c) Prevelans ya da İnsidans araştırmalarında az görülen hastalık için az sayıda örnek, sık
görülen hastalık için fazla sayıda örnek alınmalıdır.
d) Birey özellikleri bakımından türdeş (homojen) dağılan hastalık için çok, türdeş olma-
yan (heterojen) dağılım gösteren hastalık için az örnek alınmalıdır.
e) Araştırmacı araştırma yaptığı konu ile ilgili toplumsal parametreleri bilmiyorsa kendi
kararı ile örneklem sayısını belirlemelidir.
5-) Örneklem büyüklüğünün belirlenmesinde bazı toplum parametrelerinin bilinmesine gerek-

sinim vardır. Bu parametrelerden "p" sembolü hangi parametreyi tanımlar?
264
a) Olayın görülüş sıklığı
b) Evren ortalaması
c) Evrenin standart sapması
d) Yanılma düzeyi
e) Tip I hata
6-) Örnekleme sürecinin aşamalarını yazınız.

7-) Genel evren ve çalışma evrenini tanımlayarak aralarındaki farkı açıklayınız.
8-) Tam sayım yöntemi ile örneklem oluşturma ile örnekleme yaparak örneklem oluşturma
arasındaki farkı açıklayınız.
9-) Olasılıksız örnekleme yöntemlerini yazınız.
10-) Güç analizi ile örnek hacminin oluşturulmasında gereksinim duyulacak temel bilgilerden
üçünü yazınız.
Cevaplar: 1) b, 2) c, 3) e, 4) b, 5) a
265
8. VERİ TOPLAMA YÖNTEM VE ARAÇLARI*
*
M. Nihal ESİN
266
 Veri Toplama Yöntemleri ve Temel Özellikleri
 Veri Toplama Yöntemleri
 Veri Toplama Yöntemlerinin Temel Özellikleri
 Veri Kaynakları
 Veri Toplama Yöntem ve Araçları
 Öz Bildirime Dayalı Yöntemler
 Yapılandırılmış Öz Bildirimine Dayalı Yöntemler
 Anket
o Anket Maddelerinin Hazırlanması
o Soru Tiplerine Karar Verilmesi
o Maddelerin Tekrar Değerlendirilmesi
o Yönergenin Yazılması
o Pilot Uygulama Yapılması
o Anketlerin Uygulanması
 Ölçekler
o Likert Tipi Ölçek
o Bogardus Sosyal Mesafe Ölçeği
o Semantik Farklılıklar Ölçeği
o Görsel Analog Ölçeği
 Kısa Öyküler
 Q Sıralama
 Gözlem Yöntemi
 Biyofizyolojik Yöntemler
 Veri Toplama Araçlarının Güvenirlik ve Geçerliği
267
 Anketlerde Güvenirlik ve Geçerlik
 Biyofizyolojik Ölçüm Araçlarında Güvenirlik Geçerlik
 Ölçeklerde Güvenirlik ve Geçerlik
 Güvenirlik Yöntemleri
 Değişmezlik
o Test Tekrar Test Yöntemi
o Paralel Form Güvenirliği
 Bağımsız Gözlemciler Arası Uyum ve İçindeki Uyum Güvenirliği
 İç Tutarlılık
 Geçerlik Yöntemleri
 Kapsam Geçerliği
 Ölçüt-Bağımlı Geçerlik
 Yapı Geçerliği
 Kültürlerarası Ölçek Uyarlaması
268
1) Araştırma konusuna uygun veri toplama yöntemleri seçilmesinin önemini

tartışınız.
2) Hemşirelik araştırmalarında kullanılan temel veri toplama yöntemlerini

sıralayınız.
3) Özbildirime dayalı veri toplama yöntemleri ve araçları nelerdir? Sıralayınız.
4) Nicel araştırmalarda kullanılan gözleme dayalı veri toplama yöntemleri ve

araçları nelerdir? Sıralayınız.
5) Biyofizyolojik veri toplama yöntem ve araçları nelerdir? Sıralayınız.
6) Veri toplama yöntemini belirlemede araştırma tasarım tipinin önemini tartışınız.
7) Veri toplama aracının güvenilir ve geçerlik olması neden önemlidir? Tartışınız.
8) Veri toplama araçlarının güvenirliğini sağlamada kullanılan yöntemleri

sıralayınız.
9) Veri toplama araçlarının geçerliğini sağlamada kullanılan yöntemleri

sıralayınız.
10) Kültürlerarası ölçek uyarlamalarında izlenecek aşamaları açıklayınız.
269
Kazanımın nasıl elde

Konu Kazanım
Veri Toplama
Yöntemleri ve Temel Veri toplama yöntemleri ve
temel özelliklerini açıklamak Okuyarak/Araştırarak
Özellikleri
Veri Kaynakları Araştırmalarda kullanılan veri

kaynakları açıklamak Okuyarak/Araştırarak
Veri Toplama Yöntem

Veri toplama yöntem ve
ve Araçları araçlarını açıklamak Okuyarak/Araştırarak
Öz Bildirime Dayalı Öz bildirime dayalı veri

toplama yöntemlerini ve
Yöntemler Okuyarak/Araştırarak
araçlarını kavramak.
Gözlem yönteminde
Gözlem Yöntemi kullanılan veri toplama Okuyarak/Araştırarak
araçlarını kavramak
Biyofizyolojik Biyofizyolojik yöntemlerde

kullanılan veri toplama
Yöntemler Okuyarak/Araştırarak
araçlarını kavramak
Veri toplama Araştırmalarda kullanılan veri

toplama araçlarının
araçlarının güvenirlik güvenirlik ve geçerliğini Okuyarak/Araştırarak
ve geçerliği sağlamanın önemini
kavramak
Veri toplama araçlarının

Güvenirlik Yöntemleri güvenirliğini sağlamada
kullanılan yöntemleri Okuyarak/Araştırarak
tartışmak
Veri toplama araçlarının

Geçerlik Yöntemleri geçerliğini sağlamada
kullanılan yöntemleri Okuyarak/Araştırarak
tartışmak
270
Kültürlerarası Ölçek
Kültürlerarası ölçek uyarlama
Uyarlaması aşamalarını kavramak Okuyarak/Araştırarak
271
Anahtar Kavramlar
 Veri
 Veri toplama yöntemi
 Veri toplama aracı
 Yapı
 Ölçülebilirlik
 Var olan veri
 Yeni veri
 Öz bildirim
 Öz bildirime dayalı veri toplama yöntemleri
 Biyofizyolojik yöntemler
 Gözlem
 Anket
 Ölçek
 Likert ölçek
 Bogardus sosyal mesafe ölçeği
 Semantik farklılıklar ölçeği
 Kısa öyküler
 Q sıralama
 Visual analog skala
 Yapılandırılmış gözlem
 Kategori sistemi
 Kontrol listesi
 İn vivo
 İn vitro
272
 Güvenirlik
 Değişmezlik
 Paralel form
 Test tekrar test
 Gözlemciler arası uyum
 Gözlemciler içi uyum
 İç tutarlılık • Geçerlik
 Kapsam geçerliği
 Yordama geçerliği
 Yapı geçerliği
 Faktör analizi
 Geri çeviri
273
Giriş
Bazı olayları, durumları, ilişkileri veya davranışları anlamak ve incelemek için, geçerli ve
güvenilir bilgiler elde etmek gerekir. Bu bilgilere veri (data) denir (Polit, Beck & Hungler, 2001).
Hemşireler meslekleri gereği, hasta ya da sağlam bireylerden sürekli olarak bilgi toplarlar.
Günlük çalışma düzenleri süresince; kan basıncı, yaş, kilo, boy ve laboratuvar testleri için örnek
alma vb. birçok veriyi toplarlar, ölçerler. Hemşirelik uygulamasında veri toplama ile hemşirelik
araştırmaları için veri toplama kavramları birbirinden farklıdır. Araştırma sürecinde veri toplama
işlemleri “Objektif” ve “Sistematik” olmalıdır (Dempsey & Dempsey, 2000; Polit & Hungler,
1999; LoBiondo-Wood & Haber, 2010). Objektiflik kavramı, araştırmacının kişisel önyargı,
inanç, değer ve tutumlarını veri toplama sürecine yansıtmamasını, sistematik kavramı ise,
verilerin her bir denekten tutarlı, değişmez ve standart yollarla toplanmasını ifade eder (Polit &
Beck, 2010).
Hemşirelik araştırmaları çok çeşitli kavramlara odaklandığı için, geniş ve kapsamlı veri
toplamaya olanak sağlayan yöntem ve araçlara gereksinim vardır. Bununla beraber hemşire
araştırmacılar sıklıkla araştırma konularına uygun olmayan veri toplama araçlarını
kullanabilmektedirler. Hemşirelik araştırmalarının ilk dönemlerinde araştırmacılar, genellikle
sadece o araştırmaya özgü olan ve araştırmacının kendisinin geliştirdiği veri toplama araçlarını
kullanmışlardır. 1980 yılların başlarında itibaren ise, veri toplama araçlarının sahip olması
gereken önemli iki kavram olan “Güvenirlik” ve “Geçerlik” kavramları üzerine
odaklanmışlardır. Bu tarihten itibaren hemşire araştırmacıların öncelikli çalışma alanlarından
biri güvenilir ve geçerli veri toplama araçlarını kullanmak ve geliştirmek olmuştur (LoBiondo-
Wood & Haber, 2010; Polit & Beck, 2010).
Veri toplama yöntemleri, davranışları betimlemeyi, ortak özelliklerine göre sınıflamayı

ve birbiri ile ilgili davranışsal olayları belirlemeyi amaçlar. İlgili literatürde çok çeşitli veri
toplama yöntemi tanımlanmıştır. Araştırmacılar tarafından,”Veri toplama yöntemi” ve
“Araçları” kavramları sıklıkla birbirinin yerine kullanılabilmektedir. Veri toplama yöntemi,
özelliğine göre birden fazla veri toplama aracını tanımlayan kavramdır. Örneğin, Biyofizyolojik
yöntem kavramı; tartı, tansiyon aleti, laboratuvar testleri vb. gibi biyofizyolojik verilerin
toplanmasında kullanılan veri toplama araçlarını tanımlar. Araştırmacının, araştırma
problemini çözümleyebilecek uygun yöntemler ile verilerini toplaması araştırmanın sonuçlarını
olumlu yönde etkilemektedir (Burns & Grove, 2009).
Birçok hemşirelik problemi, bu kavramları doğru olarak ölçebilecek yöntemlerin

olmaması nedeniyle incelenememektedir. Bu durum, hem uygulama hem de araştırmalar için
sorun olmaya devam etmektedir (Dempsey & Dempsey, 2000). Bu ünitede, araştırmacı ve
okuyucular için veri toplama yöntem ve araçlarını tanıtma, seçme ve kullanma ile ilgili yolları
gösteren bilgi ve uygulamalar açıklanmıştır.
274
Örnek olay
İşyeri hemşiresi olarak çalışan A.Y hemşire, çalışanlara yönelik yaptığı tarama
programı sonrası, çalışanların kolesterol, LDL, trigliserid değerlerinin yüksek olduğunu ve bu
durumun olumsuz beslenme alışkanlıkları ile ilgili olduğunu belirledi. Bu nedenle çalışanlara
(200 çalışan) olumlu beslenme davranışları kazandırmaya yönelik bir danışmanlık programı
planladı ve uyguladı. Uygulama sonrası çalışanların kan lipid değerlerini tekrar ölçerek
değerlerin anlamlı olarak düştüğünü belirledi.
Bu çalışmada kanları kendisi alarak işyeri sağlık biriminde bulunan bir cihaz ile
değerlendirdi. Danışmanlık programını ise ilgili literatürü inceleyerek kendisi oluşturdu. Bu
çalışmasını “Çalışanlarda kan lipid düzeylerinin iyileştirilmesinde beslenme danışmanlığının
etkisi” başlığı ile, konu ile ilgili bir kongreye sunmak üzere gönderdi. Bir süre sonra kongre
sekreterliğinden çalışmanın veri toplama yöntemleri ile ilgili olarak aşağıda belirtilen
eleştiriler gelerek yanıtlaması istendi.
1. Veri toplamada kullanılan tüm araçların adlarının açıkça yazınız (sosyo-

demografik verileri içeren anket formu, beslenme davranışları ölçeği, kan alma araçları, kan
sonuçlarını değerlendiren cihaz vb.)
2. Bu araçları ayrıntıları ile tanıtınız (nasıl geliştirildi, tanıtımı, tipi)
3. Araçların güvenirliği ve geçerliği ile ilgili bilgi veriniz
4. “Beslenme danışmanlığı” programının nasıl geliştirildiği ve kapsam geçerliğini

açıklayınız.
Örnek olay incelendiği zaman, beslenme danışmanlığının lipid düzeylerinin düşmesinde

etkin olduğunun söylenebilmesi için kullanılan veri toplama yöntemlerinin doğru ölçtüğünün
ve girişimin doğru yapılandırıldığının kanıtlanmasının gerekli olduğu anlaşılmaktadır.
275
8.1. Veri Toplama Yöntemleri ve Temel Özellikleri
8.1.1. Veri Toplama Yöntemleri
Bir araştırmanın başarısı veri toplama yönteminin seçilmesi ve uygulanması ile

yakından ilgilidir. Araştırmacılar, birçok yöntemi ve aracı seçebilirler. Çalışmanın planlama
aşamasında, araştırmanın değişkenleri ve bu değişkenler ile ilgili verileri ölçen uygun yöntem
ve araçlar belirlenmelidir. Hemşireler, sağlığın fiziksel ve biyolojik (kan basıncı, kalp atım hızı
vb.), psikososyal (anksiyete, umut, sosyal destek, öz bakım vb.) göstergeleri ile ilgili çalışırlar.
Bu değişkenler, pek çok farklı davranışın gözlemi, biyofizyolojik ölçümler veya deneklerin
kendi ifadeleri ile ölçülebilir (Dempsey & Dempsey, 2000).
Araştırılan kavram ve değişkenler ile ilgili verinin en iyi şekilde toplanmasını

sağlayacak yöntem ve araçları seçmek dikkat gerektiren bir konudur. Yöntem ve araçlar,
araştırma konusu, soruları, hipotezler, değişkenler ve deneklerin özelliklerine uygun
seçilmelidir. Örneğin; üç yaşındaki çocukların günlük bakım davranışları ile ilgili bir
çalışmada, öz bildirime dayalı yöntemler olan anket, ölçek vb veri toplama araçları
kullanılamaz. Çünkü çocuklar okuma ve yazma bilmemektedirler. Bu durumda çocuklara resim
çizdirilerek kendi görüşleri alınabilir ya da gözlem yoluyla veri toplanabilir.
Araştırmacıların hangi veri toplama yöntemi ve aracını seçeceğine iki aşamada literatür
tarama ve inceleme yaparak karar vermeleri önerilmektedir. Birinci aşamada; çalışmanın
kavram ve değişkenleri ile ilgili bilgi toplarken bu kavramların nasıl ve hangi araçlarla
ölçüldüğünü incelemelidirler. Çalışmanın tüm kavram ve değişkenleri ile ilgili gerekli kavram
analizi yapıldıktan sonra, ikinci aşama olarak tekrar literatür taraması yapılarak ilgili
çalışmalarda kullanılan veri toplama yöntem ve araçları belirlenir. Daha sonra kullanım izni ile
ilgili girişimler ve farklı bir dilde geliştirilmiş araçlar için Türkçe diline uyarlama çalışmaları
yapılabilir (Dempsey & Dempsey, 2000; Polit & Beck, 2010).
8.1.2. Veri Toplama Yöntemlerinin Temel Özellikleri
Bir veri toplama yöntemi ve aracı; yapı, ölçülebilirlik, araştırmacı /katılımcı farkındalığı
ve güvenirlik/ geçerlik olmak üzere dört temel özelliğe sahip olmalıdır (Şekil 7-1).
276
Yapı
Veri toplama yöntemleri ve araçlarının fiziksel yapısı ile ilgili özelliklerdir. Genellikle,
1. Yapılandırılmış,
2. Yarı yapılandırılmış,
3. Yapılandırılmamış olarak gruplandırılır.
Araştırma verileri genellikle, toplanması planlanan tüm değişkenler ile ilgili

maddeleri/özellikleri içeren ve önceden hazırlanmış yapılandırılmış veri toplama araçları ile
toplanır. Vaka çalışmaları, gözlem ve görüşme gibi veri toplama yöntemlerinde, veri toplama
sırasında yeni bilgilerin toplanmasına olanak sağlayan yarı yapılandırılmış ve
yapılandırılmamış araçlar kullanılabilir. Nicel araştırmalarda sıklıkla yapılandırılmış olan ve
bazen yarı yapılandırılmış araçlar kullanılırken, nitel araştırmalarda yapılandırılmamış ve yarı
yapılandırılmış veri toplama araçları kullanılmaktadır (Burns & Grove, 2009; Dempsey &
Dempsey, 2000; Polit & Beck, 2010).
Ölçülebilirlik
Nicel araştırmalar doğası gereği somut veriler ile çalışmayı gerektirmesine rağmen
gözlem, görüşme vb. veri toplama yöntemleri kullanıldığı zaman soyut veriler de toplanabilir.
Ancak nicel araştırmalarda verilerin analizi ve yorumlanması somut veriler ile yapılabildiği için
soyut veriler daha sonra somut veriye dönüştürülerek kodlanmalı ve veri tabanına kayıt
edilmelidir (Polit & Beck, 2010). Soyut verilerin somut verilere dönüştürülmesi Örnek 7-1’de
açıklanmıştır.
Araştırmacı/ Katılımcı Farkındalığı
Veri toplama araçları yapısı gereği birbirinden farklılık gösterir. Bazı yöntemlerde
araştırmacı bazı yöntemlerde denekler aktif olabilir. Örneğin; anket yönteminde denekler kendi
kendilerine formu yanıtlarken, odak grup görüşmelerinde verileri araştırmacı kayıt eder. Her
iki durumda da hem denekler hem de araştırmacılar kendi sorumluluklarını bilmelidirler. Ancak
bazı durumlarda, deneklerin araştırmadaki kendi konumlarını bilmesi yanlış bilgi ve davranış
göstermelerine neden olabilir. Örneğin, deneysel çalışmalarda deneğin kontrol grubunda
olduğunu bilmesi gibi. Bu nedenle araştırmacı etik kurallar çerçevesinde gerekli olan
düzenlemeleri yapmalıdır (Polit, Beck & Hungler, 2001).
277
Güvenirlik ve Geçerlik
Bir ölçme aracı hangi kavramı ölçmeyi hedefliyorsa onu ölçmelidir. İçeriği, ölçtüğü
kavramı tanımlamalı ve bilimsel içeriğe sahip olmalıdır. Her zaman doğru ve kuşkuya yer
bırakmayacak şekilde ölçebilmelidir. Ölçme aracının güvenirlik ve geçerliğini araştırmacı sınar
ve raporlandırır (LoBiondo-Wood & Haber, 2010). Bu konu ünitenin ilerleyen bölümlerinde
ayrıntıları ile açıklanmıştır.
8.2. Veri Kaynakları
Verilere iki yol ile ulaşılabilir. Daha önce başkaları tarafından elde edilmiş “Var olan
veriler” kullanılabilir veya araştırma ile “Yeni veriler” toplanabilir.
Var olan veriler
Araştırmacılar çoğunlukla çalışmasına özel, yeni bir veri toplamayı amaçlar. Ancak,
bazen daha önce başka araştırmacılar tarafından toplanmış veya çeşitli kayıtlarda yer alan var
olan veriler ile de çalışabilir. Örneğin ikincil analiz, tarihsel araştırmalar ve meta analiz
çalışmaları doğası gereği, var olan veriler ile çalışmayı gerekli kılmaktadır. Ayrıca hemşire
araştırmacılar, hastane ve hasta kayıtları, bakım planları vb. kayıtlı verileri sıklıkla
kullanmaktadırlar. Var olan veriler ile çalışmak, yeni veri toplamaya göre ekonomiktir ve
zamandan tasarruf sağlar. Ancak bu verileri kullanmanın dezavantajları da vardır. Araştırmacı
verileri kendisi toplamadığı için verilerin doğruluğuna güven duymayabilir. Ayrıca ulusal veya
kurumsal veri kayıtlarına ulaşmada güvenlik önlemleri nedeniyle sıkıntı yaşanabilir (Polit &
Beck, 2010). Heavey, Moysich, Hyland, Druschel ve Sill (2008), tarafından yapılan çalışma var
olan verilerin kullanımına örnek olarak gösterilebilir (Örnek 7-2).
Yeni veriler
Araştırmanın verileri yeni toplanacak ise, araştırmacılar hangi veri toplama yöntemini
ve aracını kullanacaklarına karar vermelidirler.
8.3. Veri Toplama Yöntem ve Araçları
Hemşirelik araştırmalarında, kişinin öz bildirimine dayalı yöntemler, gözlemsel

yöntemler ve biyofizyolojik ölçümler olmak üzere üç temel veri toplama yöntemi vardır (Şekil
7-2).
278
Öz bildirime dayalı yöntemlerde, sorular ya katılımcının kendisi tarafından yazılarak
cevaplanır ya da görüşme yoluyla araştırmacı tarafından katılımcının ifadeleri kayıt edilir. Öz
bildirime dayalı yöntemler, hem nicel hem de nitel araştırmalarda, hemşire araştırmacılar
tarafından sıklıkla kullanılan yöntemlerdir.
Gözlemsel yöntemlerde, araştırmanın konusu ile ilgili olarak deneklerin davranışları,

özellikleri ve çevresel etkenler araştırmacı tarafından gözlenerek kayıt edilir.
Biyofizyolojik ölçümler ise laboratuvar bulguları, tanı ve tedavi ile ilgili fiziksel
ölçümleri içerir (Polit & Beck, 2010).
8.4. Öz Bildirime Dayalı Yöntemler
(Self-Report Methods)
Bireysel olarak kişinin bildirimine dayalı veri toplama, içerik kapsamı açısından çok
yönlüdür. Bireylerden; geçmişleriyle, tanıdığı diğer kişilerle, olay ve çevresel koşullarla,
nelerin olduğu ve neden olduğu konusundaki düşünceleriyle, tutum/duygu/davranışlarla,
durum/koşullar hakkındaki bilgi seviyesiyle, geleceğe yönelik amaçlarıyla ilgili bireysel
bildirimde bulunması istenebilir.
“Yapılandırılmamış” ve “yapılandırılmış” öz bildirime dayalı yöntemler olmak üzere

iki grupta toplanabilir Nitel ve nicel araştırmalar için farklı öz bildirime dayalı veri toplama
araçları tanımlanmıştır. Öz bildirime dayalı veri toplama yöntem ve araçları Tablo 7-1’de
gösterilmiştir.
Nitel araştırmalarda kullanılan “Yapılandırılmamış öz bildirime dayalı yöntemler” bu

kitabın 5. Ünitesinde ayrıntıları ile açıklanmıştır. Bu ünitede, nicel araştırmalarda kullanılan
279
yapılandırılmış öz bildirime dayalı veri toplama araçları açıklanmıştır (Polit & Hungler,
1989; Polit ve ark. 2001; Polit & Beck, 2010).
8.5. Yapılandırılmış Öz Bildirime Dayalı Yöntemler
Araştırmacılar, kesin ve net olarak hangi veriyi nasıl toplayacaklarına karar verdikleri
zaman “Yapılandırılmış öz bildirime dayalı yöntemleri” kullanabilirler. Bu yöntemler,
önceden hazırlanmış, yapısı ve maddeleri belli ve deneklerin üzerine işaretlemesi/yazması için
gerekli olan bölümleri olan araçları içerir. Eğer veri yüz yüze görüşme ve telefon ile
toplanacaksa deneğin ifadeleri araştırmacı tarafından kayıt edilir. Yapılandırılmış öz bildirime
dayalı yöntemler çeşitli veri toplama araçlarını içermektedir (Tablo 7-1).
8.5.1. Anket
Anket formu, önceden yapılandırılmış madde ve işaretleme seçeneklerini içeren bir

formdur. Denekler aynı soruları ve aynı seçenekleri işaretlerler, aracın yapısı deneğe göre
değişmez.
Anket ile diğer yöntemlere göre daha kısa sürede, kolay ve ucuz şekilde veri
toplanabilir. Ancak bu özelliklerinden dolayı her zaman tercih edilmemesi gerekir. Eğer
araştırma konusu ile ilgili verilere, arşivlerde, kayıtlarda ya da veri tabanlarında erişilebiliyorsa
kullanılmamalıdır. Yeni veri toplanacaksa, örneklem büyüklüğü fazla ise ve kavram ve
değişkenlere ait özellikler net olarak tanımlanabiliyorsa kullanılabilir (Burns & Grove, 2009;
Dempsey & Dempsey, 2000; Kubilay, 2002).
Anket formu hazırlanırken aşağıdaki aşamalar göz önüne alınmalıdır.
1. Anket maddelerinin hazırlanması
2. Soru tiplerine karar verilmesi
3. Maddelerin tekrar değerlendirilmesi
4. Yönergenin yazılması
5. Pilot uygulama yapılması
280
6. Anketlerin Uygulanması
8.5.1.1. Anket Maddelerinin Hazırlanması
“Madde” kelimesi “Soru” kelimesinin eş anlamlısıdır ve araştırma literatüründe soru

yerine madde kelimesi tercih edilmektedir. Bu aşama, araştırmanın değişkenleri ve soruları ile
ilgili verilerin toplanmasına olanak sağlayan maddelerin oluşturulmasını içerir. Araştırmacılar,
anket maddelerini daha önce yapılmış benzer çalışmalarda kullanılan, kavram geçerliği
sınanmış anket formlarından yararlanarak hazırlayabilirler. Yeni maddelerin ise, ilgili literatür
tarama ve incelemesi sonucu oluşturulması gereklidir. Her iki durumda da alıntı yapılan
kaynaklar gösterilmelidir (Polit ve ark. 2001).
8.5.1.2. Soru Tiplerine Karar Verilmesi
Bir anket formunda değişik yapıda soru türleri kullanılabilir.
Açık uçlu sorular
Bu tür sorular, bireyin kendi ifadeleri ile cevabını anket formu üzerinde yazdığı
sorulardır. Sorunun altında boşluk bırakılır. Yapılandırılmamış olmasına rağmen nicel
araştırmalar da kullanılabilir. Denekler soruyu yanıtlarken tamamen özgürdür, kendi
düşüncelerini kendi ifadesi ile yanıtlar. Bu özelliğinden dolayı denek sınırlandırılmaz.
Sorulacak sorunun seçenekleri ilgili literatürden oluşturulamıyorsa, konu ile ilgili veri yoksa
tercih edilmelidir.
Verinin bir anketör tarafından toplanıldığı çalışmalarda, anketör çalışmaya hakim

değilse deneği yanlış yönlendirebilir. Bu nedenle anketör sadece soruyu okumalı ve herhangi
bir yönlendirme yapmamalıdır. Bu tür sorulara denekler tarafından farklı ifadeler ile farklı
cevaplar verileceği için verilerin değerlendirilmesi zor olabilir. Açık uçlu sorular
değerlendirilmeden önce mutlaka içerik çözümlenmesini yapılması gerekmektedir (Kubilay,
2012). Örnek 7-3 de açık uçlu sorulara örnek verilmiştir.
Kapalı uçlu sorular
Bu tip soruların tek yanıtı vardır. Seçenekler iki ve daha fazla olabilir. Denekler
görüşlerini sorunun yanındaki kutucuğa işaretlerler. Veri telefon ya da görüşme ile toplanıyorsa
(deneğin okuma yazma bilmediği ya da yazmasına engel olacak fiziksel durumlar varsa)
281
araştırmacı okur, deneğin anlamasını sağlar ve ifadelerini kayıt eder. Bu soru tipinin birçok
çeşidi vardır. Hemşirelik araştırmalarında en sık kullanılan 6 tanesi aşağıda açıklanmıştır
(Burns & Grove, 2009; Polit & Beck, 2010; Talbot, 1995).
1. Karar bildiren sorular
İki seçenekli ve kesin karar bildiren soru tipleridir. Örnek 7-4’de karar bildiren soru
örneği gösterilmiştir.
2. Çoktan seçmeli sorular
Soruların 2 ya da daha fazla cevabı olan soru tipleridir. Bilgi, farkındalık, davranış ile
ilgili bilgi edinmede kullanılabilir. Seçeneklerin 3 den az, 7 den fazla olmaması önerilir (Polit&
Beck, 2010). Örnek 7-5 de çoktan seçmeli soru örnekleri gösterilmiştir.
3. Seçici sorular
Deneğin var olan seçeneklerden kendisine en uygun olan seçeneği seçtiği soru tipleridir.
Deneklerin görüşlerini içeren seçeneklerden oluşur. Seçeneklerin ilgili literatür göz önüne
alınarak titizlikle hazırlanması gereklidir (Burns & Grove, 2009). Örnek 7-6’da seçici soru
tipini gösteren bir örnek yer almaktadır.
282
4. Sıramalı sorular
Deneklerin bir konu ile ilgili; bilgi, beklenti, farkındalık, tutum ve davranışlarını kendilerinin
önem derecelerine göre değerlendirdiği sorulardır. Seçenekleri hazırdır ve denek bu seçenekleri önem
derecesine göre 1,2,3 gibi rakamlar vererek işaretler. Seçeneklerin hazırlanması güçtür. İlgili literatür
göz önüne alınarak titizlikle hazırlanması gereklidir (Polit & Beck, 2010; LoBiondo-Wood & Haber,
2010). Örnek 7-7’de sıralamalı soru örneği gösterilmiştir.
5. Dereceleme soruları
Bu tip sorular bireylerin bir konu ile ilgili görüşlerini, aldıkları hizmet ile ilgili olumlu
olumsuz düşüncelerini içeren subjektif değerlerini derecelendirerek belirlemeye olanak sağlar.
Bu tip sorularla, subjektif bir veriyi geniş bir sayısal değer aralığında değerlendirmeye olanak
sağladığı için oldukça güvenilir veriler elde edilebilir. Bu soru tipinin seçenekleri 2 farklı
şekilde hazırlanabilir.
Birinci olarak, uzunluğu 0-10 cm olan yatay ya da dikey bir doğru hazırlanır. Doğru
üzerinde tam sayılar işaretlenir ve yazılır. Bireyden görüşünü tanımlayan rakamı doğru
283
üzerinde işaretlemesi istenir (Dempsey ve Dempsey 2000; Polit ve ark. 2001). Örnek 7-8’ de
bir soru örneği yer almaktadır.
İkinci olarak; seçenekler çoktan seçmeli soru formatında olduğu gibi yapılandırılabilir.
Seçenekler hazırlanır ve alt alta yazılı olarak düzenlenir (Örnek 7-9) (Burns & Grove, 1997;
Dempsey & Dempsey, 2000; Polit ve ark. 2001).
6. Şekilli sorular
Bu soru tipi, bireyin fiziksel yakınmalarının olduğu vücut bölgelerini belirlemede

kullanılabilir. Genellikle vücut veya vücut bölgelerinin çizilmiş şekli hazırlanır ve bireylerden
yakınması olan bölgeleri şekil üzerinde işaretlemeleri istenir. Örnek 7-10’ da konu ile ilgili
örnek yer almaktadır (Aktaş, 2012).
284
8.5.1.3. Maddelerin Tekrar Değerlendirilmesi
Anket, maddeleri ve cevap formatları hazırlandıktan sonra aşağıda belirtilen noktalar

göz önüne alınarak tekrar değerlendirilmelidir (Kubilay, 2002; Polit & Beck, 2010).
• Maddeler anketin amacına uygun mu? Tekrarlayan maddeler ve seçenekler var mı?
• Maddeler okunduğu zaman anlaşılıyor mu? Araştırmacılar tıbbi ve bilimsel

kelimeleri kullanma eğiliminde olabilirler. Bu kelimeler yerine toplumda yaygın olarak
kullanılan kelimeler seçilmelidir.
• Maddeler örneklem grubu için uygun mu? Deneklerin yaş, cins, eğitim
durumları göz önüne alınmalıdır. Örneğin, okuma yazma bilmeyen ya da okuyamayacak kadar
yaşlı denekler olabilir.
• Anketin fiziksel yapısının uygunluğu değerlendirilir. Sorular ve seçenekler

birbirine yakın yazılmamalı, sorular arasında uygun boşluklar olmalıdır. Kullanılan yazı tipi ve
karakterler deneklerin okuyabileceği ve gözü yormayan tipte seçilmelidir.
8.5.1.4. Yönergenin Yazılması
Anketlerin başında açıklayıcı bilgilerin bulunduğu bir yönerge yer almalıdır. Yönerge
anketin başına iliştirilmiş ayrı bir sayfa olarak ya da anketin ilk sayfasının başında yazılabilir.
Bu yönergede sadece araştırma ile ilgili bilgiler yer almaz aynı zamanda etik konularla ilgili
bilgiler de verilmelidir. Aşağıda yönergenin hazırlanması ile ilgili aşamalar gösterilmiştir
(Dempsey & Dempsey, 2000).
Yönerge; anketin amacını ve elde edilen verilerin anketi yanıtlayan kişiye ne

kazandıracağı ile ilgili cümle ile başlar
Anketin nasıl doldurulacağını anlatan açıklamalar yapılır. Bu bölüme cevap
285
kutucuklarının nasıl işaretleneceğini ya da cevap kâğıdının nasıl doldurulacağını gösteren
örnekler dahil edilebilir.
Etik konularla ilgili olarak, verecekleri yanıtların gizli kalacağı, başka bireyler
ile paylaşılmayacağı, istenirse ad-soyad belirtmeyebilecekleri ve anketi yanıtlamayabilecekleri
belirtilir.
Eğer gerekliyse anketlerin nasıl, ne zaman ve nereye gönderileceği ile ilgili

bilgiler verilir.
Teşekkür cümlesi yazılır ve araştırmacının ad-soyad ve adres bilgileri verilir.
Örnek 7-11’de bir yönerge örneği gösterilmiştir (Aktaş, 2012).
8.5.1.5. Pilot Uygulama Yapılması
Anket, örneklem grubuna uygulanmadan önce, örneklemi temsil eden küçük bir gruba
uygulanmalıdır. Genellikle örneklemin %10’ nunu temsil eden sayıda deneğe uygulanması
önerilir. Örneğin örneklem 100 kişi ise 10 kişi yeterli olacaktır. Uygulama sırasında denekler
tarafından sorulan sorular yazılı olarak kayıt edilmelidir. Uygulama sonucunda verilen yanıtlar
tüm araştırmacılar tarafından değerlendirilerek, anlaşılmayan sorular tekrar değerlendirilir (Polit
& Beck, 2010).
8.5.1.6. Anketlerin Uygulanması
Anketler çok çeşitli yollarla uygulanabilir.
Posta yolu ile uygulama: Bazı araştırmalarda anket formlarını deneklere postalamak
gerekebilir. Zarfın içine soru formunun yanında, üzerinde dönüş adresi yazılmış ve pul
yapıştırılmış ayrı bir zarf daha konulmalıdır. Eğer çok sayıda anket postalanacaksa, postalama
286
masrafları göz önüne alınmalıdır. Ayrıca anketin gideceği adrese varması, katılan kişinin
anketi doldurması ve anketin geri gönderilmesi için gerekli zaman da göz önüne alınmalıdır.
Eğer mümkünse anket gönderilmeden önce deneklerle iletişim kurularak posta ile bir anket
gönderileceği bilgisi verilmelidir. İletişimin telefonla olmasının daha etkili olduğu
belirtilmiştir. Tüm katılımcılara anketin gönderilmesinden bir hafta sonra hatırlatıcı bir kart, 3
hafta sonra ise kısa bir açıklayıcı mektup ve yeni bir anket gönderilmelidir (Kubilay, 2002;
Polit & Beck, 2010). Çelik (2010), tarafından yapılan çalışmada veri toplama aracı olarak
kullanılan anket formu deneklere posta yolu ile gönderilmiştir (Örnek 7-12).
Elektronik posta yolu ile uygulama: Bu uygulamada anket formu deneklerin elektronik
posta adresine gönderilir. Kısa zamanda birçok kişiye ulaşılabilir, daha az zaman alır ve e- posta
adresi geçersizse mesajın ulaşmadığı belirlenebilir. Yanıtlanma/geri dönüş oranının daha
yüksek, yanıtlanma süresinin daha hızlı olduğu bildirilmektedir. Postalama ve telefon
masrafları olmadığı için maliyeti oldukça düşüktür. Ancak ilgili kişilerin e posta adreslerine
ulaşmak güç olabilir (Polit & Beck, 2010).
Telefon ile uygulama: Deneklere telefon edilerek, anket formu okunur ve deneğin
cevapları araştırmacı tarafından işaretlenir. Sorular, uzun ve karmaşık olduğunda doğru
yanıtlanmayabilir. Kapalı uçlu sorularda, yanıt seçenekleri kısa ve sayıları sınırlı tutulmalı ve
seçenekleri mümkün olduğunca birleştirilmelidir. Sorular, anlaşılır ve yüksek sesle birkaç kez
okunmalıdır (Polit & Beck, 2010).
Bireysel olarak veya gruba uygulanması: Bireysel uygulamada birey ile yüz yüze
görüşülebilir ya da bireyin kendisinin okuyarak yazması istenir. Grup uygulamasında, bireyler
toplu olarak bulunurlar ve bireysel yanıtlamaya göre daha dikkatsiz ve gelişigüzel yanıtlar
verebilirler. Hassas ve özel yaşam ile ilgili bilgi içeren sorulara cevap verilmeyebilir. Bireyler
yanıtlarının diğer bireyler tarafından görüldüğü hissine kapılabilirler ve kasıtlı olarak soruları
yanlış cevaplandırabilirler (Polit & Beck, 2010).
Web anketleri: Günümüzde internet kullanımı hem gündelik hem de bilimsel hayatta
önem kazanmıştır. Birçok insanın elektronik posta adresleri bulunmakta ve yaygın olarak
287
internet arama motorları kullanılmaktadır. Bu durumda anket formları da internet aracılığı ile
kolayca gönderilebilir. Anket hazırlamada web tabanlı sitelerden yaralanılabilir. Elektronik
posta ile uygulamadan farkı, formların internet üzerinden özel geliştirilmiş programlar ile
hazırlanmasıdır. Anket formu araştırmacının kendisi tarafından da hazırlanacağı gibi site
yöneticilerden yardım da alınabilir. Bu sitelerde; anketlerin gönderim, geri dönüş süreçleri
izlenebilir ve sonuçlara ilişkin tablo, grafik vb. oluşturulabilir. Özellikle uzak mesafelerde, farklı
ülkelerde ve şehirlerde bulunan çok sayıda kişinin katılacağı anketler için internet aracılığıyla
yapılan anketleri kullanmak faydalı olmaktadır. Araştırmacıların yararlanabileceği ücretsiz
siteler vardır. Örneğin google’ın ücretsiz uygulaması “Google Docs
(http://www.tamindir.com/google-docs/web/)” kullanılabilir (LoBiondo-Wood & Haber, 2010).
8.5.2. Ölçekler
Ölçme genel olarak, belirlenmiş obje veya objelerin belirli bir özelliğe sahip olup
olmadığının gözlenerek, gözlem sonuçlarının semboller, özellikle sayılar ile ifade edilmesidir
(Kubilay, 2002). Araştırmada, ölçülecek kavramlar somuttan soyuta doğru gittikçe ölçme
işlemi güçleşmektedir. Tutum, davranış, ilgi, yetenek, beceri gibi soyut kavramların ölçümünde
“Ölçekler” kullanılır. Ölçekler ile soyut veriler, sayısal değerler verilerek somut veriye
dönüştürülebilir. Konularına ve işaretleme seçeneklerine göre yaygın olarak kullanılan 4 farklı
ölçek türü tanımlanmıştır (Burns & Grove; Dempsey & Dempsey, 2000; Polit ve ark. 2001).
- Likert tipi ölçekler
- Bogardus sosyal mesafe ölçeği
- Semantik Farklılıklar Ölçeği
- Görsel analog ölçeği
8.5.2.1. Likert Tipi Ölçekler
Psikolog Rensis Likert (1903-1981) tarafından geliştirilmiştir. Likert, ilk ölçek

uygulamalarını 1929 ile 1931 yılları arasında üniversite öğrencileri üzerinde yapmıştır. Bu tür
ölçekte deneklere çeşitli yargılar ve ifadeler yöneltilir ve bu yargılara katılıp katılmama
derecelerini belirtmeleri istenir (Kubilay, 2002; Şencan, 2005).
Ölçek yapısal olarak tek boyutlu ya da ölçülen kavramın alt boyutlarına yönelik olarak
farklı alt boyutları da içerebilir. Örneğin, sağlık davranışlarını ölçmeye yönelik olarak
geliştirilen “Sağlıklı Yaşam Biçimi Davranışları Ölçeği”nin genel sağlık davranışlarını
belirleyen boyutunun yanısıra, 6 alt boyutu (Beslenme, egzersiz, kişilerarası ilişkiler, stres
yönetimi,kendini gerçekleştirme ve sağlık sorumluluğu) daha bulunmaktadır (Esin,1999).
Genellikle yanıtlarda puanlama, olumlu ifadelere yüksek, olumsuz ifadelere düşük

puan olacak şekilde hesaplanır. Yanıtlama seçeneklerinin sayısı, 5,7,9 ve 11’li olması önerilir.
Hemşire araştırmacılar tarafından geliştirilmiş 4 seçenekli likert tipi ölçekler de vardır. En sık
kullanılanı 5’li olanıdır. Değerlendirme iki şekilde yapılabilir. Birincisinde, ölçekte yer alan
288
her ifade ayrı ayrı değerlendirilir, İfadeler arası ilişki incelenebilir. Diğer değerlendirme de
ise, ölçeğin her bir maddesinden alınan puanlar toplanarak, toplam puanlar üzerinden
değerlendirme yapılabilir (Kubilay, 2002; Şencan, 2005).
Örnek 7-13’de bireylerin sağlık davranışlarını belirlemeye yönelik olarak araştırmalarda

sıklıkla kullanılan 4’lü likert tipli “Beslenme Davranışları ölçeği” gösterilmiştir (Esin, 1999).
8.5.2.2. Bogardus Sosyal Mesafe Ölçeği
Bogardus tarafından1925 yılında geliştirilmiştir. Sosyal araştırmalarda sıklıkla

kullanılmakla birlikte hemşirelik araştırmalarında da kullanılmaya başlanmıştır. Bireylerin
kendilerinden farklı olarak gördükleri bireyler ve sosyal gruplar ile kendisi arasındaki
duygusal ve tutumsal mesafeyi ölçmek amacıyla geliştirilmiştir. Ölçekte, “Eğer sizinle ayni
mahallede yaşamayı kabul ediyorsam, aynı zamanda aynı kentte, aynı ülkede yaşamayı da
kabul ediyorum” şeklinde hazırlanmış temel sorular yer almaktadır (MEB, 2012b). Örnek 7-
14’de Bogardus sosyal mesafe ölçeğinin kullanıldığı bir araştırma örneği gösterilmiştir
(BCSDS, 2013).
289
8.5.2.3. Semantik Farklılıklar Ölçeği
Bu ölçek Osgood tarafından 1957 yılında geliştirilmiştir. Katılımcılardan bir kavram

hakkındaki görüşlerini, algılarını iki kutuplu zıt sıfatlara göre değerlendirdikleri ölçek tipidir.
Konu ile ilgili sıfatlar birden fazla olabilir ve konuyla ilgili olarak araştırmacı tarafından
geliştirilir. Örneğin, sevimli-sevimsiz, iyi-kötü vb. Ölçek ile dolaylı bir ölçüm sağlanır ve
bireyden kaynaklanan hatalar önlenebilir. Bu nedenle sosyal tutumların ölçülmesinde uygun
bir ölçektir. Uygulama, iki zıt sıfatın arasında yer alan bölümlenmiş seçenekleri olan bir doğru
üzerinde işaretlenerek yapılır. Seçenekler 5’li ve 9’lu olabilir. En yaygın kullanılan 7’li
seçenektir. Yanıtların puanlandırılması Likert tipi ölçeğine benzer. Her bir yanıt 1 ile 7
arasında puanlanır, genellikle olumlu sıfatlara yüksek puan verilir. Örnek 7-15’de konu ile
ilgili bir örnek gösterilmiştir (Polit & Hungler, 1999).
290
Örnek 7-16’da, Romero ve ark. (2013) tarafından yapılan ve verilerin semantik
farklılıklar ölçeği kullanılarak toplandığı başka bir çalışma gösterilmiştir.
8.5.2.4. Görsel Analog Ölçeği
(Visual Analog Scale-VAS)
Ölçeğin İngilizce adının kısaltması olan VAS Türk literatürüne girmiş ve Türkçe adı
yerine kullanılmaktadır. Bu nedenle bu bölümde de ölçek VAS adı ile anılacaktır. Bu ölçek,
ağrı, yorgunluk vb. subjektif semptomların ölçülmesinde yaygın olarak kullanılmaktadır. Ölçek
genellikle, 10 cm uzunluğunda sadece başlangıç ve bitiş noktaları etiketlenmiş düz bir doğru
şeklindedir. Ancak aşağıda belirtilen farklı şekil ve isimlendirmelerle de kullanılabilir
(Dauphin, Guillemin, Virion & Briancon, 1999; Güzeldemir, 1995).
Doğru; dikey veya yatay olarak ve sadece başlangıç ve bitiş noktaları

etiketlenmiş olarak kullanılabilir.
291
Yatay ve dikey doğrular eşit aralıklarla bölünüp, aralık üzerinde rakam yada
kelime ile açıklama yapılabilir.
Dil engeli, mental kapasite yetersizliği olan bireylerde ve çocuklarda yüz ifadesi
skalası (Face Scale; FS) kullanılır. Bu ölçekte doğru üzerinde yüz ifadeleri bulunmaktadır.
Uygulamada ölçeğin nasıl işaretleneceği bireye çok iyi anlatılmalıdır. Birey şikayetinin
derecesini doğru üzerinde işaretleyerek belirtir. Bireyin işaretlediği nokta ile doğrunun başı
arasındaki mesafe cetvel ile ölçülerek “cm” olarak kayıt edilir. Bu değer bireyin şikayetinin
derecesini belirtir. Ölçek internet aracılığı ile araştırmacı tarafından ilgili web sitelerinde
(http://vasgenerator.net/) oluşturulabilir. Örnek 7-17’de VAS’ın yaygın olarak kullanılan
şekilleri gösterilmiştir.
8.5.3. Kısa Öyküler (Vignettes)
Bu yöntemde, araştırma konusu ile ilgili olarak kısa öyküler hazırlanır. Her öykünün
altına öykünün içeriğine uygun olarak, deneğin görüşlerini, algılarını veya bilgisini
değerlendiren seçenekler eklenir. Bu seçenekler açık uçlu, kapalı uçlu soru tipleri ile
oluşturulabilir (Dempsey & Dempsey, 2000; Polit ve ark. 2001: Polit & Beck, 2010; LoBiondo-
Wood & Haber, 2010). Lam, Lam, Lam ve Ku (2013) tarafından yapılan çalışmada veriler kısa
öyküler geliştirilerek toplanmıştır (Örnek 7-18).
292
8.5.4. Q Sıralama (Q Sort)
Araştırma konusu ile ilgili olarak, üzerinde kelime, cümle gibi yazılı mesajların
olduğu 50-100 arası kart destesi oluşturulur. Kart destesi araştırmacı tarafından incelenen
değişkenlere göre kümelenir. Genel olarak 9- 11 küme oluşturulur. Her kümeye hangi
kartların girdiği araştırmacı tarafından belirlenir. Deneklerden, kartları okuyarak
katıldıklarını ve katılamadıklarını ayırması istenir. Araştırmacı deneğin ayırdığı kartları ilgili
kümelerle eşleştirir ve bir sonuca varır. Örneğin, hastalara hemşirelerin bakım sırasında
yaptığı girişimleri içeren kartlar verilerek hastalardan kendileri için en yararlı ya da en
yararsız olan girişimleri içeren kartları ayırması istenebilir ve daha sonra araştırmacı
hastaların ayırdığı kartları ilgili hemşirelik uygulamalarını tanımlayan kümelere dağıtarak,
hastaların en çok yararlandığı hemşirelik girişimlerini belirleyebilir (Polit ve ark. 2001).
Şentürk, Arslan ve Çevik (2006), tarafından yapılan çalışmada Q sort tekniği

kullanılarak veriler toplanmıştır (Örnek 7-19).
8.6. Gözlem Yöntemi
Gözlem yöntemi ve ilgili veri toplama araçları genellikle nitel çalışmalarda

kullanılmakla beraber, nicel çalışmalarda da kullanılmaktadır. Nitel çalışmalarda
yapılandırılmamış gözlemsel yöntemler kullanılırken, nicel çalışmalarda yapılandırılmış
gözlemsel veri toplama araçları kullanılabilir. Sıklıkla kullanılan yapılandırılmış gözlemsel veri
toplama araçları; kategori sistemi ve kontrol listesidir. Diğer yöntemler 5.ünite de ayrıntıları ile
293
tartışılmıştır
Kategori Sistemi
Gözlenen olgu kategorilere ayrılarak, gözlem sonuçları ilgili kategoriye işaretlenir.

Örneğin, Otistik çocukların agresiv davranışlarının değerlendirilmesinin amaçlandığı bir
çalışmada, olası agresiv davranışlar; “başka bir çocuğa vurma”, “odada eşyaları fırlatma”
vb. daha önceden yapılandırılır ve gözlem sonuçları bu form üzerine işaretlenir (Dempsey &
Dempsey, 2000; Polit ve ark. 2001; Polit & Beck, 2010; LoBiondo-Wood & Haber, 2010).
Kontrol Listesi (Checklist)
Kontrol listeleri, bireyin sahip olduğu bir davranışın uygulama aşamalarını

değerlendirmek ya da bireye öğretilmiş bir davranışın hangi sıra ile ve nasıl yapıldığını
gözlemleyerek değerlendirmek amacı ile kullanılır. Bu soru tipinde iki veya daha fazla kolon
bulunur. Birinci kolonda davranışın başlama ve bitiş sürecinin aşamalarını içeren cümleler
yer alır. Her bir aşamada bir davranış tanımlanır. Diğer kolonlarda ise davranış ile ilgili
olarak gözlemcinin kararını tanımlayan kelime ya da cümlelerden oluşabilen seçenekler yer
alır. Seçenekler olumsuzdan olumluya doğru sıralanmalıdır. Denek davranışı yaparken
araştırmacı tarafından liste göz önüne alınarak değerlendirilir Örneğin;“Geliştirilmesi
gerekli”, “Başarılı”,”Çok başarılı” gibi (Dempsey & Dempsey, 2000; Polit & Beck, 2010;
Örnek 7-20’de öğrencinin sağlık eğitimi sunum becerisinin değerlendirildiği bir

beceri değerlendirme kontrol listesi gösterilmiştir (Erdoğan ve ark. 2005).
294
8.7. Biyofizyolojik Yöntemler
(Biophysiologic Measures)
Fizyolojik bir değerin oranını ya da hacminin ölçülerek belirlenmesi yöntemidir. Ölçüm

sonucu sürekli sayısal değer olarak belirtilir. Kullanılan veri toplama araçları ölçülen değeri
doğru ölçecek şekilde standardize edilmiş olmalıdır. Hemşirelik araştırmalarında, kan basıncı
ölçümü, boy-kilo ölçümü, kan değerleri ölçümü vb. biyofizyolojik ölçümler sıklıkla
kullanılmaktadır (Polit & Beck, 2010; LoBiondo-Wood & Haber, 2010).
Biyofizyolojik Ölçüm Tipleri
Biyofizyolojik ölçümler, invivo ve invitro olarak iki grup halinde sınıflandırılmaktadır.

İnvivo Ölçümler, canlı bir organizmanın doğrudan içinde ya da yanında gerçekleştirilen
ölçümlerdir. İnvitro Ölçümler ise, kan, idrar vb. fizyolojik materyallerin deneklerden alınarak
laboratuvar analizinden geçirilmesi sonucunda elde edilir.
295
Tablo 7-2’de sıklıkla kullanılan biyofizyolojik ölçümlerin invivo ve invitro olarak
değerlendirilmesi yer almaktadır.
Biyofizyolojik ölçümlerin kullanıldığı hemşirelik araştırmaları genel olarak beş

kategoriye ayrılmaktadır.
Hemşirelik bakımı ile ilgili araştırmalar
Bu tür araştırmalar, sağlıklı insanlarda veya diğer canlı türlerinde yapılabilir. Bakım
sırasında biyofizyolojik veri toplama araçları kullanılır. Örneğin; sağlıklı ergen bireylerden
oluşan bir örneklemde, ergen bireyler kızgın iken ve normal bir sohbet ortamında iken kan
basınçları ölçülerek ruhsal durumun kan basıncı üzerine etkileri araştırılabilir (Polit &
Hungler, 1989).
Hemşirelik bakım girişimlerinin hastanın sağlığı üzerindeki etkilerinin

değerledirildiği araştırmalar
Biyofizyolojik araçlar, hemşirelik bakım girişimlerinin hastanın sağlık durumu

üzerindeki etkilerini değerlendiren çalışmalarda kullanılabilir. Örneğin; kalp cerrahisi
operasyonu geçiren hastalarda ameliyat sonrası, sırt üstü, sağ yan ve sol yan pozisyon
yatmanın arteriyal ve venöz kan gazları üzerindeki etkileri araştırılabilir (Polit & Hungler,
1989).
Hemşirelik girişimlerini değerlendiren araştırmalar
Biyofizyolojik araçlar, hemşirelerin bakımı geliştirmek amacıyla yaptığı yeni

hemşirelik uygulamalarının değerlendirilmesi çalışmalarında kullanılabilir. Örneğin;
prematüre bebeklerde çene ve yanak destekli beslemenin, kardiyopulmoner fonksiyonlar
üzerindeki etkileri araştırılabilir. Bu araştırmada, kalp hızı, oksijen satürasyonu ve solunum
hızı ölçümü yapılabilir (Polit ve ark. 2001).
Hemşirelerin yaptığı biyofizyolojik ölçümlerin ve kayıtların geliştirilmesine

yönelik araştırmalar
Biyofizyolojik araçlar, ölçüm yöntemlerinin etkinliğini değerlendiren çalışmalarda
296
kullanılabilir. Örneğin; hasta yatağında ve laboratuvarda alınan kanlardaki hemoglobin
değerleri karşılaştırılabilir (Polit ve ark. 2001).
Sağlık problemi olan hastalarda, fizyolojik sorunların oluşum nedenlerini

değerlendiren araştırmalar
Biyofizyolojik araçlar, bir sağlık sorunu ile ilişkili oluşan sorunların fizyolojik etkilerini
incelemek için kullanılır. Örneğin; kardiyak hastalarda, stres ülserlerinin oluşma riskleri ile
ilişkili olarak Hgb, HCT, serum albumin düzeyi vb. biyofizyolojik ölçümleri incelenebilir (Polit
& Hungler, 1989; Polit ve ark. 2001).
297
9. VERİ TOPLAMA ARAÇLARININ GÜVENİRLİK VE GEÇERLİĞİ*
*
M. Nihal ESİN
298
9.1. Veri Toplama Araçlarının Güvenirliği ve Geçerliği
Araştırmacılar, araştırma konusu ve amacına uygun veri toplama yöntem ve araçlarını

seçerek verilerini toplayabilirler. Ancak toplanan verilerin doğruluğunu kanıtlamak ve
araştırma sonuçlarını evrene genelleyebilmek için, kullanılan veri toplama aracının objektif ve
standart olması gerekir. Örneğin; kilo ölçen bir tartının her zaman, her yerde aynı ölçüm
değerini vermesi, doğru ölçmesi ve uluslararası ölçüm değerleri ile sonucu göstermesi gerekir.
Araştırmalarda sıklıkla kullanılan anket formunun da, araştırmanın değişkenlerine uygun
soruları içermesi, soruların doğru seçenekleri içermesi gerekir. Ölçek yapısındaki veri toplama
araçlarının ise, ölçmeyi hedeflediği kavram ya da kavramları her zaman, her birey için aynı
standartta ölçmesi gerekir (Dempsey & Dempsey, 2000; Polit ve ark. 2001; Polit & Beck, 2010;
Araştırmalarda sıklıkla kullanılan, anket, biyofizyolojik ve ölçek tipindeki veri toplama

araçlarının objektiflik, standardizasyon ve doğru ölçtüğünü kanıtlamak için pek çok farklı
yöntem kullanılabilir (Polit & Beck, 2010). Gerek önceden geliştirilmiş bir ölçüm aracını
kullanmaya karar verirken, gerekse yeni bir ölçüm aracı geliştirirken, o veri toplama aracının
standardize olabilmesi ve sonrasında uygun bilgiler üretme yeteneğine sahip olması için
güvenirlik (Reliability) ve geçerlik (Validity) gibi iki özelliğe sahip olması istenir (Dempsey
& Dempsey, 2000; Erefe, 2002; Polit ve ark. 2001; Polit & Beck, 2010; LoBiondo-Wood &
Haber, 2010).
Güvenirlik, bir ölçme aracının duyarlı, birbiriyle tutarlı ve kararlı ölçme sonuçları
verebilmesi, aynı değişkenin bağımsız ölçümleri arasındaki kararlılığı göstermesidir. Bir ölçme
aracı neyi ölçüyorsa ya da neyi ölçmek için hazırlanmışsa onu, kararlı bir şekilde ölçmesi ve
yapılan ölçmelerin hatalardan arınıklık derecesidir (Burns & Grove, 2009; Erefe, 2002; Gözüm
& Aksayan, 2002; Öner, 1996; Şencan, 2005).
Uygun bir yöntemle, ölçme aracının güvenirliği saptansa bile, güvenirliğin ölçme
aracının kararlılığı ile ilgili olmasından dolayı, kullanılan ölçüm aracıyla neyi ölçmek istiyoruz?
Maddelerimiz, amaç doğrultusunda ölçmek istediğimizi doğru olarak ölçebilir mi? sorularına
cevap veremez. Bu soruların cevabı ancak veri toplama aracının ikinci önemli niteliği olan
geçerlilik sınamasının yapılmasıyla verilebilir. Yani geçerlik bir ölçme aracının “
neyi”,”nedenli”, “isabetli/doğru” olarak ölçtüğünü gösterir (Burns & Grove, 2009; Erefe, 2002;
Gözüm & Aksayan, 2002; Öner, 1996; Şencan, 2005).
Çok çeşitli güvenirlik ve geçerlik yöntemleri vardır. Özellikle psikometrik özelliği olan
ölçekler için birçok yöntem tanımlanmıştır. Ölçeklerde güvenirlik ve geçerlik yöntemleri
sonraki başlık olarak ayrıntıları ile açıklanacaktır.
9.1.1. Anketlerde Güvenirlik ve Geçerlik
Anket formu farklı değişkenlere ait soruları içerir. Tek bir kavramı ölçmez, psikometrik
özelliği yoktur. Bu nedenle güvenirlik ve geçerlik yerine veri kalitesi terimi kullanılabilir.
Anket sorularını bilimsel literatür bilgilerine göre hazırlayarak ve gerekirse konuyla ilgili
299
uzmanlardan görüş alarak geçerliği sağlanabilir. Anketi geliştirmek ve muhtemel hataları
belirlemek için taslak bir anket hazırladıktan sonra pilot uygulama yapılmalıdır. Uygulama
genelde büyük grubu temsil eden daha küçük bir gruba yapılır (Dempsey & Dempsey, 2000;
Erefe, 2002).
9.1.2. Biyofizyolojik Ölçüm Araçlarında Güvenirlik ve Geçerlik
Biyofizyolojik ölçümlerde kullanılan tartı, ultrason cihazı, kan alma aletleri, kan analiz
cihazları, tansiyon aleti vb bir çok araç ve cihaz vardır. Bu araçların geçerlik ve güvenirliğini
sağlamada teknik koşullar ön plana çıkmaktadır. Güvenirlik kalibrasyon ile sağlanabilir.
Kalibrasyon, belirli koşullar altında doğruluğu bilinen bir ölçüm standardı veya sistemini kullanarak
diğer test ve ölçüm aletinin doğruluğunun ölçülmesi, sapmalarının belirlenmesi ve yazılı hale
getirilmesi için kullanılan ölçümler dizisidir. Kalibrasyon bir ayar işlemi değildir. İzleme ve ölçme
cihazının durumunun ve cihaz verilerindeki sapmalarının tespitidir (MEB, 2012a).
Biyomedikal cihazlardaki kalibrasyon çalışmaları, ölçüm güvenirliğinin sağlanması ile

birlikte kullanıcı ve hastaların elektriksel kaçaklara karşı korunmasını sağlar. Kalibrasyona
başlamadan önce yapılan elektriksel güvenlik testi ile cihaza ait akım kaçaklarının istenilen
sınırlar içerisinde olup olmadığı belirlenir (MEB, 2012a).
Geçerlik, ölçüm aletinin dikkatli ölçüp ölçmediğinin ve duyarlılığının ortaya

konmasıdır. Örneğin; bebeklerin kilosunu tartan bir aletin hassas olması onun geçerliliğini
gösterir. Fakat kullanılan ölçüm aracı ne olursa olsun %5’lik bir hata payı olduğu
varsayılmalıdır.
Yapılan her ölçümde kalibre ettirilen referans cihazların kalibrasyonlarının geçerli

olduğundan emin olunması gerekir. Ölçüm büyüklüğüne ve cihazın özelliğine göre tanımlanmış
kontrol noktalarında belli aralıklarla yapılan ölçümler kalibrasyonun geçerli olduğunu gösterir
(MEB, 2012a).
9.1.3. Ölçeklerde Güvenirlik ve Geçerlik
Son yıllarda hemşirelik araştırmalarında, bireylerin psikolojik ve sosyal değerlerini

içeren, algı, farkındalık, tutum ve davranışlarını açıklayan çalışmalar gittikçe artmaktadır. Aynı
zamanda bu soyut kavramları ölçen ve sayısal değerlendirme olanağı sağlayan ölçek geliştirme
ve bu ölçeklerin güvenirlik ve geçerlik analizlerini içeren çalışmalar da artmaktadır. Ayrıca
farklı dil ve kültürde geliştirilmiş ölçekleri, araştırmacıların kendi dil ve kültürlerine uyarlama
çalışmaları da önem kazanmaktadır ((Burns & Grove, 2009; Polit & Beck, 2010).
Araştırmasında ölçek kullanmaya karar veren araştırmacı, üç farklı durumda ölçek

kullanabilir. Her üç durum için farklı güvenirlik ve geçerlik analizleri yapmalıdır.
1. Farklı bir dil ve kültürde geliştirilmiş bir ölçeği kullanabilir.
2. Türk dili için güvenirlik ve geçerlik analizleri yapılmış bir ölçeği kullanabilir
300
3. Kendisi yeni bir ölçek geliştirebilir.
Güvenirlik ve geçerlik analizlerinde örneklem hacminin belirlenmesi: güvenirlik ve

geçerlik çalışması verileri bir evrene genellenmeyeceği için, genel ve çalışma evreni
belirlenmez. Ancak analizlerin yeterli sayıda birey üzerinde yapılması gereklidir. Ölçek
toplam madde sayısının 5-10 katı sayıda birey seçilebilir. Örneğin, ölçeğin madde sayısı 20
ise 100 – 200 birey ile çalışılabilir (Burns & Grove, 2009).
9.2. Güvenirlik Yöntemleri
Güvenirlik; değişmezliğin, yeterliliğin, eşdeğerliğin, tutarlılığın, doğruluğun ve

kararlılığın, sağlanmasını anlatır. Ölçme aracındaki değişmezlik, tutarlılık, aracın yinelemeli
ölçümlerde benzer sonucu verme, doğruluğu ise gerçek ölçüm değerini belirleme yeteneğini
gösterir. Güvenilir olmayan bir ölçüm aracının ya da güvenirliği düşük olan bir ölçüm aracının
bilimsel değeri de düşük olarak kabul edilmektedir (Dempsey & Dempsey, 2000; Erefe, 2002;
Polit ve ark. 2001; Polit & Beck, 2010; LoBiondo-Wood & Haber, 2010).
Bir ölçeğin güvenirliğini bulmada kullanılan yöntemler şekil 7-3’ de gösterilmiştir
9.2.1. Değişmezlik (Stability)
Bir ölçme aracının uygulamadan uygulamaya tutarlı sonuçlar verebilme, zamana göre
değişmezlik gösterebilme gücüdür. Aynı ölçme aracı değişik zamanlarda bireylere
uygulandığında, bireylerin ölçme aracı maddelerine verdiği yanıtların benzer yani tutarlı
olması, o ölçme aracının değişmezliğini gösterir. Bu, güvenilir bir ölçme aracı için olması
gereken bir özelliktir. Değişmezlik, test tekrar test ve paralel form güvenirliği ile sağlanabilir
(Dempsey & Dempsey, 2000; Erefe, 2002; Polit ve ark. 2001; Polit & Beck, 2010; LoBiondo-
301
9.2.1.1. Test Tekrar Test Yöntemi
Bu yöntemde ölçek örneklem grubuna bir kez uygulanır, daha sonra ikinci kez yine
aynı örneklem grubuna tekrar uygulanır. Bir deneğin birinci ve ikinci uygulamada
işaretledikleri ölçek formları eşleştirilmelidir. İstatistik programı veri girişinde, her denek için
önce birinci uygulamada işaretlenen ölçek maddeleri, daha sonra ikinci uygulamada
işaretlenen maddeler aynı satıra sırasıyla kodlanır (Dempsey & Dempsey, 2000; Erefe, 2002;
Polit ve ark. 2001; Polit & Beck, 2010; LoBiondo-Wood & Haber, 2010).
“Aralıklı” ve “Aralıksız” olmak üzere iki uygulama yapılabilir.
Aralıklı yöntem: Bir test aynı gruba belli bir aralıklarla (iki hafta, iki ay vb) iki kez
uygulanır. Bireylerin birinci uygulamadan aldıkları puanlarla ikinci uygulamadan aldıkları
puanlar arasındaki korelasyon katsayısı hesaplanır. Elde edilen korelasyon katsayısı testin
güvenirlik katsayısıdır (Dempsey & Dempsey, 2000; Polit ve Beck, 2010).
Aralıksız yöntem: Test bir gruba aralıksız ya da kısa bir dinlenmeden sonra uygulanır.
Bu durumda zaman aralığı kısa olduğu, ara verilmeden uygulandığı için aracın uygulandığı
grup, verdikleri cevabı hatırlayabilir. Bu nedenle iki uygulama arasındaki korelasyon katsayısı
gerçeği yansıtmayabilir. Eğer deneklere bir süre sonra ulaşma olasılığı yoksa bu yöntem tercih
edilmelidir (Dempsey & Dempsey, 2000; Polit ve Beck, 2010).
Değerlendirme: İki uygulama puanları arasında Pearson Momentler Çarpımı

Korelasyon testi ile korelasyon katsayısı (r değeri) hesaplanır. Elde edilen “r” değeri güvenirlik
derecesini belirler ve bu değerin 1’ yaklaşması ve en az 0.70’in üzerinde olması gereklidir.
0.80’nin üzerinde olması en tercih edilen değerdir (Polit & Beck, 2010).
Konuyla ilgili olarak, Özsoy, Ardahan ve Özmen (2007), tarafından yapılan,

“Kolorektal tarama davranışları sağlık inanç ölçeğinin Türk diline uyarlama” çalışması Örnek
7-24’de gösterilmiştir.
9.2.1.2. Paralel Form Güvenirliği
Alternatif ya da eşdeğer form güvenirliği olarak da adlandırılabilir. Aynı ölçeğe ait 2

form olduğunda uygulanır. Aynı bireylere, farklı oturumlarda uygulanması açısından test
tekrar test ile benzerdir. Ancak farkı, ikinci oturumda ölçeğin aynısı değil eşdeğer formun
kullanılmasıdır. Birçok ölçeğin eşdeğer formu yoktur. Bu nedenle ölçeğe eş olan paralel form
araştırmacılar tarafından oluşturulur. Her iki ölçek benzer amaçla hazırlanmış benzer
maddeleri içerir. Ancak aynı anlamlı farklı kelimeler kullanılır. Bu yöntem, araştırmacı
özellikle kullandığı testin güçlü olduğunu kanıtlamak istiyorsa tercih edilir. Yeni ölçek
geliştirilirken de sıklıkla kullanılır.
Değerlendirme: iki forma ait toplam değerler arasında Pearson Momentler Çarpımı
korelasyonu ile yapılır. Uygulama sonunda, her iki ölçekten alınan ortalama ve standart sapma
değerleri benzer olmalıdır (Lo-Biondo-Wood & Haber, 2010; Talbot, 1995).
302
Budin ve ark. (2008), tarafından yapılan çalışmada, veri toplama aracı olarak kullanılan
ölçeğin güvenirliği için “Paralel form güvenirliği” kullanılmıştır (Örnek 7-21).
9.2.2. Bağımsız Gözlemciler Arası Uyum ve İçindeki Uyum

