eTeTà*ï ø£\e+&ç : https://www.facebook.com/pages/Yojana-journal ISSN : 0971-8729 e-mail: yojanatelugu@gmail.com e-mail: yojana.telugu@nic.

in

ôdô|º+ãsY, 2023
|üÁ<Ûëq dü+bÕ<ä≈£î\T
d”ìj·TsY dü+bÕ<ä≈£î\T
: eTH√C≤„Hé sêDÏ bÕ˝Ÿ
: |æ. ø£èwüí e+<äq
dü+|ü⁄{Ï : 51 dü+∫ø£ : 11
jÓ÷»q
dü+bÕ<ä≈£î&ÉT : eTVü≤eTà<é dæsêEB›Hé
e÷ Á|ü‹ì<ÛäT\T : nVü≤à<ëu≤<é : düTeTHé u…Hé @.eT#·Ã¤s;Y ÄH√uÛÑÁ<ë Áø£‘·y√ j·TqTÔ $X¯«‘·:
u…+>∑Tfi¯Ss¡T : j·TX¯«+‘Y wüV≤ü HêjYT; #ÓHï’Ó : dü+»jYT |òTü Àwt; (ñ‘·ÔeT uÛ≤yê\T nìïyÓ’|ü⁄\ qT+&ç sêyê*)
>∑TeVü‰{Ï : e÷s¡÷|òt Ä\+; ôV≤’ <äsêu≤<é : |æ. ø£èwüí e+<äq;
ø√˝Ÿø‘£ · : düT$T‘· #·Áø£e]Ô; eTT+usTT : dü+^‘ê >±&éuÀ˝Ò; á dü+∫ø£˝À...
‹s¡Teq+‘·|⁄ü s¡+ : düT<Ûä mdt q+ã÷Á~; »\+<Ûsä Y : leT‹
>∑>∑Hé B|t øösY <˚e>∑Hé; uÛÑTãH˚X¯«sY : Ç‹l dæ+>¥ sê<∏√&é. 1. kÕeTs¡ ú ´ ìsêàD |ü < ä ∆ ‹ <ë«sê dæ $ ˝Ÿ 7. $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ s¡ø£åD #·≥º+ 38
C≤sTT+{Ÿ &Ó’¬sø£ºsY (bıÁ&Éø£¸Hé) : &ç.¬ø.dæ. Vü≤è<äj·THê<∏é düØ«dt dü+düÿs¡D\T 5 8. Á|üC≤kÕ«eT´ |ü{Ïwü˜‘·˝À
ø£esY &çC…’Hé : _+<äT es¡à
- Áoìyêdt ø£{ÏøÏ‘·\ sêC≤´+>∑dü+düú\ bÕÁ‘· 41
<˚X¯+ m<äTs=ÿ+≥Tqï kÕe÷õø£, Ä]úø£ düeTdü´\ $düÔè‘·
#·s¡Ã≈£î jÓ÷»q ˇø£ y˚~ø£. Bìø√dü+ Á|üuÛÑT‘·« $<ÛëHê\ô|’ 2. »yêãT<ëØ‘·q+, Ä]úø£ |ü]bÕ\q 10 ` Ábıô|òdüsY õ. j·Tdt u≤CŸbÕjYT
|ü]o\q≈£î yê´kÕ\ s¡÷|ü+˝À yÓdüT\Tu≤≥T ø£*Œk˛Ô+~.
jÓ÷»q πøe\+ Á|üuÛÑT‘·« yêDÏì $ì|æ+#˚ u≤ø± ø±<äT. á
` –ØXŸ #·+Á<ä eTTs¡Tà 9. |ü]bÕ\Hê dü+düÿs¡D\T 43
e÷dü |üÁ‹ø£ nkÕ‡MT, u…+>±©, Ç+^¢wt, >∑T»sêr, Væ≤+B, 3. bÕs¡¢yÓT+≥T kÕúsT÷ dü+|òü÷\T 15 ` $. Áoìyêdt
ø£qï&É, eT\j·÷fi¯+, eTsê؃, ˇ&çj·÷, |ü+C≤;, ‘·$TfiŸ,
‘Ó\T>∑T eT]j·TT ñs¡÷› uÛ≤wü\˝À Á|ü#·T]+#·ã&ÉT‘·Tqï~. ` n˝≤j·÷ |ü⁄πsyê˝Ÿ 10. eTVæ≤fi≤ kÕ~Ûø±s¡‘· - Ç{°e* dü+düÿs¡D\T
N|òt m&ç≥sY ø±sê´\j·T+ : s¡÷+ HÓ+ãsY`660 4. ˝≤ ø£MTwüHé Ä|òt Ç+&çj·÷ 20 ` πsU≤ X¯s¡à 48
dü÷#·HêuÛeÑ Hé dæ.õ.z. ø±+ô|ø¢ ‡˘ ˝ÀBÛ s√&é ;
q÷´ &Û©ç `¢ 110003. bò˛Hé. 011`24362971. 5. Á|ü‘·´ø£å |üqTï dü+düÿs¡D\T 22 11. kÕúìø£bÕ\H˚ düT|ü]bÕ\q 53
á`yÓT˝Æ Ÿ : yojanace@gmail.com; ` ø£eT˝Òwt #·+Á<ä yêظï ` &Ü.|æ. yÓ÷Vü≤Hé sêe⁄
yÓuŸ ôd’{Ÿ : www.yojana.gov.in;
www.publicationsdivision.nic.in; 7. $C≤„q $|ü+∫ 31 12. MT≈£î ‘Ó\TkÕ ? 55
jÓ÷»q Ç+^¢wt s¡÷yéT HÓ+ 647, dü÷#·Hê uÛeÑ Hé, dæ.õ.z. &çõ≥˝Ÿ e´øÏ>Ô ‘∑ · düe÷#ês¡ |ü]s¡øDå£ #·≥+º 2023
ø±+ô|ø¢ ‡˘ ˝ÀBÛ s√&é q÷´&Û©ç `¢ 110003. ` &܈ˆ e÷qdt ø£èwüíø±+‘Y
13. ‘Ó\+>±q+ 57
dü÷#·q : á |üÁ‹ø£˝Àì $$<Ûä yê´kÕ\˝À yÓ\Te]+∫q 6. $ìjÓ÷>∑<ës¡T\T, yê´bÕsê\ ªH˚ø˘HêyéT|üPsY #Ós¡Te⁄μ |ü⁄qs¡T<ä∆s¡D
n_ÛÁbÕj·÷\T Äj·÷ yê´düøs£ \Ô¡ y˚ >±˙, Á|üuTÑÛ ‘ê«ì$ ø±e⁄. Á|üjÓ÷»Hê\ |ü]s¡ø£åD 33
yê´kÕ\˝À ñ|üj÷Ó –+∫q @ <˚XÊìøÏ #Ó+~qyÓH’ ê C…+&Ü\T,
e÷´|ü⁄\T øπ e\+ dü÷#·qÁbÕj·Ty˚T>±˙, n~Ûø±s¡ e÷´|ü⁄\qT ` s¡yé ˙‘Y øösY
Á|ü‹|òü*+#·e⁄. #·≥º|üs¡yÓTÆq dü÷∫ø£\T ≈£L&É ø±e⁄.
á |üÁ‹ø£˝À e#˚à Á|üø£≥q\˝Àì ìC≤ìC≤\qT bÕsƒ¡≈£î\T ù|J\ dü+K´ ` 60
eTT+<äT>± ìsê∆]+#·Tø√e\dæ+~>± eTq$. M{Ï˝À @
n+XÊìø° jÓ÷»q u≤<Û´ä ‘· eVæ≤+#·<Tä . Sales Emporia : New Delhi: Soochna Bhawan, CGO Complex, Lodhi Road;New
Delhi-110003 (Phone No: 011-24365610). Delhi: Hall No. 196; Old Secretariat;
#·+<ë : Delhi-110 054(Phone: 01123890205). Navi Mumbai: 201, BWing, 07thFloor,
jÓ÷»q e÷dü|üÁ‹ø£ @ uÛ≤wü<Ó’Hê dü+e‘·‡s¡ #·+<ë Kendriya Sadan, Belapur-400 614 (Phone: 022-27570686). Kolkatda: 8, Esplanade
s¡÷. 230/` $<˚XÊ\¬ø‘’ ˚ Çy˚ #·+<ëπs≥¢‘√ bÕ≥T, Ç+&çj÷· East-700 069 (Phone: 033- 22486696). Chennai: 'A' Wing, RajajiBhawan, Basant
b˛düTº yês¡T ìs¡ísTT+∫q msTTsY yÓTsTT˝Ÿ #ÛêØ®\qT #Ó*¢ùdÔ
Nagar-600 090 (Phone: 04424917673). Thiruvananthapuram:Press Road; Near
#ê\T.
Govt.Press-695 001 (Phone: 0471- 2330650). Hyderabad:Room No. 204,
q÷‘·q #·+<ë\T, s¬ q÷´e˝Ÿ, |òsæ ê´<äT\≈£î Second Floor, CGO Towers, Kavadiguda-500 080 (Phone:040-27535383).
dü+Á|ü~+#·+&ç : jÓ÷»q (‘Ó\T>∑T), s¡÷yéT.HÓ+. 204, Bengaluru: First Floor, 'F'Wing, Kendriya Sadan, Koramangala-560 034 (Phone:
dæ.õ.z. ≥esY‡, ø£yê&ç>∑÷&É, ôV’≤<äsêu≤<é ` 80. 080-25537244). Patna: Bihar State Co-operative Building, Asoka Rajpath-800 004
bò˛Hé. 040`29550352 ˝Ò<ë (Phone:0612-2675823). Lucknow: Hall No.1, Second Floor, Kendriya Bhawan,
á`yÓTsTT˝Ÿ : yojanatelugu@gmail.com; Sector-H, Aligunj-226 024 (Phone: 0522-2325455).Ahmadabad:4-C, Neptune
www.pdjucir@gmail.com Tower, 4th Floor, Nehru Bridge Corner, Ashram Road,Ahmadabad-380 009, (Phone:
079-26588669). Guwahati; House No. 4, Pension Para Road-781 003 (Phone:
030-2665090).

jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023 3

NÛ|òt m&ç≥sY‡ &Ódtÿ
jÓ÷»q
dü+bÕ<äø°j·T+
bÕ\q ˇø£ ø£fi¯
ªbÕ\qμ nqï $wüj·÷ìï ≈£î¢|üÔ+>± #ÓbÕŒ\+fÒ - ˇø£ <˚XÊìï, ˇø£ C≤‹ì nuÛÑT´qï‹ yÓ’|ü⁄,
XÊ+‹kÕeTs¡kÕ´\yÓ’|ü⁄ q&çù| ˇø£ ø£fi¯. #Ó’‘·q´+‘√ ≈£L&çq _Ûqï‘ê«ìï Á|ü‹_+_+#˚ ∫Á‘· j·Teìø£˝≤
ñ+&˚ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À bÕ\qqT kÕ–+#·&É+ ˇø£ düyê˝Ò ø±<äT, ˇø£ neø±X¯+ ≈£L&Ü. ø±\+ >∑&ç#˚ø=B›...
bÕ\q $düÔ ‹ì, n_Ûe ~∆ì, bÂs¡T\ Jeq Á|üe÷D≤\ yÓTs¡T>∑T<ä\qT |ü⁄qsY ìs¡«∫+#·&ÜìøÏ ñ<˚›•+∫q
#ê˝≤ dü+düÿs¡D\qT #·÷XÊ+.
ˇø£ düe÷»+ Á|ü>∑‹o\+>± e]∆\¢&ÜìøÏ dü+düÿs¡D\T ˇø£ nìyês¡´ #·s¡´. düe÷»+˝À ø=‘·Ô ‘·s¡+
ñ<äsTTdüTÔqï|ü⁄Œ&ÉT - n~ $dæπs düyêfi¯flqT m<äTs√ÿe&ÜìøÏ, ø=‘·Ô neø±XÊ\qT n+~|ü⁄#·TÃø√e&ÜìøÏ
dü+düÿs¡D\T ø°\ø£+. düe÷»+ ø√s¡T≈£î+≥Tqï$ ø±˙, Á|ü|ü+#· düs¡[øÏ nqT>∑TD+>± b˛e&ÜìøÏ>±˙,
n$ @yÓ’Hê ø±e#·TÃ... kÕe÷õø£ $<ÛëHê\≈£î ‘·>∑Z≥Tº>± mìïø£\ e´edüúqT dæ<ä∆+ #˚düTø√e&É+ qT+N,
|üsê´es¡D |ü]s¡ø£åD #·s¡´\<ëø± á dü+düÿs¡D\qT $düÔ]+|ü#˚j·Te#·TÃ. Á|ü»\≈£î, Á|üuÛÑT‘ê«ìø° eT<Ûä´
n+‘·sê\T ‘·–Z+#·&ÜìøÏ ñ|üø£]+#˚ - bÂs¡T\ Á|ü‹düŒ+<äqqT düyÓ÷<äT #˚j·T&ÜìøÏ M˝…’q Ç->∑e¬sïHé‡
qeT÷Hê\‘√ eTq+ |ü]es¡Ôq dü+düÿs¡D\qT neT\T #˚düT≈£î+≥THêï+. Bìe\¢ á &çõ≥˝Ÿ j·TT>∑+˝À
... bÂs¡T\ Vü≤≈£îÿ\≈£î nedüs¡yÓTÆq s¡ø£åD\T ø£*Œdü÷ÔH˚ <ë|ü]ø±\≈£î neø±X¯+ ˝Òì Á|üuÛÑT‘·« |üìrs¡TqT,
bÕs¡<äs¡Ùø£‘·qT ñ+&˚≥≥Tº #·÷düTø√e#·TÃ.
Ä]úø£ dü+düÿs¡D\T uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï Á|ü|ü+#·|ü≥+MT<ä $q÷‘·ï+>± Ä$wüÿ]+#êsTT. 1990 ˝À Á|üy˚X¯ô|{Ϻq düs¡∞ø£s¡D $<ÛëHê\‘√ - $<˚o
ô|≥Tºã&ÉT\≈£î <ë«sê\T ‘Ós¡T#·T≈£îHêïsTT. ‘·‘·Œ¤*‘·+>± Ä]úø£e ~∆øÏ, nH˚«wüD\≈£î }‘·+ \_Û+∫+~. 2017Hê{Ï dü+düÿs¡D\˝À #Ó|ü⁄Œø√<ä–q~ -
edüTÔ, ùdyê |üqTï (õmdt{Ï). Ç~ |üs√ø£å |üqTï\ dü+øÏ¢wüº‘·qT ‘=\–+∫+~. n+#·Hêø£≥º>∑\ |üqTï $<ÛëHêìøÏ ÄkÕÿs¡+ \_Û+∫+~. Bì‘√
düT\uÛÑ‘·s¡ yêDÏ»´+ }|ü⁄ n+<äT≈£î+~.