Güvenirliği (Inter-Rater and Intra-Rater Consistency)
Bu amaçla kullanılan iki yöntem tanımlanmıştır (Gözüm & Aksayan, 2002; Öner, 1996;
Şencan, 2005).
Bağımsız gözlemciler arası uyum (inta–rater reliability) güvenirliği
Verilerin gözleme dayalı olarak toplandığı ve birden çok gözlemcinin önceden

eğitilerek ve birbirinden bağımsız olarak, aynı durum, aynı zamanda, aynı ölçüm aracı ile ölçüm
yaptıkları yöntemdir. Ölçme aracının uygulanması ve puanlanması gözlemci becerisine
dayalıysa ya da gözlemcinin yorumunu gerektiriyorsa, gözlemciler arası uyum güvenirliğin
hesaplanması gerekir. Bu amaçla, gözlemcilerin aynı bireye aynı ölçüm aracını uygulaması
sonucunda elde edilen puanlar arasındaki uyum, istatistiksel analizlerle belirlenir.
Değerlendirme: Bağımsız gözlemciler arası uyum değerini hesaplamak için,

korelasyon, t- testi, Cronbach Alfa katsayısı, ikiden fazla gözlemcinin olduğu durumlarda özel
varyans çözümlemeleri kullanılır. Şansa bağlı tutarlılığın etkisini azaltmak için ise Kappa
istatistiği kullanılır (Gözüm & Aksayan, 2002).
Öztürk ve Esin (2011), kas iskelet sistemi duruş risklerini belirlemeye olanak sağlayan
“Rapid upper limb assesment” (RULA)”, ölçeğinin Türkçe güvenirlik çalışmasında gözlemciler
arası uyum güvenirliği yöntemini kullanmışlardır (Örnek 7-22.)
303
Gözlemciler İçi Uyum Güvenirliği (intra- rater reliability)
Bu yöntemde sadece bir gözlemci vardır. Gözlemci aynı durumu farklı zamanlarda
gözleyip değerlendirir ve bu sefer tek gözlemcinin gözlemleri arasındaki uyum değerlendirilir.
Bu yöntemde, genellikle gözlenecek durum, davranış videoya kayıt edilir. Daha sonra gözlemci
izler ve gözlemlerini kayıt eder (Erefe, 2002; Gözüm & aksayan, 2002; Polit & Beck, 2010;
Öner,1996; Şencan, 2005). Örneğin, öğretmen-öğrenci iletişiminin değerlendirildiği çalışmada
kullanılacak ölçeğin güvenirliği için; ders sırasında video çekimi yapılıp, daha sonra, aynı video
farklı zamanlarda (3-5 kez) araştırmacı tarafından izlenir ve her izlemde ölçek kullanılarak
işaretleme yapılır. Değerlendirmede araştırmacının farklı zamanlarda yaptığı gözlemler arası
uyum değerlendirilir.
9.2.3. İç Tutarlılık (Internal Consistency)
Ölçeğin bütün yönlerinin, ölçme yeteneğine sahip olup olmadığını belirleyen

güvenirliktir ve araştırmacıların çoğunlukla kullandığı bir ölçüttür. Tek ölçümle sonuç alındığı
için aynı zamanda ekonomiktir. Bir ölçeğin, iç tutarlılık güvenirliğine sahip olduğundan söz
edebilmek için, ölçeğin tüm alt bölümlerinin aynı özelliği ölçtüğünü kanıtlamak gerekir. Aynı
özelliği ölçen maddelerin ayıklanması amacıyla yapılır. Yaygın olarak kullanılan 4 yöntem
vardır (Dempsey & Dempsey, 2000; Erefe, 2002; Polit ve ark. 2001; Polit & Beck, 2010;
LoBiondo-Wood & Haber, 2010; Öner, 1996; Şencan, 2005).
1. Yarıya BölmeYöntemi, (Tekler ve Çiftler Bölümü), (Split-Half Reliability)
2. Cronbach’s Alfa Güvenirlik Katsayısı (Cronbach’s Coefficient Alpha)
3. Kuder- Richardson 20-21 Güvenirlik Katsayısı (KR-20-21)
4. Madde–Toplam Puan Ölçek güvenirliği-Kapa uyum (Cohen’s Kapa)Katsayısı
304
Yarıya Bölme Yöntemi, (Tekle ve Çiftler Bölümü), (Split-Half Reliability)
Bu yöntemde ölçek gruba bir kez uygulanır ve puanlamadan önce ölçek iki yarı bölüme
ayrılır. Bu ayırmada 2 yöntem kullanılabilir. En çok tercih edilen yarıya bölme yöntemi, tek
numaralı (1-3-5-7 gibi) soruları bir grup ve çift numaralı (2-4-6-8 gibi) soruları da bir grup olarak
oluşturmaktır. Diğer yöntem ise, ölçek maddelerini ilk yarı ve ikinci yarı şeklinde bölerek
yapılmasıdır. Ölçme aracının iki yarısı ayrı test olarak kabul edilerek puanlar arasındaki ilişki
hesaplanır. Eğer iki ayrı soru grubu arasındaki korelasyon yüksekse yani birbiriyle tutarlı ise,
aracın bütününün birbiri ile yakından ilişkili sorulardan oluştuğu sonucuna varılır ve bu aracın
iç tutarlılığı vardır demektir (Dempsey & Dempsey, 2000; Erefe, 2002; Polit ve ark. 2001; Polit
& Beck, 2010; LoBiondo-Wood & Haber, 2010; Öner, 1996; Şencan, 2005). Anderson (2008),
tarafından yapılan çalışmada kullanılan “Aile destek ölçeği” nin güvenirliğini değerlendirmede
“Testi yarıya bölme yöntemi” kullanılmıştır (Örnek 7-23).
Cronbach Alfa Güvenirlik Katsayısı (Cronbach’s Coefficient Alpha)
Ölçeğin her bir maddesinin kendi içinde aynı tutumu ölçtüğünün belirlenmesi gerekir.
Bunun için en uygun yol Cronbach Alfa Güvenirlik Katsayısının hesaplanmasıdır. Ölçeğin
maddelerinin; doğru-yanlış, evet- hayır, var- yok gibi iki yanıtlı olmadığı, 1-3, 1-4, 1-5 gibi
ikiden fazla seçenekle puanlandığında ve madde yanıtları süreklilik gösteriyorsa kullanılan bir
yöntemdir. Likert tipi ölçeklerin iç tutarlılığı belirlenirken sıklıkla kullanılır (Dempsey &
Dempsey, 2000; Erefe, 2002; Polit ve ark. 2001; Polit & Beck, 2010; LoBiondo-Wood & Haber,
2010; Öner, 1996; Şencan, 2005). Konuyla ilgili olarak, Özsoy, Ardahan ve Özmen (2007),
tarafından yapılan, “Kolorektal tarama davranışları sağlık inanç ölçeğinin Türk diline uyarlama”
çalışması Örnek 7-24’de gösterilmiştir.
305
Kuder- Richardson 20 (KR-20)
Kuder Richardson tarafından geliştirilen bu formül, sadece iki şıklı değişkenlere

uygulanabilir. KR-20 formülüyle ilgili temel varsayım ölçüm maddelerinin sadece tek bir
yapıyı ölçüyor olmasıdır. Bunun için maddelerin içerikleri benzer olmalıdır. KR-20 formülü az
sayıda maddeden oluşan (10-15 madde gibi) bilgi testleri için uygulanmışsa 0,50 gibi düşük bir
değer de güvenilir kabul edilir. Ancak, 50’den fazla madde içeren bir testin KR-20 güvenirlik
katsayısının 0,80’nin üzerinde olması beklenir. Testteki madde sayısı arttıkça güvenirlik değeri
de artar. Bu nedenle bilgi testlerinde, herhangi bir konuyla veya bölümle ilgili olarak en az 10
test maddesinin sorulması önerilir. KR-20 katsayısı nadiren negatif çıkabilmektedir. KR-20
katsayısının negatif çıkması bu ölçümle ilgili varsayımların karşılanmadığı anlamına gelir
(Dempsey & Dempsey, 2000; Erefe, 2002; Polit ve ark. 2001; Polit & Beck, 2010; LoBiondo-
Wood & Haber, 2010; Öner, 1996; Şencan, 2005).
Madde Toplam Puan güvenirliği (Item total correlations)
Ölçeğin her maddesinin güvenirliği hakkında bilgi verir. Hangi madde uygun ya da
hangi maddeyi değiştirmemiz gerekir? Sorularının cevabını verir. Bu test de, her bir test
maddesinin varyansı, toplam test puanının varyansıyla karşılaştırılarak arasındaki ilişkiye
bakılır. Her bir madde için ‘r’ değeri ortaya çıkar. Ölçekteki maddeler eşit ağırlıkta ve bağımsız
maddeler şeklinde ise her bir madde ile toplam değerler arasındaki korelasyon katsayısının
yüksek olması beklenir. Eğer bir maddenin toplam puanla olan korelasyonu düşük ise, bu o
maddenin testteki diğer maddelerden farklı bir niteliği ölçtüğünü gösterir. Bir ölçme aracı
geliştirirken madde analizi sürecinde madde-toplam puan korelasyonları hesaplamada en çok
başvurulan yöntemdir. Madde toplam puan korelasyon katsayısının hangi ölçütün altına
306
düşünce, güvenirliğinin yetersiz sayılacağı konusunda belirli bir standart olmamakla birlikte,
Karasar 0,50’den büyük, Öner ise 0,30’un üzerinde olması gerekliliği belirtilmiştir (Karasar,
2012; Öner, 1996).
Konuyla ilgili olarak, Özsoy,Ardahan ve Özmen (2007), tarafından yapılan, “Kolorektal

tarama davranışları sağlık inanç ölçeğinin Türk diline uyarlama” çalışması Örnek 7-24’de
gösterilmiştir.
9.3. Geçerlik Yöntemleri
Geçerlik bir ölçme aracının “ Neyi”, “Ne kadar” “İsabetli/doğru” olarak ölçtüğünü
gösterir. Ölçme aracının güvenirliği uygun yöntemle saptansa bile, güvenirliğin ölçme aracının
kararlılığı ile ilgili olmasından dolayı, “Kullanılan ölçüm aracıyla neyi ölçmek istiyoruz?”,
“Maddelerimiz, amaç doğrultusunda ölçmek istediğimizi doğru olarak ölçebilir mi?” sorularına
cevap vermez. Bu soruların cevabı ancak veri toplama aracının ikinci önemli niteliği olan
geçerlilik sınamasının yapılmasıyla verilebilir (Dempsey & Dempsey, 2000; Erefe, 2002; Polit
ve ark. 2001; Polit & Beck, 2010; LoBiondo-Wood & Haber, 2010; Öner, 1996; Şencan, 2005).
Bir ölçeğin geçerliğini sağlamada birçok yöntem kullanılabilir. Geçerlik yöntemleri

şekil 7-4’de gösterilmiştir.
9.3.1. Kapsam Geçerliği (Content Validity)
Bir bütün olarak ölçeğin ve ölçekteki her bir maddenin ölçülmek istenen kavramı ölçüp
ölçmediğini ve ölçülmek istenen kavram dışında farklı kavramları barındırıp barındırmadığını
307
değerlendirmek amacıyla yapılır. Bir ölçme aracı, ölçülecek niteliklerin tamamını ölçüyorsa ya
da iyi bir örneklem üzerinde ölçme yapmış ve kapsadığı her madde geçerli ölçüm yapıyorsa
kapsam geçerliği var demektir. Kapsam geçerliği için konu ile ilgili uzmanların görüşleri alınır.
Burada sözü edilen uzmanların, ilgili bilim alanında uzman ve ölçek sorusu hazırlama teknik
ve yöntemlerini bilen kişilerden olması gereklidir. Söz konusu uzman grubu en az 3 kişiden en
fazla da 20 kişiden oluşur. Uzmanların öneri ve eleştirileri doğrultusunda ölçek yeniden
yapılandırılır (Dempsey & Dempsey, 2000; Erefe, 2002; Polit ve ark. 2001; Polit & Beck, 2010;
LoBiondo-Wood & Haber, 2010; Karasar,2012; Öner, 1996; Şencan, 2005).
Kapsam geçerliğini saptama, özellikle ölçek geliştirme çalışmalarında yapılması

gereken bir aşamadır. Ancak herhangi bir dilde geliştirilen bir ölçme aracını Türkçeye
uyarlamak isteyen araştırmacıda içerik geçerliğini sınamalıdır.
Maddelerin hem dil ve kültür eşdeğerliğini hem de içerik geçerliğini sayısal değerlerle
kanıtlanması ve uzman görüşlerinin sağlıklı değerlendirilmesi için dereceleme ölçütü olarak;
Content Validity İndex (CVI), Lawshe ve Davis teknikleri kullanılabilir. Ancak sıklıkla
kullanılanı CVI’ dir. Bu indeks Waltz ve Bausel (1981)tarafından geliştirilmiştir. Bu ölçütte
uzmanlar her bir ölçek maddesini 1-4 arasında puanlayarak değerlendirir. Puanların değerleri;
1 puan: uygun değil,
2 puan: maddenin uygun şekle getirilmesi gerekir
3 puan: uygun ancak küçük değişiklik gerekli
4 puan: çok uygun şeklindedir.
Araştırmacı her uzmanın her madde için verdiği puanları değerlendirerek, 1 ve 2 puan
alan maddeleri çıkartır ya da yeniden düzenler. Eğer uzmanlar maddelerin %80’nini 3 ile 4
puan arasında değerlendirirlerse, CVI skoru 0,80 olarak belirlenir. Ölçeğin kapsam geçerliliği
vardır diyebilmek için skorun 0.80 ve üzerinde olması gerekir (Burns & Grove, 2009; Gözüm
& Aksayan, 2002; Öner, 1996; Şencan, 2005).
Ardıç (2008), çalışmasında kullandığı ölçeğin kapsam geçerliğini Content validity

index katsayısını belirleyerek değerlendirmiştir (Örnek 7-25).
308
9.3.2. Ölçüt-Bağımlı Geçerlik (Criterion-Related Validity)
Bu geçerlik türünde geçerliği sınanan ölçek puanının, ölçülen kavramı ölçen ve bilinen
bazı dış ölçütlerle veya geçerliği sınanmış ölçeklerle ilişkisi aranır. Bir testin diğer bir testle
elde edilen sonuçları verme yeteneğidir. (Burns & Grove, 2009; Dempsey & Dempsey, 2000;
Erefe, 2002; Gözüm & Aksayan, 2002; Öner, 1996; Şencan, 2005).
Bu geçerlik ölçütünü değerlendirmek üzere iki yaklaşım tanımlanmıştır
1. Yordama-Kestirim Geçerliği (Predictive Validity)
2. Eş zaman Geçerliği (Concurrent Validity)
Yordama-Kestirim Geçerliği (Predictive Validity)
Bu geçerlik yönteminde; ölçek ile yapılan ölçme ile ölçülmeye çalışılan kavramın
gerçek hayattaki yansımaları karşılaştırılır. Ölçekten elde edilen puan “yordayıcı puan” olarak
adlandırılır ve bu puan ile ölçeğin ölçtüğü kavram ile ilgili oluşan gelecekteki durumlarla ilgili
değerler (dış ölçüt) arasındaki korelasyon katsayısı belirlenir. Önce ölçme aracı uygulanır ve
sonuçlar alınır. Ölçülen özelliğin belirgin olarak görülebileceği/gözlenebileceği yeterli süre
beklenir. Daha sonra bu özelliği ölçen veri toplama aracı uygulanır ve değerlendirilir. Daha
sonra yordayıcı puan ile arasındaki korelasyon değerlendirilir ve bu değerin beklenen davranışı
ne düzeyde yordayabildiğine bakılır. Örneğin; öğrencilerin başarısını ölçen bir ölçeğin
yordama geçerliği belirlenirken, öğrencilere ölçek uygulanır ve her öğrencinin yordayıcı
puanı belirlenir, daha sonra dış ölçüt olarak her öğrencinin okul başarısını gösteren not
ortalamaları belirlenir. Son olarak ölçek puanı ile not ortalaması arsındaki korelasyon
katsayısı belirlenir. Ölçeğin yordama geçerliği olabilmesi için korelasyon katsayısının pozitif
yönde ve güçlü ilişki düzeyinde olması gereklidir. (Burns ve Grove 2009; Erefe 2002; Gözüm
ve Aksayan 2002; Öner 1996; Şencan 2005).
309
Eş Zaman Geçerliği (Concurrent Validity): Bu yöntemde yeni geliştirilen bir ölçek
ile, aynı amaca yönelik olarak daha önce geliştirilmiş bir başka ölçek arasındaki uyum derecesi
değerlendirilir. Geliştirilen ve kullanılan ölçek aynı gruba uygulanır, eski ve yeni ölçüm
aracından elde edilen puanlar arasındaki korelasyon katsayısı hesaplanır. Sonuçta elde edilen
korelasyon katsayılarının yüksek olması beklenir (LoBiondo-Wood & Haber, 2010; Talbot,
1995).
Kocaman, Özkan, Armay ve Özkan (2007), tarafından yapılan çalışmada ölçeğin geçerliği
Eş zaman geçerliği ile değerlendirilmiştir (Örnek 7-26).
9.3.3. Yapı Geçerliği
Bu geçerlik türünde, doğrudan gözlenemeyen ve ölçülmesi güç olan ancak kuramsal

olarak açıklanan bir soyut kavramı, davranışı, boyutu (örneğin, yaratıcılık, otoriterlik, empati,
keder, rol çatışması, depresyon, saldırganlık, vb.) ölçmeyi hedefleyen bir ölçü aracının, amacına
ne denli ulaştığı, ölçülmek istenen soyut kavramı yada boyutu, davranışı ne derece doğru
ölçebildiği değerlendirilir (Burns & Grove, 2009; Erefe, 2002; Gözüm & Aksayan, 2002; Öner,
1996; Şencan, 2005).
Yapı geçerliğini değerlendirmek üzere kullanılan 4 yöntem vardır ;
• Faktör analizi
• Zıt veya bilinen gruplar karşılaştırması
• Hipotez sınaması
• Çok değişkenli-çok yöntemli matris yaklaşımı
Faktör Analizi (Factor analysis)
Toplam puanı dışında alt boyutları olan ölçekler için kullanılmaktadır. Her alt boyut
faktör olarak adlandırılır. Ölçekteki maddelerin farklı boyutlar altında
toplanıp toplanamayacağını değerlendirmek üzere yapılan bir işlemdir. Sıklıkla en fazla
310
kullanılan yöntemdir. Faktör analizi verilen bilgilerin altında yatan teorik yapıların neler
olduğunu ve bu yapıların ne dereceye kadar özgün değerleri yansıttığını belirlemek için
kullanılmaktadır. Faktör analizi hem ölçeğin bütünlüğünü test eder hem de ölçülecek konunun
ilişkisiz değişkenlerden arındırılmasına yardımcı olur. Faktör analizinde amaç, çok sayıdaki
maddelerin daha az sayıda “faktör”lerle ifade edilmesidir. Kendi aralarında yüksek ilişki
gösteren maddeler faktörleri oluşturur (Burns & Grove, 2009; Erefe, 2002; Gözüm & Aksayan,
2002; Öner, 1996; Şencan, 2005).
Faktör analizleri 2 farklı yöntem ile yapılır.
Açıklayıcı (Exploratory) Faktör Analizi
Doğrulayıcı/Hipotez Destekleyici (Confirmatory) Faktör Analizi
Açıklayıcı Faktör Analizi (Exploratory Factor Analysis)
Araştırmacının belirli bir hipotezi sınamak yerine, ölçme aracıyla ölçülen faktörlerin
doğası hakkında bir bilgi edinmeye çalıştığı inceleme türüdür. Ana amaç, verilerin yapısına
uygun bir modeli ortaya çıkarmaktır. SPSS paket programında analizler yapılabilir. Bir ölçüm
aracının yapı geçerliliği için yapılan açıklayıcı faktör analizinde 4 temel aşama uygulanır.
1. Veri setinin faktör analizi için uygunluğu değerlendirilir. Bu amaçla Kaiser-

Meyer-Olkin (KMO) ve değişkenlerin birbiriyle korelasyon gösterip göstermediklerini
sınamak için Bartlett Testi uygulanır. KMO değerinin 0,50’nin altında olması örneklem
büyüklüğünün geçerlik analizleri için yeterli olmadığını gösterir.
2. Faktörler elde edilir. Bunun için Özdeğer (eigenvalues) istatistiği ve Scree plot
grafiği çıkarılır
3. Faktörlerin rotasyonu yapılır: Bunun için Varimax rotation işlemi yapılır
4. Faktörler isimlendirilir.
Doğrulayıcı/Hipotez Destekleyici (Confirmatory) Faktör Analizi
Araştırmacı kuramı doğrultusunda geliştirdiği bir hipotezi (yapıyı) test etmek istiyor
ise kullanılan analiz türüdür. Eğer araştırmada kullanılan ölçek yeni geliştiriliyorsa
doğrulayıcı faktör analizi yapmadan önce açıklayıcı faktör analizi yapılmalıdır. Başka
bir dilden Türkçe’ye ölçek uyarlama çalışmalarında sadece doğrulayıcı faktör analizi
yapmak yeterli olabilir. Bu yöntemde açıklayıcı faktör analizine göre belirlenen faktörler
doğrulanır (Harrington, 2009; Şimşek, 2007).
Bir ölçeğin yapı geçerliği için, doğrulayıcı faktör analizinde yapılan “Uyum iyiliği
istatistiklerinin” istenilen düzeyde olması gerekmektedir.
Bu amaçla yapılan analizler aşağıda açıklanmıştır (Harrington, 2009; Şimşek, 2007).
311
1. Sınanan modelin kabul edilebilir olması için ki-kare değerinin anlamlı
çıkmaması beklenir, ancak uygulamada genelde anlamlı çıktığı görülmektedir. Bu sonucun, bu
değerin örneklem büyüklüğüne karşı çok duyarlı olmasından kaynaklandığı belirtilmektedir. Bu
nedenle ki-kare değeri serbestlik dercesine bölünerek değerlendirilir ve bu değerin ; 2 ve 2’nin
altında olması modelin iyi bir model olduğunu, 5 ve 5’in altında olması modelin kabul edilebilir
bir uyum iyiliğine sahip olduğunu göstermektedir.
2. Yaklaşık Hataların Ortalama Karekökü (RMSEA-Root Mean Square

Error Of Approximation): RMSEA’nın 0.08’e eşit ya da küçük olması ve p değerinin
0.05’den küçük olması uyumun iyi olduğunu, 0.10’a eşit ya da küçük olması ise uyumun zayıf
olduğunu göstermektedir.
3. Standardize Ortalama Hataların Karekökü (SRMR-Standardized Root-

Meansquare Residual): SRMR’nin 0.10’dan küçük olması uyumun olduğunu gösterir.
4. Karşılaştırmalı Uyum İyiliği (CFI-Comperative Fit İndex): 0.90’a eşit ya da

üstünde olması uyumun olduğunu göstermektedir.
5. Non-normed fitindex (NNFI): 0.90’a eşit ya da üstünde olması uyumun

olduğunu göstermektedir.
6. Uyum İyiliği İndeksi (GFI- Goodnessof Fit İndex): 0.90’a eşit ya da üstünde
olması uyumun olduğunu göstermektedir.
Hesaplamada kullanılan farklı istatistik paket programları bulunmaktadır. Bunlardan en

çok bilinenleri LISREL, AMOS ve EQS programlarıdır (Burns & Grove, 2009; Erefe, 2002;
Gözüm & Aksayan, 2002; Öner, 1996; Şencan, 2005).
Uymaz ve Nahcivan (2013) tarafından yapılan, “Yaşlılar İçin Düşme Davranışları

Ölçeği’nin Geçerlik ve Güvenirliği” çalışması açıklayıcı ve doğrulayıcı faktör analizinin
kullanımı için örnek gösterilebilir (Örnek 7-27).
312
Zıt veya Bilinen Grup Karşılaştırması (Contrasted or Known Groups)
Bu yöntemde ölçmeyi istediğimiz özellik açısından birbirine benzemediği düşünülen iki

ayrı gruba geliştirilen araç uygulanır ve sonuçlar karşılaştırılır. Ölçme sonucunda, özelliği
bilinen grup ile bilinmeyen grup arasında farklılık varyans analizi ya da t-testi ile
karşılaştırılarak farklılık saptanabilir (Burns & Grove, 2009; Erefe, 2002; Gözüm & Aksayan,
2002; Öner 1996; Şencan, 2005). Örneğin; gebelerde doğum korkusunu ölçmek için
geliştirilmiş bir aracın yapı geçerliği primipar ve multipar gebelere uygulanarak sınanabilir
ve bu iki grup arasında ki puanların farklı olması gerekir.
Hipotez Sınaması / Mantıksal Logical Analiz (Hypothesis Testing)
Bu geçerlik yönteminde eldeki testten çıkacak sonuçlara yönelik hipotezler geliştirilir.

Araştırmacı ilgili kaynaklar veya gözlemler doğrultusunda, önceden aralarında ilişki olacağı
varsayımını kurduğu ilişkilerin yönünü ve düzeyini korelasyon analiziyle değerlendirerek test
eder (Burns & Grove, 2009; Erefe, 2002; Gözüm & Aksayan, 2002; Öner, 1996; Şencan, 2005).
313
Çok Değişkenli- Çok Yöntemli Matris Yaklaşımı (Multitrait-Multimethod)
Bu yöntemde, bir testin ölçümlerinin aynı ya da farklı yapılardaki diğer test ya da

testlerle nasıl ilişkili olduğunun değerlendirilmesi yoluyla yapı geçerliği değerlendirilir. Testin,
kendine benzeyen değişkenlerle kuramsal olarak yüksek korelasyon ilişkisi, kendinden farklı
olan değişkenlerle de sıfır ya da anlamsız ilişki göstermesi gereklidir (Burns & Grove, 2009;
Erefe, 2002; Gözüm & Aksayan, 2002; Öner, 1996; Şencan, 2005).
9.4. Kültürlerarası Ölçek Uyarlaması
Veri toplama aracı olarak kullanılacak ölçek farklı bir dil ve kültürde geliştirilmişse bu
aracın Türk dili ve kültürüne uyarlama çalışmalarının yapılması gerekir. Araştırmacıya iletişim
kolaylığı ve karşılaştırılabilir bilgi ve uluslararası/kültürlerarası karşılaştırma ve tartışma
olanağı sağlar. Uyarlama çalışmaları her birinin altında birçok işlemi gerektiren üç ana başlık
altında toplanabilir (Burns & Grove, 2009; Erefe, 2002; Gözüm & Aksayan, 2002; Öner, 1996;
Şencan, 2005).
Psikolinguistik özelliklerin incelenmesi/dil uyarlaması
Psikometrik özelliklerin incelenmesi (güvenirlik-geçerlik)
Kültürlerarası özelliklerin karşılaştırılması
Psikometrik özelliklerin incelenmesi, güvenirlik ve geçerlik yöntemleri ayrıntıları ile

açıklanmıştı.
Psikolinguistik Özelliklerin İncelenmesi/Dil Uyarlaması
Araştırmanın evrenini oluşturan bireylerin ana dilinden farklı dillerde yazılmış

ölçeklerin, ilgili dile çevirisinin ve uyarlanmasının yapılması gereklidir. Bu konu ile ilgili
çalışmalar aşağıdaki aşamaları içermektedir
1. Yazılı iletişim kurularak, orijinal ölçeğin kullanım izninin alınması
Yazar hakları ile ilgili kurallara uyulacağı, ölçek sahibinin özel istekleri varsa (ücret
ödeme, yazarlar içinde yer verme gibi) bunların yerine getirileceği belirtilmelidir. Ölçeğin tam
metni ve varsa kullanım ve değerlendirme sistemi istenmelidir. Ayrıca farklı bir topluma
uyarlamada gerekebilecek küçük değişiklikler için izin istenmelidir.
2. Çevirinin yapılması
Bir ölçeğin başka bir dile çevrilmesi, o ölçeğin doğasını değiştirir. Farkların en aza
indirilmesi için ölçek maddelerinin titizlikle incelenmesi, çevrilen dilde anlamlı olması için
gereken dönüştürmelerin yapılması ve çevrilen dili kullanan bireylerin normlarına göre
standardize edilmesi, uyarlama işleminin temelini oluşturur. Çevirmen, Her iki dili, kültürü
iyi bilmeli, Olabildiğince ölçek yapılarında uzman, ölçeğin nasıl kullanılacağını bilen ve
araştırma raporunun metodolojik bölümünü yorumlayabilecek özelliklere sahip olmalıdır.
314
Orijinal dildeki bir ölçeği hedeflenen dile çevirirken geri çeviri, tek yönlü çeviri ve grup
çevirisi olmak üzere üç yöntem vardır. Bu yöntemler içinde geri çeviri, ölçeğin kültürel
eşitliğini sağlamak için en çok kullanılan yöntemdir. En az iki birbirinden bağımsız çevirmen
olmalıdır. Birinci çevirmen, orijinal ölçeği hedef dile, ikinci çevirmen hedeflenen dile
çevrilen ölçeği orijinal dile çevirir. Araştırmacı çevirmenlere her iki dildeki özel sözcük,
deyim ve anlamları vermelidir. Daha sonra iki çevirmen bir araya gelerek görüşlerini
paylaşmalıdır. Çevrilen maddeler orijinal ölçekteki maddelerin anlamlarını aynen veriyor mu
araştırılır. Grup çevirisinde ise, çevrilen ve çevrilecek her iki dili de konuşabilen ve anlayan
gruplar oluşturulur. Gruplara ölçeğin iki dildeki formları uygulanır ve gruplar arası
farklılıklar değerlendirilir (Burns & Grove, 2009; Erefe, 2002; Gözüm & Aksayan, 2002;
Öner, 1996; Şencan, 2005).
3. Kültürlerarası özelliklerin karşılaştırılması
Kültürlerarası özelliklerin değerlendirilmesinde, dil ve kavramsal eşdeğerlik

incelenir. Dilde eşdeğerlik, formda hiçbir değişiklik yapmaksızın yapılan çeviriyi anlatır.
Kavramsal eşdeğerlik ise aynı anlamın kültüre uygun farklı sözcük ve tümcelerle
anlatılabilmesidir. Böylelikle, orijinal formda bazı değişiklikler yapmak kaçınılmazdır. Çünkü
ölçekler geliştirildiği kültürün özelliklerine uygun geliştirilir. (Erefe, 2002; Gözüm & Aksayan,
2002; Öner, 1996; Şencan, 2005).
315
Uygulamalar
1) Hemşirelik veri tabanlarından veya kütüphane vb kaynaklardan ilgi duyduğunuz

konu ile ilgili olan bir araştırma makalesi seçiniz ve tam metnini elde ediniz. Makalenin yöntem
bölümünde çalışmanın veri toplama yöntem ve araçlarının nasıl tanımlandığını, hangi araçların
seçildiğini inceleyiniz. Başka yöntem ve araçların daha uygun olup olamayacağını tartışınız.
2) Seçmiş olduğunuz araştırma makalesinde, veri toplamada kullanılan araçların

güvenirlik ve geçerliğini sağlamada hangi yöntemler kullanılmış tartışınız.
316
Uygulama Soruları
1) Çalıştığınız kurumda görev yapan personeller için “Sağlık davranışlarının

belirlenmesi” konulu bir araştırma planlamayı düşününüz. Hangi veri toplama araçları
kullanılarak veriler toplanabilir? Tartışınız.
2) Veri toplama yöntemi ve araçları arasındaki fark nedir? Araştırınız?
3) İlgi duyduğunuz konuda araştırmacılar tarafından geliştirilmiş olan bir anket

formununun yönergesini ve içinde yer alan soru tiplerini inceleyiniz ve eksik noktaları
tartışınız.
4) Bir ölçek kullanılarak verilerin toplandığı bir araştırma seçiniz. Ölçeğin yapısını
inceleyiniz.
5) Yabancı dilde geliştirilen bir ölçek için Türk dili güvenirlik ve geçerlik
çalışmalarının raporlandırıldığı bir metadolojik araştırma seçiniz ve hangi güvenirlik
yöntemlerinin kullanıldığını tartışınız.
6) Yabancı dilde geliştirilen bir ölçek için Türk dili güvenirlik ve geçerlik
çalışmalarının raporlandırıldığı bir metadolojik araştırma seçiniz ve hangi geçerlik
yöntemlerinin kullanıldığını tartışınız
7) Güvenilir ve geçerli araç ile veri toplamak araştırmanın sonuçlarını nasıl etkiler?
Tartışınız.
8) Farklı bir dilden Türkçe’ ye çevrilecek ölçeklerin “Kültürlerarası ölçek uyarlama

çalışmaları” için neler yapılmalıdır? Bu konuda yapılmış bir çalışmayı inceleyiniz.
317
 Araştırma konusu, amacı ve değişkenleri ile ilgili verilerin toplanması için veri
toplama yöntem ve araçlarına gereksinim vardır. Veri toplama yöntemi; konusu ile ilgili birden
fazla veri toplama aracını içermektedir.
 Araştırmada toplanılacak veriler; hasta kayıtları, hemşirelik uygulaması

kayıtları vb. daha önce toplanmış “var olan veriler” olabilir. Ya da, araştırmanın değişkenleri
ile ilgili “yeni veriler” toplanabilir.
 Çok çeşitli veri toplama aracı olmasına rağmen araştırmacılar uygun veri
toplama aracı seçiminde zorlanmaktadırlar. Veri toplama aracını seçerken, ilgili literatür tarama
ve incelemesi yapılması gereklidir.
 Bir veri toplama yöntemi ve aracında olması gereken temel özellikler;

yapı,ölçülebilirlik, araştırmacı ve denek özellikleri ve aracın güvenilir ve geçerli olmasıdır.
 Veri toplama yöntemleri; öz bildirime dayalı, gözlemsel ve biyofizyolojik

yöntemler olmak üzere üç gruba ayrılabilir. Kişinin öz bildirimine dayalı yöntemler;
yapılandırılmamış ve yapılandırılmış olmak üzere ikiye ayrılır. Yapılandırılmamış yöntemler;
tümüyle yapılandırılmamış yöntemler, odak grup görüşmesi gibi yöntemlerdir. Bunlar bu
kitabın 5. Ünitesinde açıklanmıştır.
 Yapılandırılmış öz bildirime dayalı yöntemlerden en çok kullanılanları; anket,

ölçek, kısa öyküler ve Q sort yöntemidir.
 Nicel araştırmalarda sıklıkla kullanılan gözlemsel yöntemler yapılandırılmış

veri toplama araçları olan kategori sistemi ve kontrol listeleridir.
 Biyofizyolojik yöntemler invivo ve invitro olmak üzere ikiye ayrılır. Somut veri
toplamaya olanak sağlayan bu yöntemler, hemşirelik araştırmalarında da sıklıkla
kullanılmaktadır.
 Araştırmacılar, araştırma konusu ve amacına uygun veri toplama yöntem ve

araçlarını seçerek verilerini toplayabilirler. Ancak toplanan verilerin doğruluğunu kanıtlamak
ve araştırma sonuçlarını evrene genelleyebilmek, bilimsel bir bilgi etmek için kullanılan veri
toplama aracının objektif ve standart olması gerekir.
 Bir veri toplama aracının sahip olması gereken en temel özelliklerinden olan
güvenirlik; bir ölçme aracının duyarlı, birbiriyle tutarlı ve kararlı ölçme sonuçları verebilmesi,
aynı değişkenin bağımsız ölçümleri arasındaki kararlılığı göstermesidir. Bir ölçme aracı neyi
ölçüyorsa ya da neyi ölçmek için hazırlanmışsa onu, kararlı bir şekilde ölçmesi ve yapılan
ölçmelerin hatalardan arınıklık derecesidir.
 Geçerlik, bir ölçme aracının “ neyi”, ”nedenli “isabetli/doğru” olarak ölçtüğünü

gösterir.
318
 Değişmezlik, gözlemciler arası ve içi uyum ve iç tutarlıklık olmak üzere 3 temel
güvenirlik yöntemi vardır. Bu yöntemlerin her biri birçok yöntem içermektedir.
 Geçerlik yöntemleri; kapsam geçerliği, kestirim geçerliği ve yapı geçerliği

olmak üzere üç gruba ayrılabilir. Bu yöntemlerin her biri birçok yöntem içermektedir.
 Güvenirlik ve geçerlik analizleri psikometrik özelliğe sahip ölçeklerde

kesinlikle yapılmalıdır. Araştırmasında ölçek kullanmaya karar veren araştırmacı, üç farklı
durumda ölçek kullanabilir. Her üç durum için farklı güvenirlik ve geçerlik analizleri
yapmalıdır. Bunlar
– Farklı bir dil ve kültürde geliştirilmiş bir ölçeği kullanabilir.
– Türk dili için güvenirlik ve geçerlik analizleri yapılmış bir ölçeği kullanabilir
– Kendisi yeni bir ölçek geliştirebilir.
 Farklı bir dilden Türkçe’ ye çevrilecek ölçeklerin “Kültürlerarası ölçek uyarlama

çalışmaları” yapılmalıdır. Bu yöntemler ile ilgili ayrıntılar ünitenin ilgili bölümlerinde
incelenebilir.
319
Bölüm Soruları
1. Aşağıdakilerden hangisi veri toplama yöntemlerinin temel özelliklerindendir?

a) Görünürlük
b) Geçerlik ve güvenirlik
c) Madde sayısı
d) Soru tipleri
e) Kapsam
2. Aşağıdaki veri toplama yöntemlerinden hangisi “Öz bildirime dayalı" veri toplama
aracıdır?
a) İnvivo ölçüm aracı
b) İnvitro ölçüm aracı
c) Ölçek
d) Görüşme kaydı
e) Gözlem formu
3. Veri toplarken kullanabileceğiniz biyofizyolojik ölçümlerden “tansiyon ölçümü”

hangi tip ölçümdür?
a) İn vitro
b) İn vivo
c) Odak grup görüşmesi
d) Derinlemesine görüşme
e) Gözlemsel
4. Aşağıdakilerden hangisi bir ölçme aracının güvenirliğini sağlamada kullanılan yön-

temlerdendir?
a) Test tekrar test yöntemi
b) Faktör analizi
c) Bilinen grup ile karşılaştırma
d) Hipotez sınaması
e) Yordama kestirim analizi
5. Bir ölçeğin geçerliğini değerlendirmek için " ölçekteki her bir maddenin ölçülmek
istenen kavramı ölçüp ölçmediğini ve ölçülmek istenen kavram dışında farklı kavramları barın-
dırıp barındırmadığını değerlendirmek amacıyla genellikle uzmanların görüşleri alınarak" ya-
pılan geçerlik yöntemi aşağıdakilerden hangisidir?
a) Faktör analizi
b) Kapsam geçerliği
c) Yordama geçerliği
d) Kestirim geçerliği
e) Paralel form geçerliği
6. Veri toplama yöntemlerinin temel özellikleri nelerdir?Açıklayınız.
320
7. Özbildirime dayalı veri toplama yöntemleri ve araçları nelerdir? Açıklayınız.
8. Anket formunun hazırlanması sırasında izlenecek aşamalar nelerdir? Açıklayınız.
9. Güvenirlik nedir? Açıklayınız ve güvenirlik yöntemlerini sıralayınız.
10. Geçerlik nedir?Açıklayınız ve geçerlik yöntemlerini sıralayınız.
Cevaplar: 1) b, 2) c, 3) b, 4) a, 5) b
321
10. VERİLERİN ANALİZİ VE YORUMLANMASI*
*
Gülhan ÇOŞANSU
322
 Verilerin Analizi ile İlişkili Önemli Bazı Kavramlar
 Veri
 Hipotez
 Tip I ve Tip II Hata
 Anlamlılık/Önemlilik Düzeyi
 Testin Gücü
 Normal Dağılım
 Çarpıklık
 Diklik
 Güven Aralığı
 Rölatif Risk
 Odds Oranı
 Etkene Atfedilen Risk
 Verilerin/ Değişkenlerin Tanımlanması
 Ölçüm Özelliklerine Göre Veriler
 İstatistik Yöntem Seçimine Göre Veriler
 Varoluşlarına Göre Veriler
 Ölçü Birimlerine Göre Veriler
 Verilerin Analize Hazırlanması
 Veri Toplama Araçlarının Kontrol Edilmesi ve Düzenlenmesi
 Verilerin Kodlanması
 Verilerin Bilgisayar Ortamına / Veri Tabanına Aktarılması
 Veri Temizleme ve Verilerin Yeniden Düzenlenmesi
 Uygun Analiz Yöntemine Karar Verme
323
 Verilerin Analiz Edilmesi
 Tanımlayıcı İstatistikler
o Merkezi Eğilim (Yer Gösteren) Ölçüleri
o Merkezi Dağılım (Yaygınlık Gösteren) Ölçüleri
 Çıkarımsal İstatistikler
 Hemşirelik Araştırmalarında Sık Kullanılan Veri Analiz Yöntemleri
 t-testleri
o Tek Grup Ortalaması t-Testi
o Bağımsız İki Grup t Testi
o Mann Whitney U Testi
o Eşleştirilmiş İki Grup t-Testi
o Wilcoxon İşaretli Sıralar Testi ve İşaret Testi
 Varyans Analizi
o Bağımsız Gruplarda Tek Yönlü Varyans Analizi
o Bağımsız Gruplarda Kruskal-Wallis Varyans Analizi
o Tekrarlı Ölçümlerde Tek Faktörlü Varyans Analizi
o Tekrarlı Ölçümlerde Friedman Varyans Analizi
o Bağımsız Gruplarda İki Yönlü Varyans Analizi
 Ki-Kare (χ2) Testleri
o Dört Gözlü Düzende Ki-Kare Testi
o Çok Gözlü Düzenlerde Ki-Kare Testi
o Tek Grup Düzeninde Ki-Kare Testi (Ki-Kare Uyum İyiliği Testi)
o Bağımlı Gruplarda Ki-Kare Testi (McNemar Testi)
 Korelasyon (Bağıntı) Analizi
 Regresyon Analizi
324
o Tek Değişkenli - Basit Doğrusal Regresyon Analizi
o Çoklu Değişkenli Regresyon Analizi
o Lojistik Regresyon Analizi
 Bulguların Yorumlanmasında Önemli Noktalar
325
1) Verilerin analizi ile ilişkili olabileceğini düşündüğünüz kavramları tartışınız.
2) Verilerin / değişkenlerin nasıl tanımlandığını ve sınıflandığını tartışınız
3) Verilerin analize hazırlanma sürecindeki adımları ve dikkat edilecek noktaları

tartışınız.
4) Verilerin analiz edilmesi için seçilecek analiz yöntemlerinin özelliklerini

tartışınız.
5) Hemşirelik araştırmalarında sıklıkla kullanılan analizlerin seçilmesi, analizin

yapılması ve sonucun yorumlanmasını tartışınız
6) Analizlerden elde edilen bulguların yorumlanmasındaki önemli noktaları

tartışınız.
326
Kazanımın nasıl elde edileceği

Konu Kazanım
Verilerin Analizi İle Veri analizi ile ilişkili bazı
İlişkili Önemli Bazı temel kavramları Okuyarak/Araştırarak
Kavramlar açıklayabilmek
Verilerin /
Özelliklerine göre veri
Değişkenlerin Okuyarak/Araştırarak
türlerini açıklayabilmek
Tanımlanması
Verilerin analize hazırlanma
Verilerin Analize
sürecindeki adımları Okuyarak/Araştırarak
Hazırlanması
açıklayabilmek
Veri analiz yöntemleri

hakkında bilgi sahibi olmak
Verilerin Analiz Okuyarak/Araştırarak /
Tanımlayıcı ve çıkarımsal
Edilmesi Uygulayarak
istatistiklerin seçiminde fikir
sahibi olmak
Hemşirelik araştırmalarında
Hemşirelik
sıklıkla kullanılan analizlerin
Araştırmalarında Sık Okuyarak/Araştırarak /
seçimi, uygulanması ve
Kullanılan Veri Analiz uygulayarak
yorumu hakkında bilgi sahibi
Yöntemleri
olmak
Analizlerden elde edilen
Bulguların bulguların
Yorumlanmasında yorumlanmasındaki önemli Okuyarak/Araştırarak
Önemli Noktalar noktalar hakkında fikir
sahibi olmak
327
Anahtar Kavramlar
 Veri
 Hipotez
 Tip I hata
 Tip II hata
 Normal dağılım
 Diklik (Kurtosis)
 Çarpıklık (Skewness) Önemlilik seviyesi
 p değeri
 Rölatif risk
 Odds oranı
 Verilerin sınıflanması
 Nominal-Kategorik veri
 Ordinal-Sıralı veri
 Sayısal veri
 Bağımlı değişken
 Bağımsız değişken
 Veri tabanı
 SPSS
 Tanımlayıcı İstatistik
 Ortalama
 Mod
 Median
 Standart sapma
 Standart hata
328
 Değer aralığı, Varyans
 Çeyrek ve yüzdelik
 Çıkarımsal İstatistik
 t testi
 Varyans analizi
 Korelasyon analizi
 Regresyon analizi
 Ki kare testi
 Parametrik testler
 Nonparametrik testler
 Bulguların yorumlanması.
329
Giriş
Hemşirelikte araştırma sonuçlarının uygulamada kullanılabilmesi, araştırma

bulgularının / sonuçlarının kritik edilmesini gerektirir. Bu anlamda, hem araştırma yapan ve
yönetenler hem de okuyucular için veri analizini ve istatistik yöntemlerin temel ilkelerini
anlamak ve kavramak oldukça önemlidir. Verilerin analizi ve sonuçların yorumlanması en
önemli aşamalardan biri olmasına karşın, hemşireler genellikle bu aşamayı diğer aşamalara
göre daha karmaşık ve zor bulurlar (LoBiondo-Wood & Haber, 2010).
Bilimsel bir çalışmanın sonuçlarının anlamlı hale gelmesi çalışma verilerinin

düzenlenmesi ve analiz edilmesi ile mümkündür. Çok iyi planlanmış, tasarlanmış ve uygun
örneklem üzerinde yapılmış bir araştırmanın verileri uygun şekilde değerlendirilmez, uygun
testler seçilmez ise yapılan işlerin hiçbir değeri olmayacaktır. Bu nedenle, araştırmalarda
öngörülen hipotezlerin ve yanıtı aranan soruların cevaplanabilmesi için uygun şekilde
toplanmış olan veriler uygun yöntemlerle analiz edilerek yorumlanmalıdır (Polit & Beck,
2010).
Araştırmalarda verilerin analizinde tanımlayıcı ve çıkarımsal istatistiksel testler

kullanılır. İstatistik testleri ile yapılan analiz, araştırmacının hipotezlerini test etmesi ve çalışma
sonuçlarının doğru olup olmadığını tahmin etme işlemidir. Nicel bir çalışmanın istatistik
analizlerini tamamlamak için (1) veriyi analize hazırlamak, (2) örneklemi tanımlamak (3)
çalışmada kullanılan ölçümlerin geçerliğini test etmek, (4) verilerin açımlayıcı analizlerini
yapmak, (5) araştırmanın amacı, araştırma soruları ve hipotezlerin öngördüğü gerekli analizleri
yapmak ve (6) istatistiksel işlemlerin sonucunu yorumlamak gerekir (Burns & Grove, 2009).
Diğer bir ifade ile veri analizi süreci, verilerin analize hazırlanması (tanımlanması,
kodlanması, sınıflanarak düzenlenmesi), uygun istatistiksel analizlerin yapılması ve elde
edilen sonuçlara dayalı olarak bulguların yorumlanması olarak özetlenebilir (Burns& Grove,
2009; LoBiondo-Wood& Haber, 2010; Polit &Beck, 2010).
Bu ünitede nicel araştırmalarda kullanılan veri analizi süreci ele alınmıştır. Nitel
araştırmaların veri analizi Ünite 5’de açıklanmıştır.
Örnek olay
Bir hastanenin enfeksiyon kontrol komitesine, son bir haftadır cerrahi servislerinde
yüksek ateşi olan hastaların sayısının arttığı bildirilir. Komite çalışanları hemen harekete
geçerek bu servislerde yatan tüm hastalardan kan örnekleri alınmasını sağlar ve tetkik
sonuçlarını, hastanın vücut ısısı değerlerini, yaşı, cinsiyeti, cerrahi müdahale yapılıp
yapılmadığı, müdahale yapıldı ise yeri, zamanı, süresi ve şekli, başka tıbbı durumların varlığı
vb. bilgileri bir veri tabanına aktarırlar. Bu verileri, bilgi işlem ünitesinden bir uzmanın desteği
ile bazı istatistik testler kullanarak analiz ederler. Ön analiz sonuçları, son hafta içinde
ameliyat olan hastaların %80’inde yüksek ateşin görüldüğünü ve bu hastaların yarıdan
fazlasının ameliyathanenin A salonunda açık yöntemle ameliyat edilenler olduğunu ortaya
koyar. Bu bulgular problemin ameliyathane ortamından kaynaklanan bir enfeksiyon
olabileceğini düşündürür ve çalışmaların bu yönde derinleştirilmesi için bilimsel bir dayanak
330
oluşturur. Komite çalışanları durumu daha ayrıntılı ortaya koymak ve ilişkili faktörleri de
belirleyebilmek için başka istatistik analizlerin yapılmasının uygun olacağını düşünürler.
331
10.1. Verilerin Analizi ile İlişkili Önemli Bazı Kavramlar
Bu bölümde açıklanan kavramların iyi anlaşılması, araştırmacıların analiz yöntemine

karar verme, analizleri uygulama ve analiz sonuçlarını yorumlama ve anlamlandırma
konusunda doğru karar vermelerine katkıda bulunacaktır.
10.1.1. Veri
Araştırmaya konu olan, sorunun çözümünde kullanılan her türlü değer, olgu, varlık ve
bilgiye veri denir. Veriler araştırmanın özelliğine göre çok farklı yollarla elde edilir ve elde
edilen bu verilere ham veri denir. İstatistikte birey/denek / canlıya ilişkin özelliklere (saç rengi,
göz rengi, boy uzunluğu, zeka seviyesi vb) karakter, çevreye ilişkin özelliklere (hava sıcaklığı,
nem oranı, rüzgar hızı vb) faktör denir. İncelenen karakter ya da faktör yerine genel anlamda
değişken terimi kullanılır (Akdur, 1996; Bahar, 2012; Sümbüloğlu & Sümbüloğlu, 2000).
10.1.2. Hipotez
Hipotez, iki ve ya daha fazla değişken/özellik arasındaki ilişki öngörüsü/ önyargısıdır.

Hipotezin test edilmesi bu ilişkinin varlığını ya da yokluğunu test etmektir. Araştırmalarda
verilerin analizi ve yorumlanmasında iki tip hipotez kullanılır.
- Sıfır (Null) Hipotezi (H0): Farksızlık hipotezi olarak da adlandırılır ve aranan

ilişkinin/ farkın yokluğunu / olmadığını savunur. Bir çalışmada asıl test edilen, analiz
sonucunda da kabul ya da red edilen hipotez H0 hipotezidir.
- Araştırma Hipotezi (H1): İlişki/farkın varlığı varsayımıdır. H0 hipotezinin karşı

hipotezidir.
H0 hipotezinin doğrulanması yani iki değişken / grup / denek arasında anlamlı ilişki
çıkmaması bunların arasında hiçbir ilişki olmadığı anlamına gelmez. Bu ilişkinin yeterli
büyüklükte ve istatistiksel olarak yeterli düzeyde olmadığı anlamına gelir Çünkü anlamlılık/
önemlilik testleri ile ilişkinin mutlak varlığı yokluğu değil, bu ilişkinin büyüklüğü test edilir
(Akdur, 1996; Burns & Grove, 2009; LoBiondo-Wood & Haber, 2010; Polit & Beck, 2010).
Hipotezler Ünite 3’de ayrıntılı olarak açıklanmıştır.
10.1.3. Tip I ve Tip II Hata
Araştırmalarda istatistik testlerinin sonucu hakkında karar verilirken (H0 hipotezinin

kabul edilip edilmeyeceği) iki tür hata yapma olasılığı vardır. Bunlar Tip I ve Tip II hata olarak
tanımlanır. Her durumda hipotezi kabul etme ya da reddetmede belirli bir yanılma payı
olacaktır. Gerçekte doğru olan bir H0 hipotezinin yanlışlıkla reddedilmesi (yanlış olarak kabul
edilmesi / önemsizi önemli saymak) sonucu ortaya çıkan hata Tip I hata olarak ifade edilir. Tip
tip I hata yapma olasılığı o kadar az olur (Akgül, 2005; Burns & Grove, 2009; Karasar, 2012;
LoBiondo-Wood & Haber, 2010; Polit & Beck, 2010). Örneğin; yara bakımında kullanılan iki
farklı ürünün yara iyileşme süresi açısından karşılaştırılmasında, her iki ürünle de yaranın aynı
332
sürede iyileştiği gözlemlendiği halde analizlerde süre açısından ürünler arasında fark
bulunması yani H0 hipotezinin reddedilmesi Tip I hatadır.
Gerçekte yanlış olan H0 hipotezinin analizler sonucunda doğru kabul edilmesi veya yanlış
bir H0 hipotezinin reddedilememesi ise Tip II hata olarak ifade edilir. Gerçekte fark bulunmasına
rağmen fark bulunamaması yani önemliyi önemsiz saymak durumudur Tip II hata yapma olasılığı
kütlede) ölçülm
2005; Burns & Grove, 2009; Karasar, 2012; LoBiondo-Wood & Haber, 2010; Polit & Beck, 2010).
Örneğin; iki farklı yara bakım ürününün yara iyileşme süresi açısından karşılaştırılmasında, A
ürünü uygulanan hastaların yarasının 5 günde B ürünü uygulanan hastaların yarasının ise 8
günde iyileştiği gözlenmiştir. Gerçekte süreler arasında fark olduğu halde analizlerde fark
bulunmaması yani H0 hipotezinin kabul edilmesi Tip II hatadır.
Aslında H0 hipotezinin sınanması sonucunda iki değil dört sonuç ortaya çıkar. Bu
sonuçlardan ikisi doğru, ikisi yanlış (tip I ve tip II hata) sonuçtur. Tip I ve Tip II hata hiçbir
zaman birlikte ortaya çıkmaz Tip I hatadan kaçınmak için küçük Alfa katsayısı, Tip II hatadan
kaçınmak için ise küçük Beta katsayısı kullanılmalıdır. Bu iki değerin de küçük tutulması
örneklem büyüklüğünün arttırılmasını gerektirir (Akgül, 1995; Sümbüloğlu & Sümbüloğlu
2000). Tablo 8-1’de Tip I ve Tip II Hata konusunda karar vermeyi kolaylaştıran bilgiler
gösterilmiştir.
10.1.4. Anlamlılık/Önemlilik Düzeyi
Araştırmacılar istatistiksel kararların doğruluğu ile ilgili her zaman bir yanılma payı
olabileceğini bilirler. İstatistik analizden sonra verilecek karar başlangıçta kabul edilen güven
düzeyi temeline göre yargılanır. Güven düzeyi, gerçekte doğru olan H0 hipotezini reddedememe
ihtimalidir. Bu değer genellikle %95 olarak kabul edilir. Güven düzeyinin dışında kalan olasılık
ise yanılgı payı 0 hipotezinin yanlışlıkla reddedilmesi olasılığı
olarak değerlendirilir ve tüm istatistik testler bu yanılgı payının değerine göre yorumlanır. Alfa
olması tercih edilir. Bu değer küçüldükçe Tip I hata olasılığı azalır (Akgül, 2005; Burns &
Grove, 2009; Karasar, 2012; LoBiondo-Wood & Haber, 2010; Özdamar, 2003; Polit & Beck,
2010).
Hipotez testlerinin sonucunda veri analiz programı tarafından bir test istatistiği
hesaplanır. Analizlerin sonuç tablolarında anlamlılık düzeyi “Sig.” değeri ile gösterilir ve bu
333
değer araştırma raporunda “p”
durumunda fark-ilişki olmadığını iddia eden H0 hipotezi reddedilir. Sağlık bilimlerinde
anlamlılık/önemlilik düzeyi genellikle 0.05 kabul edilir. Yani; bir farklılığın, değişikliğin şansa,
tesadüfe bağlı olarak görülme olasılığı 0.05’den küçük ise bu farklılık gerçek, anlamlı / önemli
bir faklılık olarak kabul edilir. Başka bir ifade ile karşılaştırılan iki grup arasındaki şansa bağlı
olarak görülen farkın 0.05’den küçük olması durumunda bu iki grup arasında istatistiksel olarak
gerçekten fark olduğu kabul edilir. Tersine bu fark 0.05’den büyük ise bu farkın / ilişkinin şansa
bağlı olduğu kabul edilir.
Hemşirelik araştırmalarında yaygın olarak 0.05 veya 0.01 önemlilik düzeyi

kullanılmakla birlikte ön-çalışmalarda (preliminary studies) 0.10 gibi daha esnek bir önemlilik
seviyesi de tercih edilebilir (Burns & Grove, 2009).
Araştırmalarda p değerinin nasıl rapor edileceği ile ilgili bir fikir birliği
bulunmamaktadır. Bu değer doğrudan yazılabildiği gibi (örneğin; p=0.003, p=0.56) p değerinin
0.05, 0.01 ya da 0.001’den büyük (p>0.05, p>0.01, p>0.001) ya da küçük (p<0.05, p<0.01,
p<0.001) olduğu da belirtilebilir. Elde edilen p değeri 0.001’den küçük olmadıkça doğrudan
değerinin yazılması, bu değer 0.000 bulunmuşsa p<0.001olarak rapor edilmelisi önerilmektedir
(Kahn, 2011).
İstatistiksel anlamlılık ile klinik anlamlılık birbirine karıştırılmamalıdır. Test istatistiğinin

anlamlı olması o sonucun her zaman klinik olarak / gerçek hayatta anlamlı olacağını, benzer
olarak anlamlı bulunmaması klinik anlamlılık olmadığını göstermez. Burada sözü edilen
önemlilik / anlamlılık bir istatistik terimidir (Burns & Grove, 2009; LoBiondo-Wood & Haber,
2010; Polit & Beck, 2010). Örneğin, klinikte yatan hastaların vücut ısısı ortalamaları
karşılaştırıldığında kadınların vücut ısısının erkeklerden ortalama 0.3°C fazla olduğu ve bu
farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu belirlenmiş olsun. Sözü edilen bu fark istatistiksel olarak
anlamlı olmakla birlikte uygulama pratiğinde bir anlam ifade etmemektedir.
10.1.5. Testin Gücü
Testin gücü, testin anlamlı farkı bulma olasılığıdır. Güç, H0 hipotezinin red edilme ihtimali,
diğer bir ifade ile tip II hatadan kaçınma ihtimalidir. Testin gücü “1-
gücü 0.80’dir. Bunun anlamı şudur; bu araştırmanın gerçekten var olan bir farkı ortaya çıkarma
Gücü arttırmanın yolu örneklem büyüklüğünü arttırmaktır. Yeterli güçte bir çalışma için uygun
örneklem büyüklüğünün belirlenmesinde güç analizinden (power analysis) yararlanılır. Güç
parametreleri olan; (1)önemlilik düzeyi, (2)örneklem büyüklüğü, (3)etki büyüklüğü ve (4)güç
(standardı 0.80) değerlerinden üçünün bilinmesi halinde güç analizi ile bilinmeyen parametre
hesaplanabilir (Akgül, 2005; Altunışık, Coşkun, Bayraktaroğlu & Yıldırım, 2012; Burns & Grove,
2009; Özdamar, 2003; Sümbüloğlu & Sümbüloğlu, 2000).
334
10.1.6. Normal Dağılım
Günlük hayatımızda pek çok özellik bir ortalama etrafında kümelenmekte, ortalamadan
uzaklaştıkça gözlenen sayılar da azalmaktadır. Örneğin; çevremizdeki insanların pek çoğu orta
zeka düzeyindedir. Zeka seviyesi çok fazla ya da çok az olan bireylerin sayısı daha azdır.
Gözlenen bu durumlardan yararlanılarak olasılık hesaplarına dayalı kuramsal bir dağılım
geliştirilmiştir. Gözlemlerin çok olduğu oranda gerçekleşme olasılığının arttığını kabul eden bu
dağılımın oluşturduğu eğri, normal dağılım eğrisi olarak tanımlanır. Normal dağılım, ölçümle
belirtilen (sürekli) değişkenlerin dağılımıdır. Dağılım ortalamaya göre simetriktir. Alanın
%50’si ortalamadan geçen dikey çizginin sağına, %50’si soluna düşer. Şekil 8-1’de görüldüğü
gibi, normal dağılım eğrisinin oluşturduğu dağılım; ortalama, ortanca ve tepe değeri aynı, iki
uçta sürekliliği koruyan, ortalamadan uzaklaştıkça tabana yaklaşan özelliktedir. X ±1 standart
sapma arasındaki alan toplam alanın %68.26’sını, X ±2 standart sapma arasındaki alan toplam
alanın %95.44’ünü ve X ±3 standart sapma arasındaki alan ise toplam alanın %99.74’ünü kapsar.
Dağılım çan eğrisi biçimindedir, ancak her çan eğrisi biçimindeki eğri normal dağılımı
göstermez (Akgül, 2005; Burns & Grove, 2009; Dişçi, 2012; LoBiondo-Wood & Haber, 2010;
Karasar, 2012; Sümbüoğlu & Sümbüloğlu, 2000).
İstatistiksel analizler yapılırken dağılımın özelliği önemlidir. Çözümlemelerin büyük bir

bölümü normal dağılım ile ilişkilendirilir. Örneğin; parametrik testlerin yapılabilmesi için
dağılımın normal ya da normale yakın olması gerekir Verinin normal dağılıma sahip olup
olmadığını anlamanın çeşitli yolları vardır. Veri grafiklerinin elde edilmesi, istatistik analizler
ile normallik testlerinin ya da veriye ait çarpıklık (skewness) ve diklik (kurtosis) değerlerinin
hesaplanması araştırmacıya dağılım ile ilgili bilgi sağlar (Akgül, 2005; Altunışık ve ark.,2012;
Özdemir, 2006).
10.1.7. Çarpıklık
Çarpıklık (skewness) veri dağılımının normalden uzaklaşarak sağa ve sola doğru yer
değiştirmesi durumunu ifade eder. Çarpıklık katsayısı -1 ile +1 arasında değer alır. Tam simetri
durumunda dağılımın aritmetik ortalaması, tepe değeri ve ortanca birbirine eşit olur ve çarpıklık
335
katsayısı sıfırdır. Eğer ortalama mediandan büyük ise dağılım sağa (pozitif) çarpık, küçük ise
sola (negatif) çarpıktır (Akgül, 2005; Burns & Grove 2009; LoBiondo- Wood & Haber,2010).
10.1.8. Diklik
Diklik (kurtosis) dağılım eğrisinin ne kadar dik ya da basık olduğu hakkında fikir verir.
Tam bir çan eğrisinde diklik katsayısı sıfırdır. Diklik katsayısı pozitif ise eğri normale göre
daha dik, negatif ise daha basıktır (Akgül, 2005; Burns & Grove 2009; LoBiondo- Wood &
Haber, 2010).
10.1.9. Güven Aralığı
Güven aralığı (Confidence Interval-CI) standart sapma ve ölçme sayısına bağlı olarak
gerçek ortalama değeri de içine alan sınırların (%95 ya da %99) belirlediği değerler aralığıdır.
Başka bir ifade ile, güven aralığı evrene ait ortalama değerin (örneğin %5 anlamlılık seviyesinde)
%95 olasılıkla içinde bulunacağı değerler aralığını gösterir. Özellikle sağlık araştırmalarında
güven aralığı tahminleri hipotez testlerinin yerine kullanılabilir ve araştırmacılara ve
okuyuculara daha fazla bilgi sağlayabilir (Akgül, 2005; Altunışık ve ark., 2012; Burns & Grove,
2009; LoBiondo-Wood & Haber, 2010; Polit & Beck, 2010).
10.1.10. Rölatif Risk
Pek çok araştırmanın temel amacı, bir olayın ortaya çıkması ile ilişkili değişkenleri
belirlemektir. Bir etken ile olay / sonuç arasındaki ilişkinin derecesini ölçen indekslerden biri
rölatif risk yani risk oranıdır. Risk etkeni olan grupta hastalık insidansının risk etkeni olmayan
gruptaki hastalık insidansına oranı rölatif risk olarak ifade edilir ve RR olarak gösterilir. Kohort
çalışmalarında kullanılan bir istatistiksel yöntem olan rölatif risk, faktör ile hastalık arasındaki
bağın gücünü gösterir. Rölatif risk, 1’den ne kadar büyükse, risk etkeninin hastalığın ortaya
çıkmasındaki rolü o kadar fazladır. Tersine RR 1’den ne kadar küçükse “risk etkeninin hastalığın
ortaya çıkmasındaki rolü o kadar azdır ya da bu etken hastalığın ortaya çıkmasını engellemekte-
azaltmaktadır” yorumu yapılabilir (Dişçi, 2012; Çelik, 1999; LoBiondo-Wood & Haber, 2010;
Özdemir, 2006; Polit & Beck, 2010). Rölatif Riski bir örnekle (Örnek 8-1) açıklayacak olursak;
10.1.11. Odds Oranı
Vaka Kontrol tipi (retrospektif) araştırmalarda vakaların ortaya çıktığı toplumun nüfusu
336
bilinmediği için insidans ve risk oranı hesaplanamaz. Bunun yerine odds oranı hesaplanabilir.
Odds, her grupta risk etkeni olanların sayısının aynı grupta risk etkeni olmayanların sayısına
oranıdır. Odds Oranı ise hasta grubun odds’unun sağlam grubun odds’una oranıdır. Odds
Oranı, Odds Ratio, Çapraz Oran, Tahmini Rölatif Risk olarak da ifade edilir ve OR ile gösterilir
(Akgül, 2005; Dişçi, 2012; Çelik, 1999; Özdemir, 2006; Polit & Beck, 2010). Odds Oranı Örnek
8-2’de açıklanmıştır.
Hem Risk Oranı hem de Odds Oranı genellikle %95 güven aralığı içinde minimum ve
maksimum değerleri ile rapor edilir. Bu iki orandan hangisinin hesaplanacağına karar verirken
en kritik konu araştırmanın tipidir. Kohort çalışmalarında risk oranı (RR), retrospektif
çalışmalarda odds oranı (OR) kullanılır.
10.1.12. Etkene Atfedilen Risk
Etkene atfedilen risk, etkene maruz kalan grubun insidansının ne kadarının etken ile
açıklanabileceğini gösterir ve AR ile gösterilir. Diğer bir ifade ile, etken ortadan kaldırıldığında
hastalığın ne kadarının önlenebileceği anlaşılır AR= etkene maruz kalan grubun insidansından
etkene maruz kalmayan grubun insidansı çıkarılarak hesaplanır (Dişçi, 2012).
10.2. Verilerin/ Değişkenlerin Tanımlanması
Verilerin özelliği analiz yöntemi seçiminde belirleyici bir faktördür, bu nedenle

çalışmanın planlama aşamasında verilerin tipi tanımlanmalıdır. Literatürde veriler çok çeşitli
şekillerde tanımlanmakta ve sınıflandırılmaktadır. Yaygın olarak veriler, ölçüm şekillerine,
istatistik yöntem seçimine, var oluş biçimine ve ölçü birimlerine göre sınıflandırılmaktadır. Bu
sınıflama Şekil 8-2’de şematize edilmiştir.
337
10.2.1. Ölçüm Özelliklerine Göre Veriler
Ölçümün özelliğine göre verileri nominal / kategorik veriler, ordinal / sıralı veriler ve
sayısal veriler olarak üç grupta incelemek mümkündür. (Akdur, 1996; Bahar, 2012; Burns & Grove,
2009; Özdemir, 2006; Sümbüloğlu & Sümbüloğlu, 2000).
Nominal/ kategorik veriler: Bir büyüklüğün söz konusu olmadığı, tanımlamaya,

adlandırmaya ve sınıflamaya dayalı verilerdir. Ölçüm düzeyleri arasında bir sıralama ya da
uzaklık-yakınlık gibi belirli bir mesafe yoktur. Örneğin, Cinsiyet (1- Kadın, 2-Erkek); Eğitim
düzeyi (1- İlköğretim, 2-Lise, 3-Üniversite) kategorik değişkenlerdir.
Ordinal/ sıralı veriler: Veriler belirli bir biçimde ve/veya belirli bir kritere göre
sıralanmıştır. Sıralama büyükten küçüğe, iyiden kötüye, katılıyorumdan katılmıyoruma ya da
tam tersi olabilir. Örneğin, Hastalık Evresi (1- Başlangıç, 2- Orta, 3- İleri); Ağrı Derecesi: (1-
Ağrı yok, 2- Hafif ağrı, 3- Şiddetli ağrı, 4- Çok şiddetli ağrı); Bir düşünceye katılma durumu
(0- Katılmıyorum, 1- Kısmen katılıyorum, 2- Katılıyorum) ordinal değişkene örnek olabilir.
Sayısal Veriler: Veri nominal ve ordinal değişkende olduğu gibi araştırmacı

tarafından belirlenmiş kodlarla değil, gerçek ölçüm değerleri ile ifade edilir. Bu verilerin
değerlendirilmesinde her türlü matematiksel işlem uygulanabilir. Bazen çalışmalarda verilerin
gruplanması ya da dönüştürülmesi gerekebilir, bu bağlamda sayısal değişkenler, sınıflandırılarak
ordinal değişkenlere dönüştürülmeye uygundur. Bu nedenle veri toplanırken mümkün olduğunca
gerçek değerleri kaydedilmelidir. Örneğin; yaş, boy, kilo gibi sayısal değişkenler istenirse ordinal
değişkene dönüştürülebilir. Ama veri toplama aşamasında veri sınıflanmış olarak kaydedilirse bu
veriyi sayısal veriye dönüştürmek mümkün olmaz. Sayısal veriler kesikli (interval) ya da sürekli
olabilirler. Eğer bir sayısal değişken iki nokta arasında değer alamıyorsa interval (kesikli ya da
aralıklı-süreksiz) değişkendir. Bunlar, sayımla belirtilen tam sayı şeklinde değerleri alabilen
verilerdir. Değişkenin sayısal değeri bilinir. Örneğin; gebelik sayısı (1,2,3,..), çocuk sayısı
(1,2,3,4,..) interval tip değişkenlerdir.
İki nokta arasında her türlü değeri alabilen değişkenler ise sürekli ya da ölçümle
belirtilen değişken olarak tanımlanır. Bu değişkenler tam sayı olmayan değerleri de alabilirler.
Örneğin; bir yeni doğanın ağırlığı 3000 gr ile 4000 gr arasında herhangi bir değerde (3250 gr,
338
3400 gr vb) olabilir. Benzer olarak; kan basıncı, biyokimyasal değerler, boy vb. değerler sürekli
değişkenlere örnek olarak verilebilir.
10.2.2. İstatistik Yöntem Seçimine Göre Veriler
İstatistik yöntem seçimine göre veriler bağımlı ve bağımsız değişkenler olarak

gruplanır. Bağımsız değişken tarafından etkilenen ya da “sonuç” değişkeni olarak bilinen
değişken bağımlı değişkendir. Genelde araştırmalarda ilgilenilen, açıklanmaya çalışılan,
araştırıcı tarafından seçilen değişken bağımlı değişkendir. Bağımlı değişken üzerinde
müdahele, yönetme mümkün değildir. Örneğin; bireyin kolesterol düzeyi bağımlı değişkendir.
Bağımsız değişken ise araştırıcının kontrolü altında olan, yönettiği değişkendir. Neden-sonuç
ilişkisinin incelendiği çalışmalarda neden olan ve bağımlı değişken üzerindeki etkisini
öğrenmeye çalıştığımız değişken bağımsız değişkendir (Burns & Grove, 2009; Çelik, 1999;
Polit & Beck 2010). Örneğin; bireyin kolesterol düzeyini etkilediği düşünülen beslenme
alışkanlığı bağımsız değişkendir. Bağımlı ve bağımsız değişkenler Ünite 3’te ayrıntılı
açıklanmıştır.
10.2.3. Varoluşlarına Göre Veriler
Varoluş biçimine göre veriler somut ve soyut veriler olmak üzere gruplanabilir (Akdur,
1996).
Somut veriler: Kişilerden ve kişisel yargılardan bağımsız, nesnel olarak

ölçülebilen, gözlemlenebilen ve ölçülerinin standart birimleri olan verilerdir. Bu veriler açık ve
kesin bir biçimde ölçülebilme, sayılabilme niteliklerinden dolayı tek bir soru ile ölçülebilir,
öğrenilebilir. Yaş, boy, ağırlık, kan basıncı, hemoglobin değeri, kişi sayısı, hastanedeki yatak
sayısı vb. değerler somut veriye örnek olabilir.
Soyut veriler: Olgusal olmayan, gözlemciye özgü yargı ve yorumlara bağlı,

öznel değerlerle ifade edilen verilerdir. Bu veriler doğrudan ölçülemez ve gözlemlenemez,
standart ölçü birimleri yoktur. Bu verilerin değerlendirilmesinde, verinin değişik belirti ve
bulgularının değerlendirildiği anket / ölçekler kullanılır. Başarı, bilgi, yetenek, tutum vb. soyut
veriye örnek olabilir.
10.2.4. Ölçü Birimlerine Göre Veriler
Ölçü biçimine göre veriler ölçülebilen ve tanımlanabilen veriler olmak üzere iki başlık
altında incelenir (Akdur, 1996; Sümbüloğu & Sümbüloğlu, 2000).
Ölçülebilen veriler: Ölçülebilen, sayılabilen, sıraya koyulabilen, nicelik ifade

eden verilerdir. Örnek; ağırlık, boy, hemoglobin değeri, kan basıncı değeri.
Tanımlanabilen veriler: Ölçülmeyen, bir özelliği ile tanımlanan, gruplandırılan,

nitelik belirten verilerdir Örnek: cinsiyet (kadın/erkek), medeni durum(evli/bekar) vb.
339
10.3. Verilerin Analize Hazırlanması
Araştırma sürecinde verilerinin toplanmasının ardından bu verilerin araştırmanın amacı
na uygun olarak işlenmesi, çözümlenmesi, yorumlanıp değerlendirilmesi gerekir.

Araştırmada toplanan ham veriler bilgi değildir. Ham verinin bilgi olabilmesi için işlenmesi,
anlamlandırılması gerekir” Araştırmanın amacına yönelik değerlendirmelerin ve istatistiksel
analizlerin yapılabilmesi için öncelikle toplanan ham verinin analize hazır duruma getirilmesi
gerekir. Bu hazırlık bir süreç kapsamında gerçekleştirilir ve amacı, ham verinin yapısında
bulunan ve verinin özelliğini bozan hataların ve sorunların ortadan kaldırılması, verinin uygun
kodlanarak veri tabanına aktarılmasıdır (Akdur, 1996; Altunışık ve ark. 2012; Burns & Grove,
2009). Bu amaçla yapılacak işlemler; (1)veri toplama araçlarının kontrol edilmesi ve
düzenlenmesi, (2)verilerin kodlanması, (3)verilerin bilgisayar ortamına/ veri tabanına
aktarılması, (4)veri temizleme ve verilerin yeniden düzenlenmesi, (5)uygun analiz yöntemine
karar verme olarak sıralanabilir (Altunışık ve ark. 2012).
10.3.1. Veri Toplama Araçlarının Kontrol Edilmesi ve Düzenlenmesi
Veri toplama araçlarının (anketlerin, ölçeklerin vb) kontrol edilmesi ve düzenlenmesi,

veri toplama süreci devam ederken başlayıp bu süreç tamamlanıncaya kadar sürmelidir. Bu işlem
ile, veri toplama aracındaki tüm soruların cevaplanıp cevaplanmadığı, açık uçlu sorularda
yazılanların okunup okunmadığı, formun sayfalarında bir eksiklik olup olmadığı kontrol edilir.
Ayrıca, son kabul tarihinden sonra dönen veri toplama aracı olup olmadığının araştırılması da
yapılan kontrollerden bazılarıdır. Bu incelemeler sonucunda kabul edilebilir olan formlar
ayrılarak bu veriler işlenir. Bu kontrol işleminden sonra toplanan veri sayısı öngörülen sayının
altında kalırsa ilave veri toplama yoluna gitmek gerekebilir (Akdur 1996, Aksakoğlu 2001,
Altunışık ve ark. 2012; Yazıcıoğlu & Erdoğan, 2007).
10.3.2. Verilerin Kodlanması
Günümüzde bilgisayar kullanımı veri analizinde önemli yer tutmaktadır. Toplanan

bilgilerin bilgisayar ortamına aktarılabilmesi için verinin sayısal ifadelere dönüştürülmesi
gerekir. Buna kodlama işlemi denir ve bu işlemle veri toplama aracında yer alan her bir
sorudaki her bir seçeneğe karşılık gelen bir kod (sayı) atanır (Akdur 1996, Altunışık ve ark.
2012; Karasar, 2012; Yazıcıoğlu & Erdoğan, 2007). Kodlama verinin değerlendirileceği analiz
yöntemlerinin seçiminde belirleyici rol oynar.
Verilerin kodlanmasını gösteren bazı örnekler Tablo 8-2’de gösterilmiştir.
Kodlama işlemi yapılmadan önce ya da yapılırken mutlaka bir kodlama rehberi

hazırlamalıdır. Bu rehber her bir soruyu içeren kapsamlı bir tablo halinde olabileceği gibi mevcut
bir anket formu üzerine yazılarak da hazırlanabilir.
Kodlama yapılırken göz önünde bulundurulması gereken noktalar:
Her ankete mutlaka bir numara verilmelidir. Veri girişinde yapılan hataların
340
saptanması ve düzeltilmesinde verilere tekrar ulaşmak ve kontrol etmek için bu numara son
derece önemlidir.
Kodlama işlemi yapılırken veriden en fazla yararlanacak şekilde kodlama

yapılmalıdır. Örneğin; birden fazla seçeneğin işaretlendiği sorularda her bir seçenek ayrı bir
soru gibi düşünülmeli ve o şekilde kodlanmalıdır.
Açık uçlu soruların kodlanması kapalı uçlu sorulara göre daha zordur. Bu tür
soruların kodlanmasında iki yaklaşım söz konusudur. İlkinde, veri toplama süreci
tamamlandıktan sonra bütün yanıtlar dikkate alınarak belirli sayıda yanıt kategorisi oluşturulur
ve her bir yanıt bu kategorilere uygun şekilde kodlanır. İkinci yaklaşımda ise veri toplama
öncesinde araştırmacı, olası tüm yanıtları düşünerek belirli sayıda kod oluşturur ve ankette yer
alan bilgiler bu kodlara göre değerlendirir (Altunışık ve ark., 2012).
341
10.3.3. Verilerin Bilgisayar Ortamına / Veri Tabanına Aktarılması
Veri kodlama anahtarı hazırlandıktan sonra verilerin bilgisayar ortamında oluşturulmuş

bir veri tabanına aktarılması gerekir. Bilgisayar destekli veri toplama yöntemlerinde (web
ortamındaki anketler vb) verinin ayrıca girilmesine gerek yoktur, çünkü toplanan veri doğrudan
veri tabanında aktarılabilecek şekilde depolanır (Altunışık ve ark., 2012). Bu yöntemin dışında
toplanan tüm veriler veri kodlama işlemi tamamlandıktan sonra doğrudan istatistik programında
oluşturulan veri tabanına aktarılabileceği gibi Excel dosyasına işlenip daha sonra istatistik
programı veri tabanına aktarılabilir.
Nicel analizler için MINITAB, SPSS, STATISTICA, GENSTAT, STAT VIEW, C-STAT,
PSTAT, SURFER, LISREL gibi programlar kullanılabilmektedir. Bunların içinde en yaygın
342
kullanılan program Statistical Packages for the Social Sciences yani SPSS’dir. Bu programda
veri tabanı hazırlamak için öncelikle bir veri dosyası oluşturulmalıdır. Oluşturulan veri
dosyasında her bir satır, bir deneğe/ katılımcıya aittir. Her bir sütun ise bu deneğe ait değişkenleri
/ özellikleri tanımlar. Bu dosyada değişkenlerin tanımlanması için pencerenin sol alt köşesinde
bulunan “variable view” sekmesi tıklanır. Öncelikle değişkenin adı yazılır ve değişken tipi
işaretlenir. Değişken tipi tıklandığında açılan pencerede değişken tipi “numeric” olarak işaretlidir.
Tüm değişkenler program tarafından sayısal “numeric” olarak kabul edilmekle birlikte bu özellik
araştırmacı tarafından verinin özelliğine göre değiştirilebilir. Örneğin veri metin olarak girilecek
ise “string”, tarih olarak girilecekse “date” olarak seçilir. “Label” sütununda veri etiketlenebilir
ancak istatistiksel analiz açısından verinin etiketli olup olmamasının bir önemi yoktur. Eğer
değişkenin adı çok açık ve anlaşılır değilse verinin etiketlenmesi araştırmacıya kolaylık
sağlayabilir. Kayıp değerlerin (missing data) belirtilmesi de veri girişi için önemli bir ayrıntıdır.
Veri girişi için veriler adlandırılıp etiketlendikten ve değerleri atandıktan sonra veri girişini
yapmak için ekranın sol alt köşesinde bulunan “Data View” tıklanarak açılan ekrana veriler
aktarılır. Bir deneğe ait tüm veriler tek satırda yan yana veri tabanına işlenir.
Verilerin veri tabanına aktarılması sırasında dikkat dağınıklığını önlemek için iki
saatten uzun süreli veri girişinden kaçınılmalıdır. Bilgisayardan ve kayıt işleminden
kaynaklanabilecek sorunların önüne geçmek için ise veriler sık sık kaydedilmeli ve ayrı bir
araçta (USB bellek, harici bellek, CD vb), yedeklenmelidir (Burns & Grove, 2009).
10.3.4. Veri Temizleme ve Verilerin Yeniden Düzenlenmesi
Bu aşamada yapılan çalışmanın amacı, hatalı girişleri ve uç değerleri belirlemek, varsa

bunları temizlemek, düzeltmek ve eksik cevaplara çözüm bulmaktır. Bu aşamada yapılan işlemler
oldukça ayrıntılıdır. Veri toplama aracındaki verilerin bilgisayar ortamına aktarılmasında insan
kaynaklı hatalar olabilir. Analize başlamadan veri girişinde yapılan hataları görmenin en basit
yolu ilgili değişkenlere ait frekans dağılımlarını incelemektir. Frekans dağılımı, her bir değer
veya kategorinin sıklığının belirtilmesidir. Frekans tablolarının yapılması için farklı yollar
olmakla birlikte günümüzde bu işi istatistik programları ile yapmak oldukça kolaydır. Frekans
tablosunda olması gerekenden farklı yanıtlar (kodlar) varsa, (örneğin, seçenekler 1-4 arasında
değişmekte iken 5,6 veya başka bir sayının yanıtlar arasında olması) hatalı veri girişi
düşünülmelidir.
Hatalı veri girişi belirlendiğinde ankete dönülerek verilen yanıt kontrol edilir ve doğru
veri girişi sağlanır ya da aynı anketteki diğer sorulardaki cevapların durumuna göre (eksik, hatalı,
birden fazla seçenek işaretleme vb) anket tamamen iptal edilip veri tabanından bu ankete ait tüm
bilgiler silinebilir. Bu tür anketlerin önceden belirlenmesi ve bu hatalı-eksik yanıtların
ayıklanması veri analizinin güvenirliği açısından oldukça önemlidir. Hatalardan ayıklanmış
analize hazır hale getirilmiş veriler, kullanılacak istatistik yönteme göre bazı dönüştürme
işlemlerinden geçirilebilir. Ayrıca, veri tabanına kodlanmış olan veriler yeniden tanımlanarak
yeni veriler oluşturulabilir. Verilerin dönüştürülmesini bir örnekle açıklayacak olursak, kişilerin
fiziksel aktivite düzeyini belirlemek için yapılmış bir çalışmada verilerin; 1- her gün, 2- haftada
3-5 gün, 3- haftada 1-2 gün 4- hiç yapmıyorum şeklinde kodlanmış olduğunu varsayalım.
Araştırmacı bu veriyi “ egzersiz yapan” ve “yapmayan” olarak iki grupta değerlendirmek isterse,
343
1 ve 2 olarak kodladığı verileri “1-egzersiz yapan”, 3 ve 4 ile kodladığı verileri “2-egzersiz
yapmayan” olarak yeniden kodlayıp ayrı bir sütun olarak veri tabanına kaydedebilir.
Benzer şekilde, sayı değeri olan veriler doğrudan kullanılabildiği gibi sınıflandırılarak
da kullanılabilir. Sayısal veriyi istatistik programında sınıflamak mümkündür. Sınıflama
yapılırken dikkat edilmesi gereken en önemli nokta, çalışmanın özelliğine göre değişiklik
göstermekle birlikte mümkünse sınıf aralıklarının eşit olması ve bir değerin birden fazla sınıfa
girmemesidir. Verilerin sınıflandırılmasını bir örnekle açıklamak mümkündür. Yaşlılar (65 yaş
ve üstü) üzerinde yürütülen bir çalışmada bireylerin yaşlarının doğrudan sayısal değer olarak
kaydedildiğini, ancak bu değerin Dünya Sağlık Örgütünün kriterlerine göre sınıflanarak
kullanılmak istendiğini varsayalım. Buna göre, yaş verisini (1) 65-74 yaş (erken yaşlılık); (2)
75-84 yaş (orta yaşlılık); (3) 85 ve üstü(ileri yaşlılık)şeklinde sınıflamak doğru olacaktır.
10.3.5. Uygun Analiz Yöntemine Karar Verme
Veriler analize hazır hale geldikten sonra araştırmacıların yapacağı en önemli iş uygun
analiz yöntemi/ yöntemlerine karar vermek olacaktır. Aslında teorik olarak araştırma
planlanırken analiz yöntemine karar vermek ve verileri bu doğrultuda toplamak daha doğrudur.
Uygun analiz yöntemine karar vermek için istatistik testlerini bilmek ve anlamak gerekir. Çok
fazla matematiksel işlem ve formül içermesi nedeni ile hemşireler istatistik testlerini zor ve
karmaşık bulabilirler. Ancak günümüzde istatistik testlerini bilgisayar programları yaptığı için
bu formülleri kullanarak elde hesaplama yapmak sık başvurulan bir yöntem değildir. Bunun
yerine hangi testin hangi durumda kullanılacağını ve analiz sonucu elde edilen bulguların nasıl
yorumlanacağını bilmek çok daha önemlidir.
Araştırmacı, analiz yöntemine / yöntemlerine karar verirken öncelikle verilerin

niteliğini, analiz yöntemlerinin temel ilkelerini ve araştırmanın amacını dikkate almalıdır.
İstatistik programları araştırmacıya uygun analiz yöntemini önermez. Doğru olmayan analiz
yönteminin seçimi hatalı sonuçlara, yanlış yorumlara neden olabileceği için bu konuda çok
dikkatli olunmalıdır. Uygun olmayan analiz tekniğinin kullanımı yaygın bir sorundur ve bunun
en önemli nedeni araştırmacının kullandığı veya kullanmaya çalıştığı istatistiksel analiz
tekniğinin özellikleri ve gereklilikleri hakkında yeterli bilgiye sahip olmamasıdır.
Analiz yöntemine karar vermek aşağıda sıralanan durumlarla ilişkilidir (Burns & Grove,
2009).
1. Değişken sayısı (1,2, 2’den fazla)
2. Ölçümün tipi (nominal, ordinal, interval)
3. Değişkenin tipi (bağımlı, bağımsız)
4. Değişkenin dağılımı (normal, normal olmayan)
5. İlişkinin tipi (doğrusal, doğrusal olmayan)
344
6. Ne ölçülmek istendiği (ilişkinin gücü, gruplar arasındaki fark)
7. Grupların doğası (büyüklüğü eşit ya da eşit olmayan, eşleşen ya da eşleşmeyen,

bağımlı ya da bağımsız)
8. Analizin tipi (tanımlayıcı, sınıflayıcı, metodolojik, ilişkisel, karşılaştırmalı,

sonuçları öngören, girişim testleri, nedensellik modellemesi, zaman içindeki değişimler)
Bu temel ölçütlerin yanı sıra analizlerde kullanılacak olan testlerin seçiminde; (1)
araştırmanın amacı, (2) hipotezler ya da araştırma soruları, (3) çalışmanın tasarımı- tipi, (4)
ölçüm düzeyi, (5) araştırmacının önceki istatistik deneyimleri, (6) araştırmacının istatistik
bilgisi düzeyi, (7) istatistik danışmanına ulaşılabilirlik, (8) finansal kaynaklar ve (9) bilgisayar
kullanımı da göz önünde bulundurulması gereken konulardır (Burns & Grove, 2009). Analizin
amacına, verinin özelliklerine ve karşılaştırılacak grup sayısına göre test seçiminde Tablo 8-
3’de yer alan bilgiler araştırmacılar için yol gösterici olabilir.
İstatistik testleri parametrik ve nonparametrik olarak sınıflamak yaygın olarak tercih

edilen bir durumdur. Ölçümle belirtilen veriler parametrik test varsayımını karşılıyor ise
parametrik testler kullanılmalıdır. Sayımla belirtilen verilerde ise nonparametrik testler uygulanır.
Verinin ölçüm özelliğinin yanı sıra başka özellikleri de parametrik ve nonparametrik testlerin
seçiminde dikkate alınmalıdır (Burns & Grove, 2009; Polit & Beck, 2010; Sümbüloğlu &
Sümbüloğlu 2000; Yazıcıoğlu & Erdoğan, 2007). Bu özelliklere Tablo 8-4’de özetlenmiştir.
Uygun analiz yöntemine karar vermenin yollarından biri de karar ağacı

kullanılmasıdır. Bu yöntem verilerin ölçüm özelliklerine ve araştırmanın amacına göre uygun
analizlerin seçiminde seçenekleri daraltarak araştırmacılara yol gösterebilir. Şekil 8-3’de
345
tanımlayıcı analizlerin seçiminde karar vermeyi kolaylaştıracak bir karar ağacı örneği
gösterilmiştir.
Çıkarımsal istatistiklerin seçiminde de tanımlayıcı istatistik seçiminde olduğu gibi

benzer karar ağaçları kullanılabilir. Çıkarımsal istatistikler “farkların belirlenmesi” ve
“ilişkilerin belirlenmesi” amaçları çerçevesinde ele alınacak olursa Şekil 8-4’deki karar ağacı
uygun testlere karar vermede araştırmacılara yardımcı olacaktır.
346
10.4. Verilerin Analiz Edilmesi
Araştırmalarda elde edilen verilerin özetlenmesi, zaman içindeki değişimlerin

anlamlandırılması, karşılaştırmaların yapılabilmesi, teorik modeldeki ilişkilerin test edilmesi,
örneklemden elde edilen bulguların evreni yansıtıp yansıtmadığının incelenmesi, nedenselliğin
ortaya konması ve tahmin yapılabilmesi amacı ile istatistik analizler kullanılır (Burns &Grove,
2009).
İstatistik, sınıflama ve ölçmeyi sağlar. İstatistik testleri farklı şekillerde sınıflandırılmakla

birlikte genellikle Tanımlayıcı İstatistikler (Decriptive Statistics) ve Çıkarımsal İstatistikler
347
(Inferential Statistics) olmak üzere iki ana grupta toplanırlar. Tanımlayıcı İstatistikler, araştırma
verilerinin basit olarak sınıflanması ve özelliklerinin açıklanması amacı ile Çıkarımsal
İstatistikler ise, ilişkilerin, farkların ve nedensellik ilişkisinin ortaya konması amacı ile kullanılır
(Burns & Grove, 2009; Dempsey & Dempsey, 2000; LoBiondo-Wood & Haber, 2010; Polit &
Beck, 2010).
Analiz için verinin hazırlanmasının ardından örneklemin tanımlayıcı özelliklerinin ve

ölçüm araçlarının geçerlik-güvenirliğinin ortaya konması, verinin açımlayıcı analizleri,
hipotezlerin ve araştırma sorularının test edilmesi ve anlamlı bulunan karşılaştırmalarda
anlamlılığın kaynağını belirlemek için çoklu karşılaştırma (post hoc) testlerinin yapılması veri
analiz sürecinin aşamalarını oluşturur (Burns &Grove, 2009).
Bu bölümde araştırmalarda kullanılan testler; Tanımlayıcı İstatistikler” ve Çıkarımsal

İstatistikler olmak üzere iki ana grup altında incelenecek ve bu iki grupta yer alan testlerin genel
özellikleri açıklanacaktır.
10.4.1. Tanımlayıcı İstatistikler
Veri analizi tanımlama ile başlar ve tanımlayıcı istatistikler araştırmacıların verilerini

organize etmelerini ve özetlemesini sağlar. Aynı zamanda birimlerin yığıldıkları tipik değerleri
ve bu değerler etrafında değerlerin yayılımı ve dağılımı hakkında araştırmacıları bilgilendirirler
(Akdur, 1996; Burns & Grove, 2009; Dempsey & Dempsey, 2000; LoBiondo-Wood, &
Haber,.2010; Poit & Beck, 2010; Talbot, 1995).
Frekans tabloları verileri organize etmek ve özetlemek için iyi bir yol olmakla birlikte
çoğu zaman yeterince açıklayıcı olamamaktadır. Örneğin; 50 kişilik bir öğrenci grubu üzerinde
yürütülen bir çalışmada katılımcıların yaşları aşağıdaki frekans tablosunda (Tablo 8-5) olduğu
gibi gösterilebilir.
Tablo 8-5’e bakıldığında kaç kişinin hangi yaşta olduğunu görmek mümkün olmakla
birlikte grup hakkında yeterince bilgi vermemektedir. Daha açıklayıcı bilgi edinebilmek için
aritmetik ortalamanın (mean), ortancanın (median), tepe değerin (mod), en küçük ve en büyük
değerin ve bunlar arasındaki farkın (range) ve standart sapmasının da bilinmesi gerekir.
Tanımlayıcı istatistikler iki ana grupta sınıflanır. Bu sınıflama Şekil 8-5 ‘de
gösterilmiştir.
348
10.4.1.1. Merkezi Eğilim (Yer Gösteren) Ölçüleri
Verilerin dağılımının orta noktasını, merkezde ve belirli noktalarda toplanma

değerlerini gösteren istatistiklerdir (Akdur, 1996; Akgül, 2005; Aksakoğlu, 2001; Burns &
Grove, 2009; Dempsey & Dempsey, 2000; LoBiondo-Wood, & Haber, 2010; Özdamar, 2003;
Özdemir, 2006; Polit & Beck, 2010; Sümbüloğlu & Sümbüloğlu, 2000; Talbot, 1995). Bu
bölümde merkezi eğilim ölçütlerinden aritmetik ortalama, ortanca değer ve tepe değer
açıklanacaktır.
Aritmetik Ortalama (Mean): Elde edilen ölçüm değerleri toplamının birey/ denek/
ölçüm sayısına bölünmesi ile elde edilen aritmetik ortalama en yaygın kullanılan merkezi
eğilim ölçütüdür ve “X” ile gösterilir. Ortalama aşırı (uç) değerlerden etkilenir. Örnek; bir grup
hastanın Hemoglobin (hb) değerleri; 11.2; 11; 12; 13.7; 13; 12.6; 11.8; 12; 9.8 ve 12.9 gr/dl
olarak kaydedilmiştir. Bu 10 hastanın hb değeri ortalaması: 120/10=12 gr/dl’dir.
Ortanca (Median): Veriler küçükten büyüğe ya da büyükten küçüğe sıralandığında tam

ortadaki değer ortancadır. Veri sayısı tek sayı ise ortadaki değer, çift sayı ise ortadaki iki değerin
ortalaması ortanca değeri gösterir. Ortanca ordinal veriler için en iyi merkezi eğilim ölçütüdür.
Ortanca aşırı değerlerden etkilenmediği için aşırı uç değerler varsa sayısal veriler için de
ortanca kullanılmalıdır Örnek; bir grup hastanın total kolesterol düzeyinin; 112, 115, 120, 128,
145, 150, 155, 178, 189, 201, 220mg/dl olarak kaydedilmiş olduğunu varsayalım. Bu sıralı
dizide en ortada bulunan değer olan 150 bu dizinin ortancasıdır.
Tepe Değer (Mod): Değişken değerleri arasında en fazla tekrarlanan değer tepe değer
(mod) olarak ifade edilir. Diğer bir deyişle tepe değer, frekansı en yüksek olan değerdir Örnek;
poliklinikten izlenen 10 hastanın yaşları şu şekilde sıralanmaktadır: 54, 55, 55, 62, 63, 63, 63,
68, 71, 77 Bu sırada en fazla tekrarlanan değer olan 63 bu grubun tepe değeridir. Bir dağılımda
birden fazla tepe değer olamaz. Eğer dağılımda eşit sayıda tekrarlanan farklı sayıda değer varsa
tepe değeri hesaplanmamalıdır.
10.4.1.2. Merkezi Dağılım (Yaygınlık Gösteren) Ölçüleri
Merkezi eğilim ölçütleri veri ortalamalarını gösteren ölçümlerdir ve veri hakkında tam
fikir vermez ve onları kabaca temsil eder. Yalnızca ortalamaya bakılarak verilerinin
349
dağılımının niteliği, değerlerin birbirinden farkı ve ortalamaya olan uzaklığını kestirmek
mümkün değildir. Bunu kestirebilmek için bireylerin / deneklerin birbirinden farklılıklarının
(range), ortalamanın tüm bireyleri ne kadar temsil ettiğinin (standart sapma) ve üzerinde
çalışılan örneklemin evreni ne kadar temsil ettiğinin (standart hata) hesaplanması gerekir
(Akdur, 1996; Akgül, 2005; Aksakoğlu 2001;Burns ve Grove, 2009;Çelik, 1999; Dempsey &
Dempsey,2000; Dişçi, 2012;Özdemir, 2006; Polit & Beck 2010; Sümbüloğlu & Sümbüloğlu,
2000). Bu bölümde merkezi dağılım ölçütlerinden değer aralığı (range), standart sapma,
standart hata, varyans, varyans katsayısı, çeyrek ve yüzdelikler açıklanacaktır.
Değer Aralığı (range): Veri setindeki değerlerin en büyüğü ile en küçüğü arasındaki
farka “range” denir. Range küçüldükçe veriler birbirine yaklaşır ve homojenleşir Ortalaması ve
ortanca değeri aynı olan iki grupta range çok farklı olabilir. Range aşırı uç değerlerden etkilenir.
Standart Sapma: Standart sapma her bir deneğin / ölçümün aldığı değerin aritmetik
ortalamaya göre uzaklığını başka bir ifade ile verilerin ortalama etrafında – veya + yönde
dağılma biçimini gösterir. Standart sapma S ya da SD harfleri ile sembolize edilir. Ortalamanın
standart sapma ile birlikte raporlanması uygun olur. Standart sapma sadece sürekli
değişkenlerde uygulanabilir. Standart sapma büyüdükçe, deneklerin hem birbirleri arasındaki
farklılıkları, hem de ortalama ile olan farklılık artar ki bu durumda ortalamanın temsil oranı
azalır. Aksine, standart sapma küçüldükçe, deneklerin ölçüleri hem birbirine hem de ortalamaya
yaklaşır, veriler ortalama etrafında bir dağılım gösterirler. Bu durumda ortalamanın tüm
bireyleri temsil etme/tanımlama yeteneği artar.
Standart Hata: Standart hata, bir değişken için aynı evrenden çekilen ayrı örneklerden
hesaplanan ortalamalarının standart sapmasıdır. Örneklem ile yürütülen çalışmalarda evrenin
ortalamasının yani örneklemin evreni ne kadar temsil ettiğinin saptanması gerekir. Bu genelleme
ise standart hata ile hesaplanır. Standart hata örneklemden kaynaklanan yanılgının ölçüsüdür.
Standart hata yardımı ile örneklem ortalamasının hangi sınırlar içinde evreni temsil
ettiği ya da örneklem ortalaması yardımıyla evren ortalaması kestirilebilir. Standart hataya bağlı
olan evren ortalamasının örneklem ortalamasından ne kadar büyük (+), ne kadar küçük (-)
olabileceğini gösteren değere güven aralığı denir. Standart hata büyüdükçe güven aralığı
genişler, küçüldükçe daralır. Güven aralığının dar olması istenir.
Varyans: Bir dağılımın niteliğini gösteren temel ölçütlerden biri de varyanstır. Varyans
yani değişkenlik, bir veri grubundaki verilerin ortalamadan ne kadar saptığını gösteren ölçüdür.
Varyans standart sapmanın karesidir ve yalnızca sürekli değişkenlere uygulanabilir.
Değişim/Varyans Katsayısı: Standart sapmanın büyük ya da küçük bir değer olup

olmadığı yargısına varmak için değişim katsayısının hesaplanması gerekir. Değişim katsayısı,
standart sapmanın ortalamaya göre yüzde anlatımıdır ve değerlerin ortalamaya göre yüzde
kaçlık bir değişim gösterdiğini belirler. Ayrıca değişkeni inceleyen araştırmacıların elde
ettikleri standart sapmaların karşılaştı-rılmasında kullanılır.
Çeyrek ve Yüzdelikler: Çeyrek ve yüzdelikler standart (normal) dağılımın herhangi bir
350
noktasını gösterir. 25. yüzdelik birinci çeyreği, 50. yüzdelik ikinci çeyreği ya da ortancayı
(median) ve 75. yüzdelik üçüncü çeyreği gösterir. Çeyrekler arası aralık ise üçüncü çeyrek ile
birinci çeyrek arasındaki genişliktir.
Tanımlayıcı analizler istatistik paket programında (SPSS) Analyze Descriptive

Statistics Descriptives ya da Frequencies menülerinden yararlanılarak kolaylıkla yapılabilir.
10.4.2. Çıkarımsal İstatistikler
Çıkarımsal İstatistikler, ilişkilerin, farkların ve nedensellik ilişkisinin ortaya konması

amacı ile uygulanır. Bu analizler ile örneklemden elde edilen istatistiksel değerin gerçek bir
değer mi, yoksa rastlantıya bağlı olarak elde edilmiş bir değer mi olduğu, gruplar arasında fark
olup olmadığı, değişkenler arasında ilişki olup olmadığı ve grupların homojen olup olmadığı
test edilir. (Burns & Grove, 2009; Dempsey & Dempsey, 2000; LoBiondo-Wood & Haber,
2010; Polit & Beck, 2010).
İstatistiksel yöntemlerin farklı şekillerde sınıflanabildiğinden ve testlerin seçiminde

dikkate alınacak ilkelerden önceki bölümlerde söz edilmişti. Tablo 8-6’da ise verilerin
özelliğine, değişken sayısına ve analizin amacına göre testler topluca özetlenmiştir.
Tablo 8-6’da görüldüğü gibi çok sayıda analiz yöntemi bulunmaktadır. Bu yöntemlerin
içinden hemşirelik araştırmalarında sık kullanılan t- testleri, varyans analizi, ki-kare testleri,
korelasyon analizi ve regresyon analizi bir sonraki bölümde ayrıntıları ile okuyucuya
aktarılacaktır.
351
10.5. Hemşirelik Araştırmalarında Sık Kullanılan Veri Analiz
Yöntemleri
Günümüzde, hemşireler geçmiş yıllara göre daha fazla bilimsel araştırma yapmakta
ve bu araştırmalarını hem ulusal hem de uluslararası düzeyde meslektaşları ile
paylaşmaktadır. Günümüzde veri analizleri büyük ölçüde bilgisayar destekli programlarla
yapılmaktadır. Türkiye’de de hemşirelik eğitimindeki ilerlemelere ve bilişim sistemlerindeki
gelişmelere paralel olarak pek çok hemşire araştırmacı bilgisayar temelli veri analiz
programlarına yabancı değildir. Bu bölümde hemşirelik/sağlık alanında yaygın kullanılan
bazı veri analiz yöntemleri / testler açıklanacak, açıklanan her bir testin anlaşılırlığını
arttırmak için birer örnekle SPSS ile analiz süreci ve analiz çıktılarının değerlendirilmesinden
kısaca bahsedilecektir. Bu bölümde sözü edilen testlerin uygulanması ve yorumlanması
hakkında yazar temel istatistik kaynaklarından yararlanmıştır. Verilen örneklerde sunulan
analiz çıktıları, lisanslı bir SPSS programından yararlanılarak elde edilmiştir.
Analiz yöntemleri, bu bölümde açıklananlarla sınırlı olmayıp farklı/ ileri analiz

yöntemleri hakkında ve burada sözü edilen testlerin detayları ile ilgili daha fazla bilgi edinmek
isteyen araştırmacıların istatistik kaynaklarından yararlanması ve / veya bir istatistik uzmanına
danışması önerilir.
10.5.1. t - Testleri
t- testleri hemşirelik araştırmalarında yaygın kullanılan testlerdendir. Bir gruba ait

ortalama değerin bilinen ya da öngörülen değerden farklı olup olmadığı, bağımsız iki grup
ortalamalarının farkının anlamlı fark olup olmadığı ve herhangi bir grubun farklı koşullar
altındaki (girişim öncesi- sonrası vb) durumlarında farklılık olup olmadığını analiz etmek için
t testleri kullanılabilir (Akgül, 2005; Altunışık ve ark 2012; Burns & Grove, 2009; Özdemir,
2005; Yazıcıoğlu & Erdoğan, 2007). Bu bölümde parametrik t testleri ve bu testlerin
nonparametrik eşdeğeri kabul edilen testler açıklanacaktır.
10.5.1.1. Tek Grup Ortalaması t-Testi
Bu test, bir grupta ölçüm verisi ortalamasının, belli bir evren ortalamasından farkının
anlamlı olup olmadığını irdelemek için kullanılır. Amaç, ölçüm yapılan grubun kaynak olarak
alınan evrenle uyumlu olup olmadığını ve bilinen ya da öngörülen değerden farklı olup
olmadığını belirlemektir (Aksakoğlu 2001; Eymen, 2007; Özdemir, 2006). Bu test aşağıda bir
örnekle (Örnek 8-3) açıklanmıştır.
352
10.5.1.2. Bağımsız İki Grup (Independent Samples) t Testi
İki ayrı bağımsız gruptan aynı konuda elde edilen iki ortalamanın karşılaştırılması amacı
ile bu test kullanılır. Bu analiz için karşılaştırılan iki grubun normal dağılım gösteren iki farklı
evrenden seçilmiş olması ve gözlemlerin birbirinden bağımsız olması gerekir. Her iki grubun
varyanslarının eşit olma zorunluluğu bulunmamakla birlikte, varyansların eşit olup olmama
durumuna göre farklı t değerleri hesaplanmaktadır. Sonuçlar bu farklılık dikkate alınarak
yorumlanır (Altunışık ve ark., 2012; Burns & Grove, 2009; Eymen, 2007; Polit & Beck, 2010)
Örnek 8-4’de parametrik koşulları sağlayan bağımsız iki grup t testi açıklanmıştır.
353
10.5.1.3. Mann Whitney U Testi
Bu test bağımsız iki grup ortalamasının karşılaştırıldığı t testinin nonparametrik eşdeğeri

olarak kabul edilir ve bağımsız iki grubun ortancalarını karşılaştırır (Altunışık ve ark., 2012;
Dempsey & Dempsey, 2000; Eymen, 2007; Sümbüloğlu &Sümbüloğlu, 2000; Talbot, 1995).
Örnek 8-5’de olduğu gibi parametrik analiz koşulları sağlanamıyorsa Mann-Whitney U testi
kullanılır.
354
10.5.1.4. Eşleştirilmiş İki Grup t-Testi
Hemşirelik literatüründe bağımlı iki grubun verilerinin karşılaştırıldığı çalışmaların

sayısı oldukça fazladır. Aynı örnekten farklı koşullar altında elde edilen iki ortalamanın
karşılaştırılmasında parametrik koşullar sağlanıyorsa eşleştirilmiş iki grup t-testi kullanılır
(Akgül, 2005; Altunışık ve ark., 2012; Eymen, 2007; Özdemir, 2005). Bu test aynı gruba
uygulanan eğitim girişimi öncesi ve girişim sonrası yapılan karşılaştırmanın yer aldığı örnek ile
(örnek 8-6) açıklanacaktır.
355
10.5.1.5. Wilcoxon İşaretli Sıralar Testi ve İşaret Testi
Wilcoxon işaretli sıralar testi ve İşaret (Sign) testi sağlık araştırmalarında sıklıkla
kullanılan testlerdir. Bunlar bağımlı gruplarda t testinin nonparametrik eşdeğeri olarak kabul
edilir. Özellikle girişim temelli çalışmalarda öncesi ve sonrasının ya da farklı zamanda yapılan
iki ölçümün karşılaştırılmasında parametrik varsayımlar yerine getirilemediğinde tercih edilir.
Verilerin normalden uzak ancak simetrik ya da simetriye yakın olduğu durumda Wilcoxon İşaretli
Sıralar Testi, verilerin hem normalden hem de simetriden uzak olduğu durumda ise İşaret Testi
kullanılır. Parametrik olan t testinde aritmetik ortalama kullanılırken alternatifi olan bu iki
nonparametrik testte karşılaştırmada median kullanılır (Akgül, 2005; Aksakoğlu, 2001; Dişçi,
2012; Eymen, 2007). Wilcoxon işaretli sıralar testi, örnek 8-7’deki açıklamalarla ile daha iyi
anlaşılabilir.
356
10.5.2. Varyans Analizi
Sağlık araştırmalarında ikiden fazla grup kullanılabilir ya da aynı grup üzerinde ikiden
fazla gözlem- girişim yapılabilir. Bu durumda grupları ikişerli karşılaştırmak hataya neden olur.
İkiden fazla grubun karşılaştırılmasında varyans analizi kullanılmalıdır. Varyans analizinin
temel mantığı üç ya da daha fazla grubun tüm verilerini birlikte analiz etmek, gruplar arasında
fark bulunursa bu farkın hangi gruptan kaynaklandığını ortaya koymaktır (Akgül, 2005;
Altunışık ve ark., 2012; Burns & Grove, 2009; Özdemir, 2006; Polit & Beck, 2010; Yazıcıoğlu
& Erdoğan, 2007).
10.5.2.1. Gruplarda Tek Yönlü Varyans Analizi
Ölçümle belirlenen bir değişken yönünden ikiden çok bağımsız grup arasındaki fark
ve bu farkın nedeni, parametrik bir test olan One-Way ANOVA ile test edilir (Aksakoğlu,
2001; Burns & Grove, 2009; Polit& Beck, 2010).
Varyans analizi ile grup ortalamaları arasında fark olmadığı saptanırsa (p>0.05) ikili
karşılaştırma yapmaya gerek kalmaz. Ancak varyans analizi ile bulunan p değeri <0.05 ise
farkın kaynağını bulmak için ikili karşılaştırma yapılmalıdır. Bu ikili karşılaştırma t testi ile
değil, varyans analizi sonrası yapılan çoklu karşılaştırma yöntemleri (Post Hoc) ile yapılmalıdır.
357
Çok sayıda Post Hoc test bulunmaktadır. Bu testlerden hangisinin kullanılacağına testlerin
özelliklerine göre araştırmacı karar verir. Bu testlerin en çok bilineni ve kullanılanı Scheffe
testidir (Akgül, 2005; Altunışık ve ark., 2012; Özdemir, 2006). Örnek 8-8 tek yönlü varyans
analizinin anlaşılmasında yardımcı olacaktır.
358
10.5.2.2. Bağımsız Gruplarda Kruskal-Wallis Varyans Analizi
Tek yönlü varyans analizinin nonparametrik eşdeğeri Kruskal-Wallis tek yönlü

varyans analizidir. Üç ya da daha fazla bağımsız grup verisi parametrik varsayımları
karşılayamıyorsa bu test kullanılır. Kruskal-Wallis testi ile ortalamalar değil ortancalar
karşılaştırılır. Gruplar arası ortancaların eşit olmadığı saptanırsa (p<0.05) Post Hoc çoklu
karşılaştırma yöntemi olarak anlamlılık düzeyi aşağı çekilerek (0.05/ grup sayısı) gruplar
359
ikişerli olarak Mann-Whitney U testi ile karşılaştırılır (Akgül, 2005; Aksakoğlu, 2001;
Eymen, 2007; Özdemir, 2006). Kruskal-Wallis testi için verilerin normal veya normale yakın
dağılması gerekmez. Örnek 8-9’da Kruskal Wallis varyans analizi açıklanmıştır.
10.5.2.3. Tekrarlı Ölçümlerde Tek Faktörlü Varyans Analizi
Sağlık araştırmalarında tekrarlanan ölçümler sıklıkla kullanılır. Tekrarlanan ölçümler

bağımsız olmadığı için tek yönlü varyans analizi-ANOVA kullanılamaz. Aynı grup-örneklem
üzerinde ikiden fazla ölçüm, gözlem, değerlendirme yapıldığında bu değerlendirmeler arasında
fark olup olmadığını belirlemek için ilişkili gruplarda / tekrarlı ölçümlerde tek faktörlü varyans
analizi kullanılır (Akgül, 2005; Eymen 2007; Özdemir, 2006). Örnek 8-10 bu analizin
anlaşılmasında yararlı olacaktır.
360
10.5.2.4. Tekrarlı Ölçümlerde Friedman Varyans Analizi
Bağımlı üç ya da daha fazla grubun karşılaştırılmasında parametrik analiz koşulları

sağlanamıyorsa ilişkili gruplarda varyans analizinin nonparametrik eşdeğeri olan Friedman
Varyans Analizi kullanılmalıdır (Akgül, 2005; Altunışık ve ark., 2012; Eymen, 2007;
Özdemir, 2006). Bu testi bir örnek ile açıklayabiliriz.
361
10.5.2.5. Bağımsız Gruplarda İki Yönlü Varyans Analizi
Bağımsız gruplarda iki yönlü varyans analizi ölçümle belirtilen bir bağımlı değişken
üzerinde (örneğin risk puanı, A1c düzeyi, vb) birden fazla bağımsız değişkenin (yaş, cinsiyet,
eğitim düzeyi vb) ortak etkisini ölçmek için kullanılır. Bağımlı gruplarda ise aynı amaçla
tekrarlı ölçümlerde çift yönlü varyans analizi kullanılır (Akgül, 2005; Eymen, 2007; Özdemir,
2006). Bağımsız gruplarda iki yönlü varyans analizi Örnek 8-12 ile açıklanmıştır.
362
10.5.3. Ki-Kare (χ2) Testleri
En yaygın kullanılan nonparametrik testlerden biri olan olan ki-kare testi ile iki nitel
değişken arasında istatistiksek olarak anlamlı bir ilişki bulunup bulunmadığını irdelemek
mümkündür (Akgül, 2005; Burns & Grove, 2009; Dempsey & Dempsey, 2000; Polit & Beck,
2010). Burada bir nominal değişkenin (örn. cinsiyet) başka bir nominal değişkenle (örn:
hastalık evresi) ilişkili olup olmadığı araştırılır. Değişkenlerden biri ya da ikisinin de ordinal
olduğu durumlarda da ki kare uygulanabilir (Özdemir, 2006). Ki-kare testinde gözlenen frekans
değeri ile beklenen frekans değerlerinin karşılaştırılması yapılmaktadır. Bu testin yapılma
amaçları; uyumluluk seviyesinin belirlenmesi, değişkenler arasındaki ilişkilerin test edilmesi
ve iki değişkenin birbirinden bağımsız olup olmadığının belirlenmesi olarak özetlenebilir. Ki
kare testleri yapılma amacına ve değişken sayısına ve değişkenlerin düzeyine göre farklı
şekillerde sınıflanabilir. (Akgül, 2005; Altunışık ve ark., 2012; Dişçi, 2012; Özdemir, 2005;
Yazıcıoğlu & Erdoğan, 2007).
363
10.5.3.1. Dört Gözlü Düzende Ki-Kare Testi
Dört gözlü χ2 testinin uygulanabilmesi için, örneklem seçiminde taraf tutulmaması,

verinin frekans verisi şeklinde olması, bağımsız gözlemler olası ve yeterli büyüklükte beklenen
frekansların olması gerekir. Her gözdeki gözlem sayısının ya da beklenen frekansların belli bir
değerin altında olup olmaması durumuna göre değişik şekillerde ve değişik adlar altında
uygulanır (Akgül, 2005; Özdamar 2001). Bunlar; Pearson Ki–Kare: Gözlerdeki gözlem
sayısının 25’in üzerinde olması durumunda uygulanır. Yates Düzeltmeli Ki–Kare: Herhangi bir
gözdeki gözlem sayısının 25’in altında olması durumunda uygulanır. Bazı istatistiksel
yazılımlarda bu teste ilişkin sonuç; “düzeltilmiş ki-kare” (corrected chi-square) adı altında
verilmektedir. Fisher kesin Ki-Kare: Herhangi bir gözdeki beklenen frekans değeri 5’in altında
ise Fisher’in kesin ki-kare testinden yararlanılır. Klinik uygulamadan bir örnekle (örnek 8-13)
dört gözlü düzende ki-kare testini açıklanmıştır.
364
10.5.3.2. Çok Gözlü Düzenlerde Ki-Kare Testi
Dört gözlü dışındaki tüm düzenlere çok gözlü düzen denir. İncelenen değişkenlerden
biri veya her ikisi de ikiden çok nitelik halinde ise bu düzen kullanılır. Çok gözlü düzende ki-
kare testinin analizi ve yorumlanması dört gözlü düzenle benzerdir (Akgül, 2005).
365
10.5.3.3. Tek Grup Düzeninde Ki-Kare Testi (Ki-Kare Uyum İyiliği
Testi)
Örneklemin belirli bir teorik dağılıma sahip evrenden gelip gelmediğini test etmek için
bu analiz kullanılır (Akgül, 2005; Dişçi, 2012; Eymen, 2007). Başka bir deyişle, örneklem
grubundaki değerlerin dağılımının örneklemin çekildiği ana kitlenin dağılımı ile uyumu bu
analiz ile değerlendirilir. Ki-Kare Uyum İyiliği Testinin uygulanabilmesi için örneklem
büyüklüğünün en az 50 olması gerekir, örneklem büyüklüğü 50’nin altında ise bu sınamada
Kolmogorov-Smirnov testi uygulanır (Dişçi, 2012).
10.5.3.4. Bağımlı Gruplarda Ki-Kare Testi (McNemar Testi)
Bu test, niteliksel bir değişken yönünden aynı bireyler/ deneklerden farklı zaman ya da
durumlarda elde edilen iki gözlemin farkını analiz etmek için kullanılır. Aynı bireyler üzerinde
farklı zamanda gözlem yapıldığı için bu gruplar bağımsız değildir. Bu analizde test edilen
değişken (var-yok, hasta- sağlam vb) sayımla belirtilen niteliksel bir değişkendir. Bu test
yalnızca dört gözlü düzenlerde uygulanabilir ve verilerin, ki-kare testinin varsayımlarını
karşılaması gerekir (Akgül, 2005; Özdemir, 2006; Sümbüloğlu & Sümbüloğlu, 2000). Örnek 8-
14’de McNemar Ki-Kare testi bir örnek ile açıklanmıştır.
Korelasyon
(Bağıntı) Analizi
366
Korelasyon analizi sağlık bilimlerinde sık kullanılan bir analiz tekniğidir. Değişkenler
arasında ilişki olup olmadığını, ilişki varsa bu ilişkinin yönünü ve gücünü belirler. Bu testin
güvenli sonuçlar verebilmesi için verinin metrik özellik taşıması gerekir. Korelasyon analizi ile
ölçülmeye çalışılan ilişki doğrusal (lineer) ilişkidir. İlişkinin doğrusal olup olmadığını anlamak
için ise analiz öncesi serpme grafik yapılmalıdır. Korelasyon analizi ile hesaplanan korelasyon
katsayısı “r” ile gösterilir ve -1 ile +1 arasında değer alır. Korelasyon katsayısının + 1 olması iki
değişken arasında pozitif yönde mükemmel bir doğrusal ilişki olduğunu, -1 olması negatif yönde
mükemmel bir ilişki olduğunu gösterir. Her iki yönde 0’dan 1’e yaklaştıkça ilişkinin kuvveti artar,
1’den 0’a yaklaştıkça ilişkinin kuvveti azalır, 0’a gelince kaybolur. İlişkinin yönü ilişkinin gücünü
etkilemez (Altunışık ve ark., 2012; Burns& Grove, 2009; Dempsey & Dempsey, 2000; Dişçi,
2012; Özdamar, 2003; Polit & Beck, 2010; Yazıcıoğlu & Erdoğan, 2007). Korelasyon katsayısı
aşağıdaki değerler dikkate alınarak yorumlanır (Akgül, 2005).
0.00-0.25: çok zayıf
0.26-0.49: zayıf
0.50-0.69: orta
0.70-0.89: yüksek
0.90-1.00: çok yüksek ilişki
Çeşitli korelasyon hesaplamaları vardır. Bunlar; Pearson, Spearman ve Kendall’s Tau-

b korelasyonlarıdır. Pearson korelasyonu parametrik test olup en az aralık seviyesinde ölçüm
gerektirmektedir. Değişkenlerden biri ya da her ikisinin normal veya normale yakın dağılımı
varsa değerlendirme parametrik bir test olan Pearson korelasyon analizi ile yapılır.
Değişkenlerin her ikisi de normalden uzak ise değişkenlerin sıraları arasındaki doğrusal ilişkiyi
ölçmek için Spearman korelasyonu kullanılır. Bu analiz sıralama (rank) seviyesinde
ölçümlere uygulanır. SPSS’de Spearman korelasyon analizi ve bulgunun yorumlanması
pearson korelasyonu ile benzer şekilde yapılır (Altunışık ve ark., 2012; Akgül, 2005).
10.5.4. Pearson Korelasyon Analizi
Korelasyon analizinde en sık kullanılan yöntemlerden biridir. Düz korelasyon olarak da

bilinir. Değişkenler arasındaki korelasyon, analiz sonucunda elde edilen -1 ile +1 arasında
değişen ve “r” ile gösterilen Pearson korelasyon katsayısına göre değerlendirilir (Akgül 2005;
Aksakoğlu 2001; Burns & Grove, 2009). Örnek 8-15’de Pearson Korelasyon Analizi
açıklanmıştır.
367
10.5.5. Regresyon Analizi
Gelecekte olabilecek olayları, durumları öngörebilmek, tahmin etmek günlük

hayatımızda oldukça önemli bir konudur. Günlük hayatımıza paralel olarak hemşirelik
uygulamalarında bu tahminler çok daha önemlidir. Hemşirelerin bakımlarını
şekillendirebilmek için hastalıklar, bakım gereksinimleri, hastanın hastanede kalış süresi vb.
ilgili öngörü ve tahminlerinin olması bakımın özelliğini etkileyecektir (Burns & Grove, 2009).
Tahmin yapabilmek için elimizde bazı verilerin olması ve bu verinin bir istatistik analiz
sürecinden geçmesi gerekir. Bu amaçla en yaygın kullanılan analiz regresyon analizidir.
Regresyon analizi metrik bir bağımlı değişken ile bir veya daha fazla sayıda metrik
bağımsız değişken arasındaki ilişkiyi inceleyen, bilinen bulgulardan bilinmeyen gelecekteki
olaylarla ilgili tahminler yapılmasına olanak sağlayan, değişkenlerden birisi belirli bir birim
değiştiğinde diğerinin nasıl bir değişim gösterdiğini inceleyen çok değerli bir analiz yöntemidir
(Akgül, 2005; Altunışık ve ark., 2012). Başka bir ifade ile regresyon analizi, sayısal değişkenler
arasındaki ilişkinin derecesini veren bağıntı analizine ek olarak değişkenlerden biri bilindiğinde,
diğerini kestirebilmemize yarayan bir istatistik analiz tekniğidir (Özdamar, 2003; Özdemir,
2005). Regresyon analizi genel olarak aşağıdaki sorulara cevap aramada kullanılabilir (Altunışık
ve ark., 2012).
- Bağımlı değişkendeki değişimin önemli bir kısmı bağımsız değişkenlerce

açıklanabilir mi? (değişkenler arasında ilişki var mı?)
- Bağımlı değişkendeki değişimin ne kadarı bağımsız değişkenlerce
368
açıklanabilmektedir? (ilişkinin şiddeti)
- Değişkenler arasında ne tür bir ilişki vardır?
- Bağımlı değişkene ait ileriye dönük değerleri tahmin etmek mümkün müdür ve
nasıl tahmin edilmelidir?
- Belirli şartların kontrol edilmesi durumunda, spesifik bir değişken veya

değişkenler grubunun diğer değişken veya değişkenler üzerindeki etkileri nedir ve nasıl
değişmektedir?
Tahmin yapabilmek için, bağımlı (y) ve bağımsız (x) değişkenleri arasındaki ilişki mutlaka
ölçülmelidir. Bağımlı değişken (y) regresyon modelinde açıklanan ya da tahmin edilen değişken,
bağımsız değişken (x) ise modelde açıklayıcı değişkendir ve bağımlı değişkenin değerini tahmin
etmek için kullanılır. Bağımlı ve bağımsız değişkenler arasında doğrusal bir ilişki-korelasyon
varsa regresyon denklemi geliştirilir (Akgül, 2005).
Regresyon analizi, basit regresyon, çoklu regresyon olarak gruplanabilir. Her iki analiz,
değişkenler arasında doğrusal bir ilişki olduğunda ve sayısal bağımlı değişken varlığında
kullanılabilir, Ayrıca, bağımlı değişkenin ikili yani dikotom (sağ-ölü, hasta-sağlam vb) olduğu
durumlarda lojistik regresyon analizi kullanılır(Akgül, 2005).
10.5.5.1. Tek Değişkenli – Basit Doğrusal Regresyon Analizi
Bir bağımlı değişken ve bir bağımsız değişken arasındaki ilişkiyi inceleyen analiz
tekniğidir. Bu analizde bağımlı ve bağımsız değişkenler arasında doğrusal (lineer) ilişkiyi temsil
eden bir doğru denklemi formüle edilir(Altunışık ve ark., 2012; Burns & Grove, 2009; Eymen,
2007; Özdemir, 2006). Regresyon analizinin yorumlanabilmesi için aşağıda bazı kavramlar
açıklanmıştır (Akgül, 2005; Altunışık ve ark., 2012; Özdemir, 2005).
R: bağımlı değişken ile bağımsız değişken arasındaki korelasyonu ifade eder.
R2 (R squared): belirleme katsayısı olarak da bilinen R2 doğrusal modelin uyum iyiliğinin

göstergesidir. Bu değer bağımlı değişkendeki varyansın (değişimin) ne kadarının (%kaçının)
bağımsız değişken tarafından açıklandığını gösterir.
Uyarlanmış R2 (Adjusted R2): regresyon modelinin gerçek açıklama gücünü gösterir.

Genellikle R2’den daha düşük olma eğilimindedir.
F testi sonucu: regresyon modelinin anlamlı olup olmadığını incelemek için ANOVA
testi yapılır ve elde edilen F değerine karşılık gelen anlamlılık seviyesine göre (p<0.05 ise
model anlamlıdır) modelin anlamlı olup olmadığı yani bağımlı değişkeni açıklamada modelin
katkısı hakkında yorum yapılır.
Beta değeri: bu değer standardize edilmiş regresyon katsayısıdır. Tek değişkenli

regresyon analizinde bu değer bağımlı ve bağımsız değişken arasında korelasyon katsayısına
esittir. Beta değerine karşılık gelen anlamlılık seviyesinin 0.05’den küçük olması sözkonusu
369
değişkenin modeli açıklamada istatistiki açıdan katkı sağladığını düşündürür
Güven Aralığı (Confidence Interval-CI): regresyon eşitliği ile hesaplanmış olan

regresyon katsayısı ancak belirtilen güven aralığı değerleri içinde geçerlidir, bu değerlerin
dışında geçerliliğini yitirmektedir. Aralık dışındaki bölge için yeni bir model gerekir. Bu
nedenle regresyon analizi sonuçları verilirken anlamlılık düzeyi ile birlikte güven aralığı da
verilmektedir.
Regresyon analizinde bağımsız değişkenin bağımlı değişkeni açıklıyor olması

nedenselliği göstermez. Regresyon analizi değişkenler arasındaki ilişkinin yapısı ve
derecesi ile ilgilenmektedir (Altunışık ve ark., 2012; Özdemir, 2005). Örnek 8-16’da
gösterilen tek değişkenli regresyon analizi modeline ait tablolar, bu testin anlaşılmasında
yararlı olabilir.
10.5.5.2. Çoklu Değişkenli Regresyon Analizi
Sağlık araştırmalarının odağında bulunan insan karmaşık bir sistemler bütünüdür.

Hem biyolojik, hem davranışsal olaylarda, gözlenen bir sağlık değişkeni, çok sayıda
değişkenin etkilemesi sonucu ortaya çıkabilir. Sağlık ile ilişkili durumlarda bir sonucu
370
(bağımlı değişkeni) açıklamak için genellikle iki ya da daha fazla etken (bağımsız değişken)
söz konusudur. Bir bağımlı değişken ve birden fazla bağımsız değişkenin yer aldığı regresyon
modellerine çok değişkenli regresyon analizi denir. Bu analizde bağımsız değişkenler eş
zamanlı olarak bağımlı değişkendeki değişimi açıklamaya çalışır. Çoklu regresyonun en
önemli avantajı, bağımsız değişkenlerin toplu etkisini göstermesi yanında diğer değişkenler
kontrol altında tutularak her değişkenin etkisinin tek tek de görülebilmesidir. En iyi şekilde,
bağımlı ve bağımsız değişkenlerin normal ve normale yakın dağıldığı durumlarda uygulanır
(Akgül, 2005; Aksakoğlu 2001; Altunışık ve ark., 2012; Burns & Grove, 2009; Özdamar,
2003; Özdemir, 2006). Bu analizin yorumu tek değişkenli regresyon analizine benzer. Ancak
analizde çıkan bazı değerler tek değişkenli regresyon analizine göre farklılıklar gösterir.
Örneğin, R’nin karşılığı çoklu korelasyon katsayısı (Multiple R) olarak ifade edilir. Multiple
R bağımlı değişken ile birlikte ele alınan bir grup bağımsız değişkendeki değişimin
bağıntısının göstergesidir. Benzer olarak, R 2 değeri, birlikte ele alınan bir grup bağımsız
değişkenlerdeki değişimin bağımlı değişkendeki değişimin ne kadarını (%) açıkladığının
ölçüsüdür (Altunışık ve ark., 2012).
10.5.5.3. Lojistik Regresyon Analizi
Çok değişkenli regresyon analizinde metrik özellikli bir bağımlı değişken ile birden
fazla bağımsız değişken arasındaki ilişki incelenir. Ancak bazı durumlarda bağımlı değişken
kategorik (başarılı-başarısız, hasta-sağlam vb) olabilir. Bağımlı değişkenin kategorik olduğu
durumlarda doğrusal regresyon modeli uygulanamayacağı için lojistik regresyon kullanılır.
Lojistik regresyonda bağımsız değişkenler genellikle sürekli değişkendir ancak bu zorunlu
değildir. Regresyon analizinde bağımsız değişkenlerin normal dağılım göstermesi gerekirken
lojistik regresyonda bağımsız değişkenlerin dağılımına ilişkin hiçbir önkoşul yoktur. Doğrusal
regresyona benzer olarak lojistik regresyonda da bazı değişkenlerin değeri esas alınarak tahmin
yapılır. Farkı ise doğrusal regresyonda tahmin edilecek bağımlı değişken, sürekli değişken
olduğu halde lojistik regresyonda bağımlı değişken nominaldir. Bağımlı değişken 0 ve 1 olarak
kodlanır. Lojistik regresyon analizi ile bir durumun gerçekleşme ya da gerçekleşmeme olasılığı
hesaplanır ve bu olasılık Odds Oranı ile ifade edilir. Çoklu regresyon analizinde olduğu gibi
lojistik regresyon analizinde de öncelikle modelin uygunluğu test edilir. Model istatistiksel
olarak anlamlı ise değerlendirmeye devam edilir. Model tarafından bağımlı değişkende
açıklanan varyans, Cox&Snell R2 ve Nagelkerke R2 değerleri ile ifade edilir ve bu değerler
doğrusal regresyondaki R2‘ye benzer şekilde yorumlanır. Modelde yer alan bağımsız
değişken/değişkenlerin modelin açıklayıcılığına katkısının istatistiksel açıdan anlamlı olup
olmadığı ise “Wald” istatistiğine göre değerlendirilir. Bu değer doğrusal regresyon analizindeki
t değerine karşılık gelir. Wald değerinin anlamlılık düzeyi kabul edilebilir (p<0.05) düzeyde ise
o değişkenin modele katkısı olduğu anlaşılır. Analiz tablosunda “Exp (B)” sütunundaki değerler
ise Odds oranını gösterir. Odds Oranı, bir ihtimalin diğer ihtimale oranı olarak tanımlanır. Exp
(B) değeri söz konusu değişkende yapılan bir birimlik artışın olasılık oranında yapacağı
değişimi gösterir (Akdur, 2005; Aksakoğlu 2001; Altunışık ve ark., 2012; Özdemir, 2005). Bu
açıklamalar Örnek 8-17 üzerinden izlenirse konu daha iyi anlaşılacaktır.
371
10.6. Bulguların Yorumlanmasında Önemli Noktalar
Bir bilimsel çalışmada, istatistik analizi sonucu elde edilen bulguların yorumlanması
ve okuyucuya anlamlı ve doğru bilgi olarak sunulması zorunludur. Bu aşama araştırma
sürecinin en kritik ve zor aşamasıdır. Bu noktada da araştırma bulgularının değerlendirilmesi
için yaratıcılık ve eleştirel düşünme çok önemlidir (Talbot,1995). Verilerin yorumlanmasını
kolaylaştırmak için izlenmesi gereken beş adım; (1)Bulguların organizasyonu, (2) Verilerin
yeterliliğinin değerlendirilmesi, (3) Bulguların anlamlandırılması, (4) Anlamlılığın
değerlendirilmesi ve bulguların yorumlanması, (5) Etkilerin belirlenmesi olarak sıralanır
(Talbot,1995).
Araştırma bulgusu, amaçlar doğrultusunda yapılan analizlerden sonra, problem

çözümüne “ışık tutucu” nitelikteki bilgidir. Bulgu, ham verilerin işlenmesi, çözümlenmesi ve
yorumlanması ile elde edilen bilgidir (Karasar, 2012). Niceliksel analiz için yapılan testlerde
elde edilen “p” değeri ve güven aralığı sonucun yorumlanmasında esas alınan değerlerdir (Polit
&Beck, 2010).
Bulguların değerlendirilmesi büyük oranda kişiseldir. Birçok araştırmacı ilk bakışta

istatistiksel anlamlılığı fark eder. Fakat bilimsel çalışmalarda istatistiksel anlamsızlık da
önemlidir. Anlamlı sonuçlar elde edildiğinde analizin sonlandırılması ve dokümantasyona
geçilmesi, araştırmayı sadece mekanik ve teknik bir işlem haline getirir. Asıl araştırma, elde
edilen bilgilerin anlamlı da olsa, anlamsız da olsa tekrar değerlendirilmesi ile ortaya çıkar. Bu
aşamada araştırmacı “Neden?”, “Neden değil?” gibi objektif ve eleştirel bir şekilde sorular
sorarak, araştırma bulgularını irdelemelidir (Talbot,1995).
Yorumlama, çözümlenmiş verilere, araştırma amaçları doğrultusunda anlam verme

işlemidir. Karasar (2012) kitabında Borg (1969)’un “uygun bir yorumla bütünleşmeyen veriler
(bulgular) araştırma problemine bir çözüm önerisi getiremeyeceği gibi, dağınık ve ilişkisiz
372
olacaktır” ifadesini aktarmaktadır. Verilerin yorumlanmasında, araştırmacı belli yorum
ölçütleri kullanmak zorundadır ve bu ölçütler araştırmanın planlama aşamasında belirlenir.
Verilerin, işlenmesi, çözümlenmesi ve yorumlanması aşamalarında pek çok hata

yapılabilir (Karasar, 2012). Yorumlama aşamasına kadar olan süreçte yapılacak her hangi bir
hata bulguların yanlış ve hatalı yorumlanmasına yol açabilir. Veri analiz sürecinde
yapılabilecek olası hatalar ise aşağıdaki şekilde özetlenebilir.
- Verilerin toplanmasındaki olası yanlılıkları ve veri toplama araçlarının geçerlik-

güvenirlik sonuçlarını dikkate almamak,
- Verilerin hatalı- eksik toplanması, kodlanması ve hatalı veri girişi,
- Çalışmanın amacına ve elde edilen verinin özelliklerine uygun analiz

yöntemlerinin seçilmemesi,
- Verilerin uygun sınıflanmaması,
- Araştırmanın amacını dikkate almadan tüm değişkenleri analize sokmak ve

bunun sonucunda bulgu karmaşası,
- İstatistik programından çıkan tüm sonuçların doğru kabul etmek, şüpheli

bulguları tekrar test etmemek,
- Analiz sonuçlarını değerlendirememek, ya da yanlış değerlendirmek,
- Araştırmanın sınırlılıklarını dikkate almamak,
- Araştırmanın ana/ önemli değişkenlerinin hepsini dikkate almamak,
- Beklenenin aksi yönde çıkan bulguları önemsememek,
- Bulgular üzerinden kesin yargılarda bulunmak.
373
Uygulama Soruları
1) Bir hasta grubunun yaşlarını not ederek oluşturacağınız sayı dizisinde aritmetik
ortalama, ortanca (median) ve tepe değeri (mod) bulunuz.
2) Bir anket formunun veri tabanına nasıl aktarılabileceğini araştırınız.
3) Veri analizi için hangi istatistik programlarının kullanılabileceğini araştırınız.
374
 Araştırmaya konu olan, sorunun çözümünde kullanılan her türlü değer, olgu,
varlık ve bilgiye veri denir.
 İki ve ya daha fazla değişken/özellik arasındaki ilişki öngörüsü/ önyargısına

hipotez denir. Araştırmalarda verilerin analizi ve yorumlanmasında iki tip hipotez kullanılır. H0
hipotezi fark, ilişki olmadığını, H1 hipotezi ise ilişki, fark olduğunu öngörür.
 Gerçekte doğru olan bir H0 hipotezinin yanlışlıkla reddedilmesi sonucu ortaya

çıkan hata Tip I hata
gösterilir.
 Gerçekte yanlış olan H0 hipotezinin analizler sonucunda doğru kabul edilmesi

veya yanlış bir H0 hipotezinin reddedilememesi ise Tip II hata olarak ifade edilir. Tip II hata
 Araştırma sürecinde verilerin toplanmasından sonraki aşama verilerin analize

hazırlanması ve uygun yöntemle analiz edilmesidir.
 Veri analizinin sağlıklı yapılabilmesinin temel koşulları toplanan verinin doğru

ve uygun bir şekilde kodlanması ve veri tabanına aktarılmasıdır.
 Yapılan araştırmada hangi istatistik yöntemle çözümleme yapılacağına karar

vermek için, araştırmanın amacı (tanımlamak, farkları belirlemek, ilişkileri belirlemek,
nedenselliği araştırmak), verilerin / değişkenlerin özelliği (nominal, ordinal, sayısal, bağımlı,
bağımsız vb.), verinin dağılımı (normal, normalden uzak), karşılaştırılacak grup sayısı,
grupların özelliği (bağımsız, tekrarlı ölçüm, bağımlı gruplar) ve gruplardaki eleman sayısı
bilinmesi gereken en önemli konulardır.
 İstatistik testleri farklı şekillerde sınıflandırılmakla birlikte genellikle

Tanımlayıcı İstatistikler (Decriptive Statistics)” ve Çıkarımsal İstatistikler (Inferential
Statistics) olmak üzere iki ana grupta toplanırlar.
 Tanımlayıcı İstatistikler, araştırma verilerinin basit olarak sınıflanması ve

özelliklerinin açıklanması amacı ile yapılır.
 Çıkarımsal İstatistiklerin uygulanma amacı ise, ilişkilerin, farkların ve

nedensellik ilişkisinin analiz edilmesidir.
 Çıkarımsal istatistikler parametrik ve nonparametrik olarak da gruplanabilir.

Veriler ölçüm ile elde edilmiş ise; örneklem sayısı 30’dan büyük ise; veriler normal dağılım
gösteriyorsa ve varyanslar homojen ise parametrik testler seçilir.
 Veriler sayımla elde edilmiş ise; örneklem sayısı 30’dan küçük ise, veriler
normal dağılım göstermiyorsa ve varyanslar homojen değilse nonparametrik testler seçilir.
375
 t testi hemşirelik araştırmalarında sıklıkla tercih edilen testlerden biridir. Bu test
ile;
– Bir gruba ait ortalama değerin önceden belirlenen ya da öngörülen değerden

farklı olup olmadığı, bağımsız iki grup arasındaki farklar, bağımlı iki grup arasındaki farklar
ortaya konabilir.
– Mann- Whitney U testi, Bağımsız İki Gruplu t testinin, Wilcoxon İşaretli Sıralar
Testi ve İşaret Testi ise Eşleştirilmiş İki Grup t testinin nonparametrik eşdeğeri olan testlerdir.
 Araştırmalar ikiden fazla grup üzerinde yürütülmüşse ya da aynı grup üzerinde

ikiden fazla gözlem- girişim yapılmışsa bu durumda grupları ikişerli karşılaştırma yapmak
hataya neden olur. Bu durumda varyans analizi kullanılmalıdır. Bu analizin temel mantığı üç
ya da daha fazla grubun tüm verilerini birlikte analiz etmek, gruplar arasında fark bulunursa bu
farkın hangi gruptan kaynaklandığını ortaya koymaktır.
– Üç ya da daha fazla bağımsız grup arasındaki fark ve bu farkın nedeni

parametrik bir test olan Tek Yönlü Varyans Analizi (One-Way ANOVA) ile test edilir. Tek
yönlü varyans analizinin nonparametrik eşdeğeri Kruskal-Wallis varyans analizidir.
– Sağlık araştırmalarında İlişkili Gruplarda / Tekrarlı Ölçümlerde Tek Faktörlü

Varyans Analizi sıklıkla kullanılır. Bu testin nonparametrik eşdeğeri ise Friedman Varyans
Analizidir.
 Bağımsız gruplarda iki yönlü varyans analizi belli bir bağımlı değişken üzerinde
(örneğin risk puanı, A1c düzeyi, vb) birden fazla bağımsız değişkenin (yaş, cinsiyet, eğitim
düzeyi vb) ortak etkisini ölçmek için kullanılır.
 En yaygın kullanılan nonparametrik testlerden biri ki-kare testidir. Ki-kare

testinde gözlenen frekans değeri ile beklenen frekans değerlerinin karşılaştırılması yapılır.
 Korelasyon analizi sağlık bilimlerinde sık kullanılan bir analiz tekniğidir.

Korelasyon analizi değişkenler arasında ilişki olup olmadığını, ilişki varsa bu ilişkinin yönünü
ve gücünü belirlemeye yarar. Pearson korelasyonu parametrik, Spearman korelasyon analizi
nonparametrik testtir. Bu analiz ile iki değişken arasında korelasyon bulunması sebep-sonuç
ilişkisi olduğu anlamına gelmez.
 Regresyon analizi metrik bir bağımlı değişken ile bir veya daha fazla sayıda
metrik bağımsız değişken arasındaki ilişkiyi inceleyen, bilinen bulgulardan bilinmeyen
gelecekteki olaylarla ilgili tahminler yapılmasına olanak sağlayan, değişkenlerden birisi belirli
bir birim değiştiğinde diğerinin nasıl bir değişim gösterdiğini inceleyen çok değerli bir analiz
yöntemidir.
 Bağımlı değişkenin kategorik olduğu durumlarda doğrusal lojistik regresyon

modeli kullanılır.
376
 Verilerin doğru yöntemle analiz edilmesi kadar analiz sonucunda elde edilen
değerlerin yorumlanması da önemlidir. İstatistiksel değerlendirmede hipotezin kabul edilip
edilmeyeceğine test istatistiğinin anlamlılık değerine (p) göre karar verilir. Bu değer araştırmacı
tarafından belirlenir ve genellikle 0.05 ve 0.01 değerleri kullanılır.
 Araştırmalarda p’nin değerinin nasıl rapor edileceği ile ilgili bir fikir birliği
bulunmamaktadır. Bu değer doğrudan yazılabildiği gibi (örneğin; p=0.003, p=0.56) p değerinin
0.05, 0.01 ya da 0.001’den büyük ya da küçük olduğu da belirtilebilir. Elde edilen p değeri
0.001’den küçük olmadıkça doğrudan değerinin yazılması, bu değer 0.000 bulunmuşsa
p<0.001olarak rapor edilmelisi önerilmektedir.
 Sonucun istatistiksel olarak anlamlı olması kadar beklenti ile uyumlu ise anlamlı
bulunmaması da son derece değerlidir. Ayrıca istatistiksel anlamlılık klinik anlamlılık ile her
zaman uyumlu olmayabilir.
377
Bölüm Soruları
1. Veri dağılımının normalden uzaklaşarak sağa ve sola doğru yer değiştirmesine ne

denir?
a) Güven aralığı
b) Çarpıklık (skewness)
c) Diklik (kurtosis)
d) Normal dağılım
e) Değer aralığı
2. Ölçü birimlerine göre veriler "ölçülebilen" ve "tanımlanabilen" veriler olmak üzere

gruplanır. Aşağıdakilerden hangisi "tanımlanabilen" bir veridir?
a) Ağırlık
b) Hemoglobin Düzeyi
c) Cinsiyet
d) Boy uzunluğu
e) Kan basıncı
3. Aşağıda bir hasta grubunun ağırlık değerleri listelenmiştir. Bu hasta grubunun kilo
ortalamasını hesaplayınız.
50/53/65/68/62/70/89/92/69/72
a) 62
b) 65
c) 68
d) 69
e) 72
4. Aşağıdaki istatistik analizlerden hangisi "parametrik" bir testtir?
a) ANOVA
b) Mann Whitney U
c) Kruskal-Wallis
d) Ki-kare
e) Spearman korelasyonu
5. Aşağıda verilen p değerlerinden hangisinin yazımı uygun değildir?
a) p=0.042
b) p<0.05
c) p=0.000
d) p>0.05
e) p<0.001
378
6. Hipotezin tanımı yaparak verilerin analizi ve yorumlanmasında kaç tip hipotez
kullanılır açıklayınız.
7. Tip I ve Tip II hatayı tanımlayınız.
8. Üç ya da daha fazla bağımsız grup arasındaki fark ve bu farkın nedeni hangi

parametrik test ile değerlendirilir?
9. Regresyon analizini kısaca açıklayınız
10. Araştırmacı depresyon tedavisi gören kadınların kaygı düzeyleri ile sosyal destek
düzeyleri arasındaki ilişkiyi incelemek istemektedir. Bu amaçla korelasyon analizi kullanmış
ve sonucu r = - 0.70, p<0.01 bulmuştur. Bu sonucu yorumlayınız.
Cevaplar: 1) b, 2) c, 3) d, 4) a, 5) c
379
11. ARAŞTIRMA RAPORUNU YAZMA VE YAYIMLAMA*
 *
Semra ERDOĞAN
380
 Nicel Araştırma Raporu
 Başlık (Title)
 Yazar (lar)
 Öz / Özet
 Giriş
o Literatür İnceleme
o Araştırmanın Çerçevesi
o Araştırma Problemi
 Yöntemler
o Tasarım
o Çalışmanın Yapıldığı Yer ve Örnekleme
o Ölçüm Yöntemleri
o Veri Toplama Süreci
 Bulgular
o Bulguların Tablo ile Gösterilmesi
o Bulguların Şekil ve Grafiklerle Gösterilmesi
 Tartışma
 Sonuç
 Nitel Araştırma Raporu
 Başlık
 Özet
 Giriş
 Yöntem
o Veri Toplama Süreci
381
o Bulgular
o Tartışma
 Nitel Araştırma Sürecinin Değerlendirilmesi
 Nicel ve Nitel Araştırma Raporlarında Kaynak Gösterme
 Metin İçinde Kaynak Gösterme
 Kaynaklar Bölümünde Kaynak Gösterme
 Araştırma Sonuçlarının Yayımlanması
382

Konu Kazanım
Araştırma sonuçlarının
Bilimsel rapor yazma ve raporlandırılması ve
Okuyarak /Araştırarak
yayımlama yayımlanmasının önemini ve
gereğini açıklayabilmek
Nicel araştırma raporunun

Nicel araştırma temel bölümlerine özgü
raporunun çerçevesi içerikleri tanımlayabilmek / Okuyarak /Araştırarak
tartışabilmek
Nitel araştırma raporunun

Nitel araştırma temel bölümlerine özgü
raporunun çerçevesi içerikleri tanımlayabilmek / Okuyarak /Araştırarak
tartışabilmek
Bilimsel raporlarda metin

Bilimsel raporlarda içinde ve metin sonunda
kaynak gösterme Okuyarak/
kaynak gösterme
yaklaşımlarını açıklayabilmek / Araştırarak
tartışabilmek
Araştırma sonuçlarını bir

Araştırma sonuçlarını dergide ya da sunu olarak Okuyarak/
yayımlamak yayımlama aşamalarını
Araştırarak
açıklayabilmek / tartışabilmek
383
Anahtar Kavramlar
 Nicel araştırma
 Nitel araştırma
 Raporlama
 Başlık
 Yazar
 Öz
 Özet
 Anahtar kelimeler
 IMRAD
 Giriş
 Literatür inceleme
 Araştırma çerçevesi
 Hipotezler
 Yöntemler
 Tasarım
 Araştırmanın yapıldığı yer
 Örnekleme • Ölçüm yöntemleri
 Veri toplama süreci • Bulgular
 Tablo
 Şekil
 Grafik
 Tartışma
 Sonuç
 Öneri
384
 Kaynak kullanma
 Kaynak Yazma
 Nümerik yaklaşım
 Vancouver sistemi
 Alfabe-sıra yaklaşımı
 Yazar-tarih yaklaşımı
 Amerika Psikoloji Derneği
 APA
 Yayımlama
 Etki faktörü
 H-göstergesi
 Kritik
 Değerlendirme
385
Giriş
Araştırma sürecinde son adım araştırma bulgularının / sonuçlarının yayımlanmasıdır.