»yêãT<ëØ‘·q+ nH˚~ eTs√ ø°\ø£ ø√D+. eTq≈£îqï |ü\T e´edüú\ <ë«sê Bìì ã˝Àù|‘·+ #˚düT≈£î+≥THêï+. mìïø£\ dü+|òüT+, ø±+Áb˛º\sY
n+&é Ä&ç≥sY »qs¡˝Ÿ, C≤rj·T e÷qe Vü≤≈£îÿ\ dü+|òüT+e+{Ï sêC≤´+>∑ e´edüú\ bÕÁ‘· BìøÏ Á|üã\ ‘êsêÿD+. Á|üC≤kÕ«eT´|ü<ä∆‹˝À »yêãT<ëØ
bÕ\Hê e´edüú |üì#˚j·T&ÜìøÏ Ç~ #ê˝≤ nedüs¡+. m|ü⁄Œ&ÉsTT‘˚ eTq+ Ç->∑e¬sïHé‡ ù|]≥ m\Áø±ºìø˘ kÕ+πø‹ø£ düVü‰j·T+‘√ bÕ\q kÕ–+#·&É+
yÓTT<ä\Tô|{≤ºyÓ÷ - bÕ\Hê e´edüú Áø£eTã<ä∆+ nsTTb˛sTT+~, ô|+&ç+>¥ ô|ò’fi¯ófl#ê˝≤es¡≈£î ‘·–Zb˛j·÷sTT, ùde\T n+~+#˚ kÕeTs¡∆´+ ≈£L&Ü
ô|]–+~. n+fÒ - Á|ü»\ Á|ü‹düŒ+<äq ‘·ø£åD+ n+<äT‘·T+&É&É+‘√ bÂs¡T\≈£î, Á|üuÛÑT‘ê«ìø° eT<Ûä´ n+‘·s¡+ ≈£L&Ü ‘·–Zb˛e&ÜìøÏ &çõ≥˝Ÿ y˚~ø£\T
ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·THêïsTT.
Ç~ dü+πøåeT ø±s¡´Áø£e÷\ ø±\+. á düeTj·T+˝À Á|üy˚X¯ô|{Ϻq |ü\T ø±s¡´Áø£e÷\T u≤>± y˚>∑e+‘·+>± neT\e⁄‘·THêïsTT. u≤´+≈£î, ;e÷
ùde\e+{Ï$ »qkÕe÷q´+˝À n+<ä]ø° n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ rdüT≈£îsêe&ÜìøÏ Á|ü<ÛëqeT+Á‹ »Hé <ÛäHé jÓ÷»q (|æm+C…&çyÓ’), ãVæ≤s¡+>∑ eT\ eT÷Á‘·
$düs¡®q ˝Òì <˚X¯+>± uÛ≤s¡‘Y qT r]Ã~<ä›&ÜìøÏ Á|üy˚X¯ô|{Ϻq dü«#·Ã¤ uÛ≤s¡‘Y n_Ûj·÷Hé e+{Ï$ á ~X¯>± eT+∫ |òü*‘ê\qT dü‘·«s¡+ n+~+#êsTT.
n˝≤π> Ç|ü⁄Œ&ÉT ‘êC≤>± e´øÏÔ>∑‘· >√|ü´‘·≈£î, e´øÏÔ>∑‘· düe÷#êsêìøÏ uÛÑÁ<ä‘· ø£*Œ+#·&ÜìøÏ s¡ø£åD #·≥º+ ø=‘·Ô>± rdüTø=düTÔHêï+. düe÷#ês¡+ MT<ä
<ëì dü«+‘·<ës¡T≈£î ìj·T+Á‘·D ñ+#·&ÜìøÏ Ç~ M\T ø£*ŒdüTqÔ ï~. n+fÒ bÂs¡ Vü≤≈£îÿ\ s¡øD å£ ≈£î düV‰ü j·T|ü&TÉ ‘·÷, &çõ≥˝Ÿ ˝≤yê<˚M˝À¢ $X¯«dü˙j·T‘·
ø£*ŒdüTÔqï á @sêŒ≥T - Á|ü|ü+#· düe÷#ês¡ s¡ø£åD ìã+<Ûäq\≈£î nqT>∑TD+>± uÛ≤s¡‘Y qT >√|ü´‘·|ü≥¢ #Ó’‘·q´eTTqï Ä<ÛäTìø£ <˚X¯+>± ì\T|ü⁄‘·Tqï~.
ø£s¡Ôe´ø±˝Ÿ dü÷Œ¤]Ô‘√.. yÓ’uÛÑy√ù|‘·yÓTÆq uÛÑ$wü´‘·TÔ≈£î ñeTà&ç Á|üj·T‘êï\qT bÕ\Hê dü+düÿs¡D\T Á|ü‹_+_düTÔHêïsTT. ø£s¡Ôe´, Á|ü>∑‹ dü÷Á‘ê\‘√
bÂs¡T\T u≤<Û´ä ‘·\|ü≥¢ ÁøÏj÷· o\+>± ñ+&É&+É ‘√, uÛ$Ñ wü´‘·TÔ ÄXÊ»qø£+>± ø£ì|ædTü qÔ ï~. á ~X¯>± #ê˝≤ dü+dü\ú T, sê»´+>∑ e´edü\ú T-bÕs¡<sä Ù¡ ø£‘,·
dü$Tà[‘·+, »yêãT<ëØbÕ\q e+{Ï yê{Ï‘√ e÷sêZìï düT>∑eT+ #˚dTü HÔ êïsTT. bÂs¡ uÛ≤>∑kÕ«eT´+, düT|ü]bÕ\q ø£*dæ ñeTà&ç>± düe÷»+ Á|üj÷Ó »q+
bı+<ä&ÜìøÏ M\sTTq uÛ≤s¡‘Y |ü]es¡Ôq ø£<∏ä≈£î á dü+düÿs¡D\T Áoø±s¡+ #·T&ÉT‘·THêïsTT. düe÷q‘·«+, Á|ü>∑‹ì kÕ~Û+#˚ dü+düÿs¡D\qT ñeTà&ç>±
kÕ~Û+#·Tø√e&É+|ü≥¢, <˚X¯+˝À bÕ\q|ü≥¢ ªjÓ÷»qμ á HÓ\ dü+∫ø£ MT≈£î $düÔ ‘·yÓTÆq ne>±Vü≤qqT ø£*ŒdüTÔ+~. <˚X¯+˝À |ü\Tn+XÊ\ô|’q
Ç{°e\ Á|üy˚X¯ô|&ÉT‘·Tqï dü+düÿs¡D\ H˚|ü<∏ä´+˝À - dü+düÿs¡D\qT Á|üy˚X¯ô|≥º&ÜìøÏ u≤<Ûä´‘· eVæ≤düTÔqï dü+düú\≈£î #Ó+~q $wüj·T |ü]C≤„q+
ñqïyês¡T sêdæq yê´kÕ\T n+~düTÔHêï+.
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023 4
 Á|ü<Ûëq yê´dü+

ˇø£ ã÷´s√Áø±{Ÿ s¡÷bı+<˚ Áø£eT+

kÕeTs¡ú´ ìsêàD |ü<ä∆‹ <ë«sê dæ$˝Ÿ düØ«dt dü+düÿs¡D\T
ˇø£ dü+øÏw¢ ºü Á|üC≤‘·+Á‘· bÕ\Hê e´edü,ú m<äT>∑T<ä\ Ä•k˛Ôqï Á|üC≤esêZ\ ($<˚XÊ\˝À ñ<√´>±\T #˚dTü qÔ ï eTqyê]‘√ ø£*|æ) ‘√ ≈£L&çq
n‘·´+‘· yÓ$’ <Û´ä uÛ]Ñ ‘·yTÓ qÆ düe÷C≤ìï bÕ*+#·&ÜìøÏ dæ$˝Ÿ düs¬ «+{Ÿ, ùde\+~+#˚ $<Ûëq+, j·÷e‘Y dæ$˝Ÿ düØ«ùd eTs√ s¡÷|ü+ <ë\Ãe*‡
e⁄+≥T+~. ª$TwüHé ø£s¡àjÓ÷–μ ˇø£ ñqï‘√<√´– ( ã÷´s√Áø±{Ÿ ) ì n≥º&ÉT>∑T qT+∫ ì]à+#ê\qTø√e&É+ ˝Ò<äT. $TwüHé ø£s¡àjÓ÷– <ë«sê,
ìj·TeTã<äT&∆ q’Ó ªã÷´s√Áø±{Ÿμ... ªìj·TeT+ qT+∫ bÕÁ‘·μ (s¡÷˝Ÿ ≥T s√˝Ÿ ) øÏ e÷s¡TŒì d”«ø£]+∫ ˇø£ düV‰ü qTuÛ÷Ñ ‹ |üsT¡ &Óq’ Á|üuTÑÛ ‘√«<√´–
(dæ$˝Ÿ dü¬s«+{Ÿ) >± |ü]es¡Ôq #Ó+<ë*. ªuÛ≤>∑kÕ«$Tμ dü÷Œ¤]Ô, Á|üuÛÑT‘·« ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T - bÂs¡T\ q&ÉTeT qTqï $XÊ«dü ˝À|ü+, qeø£\Œq,
Á|üuÛ≤ee+‘·yÓTÆq ùde\ n+<äCÒ‘· ... M{ÏøÏ Á|üuÛÑT‘·«+ Çk˛Ôqï ÁbÕ<Ûëq´+ ªbÂs¡T˝Ò eTT+<äT ªnqï ìã<ä∆‘·ì dü÷∫düTÔqï~. kÕ+Á|ü<ësTTø£μ
ìj·TeTã<ä∆ ã÷´s√Áø±{Ÿ qT+∫ ªbÕÁ‘· #ê*‘· (s√˝Ÿ Á&çyHÓ )é Á|üuTÑÛ ‘√«<√´–μ >± |ü]es¡qÔ #Ó+<ä&+É nH˚~ @Hê{Ï qT+#√ nedüsy¡ TÓ qÆ , Á|üC≤
dü+øπ eå ÷ìøÏ eTTK´yÓTqÆ dü+düÿs¡D.
Áoìyêdt ø£{ÏøÏ‘·\ : &Ó’¬sø£ºsY, ˝≤˝ŸãVü‰<ä÷sY XÊÅdæÔ H˚wüq˝Ÿ nø±&ÉMT Ä|òt n&çàìÅùdºwüHé, eTTk˛‡Ø, ñ‘·ÔsêK+&é
Á|üC≤kÕ«eT´ Á|üuÛÑT‘·«+˝À dæ$˝Ÿ düØ«dt Á|üuTÑÛ ‘ê«\qT) »yêãT<ëØ>± #˚dTü ≈£î+≥T+~. düs¡«Á‘ê e⁄qï ìs¡«#·Hêìπø |ü]$T‘·+.
ˇø£ eTTK´yÓ T Æ q e´edü ú . $<Û ë Hê\T á e´edüú ‘·q nH˚ø£ #·s¡´\ <ë«sê - ÁbòÕHé‡ ˝À 18 e X¯‘ê_›˝À C≤øÏ«dt >ö¬sï
s¡ ÷ bı+~+#· & É + ˝À, Á|ü » \≈£ î bÕ\q, ø±s¡´ìs¡«Vü≤D XÊKøÏ kÕj·T|ü&TÉ ‘·T+~ ; ‘·ìF Á|üy˚X¯ô|{Ϻq ªã÷´s√Áø±{Ÿμ nH˚ |ü<ëìøÏ
dü+øπ eå T+ #˚sy¡ ù˚ d ø±s¡´Áø£e÷\ <ë«sê yê{Ïì Á|ü Á øÏ j · T \ <ë«sê XÊdü q e´edü ú ø Ï j·T÷s√|æj·THé s¡÷|ü+ Áô|ò&É]ø˘ ~ Áπ>{Ÿ
neT\T |üs¡#·&É+˝À, e´edüú ìs¡«Vü≤D kÕj·T|ü&TÉ ‘·T+~, ˇø£ y˚Ts¡≈î£ , sêC≤´ìøÏ eTs√ bÕ\q˝À Á|ücÕ´˝À ne‘·]+∫+~. Ç~ e÷ø˘‡
dü Ø «dü T \qT n+~+#· & É + ˝À sê»ø° j · T n+>∑yTÓ qÆ Hê´j·T e´edüøú ° kÕj·T|ü&TÉ ‘·T+~. yÓuŸ uÛ≤eqì, n‘·qT ÄbÕ~+∫q \ø£Då ≤\qT
ø±s¡´ìs¡«Vü≤D XÊKøÏ düVü‰j·T|ü&É≥+ Bì Á|ü C ≤ dü + ã+<Û ä ø±sê´#· s ¡ D ˝À ˝Ò < ë düTŒ¤]+|üCdÒ Tü +Ô ~ . ø±ã{Ï,º Ç~ ‘·q Ä<ÛTä ìø£
u≤<Ûä´‘·. á e´edüú ‘·q $»j·Te+‘·yÓTÆq |ü]bÕ\q˝À Á|ü‹ #√{≤, Á|ü‹ <äX¯˝À Ç~ s¡ ÷ |ü + ˝À ˝≤+#Û · q yÓ T Æ q , ne´øÏ Ô > ∑ ‘ · ,
ø±sê´\ <ë«sê ø±s¡´ìs¡«Vü≤D XÊKøÏ, XÊdüq ñqï|üŒ{Ïø°, ã÷´s=Áø£dæ >∑T]+∫q ÁbÕNq ìj·TeTã<ä∆, bÕs¡+|ü]ø£ bÕÁ‘·>± ø£q|ü&ç -
$<ÛëHêìøÏ Á|ü»\ eT<䛑·TqT ø=ì ‘ÓdüTÔ+~; n_ÛÁbÕj·T+ Á|üø±s¡+-Ç~ ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ ‘· s ¡ # · T >± ˇø£ HÓ ¬ > {Ï y é n_Û Á bÕj· ÷ ìï
yÓ|’ ˝üò ≤´\ <ë«sê bÕs¡y¢ TÓ +≥Ø ‘·ìF dü+dü\ú øÏ πøåÁ‘êìøÏ ùde\+~+#˚ Á|üC≤ã +<ëìπø ø£\>∑CÒdüTÔ+~. M{Ï‘√q÷, 1854 Hê{Ï HêsYÔ
‘· q qT ‘êqT (|ü s √ø£ å + >± mìï¬ ø ’ q |ü]$T‘·yTÓ +Æ ~. n+<äTø£ì á |ü]o\q Á|ü»˝À¢ ø√{Ÿ ]b˛sYº n_ÛÁbÕj·÷\‘√q÷ Á|üu≤Û $‘·yTÓ qÆ
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023 5
uÛ≤s¡‘· dæ$˝Ÿ düØ«dt 1858 ˝À ø°«Hé‡ &çøsπ¢£ wüHé
|ò*ü ‘·+>± @s¡Œ&çq|üŒ{Ï qT+∫ kÕs¡«Á‹ø£ b˛{°
|üØø£\å ˝À ø£qã]#˚ Á|ü‹uÛ≤ dü÷Á‘·+ Ä<Ûës¡+>±
ø=qkÕ>∑T‘·÷ edüTÔqï~.
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ ˝Àì 14 e |ü]#˚Ã<¤ +ä
j·T÷ìj·THé |ü_¢ø˘ düØ«dt ø£$TwüHé, sêÁcÕº\
ø£ $ Twü H é \ @sêŒ≥TøÏ . ‘· < ë«sê
Ábıô|òwüq*»+øÏ eT<䛑·Tì#˚à düeTÁ>∑yÓTÆq
s¡ø£åD\‘√ düeTs¡úyÓTÆq ª|ü_¢ø˘ düØ«dtμ øÏ
neø±X¯+ ø£*ŒdüTÔqï~. á dü÷ú\ Á|üD≤[ø£
øÏ+<ä Ç+&çj·THé ªã÷´s√Áø±{Ÿμ Áø£eT•ø£åDøÏ,
ìj·T+Á‘·DøÏ, dü+|üPs¡í |üs´¡ y˚øDå£ øÏ ˝Àã&çe⁄+&˚
ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ XÊK øÏ #Ó+~q ÁbÕDÏ.
Á|ü|ü+#·+˝À Ç‘·s¡ <˚XÊ˝À¢ ã÷´s√Áø£dæ øÏ
ùde\+~+#˚ düeT ñ<√´>∑T\ ‘√ b˛*ùdÔ
n‘·ìøÏ m≈£îÿe ªùd«#·Ãμ e⁄+~ (ñ<ëVü≤s¡DøÏ
- j·TT mdt m ˝À Vü‰#Y Äø˘º ø£]ƒq yÓTÆq
|ü]$T‘·T\T $~ÛdüTÔ+~). n‘·&ÉT nH˚ø£
uÛÑ÷$Tø£\T ìs¡«Væ≤+#ê*‡ e⁄+≥T+~. n$
|üP]Ô>± ø±s¡´ ìs¡«Vü≤DøÏ ˝Ò<ë ø±«õ - $wüjT· +˝À bÂs¡T\ dü+‘· |æÔ ‘·≈î£ ÿe>± e⁄+~. bÕ*+#·&ÜìøÏ dæ$˝Ÿ dü¬s«+{Ÿ, ùde\+~+#˚
E&ûwæj·T˝Ÿ øÏ #Ó+~qyÓ’Hê... #ê˝≤ yê{Ï á dü+øÏw¢ yºü TÓ qÆ , ø=ìï dü+<äsꓤ˝À¢ ndüŒwüyº TÓ qÆ , $<Ûëq+, j·÷e‘Y dæ$˝Ÿ düØ«ùd eTs√ s¡÷|ü+
dü«uÛ≤e+, $düÔ ‹ $düŒwüº+>± ìs¡«∫+#·ã&ç Ç+&çj·THé ã÷´s√Áø£d” bÕÁ‘· ãVüQfi¯‘·«+ <ë\Ãe*‡ e⁄+≥T+~. $q÷‘·ï |ü<∏äø£yÓTÆq
e⁄+≥T+~. ø=ìï bÕÁ‘·˝À¢ n‘·&TÉ , bı*{Ïø˝£ Ÿ kÕeTs¡ú´ ìsêàD Á|üÁøÏj·Tì øÏ¢wüº+ #˚düTÔ+~. $TwüHé ø£s¡àjÓ÷–˝À á n+XÊ\ìï+{Ï˙
m–®≈£L´{Ïyé‡ øÏ yêfi¯fl kÕº|òt ôVA<ë˝À¢ dü+<äsꓤìøÏ, bÕÁ‘·øÏ ‘·–q dæ$˝Ÿ düs¬ «+{Ÿ ì |ü]wüÿ]+#·&É+ »]–+~. ã÷´s√Áø£d” ì
kÕj·T|ü&TÉ ‘·Tqï|ü⁄Œ&ÉT, ø±«õ- bı*{Ïø˝£ Ÿ bÕÁ‘· m˝≤ ‘· j · ÷ s¡ T #˚ j · ÷ ˝≤ nqï n&ÉT>∑TqT+∫ ì]à+#ê\ì $TwüHé ø£sà¡ jÓ÷–
ìs¡«Væ≤+#ê*‡ e⁄+≥T+~. @~ @yÓTqÆ |üŒ{Ïø,° njÓ÷eTj·÷ìøÏ <ë] rdüTÔ+~. n˝≤, uÛ ≤ $+#· & É + ˝Ò < ä T . Ç~ |ò ü * ‘ê‘· à yê<ä
#ê˝≤es¡≈£î ã÷´s√Áø±{Ïø˘ |üì, kÕù|ø£å+>±, ªã÷´s√Áø±{Ÿ ì s¡÷bı+~+#˚μ ø£seÔ¡ ´+ nH˚ø£ Ä<Ûë]‘·+. dæ$˝Ÿ düØ«dt ìsêàD e´edüú jÓTTø£ÿ
ª#˚j·÷*‡q$μ, ª#˚j·T≈£L&Éì$μ nH˚yê{ÏøÏ düyêfi¯ó¢, Çã“+<äT\‘√ ≈£L&ÉTø=qï~. yÓ’$<Ûë´ìï, dü+øÏ¢wüº‘·ì n+^ø£]dü÷ÔH˚,dæ$˝Ÿ
dü+ã+~Û+∫q dü÷Á‘ê\T düŒwüº+>± e⁄qï kÕúsTTøÏ dü]|ü&Éì (e´≈£îÔ\) düeTdü´ì düs¬ «+{Ÿ - bÂs¡Tì dü+>∑eT kÕúq+ e<ä› kÕeTs¡´ú
ªìj· T eT ìã<ä ∆ y Ó T Æ q Á|ü < ˚ X Ê\μ ˝À |ü]wüÿ]+#˚+<äT≈£î ªdüs¬ q’ |üìøÏ düs¬ q’ eTìwæμ ìsêàD+ <ë«sê, Á|ü e s¡ Ô q , yÓ ’ K s¡ T \T,
dü + uÛ Ñ $ dü T Ô + ~. Çø£ ÿ &É , bÂs¡ T \T ˝Ò < ë ø±yê* nH˚ dü\Vü‰ bÕ‘·ã&çb˛sTT+~. Ç~ kÕeTsêú´\qT |ü]es¡qÔ #Ó+~+#·&+É <ë«sê
uÛ≤>∑kÕ«eTT\‘√ dü+|üs¡ÿ+ (Ç+≥sY ù|òdt) #˚jT· &É+ ø£Hêï #Ó|Œü &É+ düT\Te⁄. ˇø£ dü+øÏw¢ ºü Ç~ n+#Ó \ +#Ó \ T>± Á|ü j Ó ÷ »Hê\T
kÕù|ø£å+>± |òüTs¡¸Ds¡Væ≤‘·+>±, ñ+&Ü\ì Á|üC≤‘·+Á‘· bÕ\Hê e´edü,ú m<äT>∑T<ä\ Ä•düTqÔ ï kÕ~Û+#ê\ì uÛ≤$düT+Ô ~. $TwüHé Á|üdTü ‘Ô e· TTqï
uÛ≤$kÕÔeTT. ∫Á‘·y˚T$T≥+fÒ nqTuÛÑe+ Á|üC≤esêZ\ (Ç|ü⁄Œ&ÉT ~q~q+ ô|]–b˛‘·Tqï dæ$˝Ÿ düØ«dt ì d”«ø£]dü÷ÔH˚-1. Á|ües¡Ôq,
Ç+<ä T ≈£ î $s¡ T <ä ∆ + >± e⁄+~. HêD´‘· , $<˚XÊ\≈£î yÓfi‚flyê]ì ø£*|æ) ‘√ ≈£L&çq yê´eVü‰]ø£ |ü]C≤„q+, |üìπøåÁ‘·+...á Ár
düeTj·÷qT≈£L\‘·, ùde\+~+#˚ $<ÛëHê\ n‘·´+‘· yÓ’$<Ûä´ uÛÑ]‘·yÓTÆq düe÷C≤ìï &Ó’yÓTq¸q˝Ÿ HÓ’|ü⁄D≤´\≈£î ÁbÕ<Ûëq´$Tdü÷Ô
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023 6
e´øÏÔø.Ï 2. dæ$˝Ÿ düØ«dt ì Á|üC≤„e+‘·+,
ìs¡ + ‘· s ¡ HÓ ’ | ü ⁄ D´ ñqïrø£ s ¡ D ‘√
nqT≈£L\‘·eT+ >±$+∫ dæ$˝Ÿ düØ«dt
dü«uÛ≤yêìøÏ. 3. ªs¡÷˝Ÿ qT+∫ s√˝Ÿμ øÏ |ü]es¡qÔ
#Ó + ~+#· & É + <ë«sê n~ n+~+#˚
ùde\≈£î...|ü<äTqTô|&ÉT‘·T+~. á eT÷&ÉT
e÷s¡TŒ\T eTÚ*ø£yTÓ qÆ $, $kÕÔs+¡ >± Á|üu≤Û e+
#·÷|ü>∑\$ ≈£L&Ü.
$TwüHé ø£sà¡ jÓ÷– <ë«sê, ìj·TeTã<äT&∆ q’Ó
ªã÷´s√Áø±{Ÿ... ªìj·TeT+ qT+∫ bÕÁ‘·μ
(s¡÷˝Ÿ ≥T s√˝Ÿ) øÏ e÷s¡TŒì d”«ø£]+∫ ˇø£
düVü‰qTuÛÑ÷‹ |üs¡T&Ó’q Á|üuÛÑT‘√«<√´–(dæ$˝Ÿ
düs¬ «+{Ÿ) >± |ü]es¡qÔ #Ó+<ë\ì Ä•+#·&+É
»s¡T>∑T‘√+~. Ç~ #˚j·T&É+ ø£Hêï #Ó|üŒ&É+
dü T \Te⁄. $XÊ\yÓ T Æ q _Û q ï uÛ Ö >√[ø£
ÁbÕ+‘ê\˝À $$<Ûä kÕ+düÿ ‹ø£ Ä#êsê\˝ÀøÏ
#=#·TÃ≈£îb˛sTT , $_Ûqï kÕe÷õø£ <ä cÕº+‘ê\
ne>±Vü≤q‘√ $~Û ìs¡«Væ≤dü÷Ô, |ü<˚|ü<˚
#˚j÷· *‡ e#˚Ã ndü+U≤´ø£ |üqT\qT ø£*–e⁄qï
ˇø£ ô|<ä› ã÷´s√Áø±{Ïø˘ j·T+Á‘ê+>∑+- Á|ü‹
ˇø£ÿ |üì kÕúsTT˝À ˇπø s¡ø£yÓTÆq HêD´‘·ì
m˝≤ n+~+#·>∑\<äT.
Ç~ ªs¡÷˝Ÿ qT+∫ s√˝Ÿμ øÏ e÷s¡TŒ øÏ
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023
dü+ã+~Û+∫q eTTU≤´+X¯+, düyê\T. ô|ø’ Ï Ç~
edüTÔ>∑‘· / ne´øÏÔ>∑‘· <ä ø£Œ<∏ëìï e÷ìŒ+∫,
bÂs¡T\ &çe÷+&é ì $#·ø£åD‘√, dü+düÿ ‹ô|’
ì]à‘·yÓTÆq Á|ü‹düŒ+<äq‘√ ≈£L&çq ø=‘·Ô
#·÷|ü⁄‘√ #·÷ùd~>± ø£ì|ædü÷ÔHêï-ìC≤ìøÏ
\ø£˝å ≤~ ñ<√´>∑T\ / u≤<ÛTä ´\ dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô
|üPs¡«ø£ ø±sê´#·s¡D Ç+<äT˝À ì_&ûø£ ‘·yÓTÆ
e⁄+~. $&ç$&ç>± #·÷&É≥+ n+‘·sꓤ>∑yÓTÆ
e⁄qï á$<Û ë q+ &Ó * eØ kÕú s TT˝À
$~Ûìsê«Vü≤ø£ ñ<√´>∑ÁX‚DÏ ˝Àì ì]¢|Ôü yÓK’ ]ì
dü]~<˚›+<äT≈£î yÓqTø£≈£î ‹]–#·÷düTÔ+~.
yÓTT≥ºyTÓ T<ä≥ ìπs•› +#˚ ( Ç+|æøπ¢ wüH)é ô|<ä›
e÷s¡TŒ @$T≥+fÒ ã\V”≤q |ü&çq |æs¡$T&é
ô|’ qT+∫ »]ù| |üs¡´y˚ø£åD, ìj·T+Á‘·D,
e÷s¡<Z sä Ù¡ q+ qT+∫ -e÷s¡TŒ ~X¯>± &Ó*eØ
bÕsTT+{Ÿ e<ä› ìs¡sí TT+∫q ‘·–q »yêãT<ëØ
‘·q+‘√ ≈£L&çq øÏ+~ kÕúsTT &Ó*eØøÏ
eTs¡\&É+. n‘·´+‘· _Ûqï‘·«+ ø£\ eTq
<˚X+¯ ˝À, |ü{wÏ yºü TÓ qÆ Ä<˚XÊ\ e´edü,ú eT<Û´ä dü,ú
~>∑TeuÛ≤>±˝À¢ ã˝Àù|‘·yTÓ qÆ , ‘·>T∑ kÕeTsêú´\T
eTq≈£î ø±yê*-n+<äTøπ Á|ü‹ dæ$˝Ÿ düs¬ «+{Ÿ
kÕúsTT˝À kÕeTs¡´ú dü »qøÏ ÁbÕ<Ûëq´+. Ç|üŒ{Ï
es¡≈î£ ª•ø£Då bı+<äìμ (d”ìj·TsY dæ$˝Ÿ düØ«dt
e+{Ï πødüT\˝À ø±≈£î+&Ü, ìs¡+‘·s¡ •ø£åD
rdüTø√ì yês¡T) ndü+U≤´≈£î\qT J$‘·ø±\
nuÛ≤´dü≈£î\T>± e÷s¡Ã&É+ m˝≤ ?