Diğer bir tanımla, araştırma raporunun geliştirilmesi ve sonuçların bilimsel bir dergi ile ya da
sunu ile hemşirelere, diğer sağlık profesyonellerine, politika yapıcılara ve bakım alanlara
yayılmasıdır. Araştırma sonuçlarının yayımlanması araştırmacılara, klinikte / alanda çalışan
hemşirelere ve hemşirelik hizmeti alanlara birçok yarar sağlar. Bulgularını yayan hemşire
kanıta dayalı uygulamalar için meslek bilgisini arttırır; sonuçların hemşirelik uygulamalarında
kullanılmasını sağlar; problemin başka araştırmalarda tekrar çalışılması ve yeni araştırma
problemlerinin saptanması için diğer araştırmacıları cesaretlendirir. Ayrıca, hemşire
profesyonel ilerleme sağlar, kişisel olarak tanınır, psikolojik ve mali kazanımları olur (Burns
&, Grove, 2009). Bu anlamda, araştırma bulgularının yayılması, araştırmanın doğru yol ve
yöntemlerle yapılması kadar önemlidir, hemşireliğin bilime dayalı bir disiplin olduğunu
kanıtlamanın yegâne yoludur, aksi halde değer taşımaz.
Araştırma raporları genellikle tezler, dergiler, on-line yayınlar ve bilimsel toplantılarda

sunular şeklinde yayımlanır. Hem nicel, hem de nitel araştırma metinleri 4 temel bölümden
oluşur: (1) Giriş (Introduction), (2) Yöntemler (Methods), (3) Sonuçlar (Results) ve (4) Tartışma
(Discussion) (IMRAD). Raporun tipi ve içeriği yapılan çalışmaya, farklı okur grubuna ve
amacına göre değişir. Örneğin tez raporu ise, öğrencinin araştırma problemine yaklaşımını ve
yetkinliğini anlamak için daha ayrıntılı olması gerekebilir. Bir dergi için hazırlanan rapor ise,
derginin kapsamına girebilecek sınırlılıkta, kısa, yeterli ve etkili bir içerikle okuyucuya
ulaşabilecek şekilde hazırlanır. Tez raporlarında gözden geçirilen kaynaklar, istatistik ölçümler
makalede özetle açıklanır. Tez raporları geçmişe, dergi makalesi olarak hazırlanan raporlar
geleceğe ve sonuçların uygulama üzerindeki etkisine odaklıdır. Sözlü olarak sunulan raporlar ise,
doğrudan iletişim olanağı sağladığı için yararlı yayma yollarından biri olarak değerlendirilir. Nitel
çalışmalarda yöntemler, bulgular ve tartışma bölümü, nicel çalışmalara göre daha detaylıdır.
Çünkü veri toplama, analiz ve ayrıntılı bulgular daha geniş ve karmaşıktır (Burns &, Grove, 2009;
Polit, Beck & Hungler, 2001).
Aşağıda, çalışmasını sözel sunu şeklinde yayımlayan bir araştırmacının öyküsü

anlatılmıştır. Bu öykü, araştırma sonucunun kullanıcılara açıklanmasında sunu yönteminin
önemine işaret etmektedir.
Bu ünitede nicel ve nitel araştırma raporunun içeriği ve raporun bilimsel bir dergide
yayımlanma süreci ele alınmıştır.
Örnek olay
Hemşire F.Y, yüksek lisans tez çalışmasını bir hemşirelik kongresinde sunmak için
başvurur. Çalışma konusu güncel bir hemşirelik sorununa işaret ettiği için sözel sunu olarak
kabul edilir. Araştırmacı hazırlıklarını yapar ve araştırmasını sunar. Programda F.Y için 15 dak.
sunu, 5 dakika tartışma için zaman ayrılmıştır. Ancak, F.Y bu süreyi aşar, uyarılar nedeniyle
hazırladığı tüm slaytları hızla tamamlar ve araştırma ile ilgili sorular yerine, sunu tekniği
konusunda yoğun eleştiri alır. Hemşire F.Y yaptığı başarısız sunudan çok etkilenir ve bu konu ile
386
ilgili bilgi arar, bulur, öğrendiklerini bir yazıya döker ve aşağıdaki notu arkadaşları ile paylaşır.
Sözel sunu hazırlama kuralları ve sunu teknikleri
• Sunu içeriği dinleyicinin araştırmacı ve klinik hemşiresi olma durumuna göre

değişir.
• Sunu araştırma raporunun 4 temel bölümüne (giriş, gereç ve yöntem, bulgular

ve tartışma) odaklıdır.
• Zamanın %10’u giriş, %20’si gereç ve yöntem, %35’i bulgular ve diğer %35’i
tartışma için kullanılır.
• Girişte çalışmanın nedeni, kısa literatür bilgisi, araştırmanın çerçevesi ve soru

ya da hipotezler sunulur.
• Gereç ve yöntem bölümünde kısaca araştırma tasarımı, örneklem seçme ve

ölçüm teknikleri yer alır.
• Bulgular kullanılan analiz yöntemleri ve temel istatistik sonuçları ile

sınırlandırılır.
• Sunu, bulguların kısa bir tartışması, sonuçların hemşirelik uygulamalarında

nasıl kullanılacağı ve daha sonraki araştırmalar için öneriler ile sonlandırılır.
• Her slaytta, en fazla sekiz satır ve her satırda altı veya daha az kelime bulunur.
Böylece her bir görsel kolaylıkla okunabilir ve 30 saniye ya da 1 dakika içinde incelenebilir.
• Kolay okunabilen yazı tipi ve rengi, uygun koyulukta ve yaratıcı bir arka zemin
seçilir. Açıklanması gereken önemli noktalar için resim tercih edilebilir.
• Sunularda kullanılan bar grafikleri ve çizgi grafikleri tablolardan daha kolay

fikir verir.
• Araştırmanın yapıldığı yer, veri toplama aracı ve yöntemi ile ilgili slaytlar
dinleyicinin araştırmayı gözünde canlandırmasını kolaylaştırır.
• Görsellerde kullanılan renk, sunulan bilgilere açıklık sağlar ve dinleyiciyi sunuya

çekebilir.
• Sunudan önce hazırlanan görseller deneyimli araştırmacı ile gözden geçirilir ve

sunu önerilere göre düzenlenir, özetlenir. Tamamlandıktan sonra dinleyici gözü ile
değerlendirilir.
387
11.1. Nicel Araştırma Raporu
11.1.1. Başlık (Title)
Araştırma raporunun başlığı okuyucunun ilgisini konuya çekecek şekilde düzenlenir.

Başlık, araştırmanın amacı, hedefleri, soruları ya da hipotezleri ile uyumlu olmalıdır.
Araştırmaların başlığı bir cümle değildir, raporun bütününü tanımlayan bir etikettir. Başlık
araştırmayı en kısa ve en doğru biçimde ifade etmelidir. Genel olarak 15 ya da daha az kelime
ile tanımlanır. Başlık binlerce kişi tarafından okunur, oysa makalenin içeriğini başlıktan
etkilenen kişiler okur. Başlığın her kelimesi dikkatle seçilir ve her kelimenin birbiri ile ilişkileri
dikkatle kurulur. Başlık araştırma bulgularını ve sonuçları değil, planlanan araştırma tipini,
temel araştırma değişkenlerini ve çalışma grubunu açıklamalıdır. Örneğin; “Sağlıklı ve kalp
yetmezliği olan yaşlıların sağlıkla ilgili yaşam kalitelerinin karşılaştırılması” konusundaki bir
araştırma başlığı, “araştırmanın tipini (karşılaştırmalı tanımlayıcı)”, “bağımlı değişkeni
(sağlıkla ilgili yaşam kalitesi)” ve “çalışma grubunu (sağlıklı ve kalp yetmezliği olan yaşlılar)”
tanımlamaktadır (Burns &, Grove, 2009; Day, 1979/2000).
Başlıkta kısaltma, patent isimleri, jargon kullanılmaz. Başlıklar soru şeklinde de

olabilir. Örneğin; “Prediyabet: Bir risk faktörü mü? Bir hastalık mı? Önlenebilir mi?” gibi.
Çalışma raporu bir dergide yayımlanacak ise, başlık sayfasının sağ üst köşesinde ve makalenin
diğer sayfalarında yazar (lar) adı ile birlikte başlığın kısaltılmış adı gösterilir (üst başlık-running
title). Örnek 9-1’de, Dindar ve Erdoğan (2007)’ın araştırma makalesinden “başlık” ve
“kısaltılmış (üst) başlık” gösterilmiştir.
11.1.2. Yazar (lar)
Yazar / lar, araştırma ile ilgili bilgiyi toplayan, derleyen, yorumlayan ve kaleme alan
kişi ya da kişileri tanımlar. Yazarlık kimliğinin kabulünde etik ilkelere uymak zorunluluğu
vardır. Bu bağlamda yazar sırası, yayın çalışmaları başlamadan önce kararlaştırılır. Amerika
Psikoloji Derneği (American Psychological Association/ APA)’nın tanımına göre, yazar
sıralamasında “birinci yazar” kararını belirlerken şu kriterler göz önüne alınır; (1) orijinal fikrin
sahibi olan, (2) mali kaynak (fon) bulan, (3) ilk yayın taslağını başaran, (4) yayının %51’ini
ortaya çıkaran, (5) ilgili kararları veren ve koordine eden, (6) eğitimi daha yüksek olan
araştırmacılar. Eğer bu özellikler eşit ise, sıralama yazı / tura ya da alfabeye göre belirlenebilir
(Day, 1979/2000; Lash & Kocaman, 2002).
388
11.1.3. Öz / Özet
Çalışmanın temel özelliklerinin özetlendiği bölümdür. Genellikle 200-300 kelime ile

araştırma problemini, amacını, çerçevesini, yöntemleri, örneklem hacmini, temel sonuçları ve
nihai sonucu özetler. Araştırma makaleleri için belirgin ve bağlayıcı bir özet yazım standardı
yoktur. Yayımlanan derginin yazım politikaları doğrultusunda, bazen IMRAD başlıkları altında
bölünerek, bazen de bütün olarak yazılabilmektedir. Bu bölüm araştırmalarda “Öz” ya da “Özet”
olarak tanımlanır. Her iki kavramın ayrı anlamı vardır. Öz, İngilizce’de “abstract” sözcüğünün
karşılığıdır. Öz, makaleyi kısaca tanıtmayı amaçlar ve daha çok kaynak tarama aracı olarak
bilgisayar programlarında kullanılır. Öz, akademik dergilerde araştırmayı en fazla 250 kelime ile
özetler. Özet ise “summary” sözcüğünün karşılığıdır. Bu başlık altında yapılan özetleme
yayımlanan yere göre daha uzun yazılabilir (Akdur, 1996; Yıldızeli, 2011).
Özet, bir makalede başlıktan sonra en çok okunan bölümdür. Özet metni ile ana metin
arasında tutarsızlıkların olmaması çok önemlidir. İyi bir özet, peşinden iyi bir makaleyi getirir.
Kötü bir özet ise gelecek sorunların habercisidir. Okuyucu genellikle, özeti okuduktan sonra
esas metni okuyup okumamaya karar verir. Özet, yazının bütününü okumaya teşvik edecek
şekilde yazılmalıdır. Özette konuyla ilgisiz ayrıntılara yer verilmez (Burns &, Grove, 2009).
Özet sonuna Indexs Medicus (Tıp Bilimleri Dergi İndeksi) ile uyumlu Türkçe ve
İngilizce anahtar kelimler konulur. Anahtar kelime sayısının ortalama 3-5 arasında yazılması
uygun görülmektedir. Anahtar kelimeler, benzer konuda araştırma yapacak kişilerin on-line
sitelerden araştırmaya ulaşabilmeleri için çok önemlidir. Türkçe ve yabancı dilde verilen
anahtar kelimelerin aynı anlamı ifade etmesine özen gösterilmelidir (Aksakoğlu 2001; Day
1979/2000). Konuya özel ve yakın olan anahtar kelimeler arama motoru (MeSH / Medical
Subject Headings) ile kolaylıkla bulunabilmektedir.
Tablo 9-1’de, nicel bir araştırma raporunda, özeti izleyen dört temel bölümün (giriş,
yöntemler, sonuçlar / bulgular ve tartışma) içerikleri özetlenmiştir.
389
11.1.4. Giriş
Giriş, okuyucunun soruna ve konuya ilgisinin çekildiği bölümdür. Giriş yazılırken

okuyucunun daha ilk cümleden etkilenmesi istenir. Bu bölümde araştırma probleminin önemi,
arka planı ve çalışma konusu ile ilgili genel bilgiler tartışılır. Araştırma soruları, problemin
hemşirelik için önemi ve çalışmanın amacı bilimsel kaynaklarla açıklanır. Araştırmanın
hedefleri, soruları ya da hipotezleri tanımlanır. Giriş bölümü şu sorulara açıklık getirmelidir;
“okuyucu neyi bilmek ister, neden bilmek ister” ve “böyle bir çalışmanın kuramsal ve
uygulamadaki önemi nelerdir”. Giriş bölümünün içeriği / çerçevesi araştırma raporunun türüne
göre değişir. Örneğin tezlerde giriş bölümünün içeriği daha kapsamlıdır (Polit & Beck, 2010;
Sausa & Iversen, 2010).
11.1.4.1. Literatür İnceleme
Bazı raporlarda araştırma konusu ile ilgili literatür bilgileri giriş bölümünde ayrı bir
başlık altında da yazılabilir. Bu bölümde, tartışmalara temel olacak kaynaklar genelden özele
doğru açıklanır. Literatür, okuyucunun konuyla ilgili önceki yayınlara bakma gereği duymadan,
390
çalışmanın sonuçlarını kolayca anlayabileceği ve değerlendirebileceği bilgileri sağlamalıdır. Bu
bilgiler çalışma geliştirilirken kullanılan, bulguların yorumlanmasında rehber olan güncel
araştırma sonuçlarını içermelidir. Genellikle, iki-üç paragraf içinde 15-30 kaynak kullanılır.
Tezler daha fazla kaynak ve paragraf içerebilir. Bu bölümde özetle, “problem ile ilgili ne
biliniyor?”, “eksik bilgiler neler?” ve “bu çalışmanın mevcut bilgi tabanına katkısı ne olacak?”
soruları yanıt bulmalıdır. Diğer bir ifadeyle, araştırmaya neden gereksinim duyulduğu,
dayandığı kuramsal temeller, araştırma sonucundan nasıl yararlanılacağı, hemşirelik bilim ve
uygulamasına ne gibi katkısı olacağı, kısa ve açık biçimde tanıtılır (Burns & Grove, 1997; 2009;
Talbot,1995).
11.1.4.2. Araştırmanın Çerçevesi
Araştırmanın giriş bölümü, açık olarak tanımlanmış bir çerçeveyi içermelidir. Bu

kapsamda, temel kavramlar tanımlanır ve kavramlar arasındaki ilişkiler açıklanır. Araştırmanın
çerçevesi mantıksal bir model / harita / şekil ile de açıklanabilir. Özellikle kavramlar arasındaki
ilişki test edilecekse, geliştirilen şekil araştırmanın amacını, hedeflerini, sorularını ya da
hipotezlerini açıklamayı kolaylaştırır (Burns & Grove, 2009). Araştırmanın kavramsal çerçevesini
şekil ile açıklayan bir araştırma örneği olarak, Haney ve Erdoğan (2013)’ın okul çağındaki
çocukların beslenme alışkanlıklarını bir model ile inceleyen çalışması gösterilebilir (Factors
related to dietary habits and body mass index among Turkish school children: a Cox’s interaction
model-based study)” (Örnek 9-2).
11.1.4.3. Araştırma Problemi
Araştırmanın konusu / problemi açık bir şekilde belirtilmezse, okuyucu nasıl

çözümlendiğini merak etmez. Bu nedenle araştırma konusu açıklanırken, (1) genel
kavramlardan yola çıkılarak probleme odaklandırılır, (2) problemi oluşturan iki veya daha fazla
neden arasındaki ilişki açıklanır, (3) nedenlerden birisi ele alınır ve problem ile sınırlandırılır,
(4) çalışılacak problem geniş bir bakış açısı ile açıklanır (Burns & Grove 2009; Day,
391
1979/2000).
Tanımlayıcı ve nitel araştırmalarda, amaç / amaçlardan sonra, problem soru cümlesi

olarak verilir. Her ilişki için ayrı soru cümlesi kurulur. Soru cümlesinde neden-sonuç ilişkisi
yer almaz. Araştırmada kullanılan herhangi bir ölçüm aracı varsa, soru cümlelerinden birinde
bu ölçme aracı da belirtilir (Burns & Grove 1997).
Deneysel araştırmalarda, bağımlı ve bağımsız değişkenler arasındaki ilişki, geniş

zamanlı hipotez cümleleri ile açıklanır. Hipotezler araştırma sonucunu kestiren, sıklıkla taraf
tutan, bir tarafın üstünlüğünü kabul eden, değişkenler arasında ilişki olduğunu ileri süren
açıklama cümleleridir. Hipotezler, kuramsal bir temele dayalıdır, sınırlıdır, sınanabilir ve
değişkenler arasındaki ilişkiyi açık, basit ve anlaşılır şekilde tanımlar. Hipotezler, istatistiksel
ve araştırma hipotezi olarak kurulabilir. İstatistik hipotezleri (null hipotez, etkisizlik hipotezi,
sıfır hipotez) taraf tutmayan, değişkenler arasındaki ilişkisizliği, farksızlığı savunan fikir
cümleleridir. İstatistik karşılaştırmalarını temel alır. Araştırma hipotezleri ise, etkisizlik
hipotezinin yanlış olduğunu iddia eder (Bkz. Ünite 3) (Day, 1979/2000; LoBindo-Wood &
Haber, 2010).
Örnek 9-3’de, Erol ve Erdoğan (2008)’ın sigara içen gençler üzerinde yaptıkları
araştırmada (Application of a stage based motivational interviewing approach to adolescent
smoking cessation: The Transtheoretical Model-based study) kullanılan araştırma hipotezleri
gösterilmiştir.
Bir araştırma raporunun “Giriş” bölümünü yukarıda verilen bilgiler doğrultusunda kritik
etmek için Tablo 9-2’de gösterilen temel sorular kullanılabilir (Sausa & Iversen, 2010).
392
11.1.5. Yöntemler
Araştırma raporunun bu bölümü, araştırmanın nasıl yürütüldüğünü, problemin nasıl

incelendiğini tanımlar. Yöntemler bölümünün amacı, aynı konuda araştırma yapacak olan diğer
araştırmacılara ayrıntılı ve kapsamlı bilgi vermek ve okuyucuya ya da dinleyiciye sonuçların
nasıl elde edildiğini tam olarak açıklamaktır. Bu bölümde okuyuculara kısa ve yeterli detayda
bilgi verilmelidir. Yöntemler bölümü araştırmanın tasarımını, örneklemi, ölçüm yöntemlerini
ve veri toplama sürecini içerir. Eğer araştırma raporu pilot çalışmayı da içeriyorsa, yapılan pilot
çalışmanın planlama, uygulama ve elde edilen bulguları özetle tanımlanır. Ayrıca, pilot
çalışmaya dayalı yapılan herhangi bir değişiklik araştırma raporunda açıklanır (Burns & Grove,
2009; Görak, 2012; Talbot, 1995).
11.1.5.1. Tasarım
Araştırma raporunda çalışmanın tasarımı ve seçilen anlamlılık düzeyi (0.05, 0.01 ya da

0.001 gibi) tanımlanır. Eğer tasarım bir girişim gerektiriyorsa (yarı deneysel ve deneysel
çalışmalarda), uygulanan işlemin protokolü, uygulayan kişinin yetkinliği açıklanır ve yapılan
girişimin güvenirliği açıklanır. Girişimin güvenirliğini iki bileşen tanımlar, (1) önerilen
girişimsel işlemlere bağlı kalmak (oturumlar ya da dersler gibi) ve (2) girişim yapan kişinin
beceri yeterliliğini açıklamaktır. Çalışma kapsamlı bir araştırma tasarımı ise, bir tablo ya da
şekil ile de gösterilebilir (Burns & Grove, 2009). Araştırma tasarımını tablo ile açıklayan bir
çalışma örneği olarak, Haney ve Erdoğan (2013)’ın, çocukların beslenme alışkanlıklarını
inceleyen, modele dayalı çalışması (Factors related to dietary habits and body mass index
among Turkish school children: a Cox’s interaction model-based study)” gösterilebilir (Örnek
9-4).
393
11.1.5.2. Çalışmanın Yapıldığı Yer ve Örnekleme
Bu bölümde hedef evren, çalışma evreni, örnekleme, örneklemin özellikleri ve temsil

yeteneği, örnekleme yöntemleri tanımlanır. Örneklem büyüklüğü açıklanırken “power analizi”
kullanma durumu, çalışmaya katılmayı kabul eden ve reddeden birey sayısı ve varsa diğer
kayıplar ve eklenen birey sayısı açıklanır. Örneklem iki gruba bölünmüş ise (deney ve kontrol
grubu), her gruba alınan birey sayısı ve seçim yöntemi tanımlanır. Bu bölümde ayrıca, etik
işlemler, birey / kurum onayı özetlenir. Araştırmanın yapıldığı yer bir iki cümle ile tanımlanır ve
izin alınmadıkça adı açıklanmaz (LoBindo-Wood & Haber, 2010).
11.1.5.3. Ölçüm Yöntemleri
Bu bölümde, araştırma değişkenlerini ölçen yöntemler açıklanır. Özellikle, veri toplama

araçları ve ölçüm yöntemleri daha önce başka araştırmalarda kullanılmışsa detaylandırılması
kritik önem taşır. Bu kapsamda, ölçüm araçlarının kavramsal tanımları belirtilir, her bir aracın
önceki araştırmalarda kullanılma sıklığı, geçerliği ve güvenirliği ile ilgili bilgiler açıklanır.
Ayrıca, rapor mevcut çalışma için geliştirilen geçerlik ve güvenirlik verilerini içerir. Eğer
psikolojik ölçüm araçları kullanılmış ise, ya da araç bu çalışma için geliştirilmiş ise aracın
doğruluk, yeterlilik, duyarlılık, seçicilik ve hata kaynakları belirtilir ve değişkenlere atfedilir
(Burns & Grove 1997).
Yöntemler bölümünde verilerin analizi için kullanılan bilgisayar programı, programın

kaynağı ve hangi değişkenler / değerlendirmeler için hangi analiz yöntemlerinin kullanıldığı
açıklanır.
394
11.1.5.4. Veri Toplama Süreci
Bu bölümde veri toplama süreci, ölçümlerin sıklığı, süresi ve kimin topladığı açıklanır.
Veri toplayan kişinin özellikleri, eğitim alma durumu belirtilir. Birden fazla kişi tarafından veri
toplanmış ise, tutarlılığı ve alınan önlemler tanımlanır. Ayrıca veri toplama süresi,
katılımcıların soruları bağımsız olarak yanıtlama durumu ve yanıt verilmeyen maddelerin
bulunup bulunmadığı açıklanır (Burns & Grove, 2009; Macnee & McCabe, 2008).
Bir araştırma raporunun “ Yöntemler” bölümünü yukarıda verilen bilgiler

doğrultusunda kritik etmek için Tablo 9-3’de gösterilen temel sorular kullanılabilir (Sausa &
Iversen, 2010).
11.1.6. Bulgular
Araştırma raporunda bulgular bölümü veri analizi sonucu genelleştirilen bilgileri ve

çalışmadan ne öğrenildiğini ortaya koyar. Araştırmanın amacını düzenler. Verilerin düzenli,
sıralı, mantıksal bir düzen içinde, çoğu kez de tablo ve grafikler şeklinde verildiği bölümdür.
Bulgular yorumsuz olarak açıklanır ve kullanılan tüm çizelgeler (Tablo, şekil / grafik, resim
vb) metin içindeki sırasına göre numaralandırılır (Akdur, 1996). Sonuç bilgiler çizelgelere atıf
yapılarak açıklanır. Örneğin; “Diyabet hastalarının kolesterol düzeyleri yüksek bulundu (Tablo
1)” gibi.
İstatistikler araştırmacının araştırma problemini nasıl çözdüğünü açıklar. Örneklemin

nasıl seçildiğini, veri toplama ve değerlendirme işlemlerini, verilerin analiz tekniklerini
detaylandırır. İstatistik testler araştırma hipotezlerini test etmek ve bulguların inandırıcılığını
değerlendirmek için kullanılır. İstatistik olarak anlamlı olan bulgular yüksek olasılıklı olan
birinin geçerli olduğunu kanıtlar (Burns & Grove, 2009). Bu anlamda bulgular açıklayıcı bir
anlatı formatı ile, iyi organize edilmiş tablo ve şekillerle gösterilmelidir. Tablo ve şekillerin
biçimleri isteğe göre, veri analizleri sonucunda üretilen son verilere göre düzenlenir. Bulgular,
çeşitli istatistik sonuçları, serbestlik dereceleri ve olasılık değerleri ile gösterilir Amerika
Psikoloji Derneği (American Psychological Association /APA)’nin yayımları, araştırma
raporlarında çeşitli istatistik sonuçlarının hangi şekil ve tablolar ile, nasıl gösterileceği
395
konusunda yönlendirici ve ayrıntılı bilgiler içermektedir. APA formatının son güncellenmiş
biçimi için örgütün kendi sitesinden (http://www.apastyle.org/) ve üniversite kütüphanelerinin
web sitelelerinden yaralanılabilir (Lydia, 2013).
Şekiller ve tablolar, ayrıntılı bilgileri özet ve açık biçimde göstermek için kullanılır.
Şekiller ve tablolar ilişkileri, değişimleri gösterir ve tartışma bölümünün yükünü azaltır. Ancak
temel bulguların uygun ve iyi yapılandırılması gereklidir. Tablo 9-4’de araştırma raporlarında
tablo ve şekil hazırlamak için öneriler gösterilmiştir (Burns & Grove, 2009).
11.1.6.1. Bulguların Tablo ile Gösterilmesi
Araştırma raporlarında, tablolar birçok istatistik analiz sonuçlarını gösterdiği için, kolon
ve satırlar okuyucu tarafından daha kolay incelendiği için şekillerden daha fazla kullanılır.
Tablo başlığı ne, nerede, ne zaman sorularına yanıt vermeli, bağımlı ve bağımsız değişkenleri,
varsa aralarındaki ilişkileri açıklamalıdır. Tablo başlıkları cümle değildir, sözcükler
sıralanırken bağımlı değişkenle başlanması ve bağımsız değişkenle bitirilmesi önerilir. Metin
içinde verilen tablolar büyüklüğüne göre, küçültülerek ya da kesik tablolar şeklinde düzenlenir.
Büyük/küçük harf yazım biçimi dergiye göre değişir (Burns & Grove, 2009; Karasar, 2012).
Türkçe metinlerde rakamlar arası ayıraç virgül ile, yabancı dilde metinlerde nokta ile işaretlenir.
Tablolarda değişkenlerin ortalama ve standart sapma değerlerinin gösterilmesi; (1)

çalışma sonuçlarını karşılaştırmak için, (2) başka çalışmalarda örneklem büyüklüğünün
hesaplanmasında etki sayısını hesaplamak için ve (3) Meta-analiz çalışmalarını yapmak için
önemlidir. Örnek 9-5’de, Bulduk ve Erdoğan (2012)’ın “Akran eğitiminin üniversite
öğrencilerinin HIV/Cinsel Yolla Bulaşan enfeksiyon risk davranışlarını azaltma üzerine etkisi”
(The effects of peer education on reduction of the HIV/sexually transmitted infection risk
behaviors among Turkish university students) konulu çalışmasından bir tablo gösterilmiştir. Bu
396
tabloda araştırmacılar analiz sonuçlarını tanımlayıcı istatistikler (ortalama, standart sapma,
frekans) ve çıkarımsal istatistiklerle [t testi (t), Ki kare (χ2) ve (Mann-Whitney U testi (Z)]
açıklamıştır.
Tablolar, değişkenler arasındaki ilişkiyi göstermek için de kullanılır. Bu tipteki tablolar

genellikle, veri analizlerinden elde edilen korelasyon matriksini gösterir. Her korelasyon
değerinin anlamlılığı tabloda yer alır. Bu tip tabloya örnek olarak, Coşansu ve Erdoğan
(2013)’ın, “Tip 2 diyabetlilerde özbakım aktiviteleri ve diyabete ilişkin bilişsel- sosyal
faktörler” (Influence of psychosocial factors on self-care behaviors and glycemic control in
Turkish patient with type 2 diabetes) başlıklı çalışmasından alınan yedi değişken için
korelasyon matriksleri gösterilebilir (Örnek 9-6).
397
11.1.6.2. Bulguların Şekil ve Grafiklerle Gösterilmesi
Araştırmacılar, çok sayıda veriyi genelleştirmek için genellikle bilgisayar programından

yararlanarak, çeşitli şekil ve grafik türlerini seçer. Grafikler tablo verilerinin görsel hale
getirilmesini sağlayan şekillerdir. Grafik türünün belirlenmesinde, araştırma verileri ile
dinleyici ya da okuyucu kitlenin niteliği göz önüne alınır. Birçok grafik türü (çizgi grafikler,
sıklık/frekans poligonu, nokta diyagramlar vb.) vardır. Hemşirelik araştırmalarında sıklıkla
çubuk grafikler ve çizgi grafikleri kullanılır (Akdur, 1996; Görak, 2012).
Çubuk / sütun şekiller çalışılan değişkenlerin veya grupların miktarını / büyüklüğünü

dikey veya yatay eksen üzerinde gösterir ve bir grubu diğer gruplar ile karşılaştırır. Veriye en
uygun ve etkili sunu sağlayacak olan şekil tipleri seçilir. Dikey eksen üzerinde bağımlı
değişken, yatay eksen üzerinde ise bağımsız değişken yerleştirilir. Eksenlerdeki birimlerin
aralıkları uygun olmalıdır. Her şeklin açıklayıcı kısa bir başlığı ve metinde yer alış sırasına göre
bir numarası bulunur. Dikey ve yatay eksenlerin hangi değişkeni gösterdiği ve birimi belirtilir.
Şeklin altına ya da uygun bir yerine açıklama ve bilgiler yerleştirilir. Şekil üzerinde her sütun,
farklı olan her çizgi, renk ya da eğrinin ne anlama geldiğini açıklayan bilgiler bulunmalıdır
(Akdur, 1996; Burns & Grove, 2009). Şekil 9-1’de yıllara göre hastalıkların dağılımını gösteren
bir sütun şekil gösterilmiştir.
Çizgi grafikleri, bir dizi noktaların çizgilerle birleştirilmesi ve zaman içindeki

değişimlerin gösterilmesidir. Bu tip grafiklerde yatay eksen ölçüm zamanını, dikey eksen
miktarı / oranı gösterir. Çizgi grafikleri için yatay eksen üzerinde zamana göre dağılmış en az
üç veri noktası, daha güçlü bir eğilimi göstermesi isteniyorsa dört veri noktası gerekir. Ancak,
tek bir çizgi grafiğinde 10 veri noktasından ve her grafikte dört çizgiden fazla bulunmaz.
Grafikler ile gösterilen gruplar arasındaki farklılıklar istatistik değerleri ile tartışılır (APA,
2001; Burns & Grove, 2009; LoBindo-Wood &,Haber, 2010). Şekil 9-2’de kız ve erkek
bebeklerin doğumdan sonraki bir yıl içinde tartı artış hızlarını gösteren bir çizgi grafiği
gösterilmiştir.
398
11.1.7. Tartışma
Araştırmacı, tartışma bölümünde sonuçların ne anlam ifade ettiğini açıklar. Tartışmada

amaç, sıklıkla yapıldığı gibi, bulguları yinelemek değildir. Her bir bulgu kanıtları ile birlikte,
çok kısa bir biçimde özetlendikten sonra, bu sonucun benimsenip benimsenmediği,
benimsenmiş veya reddedilmiş ise nedenleri tartışılır. Yorumlanarak genelleştirilen temel
bulgular, araştırma problemi ile ilgili amaçlarla, sorularla veya hipotezlerle tartışılır. Araştırma
bulguları sıklıkla önceki araştırma bulguları ile karşılaştırılır, araştırmanın çerçevesi ve
kavramsal bilgi temeli ile ilişkilendirilir. Bulgularda yer almayan veriler tartışılmaz. Bu bölüm,
metnin diğer araştırma bölümleri ile bağlantılıdır ve onlara anlamlılık kazandırır. Tartışma,
temel bulguları ve diğer araştırmalar için önerileri içerir. Araştırma raporunun tartışma bölümü,
yapılan çalışmanın değerini ortaya koyar. Okuyucuları başka çalışmalar için uyarır ve
hemşirelik uygulamalarını yönlendirir (Akdur, 1996; Burns & Grove, 2009).
Tartışmada ayrıca, araştırmanın hem güçlü yönü hem de sınırlılığı örnek verilerek
yorumlanır. Sınırlılıklar, araştırmacının normal olarak yapmak isteyip de çeşitli nedenlerle
vazgeçmek zorunda kaldıkları durumları açıklar. Sınırlılıklar araştırmacının kendi bilgi, beceri
ve olanaklarından kaynaklanabileceği gibi problem alanı, araştırma amaçları, yöntem ve diğer
başka nedenlerle de ilişkili olabilir. Yaygın araştırma sınırlılıkları genellikle aşağıdaki konularda
olur: Örneklem seçme hataları, (1) Planlanan örneklem sayısına ulaşamama, (2) Sosyal arzu
edilirlik hataları (Örnek: “Katılımcılar var olan durumu değil, olmasını istedikleri durumu rapor
etmiş olabilir”). (3) Bireysel bildirim yöntemi ile veri toplanırken oluşabilecek olası hatalar
(Örnek: “Veri özbildirim yöntemi ile toplanmış olduğu için yanıtların doğruluğu katılımcıların
bildirimleri ile sınırlıdır”). (4) Örneklem seçme yönteminden kaynaklanan sınırlılıklar (Örnek:
“Araştırmada olasılıksız örneklem yöntemi kullanıldığı için sonuçlar genellenemez”). (5)
Çalışmanın tasarımından kaynaklanan sınırlılıklar (Örnek: “Postpartum Depresyon yönünden
risk altında olan anneler, klinik tanı sonuçları ile değerlendirilmiş olsaydı risk sınırını aşan
kadınların sayısı azalabilirdi”). (7) Değişkenlere düşen örneklem sayısının uygun olan analizin
yapılması için yetersiz kalması. (8) Deneysel tasarımlarda körleme tekniğinin yetersizliğinden
kaynaklanan ve deney ve kontrol grubunun birbirinden etkilenmesinden kaynaklanan hatalar
olarak sıralanabilir (Crosby, DiClemente & Salazar ,2006; Karasar, 2012; Coşansu & Erdoğan
2013; Dindar& Erdoğan, 2007).
399
11.1.8. Sonuç
Bir araştırma ile kesin bir sonuç üretilemeyeceği için, sonuç genellikle göz önünde
bulundurulması beklenen, özet ve kabul edilebilir dil ile ifade edilir. Sonucun hemşirelik
bilgilerine ve uygulamalarına katkısı, bulguların / sonuçların ilgili hemşirelik alanında nasıl
kullanılacağı ve tekrar edilecek araştırmalar için problem ve süreç ile ilgili öneriler mutlaka
tanımlanmalıdır. Ayrıca araştırma projesinin nereden / kimden desteklendiği belirtilmelidir.
Örnek 9-7’de, Haney ve Erdoğan (2013)’ın araştırma makalesinden öneriler ile ilgili bir bölüm
gösterilmiştir.
Bir araştırma raporunun “Bulgular ve Tartışma ”bölümünü yukarıda verilen bilgiler

doğrultusunda kritik etmek için Tablo 9-5’de gösterilen temel sorular kullanılabilir (Sausa &
Iversen, 2010).
11.2. Nitel Araştırma Raporu
Nitel araştırma raporu, nicel araştırma rapor tiplerinden oldukça farklıdır (Bkz. Ünite
5).
Nitel araştırma raporu, araştırma projesinin uygulama dinamiğini, benzersizliğini,

esnekliğini ve elde edilen yaratıcı bulguları tanımlar. Ünite 1’de belirtildiği gibi, nicel gelenek
400
akılcı ve pozitivist, nitel gelenek yorumlayıcı anlayış ile yürütülür. Pozitivist anlayışta (nicel
gelenek) temel kaygı geçerli, güvenilir ve genellenebilir ölçme yapmak iken, yorumlayıcı
anlayışta (nitel gelenek) bu kaygı sınırlı örneklem ile olayları derinlemesine ve betimleyerek
çözümlemektir. Bu bağlamda nitel araştırma raporunda bulgular gerekçelere, varsayımlara ve
felsefelere göre ele alınır. Diğer bir deyişle araştırmacılar raporlarında çalışmaların altında yatan
doğal paradigmaları açıklar ve tartışır (Kümbetoğlu, 2005; Yıldırım & Şimşek, 2000). Tablo 9-
6’da, Nitel bir araştırma raporunun çerçevesi ve içeriği özetlenmiştir.
11.2.1. Başlık
Nitel araştırmalarda başlık olaya ve gruplara odaklıdır. Nicel araştırma raporunda

olduğu gibi, araştırmanın odaklandığı konuyu iyi tanımlamalı ve nitel araştırma raporunun
görünüşünü yansıtmalıdır.
401
11.2.2. Özet
Nitel bir araştırmanın özeti genellikle dört temel bölüm (Başlık, giriş, yöntem,
bulgular / sonuç) kapsamında özetlenir. Bulgular yayımlanan / sunulan yere göre, daha
ayrıntılı olabilir. Nitel bir araştırmanın özet bölümünün içeriği şu bilgileri tanımlamalıdır: (1)
Başlık. (2) Giriş [çalışılan olayın tanımlanması; çalışmanın amacı, kullanılan nitel yöntem
/desen (fenomenoloji, grounded teori, etnografi vb.) ve çalışmanın gelişimi (çalışmanın
yapılmasına neden olan gerçek. (3) Yöntem (kullanılan yöntemin arka planı, örneklem,
çalışmanın yapıldığı yer, veri toplama yöntemi (4) Bulgular (veri analizi, temel bulgular,
bulguların özü, bulguların yansıması, ve öneriler (Burns & Grove, 1997; 2009).
Örnek 9-8’de şiddet gören kadınlar ile yapılan nitel bir araştırmanın özet bölümü
gösterilmiştir (Erdoğan, Aktaş ve Bayram, 2009).
11.2.3. Giriş
Nitel araştırmaların giriş bölümü, incelenen olayı açıklar, araştırmanın odağını

aydınlatır. Bu bölümde, çalışmadan beklenen sonuçlar, nitel araştırmanın tipi ve özelliği
tanımlanır. Araştırmanın amacı ve soruları çalışılan olaydan doğar. Girişte, literatür bilgisine
dayalı olarak, araştırma konusunun önemi, hemşirelik bilgisine ve uygulamalarına katkısı
açıklanır. Çalışmanın nasıl geliştiği, çalışılan olay için hangi koşulların sağlandığı açıklanır.
Bazı nitel çalışmaların giriş bölümlerinde ayrı bir başlık altında konu ile ilgili literatür bilgileri
bulunur. Bazılarında ise, bu bilgiler bulguların tartışıldığı bölümde kullanılır (LoBindo-Wood
& Haber, 2010; Talbot,1995; Polit, 2010).
11.2.4. Yöntem
Nicel araştırmalarda yöntem bölümü genellikle, (1) Araştırma tasarımı, (2) Örnekleme
işlemleri ve katılımcıların tanımlanması, (3) Veri toplama yöntemi ve araçları, (4) Çalışma
402
süreci ve etik uygulamalar, (5) Analiz süreci ve analiz yöntemleri konularına açıklık getirir.
Buna karşın, nitel araştırmalarda yöntemle ilgili kararlar, araştırmanın planlandığı aşamada
ve alan çalışmaları sırasında verilmektedir. Bu anlamda, nitel yöntemler Tablo 9-6’da
gösterildiği gibi, genel ve çalışmaya özgü yöntem bilgileri kapsamında raporlandırılır (Burns
& Grove, 2005).
Nitel araştırmalarda yöntemleri tanımlayan vurgular da farklıdır. Örneğin, nitel

raporlarda araştırmanın yürütüldüğü alan ve özellikleri konusundaki bilgi daha fazla, örnekleme
bilgisi daha az yer alır. Aynı şekilde, nitel veri toplarken standart bir araç kullanılmadığı için,
kullanılan araştırma yaklaşımları / deseni konusunda bilgiye daha az, buna karşın veri toplama
işlemlerine daha geniş yer verilir. Ayrıca, araştırmacı çalışmanın değerini tanımlamak için
kaliteli veri topladığını güven altına alan çabalarını açıklamalıdır. Bu nedenle yöntem
bölümünde veri toplayan araştırmacının özellikleri belirtilir. Araştırmacı veri toplama aracı ve
veri analizinde muhakeme yapan kişi olarak temel rol oynadığı için bu bilgi çok önemlidir.
(Polit & Beck, 2001).
Birçok nitel araştırma raporunda yöntemler bölümü alt başlıklar altında gruplandırılır.
Araştırmacılar kullandıkları standart yolları tanımlar ve açıklar (Bkz. Ünite 5).
11.2.4.1. Veri Toplama Süreci
Zaman gerektiren ve karmaşık bir süreçtir. Araştırma raporu açık uçlu görüşme, gözlem
yönergesi, doğrudan katılım, dokümanlar, yaşam öyküleri, görsel ve işitsel araçlar (fotograflar,
video, teyp vb.), biyografiler, günlükler gibi, kullanılan çeşitli veri toplama araçlarını tanımlar.
Araştırmacı verileri dinamik ve esnek bir yol ile toplar ve açıklar, veri toplama zamanını,
verileri nasıl kaydettiğini ve toplanan verinin miktarını belirtir. Eğer veri katılımcı gözlem
yolu ile toplanmış ise gözlem ve katılım süresinin sayısı, uzunluğu, gözlemin odağı, bilgilerin
kayıt edildiği araçlar tanıtılır. Araştırmaya katılanlar nasıl seçildi, sayısı, özellikleri, görüşme
yöntemi, görüşme nerede yapıldı, süresi ve görüşme sayısı raporda mutlaka belirtilir. Ayrıca,
araştırmacıların çalışmayı geliştirirken ve katılımcılardan veri toplarken etik kurallara
(otonomiye saygı, onura saygı, hakkaniyet, kötüye kullanmama) gösterdikleri özen raporda
belirtilir (Burns & Grove, 2009; Pitney & Parker, 2009).
11.2.4.2. Bulgular
Nitel araştırma raporlarında bulgular genellikle temel konulara / sürece göre düzenlenir.
Bu bölüm, tematik analiz sonucunda adlandırılan birkaç alt başlık altında açıklanır. Sonuç,
araştırmacının çalıştığı olay ile ilgili kuramdan ortaya çıkar. Görüşmelerden, gözlemlerden, ses
kaydı ya da notlardan alınan veriler, araştırmacı tarafından temalarına göre organize edilir ya
da kategorilere göre anlamlandırılarak sentez edilir (Burns & Grove, 1997; 2009)
Bulgular, araştırılan olayı aydınlatacak şekilde yazılır. Açıklamalar araştırmanın tipine

göre, öyküde en çok ifade edilen yaşam biçimini, kültürü, tarihsel olayı tanımlamalıdır. Bazen,
kavramsal düşünceler harita, model ya da tablolar kullanılarak da düzenlenebilir. Temel
bulgular farklı okuyucuların doğru ve açık olarak anlayabilecekleri şekilde açıklanmalıdır
403
(LoBindo-Wood & Haber, 2010).
11.2.4.3. Tartışma
Bu bölüm, araştırma sonuçlarını anlamlandırır ve uygulamalarda nasıl kullanılacağını

tanımlar. Hem nicel hem de nitel araştırmaların tartışma bölümü üç bileşeni içerir. Sonuçların
yorumlanması: Bulguların kavramlara / kuramsal anlamlara ve uygulamaya
dönüştürülmesidir. Öneriler: Araştırmacılar elde ettikleri bulguların nasıl kullanılabileceğini
ve başka hangi araştırmalar ile daha ileri bilgilere ulaşılabileceğini önerir. Çalışmanın
sınırlılıkları: Araştırmacılar, çalışmanın sınırlılığını tartışmak için en iyi pozisyondadır.
Örneğin, örneklem yetersizlikleri, tasarım problemleri, veri toplamada yetersizlikler varsa
belirtilir. Tartışma bölümündeki sınırlılıklar okuyucuya, yazarın sınırlılıkların farkında
olduğunu ve bulguları buna göre yorumladığını gösterir (Burns & Grove, 2009; Pitney &
Parker, 2009).
Örnek 9-9’da bir önceki örnekte özeti sunulan fenomenolojik çalışmanın tartışma
bölümünden bir yorum gösterilmiştir. Bu yorum betimsel analiz yöntemi ile ortaya çıkan
kavramlara dayandırılmıştır (Erdoğan, Aktaş ve Bayram, 2009).
11.2.5. Nitel Araştırma Sürecinin Değerlendirilmesi
Nitel araştırmaların kalitesini değerlendirmek için çalışmanın dürüstlüğünü,

güvenirliğini kanıtlayan birçok kriter kullanılmaktadır. Ünite 5. EK 1’de nitel bir araştırma
kritiği için ayrıntılı soru listesi açıklanmıştır. Tablo 9-7’de ise nitel araştırma raporunun
kalitesini tanımlayan özet bir değerlendirme listesi gösterilmiştir (Talbot, 1995). Nitel
araştırma tasarımlarını kullanan araştırmacılar çalışmalarını planlarken, uygularken ve
raporlandırırken her iki tabloda sıralanan soruları rehber olarak kullanabilir.
404
11.3. Nicel Ve Nitel Araştırma Raporlarında Kaynak Gösterme
Kaynaklar bölümü, metin içinde kullanılan tüm kaynakların listelendiği son bölümdür.
Listede çalışmanın temellendiği bilgileri içeren kaynaklar yer alır. Kaynak göstermek
araştırmacının bulgularını ve görüşlerini destekleyen başka kaynaklar olduğunu kanıtladığı için
yapılan çalışmanın güvenirliğini artırır. Bilginin doğruluğunu, tarafsızlığını denetler ve daha
detaylı bilgi sağlamak için okuyuculara ilgili kaynaklara erişim olanağı sağlar. Kullanılan
kaynaklar, bir araştırmanın genişliği ve derinliği konusunda da fikir verir (Kökdemir ve ark.,
2004, Kurbanoğlu, 2005). Kaynak gösterilirken kullanılan ve tüm kaynak gösterme biçimlerine
temel oluşturan iki yaklaşım vardır: Nümerik yaklaşım ve Yazar-tarih yaklaşımı.
Nümerik yaklaşımda, iki farklı uygulama söz konusudur. (1) Vancouver sistemi: Atıf
sırası kullanılır. Kaynaklara metin içinde kullanıldıkları sıraya göre ayıraç içinde ya da üst
simge biçiminde birden başlayan numaralar verilir. Metin içinde sadece kaynakları belirleyen
numaralar görüldüğü için metnin akışını bozmaz, özellikle çok sayıda kaynağa aynı anda
gönderme yapılması gereken durumlarda tercih edilir. (2) Alfabe-sıra yaklaşımı: Önce
kaynakların alfabetik listesi oluşturulur, sonra alfabetik listedeki kaynaklara birden başlayan
numaralar verilir. Metin içinde kaynaklara alfabetik listede aldıkları sıra numarası ile
gönderme yapılır. Yazar-tarih yaklaşımı, Amerika Psikoloji Derneği (American
Psychological Association/ APA), tarafından geliştirilmiştir. Metin içinde gönderme yapılmak
istenen yere bir ayraç açılarak kullanılan kaynağın yazarının soyadı ve yayın tarihi belirtilir.
Kaynakların künyeleri çalışmanın sonunda alfabetik düzende sunulur. Hangi yaklaşımın
kullanılacağına yayımlanacak yere ve gereksinimlere göre karar verilir. Burada önemli olan
seçilen biçimin kullanımında tutarlılık olmasıdır (Day, 1979/2000; Kurbanoğlu, 2005). Birçok
hemşirelik dergisinde kaynakların listelenme ve metin içinde rapor edilme biçimi APA
rehberine uyumlu olarak yazılır. Kaynak listesinin hazırlanmasında kolaylık sağlayan bazı
yazılım programları (EndNote, ProCite, Reference Manager, Format Ease gibi) geliştirilmiştir.
Aşağıda APA rehberi doğrultusunda, sık kullanılan kaynak gösterme biçimleri için
405
örnekler gösterilmiştir (APA, 2001; Lydia, 2010).
11.3.1. Metin İçinde Kaynak Gösterme
Doğrudan alıntı
Kaynaktan yapılan alıntı doğrudan / hiç bir değişiklik yapılmadan alınır (Yasa /
yönetmelik maddeleri, formüller, özgünlüğünün korunmasında yarar görülen sözler v.b.).
Doğrudan yapılan alıntı cümlesi “……” simgesi arasına yazılır, alıntının sayfa numarası
mutlaka belirtilir (Örneğin: Değirmencioğlu & Demirutku,1999, s.111). Alıntı yapılan
cümlenin öncesi ve sonrası alınmamışsa cümle önüne ve sonuna “………” simgesi konur.
Dolaylı alıntı
Kaynağın, belli bir sayfadan veya bölümünden özet yapılarak ya da kaynağın

kelimeleri değiştirilerek alınmasıdır. Örneğin; “Velioğlu ve Oktay (1999, s.111), ………”
değinmektedir.
Örnekler
• Vurgulanmak istenen cümlenin fikri ise: Alıntı yapılan kaynağın yazarının

soyadı ve çalışma yılı cümlenin başında gösterilir. Örneğin, Nahcivan (1997) tarafından
geliştirilen………….
• Yazarların soyadları aynı ise: Yazarların ilk adının baş harfleri kullanılır.
Örneğin, İ. Karataş (1999) ve Y. Karataş (2000)’ın bulgularına göre……………
• Tek yazarlı ve tek çalışma ise: Örneğin; Motivasyon, …… olarak tanımlanır

(Kanfer, 1990).
• İki yazarlı, tek çalışma ise: Örneğin; ……… bir çalışmada (Coşansu ve Çelik,
2012),……
• 3-5 yazarlı çalışma ise: Yazar adları, atıf ilk kez yapılırken yayındaki sıraya
göre yazılır. Örneğin; Slodki, Jares, Doty, Burke, & Brannon (2010),……… Aynı yayına ikinci
kez atıfta bulunulursa ilk yazarın adından sonra “ ve diğer”, “ ve diğerleri” veya “ ve ark.” (ve
arkadaşları) şeklinde kısaltılır. …Slodki et al. (2010) gibi.
• 6 ve üstü yazarlı çalışma ise: Metin içinde her atıf için sadece ilk yazarın adı “
ve diğer.” ya da “ve ark.” olarak kullanılır.
• Çok yazarlı, aynı ilk isimli ya da aynı yılda yayınlanmış kaynaklar ise: Her
iki kaynağı ayırıştırana kadar yazarların adı sıralanır “ve ark.” olarak sonlandırılır. Örneğin;
“Jellinek, Murphy, Little, Pagano, Comer, & Kelleher. (1999)” ve “Jellinek, Murphy, Comer,
Little & Pagano. (1999)” kaynakları aynı raporda kullanılıyorsa, metin içinde; “Jellinek,
Murphy, Little & ark. (1999)” ve “Jellinek, Murphy, Comer & ark. (1999)” şeklinde yazılır.
Not: Çok yazarlı yayınlar kaynaklar bölümünde bütün yazarların adları ile, “ve ark.” kalıbı
406
kullanılmadan verilir.
• Kurumların ya da grupların yazar olduğu yayınlar ise: İlk kez atıf yapılırken
kurumun / grubun tam adı ve arkasından kısaltması yazılır. Sonraki kullanımlarda sadece
kısaltma ve tarih kullanılır. Örneğin, …(Türk Hemşireler Derneği [THD], 1997). Sonraki
atıflarda… (THD, 1997).
• Aynı yazarın / yazarların, birden fazla yayınlarına atıf yapılıyorsa: Örneğin;

Yayın farklı yıllarda ise (Seçginli ve Nahcivan, 2003, 2010). Aynı yılda ise (Seçginli ve
Nahcivan 2010a, 2010b).
• Birden fazla yayına atıf yapılıyorsa: Yazar soyadına göre alfabetik sıra ile
yazılır. Örneğin, ……. (Akın, 2004; Dönmez, 1999; Yılmaz, 2006).
• Atıf çeviri kaynak ise: Örneğin (Esin, M. N., çev., 2012).
• İkinci kaynaktan alıntı yapılmış ise: Metin içinde yazılışı: …… Seidenberg

ve McClelland’ın çalışmalarında (Coltheart, Curtis, Atkins ve Haller, 1993’den alınmıştır)
……… Kaynaklar bölümünde yazılışı: Coltheart, M., Curtis, B., Atkins, P., & Haller, M.
(1993). Models of reading aloud: Dual-route and parallel-distributed-processing approaches.
Psychological Review, 100, 589-608.
• Web sitesinden bir doi’ye atıf yapılıyorsa: …… (Doi: 10.1000/182) olarak

yazılır. Doi’ye yapılan bir atıfı çözümlemek için web tarayacısının adres çubuğuna
“http://dx.doi.org/” ve ardından doi tanımlayıcısı yazılır. Örneğin, “http://dx.doi.org/” doi’sini
çözümlemek için ağ tarayıcısına http://dx.doi.org/10.1000/182 adresi girilir. Doi numarası
yoksa url numaraları yazılır. Örneğin Fe:Feminist Eleştiri Dergisi url’si
http://cins.ankara.edu.tr/cansun.html olarak yazılır.
11.3.2. Kaynaklar Bölümünde Kaynak Gösterme
Kitaplar
Tek yazarlı, iki yazarlı, toplu yazarlı
Akgül, A. (2005). Tıbbi araştırmalarda istatistiksel analiz teknikleri, SPSS

uygulamaları. (3.baskı). Ankara: Emek Ofset.
Polit-O’Hara, D., & Hungler, B. P. (1999). Nursing research: Principles and methods
th
(6 ed.). Philadelphia: Lippincott.
New Zealand Occupational Safety & Health Service. (1996). Approved code of practice
for the management of noise in the workplace. Wellington, New Zealand: Department of
Labour, Occupational Safety & Health Service.
407
Yazar yerine editör/ler
Crosby, R. A., DiClemente, R. J., & Salazar, L. F. (Eds.). (2006). Research methods in
health promotion. San Francisco: John Wiley & Sons, Inc.
Yazar ve editor yok
Australian medicines handbook: AMH. (2004). Adelaide, South Australia: Australian

Medicines Handbook.
Bir ve üç editörlü kitaptan bölüm
Erefe, İ. (1998). Halk sağlığı hemşireliğine giriş. İçinde İ, Erefe (ed.), Halk sağlığı
hemşireliği el kitabı (ss. 1-11). İstanbul: Vehbi Koç Vakfı yayınları No.14: Birlik Ofset.
Brown, S. A., Aarons, G. A., & Abrantes, A. M. (2001). Adolescent alcohol and drug
abuse. In C. E. Walker & M. C. Roberts (Eds.), Handbook of clinical child psychology (3rd ed.,
pp. 757-775). New York: Wiley.
Editörsüz kitaptan yazarlı bölüm
Cook, S. (2007). Palliative care of the elderly. In Palliative care (pp. 23-45). New York:
Blackwell.
Sadece Web sitesi var
Clinical Pharmacology Web site. (2001). Retrieved June 16, 2004, from
http://cpip.gsm.com/
Doğrudan linkten ve veri tabanından alınan elektronik kitap ve kitap bölümleri
Gonzalez-Mena, J. (2007). Diversity in early care and education: Honoring differences.

Available from http://mhprofessional.com/product.php?isbn=007722289X
Symonds, PM. (1958). Human drives. In C. L. Stacey & M. DeMartino (Eds.),

Understanding human motivation (pp. 11-22). Retrieved from PsycBOOKS database.
Düzenli Yayınlanan Dergiler / Makaleler
Bir yazarlı (cilt, sayı ve sayfa numaralı)
Gençel, Ö. (2006). Müzik ile tedavi. Kastamonu Eğitim Dergisi, 14 (3), 697-706.
İki yazarlı (cilt ve sayfa numaralı)
Erdoğan, S., & Öztürk, M. (2011). Psychometric evaluation of the Turkish version of
the Pediatric Symptom Checklist-17 for detecting psychosocial problems in low-income
children. Journal of Clinical Nursing, 20, 17–18.
408
Dört yazarlı (cilt ve sayfa numaralı)
Ilan, D. I., Liporace, F. A., Rosen, J., & Cannavo, D. (2004). Efficacy of rofecoxib for
pain control after knee arthroscopy: A prospective, randomized, double-blinded clinical trial.
Arthroscopy, 20, 813-818.
Altıdan fazla yazarlı (cilt ve sayfa numaralı)
Cohet, C., Cheng, S., MacDonald, C., Baker, M., Foliaki, S., Huntington, N., et al.
(2004). Infections, medication use, and the prevalence of symptoms of asthma, rhinitis, and
eczema in childhood. Journal of Epidemiology & Community Health, 58, 852-857.
Aylık periyodik yayın
Chandler-Crisp, S. (1988, May) “Aerobic writing”: A writing practice model. Writing

Lab Newsletter, pp. 9-11.
Haftalık periyodik yayın
Kauffmann, S. (1993, October 18). On films: Class consciousness. The New Republic,
p.30.
Çeviri yayın
Freud, S. (1970) An outline of psychoanalysis (J. Strachey, Trans.). New York: Norton.
(Original work published 1940).
Weber, M. (1958). The protestan ethic and the spirit of capitalism. T. Parsons (Çev.).
New York: Charles Scribner’s Son. (İlk baskı. 1904-1905). Metin içinde: (Weber, 1904-
1905/1958).
Elektronik Dergi Makaleleri
Doi bilgisi olan makaleler- Cochrane Library, Wiley Interscience
Bunn, F., Byrne, G., & Kendall, S. (Updated March 22, 2004). Telephone consultation
and triage: effects on health care use and patient satisfaction. [Cochrane Review]. In Cochrane
Database of Systematic Reviews, 2005 (1). Retrieved February 11, 2005, fromThe Cochrane
Library, Wiley Interscience.
Doi bilgisi olan diğer dergi makaleleri
Anderson, A. K. (2005). Affective influences on the attentional dynamics supporting

awareness. Journal of Experimental Psychology: General, 154, 258–281. doi:10.1037/0096-
3445.134.2.258
409
Doi bilgisi olmayan makaleler
Perneger, T. V., & Giner, F. (1998). Randomized trial of heroin maintenance program
for adults who fail in convential drug treatments. British Medical Journal, 317. Retrieved from
http://www.bmj.com/cgi/content/full/317/7150/
Aylaz, R., Güllü, E., & Güneş, G. ( 2011). Aerobik yürüme egzersizin depresif
belirtilere etkisi. Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 4 (4), 172-177.
Erişim http://www.deuhyoedergi.org/
Poster
Öztürk, M., & Erdoğan, S. (Nisan, 2009). Okul çağındaki çocuklarda Pediatrik
Semptom Kontrol Listesi’nin (PSC-35) kullanımı.12. Dünya Halk sağlığı Kongresi poster
oturumunda sunuldu, İstanbul.
Yayımlanmamış yüksek lisans tezi
Paulosky, K. A. (1997). Knowledge and attitudes of pain and activities of nurse

administrators. Unpublished master’s thesis, Northern Michigan University, Marquette,
Michigan.
Ardıç A. (2008). Adölesanların sağlıklı yaşam biçimi davranışları. Yayınlanmamış

yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü (YÖK Ulusal Tez Merkezi
Tez No. 203943).
Yayımlanmamış doktora tezi
Doktora tezi
Bartel, T. M. C. (2005). Factors associated with attachment in international adoption

(Doctoral dissertation, Kansas State University). Retrieved from http://hdl.handle.net/2097/131
Arslantaş, H. (2003). Yetişkinlerde profesyonel psikolojik yardım arama tutumu ve

etkileyen faktörler. Yayınlanmamış doktora tezi, İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri
Enstitüsü, İstanbul.
Devlet / özel kurumların raporları / yayımları
The guideline regarding to provide health services (2001). Primary Care Services (Pub.
No.8597). Ankara: Turkish Ministry of Health.
National League for Nursing. (1990). Self-study report for community health
organizations (Pub. No. 21-2329). New York: Author.
Üniversite / bölüm web sitelerinden alınan bireysel çalışmalar (içerik değişebileceği

için yazının alındığı tarih belirtilir)
410
Trapp, Y. U. (2005). Multiple intelligences: The learning process in our students.
Retrieved July 1, 2006, from Yale University, Yale-New Haven Teachers Institute Web site:
http://www.yale.edu/ynhti/curriculum/units/2001/6/01.06.10.x.html
Tarih ve yazar olamayan bireysel çalışmalar
Most improved elementary schools in math: Survey results. (n.d.). Retrieved July 1,
2006, From http://www.sharingsuccess.org/code/ highperf/2002-
03/es_math/msi/effectivepractices.htm
On-line devlete ait / yasal kaynaklar / resmi raporlar
Russo, C. A., & Jiang, H. J. (2006). Hospital stays among patients with diabetes,
2004 (Statistical Brief No. 17). Retrieved from Agency for Healthcare Research & Quality
website: http://www.hcup-us.ahrq.gov/reports/statbriefs/sb17.jsp/statbriefs/sb17.jsp
On-line Konferans ve Sunular
Clumpner, K. E. (2007, April). Interdisciplinary blog for liaisons [PowerPoint slides].

Paper presented at the annual conference of the Wisconsin Association of Academic Librarians,
Wisconsin Dells, WI. Retrieved from
http://www.wla.lib.wi.us/waal/conferences/2007/postconference/clumpner.pdf
Gazete makalesi
Von Drehle, D. (2000, January 15). Russians unveil new security plan. The Washington
Post, pp. A1, A21.
Popüler dergi makalesi
Caloyianis, N. (1998, September). Greenland sharks. National Geographic, 194, 60-71.
Broşür
Diabetes New Zealand. (2003). Cardiovascular risk and diabetes [Brochure].

Wellington, New Zealand: Author.
11.4. Araştırma Sonuçlarının Yayımlanması
Araştırma raporları sıklıkla basılı ve on-line bilimsel dergilerde; yüksek lisans ve

doktora tezleri olarak ve kongre / bilimsel toplantılarda 10-15 dakikalık sözel ve poster sunular
biçiminde yayımlanır. Araştırma bulguları süreli bir dergide ve kitapta yayımlanırsa, sunuya
göre daha geniş bir okuyucu kitlesine ulaşır. Bununla birlikte, raporların önce sunu olarak
hazırlanması, bir dergide yayımlanması için temel oluşturur. Makalenin yayımlanması ise
zaman ve enerji gerektiren bir ödül olarak düşünülebilir. Araştırma metninin reddedilmesi ya
da ciddi revizyon istenmesi birçok araştırmacı için cesaret kırıcı olabilmektedir. Bu durumda
araştırmacı ya da varsa araştırma ekibi üyeleri metin üzeride yeniden çalışılabilecekleri bir plan
411
yapabilir (Burns & Grove, 2009). Araştırma metnini geliştirmek ve yayımlamak için izlenecek
adımlar aşağıda özetlenmiştir. Ayrıca, EK. 1’de bilimsel bir araştırma raporunun dergide
yayımlanma süreci şekil ile gösterilmiştir.
1. Derginin Seçilmesi
Dergi seçilirken derginin amacı, okuyucu kitlesi, saygınlığı, kabul koşulları, yayın
sıklığı ve okuyucuya ulaşma kolaylıkları dikkate alınır. Günümüzde, hemşire araştırmacıların
yayın yapabilecekleri elektronik dergilerin sayısı artmıştır. Elektronik dergiler, araştırma
sonuçlarını dünyaya / geniş bir okuyucu kitlesine ulaştırdığı ve hızlı yayımladığı için
araştırmacılara büyük fırsat sağlar. Metin bir dergiye gönderilmeden önce yazarlar için
hazırlanmış “kabul koşulları” sayfası dikkatle incelenir (Burns & Grove, 2009; Crosby,
DiClemente, & Salazar 2006).
Hemşirelik bilgisini geliştiren, güçlü araştırmaların peer-review (uzmanlar tarafından

değerlendirilen) e-dergilerde yayımlanması tercih edilir. Güçlü hemşirelik araştırma sonuçları
ise genellikle Science Citation Index (SCI), Science Citation Index Expanded (SCI-E), Social
Sciences Citation Index (SSCI) ve CINAHL (The Cumulative Index to Nursing and Allied
Health Literature) kapsamına giren dergilerde yayımlanmaktadır (Burns & Grove, 2009). Çok
disiplinli olan bu indekslerden sadece CINAHL, hemşirelik ile ilgili konularda temel kaynak
olarak kullanılan bir veritabanıdır. Adı geçen indekslerde yer alan kaynaklardan İngilizce dilinde
tam metin veya özet olarak bilimsel makalelere ulaşılabilmektedir. Ayrıca, 1996 yılından bu
yana ULAKBİM Tıp Veri Tabanı [Türk Tıp Dizini] ile Sağlık Bilimleri (Tıp, Diş hekimliği,
Eczacılık, Hemşirelik vd.) alanında Türkçe ve diğer dillerdeki süreli yayımlara Web’den
erişilebilmektedir (Özyurt, 2007).
Araştırmacıların dergi seçerken dikkate aldığı diğer bir husus derginin etki faktörüdür.
Bilimsel makalelerin ne kadar sıklıkta alıntı ya da referans olarak kullanıldığı “Etki Faktörü”
ile ölçülür. Bir derginin yıl içindeki etki faktörü, önceki iki yılda yayımlanan makalelere aldığı
atıfların, makale sayısına bölünmesi ile elde edilir. Her yıl dergilerin etki faktörü hesaplanır ve
“Journal Citation Reports” da liste olarak yayımlanır. Etki faktörü, dergilerdeki makale
kalitesinin bir göstergesi olarak kullanılır (Asan, 2005). Ancak, bilimsel bir metnin bir dergi
tarafından yayımlanmak üzere kabul edilmesi, sadece metnin kalitesi ile değil, o derginin
amaçları ile uyuşmasına da bağlıdır.
Son yıllarda, bir araştırmacının hem yayım yapma aktivitesi hem de atıf etkinliği “h-
göstergesi ya da h-index” ile ölçülmektedir. Bu ölçüm bir araştırmacının uzun soluklu araştırma
performansını değerlendirir. Diğer bir ifadeyle, bir araştırmacının, N sayıdaki makalesinin her
biri için aldığı en az atıf sayısını gösterir. Örneğin h-indeksi 50 olan bir araştırmacıdan söz
edildiğinde, bu kişinin 50 makalesinin en az 50 ve üzerinde atıf almış olduğu anlaşılır. H- indeks
genç araştırmacılar için doğru bir ölçüm yöntemi olmayabilir, çünkü makalelere atıfta
bulunulması için yeterli zaman geçmemiştir (Oktar & Akdal, 2007).
2. Bilgilendirme Mektubu / Kapak Mektubunun Hazırlanması (query letter)
412
Dergiyi seçen araştırmacı, gönderilen metnin incelemeye alınması konusunda editörün
ilgisini çeken bir mektup hazırlar. Kapak mektubu olarak da tanımlanan bu mektup bir-iki sayfadan
fazla olmaz. Mektupta araştırma problemi, bulguların önemi ve araştırıcının / araştırıcıların niteliği ile
ilgili bilgiler yer alır. Bazı araştırmacılar bilgilendirme mektubunu birden fazla dergi editörüne
gönderir ve editörlerin olumlu ya da olumsuz sonucuna göre araştırma metnini hazırlar (Crosby,
DiClemente, & Salazar 2006; Day, 1979/2000).
3. Araştırma Metninin Hazırlanması
Araştırmacı olumlu geribildirim aldığı derginin formatına göre metni yazar. Bir metin aynı
zamanda sadece bir dergiye gönderilir. Metnin genel yazım kuralları konusuna bu ünitede yer alan
bilgilerden yararlanılabilir. Ayrıca hemşirelik dergilerinde sıklıkla tercih edilen “APA Yazım
Rehberi” araştırmacılara kolaylık sağlayacaktır. Hazırlanan metnin bir / iki akademisyenin önerilerine
sunulması son düzeltme için rehber olur (Crosby, DiClemente, & Salazar 2006; Day, 1979/2000).
4. Kabul Edilen Metnin Hakemlere Gönderilmesi
Her dergide kabul edilen bilimsel metnin gönderileceği hakemlerin adları belirtilmiştir.
Son yıllarda birçok dergi araştırma metnini elektronik olarak kabul etmektedir. Metin kabul
edildikten sonra, yazar mektup adresini, tel. no., fax no. ve e-mail adreslerini bildirir. Metin
genellikle birbirinden habersiz olan iki hakeme gönderilir. Eğer araştırma metni ise, hakemler
öncelikle (a) araştırmanın geçerlik ve güvenirliği yeterli mi? (b) yöntemler araştırma
hipotezlerini veya sorularını yanıtlamada yeterli mi? (c) bulgular güvenilir mi? örneklem
araştırmanın evrenini temsil eder nitelikte mi? (d) tartışma verilen bulgulara uygun mu? (e)
yazar bulguların klinik uygulamalarda nasıl kullanılacağını tartışmış mı? sorularına yanıt arar
(Crosby, DiClemente, & Salazar 2006; Leana, 2010).
5. Metnin Önerilere Göre Yeniden Gözden Geçirilmesi
Dergi çalışanları hakemlerin dört olası kararlarlarından birine ulaşır: (a) kabul, (b)
küçük düzeltme koşuluyla kabul, (c) ciddi düzeltme koşuluyla kabul, (d) Ret. Editör olası yayın
koşulunu yazara bildirir. Yazının bu aşamada kabul edilmesi çok nadirdir. Düzeltme isteniyorsa
öneriler doğrultusunda metin üzerinde çalışılır. Geliştirilen metin belirtilen süre içinde,
açıklamaları ile ve ön mektup yazılarak editöre gönderilir (Crosby, DiClemente, & Salazar
2006).
413
414
Uygulamalar
1. Çalıştığınız alanda sık karşılaştığınız birey/hasta problemlerini konu alan iki

araştırma makalesi seçiniz. Ders kitabınızın 9. Ünitesinde yer alan, “Tablo 9.1. Nicel araştırma
Raporunun Çerçevesi” içeriğini dikkatle inceleyiniz ve her iki makaleyi tablodaki beş başlık
altında değerlendirerek kritik ediniz.
415
Uygulama Soruları
1) İncelediğiniz makalelerin “Giriş” bölümü, Tablo 9.1’de belirtilen kriterlere

göre sizce 1-10 arasında kaç puan alır.
2) İncelediğiniz makalelerin “Yöntemler” bölümü, Tablo 9.1’de belirtilen

kriterlere göre sizce 1-10 arasında kaç puan alır.
3) İncelediğiniz makalelerin “Bulgular” bölümü, Tablo 9.1’de belirtilen kriterlere

4) İncelediğiniz makalelerin “Tartışma” bölümü, Tablo 9.1’de belirtilen kriterlere

5) İncelediğiniz makalelerin “Kaynaklar” bölümü, Tablo 9.1’de belirtilen

kriterlere göre sizce 1-10 arasında kaç puan alır.
416
Bu Bölümde Ne Öğrendik?
 Araştırma bulgularının yayımlanması, araştırmanın doğru yol ve yöntemlerle

yapılması kadar önemlidir. Hemşireliğe ve hemşirelik hizmetlerine birçok yarar sağlar.
Araştırma raporları sıklıkla tezler, dergiler, on-line yayımlar ve bilimsel toplantılarda sunular
şeklinde yayımlanır.
 Araştırma metinleri çalışmanın hemşirelik bilgisine katkısını en kısa ve etkili

anlatacak biçimde tasarlanır. Rapor, bir tez olarak hazırlanmış ise kabul görmesi; makale olacak
ise yayın kurulları tarafından kabul edilmesi ve derginin kurallarına uygun olması; sunu
olacaksa kurulun koymuş olduğu kurallar göz önünde bulundurulur.
 Hem nicel, hem de nitel araştırma raporları 4 temel bölümden oluşur: (1) Giriş
(Introduction), (2) Yöntemler (Methods), (3) Sonuçlar (Results) ve (4) Bulguların tartışması
(Discussion) (IMRAD). Raporun tipi ve içeriği yapılan çalışmaya, farklı okur grubuna ve
amacına göre değişir.
 Başlık, planlanan araştırma tipini, major araştırma değişkenlerini ve çalışma

grubunu en kısa ve en doğru biçimde ifade eden bir etikettir.
 Yazar, yayınla ilgili bilgiyi toplayan, yorumlayan, derleyen ve kaleme alan kişi
ya da kişileri tanımlar. Yazarlık kimliğinin kabulünde etik ilkelere uymak zorunluluğu vardır.
Yazar sırası yayın çalışmaları başlamadan önce kararlaştırılır.
 Öz / Özet, çalışmanın temel yönü ile özetlendiği bölümdür. Özet bir makalede
başlıktan sonra en çok okunan bölümdür. Genellikle 200-300 kelime ile araştırma problemini,
amacını, çerçevesini, metotları, örneklem hacmini, temel sonuçları ve nihai sonucu özetler.
 Giriş bölümü, araştırmacının “ne bilmek istediğini”, neden bilmek istediğini” ve

“böyle bir çalışmanın kuramsal ve uygulamadaki öneminin neler olduğunu” yanıtlar. Giriş,
okuyucunun soruna ve konuya ilgisinin çekildiği bölümdür. Araştırma problemini, çalışmanın
altında yatan olayları, araştırma hipotezlerini veya sorularını, incelenen ilgili kaynakları,
kuramsal çerçeveyi ve yapılan araştırmanın kavramlarını tanımlar
 Yöntemler bölümü, araştırmanın nasıl yürütüldüğünü, problemin nasıl

incelendiğini tanımlar. Yöntemler bölümünün amacı, aynı araştırmayı yapacak olan diğer
araştırmacılara ayrıntılı bilgi vermek ve okuyucuya ya da dinleyiciye sonuçların nasıl elde
edildiğini tam olarak açıklamaktır.
 Yöntemler bölümünde, araştırma tasarımı ve seçilen anlamlılık düzeyi (0.05,

0.01 ya da 0.001 gibi) belirtilir. Çalışmanın yapıldığı yer, örnekleme (örneklem seçme kriterleri
ve metodu, örneklem hacmi ve örneklemin özellikleri) ve ölçüm yöntemleri tanımlanır. Veri
toplama süreci (ölçümlerin sıklığı, süresi ve kimin topladığı) açıklanır.
 İstatistikler araştırmacının araştırma problemini nasıl çözdüğünü açıklar.