|ü]es¡qÔ Á|üÁøÏjT· ˝À ìπs•› +#˚ s¬ +&√ e÷s¡TŒ
- |üì #˚düTÔqï dæ$˝Ÿ dü¬s«+{Ÿ \ qT+∫
H˚sT¡ Ã≈£îqï ìs¡+‘·s¡ dü\Vü‰\T dü÷#·q\ (ÇHé
|ü⁄{‡Ÿ ) ã\+‘√ ø£syÔ¡ ê´\T ìs¡«]Ô+#˚ J$‘·ø±\
nuÛ≤´düq dü÷Œ¤]Ôì Á|üy˚X¯ô|≥º&É+. uÛ≤Ø
»qdü+K´ q&ÉTeT ø£syÔ¡ ê´\T ìs¡«]Ô+#˚ \ø£˝å ≤~
dæ$˝Ÿ dü¬s«+{Ÿ \qT ìs¡+‘·s¡, J$‘·ø±\
nuÛ≤´dü≈£î\T>± e÷s¡Ã&É+ m˝≤? ªm|ü⁄Œ&Ó’Hê
- mø£ÿ&Ó’Hê - @ &çyÓ’dt nsTTHêμ (m˙ f…Æ+-
m˙ ù|¢dt-m˙ &çyÓ’dt) &çõ≥˝Ÿ ˝…]ï+>¥ mø√
dæd+ºü <ë«sê u…{’ Ÿ ôdE ’ \˝À $ìjÓ÷>∑ jÓ÷>∑´
dü e ÷#êsêìï yêfi¯ ¢ ≈ £ î n+<ä C Ò j · ÷ \ì
ìπs›•+#·&É+ »]–+~. Ç~ ≈£L&Ü #˚j·T&É+
ø£Hêï #Ó|Œü &É+ düT\Te⁄. &çõ≥˝Ÿ kÕ+πø‹ø£‘\· T
ñìøÏ˝À e⁄HêïsTT, e´≈£î\Ô ≈£î ª\øÏ‘å μ· &Ó*eØ
n+~+#·>∑\ Ä˝ÀZ]<∏äyéT‡ $ìjÓ÷>∑+˝À
e⁄HêïsTT- Ç+<äT˝À dü+<˚V≤ü + ˝Ò<Tä . {≤¬sfZ &… é
n&É«¬s’ºõ+>¥ øÏ, Ç- ø±eTsY‡ b˛s¡º˝Ÿ‡ ˝À
ø£düºyÓTÆCÒ&é Á|æ|òü¬sHé‡ *dæº+>¥ øÏ mH√ï
ñ<ëVü≤s¡D\THêïsTT. nsTTq|üŒ{Ïø°, eTq
7
˝≤+{Ï ã÷´s√Áø±{Ïø˘ mø√dædüº+ ˝À e´øÏÔ
kÕúsTT nedüsê*ï m˝≤ >∑Ts¡TÔ |ü&É‘ê+ ?
ªs¡÷˝Ÿ ≥T s√˝Ÿμ øÏ |ü]es¡Ôq ìπs›•düTÔqï
eT÷&√ e÷s¡TŒÇ~ : Á|ü‹ |üì kÕúsTT, |ò+ü ø£Hå é
kÕúsTT, ø£s¡Ôe´yéT kÕúsTT HÓ’|ü⁄D≤´ìï ªÁbòÕø˘μ
(Áù|ò+ esYÿ Ä|òt s√˝Ÿ‡, m_*{°dt, n+&é
ø±+ù|f… ˙ ‡dt ) nqã&˚ ˇø£ $q÷‘· ï
&çdÁü >π >π wüHé (Disaggregation) yÓ÷&É˝Ÿ <ë«sê
$X¯ B ø£ ] +#· & É + »s¡ T >∑ T ‘· T +~. Ç~
ã÷´s√Áø±{Ïø˘ j·T+Á‘ê+>∑+ ˝Àì $$<Ûä
kÕúsTT\ nH˚ø£ #·s¡´\qT e÷´|æ+>¥ W{Ÿ
#˚j·T&ÉeTqïe÷≥. á Áù|ò+ esYÿ øÏ eTÚ*ø£
qeT÷Hê ì $TwüHé ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ‘·sê«‘· &ç y=
|æ {Ï s¡÷bı+~+∫+~. á yÓ÷&É˝Ÿ eTÚ*ø£
|ü{Ϻø£ $$<Ûä @C…˙‡\T, eT+Á‹‘·«XÊK\T,
sêÁwüÁº |üuTÑÛ ‘·« dü+dü\ú T d”«ø£]+#˚+<äT≈£î M\T>± ø±yê*‡q uÛ$Ñ wü´‘Y düyê\T Ç+ø± e⁄+~. á H=øÏÿ #ÓãT‘·T+~. n˝≤, ˇø£ ªø£+f…+{Ÿ e÷¬sÿ{Ÿ
n+<äTu≤≥T˝À e⁄+~. dü+düÿs¡D >∑T]+∫q Ø‹q ã÷´s√Áø±{Ïø˘ ìsêàD+˝À ªÁbòÕø˘μ ù|¢dtμ øÏ }Vü‰ ø£\Œq »s¡T>∑T‘·T+~. á
‘=* dü y ê\TqT Á|ü | ü + #· y ê´|ü Ô ø√$&é eT <äT˝≤dæú e+{Ï~, n+fÒ X¯Øsêìï |üì ªãC≤sYμ ˝À ì Ä]∆ø£ ÁøÏj÷· o\Ts¡T - Á|üuTÑÛ ‘·«
eTVü≤e÷à] $~Û+∫+~; uÛ≤s¡‘Y ˝À y˚˝≤~ #˚sTT+#˚ nqTdü+<Ûëq ø£DC≤\+. dü+øÏ¢wüº s¡+>∑ dü+dü\ú T, Áô|y’ {˚ Ÿ s¡+>∑ $C≤„q dü+dü\ú T,
&Üø£sº ≈¢¡ î£ , bÕsêyÓT&çø˝£ Ÿ dæã“+~øÏ, b˛©düT\≈£î, Á|üÁøÏjT· \ uÛ≤Ø Áø£eTìsêàD e´edüú ˇø£kÕ] nø±&Ó$Tj·÷ \ qT+∫ dü wæºø£s¡Ô\T, á mø√
j·TTe yê\+{°sY \≈£î @ø£ø±\+˝À •ø£åD e÷´|t W{Ÿ nsTTHêø£, $ìjÓ÷>∑ jÓ÷>∑´ u…{’ Ÿ dædüº+ ˝À düVü≤» uÛ≤>±˝…’q e´≈£îÔ\T ≈£L&Ü.
n+~+#ê*‡q ‘·ø£åD≤edüs¡+ ◊ õ y= {Ï ôd’E\˝À ªnuÛ≤´düqμ bÕsƒ¡´kÕeTÁ–( ˝…]ï+>¥ esYÿ ù|¢dt ô|’ |ü&˚ ø£+f…+{Ÿ Á|üuÛ≤yêìï
( Ç+fÒÁ>π fÒ&é >∑es¡ïyÓT+{Ÿ ÄHé ˝…H’ é Áf…ìÆ +>¥) yÓT{°]j·T˝Ÿ) ì mes¡T ‘·j·÷s¡T #˚kÕÔs¡T ? eT÷˝≤´+ø£q+ #˚d÷ü ,Ô ‘·j÷· s¬ q’ Á|ü‹ ø£+f…+{Ÿ
bÕ¢{Ÿ bòÕ+ e\q r]+~; @Á|æ˝Ÿ - y˚T Ç~ ‘·<äT|ü] ∫≈£îÿ Á|üX¯ï. X¯ ø £ ˝ ≤ìøÏ ªÇ+bÕø˘ º k˛ÿsY μ (ø£ + f… + {Ÿ
2020 ˝À 8-10 yêsê\ ø£Hêï ‘·≈£îÿe ªs¡÷˝Ÿ ≥T s√˝Ÿμ øÏ |ü]es¡Ôq ìπs›•düTÔqï düeT≈£L]Ãqyês¡T Á<ÛäTMø£]+∫q, {≤´>¥
e´e~Û˝À á bÕ¢{Ÿ bòÕ+ 1.5 $T*j·THé dæ$˝Ÿ Hê\T>√ e÷s¡TŒ Ç~ : $wüj·÷\T ùdø£]+∫ #˚jT· ã&çq Á|ü‹uÛ≤ bÕ≥yê\T me]y√ yê]ì
dü¬s«+{Ÿ \≈£î dü]ºô|ò’&é ø√s¡T‡\‘√ •ø£åD ˝…]ï+>¥ yÓT{°]j·T˝Ÿ ì ‘·j÷· s¡T #˚ùd kÕeTs¡´ú + #˚]Ãq~) ì »‘·|ü]∫ $ìjÓ÷>∑jÓ÷>∑´
Ç∫Ã+~. Ç<=ø£ #Ó|ü⁄Œø√<ä>∑Z $»j·Ty˚T - - Ç~ m\¢|ü⁄Œ&É÷ ˇø£ ôdŒwü*dtº |üì, ø£+f…+{Ÿ ì e÷¬sÿ{Ÿ ù|¢dt n+~+#ê*;
nsTTHê Bì dü+øÏ¢wüº‘· <ä cÕº´ Ç~+ø± Ç+<äT˝Àì n+XÊ\T m\¢|⁄ü Œ&É÷ ø°\ø£yTÓ qÆ $>± Ç+<äTe\¢ á ø£+f…+{Ÿ uÛ≤$ $ìjÓ÷>∑<ës¡T\T
e÷eT÷\T $wüjT· y˚T - m+<äTø£+fÒ Ç+<äT˝À e⁄HêïsTT. nuÛ≤´dü≈î£ \ &çe÷+&é (Ç~ ‘·s#¡ ÷· ne>±Vü≤q‘√ ≈£L&çq m+|æø£\T #˚düT≈£îì,
ì•Ã‘· dü+K´˝Àì bÕÁ‘·˝Ò uÛ≤>∑kÕ«eT´+ &Ó*eØ kÕúsTT˝À yÓ÷ù| »yêãT<ë] ‘·q+, yêfi¯¢ y˚TH˚»s¡¢ #˚‘· ˝…]ï+>¥ yê˝Ò{Ÿ‡ ˝À
rdüT≈£îHêïsTT. eTs√ yÓ|’ ⁄ü #·÷ùdÔ yÓTT‘·+Ô Á|üuTÑÛ ‘·« yÓ T s¡ T ¬ > ’ q ùde\≈£ î bÂs¡ T \ ˇ‹Ô & É T \ ô|≥ºã&çq eqs¡T\qT ñ|üjÓ÷–dü÷Ô yêfi¯ó¢
j·T+Á‘ê+>∑ |ü]~Û˝À ø£s¡Ôyê´\T nì•Ã‘· |ü]D≤eT+) Äø£dàæ ø£+>± Áù|sπ |æ+#˚ $ìjÓ÷>∑ $ìjÓ÷–+∫q |ü]e÷D≤ìøÏ #Ó*¢+|ü⁄\T
dü+K´˝À e⁄HêïsTT. n˝≤, Á|ü‹ eT+Á‹‘·«XÊK, $wüj·T<ëVü‰ìï rs¡Ã>∑\ |üsê´es¡D≤ìï #˚jT· >∑\T>∑T‘ês¡T. ø£+f…+{Ÿ jÓTTø£ÿ ªÇ+bÕø˘º
$uÛ≤>∑+, dü+düú... n+‘·s¡Z‘· |üØø£å $<Ûëq+ ø£*Œ+#·&É+ ...&çe÷+&é Áù|ò+ esYÿ ˝≤π> k˛ÿsYμ ì ñ|üjÓ÷>∑+, es¡Ôe÷q‘·, yê&ÉTø£
neT\T #˚dæ ‘·q bÕÁ‘·ø,Ï ø£syÔ¡ ê´\øÏ dü+dæ<+∆ä $XÊ\yÓTÆq ¬skÕŒHé‡ Áù|ò+ esYÿ nedüsêìï kÂ\uÛÑ´+, ÁbÕ#·Ts¡´+ ...yÓTT<ä˝…’q yê{Ï
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023 8
Ä<Ûës¡+>± ìs¡ísTTkÕÔs¡T. n˝≤ ˇø£ e÷¬sÿ{Ÿ y˚~+Û #·&+É ˝Ò<ë nqT∫‘· es¡qÔ ˝Òø£ b˛e&É+ ã<ä∆‘·μ (s¡÷˝Ÿ z]jÓT+f…wüHé) |ü≥¢ nkÂø£s¡´
ù|d¢ t ì]à‘·eTe⁄‘T· +~ |ü]cÕÿs¡+ ø√πs ‘·<Tä |ü] nH˚~ Ä<ÛäTìø£ düe÷C≤\ eTTK´\ø£åD+. uÛ≤eHê Á|üø≥£ q, yÓTs¡T>¬ q’ bÕÁ‘√∫‘· &Ó*eØ
<äX¯ Ç˝≤e⁄+≥T+~ : ªkÕeTs¡ú´ ìsêàD|ü⁄μ n~Ûø£ dü+K´˝À »HêuÛ≤ Á|üuÛÑT‘·« düØ«düT\ô|’ øÏ ÁbÕ<Ûëq´$Te«&É+ ≈£L&Ü. ªH˚wqü ˝Ÿ Áb˛Á>±+
kÕúìø°ø£ ‘· e÷¬sÿ≥T¢ kÕúìø£ nedüsê\øÏ Ä<Ûës¡ |ü&˚ ˇø£ ‘·s¡TD Á|üC≤kÕ«eT´+˝À |òüsY dæ$˝Ÿ düØ«ôddt ¬øbÕdæ{° _*¶+>¥μ
dü Œ +~ùdÔ yÓ T T‘· Ô + dü e Tdü ´ m˝≤ eT÷˝≤\ qT+∫ yÓTs¡T>∑T\T ~<˚› #·s¡´\T Ä<Ûä«s¡´+˝À |ü⁄qsY ìπs›•‘· ª~ dæŒ]{Ÿ Ä|òt ~
|ü]cÕÿs¡eTe⁄‘·T+~ ? á $_Ûqï $<ÛëHê\T/ ãVüQ$<Ûë\ Á|üu≤Û e+ #·÷|ü⁄‘êsTT. n+<äTe\¢ dæ$˝Ÿ düs¬ «+{Ÿμ - á dü÷Œ¤]Ô neT ‘· ø±\+˝À
Á|üÁøÏj·T\T m˝≤ @ø°ø£ ‘·eTe⁄‘êsTT ? ªuÛ≤>∑kÕ«eT´ dü÷Œ¤]Ôμ ô|’, bÂs¡T\ - Á|üuÛÑT‘·« eT]ìï dæ]dü+|ü<\ä ~X¯>± kÕ«‘·+Á‘·´ uÛ≤s¡‘Y
ªs¡÷˝Ÿ ≥T s√˝Ÿμ øÏ |ü]es¡Ôq ìπs›•düTÔqï Á|üÁøÏj·T\ q&ÉTeTqTqï $XÊ«dü sêVæ≤‘ê´ìï Á|üj·÷D+ kÕ>∑T‘·Tqï y˚fi¯ ùde\+~k˛Ôqï
nsTT<√ e÷s¡TŒ Ç~: bÂs¡Tì kÕúsTT˝ÀH˚ #·s´¡ ‘=\–+#· & É + ô|’ , qeø£ \ Œq ô|’ , ªø£sà¡ jÓ÷–μ <˚. dæ$˝Ÿ düs¬ «+{Ÿ Ç+πøe÷Á‘·eT÷
rdüTø√e&É+ »]–‘˚ dü÷ø£åà #·s¡´\˙ï Á|ü u Û ≤ ee+‘· y Ó T Æ q ùde\ &Ó * eØ ô|’ »&ÉÁbÕj·TT&Ó’q ìj·TeTã<ä∆ (s¡÷˝Ÿ uÖ+&é)
C≤rj·TkÕúsTT yÓTT‘·Ô+ ˝ÀøÏ @ø√qTàKyÓTÆ Á|üuTÑÛ ‘·«$TdüTqÔ ï Ç‘√~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘· bÂs¡ - ã÷´s√Áø±{Ÿ ø±&ÉT, n‘·&=ø£ X¯øÏÔe+‘·T&Ó’q,
kÕ>±*-Ç~ j·÷e‘Y dü+düøú ,Ï C≤rj·T ~X¯øÏ Væ≤‘· $<ÛëHêìøÏ n<ä›+ |ü&ÉT‘·T+~. eTs√ düVü‰qTuÛÑ÷‹ |üs¡T&Ó’q, düeTs¡Tú&Ó’q, <äj·÷fi¯ó
nC…+&Ü. eT+Á‹‘·«XÊK\ yê]¸ø£ kÕeTs¡ú´ e÷≥˝À #ÓbÕŒ\+fÒ - Ç~ ªªπøe\+ ìj·TeT yÓq’ Á|üuTÑÛ ‘√«<√´–.
ìsêàD Á|üD≤[ø£\‘√, ‘·<äT|ü]n$ C≤rj·T
~X¯>± düeTπsK (n˝…H’ é yÓT+{Ÿ) ˝ÀøÏ sêe&É+‘√
á dü+j·TTø£Ô ã\+ kÕ~Û+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~.
$TwüHé ø±s¡´Áø£eT ìsêàD e´edüú á n˝…’Hé
yÓT+{Ÿ ì Á|üu≤Û $‘·+ #˚dTü +Ô ~, $TwüHé Áb˛Á>±+
˝À ¬s+&ÉT π>s¡T¢ e⁄+{≤sTT : ˇø£{Ï -
ø°\ø±+XÊ\ô|’ dü\Vü‰ Ç#˚à y˚T<Û√ì~Û kÕeTs¡´ú
ìsêàD ø£$TwüHé ; s¬ +&ÉT - Ç|ü⁄Œ&ÉT ø£sà¡ jÓ÷–
uÛ≤s¡‘Y nì ù|s¡T ô|{Ϻq ª&çõ≥˝Ÿ ˝…]ï+>¥
mø√ dædüº+μ ì |üs¡´y˚øÏå+#˚ ˇø£ kÕ+πø‹ø£
dü+dü.ú
ìsêàD j·T+Á‘ê+>∑+˝À Çø£ Äs√ e÷s¡TŒ:
Á|ü<Ûëì Hêj·Tø£‘·«˝Àì ªe÷qe eqs¡T\
øöì‡˝Ÿμ s¡÷|ü+˝À >∑es¡ïHé‡ Áù|+ò esYÿ, BìøÏ
ôdÁ¬øfÒ]j·T{Ÿ - πø_H˚{Ÿ ôdÁ¬øfÒ]j·T{Ÿ ø√
Ä]¶H˚wüHé j·T÷ì{Ÿ <äqTï>± e⁄+{≤sTT.
kÕ+Á|ü<ësTTø£ ªìj·TeTã<ä∆ ã÷´s√Áø±{Ÿμ
qT+∫ ªbÕÁ‘· #ê*‘· (s√˝Ÿ Á&ç y Ó H é )
Á|üuÛÑT‘√«<√´–μ >± |ü]es¡Ôq #Ó+<ä&É+ nH˚~
@Hê{Ï qT+#√ nedüsy¡ TÓ qÆ , Á|üC≤ dü+øπ eå ÷ìøÏ
eTTK´yÓTqÆ dü+düÿs¡D. Á|üuTÑÛ ‘·« |ü]bÕ\q˝À
Á|ü»\ ÁbÕ<∏ä$Tø£ nedüsê\T rs¡T‘êsTT. á
Á|üÁøÏj·T˝À @s¡ø£+>±q÷ u≤<Ûä ô|≥º&É+,
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023 9
 Á|ü‘˚´ø£ yê´dü+

»yêãT<ëØ‘·q+, Ä]úø£ |ü]bÕ\q

Á|üuÛÑT‘·« Ä]úø£ j·÷»e÷q´+˝À ø£+Áb˛º\sY n+&é Ä&ç≥sY »qs¡˝Ÿ (ø±>¥) dü+düú <˚X¯+˝À n‘·´+‘· ø°\ø£yÓTÆq bÕÁ‘· b˛wædüTÔ+~.
øπ +Á<,ä sêÁwºü |Á uü TÑÛ ‘ê«\ U≤‘ê\ ìs¡«Vü≤D »s¡>±*‡q rs¡T‘ÓqTï\MT<ä |Á uü TÑÛ ‘ê«ìøÏ ø±>¥ dü\Vü‰ ÇdüT+Ô ~. düs∞¡ ø£ ‘· Ä]úø£ $<ÛëHê\T,
ô|]–q dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô q&ÉTeT <˚X¯ Ä&ç≥sY MT<ä $<Ûëq ìπsí‘·\≈£L, düe÷C≤ìø° mH√ï n+#·Hê\T+{≤sTT. ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£es¡Z
|üìrs¡TMT<ä qeTàø±ìï ì]à+∫ ø±bÕ&Ü\ì, <ëì |üìrs¡T˝À yÓTs¡T¬>’q bÕs¡<äs¡Ùø£‘·qT, »yêãT<ëØ‘·Hêìï rdüT≈£îsêyê\ì
≈£L&Ü n$ ø√s¡T≈£î+{≤sTT. uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝Àì |üqTï #Ó*¢+|ü⁄<ës¡T\T, uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ô|≥Tºã&ÉT\T ô|fÒºyês¡T ‘·qMT<ä ñ+∫q
qeTàø±ìï ø±>¥ dü+düú ì\u…≥Tº≈£î+≥T+~. Ä $<Ûä+>± #·Ts¡T¬ø’q, ã\yÓTÆq Ä]úø£ |ü]bÕ\qqT HÓ\ø=˝ÒŒ \ø£å´ kÕ<Ûäq ~X¯>± ‘·q
ìsêàD≤‘·àø£ bÕÁ‘·qT ø=qkÕ–düTÔ+~.
–ØXŸ #·+Á<ä eTTs¡Tà : uÛ≤s¡‘· ø£+Áb˛º\sY n+&é Ä&ç≥sY »qs¡˝Ÿ (dæmõ). á-yÓTsTT˝Ÿ: cagoffice@cag.gov.in
uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ + ˝ÀÁ|ü C ≤ |ü ] bÕ\q 1860 ˝À ñìøÏ˝ÀøÏ e∫Ãq ø£+Áb˛º\sY sêC≤´+>∑+ kÕúq+ ø£*Œ+∫+~. Ä&ç{Ÿ n+XÊ\
eT÷˝≤\T Áø°düTÔ |üPs¡«+ 4e X¯‘êã›+ Hê{Ï n+&é Ä&ç≥sY »qs¡˝Ÿ (ø±>¥) dü+düú Ä ‘·sT¡ yê‘· m+|æø,£ ìs¡«Vü≤D rs¡T‘ÓqTï\T, Ä&ç{Ÿ ìy˚~ø£
|ü ⁄ sê‘· q #· ] Á‘· ˝ ÀH˚ ñHêïsTT. Á|ü C ≤ ø±\+˝À, n+fÒ 1950 ˝À sêC≤´+>∑ Á|ü‹|ü‹Ô düeTs¡ŒD, dü+düú ìs¡«Vü≤D, ‘·q ø±sê´\j·T
|ü]bÕ\q MT<ä Á|ü|ü+#·+˝ÀH˚ n‘·´+‘· dü+bÕ~+∫+~. bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ÄyÓ÷~+∫q j·÷»e÷q´+ düVü‰ ‘·q $<ÛäT\ ìs¡«Vü≤D˝À
|ü⁄sê‘·q s¡#·q øö{Ï\T´ì ns¡úXÊÁdüÔ+. á e´j·T+ MT<ä ì|òü÷ ô|≥º{≤ìøÏ sêC≤´+>∑ ø±>¥ ≈£î |üP]Ô $#·ø£åD≤~Ûø±sê\T Ç∫Ã+~.
dæ < ë∆ + ‘· Á>∑ + <∏ ä + ˝À sê»ø° j · ÷ \T, ìsêà‘·\T ø±>¥ MT<ä ˇø£ ø°\ø£yÓTÆq u≤<Ûä´‘· ø±>¥ dü+düú ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ ìs¡«Vü≤DqT
sê»˙‹»„ ‘ · , |ü ] bÕ\q ˝≤+{Ï ñ+#ês¡ T . Á|ü u Û Ñ T ‘· « + U≤‘ê\T m˝≤ Ç+&çjT· Hé Ä&ç{Ÿ n+&é nøö+{Ÿ‡ &çbÕsYº yÓT+{Ÿ
n+XÊ\THêïsTT. $$<Û ä ø±s¡ ´ ø£ ˝ ≤bÕ\ ìs¡«Væ≤+#ê˝À ìπs›•+#˚ ˇø£ $•wüºyÓTÆq (◊m n+&é m&ç) <ë«sê ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T. ø±>¥,
ìã+<Ûäq\T, |üPs¡« Ä#·s¡D\T, |ü]dæú‘·T\ nBÛø£ ‘· dü+düú kÕúHêìï ø±>¥ ÄÁø£$T+∫+~. ◊m n+&é m&ç ø£*dæ ñeTà&ç>± düTÁ|”+ Ä&ç{Ÿ
ÁbÕã\´+, >∑D≤+ø±\ ˝…øÏÿ+|ü⁄qT U≤‘ê\ Ä $<Û+ä >± Á|üuTÑÛ ‘·« Ä<ëj·T e´j·÷\ìï{Ï˙ ÇHé dæº≥÷´wüHé Ä|òt Ç+&çj·÷ (mdt@◊◊)
<ë«sê ‘·ìF #˚j·T{≤ìï Ä]úø£ e´edüú\ Ä&ç{Ÿ #˚düTÔ+~. ne⁄‘êsTT. á dü+düú øÏ+<ä 41,700 eT+~
»yêãT<ëØ ‘· q +>± n+<ä T ˝À #·≥ºdüuÛÑ\ qT+∫, ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£es¡Z+ |üì #˚dü÷Ô ñ+&É>±, <˚X¯ $<˚XÊ˝À¢ yÓTT‘·Ô+
n_Ûe]í+#ês¡T. qT+∫ ø±>¥ ≈£ î kÕ«‘· + Á‘· ´ + ñ+&˚ ˝ ≤ 137 πøåÁ‘· kÕúsTT ø±sê´\j·÷\THêïsTT.