Katılımcıların nasıl seçildiğini, veri toplama ve değerlendirme işlemlerini, verilerin analiz
417
tekniklerini detaylandırır. İstatistik testler araştırma hipotezlerini test etmek ve bulguların
inandırıcılığını değerlendirmek için kullanılır. İstatistik olarak anlamlı olan bulgular yüksek
olasılıklı olan birinin geçerli olduğunu kanıtlar.
 Bulgular bölümü verilerin sıralı ve mantıksal bir düzen içinde, çoğu kez de tablo
ve grafikler / çizelgeler şeklinde verildiği bölümdür. Bulgular, araştırmanın amacını düzenler.
Tablolar, şekiller ve grafikler ilişkileri, değişimleri gösterir ve tartışma bölümünün yükünü
azaltır. Grafikler tablo verilerinin görsel hale getirilmesini sağlar. Ancak temel bulguların
uygun ve iyi yapılandırılması gereklidir. Tablolar birçok istatistik analiz sonuçlarını gösterdiği
için, kolon ve satırları okuyucu tarafından daha kolay incelendiği için, araştırma raporlarında
grafiklerden daha fazla kullanılır.
 Tartışma bölümü sonuçların ne anlam ifade ettiğini, yapılan çalışmanın değerini

ortaya koyar. Her bir bulgu kanıtları ile birlikte, çok kısa bir biçimde özetlenir. Yorumlanarak
genelleştirilen temel bulgular, araştırma problemi ile ilgili amaçlarla, sorularla veya hipotezler
ile tartışılır. Sonucun benimsenip benimsenmediği, benimsenmiş veya reddedilmiş ise nedenleri
tartışılır. Güçlü yönü ve sınırlılığı örnek vererek yorumlanır.
 Sonuç bölümü, analiz ile elde edilen bulguları özetler. Sonucun hemşirelik
bilgilerine ve uygulamalarına katkısı, bulguların / sonuçların ilgili hemşirelik alanında nasıl
kullanılacağı ve tekrar edilecek araştırmalar için problem ve süreç ile ilgili öneriler tanımlanır.
 Nitel araştırma raporu, nicel araştırma rapor tiplerinden oldukça farklıdır. Nitel
raporlar, birbiri içine giren verileri / öyküleri yorumlayarak katılımcıların seslerini açıklar.
İstatistik testlere dayalı bilgiler içermediği ve kişilerarası etkileşime dayalı olduğu için nicel
olanlara göre genellikle daha çekicidir.
 Başlık, nitel araştırmalarda olay ve gruplara odaklıdır. Başlık, araştırmanın

odaklandığı konuyu iyi tanımlamalı ve nitel bir araştırma raporunun görünüşünü yansıtmalıdır.
 Özet bölümünde, bulgular ve sonuçlar yayımlanan / sunulan yere göre daha

ayrıntılı olabilir. Özet içeriğinde: (1) çalışmanın amacı, (2) çalışmanın gelişimi, (3) kullanılan
sorgulama yöntemi (fenomenoloji, grounded teori, etnografi vb.), (4) örneklem, çalışmanın
yapıldığı yer, veri toplama yöntemi, (5) bulguların özü ve (6) bulguların yansıması yer alır.
 Giriş bölümünde, incelenen olay açıklanır. Araştırmanın odağı aydınlatılır,

çalışmadan beklenen sonuçlar ve nitel araştırmanın tipi ve özelliği tanımlanır. Literatür
bilgisine dayalı olarak araştırma konusunun önemi, hemşirelik bilgisine ve uygulamalarına
katkısı, çalışmanın nasıl geliştiği, çalışılan olay için hangi koşulların sağlandığı açıklanır.
 Yöntemler bölümü araştırmacının kaliteli veri topladığını güven altına alma

çabasını açıklar. Bu nedenle raporda veri toplayan araştırmacının özellikleri belirtilir. Bu
bölümünde, veri toplama süreci, veri toplama yaklaşımı, veri toplama araçları (görsel ve işitsel
araçlar ve diğerleri) araştırmaya katılanlar (nasıl seçildi, sayısı, özellikleri, görüşme yöntemi,
görüşme nerede yapıldı, süresi ve görüşme sayısı) belirtilir.
418
 Bulgular, genellikle temel konulara / sürece göre düzenlenir. Bu bölüm, tematik
analiz sonucunda adlandırılan birkaç alt başlık altında açıklanır. Sonuç, araştırmacının çalıştığı olay
ile ilgili kuramdan ortaya çıkar. Görüşmelerden, gözlemlerden, ses cihazından ya da notlardan
alınan veriler, araştırmacı tarafından temalarına göre organize edilir ya da kategorilere göre
anlamlandırılarak sentez edilir.
 Tartışma bölümünde, bulgular kavramlara / kuramsal anlamlara ve uygulamaya

dönüştürülür. Bulguların nasıl kullanılabileceği önerilir. Çalışmanın sınırlılıkları tartışılır.
 Kaynaklar bölümü, metin içinde kullanılan tüm kaynakların listelendiği son

bölümüdür. Hem nicel, hem de nitel araştırmalarda seçilen kaynak biçimi aynıdır. Kaynak
gösterilirken kullanılan iki yaklaşım vardır: Nümerik yaklaşımı (Vancouver sistemi ve Alfabe-
sıra yaklaşımı) ve Yazar-tarih yaklaşımı (Amerikan Psikoloji Derneği / APA). Birçok
hemşirelik dergisinde kaynakların listelenme ve metin içinde rapor edilme biçimi APA
biçimine uyumlu olarak yazılır.
 Araştırma raporları sıklıkla yüksek lisans ve doktora tezleri olarak; basılı ve on-
line bilimsel dergilerde; kongre ve bilimsel toplantılarda sözel ve poster sunular biçiminde
yayımlanır. Eğer bir dergide yayımlanacak ise, (1) derginin seçilmesi, (2) Kapak mektubunun
hazırlanması, (3) Araştırma metninin hazırlanması, (4) Kabul edilen metnin hakemlere
gönderilmesi ve (5) Metnin önerilere göre yeniden gözden geçirilmesi aşamalarından geçer.
419
Bölüm Soruları
1. Bir araştırma raporunun “Giriş” bölümü okuyucunun konuya ilgisini çekmek için
yeterli bilgi içermelidir. Aşağıdakilerden biri hariç diğerleri bu bilgileri içermektedir. Hariç
olanı işaretleyiniz.
a) Araştırma problemi ve önemi

b) Güncel araştırma sonuçları
c) Kullanılan ölçüm araçları
d) Araştırmanın çerçevesi
e) Araştırma soruları ya da hipotezleri
2. Nicel bir araştırma raporunda veri analizi işlemleri ile ilgili açıklamalar raporun hangi
bölümünde yer alır?
a) Yöntemler
b) Bulgular
c) Giriş
d) Tartışma
e) Sonuç
3. Araştırmanın bulguları için çubuk ve sütun şekiller hangi amaçla seçilir? İşaretleyiniz.
a) Değişkenlerin miktarını/büyüklüğünü göstermek için

b) Veri analizlerini göstermek için
c) Çalışma sonuçlarını karşılaştırmak için
d) Değişkenler arasındaki ilişkiyi göstermek için
e) Örneklem büyüklüğünü hesaplamak için
4. Nicel ve nitel araştırmaların yayımlandığı hemşirelik dergilerinde kaynak yazımı için

çoğunlukla APA ( American Psychological Association) formatı kullanılır. Aşağıdakilerden
hangisi bu formatın özelliklerini açıklamaktadır. İşaretleyiniz.
a) Alfabe- sıra yaklaşımı

b) Vancouver sistemi
c) Atıf -sıra yaklaşımı
d) Yazar-tarih yaklaşımı
e) Tarih-sıra yaklaşımı
5. Literatür taraması yaparken“ Kanserle yaşamanın anlamı” başlıklı bir makale ile
karşılaşırsanız, bu araştırmanın hangi tasarım tipinde olduğunu düşünürsünüz? İşaretleyiniz.
a) Metodolojik tasarım
b) Fenomenolojik tasarım
c) Tanımlayıcı tasarım
420
d) Deneysel tasarım
e) Prospektif tasarım
6. Aşağıdakilerden biri hariç, diğerleri nicel bir araştırma raporuna “Başlık” yazarken
dikkat edilecek özellikleri tanımlar. Hariç olanı işaretleyiniz
a) Başlık araştırmanın tasarım tipini açıklamalı.

b) Başlık araştırmanın değişkenlerini açıklamalı.
c) Başlık araştırmanın bulgularını açıklamalı.
d) Başlık çalışma grubunu açıklamalı.
e) Başlık 15 kelimeden fazla olmamalı
7. Nicel araştırma raporunun “Yöntemler” bölümünde aşağıdaki hangi bilgi yer almaz?
a) Araştırma problemi
b) Çalışmanın tasarımı
c) Çalışmanın yapıldığı yer ve örnekleme
d) Ölçüm yöntemleri
e) Veri toplama süreci
8. “Erişkin tip2 diyabetli bireylerin hastalığa uyumu ve ilişkili faktörler” konulu

tanımlayıcı bir çalışma için, aşağıdaki araştırma sorularından hangisi uygundur?
a) Diyabet eğitimi alan hastaların uyumu daha mı yüksek?

b) Diyabetin komplikasyonları uyumu etkilemiş mi?
c) Hastalık yılı fazla olanlar daha uyumlu olabilir mi?
d) Hastaların uyum düzeyi ile aile desteği arasında ilişkili var mı?
e) Kullanılan ölçüm araçları uyumu ölçmede yetersiz olabilir mi?
9. Nicel araştırma raporlarının “Tartışma” bölümünde aşağıdaki sorulardan biri hariç,

diğerleri yanıtlanmalıdır. Hariç olanı yazınız.
a) Araştırma bulguları ne ifade ediyor?

b) Bulguların diğer araştırma sonuçları ile bağlantısı ne?
c) Araştırmanın güçlü tarafı ne?
d) Araştırmanın sınırlılıkları ne?
e) Araştırmanın kavramsal çerçevesi ne?
421
10. Hemşirelik araştırmalarında aşağıdaki kaynak gösterme yaklaşımlarından hangisi
sık kullanılır.
a) Nümerik yaklaşım
b) APA (Amerika Psikoloji Derneği) Rehberi
c) Vancouver sistemi,
d) Alfabe-sıra yaklaşımı
e) İsteğe göre.
Cevaplar: 1) c, 2) b, 3) a, 4) d, 5) b, 6) c, 7) a, 8) d, 9) e, 10) b
422
12. HEMŞİRELİK ARAŞTIRMALARINDA ETİK*
*
M. Nihal ESİN
423
 Araştırma Etiğinin Kapsamı
 Bilim Etiği
 Araştırma ve Yayın Etiği
 Araştırma Etiğinin Tarihsel Gelişimi ve Hukuksal Düzenlemeler
 Araştırma Etiği ile İlgili Hukuksal Düzenlemeler
 Helsinki Bildirgesi
 Araştırmacıların Uyması Gereken Temel Etik İlkeler
 Zarar Vermeme İlkesi 319
 Gönüllülük İlkesi 320
 Yaşama Saygı İlkesi 321
 Gizlilik İlkesi 321
 Adalet İlkesi 322
 Aydınlatılmış Onam 323
 Araştırmanın Proje Aşamasında Alınması Gereken Etik İzinler
 Aydınlatılmış Onam 323
 Etik Kurullar ve Etik Kurul İzni 326
 Araştırmanın Yapılacağı Kurum İzni 327
 Araştırmacılar Tarafından Bilimsel Araştırmalarda Yapılan Etik Dışı

Davranışlar
 Aşırma (Plajerizm)
 Yazarlık ve Yazarlık Sıralamasında Sorunlar
 Uydurmacılık (Fabrication)
 Sahtecilik (Falsification)
 Yayın Yinelemesi (Duplication)
424
 Dilimleme (Salami slicing) 329
 Özensiz Araştırma (Sloppy research) 329
 Mali Desteğe İlişkin Etik Sorunlar 329
 Bilimsel Yayınlarda Teşekkür 329
425
1) Bilim ve araştırma etiği arasında farklılık var mıdır? Açıklayınız.
2) Araştırma sürecinde uyulması gereken etik ilkelerin oluşturulmasına neden olan

tarihsel olaylar nelerdir? Tartışınız.
3) Helsinki bildirgesinin içeriğini ve geliştirilme sürecini açıklayınız.
4) Araştırma sürecinde uyulması gereken temel etik ilkeler nelerdir? Sıralayınız.
5) Araştırma sürecinde deneklerin haklarını korumada aydınlatılmış onam almanın

önemini tartışınız.
6) Etik ilkelerin uygulanmasında etik kurulların önemi nedir? Açıklayınız.
7) Araştırmacılar sıklıkla hangi etik ihlalleri yaparlar? Sıralayınız.
426

Konu Kazanım
Araştırma Etiğinin Araştırma etiğinin

Okuyarak/Araştırarak
Kapsamı kapsamını kavramak
Araştırma Etiğinin Araştırma etiğinin

Tarihsel Gelişimi Ve tarihsel gelişimi ve
Hukuksal hukuksal düzenlemeleri
Düzenlemeler açıklamak
Araştırmacıların Araştırmacıların uyması

Uyması Gereken gereken temel etik Okuyarak/Araştırarak
Temel Etik İlkeler ilkeleri kavramak
Araştırmanın proje
Araştırmanın Proje
aşamasında alınması
Aşamasında Alınması Okuyarak/Araştırarak
gereken etik izinleri
Gereken Etik İzinler
açıklamak.
Araştırmacılar Araştırmacılar tarafından

Tarafından Bilimsel bilimsel araştırmalarda
Araştırmalarda Yapılan yapılan etik dışı
Etik Dışı Davranışlar davranışları açıklamak
427
Anahtar Kavramlar
 Etik
 Bilim etiği
 Araştırma etiği
 Nuremberg ilkeleri
 Helsinki bildirgesi
 Etik ilkeler
 Kısıtlı gruplar
 Hassas gruplar
 Zarar vermeme
 Gönüllük
 Yaşama saygı
 Gizlilik
 Adalet
 Aydınlatılmış onam
 Etik kurul
 Kurum izni
 Aşırma
 İntihal
 Yazarlık ve yazarlık sıralamasında etik sorunlar
 Uydurmacılık
 Sahtecilik
 Yayın yinelemesi
 Dilimleme
 Özensiz araştırma
428
 Mali desteğe ilişkin etik sorunlar
 Bilimsel yayınlarda teşekkür
429
Giriş
Bilimin temel ilkeleri, bilimle uğraşanların kullandıkları yöntem ve uygulamaların

doğruluğunu araştırmalarını, yansız ve objektif olmalarını ve etik ilkelere uymalarını gerekli
kılmaktadır. Etik, ahlaki tutumların temelinde yatan değer ve yargıları ele alarak, insanın tüm
davranışlarının temelinde yatan nedenleri araştırır. Bilim etiği ise, bilim ile uğraşanların uyması
gereken etik ilkeleri tanımlayarak, bu ilkelere uyulmasını sağlayan yol ve yöntemlerin
geliştirilmesini sağlar (Aydın, 2009; Boydak, 2011; Yazıcı, 2011).
Temel bilimlerden biri olan tıp bilimi hasta, hekim, hemşire, eczacı, diyetisyen, hasta
yakını vb. birçok bireyin karşılıklı doğru iletişim ve etkileşimine odaklıdır. Bu etkileşimden
doğan etik sorunlar oldukça fazladır. Hastalar, tanı ve tedavileri süresince kendilerinin bilgileri
dışında birçok olumsuz girişime ve iletişime maruz kalabilmektedirler. Tıp etiği, hasta ve sağlık
çalışanlarının haklarını gözeten ve düzenleyen temel etik ilkeleri kapsamaktadır. Bilim ve tıp
etiği ilkeleri birbirini tamamlayan ilkelerden oluşmaktadır. Araştırma etiği ise, araştırma
sürecinde uyulması gereken etik ilkeleri tanımlamaktadır. Araştırma etiğinin temelinde, iyilik
yapma, doğruluk ve adaletli olma yer alır (Aydın, 2009; Boydak, 2011; Yazıcı, 2011).
İkinci dünya savaşı yıllarında araştırma etiği ile ilgili ihlaller, insan ve hayvanlar
üzerinde zalimce yapılan uygulamalar iken günümüzde akademik ilerlemenin gerekliliklerini
yerine getirmek için yapılan yayın etiği ihlallerini kapsamaktadır. Tüm araştırmacılar
uluslararası etik kurallara uymak zorundadırlar. Etik kurallara uyulmadan yapılan araştırmalar,
toplumu yanıltmakta, araştırma fonlarının boşa gitmesine ve bilim adamı kirliliğine yol
açmaktadır. Araştırma etiği ile ilgili çıkarılan uluslararası bildirgeler, araştırmacıları etik
kuralları uygulamaya zorlamaktadır (Aydın, 2009; Boydak, 2011; Çobanoğlu, 2009a; Yazıcı,
2011).
Türkiye’de araştırma yapan araştırmacılar da uluslararası etik düzenlemelerle önerilen

etik ilkelere uymak zorundadırlar. Etik ilkelerin uygulanmasını denetlemek amacıyla, yüksek
lisans ve doktora tezleri, araştırma projeleri için, etik kurul, kurum izni ve deneklerden
aydınlatılmış onam alınması zorunludur. Ayrıca ulusal ve uluslararası indekslere giren birçok
dergi, etik kurul, kurum izni ve denek izinleri ile ilgili belgeleri yazarlardan istemektedir.
Türkiye’de yayınlanan sağlık bilimleri alanındaki nitelikli dergileri indeksleyen Türk Tıp
Dizini’de, dergi editörlerinden her araştırma yazısı için etik kurul izinlerinin alınmasının gerekli
kılmıştır. Bu ünitede, bilimsel araştırma ve yayın etiğinin kapsamı, uyulması gereken etik
kurallar ve yaşanan etik sorunlar açıklanmıştır.
Örnek olay
Bay X, anne sütünün bebek gelişimi üzerindeki yararları ile ilgili pek çok çalışma yapmış
ve bu konuda oldukça ünlü bir bilim adamıdır. Konu ile ilgili olarak önemli indekslere giren
saygın dergilerde birçok yayını bulunmaktadır. En son araştırması, bebek beslenmesinde takviye
edilmiş hazır mamaların etkinliği üzerinedir. Çalışmasının sonuçları hazır mamaların anne sütü
kadar etkin olduğunu göstermiştir. Bu sonuçlar daha önceki çalışmalarında bulduğu anne
sütünün tüm ek gıdalardan üstünlüğünü gösteren sonuçların tam tersidir. Bay X çalışmasını,
430
uygun ve doğru raporlandırma yöntemleri kullanarak yayımlamıştır. Tüm dünyada, başta çocuk
hekimleri olmak üzere konuya ilgi gösterilmiş ve bebek beslenmesinde hazır mama kullanımı
düşünülmeye başlanmıştır. Bir süre sonra dikkatli bir okuyucu, araştırmanın istatistiklerinde bir
hata fark etmiş ve konuyu yayının yapıldığı derginin editörüne bildirmiştir. Yapılan ayrıntılı
incelemeler sonunda araştırma verilerinin tamamen yanlış ve uydurma olduğu belirlenmiştir.
Araştırmacının mama firmalarından destek gördüğü de belirlenmiştir.
Bu örnekteki araştırma sonuçlarının tüm toplumun yanılmasına neden olduğu ve bebek

sağlığı gibi önemli ve hassas bir konuda tehlikeli sonuçlar oluşturabileceği açıkca görülmektedir.
Sizce araştırmacı bunu neden yapmıştır? Araştırmacı çalışması için etik kurul izni ve deneklerden
aydınlatılmış onam almış mıdır?
431
12.1. Araştırma Etiğinin Kapsamı
Etik terimi yunanca “Ethos” kelimesinden türetilmiştir ve davranış biçimini ifade eden
karakter anlamına gelir (Çobanoğlu, 2009a). Türkçe karşılığı “Töre” olmasına rağmen, literatürde
ve günlük yaşamda yaygın olarak ingilizce kökenli “Etik” kelimesi veya “Ahlak” kelimesi
kullanılır. Örneğin, doğru bulunmayan bir davranış için “Etik bir davranış değil” cümlesi sıklıkla
kullanılır (Yazıcı, 2011). Ahlak kelimesi Türkçede, “Bir bölgede, bir insan topluluğunda yaygın
olarak bulunan değerler ve davranışlar” olarak tanımlanmaktadır. Etik ise, Farklı davranışların
tarihsel ve sosyolojik kökünü, nedenini ve etkileyen faktörleri araştırır. Bu iki tanımın kapsamının
birbirine benzer olduğu görülmektedir. Bu nedenle etik kelimesinin Türkçe karşılığı olarak töre
kelimesi yerine ahlak kelimesinin kullanılması benimsenmiştir (Yazıcı, 2011). Etik, felsefenin alt
dalı olan bir bilim dalıdır. Tıp etiği, çevre etiği, meslek etiği, bilim etiği ve araştırma etiği gibi
birçok dala ayrılır. Araştırma etiği konusunu tartışmadan önce, araştırmanın temeli olan bilim ve
bilim etiğini kısaca tanımlamak konunun anlaşılmasını kolaylaştıracaktır.
12.1.1. Bilim Etiği
Bilim, düşünce ve deneylere dayanarak evrendeki bilinmeyenleri araştırma eylemidir

(Boydak, 2011). İnsanoğlunun içinde yaşadığı evrendeki olayların neden-sonuç ilişkisini
öğrenme merakı, düşüncelerin deneysel olarak test edilmesi eylemini doğurmuş ve birçok bilim
dalı oluşmuştur. Araştırmacılar, bilinmeyeni araştırırken kendi bilim dallarına yeni bilgiler
eklemeyi ya da var olan bilgileri geliştirmeyi amaçlamaktadırlar. Tüm mesleklerin temeli
bilimsel bilgi içeriğine dayanır. Hemşirelik mesleği de bilimsel bilgi içeriğine sahip tıp
mesleklerinden biridir. Hemşire araştırmacılar, mesleğin teorik ve uygulama bilgisini
geliştirmek için bilimsel çalışmalarını sürdürmektedirler. Bilimin temeli, araştırma sonuçlarının
toplumun yararına kullanılmasına dayanır. Günümüzde bilim dalları sürekli gelişen, araştırma
üreten yapılardır ve bilim adamları tarafından yüzlerce yeni bilgi bulunmakta ve uygulamaya
yansıtılmaktadır (Aydın, 2009; Boydak, 2011). Ancak eski Yunan’ dan başlayıp günümüze
uzanan bilimsel gelişim sürecinde, yapılan araştırmaların sonuçlarının güvenirliği ve
insanoğlunun iyiliği için kullanılması ile ilgili şüpheler varlığını korumuştur (Yazıcı, 2011).
Aslında uygulamada, bilim ve etik amaçları gereği çoğu zaman birbirine ters düşmektedir.
Örneğin, bilimsel araştırma adı altında araştırmacılar Yahudi ve siyahî denekler ile yaptıkları
araştırmalarda, deneklere insanlık dışı uygulamalar yapmışlardır. İnsanları öldürmek için
kullanılan savaş araçları da bilim adamları tarafından gelişitirilmiştir. Bu nedenle bilimsel
araştırmalarda insan ve toplumun haklarının korunmasında araştırma ve yayın etiği ilkeleri
geliştirilmiştir.
12.1.2. Araştırma ve Yayın Etiği
Araştırma ve yayın etiği, bilimsel alanda yapılan araştırma ve yayınların, iyilik ilkelerine,
insani değerlere saygılı ve adaletli olarak yürütülmesi ile ilgili kuralları tanımlayan ve geliştiren
bilim dalıdır (Burkhard & Nathaniel, 2013). Bazı kaynaklarda, araştırma süreci için araştırma etiği
terimi ve araştırmanın yayın aşaması için yayın etiği terimi kullanılarak, konu iki ayrı başlık
halinde ele alınmaktadır. Bu bölümde ise her iki kavram araştırma etiği başlığı altında tartışılmıştır.
432
Araştırma etiği, bilimsel çalışmalarda etik ilkelerin geliştirilmesini ve uygulanmasını konu alır.
Sadece insanlar üzerinde yapılacak araştırmaları değil aynı zamanda hayvanlar üzerinde yapılacak
araştırmaları da kapsar. Araştırma etiği ilkeleri dinamiktir, koşullara göre değişebilir ve
yenilenebilir. Ulusal ve uluslararası düzenlemeler ve yönetmeliklerle belirlenmiş olan etik
kuralların insan ve hayvan araştırmalarında uygulanması temel konusudur (Boydak, 2011;
Çobanoğlu, 2009a;Yazıcı, 2011). Tüm araştırmacılar bu etik kurallara uymak zorundadır. Bu
ilkeler bu bölümün ilerleyen başlıklarında ayrıntıları ile açıklanacaktır.
12.2. Araştırma Etiğinin Tarihsel Gelişimi ve Hukuksal Düzenlemeler
Araştırma etiğinin tarihsel gelişim süreci, araştırmalara katılan insanların hakları ve

hukuksal sorunların ortaya çıkmasından etkilenmiştir. Araştırma sürecindeki etik sorunlar,
sadece araştırmaya katılanları etkilememekte aynı zamanda gelecek kuşakları da
etkileyebilecek sorunlara yol açabilmektedir. Etik sorunların temelinde araştırmacıların değer
sistemi yer almaktadır ve konu ile ilgili evrensel hukuksal düzenlemelere gereksinim vardır.
Tarihsel süreçte araştırma etiği ile ilgili birçok olumsuz örnek vardır. Ancak bunlardan
ikisi araştırma etiğinin gelişimini hızlandıran en önemli olaylar olarak belirtilmektedir.
İlk önemli olay Tuskegee sifiliz çalışmasıdır ve 1932-1972 yılları arasında yapılmıştır.
Bu çalışmada, sifiliz hastalığının doğal gidişini belirlemek amacıyla sifiliz tanısı konmuş
yaklaşık 200 siyahi erkek, kasten tedavi edilmeyerek izlenmiştir. 1947 yılında penisilin
bulunmuştur. Penisilinin hastalığın tedavisinde kullanılmaya başlanmış olmasına rağmen,
hastalar bu konuda bilgilendirilmemişlerdir. Deneyler devam etmiş, hastalar ve yakınları
aslında tedavi olabileceklerini öğrenmemişlerdir. Birçok hasta hayatını kaybetmiştir. Diğer olay
ise 1941-1947 yıllarında yapılan Nuremberg
araştırmalarıdır. Bu araştırmalar, Nazi toplama kamplarında bulunan Yahudiler

üzerinde, rızasız yapılan aşı çalışmalarını içerir (Burns & Grove, 2009; Dempsey & Dempsey,
2000; Uluoğlu, 2009).
12.2.1. Araştırma Etiği ile İlgili Hukuksal Düzenlemeler
İlk düzenlemeler olarak, yasal açıdan geçerliği olmamasına rağmen İmhotep andı,
Hamurabi kanunları ve Hipokrat yemini gösterilmektedir. İlk yasal ve evrensel düzenleme ise
Nuremberg ilkeleridir. Nuremberg araştırmaları tüm dünyanın dikkatini çekmiş ve 1947 yılında
Amerikan Tıp Derneği tarafından ilk etik düzenleme olan 10 maddelik Nuremberg ilkeleri
yayınlanmıştır. Bu maddeler bu günkü etik bildirgelerin temelini oluşturmuştur. Bildirgenin ilk
maddesi, “Tıbbi araştırmalarda kişinin gönüllü onayı gereklidir” şeklindedir.
Sonraki süreçte geliştirilen düzenlemeler olarak;
• Birleşmiş Milletler Evrensel İnsan Hakları Bildirgesi (1948)
433
• Dünya Tabipler Birliği Helsinki Bildirgesi (1964)
• UNESCO İnsan Genomu ve İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi (1997)
• Avrupa Konseyi İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi (Oviedo,1997)

belirtilmektedir.
Bu düzenlemelerden Helsinki Bildirgesi ve Oviedo sözleşmesi, etik kurallar ile ilgili

ayrıntılı açıklamalar içermektedir (Burns & Grove, 2009; Çobanoğlu, 2009a; Uluoğlu, 2009).
Türkiyede araştırma etiği ile ilgili olarak yasal düzenlemeler değerlendirildiğinde;

konunun ilk kez 1960 yılında çıkarılan “Tıbbi Deontoloji Tüzüğü” nde ele alındığı görülmektedir.
Sonraki yıllarda, dünyadaki gelişime paralel olarak araştırma etiği ile ilgili çeşitli düzenlemeler
çıkarılmıştır. Bu düzenlemeler sırasıyla aşağıda belirtilmiştir.
• “İlaç Araştırmaları Hakkında Yönetmelik” yürürlüğe girmiştir. (29. 01.

1993). Bu yönetmelik 26 maddeden oluşmaktadır ve ilk kez “Etik kurullar” tanımı yapılmıştır.
• “İlk merkezi etik kurul toplantısı” yapılmıştır (1994).
• “İyi Klinik Uygulamalar Klavuzu (IKU)” Sağlık Bakanlığı tarafından

yayınlanmıştır.( 29 Aralık 1995). Bu klavuzun amacı, gönüllülerin haklarının korunmasıdır.
• “Hasta Hakları Yönetmeliği” yürürlüğe girmiştir (01.08.1998). Bu

yönetmelikte gönüllünün rızası ve bakanlığın izni olmadan hiçbir müdahale yapılamayacağı
belirtilmiştir.
• Türk Ceza Kanunu (TCK) kabul edilmiştir (26 Eylül 2004). 90. Maddesinde
klinik araştırmalarda uyulması gereken kurallar belirtilmiştir. Bu madde Türkiye’de halen geçerli
olan klinik araştırmalardaki etik düzenlemelerin temelini oluşturmaktadır.
• “Klinik Araştırmalar Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair

Yönetmelik” yayınlanmıştır (11 Mart 2010).
• “İyi Klinik Uygulamalar Klavuzu” revize edilerek yayınlamıştır (10 Aralık

2010).
Günümüze kadar çok çeşitli ulusal ve uluslararası etik düzenlemelerin çıkarıldığı

görülmektedir. Tüm bu düzenlemelerin temelini Helsinki Bildirgesi oluşturmaktadır (Burns &
Grove, 2009; Çobanoğlu, 2009a; Uluoğlu, 2009).
12.2.2. Helsinki Bildirgesi
Dünya Tıp Birliği, insan gönüllülerinin yer aldığı tıbbi araştırmalarda görev alan hekim
ve diğer kişilere rehberlik edecek etik ilkeler olarak Helsinki Bildirgesi’ni geliştirmiştir.
Günümüzde de kullanılan ve tıbbi araştırmaların temel etik ilkelerini içeren Helsinki Bildirgesi
1964 Haziran ayında kabul edilmiş ve günümüze kadar birçok kez güncellenmiştir. Şu an
434
kullanılan 2008 yılında Seul”de kabul edilen bildirgedir ve 35 maddedir. Bildirge, insan
gönüllülerini içeren araştırmalarda bireyleri koruma, insandan elde edilen kime ait olduğu belli
olan materyal ya da verilerin kullanımı, plesebo kullanımı, hassas grupların denek olarak
kullanımı gibi birçok konuda etik ilkeleri tanımlayan maddeler içermektedir (Çobanoğlu, 2009a;
Uluoğlu, 2009; CTEK, 2013).
Bildirge üç bölümden oluşur:
1. Giriş
2. Tüm tıbbi araştırmalara uygulanabilir temel ilkeler
3. Tıbbi bakımla birleşik tıbbi araştırmalara ilişkin ek ilkeler
Günümüzde tüm araştırmacıların, araştırma yapmadan önce bu bildirgenin

gerekliliklerini yerine getirdiklerine dair güvence vermeleri ve bildirgeyi imzalamaları
gerekli kılınmıştır. Bildirgenin bir bütün olarak okunması gereklidir, bütün maddeler göz
önünde bulundurulmadan uygulanmamalıdır (Çobanoğlu, 2009a; Uluoğlu, 2009; CTEK,
2013).
12.3. Araştırmacıların Uyması Gereken Temel Etik İlkeler
Bilimsel araştırmalar, ilgili bilim dalının bilgi birikimini geliştirmek amacıyla

yapılmaktadır. Her araştırma bilimsel olarak nitelendirilemez. Bir çalışmanın bilimsel olarak
tanımlanması için, ilgili bilim dalı ile ilgili bir soruna odaklanması, bilimsel araştırma
yöntemlerinin kullanılması, donanımlı bir çalışma ortamının olması, yeterli ekonomik desteğin
olması gibi özellikleri taşıması gereklidir. Ancak tüm bunların yanında bilim üreten kişinin,
araştırma sürecinin ilk aşamasından raporlandırma ve yayın yapma aşamasına kadar etik
değerlere sahip olması ve uygulaması gereklidir. Etik ilkelerin oluşumuna zemin hazırlayan
uluslararası etik bildirgelerin çıkış noktası olan ve tüm araştırmacıların uyması gereken temel
etik ilkeler Tablo 10-1’de gösterilmiştir (Aydın, 2009; Bayık, 2002, Burns & Grove 2009;
Çobanoğlu 2009a).
12.3.1. Zarar Vermeme İlkesi
Bilimsel araştırmaların temelini bireye ve topluma yarar sağlama oluşturur.

Araştırmacılar çalışmalarının her aşamasını deneklere zarar vermeyecek şekilde planlamalı ve
435
uygulamalıdırlar (Bayık, 2002; Burns & Grove 2009; Polit ve ark. 2001). Bu noktada
araştırmacının nitelikleri de ön plana çıkmaktadır. Hemşire araştırmacılar ilgili konunun teorik
ve uygulama boyutlarında eğitimli olmalıdırlar. Girişimsel çalışmalarda, girişim deneklere
yapılmadan önce laboratuvar ortamında test edilmelidir. Araştırmacı başta planlamasa bile,
araştırma sürecinde ortaya çıkan ve denekleri olumsuz etkileyen olaylar oluştuğunda araştırmaya
son verilmelidir (Burns & Grove, 2009; Çobanoğlu, 2009a). Araştırma sürecinde denekler,
fiziksel, psikolojik, sosyal, ekonomik zararlara uğrayabilirler. Bu zararların birçoğu önceden
öngörülmeyen zararlardır. Ancak araştırmacılar tarafından öngörülen ve hiçbir önlem alınmadan
yapılan çalışmalar sonunda deneklerde sürekli ve kalıcı hasarlar oluşabilir. Bu zararlar dört başlık
altında toplanabilir (Burns & Grove, 2009; LoBiondo-Wood & Haber, 2010).
1. Araştırmacı tarafından önceden öngörülmeyen ve beklenmeyen zararlı etkiler
2. Geçici olarak oluşan zararlar
3. Çok nadir görülen ve geçici olan zararlar
4. Kesin olarak hasara yol açan zararlar
Araştırmacı tarafından önceden öngörülmeyen ve beklenmeyen zararlı etkiler:

Araştırma sürecinde aniden ortaya çıkan zararlardır. Kalıcı veya geçici olabilir. Örneğin,
olumsuz deneyim yaşamış bir denek, bu olayı tekrar anlatırken duygusal alarak olumsuz
etkilenip psikolojik semptomlar gösterebilir.
Geçici olarak oluşan zararlar: Yapılan girişim nedeniyle deneklerde baş ağrısı,
duygusal rahatsızlıklar olması, deneklerin araştırma merkezine ulaşmak için yaptığı seyahat
harcamaları geçici zararlara örnek gösterilebilir.
Çok nadir görülen ve geçici olan zararlar: Araştırmanın uygulama günlerinin değişmesi
nedeniyle, deneklerin yapması gereken diğer işler aksayabilir. Bu durum deneklerin yaşamını
olumsuz etkileyebilir.
Kalıcı olarak hasara yol açan zararlar: İlaç araştırmaları sırasında test edilen ilaçlar,
deneklerin doku ve organlarında kalıcı hasarlara yol açabilir.
Araştırmacıların zarar vermeme ilkesine uymadığı için, deneklerin kalıcı olarak zarara
uğratıldığı bir çalışma Örnek 10-1’de gösterilmiştir (LoBiondo-Wood ve Haber, 2010, s. 248).
436
12.3.2. Gönüllülük İlkesi
Günümüzde tıp araştırmalarının ve özellikle ilaç araştırmalarının çoğunluğu sağlıklı

denekler üzerinde yapılmaktadır. Araştırmalara katılan deneklerin gönüllü olması gereklidir.
Ancak, bazı çalışmalarda denekler, deneyin sağlıkları üzerinde yaratabileceği olumsuz etkileri
bilerek maddi kazanç sağlamak için bu deneylerde gönüllü olmaktadır. Özellikle fakir ülkelerde
insan sağlığı açısından önemli bir sorundur. Bir denek birçok çalışmada gönüllü olarak yer
alabilmektedir (Çobanoğlu, 2009a; İnci, 2009; Karataş, 2000). Helsinki Bildirgesinde gönüllü
insan deneklerin kullanıldığı araştırmalarda uyulması gereken etik uygulamalar ayrıntıları ile
açıklanmıştır. Konuyla ilgili olarak bildirgede yer alan önemli maddeler Tablo 10-2’de
gösterilmiştir (CTFEK, 2013).
12.3.3. Yaşama Saygı İlkesi
Araştırmacılar; insanın da içinde bulunduğu tüm yaşam biçimlerine saygı

göstermelidirler. Bu kavram, insanın yaşamına, içinde bulunduğu çevreye ve hayvan deneklerin
yaşam haklarına saygıyı içermektedir. İnsan deneklere, sağlık bakımları ile ilgili her türlü bilginin
verilmesi, tüm uygulamaların yarar ve zararlarının ayrıntıları ile açıklanması gereklidir. Eğer
denek araştırmaya katılmak istemez ya da araştırma devam ederken ayrılmak isterse saygı
gösterilmelidir. (Bayık, 2002; Burns & Grove, 2009; Çobanoğlu, 2009a; LoBiondo-Wood &
437
Haber, 2010). Örnek 10-2’de, araştırmacılar tarafından yaşama saygı ilkesinin ihlal edildiği bir
çalışma gösterilmiştir (LoBiondo-Wood ve Haber, 2010, s. 249).
12.3.4. Gizlilik İlkesi
Araştırmacılar; denekler, uygulama alanları ve çalışma verileri ile ilgili tüm bilgileri
kullanırken gizlilik ilkesine uymalıdırlar. Araştırmalarda gizlilik ilkesi ile ilgili olarak dört
özellik ön plana çıkmaktadır. Bunlar aşağıda belirtilmiştir (Bayık, 2002; Burns & Grove 2009;
Polit ve ark. 2001).
1. Deneklerin kimliklerinin ve özel bilgilerinin gizli tutulması,
2. Deneklerle ilgili fotoğraf vb. görsel resimlerin kullanılması,
3. Kurum, şehir ve ülke adlarının kullanılması,
4. Araştırma verilerinin saklanmasıdır.
Çalışmaya katılan Deneklerle ilgili bilgiler ve kimlikleri gizli tutulmalıdır.

Deneklerin, kendileri ile ilgili verdikleri bilgilerin gizli tutulmasını isteme hakları vardır.
Araştırmaların sürdürülmesi ve raporlandırılmasında mahremiyetin korunması ve kişisel
bilgilerin ve fotoğrafların paylaşılmaması gereklidir. Ayrıca araştırmaların yapıldığı
kurum, şehir ve ülke adları da araştırmanın konusu ile ilgili olarak gizli tutulmalıdır.
Dinsel seçimler, cinsel uygulamalar, gelir, ırksal özellikler, istismar, aile içi şiddet vb.
bilgilerin gizli tutulmaması ve deneklerin kimlikleri ile bilgilerin paylaşılması deneğe zarar
verebilir. Örneğin; aile içi şiddete maruz kalmış ve kadın sığınma evinde kalan kadınlarla
yapılan çalışmada kadınların bulunduğu sığınma evinin adının kullanılması, kadınlar için risk
oluşturabilir. Deneklerin kimliğini açıklamadan, deneklere ait verilerin kullanılması da yine
deneklerin izni ile yapılmalıdır. Hangi verilerin nasıl ve hangi amaçla toplandığı, deneğe ne
kazandıracağı açıklanmalıdır.
Verilerin anket yoluyla toplandığı tanımlayıcı çalışmalarda, deneklerin isim

yazmamaları ve bilgilerin gizli kalacağı bilgisi anketin uygulama yönergesinde belirtilmelidir.
Deneklerle iki veya daha fazla kez karşılaşma gerektiren deneysel ve benzer çalışmalarda, veri
toplama araçlarında isim yerine rumuz kullanılmalıdır. Denek adlarının bulunduğu listeler,
araştırma verileri güvenli bir yerde saklanmalıdır. (Bayık, 2002; Burkhardt & Nathaniel,
438
2013; Çobanoğlu, 2009a; LoBiondo-Wood & Haber, 2010).
Araştırmacılar tarafından gizlilik ilkesinin ihlal edildiği bir çalışma Örnek 10-3’de
gösterilmiştir.
12.3.5. Adalet İlkesi
Araştırma süresince adaletli davranma, deneklerin seçiminde ve çalışma boyunca

deneklere tarafsız davranılmasını gerektirir. Araştırmacıların adalet ilkesine uygun olarak
çalışmalarını sürdürmede aşağıda belirtilen konulara özen göstermeleri gereklidir. (Bayık,
2002; Burkhardt & Nathaniel 2013; Boydak, 2011; Çobanoğlu 2009a; LoBiondo-Wood &
Haber, 2010).
• Deneklerin, araştırmacının kişisel kararlarına göre değil, olasılıklı örnekleme ile

seçilmesi, konu ile ilgili her deneğin çalışmaya girme şansının eşit olması,
• Yaş, cins, sosyo-ekonomik durum, ırk veya etnik köken ayırımı yapılmaksızın,
araştırmanın risklerinin denekler arasında eşit olarak paylaştırılması,
• Söz verilen her konunun yerine getirilmesi ve deneklerle yapılan anlaşmalara

sadık kalınması,
• Deneklerin istedikleri her zaman araştırmacılara kolaylıkla ulaşabilmesini

sağlamak ve isteklerini saygıyla karşılamak,
• Araştırmaya katılmak istemeyen ya da araştırmadan çekilen deneklere olumsuz

yaklaşmamak,
• Çocuk, yaşlı, engelli, mahkum vb. gruplar ile yapılan çalışmalarda denekleri
koruyan önlemleri almaktır.
Adil davranma ilkesini ihlal eden çalışmalara birçok örnek verilebilir. Bilimsel
araştırmaların tarihsel sürecinde, yaşlı, çocuk, engelli bireylerle yapılmış ve etik ilkelere
uyulmamış birçok çalışma vardır. Ayrıca ırk ayırımının yapıldığı çalışmaların da oldukça çok
olduğu görülmektedir. Irk ayırımı ile ilgili olarak bir çok çalışmanın, Siyahi, Yahudi, Hispanik
439
vb gruplarla yapıldığı görülmektedir. Adalet ilkesinin ihlal edildiği iki çalışma Örnek 10-4’de
gösterilmiştir (LoBiondo-Wood ve Haber, 2010, ss. 248-249).
12.3.6. Aydınlatılmış Onam
Tütk literatüründe “Bilgilendirilmiş onam” olarak da ifade edilmektedir. Deneklerin

araştırma süreci ile ilgili ayrıntılı olarak bilgilendirilmeleri sürecini kapsar. Bu konu bir sonraki
başlık altında ayrıntıları ile açıklanmıştır.
12.4. Araştırmanın Proje Aşamasında Alınması Gereken Etik İzinler
Araştırma etiği ile ilgili literatür, araştırmanın uygulama aşamasına geçmeden önce
proje aşamasında iken alınması gereken üç izin tanımlamaktadır. Özellikle canlı denekler
üzerinde yapılacak çalışmalar için araştırmacıların, aşağıda tanımlanan üç izni almaları gerekli
görülmektedir.
1. Aydınlatılmış onam
2. Etik kurul izni
3. Araştırmanın yapılacağı kurum izni
12.4.1. Aydınlatılmış Onam
Araştırma etiği ilkelerinin en önemli ilkesidir. Literatürde bilgilendirilmiş onam olarak da

adlandırılır. Etik ilkelerden, yaşama saygı, gönüllük ve gizlilik ilkesinin uygulamaya yansıyan
ilkesidir. Deneklere araştırma ile ilgili yeterli bilgi verilip aydınlatılması ve onlardan
araştırmaya katılım için onam alınmasıdır. Uygulamada her araştırma için, deneklerden
alınması gereken izindir. Araştırma konusunda denekleri aydınlatma sürecinde, hangi bilgilerin
verilmesi gerekliliği başta Helsinki Bildirgesi olmak üzere birçok yönergede belirtilmiştir.
Araştırmacı deneğe vermesi gereken bilgileri bir form üzerinde yazılı hale getirir. Bu forma
“Aydınlatılmış onam formu” denir. Tablo 10-3’de aydınlatılmış onam formunda yer alması
gereken bilgiler belirtilmiştir. (Bayık, 2000; Burns & Grove, 2009; CTFEK, 2013; Çobanoğlu,
2009b; Dempsey & Dempsey, 2000).
Araştırma verilerinin telefonla toplandığı çalışmalarda deneklere sözlü açıklama yapılıp
440
sözel onay alınabilir. Verilerin bireyin öz bildirimine dayalı yöntemlerle bireysel ya da grup
olarak toplandığı durumlarda, aydınlatılmış onam formu veri toplama aracının ilk sayfası olarak
eklenebilir. Denekler öncelikle bu formu okuyup, onaylarlarsa veri toplama formlarını
cevaplayabilirler. Gözlem ve görüşme yöntemlerinde bireyin kendisinden yazılı izin alınmalıdır.
Aydınlatılmış onam formunun denekler tarafından okunup anlaşılması gerekir. Bu

durumda dört farklı denek tanımlanabilir (Burns & Grove, 2009; Dempsey & Dempsey, 2000;
Polit ve ark.2001).
1. Fiziksel ve ruhsal engeli olmayan, okuma yazması olan denekler,
2. Sağlıklı ve okuma yazması olmayan yetişkin denekler,
3. Kısıtlı ve hassas gruplar
441
Fiziksel ve ruhsal engeli olmayan, okuma yazması olan denekler: Bireyin okuma
yazması varsa ve sağlıklı ise aydınlatılmış onam formunu okuyup imzalayabilir.
Sağlıklı ve okuma yazması olmayan yetişkin denekler: Bireyin Okuma yazması

yoksa, form araştırmacı tarafından veya deneğin güvendiği biri tarafından okunabilir, sözel
olarak açıklanabilir. Denek aydınlatılmış onam formunu imzaladıktan sonra, bir örneği deneğe
verilmeli ve diğer örnek güvenli bir yerde saklanmalıdır (Çobanoğlu, 2009b; LoBiondo-Wood
& Haber, 2010; Uluoğlu, 2009).
442
Kısıtlı ve hassas gruplar: Aydınlatılmış onam alınmasının zor olduğu ya da mümkün
olmadığı, koma, akıl hastalığı olma gibi kısıtlı gruplarda ve çocuklar, gebeler, yaşlılar vb
hassas gruplarda araştırma hangi koşullarda, nasıl yapılabilir? Kimden izin alınmalıdır? Bu
konu araştırma etiği açısından son derece önemli bir konu olarak tanımlanmaktadır.
Hemşire araştırmacılar ve çalışan hemşireler kısıtlı ve hassas gruplarda yapılan

araştırmalarda insan haklarının korunması açısından dikkatli olmalıdırlar. Araştırma etiği
açısında kısıtlı ve hassas gruplar Tablo 10-4’de gösterilmiştir (Çobanoğlu, 2009b).
Bu gruplardaki insanlar aldatılma ve zorlanmaya karşı savunmasız oldukları için

araştırma izni, avukatları veya vasilerinden alınmalıdır (Çobanoğlu, 2009b; CÜTFEK, 2013).
Helsinki bildirgesinin 17, 27 ve 28. maddeleri konu ile ilgili ayrıntılı bilgiler içermektedir. Bu
maddeler tablo 10-5’da gösterilmiştir (CÜTFEK, 2013).
443
12.4.2. Etik Kurullar ve Etik Kurul İzni
Etik kurullar, toplumsal, mesleki ve kurumsal yapılarda oluşan etik sorunları çözümlemek
için kurulmuş yapılardır (Çobanoğlu, 2009a). “Etik komite”, “Kurumsal inceleme kurulu”, “İnsan
denekleri komitesi” gibi farklı isimlerde tanımlanabilirler. Farklı amaçlarla kurulmuş etik kurullar
vardır. Örnek olarak, uluslararası kuruluşların etik kurulları (ILO, UNESCO vb.), ulusal etik
kurullar (Başbakanlık Kamu Görevlileri Etik Kurulu, Sağlık Bakanlığı Danışma Kurulu vb),
kurumsal yerel etik kurullar (üniversite ve hastane etik kurulları vb.) ve mesleki etik kurullar
(Türk Tabipleri Birliği etik kurulu vb.) verilebilir (Çobanoğlu 2009a).
Etik kurulların kuruluş amacı, insan haklarını korumak amacıyla insan odaklı bilimsel
araştırmaları etik ilkeler doğrultusunda değerlendirmek, görüş bildirmek, karar vermek ve
gerektiğinde yeni ilke ve kurallar oluşturmaktır. Etik kurullar, kurumun yapısı gereği her
alandan araştırma bilgisi olan birer uzman, hasta, hasta ailesi ve avukat gibi bireylerden oluşur.
Kurul, düzenli olarak her ay toplanmalı ve kararlar oy çokluğu ile alınmalıdır. Örneğin, bir tıp
fakültesi etik kurulunda, her anabilim dalından bir öğretim üyesi, hasta ve hasta ailesi temsilcisi
ve sağlık alanında çalışan bir avukat yer almalıdır (Çobanoğlu, 2009a; Yıldızeli ve ark. 2009).
Etik kurula başvuru süreci
Etik kurullara izin almak için başvurmadan önce bazı formların doldurulması gereklidir.
Bu bilgiler ilgili etik kurulun web sayfasından elde edilebilir. Buna göre oluşturulan etik kurul
dosyası sekreterliğe bırakılır. Araştırmacı başvurusunun kayıt numarası ile sonucu takip
edebilir. Tablo 10-6’da ilaç araştırmaları dışındaki araştırmalar için İstanbul Üniversitesi
Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Etik Kurulu başvuru formları gösterilmiştir (CTFEK, 2013).
444
12.4.3. Araştırmanın Yapılacağı Kurum İzni
Araştırma verilerinin toplanacağı kurumdan araştırmanın yapılması onayını içeren

izindir. Kurum izni başvurusu sırasında bazı kurumlar etik kurul iznini de isteyebilirler.
Araştırmanın etik kurul izni alınsa bile, bazı kurumlar kendi etik kurullarından ayrıca izin
isteyebilirler. Tüm bu girişimler araştırma süresinin uzamasına yol açacağı için araştırmacılar,
önceden bu özellikleri dikkate almalıdırlar. Kurum izni için başvururken; başvuru dilekçesi,
araştırmayı tanıtan proje formu, araştırmacının özgeçmişi ve iletişim adreslerini içeren
formlarda eklenmelidir.
12.5. Araştırmacılar Tarafından Bilimsel Araştırmalarda Yapılan Etik

Dışı Davranışlar
Akademik yaşamda ilerleme gereksinimi, araştırmalara verilen maddi ödüller ve

araştırmacının etik değerlere sahip olmaması gibi nedenlerden ötürü araştırmacılar sıklıkla etik
ihlaller yapmaktadırlar. Bu ihlaller yayınların doğruluk düzeyini etkilemektedir. Bu nedenle
uygulamaya konan araştırma sonuçları, tüm toplumun sağlığının olumsuz etkilenmesine,
araştırma fonlarının ziyan olmasına, bilim çevrelerinin ve tüm toplumun yanıltılmasına, bilimin
ve insanların ilerlemesinin engellenmesine neden olabilir (İnci, 2009).
Bilimsel araştırmaların tarihsel sürecinde, etik ihlallere bakış açısı zaman içinde
değişmektedir. Örneğin 17. Yüzyıla kadar “Aşırma, intihal” etik sorun olarak
tanımlanmazken, günümüzde en önemli etik ihlallerden biri olarak gösterilmektedir (Boydak,
2011). Yayınların doğrululuk düzeylerinin ve etik ihlallerin belirlenmesinde, dergi editörleri
akademik yöneticiler ve okuyuculara önemli roller düşmektedir.
Araştırmacıların sıklıkla yaptıkları etik dışı davranışlar Tablo 10-7’de gösterilmiştir

(Bayık, 2002; Burkhardt & Nathaniel, 2013; Boydak, 2011; Çobanoğlu, 2009a; İnci, 2009;
445
12.5.1. Aşırma (Plajerizm)
Aşırma; “İntihal” ve “Korsanlık” olarak da adlandırılır. Bu etik ihlal başka birine ait
olan yazılı, basılı ve elektronik ortamda bulunan yayının tamamını veya bir bölümünü kaynak
göstermeden kendi yayını gibi yeniden yayımlamaktır. Bu tanım, araştırma eserleri, derleme
eserler, kitaplar ve popüler eserlerin tamamını kapsamaktadır (Arda, 2009; Boydak, 2011,
Çobanoğlu, 2009a; İnci, 2009; White, 2012).
Etik ihlallerin en önemlilerinden biri olan aşırma, araştırmacının boşa zaman

harcamasına, saygınlığını yitirmesine ve bilim çevrelerinin yanılmasına neden olmaktadır.
Ayrıca araştırmacının aşırma yaptığı kanıtlanırsa, araştırmacılar “Fikir ve sanat eserleri
kanunu” ve “Yüksek öğretim kurumları yönetici, öğretim elemanı ve memurları disiplin
yönetmeliği”ne göre cezai yaptırımlara da maruz kalabilirler (Boydak, 2011; Çobanoğlu,
2009a; Gökyayla, 2012; Irzık, 2009; İnci, 2009; Kendigelen & Çonkar, 2011).
Araştırmacılar aşırma yapmamak için kaynak gösterirken aşağıdaki kurallara uymak

zorundadırlar (Boydak, 2011; Çobanoğlu, 2009a; İnci, 2009).
• Alıntı yapılan bilgi, yeni makalede anlaşılır ve net biçimde anlamı

değiştirilmeden yazılmalıdır.
• Alıntı yapılan eserin künyesi kaynaklar bölümünde doğru şekilde yazılmalıdır.
• Bir fikri ilk kez ileri süren birincil kaynak ve bu fikri geliştirerek kullanan ikincil
kaynaklara ulaşılmalı ve alıntı yapılmalıdır. Eğer ulaşılamıyorsa alıntı yapılan makale ile
birlikte dolaylı alıntı şeklinde verilmelidir. Örneğin; alıntılayan Esin, 1997, s. 11; aktaran
Pender, 1996, ss. 17-38.
• Yararlanılan kaynaklar kesinlikle metin içinde de gösterilmelidir. Sadece

kaynaklar bölümünde gösterilmeleri doğru değildir.
• Basılı veya internet ortamında bulunan kamu veya özel sektöre ait olan
ulaşılabilir ve güvenli bilgilerden yapılan alıntılar, hem metin hem de kaynaklar bölümünde
gösterilmelidir.
• Araştırmacıların, çalıştığı kurumun yöneticilerine ya da yakınlarına ait yayınları,

araştırma konusu ile ilgili olmadığı halde kaynaklarda göstermesi etik değildir. Bu kaynak
kirliliğine yol açmaktadır.
• Sadece araştırma bulgularını destekleyen kaynaklar kullanılmamalıdır.
• Başka kaynaklardaki şekil, tablo ve resimlerin kullanımı için yazar ve

yayınevinden izin alınmalıdır.
• Aynen alınan alıntılar, tırnak içinde veya farklı puntolarla belirtilmelidir.
• Araştırmacılar kendi kaynaklarından da alıntı yaptığı zaman yukarıda belirtilen
446
kurallara göre kaynak göstermelidir. Kendi fikri olduğu için yeni yayınında kaynak göstermeme
“kendi kendine aşırma” olarak adlandırılır.
12.5.2. Yazarlık ve Yazarlık Sıralamasında Sorunlar
Günümüzde çok yazarlı yayınların sayısı gittikçe artmaktadır. Bir makalede yazar
olabilmek için araştırmacıların yayına belli oranda katkı sağlaması gerekir. Bu nedenle yapılan
katkıya göre yazarlar sıralanmalıdır. Ancak yazarların sıralanmasında, onursal yazarlık, armağan-
konuk yazarlık ve gölge yazarlık etik ihlallerine sıklıkla rastlanmaktadır (Boydak, 2011; Çobanoğlu,
2009a; İnci, 2009).
Onursal yazarlık (Honorary authorship): Araştırmaya katkısı olmadığı halde, önemli

bir bilim adamının adının yazarlar listesine eklenmesidir. Bilim adamının izni alınsa bile bu
etik dışı bir uygulama olarak kabul edilir.
Armağan yazarlık (Gift-guest authorship): Arkadaşlık, saygı vb nedenlerle araştırmaya

hiç katkısı olmayan kişilerin yazarlar listesine eklenmesidir.
Gölge yazarlık (Gost authorship:) Bir kuruluşun ürünlerini satabilmek için, ürünlerinin
etkin olduğunu gösteren yayınları, analaştığı bilim adamalarına yaptırmasıdır.
12.5.3. Uydurmacılık (Fabrication)
Gerçekte uygulanmayan bir araştırmayı masa başında planlayıp, hayali verilerle

değerlendirmedir. Çok ciddi bir etik ihlaldir (Boydak, 2011; Çobanoğlu, 2009a; İnci, 2009).
12.5.4. Sahtecilik (Falsification)
Araştırmanın herhangi bir aşamasının verilerini, araştırma hipotezlerini desteklemek

yada araştırmaya prestij sağlamak için bilinçli olarak değiştirmektir. İstatistik analizde
sonuçlar çarpıtılabilir, yeni hayali denekler eklenebilir, kullanılmayan cihazlar kullanılmış gibi
gösterilebilir (Boydak, 2011; Çobanoğlu, 2009a; İnci, 2009).
12.5.5. Yayın Yinelemesi (Duplication)
Aynı çalışmanın birden fazla dergide yayımlanmasıdır. Ulusal, uluslararası toplantı ya

da kongrelerde sunulan ve bildiri kitabında basılan makaleler, sunulan toplantı adı belirtilerek
yayınlanabilir (Boydak, 2011; Çobanoğlu, 2009a; İnci, 2009).
12.5.6. Dilimleme (Salami slicing)
Bir araştırmayı tek bir yayın olarak yayınlamak yerine, araştırmanın bütünlüğünü
bozacak şekilde parçalara ayırıp birden fazla yayın yapmadır (Boydak, 2011; Çobanoğlu,
2009a; İnci, 2009).
447
12.5.7. Özensiz Araştırma (Sloppy research)
Araştırmacının iyi niyetli olamasına karşın araştırmanın çeşitli aşamalarında hatalar

yapmasıdır. Deneyimsiz yazarların yaptığı bir etik ihlaldir. Dergi editörleri ve hakemler yazı
ret edilse bile eleştirilerini yazara göndermelidirler (Boydak, 2011; Çobanoğlu, 2009a; İnci,
2009).
12.5.8. Mali Desteğe İlişkin Etik Sorunlar
Projeyi mali olarak destekleyen kurum ve araştırmacı arasında mali çıkar ilişkilerinin
olmasıdır. TÜBİTAK, üniversitelerin ve vakıfların proje destekleme birimleri vb. proje desteği
veren kurumlar, desteği projenin bilimsel değerine göre tarafsız olarak vermelidir (Boydak,
2011; Çobanoğlu, 2009a; İnci, 2009).
12.5.9. Bilimsel Yayınlarda Teşekkür
Araştırmanın tüm aşamalarında katkı sağlayan, veri toplayan, laboratuar analizlerini

yapan, mali destek sağlayan, uygulama izni veren kişilere teşekkür edilmelidir (Boydak, 2011;
Çobanoğlu, 2009a; İnci, 2009).
448
Uygulamalar
1) Hemşirelik veri tabanlarından veya kütüphane vb kaynaklardan ilgi duyduğunuz

konu ile ilgili olan bir araştırma makalesi seçiniz ve tam metnini elde ediniz. Araştırmanın
yöntem bölümünde etik konular ile ilgili olarak; etik kurul kararı, kurum izinleri ve deneklerin
bilgilendirilmesi süreçlerini değerlendiriniz.
449
Uygulama Soruları
1) Araştırma etiği ile ilgili kuralların oluşmasında önemli etkisi olan tarihsel
araştırmaları okuyunuz ve tartışınız.
2) Helsinki bildirgesinin günümüzde uygulanan son şekline ulaşınız ve

maddelerinin her birini inceleyerek tartışınız.
3) Araştırmacılar denekler üzerinde yapacağı olumsuz etkileri bilmelerine rağmen

neden etik ilkelere uymazlar ve etik ihlal yapar? Nedenlerini araştırarak tartışınız.
4) Çalıştığınız kurumun veya başka bir kurumun web sitesinden etik kurul
sayfasına giriniz ve etik kuurl başvuru dosyalarını indirerek inceleyiniz.
450
 Bilim adamları gözlem ve araştırmalar yoluyla bilimsel bilgi üretmektedirler.