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023 10
 Á|üuTÑÛ ‘·« Ä]úø£ j·÷»e÷q´+˝À ø£+Áb˛º\sY dü + dü ú \ ‘√ ≈£ L &É T ≈£ î qï eT÷&É + #Ó \ q÷ Ä ìy˚~ø£\˝À Á|ükÕÔ$+∫q ˝À≥TbÕ≥¢MT<ä
n+&é Ä&ç≥sY »qs¡˝Ÿ (ø±>¥) dü+düú <˚X¯+˝À ø£\T|ü⁄ø=ì Ä&ç{Ÿ #˚j·T>∑\ <˚X¯yê´|üÔ Ä&ç{Ÿ m˝≤+{Ï #·s¡´\T rdüT≈£îHêïs√ $es¡D
n‘·´+‘· ø°\ø£yTÓ qÆ bÕÁ‘· b˛wædTü +Ô ~. Á|üuTÑÛ ‘·« e´edüú ø±>¥ øÏ ñ+~. Bìe\q ∫≥º∫e] ø√s¡‘êsTT. ø±>¥ yê´K´\MT<ä, dæbÕò s¡T‡\ MT<ä
Ä]úø£ j·÷»e÷Hê´\T <ÛäHêìï edü÷\T kÕúsTT<ëø± »yêãT<ëØ‘·Hêìï neT\T eT+Á‹‘·«XÊK\ n~Ûø±s¡T\T, $uÛ≤>±\
#˚j·T{≤ìøÏ, yÓ∫Ã+#·{≤ìøÏ #·≥ºdüuÛÑ\T #˚dqæ ≥ºe⁄‘·T+~. Ä&ç{Ÿ |ü]~Û˝À nqTã+<Û,ä n~Ûø±s¡T\T ‘·eT #·sê´ ìy˚~ø£\qT ˝…õùd{¢ yÏ é
ÄBÛø£ ‘·+ #˚kÕÔsTT. ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ es¡Z+ Ä ~>∑Te ø±sê´\j·÷\T, dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô>∑\ ø£$T{°\≈£î n+<äCÒj·÷*‡ ñ+≥T+~. á
yÓTT‘êÔìï ã&Ó{® Ÿ øπ {≤sTT+|ü⁄\≈£î nqT>∑TD+>± dü+dü\ú T, #·≥㺠<äy∆ TÓ qÆ dü+dü\ú T, Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑ ìy˚~ø£\qT ø£$T{°\≈£î düeT]Œ+#·{≤ìøÏ
Ks¡Tà #˚j·T{≤ìøÏ n~Ûø±s¡+ bı+<äT‘·T+~. dü+düú\T (|æ mdt j·T÷\T) ñ+{≤sTT. eTT+<˚ yê{Ïì ø±>¥ |ü]o*düT+Ô ~. á $<Û+ä >±
πø+Á<ä, sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\ U≤‘ê\ ìs¡«Vü≤D »yêãT<ëØ‘·Hêìï ø±bÕ&É≥+˝Àq÷, bÕ\q˝À »yêãT<ëØ‘·q|ü⁄ #·Áø£+˝À ø±>¥
»s¡>±*‡q rs¡T‘ÓqTï\MT<ä Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ ø±>¥ dü T |ü ] bÕ\qqT Áb˛‘· ‡ Væ ≤ +#· ≥ +˝Àq÷ #ê˝≤ ø°\ø£yÓTÆq bÕÁ‘· b˛wædüTÔ+~.
dü\Vü‰ ÇdüT+Ô ~. øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ U≤‘ê\T #·≥dº uü \ÑÛ ø£$T{°\T X¯øeÔÏ T+‘·yTÓ qÆ |üìeTT≥T¢. ø±>¥ »]ù| Ä&ç{Ÿ eT÷&ÉT s¡ø±\T>±
dæ<+∆ä #˚ùd~ ø£+Á{À\sY »qs¡˝Ÿ Ä|òt nøö+{Ÿ‡ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ≈£î, sêÁcÕº\ #·≥ºdüuÛÑ\≈£î ø±>¥ ñ+≥T+~: yÓTT<ä{~Ï - dü+düú Ä]úø£ ìy˚~ø£\
ø±>±, sêÁwüº Á|üuTÑÛ ‘ê«\ $wüjT· +˝À Ä u≤<Û´ä ‘· düeT]Œ+∫q Ä&ç{Ÿ ìy˚~ø£\qT ˝…õùd¢{Ïyé ø£∫ä‘·‘ê«ìï ìsêú]+#·{≤ìøÏ »]ù| Ä]úø£
ø±>¥ #˚ ‹ ˝À ñ+≥T+~. π ø +Á<ä , sêÁwü º ø£$T{°\T ì•‘·+>± |ü]o*kÕÔsTT. @j˚T Ä&ç{Ÿ; ¬s+&√~ - ìj·TeTìã+<Ûäq\T
Á|üuÛÑT‘ê«\ U≤‘ê\qT ø±>¥ Ä&ç{Ÿ #˚düTÔ+~. n+XÊ\MT<ä Á|ü‘˚´ø£+>± <ä wæº kÕ]+#ê˝À nqTdü]+∫q≥Tº, $~Û $<ÛëHê\qT bÕ{Ï+∫
n˝≤ Ä&ç{Ÿ #˚dæq U≤‘ê\qT Ä&ç{Ÿ ]b˛sYº ˝Òõùd¢{Ïyé ø£$T{°\≈£î dü÷∫dü÷Ô ø±>¥ ˇø£ q≥Tº ‘·ìF #˚ùd Ä&ç{Ÿ; eT÷&√~ - dü+dü˝ú Àì
‘√u≤≥T uÛ≤s¡‘· sêÁwüº|ü‹øÏ, Äj·÷ sêÁcÕº\ $TÁ‘·Tì˝≤, ˇø£ ‘·‘«· y˚‘˝Ô· ≤, ˇø£ e÷s¡<Z ]ä Ù>± e´edüú\T bı&ÉT|ü⁄>±, düeTs¡úe+‘·+>±,
>∑ e s¡ ï s¡ ¢ ≈ £ î , π ø +Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\ ‘·q u≤<Û´ä ‘· ìs¡«Væ≤düT+Ô ~. ø±>¥ #˚dqæ Ä&ç{Ÿ Á|üu≤Û eo\+>± q&ÉTdüTqÔ ïB ˝ÒìB eT~+|ü⁄ #ù̊d
n&çàìÁùd≥º s¡≈¢ î£ düeT]Œ+#·≥+ <ë«sê yê{Ïì yê´K´\qT á ø£$T{°\T ˝À‘·T>± |ü]o*+∫ |üìrs¡T Ä&ç{.Ÿ ˇø£ Ä&ç{Ÿ #˚j÷· *‡q dü+dü˝ú À
bÕs¡y¢ TÓ +{Ÿ, sêÁcÕº\T, øπ +Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\ dü+ã+~Û‘· eT+Á‹‘·«XÊK\qT, $uÛ≤>±\qT Ä&ç{Ÿ #˚j÷· *‡q n+XÊìï m+#·Tø√e{≤ìøÏ
XÊdü q dü u Û Ñ ˝ À¢ Á|ü y ˚ X ¯ ô |≥º { ≤ìøÏ M\T
ø£*ŒdüT+Ô ~.
Ä]úø£ j·÷»e÷q´+˝À »yêãT<ëØ‘·q+
eT÷&É T <ä X ¯ \ ˝À neT\e⁄‘· T +~:
ø±s¡ ´ ìsê«Vü ≤ ø£ es¡ Z eT+Á‹‘· « XÊK\T,
$uÛ≤>±\ kı+‘· n+‘·s‘Z¡ · Ä&ç{Ÿ e´edü,ú ø±>¥
»]ù| yÓ\T|ü* Ä&ç{Ÿ, #·≥ºdüuÛÑ\ ø£$T{°\T
n+XÊ\yêØ>± »]ù| dü«‘·+Á‘· |ü]o\q.
Ä]úø£ e´edüú\˝À bÕs¡<äs¡Ùø£‘·qT neT\T
#˚j·T≥+˝Àq÷, Á|üuÛÑT‘·«eqs¡T\ MT<ä
düø±\+˝À, dü«‘·+Á‘·yÓTÆq, $X¯«dü˙j·TyÓTÆq
Vü‰MT Çe«≥+ <ë«sê düT|ü]bÕ\qqT
Áb˛‘· ‡ Væ ≤ +#· ≥ +˝Àq÷ ø±>¥ dü + dü ú
X¯øeÔÏ T+‘·yTÓ qÆ dü+Ô uÛ+Ñ ˝≤ ì\TdüT+Ô ~. düe÷K´
ìsêàD bÕ\q˝Àì πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+, sêÁwüº/
πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\ Á|üuÛÑT‘ê«\T, kÕúìø£
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023 11

eTT+<ä T Ä dü + dü ú q T, n~ |ü ì #˚ ù d
yê‘êes¡D≤ìï ≈£îå Dí+>± ns¡+ú #˚dTü ø=ì ]dtÿ
n+#· H ê y˚ j · T ≥eTH˚ n‘· ´ +‘· dü ÷ ø£ å à
|ü ] o\HêÁ|ü Á øÏ j · T »s¡ T >∑ T ‘· T +~.
eT+Á‹‘·«XÊK\T, $uÛ≤>±\ n+‘·s¡Z‘· Ä&ç{Ÿ
ìy˚~ø£\T, nq*{Ïø˘‡ kÕ<ÛäHê\‘√ »]ù|
y√#·sY kÕúsTT &˚{≤, Ä]úø£ Ä&ç{Ÿ \T ]dtÿ
eT~+|ü⁄ Á|üÁøÏjT· ˝À ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT. Bì
e\q eT]+‘· ˝À‘·T>± |ü]o*+#ê*‡q
n+XÊ\qT >∑ T ]Ô + #· { ≤ìøÏ , nìï{Ï ø °
ÄyÓ÷<ë\Tqï≥Tº ìsêú]+#˚ ª|üìrs¡T Ä&ç{Ÿμ
≈£î yÓdüT\Tu≤≥T ø£\T>∑T‘·T+~.
Ä&ç{Ÿ |ü]o\q\qT Ä&ç{Ÿ #˚j·Tã&çq
dü+düú j·÷»e÷Hê´ìøÏ ‘·ìF ìy˚~ø£\ <ë«sê,
#·≥㺠<äy∆ TÓ qÆ n~Ûø±s¡ dü+dü\ú U≤‘ê\≈£î Á|ü‘´˚ ø£
Ä&ç{Ÿ ìy˚~ø£\ <ë«sê, j·÷»e÷q´ ˝ÒK\T
‘·~‘·s¡ e÷sêZ\˝À ‘Ó*j·TCÒkÕÔsT¡ . Bìe\q
j·÷»e÷Hê´\T ˝À≥TbÕ≥¢qT dü]~<äTø› √e{≤ìøÏ,
‘· – q C≤Á>∑ ‘ · Ô \ ‘√ |ü ] cÕÿs¡ e ÷sêZ \ T
nqTdü]+#·{≤ìøÏ neø±X¯+ ø£\T>∑T‘·T+~.
ÁbÕ<Ûëq´eTTqï Ä&ç{Ÿ |ü]o\q\qT e÷Á‘·+
ø±>¥ Ä&ç{Ÿ ìy˚~ø£\ s¡÷|ü+˝À bÕs¡y¢ TÓ +≥T,
sêÁcÕº\ #·≥ºdüuÛÑ\≈£î ìy˚~kÕÔs¡T. M{Ï˝À
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023
øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·« Á<äe´ $ìeTj·T, Ä]úø£ U≤‘ê\
MT<ä Ä&ç{Ÿ ìy˚~ø£\T, sêÁcÕº\ Ä]úø£
e´eVü‰sê\ MT<ä Ä&ç{Ÿ ìy˚~ø£\T, Á|üuÛÑT‘·«
s¡+>∑ dü+dü\ú |üìrs¡TMT<ä kÕ<Ûës¡D Á|üj÷Ó »q
Ä]úø£ ìy˚~ø£\‘√u≤≥T ìã+<Ûqä \ bÕ{Ï+|ü⁄,
|üìrs¡T Ä&ç{Ÿ ìy˚~ø£\T nH˚ø£+ ≈£L&Ü ñ
+{≤sTT. ã&Ó®{Ÿ j·÷»e÷q´+ MT<ä Ä&ç{Ÿ
|ü]o\q\≈£î ‘√&ÉT>± ø±>¥ Ä&ç{Ÿ ìy˚~ø£\˝À
ø°\ø£yTÓ qÆ dü÷N\ dü÷\ú Ä]úø£ $X‚w¢ Dü , Ä]úø£
dæ‹ú >∑‘T· \ MT<ä düe÷#ês¡+ ≈£L&Ü ñ+≥T+~.
n+<äT˝À ˝À≥T/$T>∑T\T‘√ u≤≥T Á|üuÛÑT‘·«
Ä]úø£ |ü]dæú‹ $X‚¢wüD, >∑‘· dü+e‘·‡s¡+‘√
b˛*Ãq|ü⁄Œ&ÉT ø£ì|æ+∫q n‘·´+‘· ø°\ø£yÓTÆq
Ä]úø£ e÷s¡TŒ\T, b˛ø£&É\T, Ä]úø£ düTdæús¡‘·,
ãTTD |ü]dæú‹, ø°\ø£yÓTÆq Á|üC≤|ü<äT›\
˝≤yê<˚M\T ≈£L&Ü bı+<äT|üs¡TkÕÔs¡T.
á $X‚¢wüD\T Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ ‘·q Ä]úø£
|ü]dæú‹ MT<ä $\TyÓ’q n+‘·sY <ä wæºì
ø£*–+#·≥+‘√ u≤≥T Ä]úø£ düTdæsú ‘¡ ,· ãTTD
j·÷»e÷q´+ ˝≤+{Ï eTTK´yÓTqÆ n+XÊ\˝À
ìs¡ í j · ÷ \T rdü T ø√e{≤ìøÏ m+‘· > ±H√
<√Vü ≤ <ä | ü & É ‘ êsTT. BìøÏ ‘√&É T á
ìy˚~ø£\˝À Ä#·s¡D≤‘·àø£, ìsêàD≤‘·àø£,
neT\T jÓ÷>∑´yÓTÆq dæbòÕs¡T‡\T ñ+{≤sTT.
Ä]úø£ »yêãT<ëØ‘·Hêìï, $#·ø£åDqT
ô|+#·≥+ M{Ï \ø£å´+>± ñ+≥T+~.