Bilimsel araştırmalar yoluyla bilim dalları gelişme içinde olmuştur. Buna paralel olarak da
araştırma sürecinde, araştırmacılar tarafından yapılan olumsuz etik dışı davranışlar da artmaya
başlamıştır. Özellikle insan gönüllülerin kullanıldığı deneysel çalışmalarda insanlık dışı
uygulamalar yapılmıştır.
 Bilimsel araştırmaların temelinde dürüstlük, iyilik ve adalet vardır ve bu ilkeler

bilim etiğinin de temelini oluşturmaktadır. Günümüzde, bilimsel araştırmalarda gerçeğe
uymayan yanıltmalara sıklıkla rastlanmaktadır.
 Araştırma etiği, bilimsel araştırmalarda canlı deneklerin haklarının korunmasını,

araştırmacıların kişisel özelliklerinden doğan olumsuz etik dışı davranışların önlenmesini ve
kurallar geliştirmeyi amaçlar. Etik kelimesi, Türkçe’de ahlak kelimesi ile benzer anlamlarda
kullanılmaktadır.
 İkinci dünya savaşı sırasında Nazi Almanya’sında yapılan deneylerde, Yahudi

deneklere yapılan insanlık dışı uygulamalar, araştırma etiğinin ilk yazılı kuralları olan
Nuremberg ilkelerinin oluşmasına neden olmuştur. Sonraki yıllarda Dünya Tıp Birliği
tarafından Helsinki Bildirgesi yayınlanmış ve günümüze kadar birçok kez geliştirilmiştir.
Halen; etik ilkelerin korunmasında, 2008 yılında Seul’de kabul edilen 35 maddelik Helsinki
Bildirgesi esas alınmaktadır.
 Tüm araştırmacılar uluslararası etik ilkelere uymak zorundadırlar. Bu ilkeler;

zarar vermeme, gönüllülük, yaşama saygı, gizlilik, adalet ve aydınlatılmış onamdır.
 Hemşirelik bilimini geliştirmek için araştırmalarını sürdüren hemşire

araştırmacılar da uluslararası etik ilkelere uymak zorundadırlar. Ayrıca uygulamada çalışan
hemşireler de, araştırmalar sırasında hastaların haklarını korumak için bu etik ilkeleri bilmek
zorundadırlar.
 Günümüzde, etik ilkelerin korunmasında her araştırma için, aydınlatılmış onam,

etik kurul izni ve kurum izninin alınması gerekli kılınmıştır.
 Aydınlatılmış onam, araştırmaya gönüllü olan deneklerin haklarını korumak için

gerekli olan ve deneklerden alınan izindir. Araştırmanın olumlu, olumsuz tüm yönleri deneğe
açıklanarak yazılı veya sözlü onayı alınır. Koma, acil durum gibi deneklerin kısıtlı olduğu
durumlarda veya çocuk, gebe, asker ve mahkum gibi hassas grupta olan deneklerle yapılan
çalışmalarda aydınlatılmış onam ilgili kişinin vasisi veya avukatından alınır.
 Etik kurullar, araştırmaların etik ilkelere uygunluğunu denetlemek için

kurulmuş yapılardır. Araştırmacılar etik kurullara kendileri başvurmak ve ilgili gereklilikleri
karşılamak zorundadırlar
 Bilimsel araştırmalarda, araştırmacıların sıklıkla yaptıkları etik dışı davranışlar
451
olarak; aşırma (intihal), yazarlık ve yazarlık sıralamasında etik sorunlar, uydurmacılık,
sahtecilik, yayın yinelemesi, dilimleme, özensiz araştırma, mali desteğe ilişkin etik sorunlar,
bilimsel yayınlarda teşekkür etme ile ilgili sorunlar tanımlanmıştır.
452
Bölüm Soruları
1) Tarihsel süreçte insanlar üzerinde yapılan araştırmalarda en önemli etik ihlallerin yapıldığı
ilk çalışma aşağıdakilerden hangisidir?
a) Tuskegee sifiliz çalışması
b) Tüberküloz çalışması
c) Nuremberg araştırmaları
d) Kanser araştırması
e) Hepatit araştırması
2) Türkiye'de araştırma etiği ile ilgili olarak ilk yasal düzenleme aşağıdakilerden hangisidir?
a) İlaç Araştırmaları Hakkında Yönetmelik
b) Tıbbi Deontoloji Tüzüğü
c) İyi Klinik Uygulamalar Klavuzu
d) Hasta Hakları Yönetmeliği
e) Türk Ceza Kanunu
3) Günümüzde tüm araştırmacıların, araştırma yapmadan önce okumaları ve gerekliliklerini
yerine getirdiklerine dair güvence verip ve imzalamaları gerekli olan bildirgenin adı nedir?
a) Hasta Hakları Yönetmeliği
b) Klinik Araştırmalar Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik
c) Hasta hakları bildirgesi
d) İyi uygulamalar kılavuzu
e) Helsinki bildirgesi
4) Aşağıdakilerden hangisi araştırma proje aşamasındayken alınması gereken izinlerden de-

ğildir?
a) Etik kurul izni
b) Kurum izni
c) Bütçe onay izni
d) Bilgilendirilmiş onam
e) Hassas ve kısıtlı gruplar için bireylerin avukatı veya vasisinden alınan izin
5) Aşağıdakilerden hangisi başka birine ait olan yazılı, basılı ve elektronik ortamda bulunan
yayının tamamını veya bir bölümünü kaynak göstermeden kendi yayını gibi yeniden ya-
yımlamayı içeren etik ihlaldir?
a) Uydurmacılık
453
b) Sahtecilik
c) Dilimleme
d) İntihal
e) Özensiz araştırma
6) Tip etiği ve araştırma/yayın etiği nedir? Farklılıkları nelerdir? Açıklayınız.
7) Araştırmacıların uyması gereken temel etik ilkeleri sıralayınız.
8) Helsinki bildirgesi ne zaman imzalanmıştır? İçeriğindeki önemli noktaları açıklayınız.
9) Aydınlatılmış onam nedir? Kısaca açıklayınız.
10) Araştırmacılar tarafından yapılan etik ihlaller nelerdir? Açıklayınız.
Cevaplar: 1) a, 2) b, 3) e, 4) c, 5) d
454
13. HEMŞİRELİKTE ARAŞTIRMA KULLANIMI VE KANITA
DAYALI UYGULAMALAR*
*
Selda SEÇGİNLİ
455
 Hemşirelikte Araştırma Kullanımı
 Hemşirelikte Araştırma Kullanımının Tarihçesi
 Araştırma Kullanımındaki Engeller
 Kanıta Dayalı Uygulamalar
 Kanıta Dayalı Tıp
 Kanıta Dayalı Hemşirelik
 Kanıt Düzeyleri
 Kanıta Dayalı Uygulama Süreci
 Kanıta Dayalı Hemşirelik Uygulama Modelleri
456
1) Araştırma yapma, yayma ve kullanımı arasındaki ilişkiyi tartışınız.
2) Hemşirelikte araştırma kullanımındaki engelleri tartışınız.
3) Kanıta dayalı uygulama, kanıta dayalı tıp ve kanıta dayalı hemşirelik

kavramlarını tartışınız.
4) Kanıt düzeylerini tartışınız.
5) Kanıta dayalı uygulama sürecini tartışınız.
6) Kanıta dayalı hemşirelik uygulama modellerini tartışınız
457

Konu Kazanım
Hemşirelikte araştırma
Hemşirelikte Araştırma
kullanımının önemini Okuyarak/Araştırarak
Kullanımı
tartışmak
Araştırma Araştırma kullanımındaki

Kullanımındaki Engeller engelleri sıralamak
Kanıta dayalı uygulamalar

Kanıta Dayalı
konusunda kaynakları Okuyarak/Araştırarak
Uygulamalar
açıklamak
Kanıta Dayalı Uygulama Kanıta dayalı uygulama

Süreci sürecini açıklamak
Kanıta Dayalı Hemşirelik Kanıta dayalı uygulama

Uygulama Modelleri modellerini tartışmak
458
Anahtar Kavramlar
 Araştırma yapma
 Araştırma kullanımı
 Araştırma kullanım süreci
 Doğrusal kullanım
 Dolaylı kullanım
 Sembolik kullanım
 Araştırma kullanımının tarihçesi
 CURN projesi • WICHEN projesi
 NCAST projesi • Stetler modeli
 Araştırma kullanımındaki engeller
 Kanıta dayalı uygulamalar
 Kanıt
 Kanıta dayalı tıp
 Kanıta dayalı hemşirelik
 Kanıt düzeyi
 Kanıta dayalı uygulama süreci
 Kanıta dayalı hemşirelik uygulama modeli
 IOWA modeli
 DiCenso Cullum Ciliska & Guyatt modeli
 Rosswurm & Larrabee modeli
 John Hopkins kanıta dayalı hemşirelik uygulama modeli
 Yeniliğin yayılımı (difüzyon) modeli
 PARIHS kavramsal çerçevesi
459
Giriş
Günümüzde, teknoloji ve iletişim alanında yaşanan hızlı değişimler, bilgiye erişim

hızını artırmış, bu durum beraberinde bilimsel alanda yaşanan hızlı gelişmeleri ortaya
çıkarmıştır. Özellikle 1960’lı yıllardan sonra sağlık bakım maliyetlerinde görülen artış,
geleneksel bakım yaklaşımları, uzman/ güçlendirilmiş hasta (empowered patient) profilinde
artış vb. nedenler sağlık uygulama yaklaşımlarında köklü değişimlere neden olmuştur.
Hemşirelik de, bilimsel ve sağlık alanında yaşanan bu değişimlerden etkilenmiştir. Özellikle
sağlık bakım kalitesinin artırılması ve maliyet-etkili bakımın verilebilmesi için bilimsel
çalışmalar sonucu elde edilen bulguların hemşirelik uygulamalarına aktarılması bir gereksinim
olmuştur (Kocaman, 2003; Swan, Lang, & McGinley, 2004; Temel & Ardahan, 2011;
Uluslararası Hemşireler Konseyi (UHK), 2012; Walshe & Rundall, 2001).
Son 40 yıldır hemşirelik uygulamalarının araştırma bulgularına temellenmesinin önemi

fark edilmiştir. Bu durum beraberinde araştırma kullanımı alanında önemli gelişmelerin
yaşanmasına neden olmuştur. Bu gelişmeler ile hemşirelik bakımının en iyi şekilde verilmesi
ve kaliteli bakım sonuçlarının elde edilmesi amaçlanmıştır (Estabrooks, 1999; LoBiondo-Wood
& Haber, 2002). Ancak yıllar içinde araştırma bulgularında bir artış olmasına rağmen,
araştırmalardan elde edilen kanıtların hemşirelik uygulamalarına istenen düzeyde
aktarılamadığı ve bu süreci etkileyen çeşitli nedenlerin olduğu bilinen bir gerçektir (Kocaman,
2003; Temel & Ardahan, 2011).
Literatürde, araştırma kullanımı (research utilization) ve kanıta dayalı uygulama

(evidence-based practice) terimleri bazen birbirinin yerine kullanılmasına rağmen, iki
terminoloji arasında farklılıklar bulunmaktadır. Bu farklılıklar ünite içinde ayrıntılı bir
şekilde tartışılacaktır. Bu ünitede ayrıca araştırma kullanımı, araştırma kullanımındaki
engeller, kanıta dayalı uygulamalar, kanıta dayalı uygulama süreci ve kanıta dayalı hemşirelik
uygulama modelleri hakkında bilgiler verilecek ve tartışılacaktır.
Örnek olay
Bir hastanenin cerrahi servisinde çalışan hemşire N.E., son üç ayda çalıştığı serviste
on bir kardiyak arrest vakası görüldüğünü ve arrest nedeniyle hastalardan beşinin öldüğünü
belirler. Servisinde bulunan bir yoğun bakım dergisinin son sayısında, yoğun bakım
ünitelerinde, arrest nedeniyle ölen hasta sayısını azaltmak için hastane içinde “hızlı müdahale
ekibinin” oluşturulması ile ilgili bir makale okur. Bu makalede, arrest gelişen hastalara
uzmanlaşmış hızlı müdahale ekibi ile yapılan girişimlerin, hasta sonuçlarında anlamlı ve
olumlu bir fark yarattığı rapor edilmiştir. Hemşire N.E., bu bulgulardan etkilenir ve servisinde
benzer bir hızlı müdahale ekibinin oluşturulması konusunda yönetici hemşireye başvurur.
Yönetici hemşire N.E.’den bu uygulamaya ilişkin daha fazla kanıta ulaşmasını ve hızlı
müdahale ekibinin arrest oluşumunu azaltmada etkisini kanıtlayan bir araştırma planlamasını
ister.
460
13.1. Hemşirelikte Araştırma Kullanımı
Hemşirelik mesleğinin profesyonelleşmesinde, hemşirelik uygulamalarının araştırma

bulgularından elde edilmiş bilimsel kanıtlara temellenmesi önemlidir. Özellikle son yıllarda
araştırma kullanımı alanında önemli gelişmeler olmuştur. Araştırma bulgularının
uygulamalarda kullanımı ile hemşirelik bakım kalitesinin artırılması amaçlanmıştır.
Hemşirelikte araştırma kullanımına ilişkin ilk çalışmalar, 1970’li yıllarda kuzey Amerika’da
Ketefian ve Shore tarafından yapılan araştırmalar ile Michigan Hemşireler Birliği tarafından
yapılmış CURN (Conduct and Utilization of Research in Nursing) projesidir (Estabrooks,
Araştırma kullanımı, araştırma bulgularının hasta bakımını geliştirmek için kullanılması

süreci ya da bilimsel olarak üretilen bilginin uygulamaya aktarılma süreci olarak tanımlanır
(Estabrooks, 1999). Araştırma kullanımı, (1) bilimsel bilginin yayımlanması, (2) çalışmaların
kritik edilmesi, (3) araştırma bulgularının sentezi, (4) bulguların uygulamada kullanımı için
uygunluğun belirlenmesi, (5) araştırma temelli bir uygulama standardının ya da rehberin
geliştirilmesi, (6) geliştirilen standardın uygulanması ve (7) uygulamada oluşan değişikliğin
çalışanlara, hastalara yararı ve maliyet/kaynak kullanımı açısından değerlendirilmesi
aktivitelerini içerir. Yanı sıra, araştırma kullanımı hemşirelerin araştırma sonuçlarına ilgi
duyması, araştırma sonuçlarına zamanında ulaşma, araştırma sonuçlarını meslektaşları ile
paylaşma gibi etkinlikleri de içerir (LoBiondo-Wood & Haber, 2002). Araştırma kullanımı,
hemşirelerin araştırmalar sonucunda ortaya çıkan yeni bilgilerle karşılaşması ile başlar ve
araştırma sürecinin son adımını oluşturur (LoBiondo-Wood & Haber, 2002). Ancak pek çok
çalışmada, araştırma bulgularına ilişkin önerilerin sıralandığı fakat araştırma sonuçlarının nasıl
kullanılacağına ilişkin bir planın okuyucu ile paylaşılmadığı görülmektedir (Kocaman, 2002;
Polit & Beck, 2010).
Araştırma kullanımı, bazen araştırma yapmak olarak algılanabilmektedir. Ancak bu iki

kavramın birbirine karıştırılmaması gerekir. Araştırma yapmak, önceki ünitelerde ayrıntılı
olarak ele alındığı gibi, bir çalışmanın amacına uygun olarak bir gruptan toplanan verilerin
çalışma hipotezlerini test etmek amacıyla analiz edilmesidir. Araştırma tasarımı, yöntemi ve
istatistiksel analizler araştırmaya rehberlik eder. Burada amaç, en iyi bakımı verebilmek için
hemşirelik uygulamalarına rehberlik edecek bilimsel bilginin oluşturulmasıdır. Bu süreç
geleneksel olarak elde edilen bulguların bilimsel konferans ve dergilerde paylaşılmasını da
içerir. Özetle, “araştırma yapmak yaşamı araştırmaya aktarmak” olarak tanımlanırken,
araştırma sonuçlarını kullanmak, araştırmayı yaşama aktarmak” olarak tanımlanır (Dempsey &
Dempsey, 2000).
Lisans mezunu bir hemşirenin kurumsal düzeyde araştırma kullanım aktivitelerine

katılabilmesi için araştırma kullanım sürecini bilmesi önemlidir. Araştırma kullanım süreci;
hemşirelik probleminin ve ilişkili araştırma literatürünün belirlenmesi, araştırmaların bilimsel
değeri açısından kritik edilmesi, çalışma bulgularının tutarlılığının ve uygulamaya rehberlik
edecek düzeyde yeterliliğinin olup olmadığının belirlenmesi, araştırma sonuçlarına dayalı
uygulama protokolünün oluşturulması, geliştirilen uygulama protokolünün bir grup üzerinde
denenmesi, süreç ve sonuçların değerlendirilmesi, uygulamada yer alacak ekibin eğitilmesi,
461
protokolün uygulanması ve değerlendirilmesi aşamalarını içermektedir (Dempsey &
Dempsey, 2000; Estabrooks, 1999; Polit & Beck, 2010).
Şekil 11-1’de araştırma yapma ve araştırma kullanımı kavramlarını ilişkilendiren

bileşenler gösterilmiştir.
Estabrooks, 1999 yılında Kanada’da 600 hemşire ile araştırma kullanımı kavramı
üzerinde çalışmış ve araştırma kullanımını üç şekilde tanımlamıştır.
Doğrusal/araçsal kullanım: Araştırma kullanımının davranışa geçmesi ve

uygulanmasıdır. Bunun için, oluşturulmuş bakım protokolleri araç olarak kullanılır. Doğrusal
kullanım ile kurum politikaları ve kararları geliştirilebilir.
Dolaylı/kavramsal kullanım: Hemşirelerin araştırma kullanımı konusunda düşünce

boyutundaki değişimlerini tanımlar. Bu boyut hemşirelerin araştırma kullanımını anlamasına
yardımcı olmayı amaçlar.
Sembolik kullanım: Karar vericilere, araştırma kullanımı ile ilgili politikalar ya da

önceki hemşirelik uygulamalarını değiştirme konusunda etkili karar vermelerine yardımcı
olmayı amaçlar.
Özetle, hemşirelikte araştırma kullanımı hemşirelerin araştırma sonuçlarına ulaşması;

onları içselleştirmesi ve karar verme süreçlerinde kullanması; kullanımı sürdürmesi ve
paylaşması etkinliklerini kapsar (Temel & Ardahan, 2011).
462
13.1.1. Hemşirelikte Araştırma Kullanımının Tarihçesi
Tarihsel süreç içerisinde araştırma kullanımı, 1850 ve 1860’lı yıllarda Florence

Nightingale’in hastanelerde ve toplumda yüksek mortaliteye neden olan uygulamaları
değiştirmek amacı ile verileri değerlendirmesi ile başlamıştır. Hemşireler, 1950’li yıllarda
tanımlayıcı araştırmalarla bilimsel çalışma sürecini kullanmaya başlamış, 1980 li yıllardan
itibaren ise hemşirelik kuramlarını kullanarak bakımın kalitesini artırmayı amaçlayan araştırma
konularına yönelmişlerdir. 1970’lerde, araştırma bulgularının kullanımına olan gereksinim
klinik hemşirelik araştırmalarındaki on beş öncelikten birisi olarak tanımlanmıştır. Araştırma
kullanımı gibi, kanıta dayalı tıp ve kanıta dayalı uygulama terimleri sağlık bakım sistemlerinde
daha sık yer almaya başlamış, bu gelişmeler 1970’lerden itibaren hemşirelik mesleğini daha
görünür kılmıştır.
Ülkemizde ise hemşirelik araştırmalarında 1960’lı yıllardan itibaren önemli gelişmeler

yaşanmıştır. Bu tarihten itibaren hemşirelik eğitimi lisans düzeyine yükselmiş ve yapılan
araştırma sayısında artış gözlenmiştir. Özellikle 1968-72 yılları arasında hemşirelikte lisansüstü
programların başlatılması ile yapılan araştırma sayısında önemli bir artış olmuştur. Ayrıca,
hemşirelik eğitim müfredatlarında araştırma ve istatistik gibi derslere yer verilmesi de bu
gelişimi desteklemiştir. Ülkemizde hemşirelik araştırmaları alanında diğer önemli bir gelişme
ise 1996 yılında Hemşirelikte Araştırma Geliştirme Derneği’nin kurulması ve Hemşirelikte
Araştırma ve Geliştirme Dergisi’nin yayınlaması olmuştur. Ancak ülkemizde hemşirelik
araştırmalarının sıklıkla hemşire akademisyenler tarafından yapıldığı ve araştırma bulgularından
hemşirelik uygulama alanlarında yeterince yararlanılmadığı da bilinen bir gerçektir (Bayık,
2002; Pektekin, 2010). Diğer taraftan, ülkemizde hemşirelerin araştırmaya ilişkin görüşlerinin
belirlenmesine yönelik çeşitli çalışmaların olduğu, ancak araştırma bulgularının uygulamada
kullanımını engelleyen faktörleri belirleyen çalışmaların son yıllarda artmasına rağmen hala
yetersiz olduğu belirtilmektedir (Tan, Akgün, Sahin, Kardas & Özdemir, 2012; Yava, Tosun,
Çiçek, Yavan, Terakye & Hatipoğlu, 2007; Yılmaz, 2006).
Araştırma bulgularının uygulamalarda kullanılma düzeyini artırmak ve araştırmalarla

elde edilen bilimsel bilgilere dayalı uygulamaları geliştirmek amacı ile batılı ülkelerde proje ve
modeller oluşturulmuştur. CURN (Conduct and Utilization of Research in Nursing) projesi,
WICHEN (Wester Interstate Commission for Higher Education in Nursing) projesi, NCAST
(Nursing Child Assessment Satellite Training) projesi ve Stetler modeli, geliştirilen önemli
proje ve modellerden bazılarıdır (Dempsey & Dempsey, 2000; LoBiondo-Wood & Haber,
2002; Polit & Beck, 2010).
Hemşirelikte araştırma kullanımını geliştirmek amacıyla planlanmış en iyi bilinen

projelerden olan CURN projesi, Michigan Hemşireler Birliği tarafından 1970-75 yılları
arasında gerçekleştirilmiştir. Projenin amacı, mevcut araştırma bulgularını paylaşarak, klinik
araştırmalarda işbirliğini teşvik etmek ve hemşirelik uygulamalarında araştırma kullanımını
artırmaktır. Projede, araştırma kullanımı kurumsal bir hizmet süreci olarak görülmüştür (Polit
& Beck, 2010; Temel & Ardahan, 2011). WICHEN (Western Interstate Commission for Higher
Education in Nursing) projesi, 1970 li yıllarda geliştirilmiş en eski projelerden bir diğeridir. Bu
projede hemşirelere araştırma süreci ve araştırma bulgularının uygulamada kullanımı
463
konusunda eğitimler verilmiştir. NCAST (Nursing Child Assessment Satellite Training) projesi
ise, 1980 li yıllarda ve on yıllık bir sürede gerçekleştirilmiştir. Projede, hemşirelerin sağlık
tanılaması becerileri geliştirilmiş, erken doğan yeni doğanların bakımlarının izlenmesi
sağlanmış, yeni doğan ve çocuklar için araştırma temelli sağlık tanılaması uygulamaları
geliştirilmiştir. Stetler modelinde ise, “hemşirelerin araştırma kullanımına hazırlanması”,
“geçerli araştırmaların seçilmesi”, “araştırmaların karşılaştırmalı olarak değerlendirilmesi/
karar verme”, “sonucu iletme/ uygulama” ve “değerlendirme” basamaklarını içeren beş aşamalı
bir yaklaşım sunulmuştur. Stetler Modeli’ne göre, uygulama için hedef grup belirlenir, referans
araştırmalar seçilir, araştırma raporları eleştirel bir biçimde ele alınır ve sonuçlar
karşılaştırılarak yorumlanır (Dempsey & Dempsey, 2000; Romp & Kiehl, 2009; Stetler, 2001;
Temel & Ardahan, 2011; Yılmaz, 2006).
13.2. Araştırma Kullanımındaki Engeller
Dünyada ve Türkiye’de hemşirelik mesleğinde kanıt kullanımı, yani bilimsel çalışmalar

sonucu elde edilen verilerin uygulamalarda kullanımı hala istenen düzeyde değildir. Bu duruma
hemşirelerin araştırma kullanımında karşılaştıkları engeller neden olabilmektedir. Nitekim,
hemşirelerin araştırma kullanırken karşılaştıkları engeller incelenmiş ve engellerin sıklıkla, (1)
araştırmaların kalitesine/ metodolojisine ilişkin, (2) hemşirelerin özelliklerine ilişkin ve (3)
organizasyonel faktörler olmak üzere üç grupta toplanabileceği belirtilmiştir (Dempsey &
Dempsey, 2000; Öztürk, Kaya, Ayık, Uygur, & Cengiz, 2010; Polit & Beck, 2010; Squires,
Estabrooks, Gustavsson, & Wallin, 2011; Temel & Ardahan, 2011; Yava, Tosun, Çiçek, Yavan,
Terakye & Hatipoğlu, 2009).
Araştırmaların kalitesine/ metodolojisine ilişkin engeller: Çeşitli raporlar ne yazık

ki en yüksek standartlardaki dergiler de dahil olmak üzere, yayımlanan hemşirelik
araştırmalarının çoğunun metodolojik açıdan yüksek kalitede olmadığını göstermektedir.
Çalışmaların kalitesindeki düşüklük, hemşirelik uygulamalarında kullanılacak gerçek ve uygun
kanıtların bulunmasını güçleştirmektedir. Özellikle klinik problemlerin çözümünü amaçlayan,
metodolojik olarak güçlü ve genellenebilir çalışmaların yapılması ve bu kanıtların hemşirelik
uygulamalarında kullanılması önemli bir gerekliliktir (Ata & Urman, 2008; Dempsey &
Dempsey, 2000; Polit & Beck, 2010; Squires & ark., 2011; Temel & Ardahan, 2011).
Hemşirelerin özelliklerine ilişkin engeller: Hemşirelerin tutumları ve inançları da

araştırma kullanımında potansiyel bir engel olabilmektedir. Hemşirelerin araştırmaya ilgi
duymaması, araştırmaların yararlarına olan inançlarının az olması ve değişime dirençli
olmalarının bu durumla ilişkili olduğu belirtilmektedir. Çeşitli raporlarda, hemşirelerin
araştırma bulgularını okumak ve yorumlamak için zamanının sınırlı olması; araştırma
bulgularına ulaşmada ve değerlendirmede problemler yaşaması; araştırma bulgularının
uygulamaya aktarılmasında destek görmemesi; bulguları uygulamaya aktarırken otonomi ve
otorite eksikliği yaşaması araştırma kullanımını engelleyen önemli faktörler olarak sıralanmıştır
(Dempsey & Dempsey, 2000; Öztürk & ark., 2010; Parahoo, 2006; Temel & Ardahan, 2011;
Yava & ark., 2009; Yılmaz, 2006). Yanı sıra, hemşirelik eğitiminde araştırma yöntemlerine
verilen sürenin sınırlılığı, hemşirelerin araştırma süreci içinde yer almamaları ve araştırma
kanıtlarını uygulamaya aktarma yollarını bilmemeleri de diğer engellerdendir (Polit & Beck,
464
2010; Squires & ark., 2011).
Organizasyonel engeller: Araştırma kullanımının yetersiz olmasında organizasyonel

engeller de önemli bir yer tutmaktadır. Her ne kadar pek çok kurum kuramsal olarak, araştırma
kullanımını ve kanıta dayalı uygulamaları desteklediğini belirtse de, yönetimsel engeller ve
kurumlarda araştırma kültürünün yeterince oluşmaması araştırma kullanımındaki en belirgin
engellerdendir. Ayrıca, çalışma ortamında hemşirelerin araştırma sonuçlarını uygulamaya
geçirmede yeterli yetkiye sahip olmamaları, zamanlarının olmaması ya da çok az olması,
yöneticilerin, meslektaşlarının ve diğer çalışanların hemşireleri yeterince desteklememeleri ve
yeterli kaynağın ayrılmaması da önemli organizasyonel engeller arasındadır (Beyea &
Slattery, 2006; Çavuşoğlu, 2007; Dempsey & Dempsey, 2000; Öztürk & ark., 2010; Polit &
Beck, 2010; Temel & Ardahan, 2011; Yava & ark., 2009).
Araştırmacılar, kanıtların uygulamaya aktarılmasının önündeki engeller arasında “var

olan kanıtların yayılmasında yaşanan gecikme”, “önceki kanıtlara ulaşmada yaşanan sorunlar”
ve “bilgide ya da kanıtta yaşanan hızlı değişme” konularına da dikkat çekmiştir (Akan, 2005;
Beyea & Slattery, 2006; LoBiondo-Wood & Haber, 2002; Polit & Beck, 2010). Ancak yıllar
içinde, yeni bilgiye ulaşma fırsatları her geçen gün giderek artmış ve hemşirelikte araştırma
sayısında önemli bir artış yaşanmıştır (Newhouse, Dearholt, Poe, Pugh, & White, 2007).
Nitekim, XX. yüzyılın başlarında çok az sayıda dergi yayımlanır ve hemşireler pek azına
ulaşabiliyor iken, günümüzde sadece PubMed dizininde yaklaşık 25.000 kayıt bulunmakta ve
CINAHL dizininde 4.900 den fazla dergi yer almaktadır (CINAHL with plus Full Text, 2012;
US National Library of Medicine, 2012).
Ülkemizde de araştırma kullanımını engelleyen faktörler çeşitli çalışmalarda ele

alınmıştır. Buna göre, çalışmalarda, araştırma sonuçlarının uygulamaya geçirilmesini
engelleyen en önemli faktörler “yapılan araştırmalardan ve sonuçlarından haberdar olmama,
yeni fikirleri uygulamak için zamanın yetersiz olması, ingilizce okumadaki zorluk, araştırma
kullanımı konusunda bilgi sahibi olan meslektaşların yetersiz olması, yetersiz olanaklar,
hemşirelik alanına özgü bilgilerin toplandığı merkezi bir birimin bulunmaması, hemşirelerin
araştırma okuyacak zamanlarının olmaması, araştırma sonuçlarının uygulamaya geçirilmesinde
mezuniyet öncesi programlarda araştırma eğitimi konusunun yetersiz olması, araştırma
aktivitelerine katılımın sınırlı olması ve otorite eksikliği” olarak belirlenmiştir (Kocaman,
Seren, Lash, Kurt, Bengü & Yürümezoğlu, 2010; Öztürk & ark., 2010; Tan, Sahin, Kardas &
Özdemir, 2012; Uysal, Temel, Ardahan & Özkahraman, 2010; Yava & ark., 2009).
13.3. Kanıta Dayalı Uygulamalar
Literatürde, araştırma kullanımı (research utilization) ve kanıta dayalı uygulama

(evidence-based practice) terimleri birbiri yerine kullanılmasına karşın, iki terminoloji arasında
bazı farklılıklar bulunmaktadır. Kanıta dayalı uygulama (KDU), araştırma kullanımına göre
daha geniş bir içeriğe sahiptir. Kanıta dayalı uygulama aynı zamanda, bilgi yönetimi, klinik
karar verme, profesyonel bilgi gelişimi veya bakımın yönetimi anlamlarını içerir. Bir başka
deyişle KDU, en iyi ve güncel kanıtı arama, klinik uzmanlık ve değerlendirme, bireyin/ hastanın
tercihi ve değerleri ile uyumlu bakım konusunda klinik karar vermeye yönelik problem çözme
465
yaklaşımıdır (Estabrooks, 1999). Araştırma kullanımı araştırma ile başlarken (Bu yeniliği klinik
uygulama alanıma nasıl koyabilirim?), kanıta dayalı uygulamanın başlangıç noktası klinik bir
soru sormayı gerektirir (Bu problemin çözümü için kullanılabilecek en iyi kanıt nedir?)
(Estabrooks, 1999; Polit & Beck, 2010). Ancak, unutulmamalıdır ki araştırma kullanımı kanıta
dayalı uygulamanın önemli bir bileşenidir (Kara & Babadağ, 2003; Kocaman, 2003). Kanıta
dayalı uygulamanın üç bileşeni şekil 11-2’te gösterilmiştir.
Hemşirelik alanında kanıta dayalı uygulamaları daha iyi anlamak için “kanıta dayalı tıp”
ve “kanıta dayalı hemşirelik” kavramlarını ele almak yararlı olacaktır.
13.3.1. Kanıta Dayalı Tıp
Kanıta dayalı tıp (evidence-based medicine) hareketi ilk kez 1972 yılında İngiliz bir
epidemiyolog olan Archie L. Cochrane tarafından başlatılmıştır. 1980’lerde Kanada Ontorio
McMaster Üniversitesinden Dr. Davit Sackett ve arkadaşları, 1992’de Dr. Gordon Guyatt
kanıta dayalı tıp terimini kullanmışlardır. Kanıta dayalı tıp paradigması, “doğru ve etkili klinik
kararlara ulaşmak için, ulaşılabilen en iyi bilimsel kanıt ile klinik uzmanlığı birleştiren, bilgi
yönetimi ve öğrenme stratejisi modeli” olarak tanımlanır. Bu yaklaşım, tıbbi görüş ya da
deneyimlerin karar vermede yeterli olmadığı, kapsamlı/bilimsel kanıta dayalı karşılaştırılabilir
araştırma sonuçlarına gereksinim olduğu tezinden doğmuştur. Bu yaklaşıma göre, bilimsel
kanıt elde etmek için mümkün olan en fazla sayıda kaynaktan veri elde etmek gereklidir (Beyea
& Slattery, 2006; Fineout-Overholt, Melnyk, & Schultz, 2005; Polit & Beck, 2010).
Kanıta dayalı tıp paradigması, bir akademik yönelim olarak hem klinik tıp, hem de halk
sağlığının her alanına yayılmıştır. Kanıta dayalı tıp, araştırmalardan elde edilen en iyi kanıtlar,
klinik deneyim ve hastaya ait tercihlerin bir araya getirilmesi sonucu hasta için en iyi tıbbi
yaklaşımın uygulanması şeklinde tanımlamıştır. Kanıta dayalı tıbbın uygulanabilmesi için
kişisel deneyimlerin, klinik pratikle elde edilen klinik karar verme yeteneğinin, sistematik
araştırma ile elde edilen bilgilerin (kanıtlar) ve hasta değer ve tercihlerinin doğru bir şekilde bir
466
araya getirilmesi önemlidir. Sackett ve arkadaşları (1996) tarafından “Kanıta dayalı tıp, eldeki
en iyi bilimsel kanıtların, doğru, kesin ve akıllıca kullanılması ile problemlerin çözümünde
uygun tıbbi kararların alınması” olarak belirtilmiştir. Kanıta dayalı tıbbın gelişmesine 1993
yılında oluşturulan Cochrane işbirliği ile, sağlık bakımında etkisi olan sistematik
değerlendirmelerin bir araya getirilmesi ve bu değerlendirmeler ile etkili tedavi rejimlerinin
oluşturulması önemli katkılar yapmıştır (LoBiondo-Wood & Haber, 2002; Sackett, Rosenberg,
Gray, Hayes, & Richardson, 1996).
Kanıta dayalı tıp terimi, çeşitli otoriteler tarafından kanıta dayalı uygulama ya da kanıta
dayalı sağlık bakımı olarak da kullanılmıştır. Kanıta dayalı tıp uygulaması için, sistemli
arayışlarla elde edilen en iyi kanıtların, kişisel hekimlik deneyimleri ve olgunun özellikleri ile
birleştirilmesi ve bunun etik kurallar çerçevesinde gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Burada
“elde edilen en iyi klinik kanıttan” kastedilen sıklıkla temel tıp bilimlerinden, özellikle de hasta
odaklı klinik araştırmalardan sağlanan güçlü bulgularla ilgili klinik araştırmalardır. Klinik
kanıtlar daha önce kullanılan tanı ve tedavi yöntemlerinin geçerliliğini ortadan kaldırabildiği
gibi, onların yerine daha güçlü, doğru, yararlı, güvenli olan yenilerini koyabilmektedir (Akan,
2005; LoBiondo-Wood & Haber, 2002; Newhouse ve ark., 2007; Polit & Beck, 2010; Sackett
ve ark., 1996; UHK, 2012; Yurtsever & Altıok, 2006).
13.3.2. Kanıta Dayalı Hemşirelik
Son 40 yıldır, kanıta dayalı tıp yaklaşımının gelişimi ile birlikte, hemşirelik de bu
yaklaşım içinde yer almış ve kanıta dayalı hemşirelik kavramı ortaya çıkmıştır. Bu gelişim,
araştırma sonuçlarının hemşirelik bakımına aktarılması halinde bakım sonuçlarına, hastalara,
hemşirelik mesleğinin gelişimine ve diğer sağlık disiplinlerine yararlı olacağı düşüncesini
doğurmuştur (Temel & Ardahan, 2011; Walshe & Rundall, 2001). Bu durum, son yıllarda
sağlık bakım reformları ve artan etkili sağlık bakım hizmetlerinin odağının tıpta olduğu gibi
hemşirelikte de kanıta dayalı uygulamalar olmasına neden olmuştur. Kanıta dayalı hemşirelik,
hemşirelerin uygulamalarında klinik uzmanlıklarını, hasta tercihlerini ve eldeki en iyi kanıtları
kullanarak karar almaları süreci olarak tanımlanmaktadır. Bu kavram uzun yıllar literatürde pek
çok yönü ile araştırma temelli uygulama (research based practice) ile iç içe yer almıştır.
Kanıta dayalı uygulamaların yapılmasında hemşirelere önemli görevler düşmektedir.

Kanıta dayalı uygulamaların artırılması için hemşireler sürekli olarak “Kanıt değeri yüksek en
iyi hemşirelik girişimi hangisidir?” yada “En iyi bakımı/ uygulamayı nasıl yapabilirim?” gibi
sorulara yanıt aramalıdır. Hemşirelik bakımının kanıta dayalı uygulamalara temellenmesi, daha
iyi hasta sonuçlarının elde edilmesi, hemşirelik biliminin gelişmesine ve klinik karar vermeye
katkı sağlaması, en yeni politika/ prosedürlerin kullanılmasının sağlanması ve bakım kalitesinin
arttırılması gibi özelliklerinden dolayı önemlidir. Hemşirelikte kanıta dayalı uygulama
örneklerine sıklıkla Kanada, Amerika ve Avustralya gibi ülkelerde ve İngilizce literatürlerde
rastlanmaktadır. İngiltere’de de York Üniversitesinde bulunan Kanıta Dayalı Hemşirelik
Merkezi bünyesinde yayınlanan Kanıta dayalı hemşirelik dergisi (Journal of Evidence-Based
Nursing) hemşirelikte kanıtlara ulaşmada önemli bir kaynaktır.
Ülkemizde kanıta dayalı uygulama konusu ilk kez 2000 yılında Platin’in kanıta dayalı
467
hemşireliğin uygulanmasındaki engelleri sıralaması ile gündeme gelmiştir (Platin, 2000).
Yıllar içinde kanıta dayalı uygulamalar konusunda sıklıkla derlemeler olmak üzere çeşitli
makaleler yazılmıştır. 2003 ve 2004 yıllarında yazılan derlemelerde, kanıta dayalı hemşirelik
ile ilgili temel kavramlara yer verilmiş, hemşireliğin kanıta dayalı uygulamaları nasıl
başaracağı ve hemş irelerin otonomilerini arttırma ve meslekleş me arayış larında kanıta dayalı
uygulamaların önemi irdelenmiştir (Babadağ&Kara, 2004; Kara&Babadağ, 2003). Yine 2003
yılında yayınlanan makalede temel tanımlar, kanıt kaynakları üzerinde durulmuş ve konu ile
ilgili ileri bilgilere ulaşılabilecek kaynaklar sunulmuştur (Kocaman, 2003). 2004 yılına ait bir
diğer çalışmada kanıta dayalı hemşirelik uygulamaları doğum eylemi sürecinde tanımlanmış
ve değerlendirilmiştir (Güvenç, 2004). 2005 ve 2006 yılındaki makalelerde kanıta dayalı
uygulama kavramı ve ortaya çıkma nedenleri ile kanıta dayalı uygulama için gerekli kanıtları
elde etme yolları, kanıtın derecesi ve buna nasıl karar verileceği konuları vurgulanmıştır
(Yılmaz, 2005; Yurtsever & Altıok, 2006). 2007 yılında yayınlanan derlemelerde ise mukozit
yönetiminde kanıta dayalı uygulamalar (Yılmaz, 2007) ve oral mukozit yönetiminde kanıta
dayalı hemş irelik konuları irdelenmiştir (Çavuşoğlu, 2007). 2009 yılındaki yayınlarda da evde
doğum konusunda yapılan kanıt temelli çalışmaların özet bulguları sunulmuş, hemşirelerin
klinik uygulamada araştırma kanıtlarından yararlanma durumları ve bunu etkileyen faktörler
incelenmiş, doğum eyleminin birinci evresinin yönetiminde yapılan girişimler
değerlendirilmiş ve kanıta dayalı uygulama önerileri sıralanmıştır (Bayram, 2009; Özdemir &
Akdemir, 2009; Yıldırım-Rathfisch & Güngör, 2009). 2010 yılında yayınlanan derlemede
kanıta dayalı uygulama kavramları ayrıntılı olarak anlatılmış ve psikiyatri hemşireliğinde
kanıta dayalı uygulamalar konusunda bilgi verilmiştir (Küçükkaya, 2010). 2012 yılında
yapılan çalışmalarda da prekonsepsiyonel dönemde ve gebelikte sıklıkla uygulanan kanıt
temelli yaklaşımlar değerlendirilmiş, doğuma hazırlıkta aktif doğum yaklaş ımına açıklık
getirilmiş, bu yaklaş ım kanıta dayalı uygulama perspektifiyle ele alınmış ve kanıta dayalı
hemşirelik yönetimi uygulamalarının hemşire iş doyumu, örgütsel bağlılık ve işten ayrılma
niyeti üzerine etkisi incelenmiştir (Başgöl & Oskay, 2012; Serçekuş & İşbir, 2012;
Yürümezoğlu & Kocaman, 2012).
13.3.3. Kanıt Düzeyleri
Kanıt, kelime anlamı olarak bir sonucu desteklemek için kullanılması amaçlanan
gerçeklerle (hakiki veya iddia edilen) ilgili olan ya da bir gerçek, gözlem veya deneyim
aracıyla bilinen bir şeydir (UHK, 2012). Sağlık bakım alanında uygulamaların geliştirilmesi
için araştırmalardan elde edilen sonuçların en iyi kanıt kaynakları olduğu bilinmektedir.
Kanıta dayalı uygulamalarda belli bir konuda belirlenmiş kanıtlara ulaşılması, bulunan
kanıtların sentezlenmesi ve klinik kararların alınması önemlidir. Diğer taraftan, incelenen
konuyu destekleyen kanıtlar olduğu gibi reddeden kanıtlar da bulunmuş olabilir. Bu nedenle,
kanıtların klinik uygulamalarda kullanılmadan önce titizlikle değerlendirilmesi önemlidir.
Böyle bir değerlendirmede kanıtların elde edildiği araştırmaların yöntemi, örneklemi,
istatistiksel analizler vb. özelliklerin titizlikle incelenmesi gerekir (Kocaman, 2003).
Araştırmalardan elde edilen kanıtların değerlendirilmesi araştırma metodolojilerinin

incelenmesini içerir. Bu incelemeler, geliştirilmiş ölçekler ile yapılabilir. Dereceleme
468
ölçeklerinin kullanımı ile kanıtların gücü/düzeyi ve kalitesi belirlenebilir. Araştırma
kanıtlarının düzeyi I., II, III. vb. olarak adlandırılırken; kanıtların kalitesi yüksek, iyi ve düşük
olarak tanımlanabilir. Bu noktada yüksek kaliteli çalışmalardan elde edilen güçlü kanıtların en
iyi uygulamalara rehberlik etmesi beklenir. Yüksek yada düşük kaliteli kanıtlar, araştırmaların
metodolojisi ile ilişkili olduğu için araştırmalardan elde edilen kanıtların gücünün hiyerarşik
olarak sınıflandırılmasına ve kullanılacak kanıtların hangi güçte/düzeyde olduğunun
anlaşılmasına gereksinim vardır. Bu amaçla çeşitli otoriteler tarafından hemşirelikte kanıt
düzeyini değerlendiren sınıflamalar yapılmıştır (Fineout-Overholt ve ark., 2005; Fineout-
Overholt, Melnyk, Stillwell, & Williamson, 2010; Newhouse ve ark., 2007; The Joanna Briggs
Institute, 2011).
Tablo 11-1 ve 11-2’de John Hopkins Kanıta Dayalı Hemşirelik Uygulama Modeline
göre araştırma kanıtları kalite dereceleme şeması ve kanıt düzeyi sınıflaması gösterilmiştir. Bu
modele göre, kanıtlar 3 düzeyde sınıflanmış olup, I. düzey sınıflamada deneysel/ randomize
kontrollü çalışmalar yada randomize kontrollü çalışmaları içeren meta analizi çalışmalarından
elde edilmiş kanıtlar yer almıştır. Yine aynı sınıflamaya göre, deneysel olmayan çalışmalar,
kalitatif çalışmalar yada meta sentezlerden elde edilmiş kanıtlar III. düzey kanıtlar olarak
sınıflandırılmıştır. Tablo 11-3’de ise Joanna Briggs Enstitüsü tarafından yapılan hemşirelikte
kanıt düzeyi sınıflaması gösterilmiştir. Joanna Briggs Enstitüsü 1996 yılında güney
Avustralya’da Royal Adelaide Hastanesi ve Adelaide Üniversitesi işbirliği ile kurulmuş kanıta
dayalı uygulamalar konusunda önemli merkezlerden birisidir. Son yıllarda, mevcut en iyi
kanıtları bir araya getirmek ve uluslararası arenada bulunan kanıtların kullanımını sağlamak
amacıyla İngiltere, Kanada, Amerika, Almanya, Yeni Zelanda ve Avustralya’da kanıta dayalı
hemşirelik merkezleri kurulmuştur (Kocaman, 2003; UHK, 2012). Joanna Briggs Enstitüsü
kanıtları 6 düzeyde sınıflamıştır. Bu sınıflamaya göre, deneysel çalışmaları içeren meta analizi
çalışmaları ya da güven aralığı dar olan bir ya da daha fazla sayıda deneysel çalışmalar I. düzey
yani en güçlü kanıtları oluşturan çalışmalar olarak belirlenmiştir.
Polit ve Beck’e (2010) göre ise, araştırmalardan elde edilen kanıtlar yedi düzeyde
sınıflandırılmış olup, randomize kontrollü olan ve olmayan sistematik çalışmaların
değerlendirmeleri en güçlü kanıtları oluşturmaktadır (Şekil 11-3).
Fineout-Overholt ve arkadaşlarına (2010) göre ise, sistematik değerlendirme/ inceleme

çalışmaları ve meta analizi çalışmaları (iyi tasarlanmış randomize kontrollü çalışmaların
değerlendirildiği çalışmalar) en güçlü kanıtları oluşturmaktadır (Tablo 11-4).
469
470
13.4. Kanıta Dayalı Uygulama Süreci
Kanıta dayalı uygulama sürecinde yer alan adımlar çeşitli literatürlerde farklılıklar
göstermesine karşın, sıklıkla beş ardışık/sıralı adımı içermektedir (Fineout-Overholt ve ark.,
2005). Bu süreçte yer alan her bir adım dikkatlice ele alınmalı ve uygulanmalıdır. Kanıta dayalı
uygulama sürecinin adımları aşağıda özetlenmiştir:
Adım 1: Klinik bir problem için soru oluşturmak: Kanıta dayalı uygulamalarda doğru
soru oluşturmak önemlidir. PICO yöntemi soruları dört bölüme ayırarak yanıtlamayı sağlayan
ve sık kullanılan bir yaklaşımdır (Fineout-Overholt ve ark., 2005; Melnyk, Fineout-Overholt,
Stillwell, & Williamson, 2010; Newhouse ve ark., 2007; The Joanna Briggs Institute, 2011;
UHK, 2012). Bu yönteme göre kanıta dayalı uygulama sürecinde aşağıdaki sorulara yanıt
aranır:
P Population / patient (hasta): Uygun hedef grup/ hasta kimdir?
I Intervention / indicator (girişim / gösterge): ilgilenilen konuya ilişkin yaklaşım

stratejileri nelerdir?
C Comparison (karşılaştırma): ilgilenilen konu ile ilişkili alternatif yaklaşım

stratejileri nelerdir?
471
O Outcome (sonuç): Ortaya çıkabilecek durum ya da sonuç nedir?
PICO yaklaşımına göre bir klinik soru örneği “Yetişkinlerde depresif belirtileri azaltmak
için bilişsel-davranışsal terapiler mi, yoga mı, daha etkilidir?” olarak oluşturulabilir. Bu soru
cümlesi, PICO yaklaşımına göre değerlendirildiğinde, “yetişkinlerde” kelimesi hedef grup-
popülasyonu;”bilişsel-davranışsal terapi” kelimeleri girişimi/müdahaleyi; “yoga” kelimesi
karşılaştırmayı; “depresif belirtiler” kelimeleri ise sonuç bileşenini tanımlamaktadır.
Adım 2: Oluşturulan soruya yanıt olabilecek en iyi kanıta ulaşmak: Bu adımda PICO
formatına göre hazırlanan klinik soruya yanıt oluşturabilecek en iyi kanıtları bulmak
amaçlanmaktadır. Oluşturulan soruya yanıt bulmak için incelenecek anahtar kelimelere, veri
tabanlarına ve araştırma tasarımlarına karar verilir. Randomize kontrollü çalışmaların
sistematik değerlendirmesi en yüksek/güçlü kanıtı oluşturan tasarımlar olduğu için
incelenmesi önemlidir. Bunun için sıklıkla Cochrane veri tabanından yararlanılır. Hemşireler
kanıta dayalı uygulamalarını geliştirmede hem kendi hem de başka disiplinlerin oluşturduğu
kanıtları kullanabilirler. Meta analizi çalışmaları, sistematik değerlendirme/ incelemeler,
kanıta dayalı uygulama rehberleri, kanıta dayalı hemşirelik merkezleri ve çeşitli yayınlar
kanıta dayalı uygulama kaynakları olabilir (Courtney & McCutcheon, 2010; Fineout-
Overholt ve ark., 2010; Kocaman, 2003). Kanıta dayalı uygulamalar konusunda pek çok
kaynağa ulaşılarak konunun ayrıntıları incelenebilir. Kanıta dayalı uygulama ve kanıta
dayalı hemşirelik İçin bazı internet kaynakları tablo 11-5’te verilmiştir (Newhouse ve ark.,
2007; Swan ve ark., 2004).
472
Adım 3: Elde edilen kanıtın geçerliliğini, etki gücünü ve uygulanabilirliğini eleştirel
olarak değerlendirmek: Bu aşamada elde edilen kanıtların eleştirel değerlendirilmesi için üç
soruya yanıt aramak önemlidir. Bunlar: 1) Çalışmanın yada sistematik değerlendirmenin
sonuçları geçerli mi? 2) Sonuçlar nelerdir? (örneğin; sonuçlar anlamlı ve güvenilir mi? Aynı
sonuçlar elde edilebilir mi?) 3) Sonuçlar hasta/çalışma grubu ile klinik olarak ilişkili mi? Kanıta
dayalı uygulama sürecinin üçüncü adımında amaç, araştırmanın uygulama değerinin, diğer bir
deyişle uygulamaya aktarılabilirliğinin belirlenmesi olmalıdır.
Adım 4: Kanıtın yeterliliğine karar vermek (uygulanabilir mi? uygulanamaz mı?) ve

kanıtı klinik uzmanlık, hasta değerleri ile bütünleştirmek: Bu adımda elde edilen kanıtın
kullanıma aktarılması yani kanıtın hasta bakımında yer almasına ilişkin klinik kararın verilmesi
amaçlanır.
Adım 5: Kanıt uygulandıktan sonra sonucunu değerlendirmek: Son olarak bu aşamada

klinisyenler tarafından kanıtların uygulamaya aktarılmasından sonra elde edilen sonuçlar
değerlendirilir. Bu adımda hasta bakımında gelişme sağlanması ve disiplinler arası işbirliği ile en
iyi uygulamanın elde edilmesi amaçlanır. Ayrıca kanıta dayalı uygulama sonuçları diğer
meslektaşlarla da paylaşılmalıdır (Fineout-Overholt ve ark., 2005; LoBiondo-Wood & Haber,
2002; Macnee & McCabe, 2008; Melnyk ve ark., 2010; Polit & Beck, 2010).
Kanıta dayalı hemşirelik uygulamaları için izlenecek bir diğer rehber John Hopkins
473
kanıta dayalı uygulama modeli olabilir (Newhouse ve ark., 2007). Bu modelde kanıta dayalı
hemşirelik uygulama süreci ardışık on sekiz adımı içermektedir.Bu adımlar aşağıda kısaca
açıklanarak örneklendirilmiştir (Örnek 11-1).
474
Adım 1: Kanıta dayalı uygulama sorusunun oluşturulması: Bu adımda yukarıda
anlatıldığı gibi PICO yöntemine göre soru oluşturulmalıdır.
Adım 2: Uygulama sorusunun kapsamının tanımlanması: Oluşturulan sorunun

kapsamını tanımlamak kanıta dayalı uygulama sürecinde oluşturulacak takımın
belirlenmesinde yol gösterici olacaktır.
Adım 3: Liderlik için sorumlulukların belirlenmesi: Kanıta dayalı uygulama sürecinin

başarılı olması için süreci yönetecek bir liderin belirlenmesi önemlidir. Belirlenecek liderin
kanıta dayalı uygulama deneyiminin olması ve disiplinler arası iletişim becerilerinin güçlü
olması önemlidir. Bu kişinin kurumun yapısını ve kurum içinde değişimi uygulama stratejilerini
bilmesi de önemlidir.
475
Adım 4: Disiplinler arası bir takımın oluşturulması: Disiplinler arası bir takım
oluştururken oluşturulan uygulama sorusunun alanı ile ilişkili kişileri belirlemek ve takıma
dahil etmek gereklidir. Takımın iyi yönetilebilmesi için grupta 6-8 kişi bulunmalıdır.
Adım 5: Takım toplantıları yapılması: Kanıta dayalı uygulama takımı uygulama

sürecini paylaşmak için takım toplantıları yapmalıdır.
Adım 6: Kanıt için yerli ve yabancı kaynakları içeren bir taramanın yapılması: Tarama
için bir kütüphane çalışanından destek almak uygun kanıtlara daha kısa sürede ulaşılmasını
sağlayabilir. Bazı kanıt kaynakları, araştırma çalışmaları, kanıta dayalı uygulama rehberleri,
kalite geliştirme verileri, profesyonel kurumların raporları, yerli ve yabancı uzman görüşleri,
güvenlik yada risk yönetimi verileri, toplumsal standartlar, hasta anketleri ve memnuniyet
verileri olabilir.
Adım 7: Tüm kanıt türlerinin değerlendirilmesi: Araştırmalardan ve diğer kaynaklardan

elde edilen kanıtlar bir araya getirilerek gözden geçirilmelidir.
Adım 8: Kanıtların özetlenmesi: Çalışma bulguları belirli bir formatta özetlenmelidir.
Adım 9: Kanıt düzeylerinin belirlenmesi: Çalışma takımı tarafından araştırmalardan ve

diğer kaynaklardan elde edilmiş tüm kanıtların düzeylerinin ve kalitesinin değerlendirilmesi
önemlidir.
Adım 10: Bulunan kanıtların düzeyine göre bakımın yada hizmetlerin değiştirilmesi
için öneriler geliştirilmesi: Kanıtların düzeyi ve kalitesi temel alınarak, uygulama sorusu ile
ilişkili öneriler geliştirilmelidir. Kanıtlar sıklıkla yüksek kaliteli deneysel çalışma sonuçlarını
içeriyorsa uygulamada değişim yapılabilir, ancak kanıtlar uzman görüşü yada klinik rehberler
gibi araştırma dışı kaynaklardan elde edilmiş ise, uygulamada değişim yapılmadan önce
değişime ilişkin pilot bir uygulamanın yapılması önerilir.
Adım 11: Önerilerin belirli bir uygulama alanına uygunluğunun ve yapılabilirliğinin

belirlenmesi: Çalışma takımının değişimin uygulamaya aktarılmasından önce kanıtlar
doğrultusunda planlanan değişimin uygunluğu ve yapılabilirliğine ilişkin geri bildirimler
alması önemlidir. Bunun için değişimden etkilenecek kurum liderleri, klinisyenler ve tüm diğer
paydaşlardan görüş alınmalıdır.
Adım 12: Uygulama planının oluşturulması: Takımın değişimi uygulamaya koymadan

önce bir uygulama planı oluşturması önemlidir.
Adım 13: Değişimin uygulanması: Değişimin planladığı şekilde ve tüm paydaşlar

bilgilendirilerek yapılması ve takım üyelerinin uygulama sırasında oluşabilecek problem ve
sorulara karşı hazır bulunması önemlidir.
Adım 14: Sonuçların değerlendirilmesi: Takım üyeleri tarafından beklenen ve

beklenmeyen sonuçlar değerlendirilmelidir. Beklenmeyen sonuçların ortaya çıkma nedenleri
tartışılmalıdır. Bununla birlikte, değerlendirme kurumun kalite geliştirme süreci ile ilişkili
476
olmalıdır.
Adım 15: İlk sonuçların karar vericilere raporlandırılması: Değerlendirme

tamamlandığında takımın, sonuçları kurum lideri, klinisyenler ve tüm paydaşlara iletmesi
önemlidir. Olumlu yada olumsuz tüm sonuçların paylaşılması ileri uygulamalara ve diğer
değişimlere ilişkin yeni bilgilerin oluşmasını sağlayacaktır.
Adım 16: Önerilerin yaygınlaştırılması için karar vericilerden destek alınması:

Değerlendirme sonuçları uygun ise, takımın kurum desteği (işgücü, araç-gereç ve mali) alarak
değişimi tüm organizasyona yayması beklenir.
Adım 17: Sonraki adımların belirlenmesi: Kanıta dayalı uygulama takımı üyeleri
süreç ve bulgular ışığında yapılması gereken yenilikleri ve sonraki aktiviteleri belirlemelidir.
Bunlar, yeni bir uygulama sorusunun oluşturulması, belirlenen konuya ilişkin daha fazla
araştırmanın yapılması, sonuçlara yada sürece ilişkin bir makale yazılması yada bilimsel bir
konferans için yazılı yada sözel bir bildiri hazırlanması olabilir.
Adım 18: Sonuçların aktarılması/ paylaşılması: Kanıta dayalı uygulama sürecinin son
adımı sıklıkla gerçekleştirilmez. Ancak, elde edilen sonuçların diğer kurumlarla paylaşılması
ve bilimsel bir dergide yada ulusal bir toplantıda sunulmasını içeren bu adım kanıta dayalı
uygulamaların geliştirilmesi için büyük önem taşımaktadır.
477
13.5. Kanıta Dayalı Hemşirelik Uygulama Modelleri
Kanıta dayalı hemşirelik uygulamaları ve araştırma kullanımı için çeşitli modeller

geliştirilmiştir. Kanıta dayalı hemşirelik uygulamaları ve araştırma kullanımı için sıklıkla
kullanılan bazı modeller ve özellikleri tablo 11-6 ve şekil 11-4, 11-5, ve 11-6’da verilmiştir
(Fineout-Overholt ve ark., 2005; Kitson ve ark., 1998; LoBiondo-Wood & Haber, 2002;
Newhouse ve ark., 2007; Rogers & Scott, 1997).
478
479
Kanıta dayalı hemş irelik uygulamalarına yaklaş ımda bir diğer model “yeniliğin yayılımı
(difüzyon) modeli”dir (Rogers & Scott, 1997). Bu modelde, dört temel öğe yenilik, iletişim
kanalları, zaman (süreç) ve sosyal sistemdir. Yeniliğe uyumu etkileyen faktörler göreceli
avantaj, uyumluluk, karmaşıklık, denenebilirlik, gözlenebilirlik olarak belirlenmiştir. Ayrıca
modele göre, yeniliğin yayılımı süreci bilgi, ikna, karar, uygulama ve doğrulama olarak
adlandırılan beş adımı içermektedir.
Kanıta dayalı hemş irelik uygulamalarına yaklaş ımda yararlanılabilecek bir diğer kaynak
PARIHS kavramsal çercevesidir. Sağlık Hizmetlerinde Araş tırmaların Uygulamaya
480
Geçirilmesine İliş kin Eylem Geliş tirme (Promoting Action Research Implementation in Health
Services-PARIHS) kavramsal çerçevesi, son yıllarda kanıta dayalı uygulamalarda yaygın
olarak kullanılmaktadır. Çerçeve Kitson ve arkadaş ları tarafından 1998 yılında geliştirilmiştir.
PARIHS Kavramsal Çerçevesi’nin ana unsurları “kanıt, ortam ve kolaylaş tırma”dır (Şekil 11-
6). Bu çerçeveye göre araştırmaların uygulamaya geçirilmesi kurumsal bir eylemi gerektirir.
Uygulamaya aktarılacak kanıtlar metodolojik olarak iyi tasarlamış güçlü çalışmalara
temellenmelidir. Kanıtlar güçlü olduğu kadar kullanılabilir, anlaşılabilir ve maliyet etkin
olmalıdır. Bununla birlikte, değişim yapılacak ortamın değişim için uygun ve hazır olması da
önemlidir (Kitson ve ark., 1998; Rycroft-Malone, 2004).
21. yüzyılın sağlık bakım uygulamalarında kaynakların maliyet-etkili bir şekilde

kullanılması, hizmet kalitesinin artırılması, etkin sağlık hizmetinin verilmesi ve en iyi bakım
sonuçlarının elde edilmesi için kanıta dayalı hemşirelik uygulamalarının yaşama geçirilmesi
büyük önem taşımaktadır. Kanıta dayalı uygulamalar hasta bakımının geliştirilmesi için
uygulamadaki değişiklik yada revizyon yapılmasını öngören bir süreci gerektirir. Kanıtların
oluşturulması ve hemşirelik uygulamalarına aktarılmasında her hemşireye düşen önemli roller
vardır. Hemşirelerin araştırma kullanımı ve kanıta dayalı uygulamalara katılma oranlarının
artırılması için bazı stratejiler şunlar olabilir:
• Kanıta dayalı uygulamalara katılmaya, değişime/ yeniliğe istekli olmak,
• Bilimsel toplantılara ve konferanslara katılma, mesleki yayınları izleme ve

makale okumaya zaman ayırmak,
• Literatür inceleme, araştırma yapma ve yayımlama konusunda bilgi ve beceriyi

arttırmak,
• Bilimsel araş tırmaları eleş tirel olarak değerlendirebilme becerisinin geliş tiril-
mesi,
• Hemşirelik uygulamalarının bilimsel bilgiye dayandırılma kültürünün

oluşturulması,
• Kanıta dayalı uygulama projelerine katılmak ya da aktif rol almak,
• Kurumun ve hemşire yöneticilerin desteğini sağlamak, araştırmacı/

akademisyen hemşireler ile işbirliği yapmak (Babadağ & Kara, 2004; Burns & Grove, 2009;
Dempsey & Dempsey, 2000; Fineout-Overholt ve ark., 2005; Küçükkaya, 2010; LoBiondo-
Wood & Haber, 2002; Temel & Ardahan, 2011; UHK, 2012; Yılmaz, 2005; Yurtsever &
Altıok, 2006; Yürümezoğlu & Kocaman, 2012).
481
Uygulama Soruları
1) Çalıştığınız alana ilişkin yapılmış araştırma sonuçlarını yeterince kullanıyor

musunuz?
2) Araştırma kullanımında engellerle karşılaşıyor musunuz? Evet ise, hangi tür

engellerle karşılaşıyorsunuz?
3) Kanıta dayalı uygulama yapmak için gerekli olan adımları izleyebilir misiniz?
482
 Araştırma kullanımı, araştırma bulgularının hasta bakımını geliştirmek için

kullanılması süreci ya da bilimsel olarak üretilen bilginin uygulamaya aktarılma süreci olarak
tanımlanır.
 Araştırma kullanımı, bilimsel bilginin yayımlanması, çalışmaların kritik

edilmesi, araştırma bulgularının sentezi, bulguların uygulamada kullanımının belirlenmesi,
araştırma temelli bir uygulama standardının ya da rehberin geliştirilmesi, geliştirilen standardın
uygulanması ve uygulamada oluşan değişikliğin çalışanlar, hastalar ve maliyet/kaynak
yararlılığı açısından değerlendirilmesi aktivitelerini içerir.
 Araştırma kullanım süreci; hemşirelik probleminin belirlenmesi, araştırmaların

kritik edilmesi, bulgularının tutarlılığının belirlenmesi, uygulama protokolünün oluşturulması,
uygulama protokolünün bir grup üzerinde denenmesi, süreç ve sonuçların değerlendirilmesi,
ekibin eğitilmesi, protokolün uygulanması ve değerlendirilmesi aşamalarını içerir.
 Araştırma kullanımı doğrusal/araçsal kullanım, dolaylı/kavramsal kullanım ve

sembolik kullanım olmak üzere üç şekilde yapılabilir.
 CURN (Conduct and Utilization of Research in Nursing) projesi, WICHEN

(Wester Interstate Commission for Higher Education in Nursing) projesi, NCAST (Nursing
Child Assessment Satellite Training) projesi ve Stetler modeli, araştırma bulgularının
uygulamalarda kullanılma düzeyini artırmak için geliştirilen önemli proje ve modellerdendir.
 Araştırma kullanımındaki engeller sıklıkla, araştırmaların kalitesine/

metodolojisine ilişkin, hemşirelerin özelliklerin ilişkin ve organizasyonel engeller olmak üzere
üç grupta yer almaktadır.
 Kanıta dayalı uygulama, en iyi ve güncel kanıtı arama, klinik uzmanlık ve

değerlendirme, bireyin/ hastanın tercihi ve değerleri ile uyumlu bakım konusunda klinik karar
vermeye yönelik problem çözme yaklaşımıdır.
 Kanıta dayalı tıp, araştırmalardan elde edilen en iyi kanıtlar, klinik deneyim ve
hastaya ait tercihlerin bir araya getirilmesi sonucu hasta için en iyi tıbbi yaklaşımın
uygulanması; kanıta dayalı hemşirelik, hemşirelerin uygulamalarında klinik uzmanlıklarını,
hasta tercihlerini ve eldeki en iyi kanıtları kullanarak karar almaları sürecidir.
 Araştırmaların metodolojisine bağlı olarak araştırma kalitesi ve uygunluğu

değişkenlik gösterdiği için araştırmalardan elde edilen kanıtların gücünün anlaşılmasına yani
kanıt hiyerarşisine gereksinim vardır. Bu amaçla çeşitli otoriteler tarafından hemşirelikte kanıt
düzeyini değerlendiren sınıflamalar yapılmıştır.
 Kanıta dayalı uygulama sürecinin beş ardışık/sıralı adımı bulunmaktadır.

Bunlar: klinik bir problem için soru oluşturmak, oluşturulan soruya yanıt olabilecek en iyi
kanıtın bulunması, elde edilen kanıtın geçerliliğine, etkinliğine ve uygulanabilirliğine ilişkin
483
eleştirel olarak değerlendirilmesi, kanıtın yeterliliğine karar verilmesi ve kanıtın klinik
uzmanlık, hasta değerleri ile birleştirilmesi ve kanıtın uygulandıktan sonraki sonucunun
değerlendirilmesidir.
 Kanıta dayalı hemşirelik uygulamalarını geliştirmek için çeşitli modeller

geliştirilmiştir. Bu modellerden bazıları DiCenso, Cullum, Ciliska, & Guyatt modeli, Iowa
modeli, Rosswurm & Larrabee modeli, Stetler modeli, John Hopkins kanıta dayalı hemşirelik
uygulama modeli, yeniliğin yayılımı (difüzyon) modeli ve PARIHS kavramsal çerçevesidir.
 Hemşirelerin araştırma kullanımı ve kanıta dayalı uygulamalara katılma

oranlarının artırılması için, bilimsel toplantılara ve konferanslara katılma, mesleki yayınları
izleme, araştırma yapma ve yayımlama konusunda bilgiyi artırma, kanıta dayalı uygulama
projelerine katılma, kurum desteğini alma ve araştırmacı/ akademisyen hemşireler ile işbirliği
yapma gibi çeşitli stratejiler geliştirilmelidir.
484
Bölüm Soruları
1. Aşağıdakilerden hangisi araştırma kullanımı sürecinde izlenmesi gereken adımlar

arasında yer almaz?
a) Bilimsel bilginin yayımlanması

b) Çalışmaların kritik edilmesi
c) Araştırma bulgularının sentezi ve uygunluğunun belirlenmesi
d) Geliştirilen standardın istatistiksel analizi
e) Uygulama sonuçlarının değerlendirilmesi
2. Aşağıdakilerden hangisi araştırma kullanımında hemşirelerin özelliklerine ilişkin

engeller arasında yer almaz?
a) Araştırma bulgularını okumak için zamanın sınırlı olması

b) Araştırma bulgularına ulaşmada yaşanan problemler
c) Araştırma bulgularının uygulamaya aktarılmasında yaşanan problemler
d) Bulguları uygulamaya aktarırken yaşanan otonomi eksikliği
e) Metodolojik açıdan yüksek kaliteli araştırmaların azlığı
3. Hemşirelikte kanıt düzeyi sınıflamalarına göre “randomize kontrollü çalışmaları

içeren meta analiz çalışmaları” hangi kanıt düzeyinde yer alır?
a) I. düzey
b) II. düzey
c) III. düzey
d) IV. düzey
e) V. düzey
4. “Araştırma bulgularının hasta bakımını geliştirmek için kullanılması süreci ya da

bilimsel olarak üretilen bilginin uygulamaya aktarılma sürecine” ne ad verilir?
a) Bilimsel bilginin yayımlanması
b) Araştırma kullanımı
c) Çalışmaların kritik edilmesi
d) Araştırma bulgularının sentezi
e) Bulguların uygulamada kullanımı için uygunluğun belirlenmesi
5. Hemşirelerin araştırma kullanımı konusunda düşünce boyutundaki değişimlerinin

tanımlanması aşağıdaki hangi kavram ile ilişkilidir?
a) Doğrusal kullanım
b) Araçsal kullanım
c) Dolaylı kullanım
d) Sezgisel kullanım
e) Simgesel kullanım
6. Michigan Hemşireler Birliği tarafından 1970-75 yılları arasında hemşirelikte
485
araştırma kullanımını geliştirmek amacıyla planlanmış proje aşağıdakilerden hangisidir?
a) WICHEN projesi
b) CURN projesi
c) NCAST projesi
d) Stetler projesi
e) SİM modeli
7. Joanna Briggs Enstitüsü’nün hemşirelikte kanıt düzeyi sınıflandırmasına göre, vaka-

kontrol çalışmaları hangi kanıt düzeyinde yer alır?
a) II.düzey
b) III.düzey
c) IV.düzey
d) V.düzey
e) VI.düzey
8. Kanıt, ortam, kolaylaştırma kavramlarının ve bu kavramlara ilişkin özellikleri içe-

ren yer aldığı kanıta dayalı hemşirelik uygulama modeli aşağıdakilerden hangisidir?
a) Stetler modeli
b) John Hopkins kanıta dayalı hemşirelik uygulama modeli
c) Iowa modeli
d) PARISH kavramsal çerçevesi
e) WICHEN modeli
9. Aşağıdakilerden hangisi hemşirelerin araştırma kullanımı ve kanıta dayalı

uygulamalara katılma oranlarının artırılması için önerilen stratejiler arasında yer almaz?
a) Bilimsel toplantılara katılma

b) Mesleki yayınları izleme
c) Araştırma makalesi okuma
d) Literatür inceleme, araştırma yapma ve yayımlama konusunda bilgili olma
e) Kanıta dayalı uygulamalara katılma konusunda pasif kalma
10. Kanıta dayalı hemşirelik uygulamalarının artırılması için hangi stratejilerin

kullanılması önemlidir?
Cevaplar: 1) d, 2) e, 3) a, 4) b, 5) c, 6) b, 7) b, 8) d, 9) e
486
14. MAKALE KRİTİĞİ: ARAŞTIRMA RAPORLARINI ELEŞTİREL
OKUMA VE DEĞERLENDİRME*
*
Nursen NAHCİVAN
487
 ELEŞTİREL (KRİTİK) DÜŞÜNME VE OKUMA
 Eleştirel (Kritik) Okuma Becerileri
 Eleştirel (Kritik) Okumada Yetkinlik Düzeyleri
 Nicel ve Nitel Araştırmalarda Makale Kritiği
 ELEŞTİREL(KRİTİK) OKUMA SÜRECİ VE STRATEJİLER
 Ön Okuma
 Kapsamlı (Ayrıntılı) Okuma
 Analiz İçin Okuma
 Sentez İçin Okuma
 ARAŞTIRMA KRİTİĞİNDE KULLANILAN RAPOR TİPLERİ
 ARAŞTIRMA RAPORUNUN BÖLÜMLERİNE GÖRE MAKALE KRİTİĞİ
 Araştırma Başlığı ve Özet
 Giriş Bölümü
 Gereç ve Yöntem Bölümü
 Bulgular Bölümü
 Tartışma-Sonuç-Öneriler Bölümü
 Kaynaklar Bölümü
488
1) Hemşirelikte yayınlanmış bir araştırmayı ayrıntılı okumak ve kritik etmek

neden önemlidir?
2) Yayınlanmış bir araştırma makalesinde dergi formatına göre hangi bölümler

yer alır? Tartışınız.
3) Yayınlanmış bir araştırma makalesinin başlık ve alt başlıklarında hangi

bilgilerin yer aldığını ayrıntılı okuyunuz ve tartışınız.
489

Konu Kazanım
Hemşirelikte eleştirel/kritik
Eleştirel/Kritik
düşünmenin önemini Okuyarak/Araştırarak
düşünme ve okuma
kavramak.
Eleştirel /Kritik okuma Eleştirel/kritik okuma süreci

süreci adımlarını sıralamak.
Eleştirel /Kritik Eleştirel/kritik okumada

okumada stratejiler temel stratejileri açıklamak
Araştırma kritiğinde Araştırma kritiğinde rapor

rapor tipleri tiplerini sıralamak.
Araştırma raporunu başlık,

özet, giriş, yöntem, bulgular,
Araştırma raporunun
tartışma, sonuç ve öneriler
bölümlerine göre Okuyarak/Araştırarak
gibi temel bölümlerine göre
makale kritiği
ayrıntılı okuyarak kritik
edebilmek.
490
Anahtar Kavramlar
 Düşünme
 Eleştiri
 Kritik
 Eleştirel düşünme
 Eleştirel/kritik okuma
 Eleştirel/Kritik okuma becerileri
 Araştırma /makale kritiği
 Makale kritik süreci
 Ön okuma
 Kapsamlı okuma
 Analiz için okuma
 Sentez için okuma
 Araştırma raporu
 Makale formatı
 Makale yazım biçimi
 Araştırma başlığı
 Özet • Giriş bölümü
 Gereç ve yöntem bölümü
 Bulgular bölümü
 Tartışma bölümü
 Sonuç ve öneriler bölümü
 Kaynaklar bölümü
 Kritik sorular
 Makale okuma rehberi
491
Giriş
Hemşirelikte kanıta dayalı uygulamaların önemi ve uygulamalarda kanıt kullanma

çabası gün geçtikçe artmaktadır. Kanıta dayalı uygulamaların hayata geçirilmesi ise bilimsel
çalışmaların eleştirel olarak okunması ve değerlendirilmesini, araştırma bulgularının sentez
edilmesini ve uygulama için sağlam bilimsel kanıtların kullanılmasını gerektirir. Hemşirelik
araştırma sonuçlarının uygulamada kullanılması ve kanıta dayalı uygulamalar için ilk adım, iyi
bir araştırma okuyucusu ya da araştırma tüketicisi olmaktır. Bir araştırmanın ayrıntılı biçimde
okunarak değerlendirilmesi ya da kritik edilmesi, bilimsel değerinin, sınırlılıklarının, anlamı ve
öneminin dikkatli, sistematik ve tarafsız olarak incelenmesini kapsar. Bu incelemenin
yapılabilmesi için değerlendirme yapan kişi, kritik ettiği araştırma konusu hakkında bilgili,
araştırmada deneyimli, mantıklı düşünme, analiz ve sentez yapma becerileri yönünden
donanımlı olmalıdır (Burns & Grove, 2009; Dempsey & Dempsey, 2000; Polit & Beck, 2010).
Araştırma raporu ya da bilimsel makale, özgün araştırma sonuçlarını tanımlayan,

bilimsel ahlak ve basın yayım etkileşimiyle belli bir biçimde yazılan ve yayımlanan bir rapordur
(Yıldız-Demir, 2006). Hemşireler bilimsel makaleler yolu ile yayılan araştırma sonuçlarını
daha iyi anlamak, analiz etmek ve değerlendirmek için eleştirel düşünme becerilerini
geliştirmelidirler. Eleştirel düşünme becerisini geliştirmede önerilen yöntemlerden biri,
araştırma kritiğini/eleştirisini öğrenmek ve kullanmaktır. Araştırma makalelerini eleştirel
okuyarak ya da kritik ederek eleştirel düşünme becerileri gelişen hemşireler, araştırma
bulgularının uygulanması hakkında daha bilinçli kararlar alabilirler (Akın & Ege, 2008; Talbot,
1995).
Eleştiri kelimesi insanlar üzerinde genellikle negatif ya da olumsuz çağrışımlar yapar.

Ancak bilimde eleştiri başka anlamlara gelir. Eleştiri, eleştirel/kritik düşünme ve
değerlendirmeyle ilişkilidir, aynı zamanda entelektüel becerileri geliştirmeyi gerektirir (Burns
& Grove, 1997). Araştırma (makale) eleştirisi ya da kritiği ise bir bütün olarak araştırmanın
güçlü ve zayıf yönlerinin objektif ve eleştirel olarak değerlendirilmesi veya kritik edilmesidir
(Dempsey & Dempsey,2000). Eleştiri kelimesine yüklenen olumsuz çağrışımlar nedeniyle bu
ünitede makale kritiği ifadesi daha çok kullanılacaktır.
Kritiği yapılacak araştırma raporlarının belli bir yazım biçimi ve kendine özgü bir dili
vardır. Bu dile alışkın olmayanlara makale kritiği başlangıçta zor gelebilir, ancak bilim dilini
öğrendikçe araştırma raporları daha anlaşılır hale gelecektir. Bilimsel yazıların daha çok kişi
tarafından okunması ve kullanılması için rapor dilinin açık ve anlaşılır olması; az ve öz olarak
yazılması istenir. Sağlık hizmeti verirken kullanılan dil gibi araştırma dili de birçok düşüncenin
kısa cümlelere sığdırıldığı şekilde biçimsel, teknik ve özlüdür. Dolayısıyla araştırma raporlarını
okumayı öğrenme, hasta dosyalarını okumayı öğrenmeye benzetilebilir. Nasıl ki ilk zamanlarda
hasta dosyalarına alışık olmayan öğrenci hemşireler, hastanın yaşam bulgularının, tanısının,
sağlık öyküsü ve diğer özelliklerin kayıt edildiği dosyaların görselliği, biçimi ve kullanılan dili
zamanla kavrayarak öğrendiyse araştırma makalelerinin de kendine özgü yapısını ve biçimini
kavrayarak öğrenebilirler (Macnee & McCabe, 2008; Parahoo, 1997). Bu ünitede eleştiri, kritik
ve değerlendirme kelimeleri birbirinin yerine kullanılmış olup, eleştirel/kritik okuma becerileri
ve araştırma eleştirisi/kritiği yapmaya yönelik bazı temel bilgiler açıklanmıştır. Bu üniteyi
492
okuyanlar yayınlanmış bir araştırma makalesini kritik etmeyi öğrenerek, araştırma raporlarını
mesleki uygulamalarda kullanmak üzere bilimselliğini sorgulayabilir ve değerlendirebilirler.
Örnek olay
Özel kurumlarda yaklaşık 10 yıllık mesleki deneyime sahip olan Hemşire A., bir kamu
hastanesinin cerrahi servisinde yeni görevine başlamıştır. Hastanenin servis sorumlu hemşiresi
bir toplantı düzenler ve Hemşire A.’nın katılmasını ve çalışma arkadaşları ile tanışmasını ister.
Sorumlu hemşire toplantıda, servis ve çalışmalar hakkında bazı bilgileri meslektaşları ile
paylaşır ve son olarak da cerrahi hastalarındaki temiz yaraların bakımında X solüsyonunu
kullanma kararı aldıklarını belirterek toplantıyı sonlandırır. Hemşire A., toplantı sırasında hiç
kimsenin herhangi bir görüş bildirmediğini hatta sorumlu hemşirenin de toplantıya
katılanlardan geri bildirim istemediğini fark eder. Herkes dağılmak üzere iken el kaldırır ve
kendisinden emin bir şekilde bazı soruları olduğunu söyler. Masadan kalkma hazırlığında olan
tüm hemşirelerin dikkati ses gelen tarafa yönelmiştir. Kendisine söz verilen Hemşire A., yara
bakımı yöntemi ile ilgili, aklına gelen soruları sorumlu hemşire ve diğer meslektaşları ile
paylaşır: Bu yönteme kim ya da kimler karar verdi? Bu konuya ilişkin yeni araştırmalardan
yararlanıldı mı? Önceki yöntemde yaşanan sorunlar neydi? Bu yöntemi kullanarak hangi
yararlı etkiler bekleniyor? Hemşire A.’nın sıraladığı bu sorular bir anda herkesin ilgisini çeker
ve hemşire A. konuşmasına devam ederek katıldığı son Yara Bakım Kongresinde temiz yaraların
bakımında yara iyileşme sürecini olumsuz etkilemeyen bir solüsyon olarak serum fizyolojiğin
kullanılmasının önerildiğini, bu sebeple yayınları tekrar gözden geçirmeleri gerektiğini belirtir.
Buna karşın sorumlu hemşire, “Bakım hizmetleri böyle bir karar verdi, bundan böyle
servislerimizde X solüsyonunu kullanmamız isteniyor!” diyerek yapılabilecek bir şey olmadığını
belirtir. Toplantıya katılanlar arasında “Ya evet neden bu yöntemi kullanmalıyız?” gibi
soruların yanıtlanmasını isteyen seslerin yanı sıra “Şimdi tartışmanın sırası mı? geç kalıyoruz,
gidelim!” şeklinde mırıldanmalar da duyulur. Katılımcıların arasında soruların yanıtlanması
gerektiğini düşünenlerin çoğunlukta olması nedeniyle, sorumlu hemşire bu konunun etraflıca
görüşülmesi için başka bir toplantı tarihi belirler ve toplantıyı kapatır.
493
14.1. Eleştirel (Kritik) Düşünme ve Okuma
Düşünme insani bir özellik, insanlar için zorunlu ve sürekliliği olan bir alışkanlıktır.
Düşünme, “bir sonuca varmak amacıyla bilgileri, kavramları incelemek, karşılaştırmak ve
aralarında ilişkiler kurarak başka düşünceler üretme işlemidir”. Eleştirel/kritik düşünme ise
farklı tanımlamaları olmakla birlikte, “gözlem ve bilgiye dayanarak sonuçlara ulaşmadır”. Aynı
zamanda akıl yürütmeye dayalıdır, derinlemesine düşünmeyi ve odaklanmayı gerektirir.
Hemşirelik eğitiminde önemsenen ve öğrencilerde kazandırılması hedeflenen bir beceri olarak
eleştirel düşünme, hemşirelere olayları sorgulama ve bakım verdikleri bireyler hakkında karar
verme fırsatı sağlar. Bu kapsamda hemşirelikte eleştirel düşünme, bilgiye temellenmiş,
uygulamalarla geliştirilmiş, araştırma destekli tutumların birleştiği düşünme olarak
tanımlanabilir (Özsoy, 2010).
Kaya’ya (2006) göre, eleştirel/kritik düşünme, aktif, amaçlı, bilinçli, örgütlü, kanıtlara
dayalı, sorgulama, yargılama, çıkarım ve muhakeme yapma gibi özellikleri içeren üst düzeyli
zihinsel becerilerdir. Uçan, Taşcı ve Ovayolu’ na (2008) göre eleştirel/kritik düşünme, her
yönlü düşünmeyi, bazen de karşıt düşünmeyi gerektirir ve temelinde kendi düşüncelerimizi
gözlemleyebilme ve bunları anlamlandırabilme yeteneği yatar, sorunları daha bilinçli olarak
çözme ve etkili karar vermeyi sağlar. Böylece eleştirel düşünme yolu ile etkili alternatifler
geliştirilerek en uygun çözüm yolları seçmek mümkündür. Araştırmalarda ise eleştirel düşünme
yöntemi ile incelenen çalışmanın güçlü ya da zayıf yönleri belirlenebilir ve ilgili bilim
disiplinine ait problemlerin çözümünde alternatif yöntem ve yaklaşımlar öğrenilebilir (Polit &
Beck, 2010; Talbot, 1995). Bu bağlamda araştırma eleştirisi veya araştırma kritiği bir
araştırmanın özetlenmesinden farklı olup araştırmanın sadece yanlış ya da zayıf yönlerinin değil
aynı zamanda güçlü veya olumlu yönlerinin dikkatli ve objektif olarak değerlendirilmesi olarak
tanımlanabilir (LoBiondo-Wood & Haber, 2010).
Araştırma raporlarını eleştirmek, değerlendirmek ya da kritik etmek için bazı sorular,

rehberler ya da kriterler (kritik kriterleri) kullanılır. Kritik kriterleri bir makaleyi
değerlendirmek, bilimsel değerini belirlemek için “kullanılan standartlar, değerlendirme
rehberleri ya da sorularıdır”. Soru sorma eleştirel düşünmeyi ateşleyen bir yöntemdir ve
eleştirel düşünme çeşitli sınıflama sistemlerinden yararlanılarak oluşturulan soru şekilleriyle
geliştirilebilmektedir. Makale kritikleri için oluşturulan soruların sınıflandırılmasında da
araştırma süreci aşamalarında yer alan bilimsel aktiviteler kullanılır. Makale eleştirisi öncesi bu
soruları temel alan değerlendirme rehberleri hazır olmalı ve nasıl kullanılacağı bilinmelidir
(Dempsey & Dempsey, 2000; Kaya, 2006; Kocaman, 2002; LoBiondo-Wood & Haber, 2010).
Bu konuda yol gösterici birçok rehberler oluşturulmuştur. Makale kritiğinde kullanılabilecek
bir Rehber örneği Ek 12-1’de gösterilmiştir. Çeşitli literatürlerden yararlanarak oluşturulan bu
rehberi kullanarak okuduğunuz araştırma makalesinin içeriğini değerlendirebilirsiniz (Burns &
Grove, 2009; Kocaman, 2002; LoBiondo-Wood & Haber, 2010; Macnee & McCabe,2008; Polit
& Beck, 2010). Ayrıca bu kitabın araştırma süreci adımlarına uygun olarak sıralanan
ünitelerinin (Ünite 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8) son bölümlerinde, makale kritiği için rehber soruları
bulabilirsiniz.
Araştırma eleştirileri/kritikleri çok çeşitli amaçlarla yapılır. Daha önce de vurgulandığı
494
gibi, yayınlanmış bir araştırma makalesinin belli bir değerlendirme yönergesi ya da rehberi
doğrultusunda kritik edilmesi, araştırma sürecini ve araştırma eleştirisini öğrenmek ya da
öğretmek için en yaygın kullanılan yöntemlerdendir. Hemşirelikte araştırma eğitiminde de sık
kullanılır. Hemşireler araştırma süreci ve makale kritiğini temel lisans eğitimleri sırasında
kazanırlar. Yüksek lisans ve doktora düzeyindeki makale kritiklerinde ise daha ileri düzeyde
analiz ve sentez becerileri geliştirirler (Burns & Grove, 2009).
Makale eleştirileri araştırma eğitimi dışında, kongre ve sempozyum gibi bilimsel

toplantılarda sunulmak üzere gönderilmiş makalelerin seçimi sırasında ve kabul edilen
bildirilerin sözel-poster olarak sunumlarından sonra; araştırma projelerine maddi destek almak
için araştırma önerilerinin değerlendirilmesi sırasında; ya da bilimsel dergilerde araştırma
makalesinin yayınlanma süreci sırasında yapılmaktadır. Bunlar arasında en zor olanı konferans
sunumu için hazırlanmış özetlerin eleştirisidir, çünkü çoğu özetteki bilgi 100 ile 250 kelime ile
sınırlıdır. Bu durumlarda kongre bilimsel kurulu oluşturduğu bazı değerlendirme ölçütlerine
göre (araştırmanın kongre temasına uygunluğu, araştırmanın tamamlanmış olması, araştırma
metodolojisinin kalitesi, ilgili bilim alanına (örn.hemşireliğe) katkısı, çalışmanın orijinalliği,
araştırma bulgularının uygulamaya aktarılabilirliği, özetin açık ve anlaşılır bir dille yazılmış
olması vb. gibi) değerlendirme yapar (Burns & Grove, 2009).
Bir araştırmayı kritik olarak değerlendirme sadece kritik düşünme becerileri değil aynı
zamanda kritik okuma becerilerini de gerektirir. Hemşirelikte farklı eğitim özelliklerine sahip
öğrencilerde kritik okuma becerilerini geliştirmek mümkündür (LoBiondo-Wood & Haber,
2002).
14.1.1. Eleştirel (Kritik) Okuma Becerileri
Eleştirel (kritik) okuma, yazarla okuyucunun içsel diyaloglarının entelektüel olarak

sürdüğü, aktif bir süreç olarak tanımlanır. Pek çok insan genellikle kritik etmeden okur ve
bunun sonucunda ifade edilmek ya da anlatılmak istenen bazı şeyleri gözden kaçırabilir. Bu
durum kendi bakış açımızdan ziyade yazarın bakış açısına girmek, verileni olduğu gibi,
sorgulamadan kabul etmek anlamına gelir. Oysaki eleştirel düşünen bir okuyucu aktiftir,
çalışmanın varsayımlarına, temel fikir ve kavramlarına, çalışma amacı ve gerekçelerine, diğer
araştırmalarla benzerlik ve farklılıkların nasıl ifade edildiğine ve yazılı metindeki diğer yapısal
özelliklere bakar, bu özellikleri arar ve bu özelliklerin doğru ve adil bir şekilde değerlendirilip
yorumlandığına bakar (LoBiondo-Wood & Haber, 2002).
Makale kritiğini öğrenmeye yeni başlayan biri, araştırma makalesini okumaya

başladığında, genellikle ilk dikkatini çeken şey araştırma makalesinin yapısındaki farklılıklar
ve yazım biçimidir. Makalede geçen bazı terimlerle ilk defa karşılaşmış olabilir ya da içerik
oldukça farklı gelebilir. Diğer taraftan araştırma makalesini okumanın oldukça zor ya da teknik
bir konu olduğu düşünülebilir ve bu durum okuyucuya sıkıcı gelebilir ve ister istemez endişe
duyabilir: Bir araştırmayı değerlendirmeyi (kritik etmeyi) nasıl öğreneceğim? Daha araştırma
dersine yeni başladım!. Bu işi yapmak çok kolay değil, sanırım araştırma oldukça zor! vb. gibi.
Bu düşüncelerden uzaklaşmak için bardağa dolu tarafından bakmak, önerilebilecek en uygun
yaklaşımlardan biridir. Araştırma okuma ve makale kritiği yapmada deneyimsiz olanlar bu
495
becerinin zamanla gelişeceğine inanarak, kendi kendilerini cesaretlendirebilirler: Evet bir
araştırmanın nasıl okunacağını ve kritik edileceğini öğrenebilirim ve bu ünite bu becerileri
öğrenmem için bana yol gösterebilir!. Öğrenme ve beceri kazanma zamanla ve yardım alarak
gelişecektir. Başlangıçta araştırma makalelerini okumak güçtür ve hayal kırıklığı yaratabilir,
fakat bilinçli bir araştırma tüketicisi olmak için eleştirel düşünme ve kritik okuma becerilerini
kullanmak en iyi yoldur. Makale okumaya yeni başlayan öğrenciler, başlangıçta ilk okudukları
araştırma makalesini anlamayı ya da mükemmel bir kritik yapmayı beklememelidir. Eleştirel
düşünmede yetkin olmanın araştırma süreci adımlarını öğrenmeye benzer olduğunu ve zamanla
gelişeceğini ve sabırlı davranılması gerektiği unutulmamalıdır (LoBiondo-Wood & Haber,
2002).
“Eleştirel düşünme” fikirlerin, varsayımların, ilkelerin, argümanların, tartışmaların,

konuların, ifadelerin, inançlar ve eylemlerin mantıklı bir değerlendirmesidir. Bu tanımdan
hareketle eleştirel düşünme becerisine sahip olmak, başkalarının ne söylediği, yazdığı ya da
yaptığı kadar sizin ne söylediğiniz, yazdığınız, okuduğunuz ya da yaptığınız ve kendi
düşünceleriniz hakkında bilinçli olarak düşünmeniz anlamına gelir (LoBiondo-Wood & Haber,
2002). Eleştirel düşünme yönü güçlü olan insanlar, araştıran, meraklı, sorgulayan, donanımlı,
açık fikirli, esnek, dürüst, kişisel ön yargılardan arınmış, temkinli, sistemli davranabilen, kritik
seçimlerde makul, sonuçları aramada inatçı ya da hırslıdırlar (Uçan, Taşcı & Ovayolu, 2008).
Hemşirelik programlarında öğrencilerde kritik okuma becerilerinin geliştirilmesi

zorunludur. Öğrenciler eleştirel düşünme becerileri ile çoğunlukla hemşirelik sürecini
öğrenmeye başladıklarında tanışırlar. Eleştirel düşünme ve kritik/eleştirel okuma becerileri
araştırma sürecini öğrendikçe daha da gelişir. Hemşirelik sürecinde ilk başta kullanılan eleştirel
düşünme ve kritik okuma becerileri araştırma sürecini anlamaya ve araştırma makalelerini
okumaya katkı yapacaktır. Bu şekilde hemşirelik öğrencileri gün geçtikçe araştırma
makalelerinin içine girerek okuyabilecek ve araştırmanın varsayımları, temel kavramları,
araştırma soruları, araştırmada kullanılan yöntemleri ve çalışma sonuçlarına uygun öneriler
verilip verilmediğini belirleyebileceklerdir. Araştırma kritiğinde yetkinlik kazandıkça kanıta
dayalı uygulamaları geliştirmek ve kullanmak için birçok çalışma bulgularını sentez etmek de
kolaylaşacaktır. Bu süreç makale kritiğini öğrenen öğrenciler için de çok ilginç ve faydalı bir
süreç olacaktır (LoBiondo-Wood & Haber, 2002).
14.1.2. Eleştirel (Kritik) Okumada Yetkinlik Düzeyleri
Eleştirel okuma ve makale kritiği yapma düzeyi, kritik yapan kişinin çok yönlü bilgisine
ve araştırma konusundaki uzmanlığına göre değişiklik gösterir. Bilindiği gibi farklı eğitim
düzeyindeki hemşirelerin araştırmadaki rolleri ve sorumlulukları değişmektedir. Lisans mezunu
hemşireler daha çok yapılmış, yayımlanmış araştırma sonuçlarının uygulamaya aktarılmasından
sorumlu iken, yüksek lisans mezunu hemşireler araştırma planlamak ve yürütmek, araştırma
sonuçlarını bakım alanına yansıtmaktan sorumludurlar. Doktora derecesine sahip olanlar ise
araştırmada lider konumunda olup araştırma yönetmekten sorumludurlar (Akın & Ege, 2008;
Bayık, 2012,s.26). Dolayısı ile makale okuyan kişinin eğitim düzeyine ve uzmanlığına göre
makale kritiğindeki yetkinlikleri de farklı olacaktır.
496
Burns ve Grove (2009), makale kritik sürecini; (1) kavrama/anlama, (2) karşılaştırma,
(3) analiz, (4) değerlendirme ve (5) kavramsal kümeleme, olmak üzere beş adımda
tanımlayarak lisans ve lisansüstü eğitimdeki öğrencilerden beklenen kritik yapma düzeyinin de
makale kritik sürecine göre farklılık gösterdiğini ileri sürer. Lisans, yüksek lisans, doktora ve
üstü eğitim düzeyinde olanların makale kritiğindeki yetkinlik düzeyleri Tablo 12-1’de
gösterilmiştir. Buna göre, ilk iki düzey kavrama/anlama ve karşılaştırma olup daha çok
lisans düzeyindeki öğrencilerin kazanması gereken yetkinlik düzeyini gösterir. Aynı zamanda
hemşirelik eğitiminde araştırma eğitimini inceleyen yazılarda da lisans mezunu hemşirelerden
öncelikle araştırmaları eleştirel olarak okuyabilme, klinikte uygulanabilirliğini ve bireylerin
hakları açısından etik bir sorun olup olmadığını değerlendirebilmesinin beklendiği belirtilir
(Akın & Ege, 2008).
Yüksek lisans düzeyindeki bir öğrenci tarafından yapılan bir araştırma kritiği ise “anlama
ve karşılaştırma” adımına ilave olarak analiz ve değerlendirmeyi de kapsar. “Analiz” adımı
bir bütün olarak araştırmanın kalitesi ve çalışma bulgularının geçerliği ve güvenirliğine
odaklanan değerlendirmeyi kapsayan, mantıksal bağlantıları değerlendirebilmeyi kapsar.
Kavramsal kümeleme ise çeşitli çalışma bulgularının karmaşık sentezi olup var olan bilgilerin
bütünleştirilmesini sağlar. Bu son kritik etme düzeyi, genellikle doktora öğrencilerini ya da
doktora sonrası dönemdeki araştırmacıları kapsar ve sistematik derleme, meta-analiz ve
bütünleştirici makale yazma konusunda deneyimli araştırmacıların sahip olduğu ya da olması
gereken yetkinlik düzeyidir (Burns & Grove, 2009).
14.1.3. Nicel ve Nitel Araştırmalarda Makale Kritiği
Nicel ve nitel araştırma raporlarının yazım formatlarında bazı farklılıklar bulunmakla

birlikte makale kritiğini yapma basamakları genellikle benzerdir (LoBiondo-Wood & Haber,
2002). Tablo 12-2’de nitel ve nicel araştırmaların kritik edilmesinde yararlı olabilecek
adımlar sıralanmıştır. Bu adımlar aynı zamanda yetkinlik düzeyi ile de bağlantılıdır ve
okuyucuya makale kritiğinde yol gösterici olabilir. Bu adımlar genel olarak, incelenen
makalede yazarların uzmanlığını incelemenin; araştırmanın bütününü gözden geçirmenin;
çalışmanın güçlü ya da zayıf yönleri ve mantıksal bağlantılarını ele almanın ve de çalışmanın
hemşirelik uygulamasına katkısını değerlendirmenin önemini vurgular. Her bir adım birbirini
izler ve önceki basamakların tamamlandığını varsayarak ilerler, genellikle de kendiliğinden
497
gelişir (Burns & Grove, 2009).
14.2. Eleştirel (Kritik) Okuma Süreci ve Stratejiler
Bir araştırma makalesini eleştirel olarak okuyabilmek için, okuyucunun nitelikli

okuma, yazma ve sonuç çıkarma becerisi olmalıdır. Özellikle okuyucu kritik ettiği
araştırmanın amacını, metodolojisini ve bulgularını açıklayabilmelidir. Ancak tek başına
açıklama yapmak kritik/eleştiri için yeterli değildir. Okuma sonucu elde edilen bu açıklayıcı
bilgilerin muhakeme edilmesi gerekir. O zaman araştırma raporu hakkında bir yargı ya da kanı
oluşabilir. Örneğin bir araştırmadaki örneklemin random seçilmediği durumda bulguların
hedef kitleye genellenemeyeceği bilgisi, tüm araştırmacıların kabul ettiği bir gerçektir. Eğer
kritik etmek amacıyla okunan bir araştırmada, örneklem amaçlı seçildiği halde, araştırmacılar
bulguların genellenebileceğini ifade ediyorsa, bu durumda okuyucu bu bulgunun geçerliğini
sorgulamalıdır (Parahoo, 1997). Dolayısıyla makale kritiğinin yapılabilmesi için bir
araştırmanın birkaç kez okunması gerekir. En az üç veya dört kez okuma hatta bazen altı
okuma bile oldukça yaygındır. LoBiondo ve Wood (2002) eleştirel okumayı, okuma ve anlama
evrelerine göre sıralanan aşamalardan oluşan bir süreç olarak tanımlar. Bu aşamalar, ön okuma,
ayrıntılı okuma, analiz ve sentez için okumayı kapsar. Nitel veya nicel araştırma makalelerinin
eleştirel olarak okunması ve değerlendirilmesi için gerekli olan stratejiler, eleştirel okuma
sürecinin aşamalarına göre verilebilir.
498
14.2.1. Ön Okuma
Araştırma makalesini ve içeriğini anlamak için hızlıca göz gezdirmeyi veya ilk
okumayı kapsar. Bu sürede, başlık ve özet dikkatle okunurken içerik bölümüne sadece göz
gezdirilir. Çalışmaya kısa bir bakışı sağlayan özet, okuru araştırmanın ana bölümleri ile
tanıştırır. Göz gezdirme sırasında araştırma makalesinin başlığı, yazarlar, özet, giriş,
raporun ana başlıkları ve bu ana başlıklar altında yer alan bir kaç cümle ve çalışma sonuçları
okunur. Araştırma raporunun formatı incelenir. Yazarların ilgili araştırma konusuna uygun
olup olmadıklarını anlamak için makalede belirtilen yazar unvanları, çalıştıkları kurumlar,
akademik bilinirlik ve güvenilirlikleri incelenir (Ata & Urman, 2008; Burns & Grove, 2009;
LoBiondo-Wood & Haber, 2002; 2010).
Ön okuma aşamasında yararlı olabilecek stratejiler şunlardır:
- Kritiği yapılacak araştırma makalesinin fotokopisini alın (Metin fotokopisi).
- Kritik için kullanacağınız rehberleri yanınızda bulundurun.
- Araştırma sürecinin temel adımlarına karşılık gelen bölümlerin makalede yer

alıp almadığına bakın ve metinde yer alan başlık veya bölümlerin altını çizin ya da fosforlu
kalemle işaretleyin.
- Okumalar sırasında metin fotokopisi üzerinde notlar alın (soru ve öneriler gibi).
- Metin fotokopisinin üst bölümüne araştırmadaki temel değişkenleri yazın.
- Metin fotokopisi üzerinde önemli cümleleri, tanıdık gelmeyen veya yeni

kelimelerin altını çizin ya da fosforlu kalemle işaretleyin.
- Metin fotokopisi üzerindeki sağ ve solda kalan kenar boşluklara yeni terimlerin
tanımlarını, anlamlarını yazın.
- Bir sonraki okumadan önce yeni ve eski terimleri gözden geçirin.
- Danışmanlık alabileceğiniz fırsatları kaçırmamak ya da değerlendirmek için

araştırma makalesini yanınızda bulundurun.
Bu stratejilerin kullanılması makalenin ana fikri veya temasını anlamaya yardım eder
ve daha sonraki okumalara hazırlıklı olmayı sağlar. Ön okuma sırasında yapılması gereken
aktiviteler (makaleyi okuma ve metin fotokopisi üzerinde işaretleme yapmak gibi) Ek 12-2’deki
örnek makale kritiğinde gösterilmiştir (LoBiondo-Wood & Haber, 2002). Bu makale örneğini
inceleyerek, size verilmiş bir araştırma raporunu rahatlıkla okuyup değerlendirebilirsiniz.
14.2.2. Kapsamlı (Ayrıntılı) Okuma
Kapsamlı, ayrıntılı ya da nitelikli okumanın asıl amacı, araştırmacının ya da

araştırmacıların amaç ya da niyetinin ne olduğunu anlamaktır. Bir araştırma makalesinde eğer
499
anlaşılmayan/bilinmeyen terimler veya ifadeler fazla ise makaleyi okuyan tam olarak
anlayamaz. Bu nedenle ön okuma sırasında okuyucu yabancı gelen kelimelerin karşılıklarını
bulmalıdır. Okuyucuların dergi formatına göre bir araştırma makalesinin bölümlerini
bilmeleri ve karşılaştıklarında tanımaları gereklidir. Dergi formatına göre makalenin bölümleri
bu ünitenin ilerleyen bölümlerinde ayrıntılı verilmiştir. İlk okumada fark edilmeyen bazı
terimler ikinci okumada da anlaşılır gelmeyebilir. Okuyucu makale üzerine anahtar ya da ipucu
kelimeleri yazmaktan rahatsız olmamalıdır. Daha sonraki okumalarda da makale hala anlaşılır
gelmiyorsa, tekrar okumadan önce deneyimli araştırmacılardan yardım istenebilir. Metin
fotokopisi üzerine anlaşılmayan yerleri göstermek üzere sorular yazılarak deneyimli
araştırmacılara gösterilebilir (Burns & Grove, 2009; LoBiondo-Wood & Haber, 2002).
Kapsamlı/Ayrıntılı okuma aşamasında yararlı olabilecek stratejiler şunlardır:
- İkinci kez makaleyi okumadan önce size anlaşılır gelmeyen tüm terimleri
gözden geçirin.
- Açık gelmeyen bilimsel terimlerin/ ifadelerin ne olduğunu öğrenin. Gerekirse

ilave kaynaklara bakın, ders notlarınızı okuyun.
- İstatistik analizler bölümünde çıkmaza girmeyin ya da korkup kaçmayın.

İstatistik sembollere takılmadan makaleyi anlamaya çalışın.
- Metin fotokopisi üzerinde aklınıza takılan soruları, kavramların ilişkisini ve

ipuçlarını yazın.
- Deneyimli araştırmacılardan ya da hocalarınızdan yardım almak için gerekirse

üzerine notlar eklediğiniz ikinci bir fotokopi hazırlayın ve onlara sorun.
- Makalenin ana fikrini ya da temasını fotokopi üzerinde ya da başka bir çalışma

sayfasında kendi kelimelerinizle ifade edin.
Kapsamlı/ayrıntılı okuma yapmak, araştırma raporunun analiz ve sentezi için gereklidir.

Yazarın çalışmadaki bakış açısını anlamak için makaleyi oluşturulan kriterlere göre okumak ve
eleştirmek, çalışmanın analizini kolaylaştırır ve bundan sonraki okuma aşamaları makaleyi
analiz ve sentez etmeye yönelik olacaktır (LoBiondo-Wood & Haber, 2002; 2010).
14.2.3. Analiz İçin Okuma
Makalenin analiz için okunmasının amacı, çalışmanın bütününü anlamak için

makaleyi bölümlere ayırmak ve her bir bölümü anlamaktır. Makalenin araştırma süreci
adımlarında yer alan başlıklara uygun olarak düzenlenip düzenlenmediğine bakılarak
bölümlere ayırmak en uygun olan yoldur. Ön okuma ve ayrıntılı okuma sırasında nispeten
makaleyi tanımaya başlayan okuyucu, bu aşamada artık araştırmanın Giriş, Amaç, Yöntem,
Bulgular, Tartışma-sonuç-öneriler, Kaynaklar bölümlerini rahatlıkla ayırabilir durumda
olacaktır. Her zaman araştırma raporlarının başlıkları, araştırma süreci adımlarında yer alan
temel başlıkları göstermeyebilir (LoBiondo-Wood & Haber, 2002). Örneğin, bazı dergilerde/
500
raporlarda, araştırma probleminin ve gerekçesinin yazıldığı ilk bölüm “Giriş” başlığı
olmaksızın verilebilir. Bu durum İngilizce makalelerde de görülebilmektedir. “Araştırmanın
tasarımı” alt başlıkta değil de metinde amaç cümlesi içinde, “Bu tanımlayıcı-kesitsel tipteki
çalışmanın amacı…………..yı incelemekti” şeklinde yazılmış olabilir. Bazı araştırmacılar,
araştırma sorularını “Araştırma Soruları” alt başlığı altında vermemiş, ancak makalenin
kuramsal çerçevesinde okuyucuya bu araştırma ile hangi sorulara yanıt arandığını yeterli
şekilde açıklamış olabilirler. Tüm bunlar araştırma makalesinin kritiği için hazırlanmış rehber
sorular ile değerlendirilir (Bakınız Ek 12-1).
Analiz için okumada makaleyi kritik eden kişi, bir ya da iki cümle ile makalenin ana
fikrini ya da temasını yakalayabilmelidir. Makalenin ana bölümlerinin araştırma sürecine
uygun olarak düzenlenip düzenlenmediğini, makalenin amacının ne olduğunu ve bu
çalışmanın nasıl yapıldığını adım adım açıklayabilmelidir. Yazar veya yazarların bulduğu
temel araştırma sonucunu söyleyebilmelidir. Sonuçta okuyucunun kendi cümleleriyle her bir
bölümü özetleyebilmesi, analiz için okumanın başarıldığını ve makalenin bölümlerinin
anlaşıldığını gösterir (LoBiondo-Wood & Haber, 2002). Böylece makaleyi kapsamlı
okuduktan ve kritik ettikten sonra okuyucu, “çalışmanın amacını, araştırma soruları ya da
hipotezlerini, tasarım tipini, araştırmada kullanılan yöntem ve araçları, bulguları,
bulguların yorumlanmasını vb kapsayacak şekilde kısa bir özet çıkararak yazabilir. Bu
amaçla, kitabın 2. Ünitesinde yer alan Ek 2.1’deki Literatür İnceleme Protokolü için örnek
form kullanılabilir (Polit & Beck, 2010).
Analiz için okuma aşamasında yararlı olabilecek stratejiler şunlardır:
- Makale kritiği yapmak için kullanılan standardize rehberlere, kriterlere alışmaya

ve öğrenmeye çalışın. Rehberlerdeki kriterler size yol gösterecektir.
- Makale kritiği için kullanacağınız rehberleri uygulama öncesi ayrıntılı olarak

okuyun ve bu rehberlere göre eleştirilerinizi yapın.
- Araştırma makalesinin bölümlerinin araştırma sürecinin adımlarına uygun olup

olmadığını, rehberde belirtilen kriterleri karşılayıp karşılamadığını sorgulayın ve fotokopi
metni üzerinde notlar alın.
- Çalışmanın hangi kanıt düzeyine uygun olduğunu belirleyin.
- Eleştirilerinizi aynı makaleyi kritik yapan diğer öğrencilerle karşılaştırın.
- Kritiğinizi yazarken “iyi”, “kötü” ya da “hoş” gibi ifadeler kullanmaktan

kaçının.
14.2.4. Sentez İçin Okuma
Sentez, parçaları birleştirme anlamına gelir. Sentez için okumanın amacı, bir bütün
olarak makalenin kritiğini yaparak ilişkileri açıklamak ve anlamlandırmaktır. Makale
kritiğinde beceri genellikle okudukça gelişir ve sentez için en az dördüncü okuma önerilir. Bu
501
son aşamada çalışmanın beklenen kriterleri karşılayıp karşılamadığına ve hemşirelik
uygulaması için uygun olup olmadığına karar verilir. Sentez için birden çok araştırma
makalesini okuma durumunda, okunan çalışmaların birbiriyle ilişkisi değerlendirilir. Dolayısı
ile sentez için okuma, ileri uzmanlık düzeyindeki araştırmacıların aynı konuda yapılmış birden
çok araştırma makalelerini birleştirirken en çok ihtiyaç duydukları okuma düzeyidir (Burns &
Grove, 2009; LoBiondo-Wood & Haber, 2002; 2010).
Sentez için okuma aşamasında yararlı olabilecek stratejiler şunlardır:
- Belli kriterlere göre araştırma sürecinin her bir adımını karşılayıp karşılamadığı
konusunda makale üzerine notlar alın.
- Kendi ifadelerinizi kullanarak araştırmayı kısaca özetleyin. Özetleme yaparken

araştırmanın ana bölümlerini ve bir bütün olarak araştırmanın zayıf ve güçlü yönlerini
açıklayın.
- Özetleme için yaklaşık bir sayfa olacak şekilde belli bir format izleyin (kaynak
numarası, yazarlar, araştırmanın amacı, tasarım tipi vb.).
14.3. Araştırma Kritiğinde Kullanılan Rapor Tipleri
Araştırmacılar yaptıkları çalışmaları çeşitli yollarla meslektaşlarına duyururlar ve

bilgi verirler. Araştırma sonuçlarının duyurulmasında en yaygın kullanılan raporlama
çeşitleri, yüksek lisans ve doktora tezleri, kongre, sempozyum gibi bilimsel ve mesleki toplantı
sunuları ve dergi makaleleridir. Hemşirelerin araştırma kanıtları ile karşılaşma olasılıkları
genellikle bilimsel toplantılarda ve araştırma raporlarının yer aldığı dergilerde daha fazladır
(Polit & Beck, 2010).
Mesleki kongreler veya toplantılar, araştırma bulgularının sözlü ya da poster bildiri

olarak sunulduğu, böylece araştırma sonuçlarının paylaşıldığı ve meslektaş etkileşimlerinin
güçlendiği etkinliklerdir. Sözlü sunular dergilerdeki araştırma makalelerine benzer yapı gösterir
ve bildiri sahibi çalışmanın özelliklerini genellikle 10 ile 20 dakika içinde sunması istenir.
Poster sunularında görsel olarak kongre katılımcılarının ilgisini çekecek şekilde hazırlanmış
panolarda sergilenerek araştırma okuyucularının gezerek sunulan çalışmalar hakkında bilgi
aldığı bir şekildir. Dergide yayınlanan makalelere göre bilgi daha hızlı yayılır, bilimsel toplantı
katılımcısı ve araştırmacılar arasında diyaloglara fırsatlar sağlar. Katılımcılar araştırmada
anlamadıkları yerleri rahatlıkla araştırma sahibine sorarak öğrenebilirler ayrıca araştırmacılara
klinik uygulamalar ile ilgili öneriler sunabilirler. Bu şekilde bilimsel toplantılar özel bir forum
gibi hizmet eder (Burns & Grove, 1997; Polit & Beck, 2010).
Araştırmaların en yaygın raporlandırılma şekli, araştırma yayınlayan bilimsel-mesleki

dergiler yolu ile gerçekleşir. Mesleki dergilerde yayınlanan araştırma raporları kısaltılmış
şekilde yer alır. Bu yolla araştırmacılar çalışmaları hakkındaki tüm bilgileri sınırlı sayfada
okuyucuya anlaşılır biçimde sunmak durumundadırlar. Araştırmalar tamamlandıktan sonra
araştırma sürecinin son aşamasında belirtildiği gibi, araştırmacılar tarafından bilimsel/mesleki
toplantılarda sunulması ve/veya bilimsel bir dergide yayınlanması gerekir. Ancak
502
araştırmaların özellikle bilimsel dergilerde yayınlanma süreci oldukça zahmetlidir ve rekabet
söz konusudur. Araştırmalar genellikle iki ya da daha fazla hakem (en az doktora yapmış olan
uzman kişi) tarafından incelendikten ve gerekli düzeltmeler araştırmacılar tarafından
tamamlandıktan sonra yayınlanır. Değerlendirme sürecinde “kör teknik” yaygın kullanılan
yöntemlerdendir. Yani araştırmacılar yayınlarını hangi hakem/lerin okuduğunu bilmediği gibi
hakem/ler de hangi araştırmacı/ların yazısı olduğunu bilmez. Çok az dergilerde hakem ve
araştırmacı birbirini bilir. Bu inceleme sürecinde hakemler ilgili yayın hakkında “Kabul”,
“Küçük/Büyük düzeltme ile Kabul” ya da “Red” kararı verebilirler. Bu durum, yani dergilerdeki
araştırmaların bilimsel değerinin başka araştırmacılar tarafından kritik edilmesi, araştırma
okuyucusu/tüketicisi için önemli bir teminattır. Ancak araştırmanın iyi ve kaliteli bir dergide
yayınlanmış olması okuyucunun kritik etmemesi anlamına gelmez (Polit & Beck, 2010).
14.4. Araştırma Raporunun Bölümlerine Göre Makale Kritiği
Araştırma makalesinin okunmadan önce, araştırmaların nasıl raporlandırıldığının,

araştırma makalelerinin yazım biçimi ve organizasyonunun anlaşılması gerekir. Birçok
bilimsel ve mesleki dergi, kuramsal bilgiye ya da uygulamaya katkı sağlayan makaleler
yayınlarlar. Genelde birçok derginin ortak yönleri olmakla birlikte bazı farklı özellikleri de
bulunur. Hemen hemen tüm dergiler yayınların nasıl hazırlanması gerektiği konusunda
yazarlara rehberler hazırlarlar (makalenin sayfa sayısı, sayfa boşlukları ve karakter sayısı,
makalenin tipi, ana başlıklar, kaynakça yazımı vb.) ve bunları yayınlarlar. Yazarlar da bu
rehberlere göre araştırma makalelerini biçimsel olarak düzenlemeye çalışırlar. Araştırmaların
raporlandırılma özellikleri, Kitabın 9. Ünitesinde ayrıntılı olarak açıklanmıştır. Tablo 12-3
Nicel araştırmalar için, Tablo 12-4 Nitel araştırmalar için kullanılmak üzere Dergi
Formatına Göre Hazırlanmış Makale Okuma Rehberleri yer almaktadır. Makale
eleştirisini yeni öğrenmeye başlayanlar özellikle bu rehberleri yanlarında bulundurmalıdırlar.
Dergilerde yayınlanmış araştırma makaleleri ister nicel isterse nitel olsun genellikle,
“Araştırma Başlığı ve Özet, Giriş, Gereç ve Yöntem, Bulgular, Tartışma-sonuç-öneriler ve
Kaynaklar” başlıkları kullanılarak yazılmaktadır. Bu bölümler sırasıyla ve bir makale kritiği
örneği kapsamında açıklanmış ve Ek 12-2’de gösterilmiştir.
503
504
14.4.1. Araştırma Başlığı ve Özet
Araştırma raporları genellikle 15 ya da daha az kelimeyi kapsayan ve araştırmanın

kapsamını açıklayan bir başlıkla başlar. Çalışmanın başlığı oldukça önemlidir. Makaleye
ulaşmak için yapılan bilgisayar taramaları, genellikle makalenin başlığında yer alan kısaltılmış
kelimelere dayanır. Yanlış başlık yoktur, yanlış anlamaya yol açan ya da kafa karıştıran
başlıklar söz konusudur. Başlık nitel çalışmalarda genellikle incelenen fenomeni/olayı
kapsarken nicel araştırmalarda hedef kitleyi, bağımlı ve bağımsız değişkenleri kapsar
(LoBiondo-Wood & Haber, 2002; Parahoo, 1997; Polit & Beck, 2010; Talbot, 1995).
Ek 12-2’de örnek olarak kritiği yapılan makalenin başlığı “Kanserli

Adolesanların Algılanan Stres Düzeyine Re-Mission Video Oyununun Etkisi” dir. Bu
nicel araştırmanın başlığı 10 kelimeden oluşmuştur. Araştırma başlığında hedef kitlenin yani
örneklemin “Kanser hastası adölesanlar” olduğu, çalışma değişkenlerinin ise “Stres düzeyi
algısı” olduğu belirtilmektedir. Burada görüldüğü gibi başlık kısa, öz ve anlaşılır şekilde
yazılmıştır. Okuyucu çalışma kapsamında nelerin incelenmek istendiğini rahatlıkla
anlayabilir. Yazarlara ait bilgiler incelendiğinde ilgili araştırmanın doktora tezi olduğu ve
araştırmada deneyimli bir öğretim üyesi ile doktora öğrencisinin çalışması olduğu
anlaşılmaktadır (Kurt & Savaşer, 2011).
505
Özet makalenin başında yer alır ve çalışmanın kısa bir açıklamasını içerir. Çalışmanın
ana noktalarına hızlı şekilde odaklanmayı sağlar. Okuyucu özet bölümünü okuyarak
makalenin tamamını okuyup okumayacağına karar verir. Özet, dergilerin yazım formatlarına
göre değişmekle birlikte genellikle 100-150 kelimeden oluşur. Özetler yapılandırılmış ya da
yapılandırılmamış şekilde olabilir. Yapılandırılmış özetlerde araştırmanın ana bölümleri
“giriş ve amaç, gereç-yöntem, bulgular, sonuç ve öneriler” gibi alt başlıklar içinde yazılır.
Yapılandırılmamış özetlerde bu ana başlıklar yer almasa da aynı içerik ve bilgiler özette
mutlaka yer almalıdır. Her iki tip özet hazırlanırken çalışmanın niçin yapıldığı, çalışmayı
yaparken hangi yöntem ve araçların kullanıldığı, ne bulunduğu ve elde edilen sonuçların neyi
gösterdiğinin kısaca açıklamasının yazılması gerekir (LoBiondo-Wood & Haber, 2002;
Parahoo, 1997; Polit & Beck, 2010).
Ek 12-2’deki makale örneği, özet içeriği yönünden kritik edilirse, bu makalenin

yayınlandığı dergi olan Florence Nightingale Hemşirelik Dergisi yazım kurallarına uygun
olarak yazarların “Öz” ifadesi kullandığı ve ona göre yapılandırdıkları görülebilir. Çalışma
“Amaç, Yöntem, Bulgular, Sonuç” alt başlıkları altında yapılandırılarak özetlenmiştir. Özetin
sonunda da Dergi kuralları gereği beş anahtar kelime (Kanser, Re-Mission video oyunu, Stres,
Adölesan ve Hemşirelik) verilmiştir. Aynı sayfanın devamında Türkçe “Öz”, İngilizce olarak
“Abstract” başlığı altında verilmiştir. Özet incelendiğinde, çalışmanın ne amaçla, hangi tasarım
kullanılarak, kimlerde ve nasıl yapıldığı ve araştırma sonucunda ne bulunduğuna ilişkin
bilgilerin kısa, öz ve anlaşılır şekilde özette yer aldığı görülmektedir.
14.4.2. Giriş Bölümü
Araştırma makalelerinin “Giriş bölümü” okuyucuya araştırma problemi,

araştırmanın kapsamı ve çalışma amacı hakkında bilgi verir. Bu bölüm genellikle incelenen
problemin, kavramların ve değişkenlerin ne olduğunu, ilgili literatürün araştırma problemi
hakkında ne dediğini, kuramsal/kavramsal çerçeveyi, araştırmanın neden önemli olduğu ve
incelemeye neden gereksinim duyulduğu ve araştırmanın amacı, araştırma soruları ya da test
edilmek istenen hipotezlerin ne olduğunu kapsar (Polit & Beck, 2010). Bu bölümün
uzunluğu konusunda belli bir standart bulunmamakla birlikte, çalışmanın karmaşıklığı, türü,
makalenin yayımlanacağı doküman, hedef okuyucu kitlesine göre genelde birkaç cümle
(Özette yer alan) ile bir iki sayfa arasında değişir (Yıldız-Demir, 2006).
Giriş bölümü aynı zamanda yapılan araştırma ile ilgili bilgi eksikliğini/
açığını/boşluğunu açıklar. Çalışmaya neden gereksinim olduğunu, araştırmanın neyi
belirlemeye ya da hangi sorulara yanıt aradığını açıklamaya çalışır. Literatür incelemesinin
yapıldığı bölüm, problem ile ilgili ne bilindiğini ya da ne bilinmediğini, literatürün bu konuda
ne söylediği vb. yer alır (Macnee & McCabe, 2008; Parahoo, 1997). Bu bölüm genellikle
Türkçe dergilerde Giriş, Literatür İncelemesi; İngilizce makalelerde Introduction,
Background, Literatüre review başlıkları ile verilir.
Çalışmanın amacı, Özet bölümünde olduğu gibi, Giriş veya Literatür incelemesi
bölümünün sonlarında açık bir şekilde belirtilmelidir. Kaliteli bir araştırmanın amacı çok uzun
olmadan açık ve anlaşılır bir cümle ile ifade edilmiş olmalıdır. Genellikle amaç ifadesi “Bu
506
çalışmanın amacı ,……….incelemek/tanımlamak/..vb” şeklinde belirtilir. Araştırma soruları
ve Hipotezler ise araştırma raporlarında farklı biçimde görülebilir. Dergilerdeki araştırmalarda
genellikle “araştırma soruları” ya da “hipotezler”, alt başlık halinde bulunmayabilir. Nitel
araştırmalarda hipotezler bulunmazken amaç ve araştırma soruları mutlaka bulunur (Ata &
Urman, 2008; LoBiondo-Wood & Haber, 2002; Talbot, 1995)
Giriş bölümünün eleştirisi/kritiği yapılırken, çalışmada incelenen kavramların

açıklıkla tanımlanma durumu, anlaşılırlığı ve araştırma ile ilgisi (kuramsal/kavramsal
çerçeve); amaç ifadesinde problemin tanımı ve kullanılan çalışma tasarımına uygunluğu
(çalışma amacı); çalışmanın giriş ve literatür incelemesi bölümünü yazarken kullanılan
kaynakların güncelliği, kuramsal çerçeve ile ilgisi ve yeterliliği; araştırma soruları ya da
hipotezlerinin çalışma amacı ve tasarımına uygunluğu (araştırma sorusu/hipotezler) mutlaka
değerlendirilmelidir (LoBiondo-Wood & Haber, 2002; Talbot, 1995).
Ek 12-2’de örnek verilen Kurt ve Savaşer’in çalışmasında (2011), “Giriş”

başlığı altında araştırma problemi ilk paragrafta açıklanmıştır. Toplam 7 kaynak kullanılarak
yazılan literatür incelemesinde, adölesan dönemde kanser tanısı konulmasının yaşanan stresi
artırdığı, sağlıklı çocuklara göre kronik hastalığı olan adölesanlarda depresyon, sosyal geri
çekilme gibi ruhsal problemlerin daha sık görüldüğü, hastanın stres ile başa çıkabilmesinde
tıbbi, psikolojik ve kişiler arası ilişkilerin yanı sıra bilinmeyen durumlara karşı hastanın
eğitimsel hazırlığının önemli olduğu ve hasta eğitiminde görsel materyallerin
kullanılabileceği açıklanmıştır. Araştırmada kuramsal çerçeve bölümü ayrı olarak
verilmemiştir. Yazarlar araştırma problemini, konu hakkında bilinenleri, hemşirelik için
önemini Giriş bölümünde açıklamışlardır.
Araştırmanın amacı ise Giriş bölümünün sonunda şu şekilde ifade edilmiştir: Bu

çalışma, kanserli adölesanları hastalık ve tedavileri hakkında bilgilendirmeye yönelik
hazırlanan Re-Mission video oyununun adölesanların algılanan stres düzeyine etkisini
belirlemek amacıyla deneysel olarak gerçekleştirildi. Bu amaç ifadesi ile çalışmanın neyi
yerine getirmek istediği oldukça açık bir biçimde açıklanmıştır. Kesin bir ifadeyle çalışma
örnekleminin ne olduğu (kanserli adölesanlar) ve ilişkisi incelenen değişkenlerin (Re-Mission
video oyun yönteminin algılanan stres düzeyine etkisi) hangileri olduğu açıklıkla belirtilmiştir.
Hatta çalışmanın tasarım tipi ile ilgili de ipucu vermektedir. Bu örnekte araştırmacılar bir gruba
girişim uyguladıkları için araştırmanın tasarım tipini “deneysel” olarak belirtmişlerdir.
Çalışmanın tasarımı, deneysel olarak ifade edilmekle birlikte deneysel tasarımlardan hangisine
ait olduğu ve örneklemin deney-kontrol gruplarına atama işleminin randomize olup olmadığı
raporda açık olarak yazılmamıştır. Bu araştırma için sınırlılık oluşturan bir durumdur.
İncelemeye göre araştırmanın deney ve kontrol grubu olmak üzere iki grup üzerinde
yürütüldüğü, deney grubuna girişim uygulandığı, girişim öncesi, girişimden bir ay ve üç ay
sonrası olmak üzere verilerin üç kez toplandığı anlaşılmaktadır.
Çalışma hipotezi amaç ifadesinin devamında şu şekilde belirtilmiştir: Araştırma

hipotezi, “kanserli adölesanların Re-Mission video oyunu oynamaları algılanan stres
düzeyini azaltır”. Araştırmacıların kurduğu hipotez, araştırma hipotezi olup aynı zamanda basit
ve yönlü hipotez özelliği de taşımaktadır.
507
İlgili çalışma deneysel tipte olduğu için, çalışmada uygulanan girişim (Re-
Mission video oyunu oynama) bağımsız değişken olup algılanan stres düzeyi bağımlı
değişkendir. Araştırmacılar ayrı başlık altında çalışma değişkenlerini yazmamış olsa da
incelenen değişkenlerin ne olduğu açıktır.
14.4.3.Gereç ve Yöntem Bölümü
Bu bölüm Türkçe yayınlarda aynı zamanda Materyal ve Metod, Yöntem, Yöntemler ve

Metod olarak da adlandırılır. Ancak İngilizce makalelerde genellikle “Methods” başlığı altında
verilmektedir. Makalelerde bu bölüm, araştırmacının araştırma sorularını yanıtlamak için
hangi yöntemleri kullandığını açıklar. Ayrıntılı açıklamak gerekirse Gereç ve Yöntem bölümü,
araştırmacının çalışmayı nasıl yapacağı, çalışmanın kimleri kapsayacağı, bilginin nasıl
toplanacağı, eğer girişim var ise nasıl, hangi koşullarda ve kim tarafından uygulanacağı, vb.
gibi tüm araştırma sürecindeki aktiviteleri kapsar. Yani araştırma hangi tasarım tipi
kullanılarak yapılmıştır? Örneklem özellikleri, örneklem kriterleri, örneklem büyüklüğü ve
seçimi vb. nasıldır? Çalışma değişkenleri nasıl ölçülmüştür? Veriler hangi araçlar
kullanılarak toplanmış ve değerlendirilmiştir? İstatistiksel analizler için kullanılan yöntemler
nelerdir? Tüm bu soruların yanıtları araştırma makalesinde mutlaka bulunmalıdır (Macnee &
McCabe, 2008; Polit & Beck, 2010). Bu bölüm aynı zamanda araştırmanın kalitesini belirleyen
metodolojileri kapsadığı için daha özenli incelemeyi gerektirir (Parahoo, 1997). Tablo 12-5’de
nicel bir araştırmada Yöntem bölümünde bulunması gereken alt bölümler gösterilmiştir.
Araştırma makalelerinde çalışmanın tasarım tipi Özet bölümünde, amaç ifadesi içinde
(Örn, Bu tanımlayıcı araştırmanın amacı ……dır) ya da Gereç ve Yöntem bölümünde alt başlık
olarak yer alır. Araştırmacılar raporlarında tasarım tipini belirtmemiş ise, araştırma
eleştirisi/kritiği yapan kişinin belirlemesi çok kolay olmayabilir. Bu durumda okuyucu;
- Araştırma makalesi içinde geçen hipotez ya da araştırma sorularını inceleyerek,
- Çalışma kapsamında tedavi ve kontrol grubu ya da tanımlayıcı, ilişki arayıcı,

kesitsel vb. terimlerin geçip geçmediğine bakarak,
- Örneklem seçiminin anlatıldığı ifadelerde random veya amaçlı terimlerinin

kullanılıp kullanılmadığını inceleyerek,
508
- Değişkenlerin ölçek ya da başka araçlar kullanılarak değerlendirilme durumunu
veya kullanılan araçların geçerlik ve güvenirliği ile ilgili ifadeleri inceleyerek,
- Araştırmada kullanılan analiz yöntemlerine göre nicel araştırma tasarımlarından

hangisinin kullanıldığını belirleyebilir.
Çalışma değişkenlerini ölçmek için kullanılan araçların geçerlik ve güvenirliği ile ilgili
tartışmalar genellikle Gereç ve Yöntem bölümünün Veri Toplama Araçları ya da Ölçümler gibi
alt başlıklarında bulunur. Araştırmacı bu bölümde veri toplamak için hangi araçları kullandığını
ve veri toplama aracının standardize (geçerli ve güvenilir) olup olmadığını, araçların
özelliklerini vb. açıklamak durumundadır. Bazı makalelerde kullanılan veri toplama araçlarının
geçerlik ve güvenirliğine ilişkin bilgilerin raporlandırılmadığına rastlamak da mümkündür. Bu
tür durumlarda araştırmadaki verilerin geçerliğine ilişkin bilimsel kritikler dikkatli yapılmalıdır
(LoBiondo-Wood & Haber, 2002).
İlgili araştırmayla ilgili etik konulara ilişkin bilgiler, araştırma makalelerinin Gereç ve
Yöntem bölümünde cümle içinde ya da ayrı alt başlıkta bulunur. Etik izin alınıp alınmadığı,
katılımcıların uygulama için onamlarının nasıl ve hangi koşullarda alındığını yazarlar bu bölüm
içinde belirtmiş olmalıdırlar.
Nicel ve nitel araştırmalarda “Yöntem” bölümünde bazı farklılıklar vardır. Nitel

araştırmalar daha çok incelenen olayı tanımlamaya, açıklamaya yönelik olarak, veri toplamaya
odaklıdır. Çoğunlukla toplanan bilgiler subjektiftir ve incelenen olayı kontrol etme ya da
girişimde bulunma söz konusu olmaz. Nicel araştırmalarda ise daha çok objektif bilgiye
odaklanılır, kontrol ve belirleme/tahmin söz konusudur (Macnee & McCabe, 2008).
“Yöntem” bölümünde amaç, çalışmayı tarif etmek ve konuyu bilen bir kişinin verilen
bilgilerle bu çalışmayı tekrar edebilmesini sağlayacak şekilde ayrıntılı vermektir (Yıldız-
Demir, 2006). Dolayısı ile bilimsel bir makaleyi kritik ederken bu özellik dikkate alınmalı,
araştırmacıların verdiği ayrıntılar bu yönüyle değerlendirilmelidir.
Ek 12-2’deki makale örneği Gereç ve Yöntem içeriği yönünden kritik

edildiğinde, araştırmacıların “Yöntem” bölümünü dört alt başlıkta düzenledikleri görülmektedir.
Bunlar; “Araştırmanın Evren-Örneklemi”, “Veri Toplama Araçları”, “Verilerin Toplanması ve
Değerlendirilmesi”, “Etik konular” dır. Yazarlar araştırmada kullanılan tasarım tipini Yöntem
bölümü yerine, Giriş bölümünün sonundaki amaç cümlesi içinde belirtmişlerdir. Tasarım tipi
“Yöntem” başlığı altında yazılmamış ise de okuyucu için oldukça açıktır.
“Araştırmanın evren ve örneklemi” alt başlığı okunduğunda, araştırmanın

evrenini İstanbul ilinde yer alan iki büyük hastanenin çocuk hematoloji-onkoloji servisinde
Aralık 2009-Mayıs 2011 tarihleri arasında tedavi gören 13-18 yaş arasındaki adölesanlar
oluşturduğu; belirlenen tarihlerde en az 4 aydır tedavi gören ve tedavisi devam eden, genel
durumu stabil, okuma-yazması olan, görme/iletişim sorunu olmayan ve araştırmaya katılmayı
kabul eden adölesanların örnekleme alındığı anlaşılmaktadır. Ancak araştırmanın neden 61
kişi üzerinde yürütüldüğü, deney (31 adölesan) ve kontrol (30 adölesan) gruplarına atama
509
işleminin nasıl yapıldığı konusunda açıklayıcı bilgiler verilmemiştir. Makale metninde bu
konuda açıklamanın bulunmamasının iki anlamı vardır. Yazarlar gerçekten çalışmalarında
randomizasyonu kullanmış ancak raporda bu bölümün ayrıntılı yazılması atlanmış olabilir ya
da gerçekten random atama yapılmamış, bu nedenle yazılmamış olabilir. Her iki durumda da
makaleyi okuyanlar makalede gördükleri, okudukları kadarıyla değerlendirmek
durumundadırlar.
Deneysel tasarımlarda girişimin etkinliğini daha iyi değerlendirmek için deney

ve kontrol gruplarının uygulama öncesi benzer oldukları önceden belirlenen bazı kontrol
değişkenleri ile denetim altına alınmaya çalışılır. Ek 12-2’de verilen makale örneğinde,
kontrol değişkenlerinin ne olduğu ve nasıl seçildiği “Yöntem” bölümünde belirtilmemekle
birlikte, yazının devamı okunup kritik edildiğinde Bulgular bölümündeki Tablo 1’de,
yazarların aslında kontrol değişkenleri seçtikleri görülmektedir. Bu tabloya göre, yazarlar
ilgili makalede yaş, cinsiyet, aile yapısı, ailede çocuk sayısı, sosyal güvence durumu, hastalık
tanısı ve hastaneye yatış sayısını kontrol değişkenleri olarak seçmişler ve yaş ile aile yapısı
dışındaki değişkenler yönünden deney ve kontrol gruplarının benzer olduğunu
göstermişlerdir.
Verilerin “araştırmanın başlangıcında, birinci ve üçüncü ayın sonunda” olmak

üzere üç kez toplandığı ve değerlendirildiği belirtilmiştir. Veri toplama araçları olarak
çalışmada üç araç kullanıldığı, bunlardan Hasta Bilgi Formu’nu araştırmacıların oluşturduğu,
diğer ikisinin Türk diline uyarlanmış, standardize, geçerli ve güvenilir araçlar (Algılanan Stres
Ölçeği ve Re-Mission Video Oyunu Değerlendirme Skalası) olduğu anlaşılmaktadır.
Makalenin “Yöntem” bölümünde çalışmaya alınan katılımcılara girişimin

nasıl uygulandığı, verilerin nasıl toplandığı ve etik konular hakkında açıklayıcı bilgiler
verilmiştir.
Çalışmanın kaç kişi ile tamamlandığı bu bölümde ayrıca belirtilmemekle

birlikte “Bulgular” bölümünde yer alan Tablolardan çalışmanın başlangıçtaki örneklemi
koruduğu ve 61 kişi ile tamamlandığı anlaşılmaktadır.
14.4.4. Bulgular Bölümü
Bu bölüm çalışmadan elde edilen verilerin analiz edilmesi sonucu ortaya çıkan
bulguları gösterir. Ancak hiçbir makale araştırma süresince toplanan tüm bilgiyi içermez, bu
yüzden bulgular bölümü yazarların en önemli gördüğü/ inandığı bulguların özetini kapsar. Veri
kelimesi araştırmalarda sıklıkla kullanılan ve özel anlamı olan bir terimdir. Veri ya da veriler
çalışmada toplanan bilgidir. Veri ve veri analizini ilgilendiren bilgiler Ünite 8’de ayrıntılı
açıklanmıştır.
Araştırmada verilerin düzenlenmesi ve analizi ile toplanan veriler daha anlaşılır hale gelir.
Dolayısı ile araştırmacılar genellikle bu bölümde odaklandıkları konuya özgü elde ettikleri
bilgileri gruplayarak sunarlar. Tanımlayıcı bulgular genellikle bulgular bölümünün başında yer
alır. Tanımlayıcı bulgular herhangi bir karşılaştırma yapmaksızın bilgiyi özetler. Örneğin,
510
tanımlayıcı bulgular çalışma kapsamına kaç kişinin alındığını, çalışılan kişilerin ortalama yaşları
ve yanıt verenlerin yüzdeleri vb. verilir. Daha sonra karşılaştırmalı bulgular ve onlarla bağlantılı
anlamlılıklar ortaya çıkar. Önemlilik istatistiksel bir terimdir ve “p” ile gösterilir. Bir araştırmada
daha küçük örneklemde bulunan sonuçların daha büyük gruplara genellenerek klinik karar için
kullanılması arzu edilir. Bu nedenle önemlilik ya da çıkarımsal istatistikler önemlidir, çünkü
bulduğumuz sonuçların şansa mı yoksa gerçekten çalıştığımız bazı faktörlere mi bağlı olup
olmadığından emin olmak isteriz. Bu nedenle “p” değerleri rapor edilen sonuçların tek başına
şansa bağlı olarak meydana gelme yüzdesini gösterirler. Örneğin p=0.05 olan bir bulgu, şans
faktörünün sadece 100’de 5 kez (%5), p değerinin .001 olması durumunda ise 1000’de 1 kez şans
ile meydana geleceğini gösterir (Macnee & McCabe, 2008, s.92). Araştırma bulgularının
istatistiksel sonuçlarının nasıl yorumlanması gerektiği Kitabın 8. Ünitesinde ayrıntılı
açıklanmıştır
Kritiği yapılan araştırmanın bulguları değerlendirilirken dikkat edilmesi gereken en

önemli nokta, çalışmanın Yöntem bölümünde belirtildiği gibi tamamlanıp tamamlanmadığına
bakmaktır (Ata & Urman, 2008). Genel olarak okuyucunun ilgisini en çok çeken bölüm olduğu
için bu bölüm yazının kalbi gibidir. Bu bölümde hiçbir şekilde yorumlama yapılmaması gerekir.
Bulguların gerek metin içinde gerekse Tablo ve Şekillerde, tekrar olmadan, yalın bir şekilde
verilmiş olması gerekir.
Ek 12-2’deki makale örneğindeki “Bulgular” bölümü içerik yönünden kritik

edildiğinde, araştırmacıların çalışma bulgularını/sonuçlarını üç Tablo halinde sundukları
görülmektedir. Makalede yer alan Tablo 1, deneysel çalışmalarda beklendiği gibi deney ve
kontrol grubunun bazı temel değişkenler yönünden karşılaştırmak ve benzer olduğunu
göstermektir. Bu çalışmada da araştırmacılar yedi değişken yönünden karşılaştırmış ve her iki
grubun bu özellikler yönünden benzer olduğunu göstermişlerdir. Tablo 2’de araştırmanın
başlangıcında grupların algıladığı stres puan ortalamaları arasında fark olmadığı ancak
girişimden bir ay ve üç ay sonraki değerlendirmelerde deney grubu lehinde stres puan algısının
daha düşük olduğu gösterilmiştir. Gruplar arasındaki puan farklarının istatistiksel olarak da ne
anlama geldiği yazarlar tarafından anlaşılır şekilde (ileri düzeyde anlamlılığın olduğu bilimsel
raporlama dili kullanılarak) gösterilmiştir.
14.4.5. Tartışma-Sonuç-Öneriler Bölümü
Araştırma makalelerinin son bölümü “Tartışma” başlığı altında yer alır ve bu bölümde
bulgular açıklanır, var olan önceki literatürlerle tartışılır ve yorumlanır. Bu bölüm çoğunlukla
ayrı verilmekle birlikte bazı dergilerde ya da raporlandırma tiplerinde Bulgular-Tartışma
başlığı altında ortak şekilde yer alabilir. Bu konuda dergilerin yazım kuralları yol göstericidir
(LoBiondo-Wood & Haber, 2002; Parahoo, 1997). Hatta bu bölümün sonunda İngilizce
makalelerde “Conclusion”, Türkçe makalelerde “Sonuç ve Öneriler” başlığı altında, araştırma
problemi hakkında araştırmacının son tespitleri bulunur. Nitel araştırmalarda ise bu bölüm,
araştırma bulgularının hemşirelik araştırması, eğitimi, uygulamasına katkılarını gösterecek
şekilde değişik alt başlıklarla verilebilmektedir (Macnee & McCabe, 2008).
Hemşirelik araştırma raporlarında Tartışma ve Sonuç-öneriler bölümü (conclusion),
511
genellikle çalışmanın çok temel sonuçlarının özetini, daha önce yapılmış araştırma sonuçları ile
karşılaştırılması, bulguların anlamlandırılarak yorumlanması ve araştırma sonuçlarının
hemşirelik uygulamasında kullanımı için gerekli açıklamaları kapsar. Klinik uygulamalarını
geliştirmek isteyen hemşirelerin araştırma raporlarında en çok okudukları ya da okumaları
istenen bölümdür. Kritikler sırasında bazen yazarların sadece kendi araştırma bulgularını
tartıştığı görülebilir. Oysaki tartışma bölümünde elde edilen bulguların ne anlama geldiği,
önceki araştırmalarla karşılaştırıldığında var olan bilgiye katkısının ne olduğu yazarlar
tarafından açıklanmalıdır. Dolayısı ile bu bölüm ya yeni bilgiyi ya da önceki bilginin
doğrulanmasını içerir ve uygulama için araştırmanın anlamlandırılmasını sağlayarak “ne yani”
yi açıklar. Yazarlar kendi bulgularıyla önceki çalışma bulgularını karşılaştırırken ortaya çıkan
sonuçların sebeplerini saptırma yapmadan tahmin etmeye ve açıklamaya çalışmalıdırlar
(Macnee & McCabe, 2008).
Bu bölümde bulguların nasıl yorumlandığı dikkatle kritik edilmelidir. Hem yazarın hem
de eleştiri yapan kişinin en çok zorlandığı bölümlerdendir. Bulguların yorumlanması araştırma
probleminin çözümü için elde edilen bulguların değişik bakış açılarıyla değerlendirilmesini,
araştırma problemi ile ilişkisinin aranmasını, problemle ilgili farklı düşüncelerin ortaya
konulmasını ve olayları akıl süzgecinden geçirerek yeni bilginin üretilmesini gerektirir. İyi bir
yorum ve inceleme için eldeki veriler disiplinli ve akılcı bir yaklaşımla ele alınmış olmalıdır.
Makale eleştirisinde bulguların araştırma sorusu ya da hipotezler ve diğer araştırma
sonuçlarıyla ilişkilerinin nasıl değerlendirildiği, belirgin olmayan sonuçların açıklığa
kavuşturulup kavuşturulmadığı incelenmelidir (Dolgun & Erdoğan, 2012).
Daha önce de vurgulandığı gibi tartışma bölümü, araştırmanın temel bulgularının

kısaca özetlendiği ve gözlenen sonuçların literatürdeki diğer verilerin göz önüne alınarak
yorumlandığı, makalenin en subjektif bölümüdür. Makale kritiği yapılırken, yazarların
çıkarımlarının sonuçlar bölümündeki bulgularla tutarlı olup olmadığına; yazarların
yorumlarının örneklem büyüklüğü ve seçimi ile uygunluğuna; anlamlılıkların şansa ya da
gerçek nedenlere bağlı olup olmadığına; yazarların kendi bulgularını destekleyen yayınların
yanında farklı sonuçlar bildiren yazıları değerlendirmeye alıp almadıklarına dikkat edilmelidir
(Ata & Urman, 2008).
Araştırma sürecinin amacı, uygulamada kullanılabilecek bilgiyi üretmektir. Araştırma

raporlarının “Tartışma, Sonuç ve Öneriler” bölümü kanıta dayalı uygulama için kanıt
sağladıklarından dolayı güçlüdür. Okuyucunun bu bölümde sorgulaması gereken
durumlardan biri de, araştırmadaki önerilerin araştırma bulgularına dayalı olarak
verilip verilmediğidir. Araştırmacılar bazen kendi bulgularına odaklı önerilerden ziyade,
daha çok genel öneriler verebilmektedirler. Sunulan öneriler aynı zamanda uygulanabilir ve
iyi düşünülmüş olmalıdır. Bu bölüm aynı zamanda çalışmanın sınırlılıklarının da ifade
edildiği bölümdür. Sınırlılıklar araştırma bulgularının anlamsız ya da kusurlu olduğu
anlamına gelmez, sadece araştırma bulgularının genellenebilirliğini azaltan durumlara işaret
eder, araştırma ile üretilen bilgiye bazı kısıtlamalar getirir. Bir araştırmada sınırlılıklar varsa
mutlaka belirtilmelidir (Burns & Grove, 2009; Macnee & McCabe, 2008; Parahoo, 1997).
Araştırmada sınırlılıklar Kitabın 3. Ünitesinde ayrıntılı verilmiştir.
512
Ek 12-2’deki makalenin “Tartışma bölümü” kritik edildiğinde; araştırmanın
temel bulgularının kısaca özetlendiği, literatürdeki farklı çalışmalarla karşılaştırıldığı,
karşılaştırmada kullanılan yayınların son 10 yıllık çalışmaları kapsadığı, çalışma bulgularını
destekleyen çalışmaların yanı sıra desteklemeyen çalışmaların sonuçları ile de tartışmanın
yapıldığı görülmektedir.
Bu makale örneğinde çalışma sonuçları yorumlanırken bu sonuçlarda etkisi

olabilecek dış değişkenlerin neler olabileceği (palyaço gösterileri, resim yapma faaliyetleri,
kitap okuma etkinlikleri vb) de belirtilmiştir. Sonuç ve öneriler bölümünde ise yazarlar
araştırma sonuçlarına uygun olarak önerilerde bulunmuşlardır: “Araştırma sonucunda Re-
Mission video oyunu hastaların stres düzeyini olumlu yönde etkilediğinden oyunun
kullanımının yaygınlaştırılması, çalışmanın daha büyük bir evrende, daha uzun süreli
izlemle uzun dönem etkilerinin belirlenmesi önerilir”.
14.4.6. Kaynaklar Bölümü
Araştırma makalesinde ya da bilimsel raporlarda kullanılan tüm kaynaklar makalenin

sonunda kaynak listesi (Kaynaklar, References) olarak yer alır. Bu kaynak listesinin amacı,
araştırma okuyucusunun ilgili kaynaklara rahatlıkla ulaşmasını sağlamaktır. Farklı biçimlerde
kaynaklar listesi oluşturmak mümkündür. Bilimsel dergilerin farklı kaynak gösterme yöntem
ve kuralları olmakla birlikte, hemşirelik dergilerinde kullanılan kaynak gösterme biçimi
genellikle APA yazımıdır. Okuyucular araştırma kritiği yaparken kaynaklar listesinde yer alan
literatürlerin metin içinde, derginin istediği formatta gösterildiğinden emin olmalıdırlar. Ayrıca
literatürlerden/kaynaklardan alıntı yapılan bilgilerin uygun şekilde olup olmadığı da
değerlendirilmelidir (LoBiondo-Wood & Haber, 2002). APA yazım biçimine ilişkin ayrıntılı
bilgiler Ünite 9’da yer almıştır.
Ek 12-2’deki makale örneği “Kaynaklar” yönünden kritik edildiğinde,

makalede 14 kaynak kullanıldığı, kaynaklar listesinde gösterilen tüm literatürlerin metin içinde
kullanıldığı, tüm kaynakların araştırma konusu ile ilgili olduğu ve yayımlanan derginin
formatına uygun şekilde yazıldığı görülmektedir.
513
Uygulamalar
1) İlgi duyduğunuz bir konuda araştırma makalesi /raporunu literatür taraması

yaparak bulunuz ve fotokopisini yada print çıktısını alarak okuyunuz.
2) Makaleyi ayrıntılı okurken Tablo 12-3’de yer alan rehberi kullanınız.
3) Araştırma raporunun formatını inceleyiniz. Araştırma sürecinin temel

adımlarına karşılık gelen bölümlerin makalede yer alıp almadığına bakınız ve ilgili yerlerde
işaretleme yapınız.
514
Uygulama Soruları
1) Bir araştırma makalesinin dergi formatına göre bölümleri nelerdir? Tartışınız.
2) Bir araştırma makalesi/raporunu Ünite 12-1. Deki Rehber sorular

doğrultusunda aşağıdaki bölümleri kritik ediniz. İlgili bölümlerin raporlaması ve araştırma
metodolojisi nasıl?
a. Başlık ve yazarlar
b. Özet
c. Araştırma problemi/konusu/kuramsal çerçevesi ve amacı
d. Araştırma sorusu ya da hipotezler
e. Gereç ve Yöntem
 Tasarım tipi
 Örnekleme
 Veri toplama Yöntem ve araçları
 Verilerin analizi
 Etik konular
f. Bulgular
g. Tartışma-Sonuç ve öneriler
h. Kaynaklar
515
 Hemşirelikte eleştirel düşünme, bilgiye temellenmiş, uygulamalarla

geliştirilmiş, araştırma destekli tutumların birleştiği düşünme olarak tanımlanabilir
 Eleştirel düşünme gözlem ve bilgiye dayanarak sonuçlara ulaşmadır. Aynı

zamanda akıl yürütmeye dayalıdır, derinlemesine düşünmeyi ve odaklanmayı gerektirir.
 Araştırma kritiğinde beceri kazanmak için en iyi yol eleştirel düşünme ve

eleştirel okuma becerileri kazanmaktır.
 Eleştirel düşünme ve eleştirel okuma becerileri, araştırma makalesinin içeriğinin

ve çalışma bulgularının uygulamada kullanılması için bilimsel değerini ortaya koyan standart
değerlendirme kriterlerine göre soru sormayı sağlayacaktır.
 Kritik okuma bir makalenin temel kavramları, fikirleri ve gerekçelerini aramayı,

objektif tanılamayı ve aktif yorumlamayı kapsar.
 Kritik etmek objektif bir süreçtir. Araştırmanın bilimsel değeri, araştırma

bulgularının eğitime, kurama ve uygulamaya katkısı ya da ilgili klinik problem üzerinde daha
fazla araştırmaya gereksinim olup olmadığını belirlemek için çalışmanın güçlü ve zayıf yönleri
kritik olarak değerlendirilir.
 Araştırma makalelerinin kritiği yapılırken standardize ölçüm, değerlendirme

kriterleri ve rehberleri kullanılır.
 Araştırma makaleleri nicel ve nitel araştırma tasarımlarına uygun olarak farklı

yapıda ve biçimde raporlandırılabilirler.
 Araştırma kritiği becerileri okuyucuda zamanla gelişecektir.
 Makale okumaya ve kritik yapmaya yeni başlayanlar önce okuyacakları

araştırma makalesinin fotokopisini almalı, daha sonra ön okuma ve ayrıntılı okumaya
geçmelidirler. Okuma sırasında metin üzerinde renkli kalemlerle işaretlemeler ve notlar
almalıdırlar.
 İkinci veya tekrarlı okumalar sırasında aktif bir okuyucu olmaya çalışmak
önemlidir. Anlamakta zorlanılan durumlarda “geriye dönmek ve zor olan kısımları tekrar
okumak, kafa karışıklığı olan yerlerde notlar almak ve açıklığa kavuşturmak için uzman birine
sormak” en uygun kritik okuma stratejilerdendir.
516
517
518
519
520
521
522
523
524
525
526
527
528
529
530
Bölüm Soruları
1) Aşağıdakilerden hangisi “Aktif, amaçlı, bilinçli, örgütlü, kanıtlara dayalı,

sorgulama, yargılama, çıkarım ve muhakeme yapma gibi özellikleri içeren üst düzeyli zihinsel
becerileri” tanımlamaktadır?
a) Eleştiri
b) Makale kritiği
c) Kritik okuma
d) Eleştirel düşünme
e) Yetkinlik düzeyi
2) Makale kritiğinde okuma süreci farklı adımlarda yapılır. Araştırma makalesini

ve içeriğini anlamak için hızlıca göz gezdirmeyi kapsayan süreç aşağıdaki hangi maddede yer
almaktadır?
I. Ön okuma
II. Kapsamlı okuma
III. Analiz için okuma
a) Sadece I
b) Sadece II
c) Sadece III
d) II ve III
e) I, II ve III
3) Aşağıdakilerden hangisi lisans mezunu bir hemşirenin “makale kritiğinde

yetkin” olduğu düzeydeki yapabileceklerini gösterir?
a) Anlama, kavrama, karşılaştırma
b) Kavramlaştırma, sentez
c) Analiz ve değerlendirme
d) Analiz ve kavramsal kümeleme
e) Analiz, sentez ve kavramsal kümeleme
531
4) “Kanserli Adölesanların Algılanan Stres Düzeyine Re-Mission Video
Oyununun Etkisi” adlı çalışmanın başlığını en iyi kritik eden ifade aşağıdaki hangi seçenekte
yer almaktadır?
a) Başlık uygundur çünkü video oyununun adı belirtilmiştir.
b) Başlık uygundur çünkü kelime sayısı oldukça azdır.
c) Başlık uygundur çünkü hedef kitle belirtilmiştir.
d) Başlık uygun değildir çünkü sadece bağımlı değişken belirtilmiştir.
e) Başlık uygun değildir çünkü sadece bağımsız değişken belirtilmiştir.
5) Yayınlanmış bir araştırmanın etik kurallara uygun yapılıp yapılmadığını kritik

etmek için aşağıdakilerden hangisi en uygundur?
a) Yazardan etik konular hakkında bilgi istenir.
b) Makalede örnekleme bölümüne bakılır.
c) Araştırmanın verilerinin nasıl toplandığı ayrıntılı okunur.
d) Araştırma bulgularının sunulduğu bölüm incelenir.
e) Makalede etik konular alt başlığı aranır ve okunur.
6) Aşağıdakilerden hangisi bir araştırma makalesinin “Giriş bölümünü” kritik

etmek için kullanılacak değerlendirme sorularından değildir?
a) Araştırma problemi tam ve açık olarak ifade edilmiş mi?