Ä&ç{Ÿ ø£ wæ e\q $<Ûëq ìs¡íj·÷\˝À
e÷s¡TŒ\≈£î, s¡÷|üø£\Œq\ yÓTs¡T>∑T<ä\,
q&ÉTdüTÔqï Áø£eT+˝Àq÷ ~<äT›u≤≥T¢, e´edüú\
ã˝Àù|‘·+ ˝≤+{Ï$ kÕ<Ûä´eTe⁄‘êsTT >∑qTø£
n~ dü T |ü ] bÕ\q≈£ î <ë]rdü T Ô + ~.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î, |üqTï j·÷»e÷q´+˝À ø=ìï
˝À≥TbÕ≥T¢ ñ+&É ≥ + e\q Á|ü u Û Ñ T ‘· «
Ä<ëj·÷ìøÏ >∑+&ç|&ü eÉ #·TÃ. Ä&ç{Ÿ ìy˚~ø£\T
Ç˝≤+{Ï $wüj÷· ìï u…≥’ ô|{Ïqº |ü⁄Œ&ÉT~<äTu› ≤≥T
#·s¡´\T rdüTø√e#·TÃ. ‘·≈£îÿe>± eT~+|ü⁄
#˚dæq |üqTï\qT, sêyê*‡q$ edü÷\T
#˚jT· ø£b˛e{≤ìï, dü+ã+~Û‘· e´≈£î\Ô T, dü+dü\ú
qT+∫ edü÷\T #˚jT· ø£b˛e≥+ e\q edüTqÔ ï
qcÕº\qT |üqTï edü÷fi¯fl MT<ä Ç#˚à Ä&ç{Ÿ
ìy˚~ø£˝À Á|ükÕÔ$kÕÔs¡T. 2021-22 edü÷fi¢̄
Ä&ç{Ÿ ìy˚~ø£ Ä<Ûës¡+>± πø+Á<ä, sêÁwüº
Á|üuTÑÛ ‘ê«\T s¡÷. 25,571 ø√≥¢ y˚Ts¡≈î£ edü÷\T
#˚ j · ÷ *‡q yÓ T T‘êÔ \ T ñHêïj· T ì
ˇ|ü⁄Œ≈£îHêïsTT. |üqTï\ eT~+|ü⁄˝À »]–q
bıs¡bÕ≥¢qT Ä&ç{Ÿ ˝À m‹Ô#·÷|æq MT<ä≥
ˇ|ü⁄Œ≈£îqï Ä<ëj·T |üqTï XÊK, >∑‘· eT÷&˚fi˝¢¯ À
s¡÷. 415 ø√≥T¢ ]ø£eØ #˚dæ+~.
neT\T˝À ñqï #· { ≤º \ Á|ü ø ±s¡ +
sêe\dæq Á|üC≤<Ûqä + yÓTT‘·+Ô edü÷\e⁄‘T· qïB
˝ÒìB ìsêú]+#·Tø√e≥+˝À ≈£L&Ü edü÷fi¯¢
MT<ä ø±>¥ »]ù| Ä&ç { Ÿ ìsêú ] +#·
>∑\T>∑T‘·Tqï≥Tº ‘˚*+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î,
Ä<ëj·T |üqTï XÊK˝À k˛<ë\T, kÕ«BÛHê\qT
Ä&ç{Ÿ #˚düTÔqï|ü⁄Œ&ÉT Ä&ç{Ÿ n~Ûø±s¡T\T
˝ÒeHÓ‹Ôq nuÛÑ´+‘·sê\˝À Ä<ëj·T|üqTï
#·≥º+˝À ø=ìï ìã+<Ûäq\T ˝Òø£b˛e≥+,
Ä<ëj· T |ü q Tï ìã+<Û ä q \qT ø=+<ä s ¡ T
bÕ{Ï+#·ø£b˛e≥+, nôdd”\ k˛<ë\qT
12
πø+ÁBø£ ‘·+ #˚j·Tø£b˛e≥+, ô|Hꩺ\T
$~Û+#·ø£b˛e≥+ e+{Ï$ ñHêïsTT. BìøÏ
düŒ+~dü÷Ô Á|üuTÑÛ ‘·«+ Ä<ëj·T |üqTï #·≥+º ˝À
ø=ìï dües¡D\T #˚d+æ ~. ˇø£ k˛<ë nq+‘·s+¡
ø=‘·>Ô ± ôdø£Hå é 79A #˚]Ã ˇø£ nôdd” yÓ\&¢ +ç #·ì
Ä<ëj·T+ MT<ä qcÕº\qT s¡<Tä › #˚dTü ø√e{≤ìï
nqTeT‹+#·≈£î+&Ü #˚dæ+~. n<˚ $<Ûä+>±
ôdø£åHé 149 øÏ düuŸ ôdø£åHé (1A) #˚]à á
#·≥+º >∑‘· ø±\|ü⁄ |üqTï #Ó*+¢ #·<–ä q Ä<ëj·T+
MT<ä ≈£L&Ü Ç|ü⁄Œ&ÉT eT~+|ü⁄ #˚ùd M\T
ø£*Œ+∫+~.
Á|üuTÑÛ ‘·« ø£+ô|˙\˝À eØZøs£ D¡ ‘·|Œæ <ë\T,
‘· | ü ⁄ Œ&É T Á|ü ø £ ≥ q\T, Ä]ú ø £ U≤‘ê\˝À
düe]+#·e\dæq nÁø£e÷\T »]–q|ü⁄Œ&ÉT
≈£L&Ü ø±>¥ Ä&ç{Ÿ »]|æ ø±s=Œπs{Ÿ >∑e¬sïHé‡
˝À neø£‘e· ø£\qT u…≥’ ô|&ÉT‘·T+~. 2021-
22 ˝À 1,351 ø£+ô|˙\T, ø±s=Œπswüq¢ Ä&ç{Ÿ
˝À ‘˚*+<˚eT+fÒ s¡÷. 49,089.53 ø√≥¢
U≤‘ê\≈£î Ç∫Ãq H√{Ÿ \≈£î dües¡D\T
Çyê«*‡ e∫Ã+~. s¡÷.13,694.18 ø√≥¢
y˚Ts¡≈£î ˝≤uÛÑqcÕº\ U≤‘ê˝À e÷s¡TŒ\T, s¡÷.
1,07,340.76 ø√≥¢ y˚Ts¡≈î£ ÄdæÔ n|ü⁄Œ\ |ü{˝º° À
e÷s¡TŒ\T, s¡÷. 32,015.80 ø√≥¢ y˚Ts¡≈£î
eØZø£s¡D ‘·|æŒ<ë\T ñHêïsTT. πø+Á<ä, sêÁwüº
Á|üuÛÑT‘ê«\ Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑ dü+düú\ Ä&ç{Ÿ
ìy˚~ø£\˝Àì dæbÕò s¡T‡\T eTTø£Ô ø£+sƒ+¡ ‘√ düŒwü+º
#˚dæ+<˚+≥+fÒ ø±s=Œπs{Ÿ >∑e¬sïHé‡ yÓTs¡T>∑T
|ü&Ü\+fÒ Á|üuÛÑT‘ê«\T, Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑
ø£+ô|˙\ j·÷»e÷Hê´\T #·≥º|üs¡yÓTÆq
ìã+<Û ä q \qT, nìï Ç‘· s ¡ ìj· T eT
ìã+<Ûäq\qT, e÷s¡Z<äs¡Ùø±\qT ‘·÷#ê
‘·|üŒ≈£î+&Ü bÕ{Ï+#ê\ì.
mH√ï @fi¯ófl>± uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Á|üuTÑÛ ‘·« Ä]úø£
|ü]bÕ\q˝À nH˚ø£ dü+düÿs¡D\T »s¡T>∑T‘·÷
e#êÃsTT. &çõ≥˝…C’ wÒ Hü é |ò*ü ‘·+>± Á|üuTÑÛ ‘ê«\T
dü M Tø£ ‘· Ä]ú ø £ j· ÷ »e÷q´ e´edü ú
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023
(◊m|òmt +mdt) ~X¯>± n&ÉT>∑T\Ty˚XÊsTT. Ç~
düeTÁ>∑yÓTÆq #Ó*¢+|ü⁄, sêã&ç, nøö+{Ï+>¥,
j·÷»e÷q´ düe÷#ês¡ e´edüú. Bìe\q
¬syÓq÷´ &çbÕõ≥T¢, |ü<∏äø±\T neT\T #˚ùd
dü+düú\≈£î ì<ÛäT\ $&ÉT<ä\, Á|üuÛÑT‘·« |ü<∏äø±\
\_∆<ës¡T\≈£î #Ó*¢+|ü⁄ e+{Ï ˝≤yê<˚M\˙ï
düŒwüº+>± ø£qã&ÉT‘·÷ Ä]úø£ |ü]bÕ\q˝À
bÕs¡<äs¡Ùø£‘· kÕ<Ûä´yÓTÆ+~. Ç~ yÓTs¡T¬>’q
|üs¡´y˚ø£åD≈£î <ë]rdæ+~. Ä<ëj·T|üqTï
]≥sYï\ <ëK\T, nôddt yÓT+{Ÿ, {À˝Ÿ edü÷\T
e´edüú (bòÕkÕº>)¥ , uÛ≤s¡‘Y ø√XŸ, Á|ü‘´· ø£å q>∑<Tä
ã<ä © , á-Hêyé T ˝≤+{Ï Á|ü u Û Ñ T ‘· «
j·T+Á‘ê+>±\ Ä{Ày˚TwüHé e\q Á|üuTÑÛ ‘·« Ä]úø£
|ü]bÕ\q˝À eT]+‘· bÕs¡<äs¡Ùø£‘· @s¡Œ&ç
yÓTs¡T¬>’q »yêãT<ëØ‘·q|ü⁄ j·T+Á‘ê+>±\T
‘·j÷· s¡j÷· ´sTT.
ø±>¥ dü+düú m|üŒ{Ïø|£ ⁄ü Œ&ÉT e÷s¡T‘·Tqï Ä]úø£
j·÷»e÷q´ |üsê´es¡D≤ìøÏ ‘·–q≥Tº>±
y˚>±ìï n+<äT≈£î+≥÷ ek˛Ô+~. nøö+{Ï+>¥
kÕ|òtº y˚sY qT Á|üuÛÑT‘·« ◊m|òtm+mdt ‘√
düMTø£ ‘·+ #˚ùd Á|üÁøÏj·T ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~.
Bìe\q nøö+{Ï+>¥ Á|üÁøÏj·T kÕeTs¡ú´+
yÓTs¡T>∑T|ü&˚ neø±X¯yTÓ T∫Ã+~. n<˚ $<Û+ä >±
nøö+{Ï+>¥ dæã“+~ ô|<ä› dü+K´˝À y√#·s¡¢
‘·ìF, yê{Ï nqTeT‘·T\ ‘·ìF\ e+{Ï$ #˚|fü ºÒ
|üqT\ qT+∫ $eTT≈£îÔ\e⁄‘ês¡T. |òü*‘·+>±
nøö+{Ÿ‡ ˝À ø£∫Ñ·‘«· + ô|s¡T>∑T‘·T+~. Çø£
Ä&ç{Ÿ yÓ’|ü⁄ #·÷ùdÔ, &˚{≤ Ä<Ûë]‘· yÓ’K]
nqTdü ] +#· ≥ + e\q |ü ì y˚ > ∑ e +‘· +
ø±e≥+‘√u≤≥T HêD´yÓTÆq Ä&ç{Ÿ |òü*‘ê\T
sêã≥º{≤ìøÏ, ‘·<ë«sê Ä]úø£ |ü]bÕ\qqT
ã˝Àù|‘·+ #˚j·T{≤ìøÏ M\sTT+~. Jmd”º
Ä<ëj·÷\ &çõ≥˝Ÿ Ä&ç{Ÿ ø√dü+ ˇø£
dü+kÕú>∑‘·yÓTÆq #·Á{≤ìï ≈£L&Ü @sêŒ≥T
#˚jT· >∑*>±s¡T. n<˚ $<Û+ä >± &˚{≤ nq*{Ïø‡˘
≥÷˝Ÿ‡ qT yê&É≥+ e\q uÛ≤Ø &˚{≤qT ôd‘’ +·
$X‚¢wæ+#·{≤ìøÏ, dü>∑≥T≈£î ãVüQ<ä÷s¡+>±
ñqï yê{Ïì >∑T]Ô+#·{≤ìøÏ, mø£ÿ&É Á|üe÷<ä
dü + π ø ‘ê\THêïjÓ ÷ ôV≤#· à ]+#· { ≤ìøÏ
M\e⁄‘·T+~. Bìe\¢ Ä]úø£ |ü]bÕ\q˝ÀH˚
ø±≈£î+&Ü yÓTT‘·+Ô >± bÕ\Hê j·T+Á‘ê+>±\˝À
ìj·T+Á‘·D\T ã˝Àù|‘·eTe⁄‘êsTT.
ô|’ > ±, Ç{° e * ø±\+˝À Ä]ú ø £
|ü]bÕ\q˝À Á|üuTÑÛ ‘·« dü+düÿs¡D\T Á|ü<ëÛ q+>±
|üìrs¡T Ä&ç{Ÿ MT<ä <ä wæº kÕ]+#êsTT.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î, ø±>¥ dü+düú ªÁ|ü‘·´ø£å \_∆<ës¡T
ã<ä©μ(&û;{°) e´edüú MT<ä nH˚ø£ Ä&ç≥T¢
»]|æ+~, »s¡T|ü⁄‘√+~ ≈£L&Ü. á e´edüú
düeTs¡‘ú q· T, kÕeTsêú´ìï eT~+|ü⁄ #˚d÷ü Ô düs¬ q’
>∑T]Ô+|ü⁄, \øÏå‘· \_∆<ës¡T\+<ä]ø° #˚s¡≥+,
düø±\+˝À ø£∫Ñ·yÓTÆq #Ó*¢+|ü⁄\T »s¡>∑≥+
nH˚ n+XÊ\MT<ä <ä wæº ô|{Ï+º ~. &û;{° Ä&ç{Ÿ
˝À yÓ\&¢ +ç ∫q |ü]o\q\T, #˚dqæ dæbÕò s¡T‡\T
Á|ü u Û Ñ T ‘· « ◊{° e´edü ú \ qT ã˝Àù|‘· +
#˚j·T{≤ìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. Bìe\q
düø±\+˝À dü¬s’q \_∆<ës¡T\≈£î #Ó*¢+|ü⁄\T
»s¡>≥ ∑ +, |üøÿ£ <ë] |ü≥{º ≤ìï ìs√~Û+#·≥+,
&É÷|æ¢πø{Ÿ #Ó*¢+|ü⁄\≈£î dü«dæÔ |ü\ø£≥+
kÕ<Û´ä eTe⁄‘êsTT.