b) Problemin hemşirelik için önemi belirtilmiş mi?
c) Araştırmanın tasarımı açıkça ifade edilmiş mi?
d) Araştırmacının amacı açıkça ifade edilmiş mi?
e) Araştırmanın amacı değişkenleri, hedef kitleyi ve çalışma alanine tanımlıyor mu?
7) Kritik etmek için okunan bir araştırma makalesinde, yazar/lar yöntem

bölümünde amaçlı örneklemin seçildiğini; sonuç bölümünde elde edilen bulguların
genellenebileceğini ifade ediyorlarsa bu makalenin kritiğinde yapılması gereken
aşağıdakilerden hangisi olmalıdır?
a) Okuyucu yazar/ların yazdıklarından şüphe etmemelidir.
b) Okuyucu bulguların geçerliğini sorgulamalıdır.
c) Makalede yazım hatası olduğu düşünülmelidir.
d) Eğer dergide bu şekilde basılmışs kesinlikle doğru kabul edilmelidir.
532
e) Okuyucu yazar/ların uzmanlıklarına bakarak ne yapması gerektiğine karar
vermelidir.
8) Makale kritiği nedir?
9) Nicel ve nite araştırmaların kritği için izlenmesi gereken adımlar nelerdir?
10) Makale kritiğinin yapılabilmesi için araştırmanın kaç kez okunması gerekir?
Cevaplar: 1) d, 2) a, 3) a, 4) c, 5) e, 6) c, 7) b
533
KAYNAKLAR
Akan, H. (2005). Kanıta dayalı tıp uygulamaları. Yoğun Bakım Dergisi, 5(1), 50-54.
Akdur, R. (1996). Sağlık bilimlerinde araştırma ve tez yapma rehberi: Projelendirme,

uygulama, rapor yazma. Ankara: Reklamcılık ve Matbaacılık.
Akgül, A .(2005). Tıbbi araştırmalarda istatistiksel analiz teknikleri “SPSS

uygulamaları” ( 3.baskı), Ankara: Emek Ofset.
Akın, B.,& Ege, E. (2008). Hemşirelik lisans programlarında araştırma eğitimi. C.Ü.
Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 12 (3), 60-69.
Akköz, S., Ercan, İ. & Kan, İ. (2004). Meta-analizi. Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi
Dergisi, 30(2),107-112.
Aksakoğlu, G. (2001). Sağlıkta Araştırma Teknikleri ve Analiz Yöntemleri. İzmir:

Dokuz Eylül Üniversitesi Rektörlük Matbaası.
Aksan, N., & Sözer, M. A. (2007). Üniversite öğrencilerinin epistemolojik inançları ile
problem çözme becerileri arasındaki ilişkiler. Ahi Evran Üniversitesi Kırşehir Eğitim
Fakültesi Dergisi, 8 (1), 31-50. Erişim:
http://kefad.ahievran.edu.tr/archieve/pdfler/Cilt8Sayi1/JKEF_8_1_2007_31_50.pdf
Aksayan, S., & Emiroğlu, O.N. (2002). Araştırma tasarımı. İçinde İ.Erefe (Ed.),
Hemşirelikte araştırma ilke süreç ve yöntemleri (s.65). Ankara: Odak Ofset.
Allmark P, A. (1995). Classical View of Theory–Practice Gap in Nursing. Journal of

Advanced Nursing, 22, 18-23.
Altuğ-Özsoy, S. (2009). Hemşirelikte Araştırma Öncelikleri. Hemşirelikte Araştırma

Geliştirme Dergisi, 1, 52-59.
Altunışık, R., Coşkun, R., Bayraktaroğlu, S., & Yıldırım, E. (2012). Sosyal bilimlerde
araştırma yöntemleri SPSS uygulamalı (geliştirilmiş 7. baskı). Sakarya: Sakarya Yayıncılık.
American Nurses Association [ANA]. (2003). Nursing’s Social Policy Statement (2nd
ed.). Washington, DC: Author.
American Psychological Association [APA]. (2001). Publication manual of the

American Psychological Association (5th ed.). Washington DC: Author.
Arda, B. (2009). Bilim üretiminde dürüstlüğün anlamı ve intihal üzerine İçinde O.

Yılmaz (Ed.). Tübitak Sağlık Bilimlerinde Süreli Yayıncılık 7. Ulusal Sempozyumu Kitabı.
Ankara: Open ajans.
Armaneri, Ç., & Armaneri, S. (2006). Çapraz tasarımın klinik araştırmalarda
534
uygulanması. DEÜ Mühendislik Fakültesi Fen ve Mühendislik Dergisi, 8 (39): 51-64.
Asan, A. (2005). SCI-Expanded, SSCI, AHCI ve Etki Faktörü. Sağlık bilimlerinde süreli
yayıncılık, 221-263. Erişim 12 Eylül, 2013, Ulakbim Türk Tıp Dizini. Web site:
http://www.ulakbim.gov.tr/dokumanlar/sempozyum3/017_ahmet.pdf
Ata, B., & Urman, B. (2008). Araştırma makalelerinin kritik analizi. Türk Jinekoloji ve
Obstetrik Derneği Dergisi, 5 (2), 83- 88.
Ata, B., & Urman, B. (2008). Sistematik Derlemelerin Kritik Analizi, Türk Jinekoloji
ve Obstetrik Derneği Dergisi, (TJOD Derg), 5 (4), 233- 40.
Aydın, A.(2009). Araştırma ve yayın etiğinde araştırmacının değerler sistemi. İçinde O.

Yılmaz (Ed.), Tübitak Sağlık Bilimlerinde Süreli Yayıncılık 7. Ulusal Sempozyumu Kitabı.
Ankara: Openajans.
Babadağ, K., & Kara, M. (2004). Kanıta dayalı hemşirelik ve meslekleşme. Atatürk
Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 7 (2), 112-117.
Bahar, Z. (2012). Verilerin çözümlenmesinde istatistiksel yöntemler. İçinde İ.

Erefe(Ed.), Hemşirelikte araştırma ilke süreç ve yöntemleri (4. Baskı, ss.189-249). Ankara:
Odak Ofset.
Bangdiwala, S.I., Paula, C.S., Ramiro, L.S., & Munoz, S.R. (2003). Coordination of
international multicenter studies: Governance and administrative structure. Salud Publica De
Mexico, 45(1):58-66. Erişim: http://www.insp.mx/salud/index.html
Başgöl, Ş., & Oskay, Ü. (2012). Prekonsepsiyonel dönemde ve gebelikte kanıt temelli
yaklaşımlar. International Journal of Human Sciences, (9) 2, 1524-1534.
Bayık, A. (2002). Hemşirelik araştırmalarında etik. İçinde. İ. Erefe (Ed.). Hemşirelikte

araştırma: temel ilke, yöntem ve süreçler (ss. 27-46). Ankara: Odak Ofset.
Bayık, A. (2002). Hemşirelik disiplini ve araştırma. (İçinde) Hemşirelikte Araştırma:

Temel İlke, Yöntem ve Süreçler. İ. Erefe (Ed)., Ankara: Odak Ofset, s.13.
Bayık, A. (2012). Hemşirelik disiplini ve araştırma. İçinde İ. Erefe (ed.). Hemşirelikte

araştırma ilke süreç ve yöntemleri (4.baskı, ss. 13-26). Ankara: Odak Ofset.
Bayık, A. (2012). Hemşirelik disiplini ve araştırma. İçinde İ. Erefe (Ed.), Hemşirelikte

araştırma ilke süreç ve yöntemleri (4.baskı, ss.13-26). Ankara: Odak Ofset.
Bayram, G.O. (2009). Kanıta dayalı uygulamalar doğrultusunda alternatif bir doğum
yöntemi: Evde doğum. Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, 2(3), 99-104.
Berger, A.M. (2013). Oncology Nursing Society 2009-2013 Research Agenda. Erişim,
28.06.2013,http://www.ons.org/media/ons/docs/research/2009-
535
2013onsresearchagendaexecutivesummary.pdf
Beyea, S. C., & Slattery, M.J. (2006). Evidence-based practice in nursing. A guide to
successful implementation. Massachusetts: HCPro, Inc.
Boydak, M. (2011). Araştırma ve yayın etiği. İstanbul Üniversitesi Bilim etiği Günü
Kitabı.(ss.15-42). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Basım ve Yayınevi Müdürlüğü.
Brink, P.J., & Wood, M.J. (1998). Advanced design in nursing research (2nd ed.),
Thousand Oaks: Sage Publications.
Burkhard, A.M., & Nathaniel, A. (2013). Çağdaş hemşirelikte etik. Çev. Ed. Alpar, Ş.,
Bahçecik, N., Karabacak, Ü., (ss.305-319). İstanbul: İstanbul Tıp Kitapevi.
Burns, N., & Grove, S.K. (2009). The practice of nursing research: Appraisal,
synthesis, and generation of evidence (6th ed.). St. Louis, Missouri: Saunders & Elsevier.
Burns, N., & Grove, S. K. (1997). The Practice of Nursing Research: Conduct, Critique
& Utilization (3 th ed.). Philadelphia: W. B. Saunders Co.
Burns, N., & Grove, S. K. (1997). The practice of nursing research: Conduct, critique
& utilization (3th ed.). Philadelphia: W. B. Saunders Co.
Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Klinik Araştırmalar Etik Kurulu (CTFEK). (2013). Helsinki
Bildirgesi. Erişim: http://www.ctf.edu.tr/etikkurul/formlar.htm
CINAHL with plus Full Text. (2012). Full text for top nursing and allied health
literature. Plus additional resources. Erişim: http://www.ebscohost.com/academic/cinahl-plus-
with-full-text/
Courtney, M., & McCutcheon, H. (2010). Using evidence to guide nursing practice (2nd
ed.). Australia: Churchill Livingstone.
Crosby, R. A., DiClemente, R. J., & Salazar, L. F. (eds). (2006). Research methods in
health promotion (first ed.). San Francisco: John Wiley & Sons, Inc.
Çakır, B. (2005). Sağlık Araştırmalarında “Bias” (Yanlılık, Taraf Tutma): Tipleri,

Sınıflandırılması, Nedenleri, Önleme Yöntemleri-I. Türkiye Klinikleri, 25, 100-110.
Çavuşoğlu, H. (2007). Oral mukozit yönetiminde kanıta dayalı hemşirelik. Türkiye

Klinikleri, 27, 398- 406.
Çeber-Türkistanlı, E. (2001). İnternet ve Sağlık Alanında Kullanımı. 1. Baskı, Ankara:

Damla yayınları.
Çelik, Y. (1999). Biyoistatistik araştırma ilkeleri yeni bir yaklaşım (1. baskı).
Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Rektörlüğü Basımevi.
536
Çobanoğlu. N. (2009a). Kuramsal ve uygulamalı tıp etiği. Ankara: Eflatun yayınevi.
Çobanoğlu. N. (2009b). Kısıtlılarda ve özel gruplarda klinik araştırma etiği. Tübitak

Sağlık Bilimlerinde Süreli Yayıncılık 7. Ulusal Sempozyumu Kitabı, Yılmaz, O.(Ed.)., Open
ajans: Ankara.
Çokluk, Ö.,Yılmaz, K., & Oğuz, E. (2011). Nitel bir görüşme yöntemi: odak grup
görüşmesi. Kuramsal Eğitimbilim, 4 (1), 95-107.
Day, R. A. (1979/2000). Bilimsel bir makale nasıl yazılır ve yayımlanır? (Çev.
Dempsey, P. A., & Dempsey, A.D. (2000). Using Nursing Research: Process, Critical
Evaluation, and Utilization (5th ed.). Baltimore, Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins.
Dey, I. (2005). Qualitative data analysis. A user-friendly guide for social scientists (pp.
65-177). Available from http://www.stanford.edu/~thairu/07_184.Guest. 1sts.pdf
Dişçi, R. (2008). Temel ve Klinik Biyoistatistik. İstanbul: Medikal Yayıncılık.
Dişçi, R. (2012). Temel ve klinik biyoistatistik (yenilenmiş 2. baskı). İstanbul: İstanbul

Tıp Kitabevi.
Doğan, N. (2002). Değişik Deneme Desenleri ve Örnek Hacimleri İçeren

Araştırmalarda ve Hatalarına Bağlı Güç Analizi. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Osman Gazi
Üniversitesi, Eskişehir.
Dolgun, G., & Erdoğan, S. (2012). Hemşirelikte yaratıcılık, eleştirel düşünme ve

bulguların yorumlanması. Anadolu Hemşirelik ve Sağlık Bilimleri Dergisi, 15 (3), 223-227.
Ekiz, D. (2004). Eğitim dünyasının nitel araştırma paradigmasıyla incelenmesi: Doğal

ya da yapay. Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, 2(4), 415-439.
Emiroğlu, O.N., & Aksayan, S. (2012). Araştırma tasarımı. İçinde İ. Erefe (ed.),
Hemşirelikte araştırma ilke, süreç ve yöntemleri (ss.103-124). Ankara: Odak Ofset.
Emiroğlu, O.N., Ünlü, H., Terzioğlu, F., & Bulut H. (2005). Hemşirelerin Araştırmalara
Katılma Durumları, Araştırmaya İlişkin Görüşleri ve Bilgi Gereksinimleri. Hemşirelikte
Araştırma Geliştirme Dergisi, 1(2), 64-86.
Erefe, İ. (2002). Veri toplama araçlarının niteliği. İçinde İ Erefe (Ed.). Hemşirelikte
araştırma ilke süreç ve yöntemleri (ss. 169-186). Ankara: Odak Ofset.
Eroğlu, A. (2012). Henri Bergson’da Bilinç-Sezgi İlişkisi. SDÜ Fen Edebiyat

Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 27, 81-102. Erişim:
http://sablon.sdu.edu.tr/dergi/sosbilder/dosyalar/27/27_7.pdf
Estabrooks, C. A. (1999). The conceptual structure of research utilization. Research in
537
Nursing & Health, 22, 203–216.
Eymen. U.E. (2007). SPSS 15.0 veri analiz yöntemleri, İstatistik Merkezi Yayın No: 1.
Fineout-Overholt, E., Melnyk, B.M., & Schultz, A. (2005). Transforming health care
from the inside out: Advancing evidence-based practice in the 21st century. Journal of
Professional Nursing, 21 (6), 335–344.
Fineout-Overholt, E., Melnyk, B.M., Stillwell, S.B., & Williamson, K.M. (2010).
Evidence-based practice. Step by step. Critical appraisal of the evidence: Part I. American
Journal of Nursing, 110(7), 47-52.
Fiss, A.L., McCoy, W.S., Bartlett, D.J. Chiarello, L. A., Palisano, R. J., Stoskopf, B.,
Jeffries, L., Yocum, A., Wood, A. (2010). Sharing of lessons learned from multisite research.
Pediatric Physical Therapy, 22, 408- 416.
G. A. Altay, 4. basım). TUBİTAK Yayınları (ilk baskı.1979). Erişim:

http://journals.tubitak.gov.tr/kitap/maknasyaz/
Gökyayla, E. (2012). Fikir ve sanat eserleri hukukunda intihal kavramı. İstanbul

Üniversitesi Bilim etiği Günü Kitabı. (ss.67-76). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Basım ve
Yayınevi Müdürlüğü.
Görak, G. (2012). Araştırma raporu hazırlama. İçinde İ. Erefe (ed.), Hemşirelikte

araştırma ilke süreç ve yöntemleri (4. baskı. ss. 251-70). Ankara: Odak Ofset.
Gözüm, S., Aksayan, S. (2002). Kültürlerarası ölçek uyarlaması için rehber II:
Psikometrik özellikler ve kültürlerarası karşılaştırma, Hemşirelikte Araştırma ve Geliştirme
Dergisi, 1:3-14.
Günüşen, N.P., & Üstün, B. (2009). Randomize kontrollü çalışmalarda örneklemden

kayıplar olduğunda gerekli bir istatistiksel analiz: Intention to treat analizi. DEU HYO
Elektronik Dergisi, 1 (1), 46-56.
Güvenç, G. (2004). Doğum eylemi sürecinde kanıta dayalı hemşirelik uygulamalarının

tanımlanması ve değerlendirilmesi. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, GATA Sağlık Bilimleri
Enstitüsü, Ankara.
Güzeldemir, M.E. (1995). Ağrı değerlendirme yöntemleri, Sendrom Dergisi, 11 (21),

24-26.
Harrington, D. (2009). Confirmatory factor analysis. Newyork: Oxford University

Press.
Hayran, O.(2012). Sağlık bilimlerinde araştırma ve istatistik yöntemler. İstanbul: Nobel

Tıp Kitapevleri.
538
İnci, O. (2009). Bilimsel yayın etiği ilkeleri, yanıltmalar, yanıltmaları önlemeye yönelik
uygulamalar. İçinde O. Yılmaz (Ed.), Tübitak Sağlık Bilimlerinde Süreli Yayıncılık 7. Ulusal
Sempozyumu Kitabı. (ss.69-90). Ankara: Openajans.
Irzık, G. (2012). Bilimsel dürüstlük ve yazarlığa tarihsel bir bakış. İstanbul Üniversitesi
Bilim etiği Günü Kitabı. (ss.55-66). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Basım ve Yayınevi
Müdürlüğü.
Kahn, J. (2011). Reporting statistics in APA style. Erişim 15 Aralık 2013, Illinois State
University, Web sitesi: http://my.ilstu.edu/~jhkahn/apastats.html
Kara, M., & Babadağ, K. (2003). Kanıta dayalı hemşirelik. Atatürk Üniversitesi
Karaçam, Z. (2013). Sistematik Derleme Metodolojisi: Sistematik Derleme Hazırlamak

İçin Bir Rehber. Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Elektronik Dergisi, 6(1), 26-
33.
Karasar, N. (2012). Araştırmalarda rapor hazırlama (17. baskı). Ankara: Nobel

Akademik Yayıncılık Eğitim Danışmanlık Tic. Ltd. Şti.
Karasar, N. (2012). Bilimsel Araştırma Yöntemi (23.baskı). Ankara: Nobel Yayın

Dağıtım.
Karasoy, D., Kadılar, C., & Ata, N. (2009). Tıbbi makalelerin meta analizinde
kullanılabilmesi için sağlanması gereken istatistiksel özellikleri. Türkiye Klinikleri, 1 (1), 26-
32.
Karataş, N. (2000). Hemşirelik araştırmalarında etik., Hemşirelik Araştırma Dergisi, 1:

5-8.
Karataş, N. (2002). Araştırmada örnekleme. İçinde İ. Erefe (Ed.). Hemşirelikte

araştırma ilke süreç ve yöntemleri (4. baskı, ss.125-138). Ankara: Odak Ofset.
Kaya, H. (2006). Eleştirel düşünme ve soru sorma. İ.Ü. Florence Nightingale

Kendigelen, A.,& Çonkar, M.M. (2011). Türk mevzuatında bilim etiği ihlalleri. İstanbul
Üniversitesi Bilim etiği Günü Kitabı. (ss.43-65). Openajans: İstanbul Üniversitesi Basım ve
Yayınevi Müdürlüğü.
Kitson, A., Harvey, G., & McCormack, B. (1998). Enabling the implementation of
evidence-based research: A conceptual framework. Quality in Health Care, 7, 149-158.
Kocaman, G. (2003). Hemşirelikte Kanıta Dayalı Uygulama. Hemşirelikte Araştırma

Geliştirme Dergisi, 2, 61-69.
539
Kocaman, G. (2002). Hemşirelik araştırmalarının değerlendirilmesi ve kullanımı. İçinde
Hemşirelikte araştırma: Temel ilke, yöntem ve süreçler. İ.Erefe (Ed.), Ankara: Odak Ofset.
Kocaman, G. (2002). Hemşirelik araştırmalarının değerlendirilmesi ve kullanımı. İçinde

Erefe (Ed.), Hemşirelikte araştırma ilke süreç ve yöntemleri (ss: 271-288). Ankara: Odak Ofset.
Kocaman, G., Seren, S., Lash, A. A., Kurt, S., Bengü, N., & Yürümezoğlu, A.H. (2010).
Barriers to Research Utilisation by Staff Nurses in a University Hospital. Journal of Clinical
Nursing, 19 (13-14), 1908-1918.
Kökdemir, D., Demirutku, K., Çırakoğlu, O. C., Işın, G., Muratoğlu, B., & Yeniçeri, Z.
(2004). Akademik yazım kuralları kitapçığı (no.2). Erişim, 4 Eylül, 2013, Ankara: Başkent
Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Yayını. Web site:
http://psk.baskent.edu.tr/docs/akademik3.pdf
Köseoğlu, F., Tümay, H., & Budak, E. (2008). Bilimin Doğası Hakkında Paradigma
Değişimleri ve Öğretimi İle İlgili Yeni Anlayışlar. GÜ, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 28 (2),
221-237. Erişim: http://www.gefad.gazi.edu.tr/5/Makale-504
Kubilay, G (2002). Veri toplama yöntem ve araçları. İçinde İ Erefe (Ed.). Hemşirelikte
araştırma ilke süreç ve yöntemleri (ss. 139-164). Ankara: Odak Ofset.
Kul, S.(2011). Klinik Araştırmalarda Örnek Genişliği Belirleme, Toraks Dergisi, 5, 95-
98.
Kurbanoğlu, S. (2005). Sağlık bilimleri dergilerinde kullanılan kaynak gösterilme

biçimleri. Sağlık bilimlerinde süreli yayıncılık. Türk Tıp Dizini, Erişim 9 Ekim, 2013, Web site:
http://193.140.83.36/dokumanlar/sempozyum3/015_serap.pdf
Küçükkaya, P.G. (2010). Psikiyatri hemşireliğinde kanıta dayalı uygulama. Psikiyatri

Hemşireliği Dergisi, 1 (3), 128-132.
Kümbetoğlu, B. (2005). Sosyolojide ve Antropolojide Niteliksel Yöntem ve Araştırma.

İstanbul: Bağlam Yayıncılık.
Lash, A., & Kocaman, G. (2002). Amerikan Psikoloji Derneği yazım kuralları ve
yazarlık. Hemşirelikte Araştırma Geliştirme Dergisi, 4 (1), 1-8.
Leana, R. U. (2010). Presenting and publishing research findings. In: W. L. Holzemer

(ed.), International Council of Nurses, improving health through nursing research (pp. 203-
212). Oxford, Iowa: A John Wiley & Sons Ltd.
Legard, R., Keegan, J., & Ward, K. (2003). In- depth interwiews. In R. Jane & J.
Lewis (eds.), Qualitative research practice a guide for social science students and
researchers (pp. 139- 165). London: SAGE Pub.
LoBindo-Wood, G., & Haber, J. (2010). Nursing research: Methods and critical
540
appraisal for evidence-based practice (7th ed.), St. Louis, Missouri: Mosby Inc.
LoBiondo-Wood,G., & Haber, J.(2002). Nursing research: Methods, critical appraisal,

and utilization (5th ed.). St.Louis, Missouri: Mosby Year.
Lydia, M. (2013). APA reference style guide (6th ed.). Retrieved September 9, 2013 from
Northern Michigan University. Olson Library, website:
http://library.nmu.edu/guides/userguides/style_apa.htm
Macnee, C. L., & McCabe, S. (2008). Understanding and using research in evidence-
based practice (2nd ed.). Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins.
Melnyk, B.M., Fineout-Overholt, E., Stillwell, S.B., & Williamson, K.M. (2010).
Evidence-based practice. The seven steps of evidence-based practice. American Journal of
Nursing, 110 (1), 51-53.
Milli Eğitim Bakanlığı (MEB) (2012a). Biyomedikal cihaz teknolojileri, biyomedikal

cihazlarda kalibrasyon. Erişim:
http://www.megep.meb.gov.tr/mte_program_modul/moduller_pdf/Biyomedikal%20Cihazlard
a%20Kalibrasyon.pdf.
Oktar, N., Akdal, G. (2007). H-göstergesi “H-index” ve süreli yayınlara uygulanımı.

Sağlık bilimlerinde süreli yayıncılık, 132-135. Erişim 15 Kasım, 2013, Ulakbim Türk Tıp Dizini
web site: http://uvt.ulakbim.gov.tr/tip/sempozyum5/page132-135.pdf
Öner, N. (1996). Türkiye’de kullanılan psikolojik testler bir başvuru kaynağı ( 2. Baskı).
İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
Özdamar, K. (2003). Modern Bilimsel Araştırma Yöntemleri (1. baskı). Eskişehir: Kaan
Kitabevi.
Özdamar, K. (2003). SPSS ile biyoistatistik (yenilenmiş 5.baskı). Eskişehir: Kaan

Kitabevi.
Özdemir, L., &Akdemir, N. (2009). Turkish nurses’ utilization of research evidence in

clinical practice and influencing factors. International Nursing Review, 56(3), 319–325.
Özdemir, M. (2010). Nitel veri analizi: Sosyal bilimlerde yöntembilim sorunsalı

üzerine bir çalışma. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,11 (1), 323-
343.
Özdemir, O. (2006). Medikal istatistik (1. baskı). İstanbul: İstanbul Medikal Yayıncılık.
Özgür, S. (2009). Sağlık Alanında Araştırma Yöntemleri (3. baskı). Ankara: Güneş Tıp
Kitabevi.
Özsoy, S.A. (Ed). (2010). Hemşirelikte eleştirel düşünme: Uygulamalı yaklaşım. İzmir:
541
Aydın Tuna Matbaacılık San.Tic.Ltd. Şti.
Öztürk, A., Kaya, N., Ayık, S., Uygur, E., & Cengiz, A. (2010). Hemşirelik
uygulamalarında araştırma sonuçlarının kullanımında engeller. İ.Ü.F.N. Hemşirelik
Dergisi,18(3), 144-155.
Özyurt, S. (2007). Ulusal atıf dizini ve dergilerimizin etki faktörleri. Sağlık bilimlerinde
süreli yayıncılık, 53-72. Erişim 15 Eylül, 2013, Ulakbim Türk Tıp Dizini web site:
http://uvt.ulakbim.gov.tr/tip/sempozyum5/page55-72.pdf
Parahoo, K. (1997). Nursing research: Principles, process and ıssues. Great Britain:
MacMillan Press. Ltd.
Parahoo, K. (2006). Nursing research: Principles, process and issues (2nd ed.). Great
Britain: Palgrave Mac-Millan Press. Ltd.
Pektekin, Ç. (2010). Araştırmacı ve uygulayıcılara katkı. Hemşirelik uygulamalarında

araştırma bulgularının kullanılması. Hemşirelikte Araştırma Geliştirme Dergisi, 1, 64-66.
Pektekin, Ç. (2013). Hemşirelik Felsefesi. İstanbul: Medikal Sağlık ve Yayıncılık Ltd.

Şti.
Pitney, W.A., & Parker, J. (2009). Qualitative research in physical activity and the
health Professions. Leeds: Human Kinetics Pub.
Platin, N. (2000). Kanıta dayalı hemşirelik ülkemizde uygulanmaz. Neden? I.

Uluslararası & VIII Ulusal hemşirelik kongresi kitabı, 23-26.
Polit D.F, Beck C.T, & Hungler B.P (2001). Essentials of nursing research: Methods,
appraisal, and utilization (5th ed.). Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins.
Polit, D. F., & Beck, C. T. (2010). Essentials Of Nursing Research: Appraising Evidence
for Nursing Practice (7 th ed.). Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins.
Polit, D. F., Beck, C.T., & Hungler, B. P. (2001). Essentials of Nursing Research:
Methods, Appraisal, and Utulization (5th ed.). Philadelphia: Lippincott Williams and Wilkins.
Polit, D.F., & Hungler, B.P. (1989). Essentials of Nursing Research:

Methods,Appraisal, And Utilization (2nd ed.). Philadelphia: J.B. Lippincott Company.
Riley, J. M., Beal, J., Levi, P., & McCausland, M. P. (2002). Revisioning Nursing
Scholarship. Journal of Nursing Scholarship, 34 (4), 383-389.
Ritchie, J. Spencer, L., & O’Connor, W. (2003). Analysis: practices, principles and
processes. In R. Jane & J. Lewis (eds.), Qualitative research practice: A guide for social science
students and researchers (pp. 200-218). London: SAGE Pub.
542
Rogers, E.M., & Scott, K.L. (1997) The diffusion of innovations model and outreach
from the National network of libraries of Medicine to Native American communities. Erişim:
http://www. nnlm.nlm.nih. gov/pnr/eval/rogers.html
Romp, C. R., & Kiehl, E. (2009). Applying the Stetler model of research utilization in
staff development: revitalizing a preceptor program. Journal of Nursing Staff Development, 12,
278-284.
Rycroft-Malone, J. (2004). The PARIHS framework- A framework for guiding the

implementation of evidence-based practice. Journal of Nursing Care Quality, 19 (4), 297-304.
Rycroft-Malone, J., Harvey, G., Seers, K., Kitson, A., Mccormack, B., & Titchen, A.
(2004). An exploration of the factors that influence the implementation of evidence into
practice. Journal of Clinical Nursing, 13, 913–924.
Sackett, D. L., Rosenberg,W. M. C., Gray, M. J. A., Hayes, R. B., & Richardson, W. S.
(1996). Evidence-based medicine: What it is and what it isn’t. British Medical Journal, 312,
71–72.
Sağlık Bakanlığı [SB] (2007). 21 Hedef’te Türkiye: Sağlıkta Gelecek. Sağlık Bakanlığı
ve Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı, SB yayın No: 711, HM Yayın No: SB-HM-
2007/13. Ankara: Yücel Ofset Matbaacılık Turizm Sanayi Tic.Ltd.Şti. Erişim:
http://ekutuphane.tusak.gov.tr/kitaplar/21_hedefte_turkiye_saglikta_gelecek.pdf
Salazar, L. F., Richard, A. C., & Ralph, J. DC. (2006). Qualitative research strategies
and methods for health promotion. In R. A. Crosby, R. J. DiClemente & F. L. Salazar (eds.),
Research methods in health promotion (pp. 148-197). San Francisco, CA: John Wiley & Sons,
Inc.
Sausa, K. H., & Iversen, M. M. (2010). Writing a research proposal. In W.L. Holzemer
(ed.), The International Council for Nurses, Improving health through nursing research (pp.
183-192). Oxford, Iowa: John Wiley & Sons Ltd.
Serçekuş, P., & İşbir, G.G. (2012). Aktif doğum yaklaşımının kanıta dayalı uygulamalar
ile incelenmesi. TAF Prev Med Bull, 11(1), 97-102.
Sevencan, F., & Çilingiroğlu, N. (2007). Sağlık alanındaki araştırmalarda kullanılan

niteliksel veri toplama yöntemleri. Toplum Hekimliği Bülteni, 26 (1), 1-6.
Seviğ, Ü. (2000). Bilgi Erişim Olanakları. Hemşirelik Araştırma Dergisi. 1, 47-52.
Seviğ, Ü. (2002). Araştırma süreci. İçinde İ.Erefe (Ed.), Hemşirelikte Araştırma İlke
Süreç ve Yöntemleri (ss: 49-63). Ankara: Odak Ofset.
Seviğ, Ü. (2012). Araştırma Süreci. İçinde İ. Erefe (ed.), Hemşirelikte Araştırma İlke
Süreç ve Yöntemleri (4.baskı, ss. 49-64). Ankara: Odak Ofset.
543
Seyidoğlu, H. (2000). Bilimsel Araştırma ve Yazma (8. baskı). İstanbul: Kurtiş Matbaası.
Sezer, H. (2009). Bilim Felsefesi. Ankara: T.C. Millî Eğitim Bakanlığı Eğitim
Teknolojileri Genel Müdürlüğü Yayınları. Erişim 7 Eylül, 2013, web site:
http://yegitek.meb.gov.tr/aok/Aok_Kitaplar/AolKitaplar/felsefe_1/felsefe1.htm
Soydan, F.C., Arslan, F. & Akbayrak,N.(2000). Hemşirelik ve İnternet. Hemşirelik

Araştırma Dergisi, 1, 41-46.
Sönmez, V. (1999). Bilimsel Araştırmalarda Yapılan Yanlışlıklar. Hemşirelikte

Araştırma Dergisi, 1,16-27.
Sönmez, V. (2008). Bilim Felsefesi. Ankara: Anı Yayıncılık.
Squires, J., Estabrooks, C. A., Gustavsson, P., & Wallin, L. (2011). Individual
determinants of research utilization by nurses: a systematic review update. Implementation
Science, 6(1), 1-20.
Stetler, C.B. (2001). Updating the Stetler Model of research utilization to facilitate
evidence-based practice. Nursing Outlook, 49, 272-279.
Suddaby, R. (2010). Editor’s comments: construct clarity in theories of management

and organization. Academy of Management Review, 35(3), 346–357. Erişim:
http://aom.org/uploadedFiles/Publications/AMR/SuddabyEditorCommentsConstruct.pdf
Sümbüloğlu, K., & Sümbüloğlu, V. (2000). Biyoistatistik (9. baskı). Ankara: Hatipoğlu
Yayınları.
Sümbüloğlu, V.,& Sümbüloğlu, K. (2000). Sağlık bilimlerinde araştırma yöntemleri,

(9. Baskı). Ankara: Hatiboğlu Yayınları.
Süt, N. (2011). Kinik araştırmalarda örneklem sayısının belirlenmesi ve güç (power)

analizi, RAED Dergisi, 3 (2), 29-33.
Swan, B. A., Lang, N. M., & McGinley, A. M. (2004). Access to quality care: Links
between evidence, nursing language, and informatics. Nursing Economics, 22(6), 325-332.
Şencan, H. (2005). Sosyal ve davranışsal ölçümlerde güvenilirlik ve geçerlilik. Ankara:

Seçkin Yayıncılık.
Şimşek, Ö.F. (2007). Yapısal eşitlik modellemesine giriş temel ilkeler ve LISREL
uygulamaları. Ankara: Cem Web Ofset.
Talbot, L. A. (1995). Principles and Practice of Nursing Research. St. Louis: Mosby-
Year Book Inc.
Tan, M., Sahin, Z.A., Kardas., & Özdemir, F. (2012). Barriers of research utilization
544
from the perspective of nurses in Eastern Turkey. Nursing Outlook, 60 (1), 44-50.
Temel, A.B., & Ardahan, M. (2011). Hemşirelik araştırmalarının kullanımı, engeller ve

araştırma kullanımında değişim modelleri. Hemşirelikte Araştırma Geliştirme Dergisi, 3, 63-
70.
Tezcan, S. (1992). Epidemiyoloji: Tıbbi araştırmaların yöntem bilimi. Hacettepe Halk

Sağlığı Vakfı, Yayın no: 92/1, Ankara: Meteksan A.Ş.
Tezcan, S. (2006). Biyoistatistik: Tanımı ve sınıflandırılması. İçinde Ç Güler (Ed.). Halk

sağlığı temel bilgiler. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları.
The Joanna Briggs Institute (2011). Joanna Briggs Institute Reviewers’ Manual 2011
Edition. South Australia: The Joanna Briggs Institute & The University of Adelaide. Erişim:
http://joannabriggs.org/Documents/sumari/Reviewers%20Manual-2011.pdf
Turan J. M., Ortaylı N., Nalbant, H., & Bulut, A. (2003). İstanbul’da üç hastanede
gebelik ve doğum hizmetlerine yakından bakış. İstanbul: Aşama Matbaacılık.
Türk Dil Kurumu (TDK) (2013). Güncel Türkçe Sözlük.Erişim:

http://www.tdk.gov.tr/index.php?option= com_content&view=frontpage
Twycross, A., & Corlett, J. (2007). Challenges of setting up a multi-centred research

study. Nursing Standard. 21 (49), 35-38.
Uçan, Ö., Taşcı, S., & Ovayolu, N. (2008). Eleştirel düşünme ve hemşirelik. Fırat Sağlık
Hizmetleri Dergisi, 3 (7), 17-27.
Uluoğlu, C. (2009). Araştırma etiği. İçinde O. Yılmaz (Ed.), Tübitak Sağlık

Bilimlerinde Süreli Yayıncılık 7. Ulusal Sempozyumu Kitabı (ss.47-52). Ankara: Openajans.
Uluslararası Hemşireler Konseyi (UHK-International Council of Nurses). (2012).

Boşluğu doldurmak: Kanıttan eyleme. Uluslararası hemşireler günü. Erişim: http:// www.
acibademhemsirelik.com/ bilimsel_calisma/inc_tema_2012.pdf
US National Library of Medicine. (2012). National Institutes of Health. List of all

journals cited in PubMed. Erişim: http://www.nlm. nih.gov/bsd/serfile_addedinfo.html
Uysal, A., Temel, A. B., Ardahan, M., & Özkahraman, S. (2010). Barriers to research
utilisation among nurses in Turkey. Journal of Clinical Nursing, 19 (23-24), 3443- 3452.
Velioğlu, P. (1999). Hemşirelikte Kavram ve Kuramlar. İstanbul: Alaş Ofset.
Velioğlu, P., & Oktay, S. (1999). Türkiye’de Hemşirelik Araştırmalarına Tarihsel

Açıdan Kısa Bir Bakış. Hemşirelikte Araştırma Geliştirme Dergisi, 1, 5-11.
Walshe, K., & Rundall, T.G. (2001). Evidence-based management: From theory to
545
practice in health care. The Milbank Quarterly, 79(3), 429-457.
Weitzman, E. A. (2000). Software and qualitative research. In N.K. Denzin & Y.S.
Lincoln (eds.). Handbook of qualitative research (2nd ed., pp. 803-820). London: Sage Pub.
White, P.(2012). Tıp yazılarında önemli sorunlar, aşırmalar ve uygunsuz profesyonel

davranışlar. İstanbul Üniversitesi Bilim etiği Günü Kitabı (ss.77-107). İstanbul: İstanbul
Üniversitesi Basım ve Yayınevi Müdürlüğü.
Wright, R.W., Brand, R.A., Dunn,W., & Spindler, K.P. (2007). How to write a
systematic review. Clinical Orthopaedics And Related Research, 455, 23-29.
Yaşar, Ş. (1998). Çağdaş Bilim Anlayışı İçinde G. Can (ed.), Çağdaş Yaşam Çağdaş
İnsan (ss. 154-162). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayınları. No. 563.
Erişim: http://www.anadolu.edu.tr/aos/kitap/IOLTP/1268/unite09.pdf
Yava, A., Tosun, N., Çiçek, H., Yavan, T., Terakye, G., & Hatipoğlu,S. (2007).
Hemşirelerin araştırma sonuçlarını kullanımında engeller ölçeğinin geçerlilik ve güvenirliliği.
Gülhane Tıp Dergisi, 49, 72-80.
Yava, A., Tosun, N., Çiçek, H., Yavan, T., Terakye, G., & Hatipoğlu, S. (2009). Nurses’
perceptions of the barriers to and the facilitators of research utilization in Turkey. Applied
Nursing Research, 22(3), 166-175.
Yazıcı, H. (2011). Tıp ve etik. İstanbul Üniversitesi Bilim etiği Günü Kitabı (ss.9-20).
İstanbul: İstanbul Üniversitesi Basım ve Yayınevi Müdürlüğü.
Yazıcıoğlu, Y., & Erdoğan, S. (2007). SPSS uygulamalı bilimsel araştırma yöntemleri
(gözden geçirilmiş 2. baskı). Ankara: Detay Yayıncılık.
Yıldırım-Rathfisch, G., & Güngör, İ. (2009). Doğum Eyleminin Birinci Evresinin

Yönetiminde Kanıta Dayalı Uygulamalar. Hemş irelikte Araş tırma Geliş tirme Dergisi, 3, 53-
64.
Yıldırım, A., & Şimşek H. (2000). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. 2.
Baskı, Ankara: Sözkesen Matbaacılık.
Yıldırım, A., & Şimşek, H. (2005). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri.
Ankara: SeçkinYayıncılık.
Yıldırım, A., & Şimşek, H. (2006). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri (6.
Baskı). Ankara: Seçkin Yayıncılık.
Yıldırım, C. (2000). Bilim Felsefesi. İstanbul: Remzi Kitapevi.
Yıldırım, K. (2010). Nitel Araştırmalarda niteliği arttırma. Online, 9 (1), 79-92. Erişim
http://ilkogretim-online.org.tr/vol9say1/v9s1m8.doc
546
Yıldız-Demir, S. (2006). Imrad ve yazı hazırlamak. Sağlık Bilimlerinde Sürekli
Yayıncılık Sempozyumu, Türk Tıp Dizini, Erişim:
http://uvt.ulakbim.gov.tr/tip/sempozyum4/page31-36.pdf
Yıldızeli, A. (2011). Görüşler: Akademik dergiler, editörlüğü ilgilendiren sorunları ve

bilgi dünyası. Bilgi Dünyası, 12 (1), 128-144. Erişim:
http://bd.org.tr/index.php/bd/article/download/13/pdf
Yıldızeli, A., Çolaklar, H., & Güneş, G. (2009). Web’den tıp fakülteleri etik kurullarının
incelenmesi. İçinde O Yılmaz (Ed.), Tübitak Sağlık Bilimlerinde Süreli Yayıncılık 7. Ulusal
Sempozyumu Kitabı (ss.119-128). Ankara: Openajans.
Yılmaz, F.A. (2006). Hemşirelerin araştırmaya ve araştırmaların kullanılmasına ilişkin

görüşlerinin belirlenmesi. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Cumhuriyet Üniversitesi Sağlık
Bilimleri Enstitüsü, Sivas.
Yılmaz, M. (2005). Hemşirelik bakım hizmetinin kalitesini geliştirme yolu olarak kanıta
dayalı uygulama. Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 9 (1), 41-48.
Yılmaz, M.Ç. (2007). Mukozit yönetiminde kanıta dayalı uygulamalar. Uluslararası

Hematoloji-Onkoloji Dergisi, 4 (17), 241-246.
Yurtsever, S., & Altıok, M. (2006). Kanıta dayalı uygulamalar ve hemşirelik. Fırat
Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi, 20(2), 159-166.
Yürümezoğlu, H.A., & Kocaman, G. (2012a). Pilot study for evidence-based nursing
management: improving the levels of job satisfaction, organizational commitment, and intent
to leave among nurses in Turkey. Nursing and Health Sciences, 14, 221- 228.
Bölümlerde Alıntı Yapılan Araştırmalar
Bulduk, S., & Erdoğan, S. (2012). The Effects of Peer Education on Reduction of the
HIV/ Sexually Transmitted İnfection Risk Behaviors Among Turkish University Students.
Journal of the Association of Nurses in Aids Care, 23(3), 233-43.
Emiroğlu, O. N., Baybuğa, M.S., Örsal, Ö., & Kesgin, M.T. (2007). Okul Sağlığı
Hemşirelerinin Mesleki Rolleri ve Hemşirelik Tanılarına İlişkin Algılamaları. Hemşirelikte
Araştırma Geliştirme Dergisi, 9 (2), 37-45.
Maheady, D. C. (1999). Jumping Through Hoops, Walking on Egg Shells: The

Experiences of Nursing Students with Disabilities. Journal of Nursing Education, 38(4), 162-
70.
Polat, C. (2005). Üniversitelerde Kütüphane Merkezli Bilgi Okuryazarlığı

Programlarının Geliştirilmesi: Hacettepe Üniversitesi Örneği (Doktora tezi, Hacettepe
Üniversitesi). Erişim: http://eprints.rclis.org/7479/1/TEZ-KOPYA.pdf
547
Aylaz, R., Güllü,E. & Güneş, G. (2008). Aerobik Yürüme Egzersizin Depresif
Belirtilere Etkisi. Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Elektronik Dergisi, 4(4),
172-177.
Mollaoğlu, M., Özkan-Tuncay, F., & Kars-Fertelli, T. (2011) İnmeli Hasta Bakım
Vericilerinde Bakım Yükü ve Etkileyen Faktörler. Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik
Yüksekokulu Elektronik Dergisi, 4 (3), 125-130.
Aydın, H.T., Yıldız, F.T., Karagözoğlu, Ş.& Özden, D. (2012). Hastaların Bakış
Açısıyla Kronik Obstrüktif Akciğer Hastalığı ile Yaşamak: Fenomenolojik Çalışma. İ.Ü.F.N.
Hem. Derg, 20 (3), 177-183
Cimete, G. (2002). Stress Factors and Coping Strategies of Parents with Children
Treated by Hemodialysis: A Qualitative Study. Journal of Pediatric Nursing, 17(4), 297-305.
Çapık, C., & Gözüm, S. (2012). The Effect of Web-Assisted Education and Reminders
on Health Belief, Level of Knowledge and Early Diagnosis Behaviors Regarding Prostate
Cancer Screening. Eur J Oncol Nurs, 16(1), 71-7.
Çelik, S., Kalkan, M., Gündoğdu, A. & Topal, H. (2012). Yoğun Bakım Hemşirelerinin
Ötenazi Hakkındaki Düşünceleri. DEÜHYO E-Dergi, 5(3), 101-109.
Çimen, S., Bahar, Z., Öztürk,C. & Bektaş, M. (2013). Türk ve Danimarkalı Hemşirelik
Öğrencilerinin HIV/AIDS’li Bireylere Bakım Vermeye Yönelik Tutumlarının
Karşılaştırılması. DEU Hemşirelik Yüksekokulu Elektronik Dergisi, 6 (3), 139-143.
Emiroğlu, O.N. (2000). Sağlık Personelinin Ve Toplumun Hemşirelik İmajı. Hemşirelik

Araştırma Dergisi, 1, 9-18.
Haney, O. M., & Erdogan, S. (2013). Factors Related to Dietary Habits and Body Mass
İndex Among Turkish School Children: a Cox’s İnteraction Model-Based Study. Journal of
Advance Nursing, 69 (6), 1346-1358. doi: 10.1111/j.1365-2648.2012.06126.x
Pender, L.R., & Fraizer, S.K. (2005). The Relationship Between Dermal Pressure
Ulcers, Oxygenation and Perfusion in Mechanically Ventilated Patients. Intensive Care and
Critical Care Nursing, 21, 29-38.
Sahin, N.H., Timur, S., Ergin, A.B., Taspinar, A., Balkaya, N.A., & Cubukcu, S. (2010).
Childhood Trauma, Type Of Marriage and Self-Esteem as Correlates of Domestic Violence in
Married Women in Turkey. J Fam Viol, 25, 661-668.
Yildirim-Sari, H., Yilmaz, M., Ozsoy, S., Kantar, M. & Çetingul, N. (2013).
Experiences of Parents with The Physical Care Needs at Home of Children With Cancer:A
Qualitative Study. Cancer Nursing, 30(5), 385-393.
Zincir, H., Erten, Z. K., Özkan, F., Seviğ, Ü., Bașer, M., & Elmalı, F. (2012). Prevalence
of Urinary Tract Infections and Its Risk Factors in Elementary School Students, Urol Int, 88,
548
194-197.
Ardahan, M.,& Bayık-Temel, A. (2011). Visual inspection with acetic acid in cervical
cancer screening. Cancer Nursing, 34(2), 158-163.
Edéll-Gustafsson, U., Arén, C., Hamrin, E. & Hetta, J. (1994). Nurses’ notes on sleep
patterns in patients undergoing coronary artery bypass surgery: a retrospective evaluation of
patient records. J Adv Nurs, 20(2), 331-6.
Elgie, R., Sapien, R., Fullerton, L., & Moore, B. (2010). School nurse online emergency
preparedness training: an analysis of knowledge, skills, and confidence. J Sch Nurs. 26(5), 368-
76.
Fowles, E.r., Bryant,M., Kim,SH.,Walker,L.O.,Ruiz,R.J.,Timmermen,G.M., & Brown,

A. (2011). Predictors of dietary quality in low-ıncome pregnant women: a path analysis. Nurs
Res, 60(5), 286-294.
Johansson, Y., Bachrach-Lindstrom, M., Carstensen, J. & Ek, A. (2008). Malnutrition

in a home-living older population: prevalence, incidence and risk factors. a prospective study.
Journal of Clinical Nursing, 18, 1354-1364.
Karabulutlu, E., Tan, M., Erdem, N. & Okanlı, A. (2005). Hemodiyaliz hastalarında
stresle baş etme ve sosyal destek. Anadolu Hemşirelik ve Sağlık Bilimleri Dergisi, 8(3), 56-66.
Keser-Özcan, N., & Bilgin, H. (2011). Türkiye’de sağlık çalışanlarına yönelik şiddet:
Sistematik derleme. Türkiye Klinikleri, 31 (6), 1442-56.
Matsui, M., Braun, K.L., & Karel, H. (2008). Comparison of end-of-life preferences
between japanese elders in the United States and Japan. J Transcult Nurs, 19 (2), 167-174.
Erişim: http://tcn.sagepub.com/content/19/2/167
Monsen, K. , Sanders, A., Yu, F., Radosevich, D., & Geppert, J. (2011). Family home
visiting outcomes for mothers with and without intellectual disabilities. Journal of Intellectual
Disability Research, 55 (5), 484-499.
Morse, S.R., & Fife, B. (1998). Coping with a partner’s cancer: adjustment at four
stages of the illness trajectory. Oncology Nursing Forum, 25(4), 751-760.
Özata, N. (2011). 7-11 yaş arası okul çocuklarına ‘Temel Yaşam Desteği Programının’
uygulanması. İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Halk Sağlığı Hemşireliği
Anabilim Dalı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul.
Ozturk, H., & Savaşkan, A. (2008). Hemşirelerin hizmet-içi eğitimlerle ilgili

yaşadıkları sorunlar, beklenti ve önerileri. İ.Ü.F.N. Hemşirelik Dergisi, 16(61), 41-49.
Park, J., & Kim, J. (2011). Effects of spinal health educational programs for elementary
school children. Journal for Specialists in Pediatric Nursing 16, 121-129.
549
Seçginli, S. (2007). Meme Kanserinde Erken Tanıya Yönelik Sağlığı Geliştirme
Programının Tarama Davranışlarına Etkisi. İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü,
Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
Tulman, L., Fawcett, J., Groblewski, L. & Silverman, L. (1990). Changes in functional
status after childbirth. Nurs Res., 39(2), 70-5.
Uskun, M., Öztürk, M., Kişioğlu, A.N., Kırbıyık, S. & Demirel, R. (2005). İlköğretim
öğrencilerinde obezite gelişimini etkileyen risk faktörleri, S.D.U. Tıp Fak.Derg., 12(2), 19-25.
Uymaz, P. (2012). Huzurevinde yaşayan yaşlılara uygulanan düşme önleme

programının değerlendirilmesi. İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Halk Sağlığı
Hemşireliği Anabilim Dalı. Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul.
Yılmaz, A., Kukul-Güven, F.M., Korkmaz, İ. & Karabulut, S. (2006). Acil serviste
akut zehirlenmelerin retrospektif analizi. C. Ü. Tıp Fakültesi Dergisi, 28 (1), 21-26.
Alyanak, İ.Y., Kardam, F., Koç. İ., & Ergöçmen, B. (2003). Gebeliği önleyici yöntem
kullanımına engel olan süreçler. Niteliksel araştırma: gebeliği önleyici yöntemler ve istemli
düşükler (ss. 31-55). Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, Ankara: Orkide
Basımevi.
Beck, C.T. (1998). Postpartum onset of panic disorder. Image - The Journal of Nursing
Scholarship, 30,131-135.
Civelek, Y., Ünalan, T., & Hancıoğlu, A. (2003). Gebeliği önleyici yöntem kullanımına
ilişkin bilgi “gerçek bilgi” mi? Niteliksel araştırma: gebeliği önleyici yöntemler ve istemli
düşükler (ss. 7-30). Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, Ankara: Orkide Basımevi.
Elo, S., & Kyngas, H. (2007). The qualitative content analysis process. Journal of
Advanced Nursing, 62 (1), 107-115.
Higgins, P. G., & Learn C. D. (1999). Health practices of adult Hispanic women.
Journal of Advance Nursing, 29 (5), 1105-12.
Ingram, D., & Hutchinson, S.A. (2000). Double binds and the reproductive and
mothering experiences of HIV-positive women. Qualitative Health Research, 10(1), 117-32.
Normann, H. K., Henriksen, N., Norberg, A., & Asplund, K. (2005). Lucidity in a
woman with severe dementia related to conversation: A case study. Journal of Clinical Nursing,
14, 891-896.
O’Brien L.G., & Wilkes L. (2007). Egyptian families caring for a relative with mental
illness: a hermeneutic study. International Journal of Mental Health Nursing,16 (6), 431-40.
Sharif, F., & Masoumi, S. (2005). A qualitative study of nursing student experiences of
clinical practice. BMC Nursing, 4 (6), 1-7.
550
Yuen, F. (1991). Case study of learning milieux: the modifying effect of the workplace.
Journal of Advanced Nursing, 16 (11), 1290-5.
Huang, C.Y., Tsai, L.Y., Tseng, T.H., Li, C.R., & Lee, S.(2013). Nursing students’
attitudes towards provision of sexual health care in clinical practice, J Clin Nurs. doi:
10.1111/jocn.12204.
Jessiman T., Cameron A., Wiggins M., & Lucas PJ. (2013). A qualitative study of
uptake of free vitamins in England, Arch Dis Child. May, 23.
Kır, K., Kılıç, S., Uçar, M., Açıkel, C., Göçgeldi, E., & Oğur, R. (2004). Erlerde obezite
prevalansının ve etkileyen faktörlerin saptanması, Gülhane Tıp Dergisi, 46 (3): 219-225.
Petrowski, K., Paul, S., Albani, C.,& Brähler, E. (2012). Factor structure and
psychometric properties of the trier inventory for chronic stress (TICS) in a representative
german sample, BMC Med Res Methodol., 12 (42): 3-10.
Sezgin, D.(2012). Yoğun Bakım Ünitelerinde Çalışan Hemşirelerin Kas İskelet Sistemi
İle İlgili Sağlık Sorunları ve İlişkili Faktörler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul
Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
Shakeri, M.T., Nomani, H., Ghayour, M., Sima, H.R, Gerayli, S., Shahbazi, S., Rostami,
S., & Meshkat, Z. (2013). The prevalence of hepatitis c virus in mashhad, Iran: a population-
based study, Hepat Mon. 12 (3): 3. Erişim: e7723. doi: 10.5812/hepatmon.7723.
Yılmaz, Y., Özsoy, S. A., & Ardahan, M. (2008). Annelerin sünnet hakkındaki davranış
ve bilgi düzeylerinin incelenmesi, Ege tıp dergisi, 47(3):93-10.
Aktaş, E. (2012). Çalışan Çocuklarda Deri ile İlgili Sorunlar ve İlişkili faktörler.
Yayınlanmamış Yüksek lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
Anderson L.S. (2008). Predictors of parenting stres in a diverse sample of parents of

early adolescents in high risk communities, Nurs Res., 57(75), 340-350.
Ardıç, A. (2008). Adölasanların Sağlıklı Yaşam Biçimi Davranışları. Yayınlanmamış

Yüksek lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
Bogardus’Social Distance Scale.(BCSDS).(2013). Bogardus social distance scale.

Erişim: http://www.csudh.edu/dearhabermas/bogardus02.htm.
Budin, W.C., Hoskins, C.N., Haber J. (2008). Education, counselling, and adjusment
among patient and partners: a randomized clinical trial, Nurs Res., 57:199-213.
Çelik, F. (2010). Türk Kızılayı’nda Çalışan Hemşirelerin Afetlere Hazır oluşluluk

Durumları. Yayınlanmamış Yüksek lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü,
İstanbul.
551
Dauphin, A.P., Guillemin, F., Virion, J.M., & Briancon, S. (1999). Bias and precision
in visual analogue scales: A randomized controlled trial, American Journal of Epidemiology,
150:10.
Erdoğan S., Nahçıvan N., Esin MN., Demirezen E., Coşansu, G., Bulduk S. Seçginli S.,
& Öztürk N. (2005). Halk sağlığı hemşireliği dersi uygulama rehberi. İstanbul: İstanbul
Üniversitesi Yayınları.
Esin, M.N. (1999). Sağlıklı yaşam biçimi davranışları ölçeğinin Türkçe’ye uyarlanması,
Hemşirelik Bülteni, 12:45.
Heavey, E., Moysich, K.B., Hyland, A., Druschel, C.M., & Sill, M.W. (2008).
Differences in pregnancy desire among pregnant female adolescents at a statefunded family
planning clinic, J Midwifery Womens Health, 53(1):45-52.
Kocaman, N., Özkan, M., Armay, Z., Özkan, S. (2007). Hastalık algısı ölçeğinin Türkçe
uyarlamasının geçerlilik ve güvenilirlik çalışması, Anadolu Psikiyatri Dergisi, 8:271-280.
Lam, T.P., Lam, K.F., Lam, E.W., Ku Y.S. (2013). Attitudes of primary care physicians
towards patients with mental illness in Hong Kong, Asia Pac Psychiatry., 5(1), 19-28.
Milli Eğitim Bakanlığı (MEB) (2012 b). Halkla ilişkiler ve organizasyon hizmetleri:
İçeriğine göre sorular, 342PR00041. Erişim:
http://www.csudh.edu/dearhabermas/bogardus02.htm.
Özsoy, S. A., Ardahan, M. & Özmen, D. (2007). Reliability and Validity of the
Colorectal cancer screening belief scale in Turkey, Cancer Nursing, 30 (2), 139-145.
Öztürk, N., Esin, M.N. (2011). Investigation of musculoskeletal symptoms and

ergonomic risk factors among female sewing machine operators in Turkey”, International
journal of industrial ergonomics, 41, 585-591.
Romero ve ark. (2013). The Spanish version of the position on nursing diagnosis scale:
cross-cultural adaptation and psychometric assessment. Journal of Advanced Nursing, Erişim:
doi: 10.1111/jan.12128
Şentürk, V., Arslan, E., & Çevik, A. (2006). Yatan hastalarda grup psikoterapisi
sürecinde iyileştirici etmenlerin “Q Sort Tekniği’’ ile değerlendirilmesi, Türkiye Klinikleri J
Med Sci, 26(3):232-9.
Uymaz, P.E., Nahcivan N. (2013). Yaşlılar için düşme davranışları ölçeği’nin geçerlik
ve güvenirliği, Florence Nightingale Hemşirelik Dergisi, 21 (1):22-32.
Bulduk, S., & Erdogan, S. (2012). The effects of peer education on reduction of the
HIV/sexually transmitted infection risk behaviors among Turkish university students. Journal
of the association of nurses in aids care, 23 (3), 233-43.
552
Cosansu, G., & Erdogan, S. (2013). Influence of psychosocial factors on self-care
behaviors and glycemic control in Turkish patient with type 2 diabetes. Transcultural Nursing,
25 (1): 51-59.
Dindar, I., & Erdogan, S. (2007). Screening of Turkish women for postpartum
depression within the first postpartum year: the risk profile of a community sample. Public
Health Nursing, 24 (2), 176–183.
Erdoğan, S., & Aktaş, A., Bayram, G.O. (2009). Sığınma evinde yaşayan bir grup
kadının şiddet deneyimleri ve baş etme yaklaşımları: Niteliksel bir çalışma. Uluslararası İnsan
Bilimleri Dergisi, 6:1. Erişim: http://www.j-
humansciences.com/ojs/index.php/IJHS/article/download/504/379
Erol, S., Erdoğan, S. (2008). Application of a stage based motivational interviewing

approach to adolescent smoking cessation: The Transtheoretical Model-based study. Patient
Education and Counseling, 72, 42–48.
Haney, O. M., & Erdogan, S. (2013). Factors related to dietary habits and body mass
index among Turkish school children: a Cox’s interaction model-based study. Journal of
Advance Nursing, 69 (6), 1346-1358. doi: 10.1111/j.1365-2648.2012.06126.x
Newhouse, R.P., Dearholt, S.L., Poe, S.S., Pugh, L.C., & White, K.M. (2007). John
Hopkins nursing evidence- based practice model and guidelines. Sigma Theta Tau
International, Indianapolis, Indiana.
Kurt, A.S., & Savaşer, S. (2011). Kanserli adolesanların algılanan stres düzeyine Re-
Mission video oyununun etkisi. İ.Ü. Florence Nightingale Hemşirelik Dergisi, 19 (3), 153-160.
Yürümezoğlu, H.A., & Kocaman, G. (2012b). Kanıta dayalı hemşirelik yönetimi

uygulamalarının hemşire iş doyumu örgütsel bağlılık ve işten ayrılma niyeti üzerine etkisi.
Yayınlanmamış Doktora tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İzmir.
553

Hemşirelikte Araştırma PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hemşirelikte Araştırma PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

HEMŞİRELİKTE ARAŞTIRMA

HEMŞİRELİK LİSANS TAMAMLAMA PROGRAMI

PROF.DR. NURSEN NAHCİVAN

PROF. DR. SEMRA ERDOĞAN

PROF. DR. MELEK NİHAL ESİN

DOÇ. DR. SELDA SEÇGİNLİ

DR. ÖĞR. ÜYESİ GÜLHAN COŞANSU

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ

HEMŞİRELİK LİSANS TAMAMLAMA PROGRAMI

Prof. Dr. Nursen Nahcivan

Prof. Dr. Semra Erdoğan

Prof. Dr. Melek Nihal Esin

Doç. Dr. Selda Seçginli

Dr. Öğr. Üyesi Gülhan Coşansu

Bu doküman İÜ AUZEF Hemşirelik Programında okutulmakta olan “Hemşirelikte

1. ARAŞTIRMAYA GİRİŞ VE ARAŞTIRMA SÜRECİ ......................................................... 1

 Bilim ve Hemşirelik Araştırmalarının Doğası

 Somut-Soyut Düşünce Bütünlüğü

 Soyut Düşünme Süreci

o İç Gözlem (İçe Bakış)

 Empirizm / Empirik Dünya

 Gerçekleri Test Etme /Araştırma

o Bilimsel Düşünce Yöntemleri

- Yordamak / Tahminde Bulunmak

 Hemşirelik Araştırmalarında Paradigmalar ve Yöntemler

 Pozitivist Paradigma / Nicel Araştırmalar

o Pozitif Bilimin Özellikleri

 Naturalistik Paradigma / Doğal Paradigma/ Nitel Araştırmalar

 Pozitivist ve Doğal Paradigmaların Birlikte Kullanıldığı Araştırmalar

 Hemşirelik Araştırmalarının Tarihsel Gelişimi

 Araştırma Süreci ve Aşamaları

 Araştırma Süreci ve Hemşirelik Süreci

 Nicel Araştırma Sürecinin Adımları

Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde edileceği

Araştırma ve Hemşirelikte araştırmanın Okuyarak/Araştırarak

Bilim ve Hemşirelik Bilimin doğasını Okuyarak/Araştırarak

Hemşirelik Pozitivist (nicel Okuyarak/Araştırarak

Hemşirelik Hemşirelik Okuyarak/Araştırarak

Araştırma Süreci ve Araştırma süreci Okuyarak/Araştırarak

 Gerçekleri Test Etme

 Nicel araştırma süreci

Bilindiği gibi, araştırma bilimsel gelişmenin en temel aracıdır. Hemşirelikte bilimsel

Bu ünitede, araştırma ve hemşireliğin doğası, birbiri ile ilişkileri ve hemşirelik

Bilimsel araştırma faaliyetleri, yaşanan deneyimler sırasında karşılaşılan problemlere

 Araştırma, bilimsel ilkeler doğrultusunda, dizgesel bir sorgulama süreci ile

 Araştırmacının düşünce ve değerlerinden bağımsız olarak doğru, yansız ve

 Araştırma, eleştiriye ve kendi kendini yenilemeye açık olmalıdır.

 Araştırmada ele alınan değişkenlerin ölçülebilir ve gözlenebilir olması, verilerin

 Araştırmada sadelik, yalınlık ve açık-seçiklik esas olmalıdır.

 Araştırma, doğal olay ve olgular arasındaki ilişkiyi ortaya koymalıdır (Bayık,

Yukarıdaki tanımlardan anlaşılacağı gibi, araştırma kelimesinin kökeni “yeniden

Hemşirelik, sağlığın ve bireysel yeterliklerin geliştirilmesi korunması, hastalık ve

Araştırma birçok disiplin tarafından yapılmaktadır, hemşirelik araştırmalarının

Özetle, hemşirelik araştırmalarının genel amacı, nitelikli araştırma sonuçlarını kanıta

Aşağıda, hemşirelik uygulamalarında bilimsel bilgilerin kullanılması halinde

Bakımın niteliği: Araştırma sonuçlarına dayalı bakım hemşirelik uygulamalarında

Profesyonellik: Hemşireliğin bilimsel bilgilere dayandırılması, hemşirenin kendi

Karar verme: Araştırma hemşirelik uygulamalarındaki belirsizliği azaltır, hemşirelik

Sorumluluk: Hemşirelerin topluma kaliteli bakım verme ve bakımı iyileştiren

Hemşireler profesyonel yaşamını zenginleştirmek için araştırma aktivitelerine dolaylı

1.2. Bilim ve Hemşirelik Araştırmalarının Doğası

Hemşirelikte bilimsel yaklaşımı anlamak için bilimin doğasını ve hemşirelik

1.2.1. Somut-Soyut Düşünce Bütünlüğü