Ç<˚ ø±≈£î+&Ü, Ä&ç{Ÿ øÏ m+|æø£ #˚dæq
nìï Á|üuTÑÛ ‘·« |ü<øä∏ ±\≈£L Ä]úø£ j·÷»e÷q´+
nH˚~ Á|ü<ëÛ q+>± <ä wæº kÕ]+#ê*‡q n+X¯+.
m+mHéÄsYáJ@, |æm+ Äyêdt jÓ÷»q,
&û&ûj·T÷JCÒyÓ’, kÂuÛ≤>∑´, @◊;|”, mHéÄsY
ôV≤#Ym+ ˝≤+{Ï Á|üuÛÑT‘·« |ü<∏äø±\˝Àì Ä]úø£
e´edüú\ Ä&ç{Ÿ ≈£L&Ü »]–+~. Ç+<äT˝À
neT\T dü+dü\ú ≈£î ì<ÛTä \ $&ÉT<ä\, Ks¡Tà #˚jT· ì
ì\«, $ìjÓ ÷ >∑ Á<Û ä T e|ü Á ‘ê\T
dü e T]Œ+#· ø £ b ˛e≥+ e+{Ï dü + kÕú > ∑ ‘ ·
düeTdü´\‘√u≤≥T ì<ÛTä \ eT[fl+|ü⁄, u≤+≈£î˝À¢
ì<ÛTä \T ì\« #˚jT· ≥+, ø£*Œ‘·/yÓ÷dü|Pü ]‘·yTÓ qÆ
Ks¡TÃ, Ä<ëj·÷ìï edü÷\T #˚j·Tø£b˛e≥+
13
˝≤+{Ï Ä]úø£ neø£‘·eø£\qT Á|ü<Ûëq+>± $uÛ≤>±\ eT<Ûä´ nqTdü+<Ûëq‘·qT |ü{Ïwüº dü+kÕú>‘∑ · $\Te\T, e ‹Ôy|’Ó ⁄ü D´+, düeTs¡‘ú ,·
>∑T]Ô+∫ Á|ükÕÔ$+#ês¡T. Ä&ç{Ÿ |ü]o\q\T, |üs#¡ ≥· + 2023-2030 øÏ ø±>¥ eP´Vü‰‘·àø£ kÕe÷õø£ düŒ Vü≤, Á|üuTÑÛ ‘·« ì<ÛTä \ edü÷fi¯fl≈£L,
kÕøå±´<Ûë]‘· dæbòÕs¡T‡\T Á|üuÛÑT‘·« Ä˝À#·Hê Á|üD≤[ø£˝À uÛ≤>∑+. &˚{≤ nHê*{Ïø˘‡ ≈£î, $ìjÓ÷>±ìø° $X¯«dü˙j·TyÓTÆq Vü‰MTøÏ
$<Û ë q+˝À dü ø ±sê‘· à ø£ y Ó T Æ q e÷s¡ T Œ ì]›w+ºü >± #ÓbÕŒ\+fÒ Ä]úø£ düe÷#ês¡ $X‚w¢ Dü ≈£î ø£≥Tºã&É≥+ Á|ü‹cÕ˜‘à· ø£yTÓ qÆ uÛ≤s¡‘· ø±>¥ dü+düú
rdüT≈£îsê>∑*>±sTT. Ä $<Ûä+>± nedüs¡yÓTÆq kÕeTs¡´ú ìsêàD+ <ë«sê Ç~ kÕ~Û+#·e#·TÃ. yês¡dü‘ê«ìøÏ ø°\ø£yÓTÆq \ø£åD≤\T. á
#√≥ ‘·q e÷sêZìï e÷s¡TÃø√e≥+, neT\T n|ü⁄Œ&ÉT nøö+{Ï+>¥ ø±sê´\j·÷\T Á|üuTÑÛ ‘·« yês¡dü‘·«+‘√ nìï+{≤ n+&É>± ì*∫
rs¡T˝À e÷s¡TŒ\T, nes√<Ûë\ ‘=\–+|ü⁄ Ä]úø£ j·÷»e÷q´ dü\Vü‰<ës¡T\T>± e÷] düT|ü]bÕ\q≈£î e÷s¡<Z ]ä Ù ne⁄‘·T+~. 
Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ kÕ<Û´ä eTj·÷´sTT. |”m|òmt + |ò*ü ‘ê\≈£î n+&É>± ì\TkÕÔsTT.
Ç|ü⁄Œ&ÉTqï ndüe÷q‘·\T, $•wüºyÓTÆq
yÓ’$<Ûä´eT‘√ ≈£L&ÉT≈£îqï e´edüú\qT &çõ≥˝Ÿ
n+‘·sêìï, düTdæsú ‘¡ q· T <ä wæ˝º À ñ+#·Tø=ì H˚{Ï
Á|ü|+ü #·+˝À m<äTs¡e⁄‘·Tqï düyêfi¯fl≈£î dü+|üPs¡í
<ä ø£Œ<∏+ä ‘√ |ü]cÕÿsê\T ø£qTø√ÿyê*. düs∞¡ ø£ ‘·
Ä]úø£ $<ÛëHê\T, ô|]–q dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô
q&ÉTeT <˚X¯ Ä&ç≥sY MT<ä $<Ûëq ìπs‘í \· ≈£L,
dü e ÷C≤ìø° mH√ï n+#· H ê\T+{≤sTT.
ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£es¡Z |üìrs¡TMT<ä qeTàø±ìï
ì]à+∫ ø±bÕ&Ü\ì, <ëì |üìrs¡T˝À
yÓTs¡T>¬ q’ bÕs¡<sä Ù¡ ø£‘q· T, »yêãT<ëØ‘·Hêìï
rdüT≈£îsêyê\ì ≈£L&Ü ø√s¡T≈£î+{≤sTT.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ˝Àì |üqTï #Ó*¢+|ü⁄<ës¡T\T,
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ô|≥Tºã&ÉT\T ô|fÒyº ês¡T ‘·qMT<ä
ñ+∫q qeTàø±ìï ø±>¥ dü+düú ì\u…≥Tº
≈£î+≥T+~. Ä $<Ûä+>± #·Ts¡T¬ø’q, ã\yÓTÆq
Ä]úø£ |ü]bÕ\qqT HÓ\ø=˝ÒŒ \ø£å´ kÕ<Ûäq
~X¯ > ± ‘· q ìsêàD≤‘· à ø£ bÕÁ‘· q T
ø=qkÕ–düT+Ô ~.
Á|üuÛÑT‘·« Ä]úø£ j·÷»e÷q´ e´edüú≈£î
$\TeqT CÀ&ç+#·≥+ düTÁ|”+ Ä&ç{Ÿ ÇHé
dæ≥º ÷´wüHé Ä|òt Ç+&çj÷· Á|ü<ëÛ q eP´Vü‰‘·àø£
\øå±´\˝À ˇø£{.Ï düTÁ|”+ Ä&ç{Ÿ ÇHé dæ≥º ÷´wüHé
nøö+{Ï+>¥ ø±sê´\j·÷\qT sêÁwºü Á|uü TÑÛ ‘·« Ä]úø£
e´edü\ú ‘√ düMTø£ ‘·+ #˚jT· ≥+ e\¢ Ä]úø£
düe÷#ês¡ Á|üyêVü≤+, $düÔ ‘·yÓTÆq &˚{≤
n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ekÕÔsTT. Ç~ Ä&ç{+Ï >¥ $<ÛTä \
kÕeTsêú´ìï ô|+#·T‘·T+~. nøö+{Ÿ‡, Ä&ç{Ÿ
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023 14
 bÕs¡¢yÓT+≥T kÕúsT÷ dü+|òü÷\T
|ü]~Û.... bÕÁ‘· eT]+‘· ã˝Àù|‘·+ ø±yê*
Á|üuÛÑT‘·« |üìrs¡Tô|’ ì•‘· |ü]o\q düVü‰ bÕs¡¢yÓT+≥T eTT+<äTø=∫Ãq _\T¢\ HêD´‘·qT yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&É+˝À bÕs¡¢yÓT+≥T kÕúsT÷ dü+|òü÷\ bÕÁ‘·
ø°\ø£+. bÕs¡¢yÓT+≥T |üìrs¡T kÕeTsêú´ìï á dü+|òü÷\T m+‘·>±H√ Á|üuÛ≤$‘·+ #˚kÕÔsTT. Ç$ düeT]Œ+#˚ ìy˚~ø£\T bÕs¡¢yÓT+≥T˝À ne>±Vü≤q düVæ≤‘·
#·s≈á î£ M\T ø£*ŒkÕÔsTT. dæ<ë∆+‘ê\≈£î nr‘·+>± bÕغ\ eT<Û´ä @ø±_ÛbÁ Õj·T kÕ<Ûqä , $wüjT· |ü]C≤„q ø£\Œq, ì|ü⁄DT\T/ uÛ≤>∑kÕ«eTT\‘√ dü+|Á ~ü +|ü⁄\T
‘·~‘·sê\≈£î düeTT∫‘· y˚~ø£qT düeT≈£Ls¡TkÕÔsTT.
n˝≤j·÷ |ü⁄πsyê˝Ÿ - m+.ÄsY. e÷<ÛäeHé : ª|æÄsYmdt ˝…õùd¢{Ïyé ØôdsYÃμ q÷´&Ûç©¢ yê]‘√ dü+j·TTø£Ô+>± |üì#˚düTÔHêïs¡T
á`yÓTsTT˝Ÿ: alaya@prsindia.org & madhavan@prsindia.org
uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ÊìøÏ bÕs¡ ¢ y Ó T +≥T ˇø£ kÕúsT÷ dü+|òü÷\ <ë«sê ‘·q ø£s¡Ôe´+ ñ<ëVü≤s¡D≈£î? ªÁ|üC≤ $XÊ«dü+ (ìã+<Ûäq\
Á|ü < Û ë Hê+>∑ + . #· { ≤º \ s¡ ÷ |ü ø £ \ Œq, ìs¡«]ÔdTü +Ô ~. á dü+|ò÷ü \T düeT]Œ+#˚ ìy˚~ø£\T dües¡D) _\T¢-2022μô|’ XÀ<Ûäq ø√dü+ z
ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ j·T+Á‘ê+>∑+ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ bÕs¡y¢ TÓ +≥T˝À ne>±Vü≤q düV≤æ ‘· #·sá ≈£î M\T ‘ê‘êÿ*ø£ dü+j·TTø£Ô kÕúsT÷ dü+|òü÷ìï
|üs´¡ y˚øDå£ e+{Ï nH˚ø±H˚ø£ yÓ$’ <Û´ä , dü+øÏw¢ ºü ø£*ŒkÕÔsTT. dæ<ë∆+‘ê\≈£î nr‘·+>± $$<Ûä bÕs¡y¢ TÓ +≥T @sêŒ≥T #˚d+æ ~. Bìô|’ ìy˚~ø£
$<ÛTä \qT á #·≥dº uü ÑÛ ìs¡«]ÔdTü +Ô ~. nsTT‘˚, bÕغ\ eT<Û´ä @ø±_ÛÁbÕj·T kÕ<Ûqä , $wüjT· düeTs¡ŒD ‘·sê«‘· Ä dü+|òü÷ìï s¡<äT›#˚dæ+~.
‘·q eTT+<äTø=∫Ãq Á|ü‹ n+XÊ˙ï ˝À‘·T>± |ü]C≤„q ø£\Œq, ì|ü⁄DT\T/uÛ≤>∑kÕ«eTT\‘√ XÊK\ dü+ã+~Û‘· ˝Ò<ë n+XÊ\yêØ
|ü]o*+∫, $düÔ ‘·+>± #·]Ã+#·&+É á y˚~ø£≈î£ dü+Á|ü~+|ü⁄\≈£î y˚~ø£qT düeT≈£Ls¡TkÕÔsTT. dü+|òü÷\T Á|ü‹ eT+Á‹‘·« XÊKô|’ |üs¡´y˚ø£åD
kÕ<Û´ä + ø±<äT. n+<äTøπ , Äj·÷ n+XÊ\qT kÕúsT÷ dü+|òü÷\qT- (1) n+XÊ\yêØ u≤<Û´ä ‘· eVæ≤kÕÔsTT. á dü+|ò÷ü ˝À¢ eT+Á‘·T\T
≈£åîDï+>± XÀ~Û+∫ ìy˚~+#˚+<äT≈£î nH˚ø£ (2) Ä]úø£ (3) »yêãT<ëØ‘·q+ (4) bÕ\q düuÛÑT´\j˚T´ M\T˝Ò<äT. Çø£ yÓTT‘·Ô+ 24
ø£$T{°\qT bÕs¡y¢ TÓ +≥T @sêŒ≥T #˚dTü +Ô ~. yê{Ï dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ $>± eØZø]£ +#·e#·TÃ. M{Ïø‘Ï √&ÉT n+XÊ\yêØ dü+|òü÷\≈£î>±qT Á|ü‹ <ëì˝À
ìy˚~ø£\ Ä<Ûës¡+>± nìïs¡ø±\ n+XÊ\ô|H’ ê bÕs¡ ¢ y Ó T +≥T m|ü Œ {Ï ø £ | ü ⁄ Œ&É T ‘ê‘êÿ*ø£ 31 eT+~ düuÛÑT´\T+{≤s¡T. M]˝À ˝Àø˘düuÛÑ
ìs¡íj·÷\T rdüT≈£î+≥T+~. á $<Ûä+>± dü+|òü÷\qT ≈£L&Ü @sêŒ≥T #˚dæ, Ä |üì qT+∫ 21 eT+~, sê»´düuÑÛ qT+∫ 10 eT+~
bÕs¡y¢ TÓ +≥T s¬ +&ÉT |ü<‘∆ä T· \˝À... düu≤Û eTTK+>±, eTT–j·T>±H˚ yê{Ïì s¡<äT› #˚dü÷Ô+≥T+~. ìj·T$T‘·T\e⁄‘ês¡T. düuÛÑ˝À Äj·÷ bÕغ\
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023 15
∫Á‘·+ 1: 14e-17e ˝Àø˘düuÛÑ\ eT<Ûä´ ø±\+˝À kÕúsT÷ dü+|òü÷\≈£î |ü+|æq _\T¢\ dü+K´:
>∑eTìø£: 2023 esê¸ø±\ düe÷y˚XÊ\ ÄKs¡T<ëø±; eT÷\+: &çõ≥˝Ÿ dü+dü<é, |æÄsYmdt
ã˝≤ìïã{Ϻ dü+|òü÷˝À¢ düuÛÑ´‘·«+ \_ÛdüTÔ+~.
n+XÊ\yêØ dü+|ò÷ü \T Á|ü‹bÕ~‘· #·{≤º\qT
düMTøÏå+∫, ì•‘· |ü]o\Hê+XÊ\qT m+|æø£
#˚kÕÔsTT. n˝≤π> Á|ü‹ eT+Á‹‘·« XÊK≈£î
πø{≤sTT+∫q ã&Ó®{ŸqT ˝À‘·T>± XÀ~ÛkÕÔsTT.
_\T¢ \ ÄyÓ ÷ <ëìøÏ eTT+<ä T dü e TÁ>∑
n<Ûä´j·Tq+ ø√‡+ yê{Ïì n+XÊ\yêØ
dü+|òü÷ìøÏ ìy˚~+#·e#·TÃ. bÕs¡¢yÓT+≥T
ÄyÓ ÷ ~+∫q #· { ≤º \ ≈£ î yÓ T s¡ T >∑ T \T
~<ä›&É+˝Àq÷ á dü+|òü÷\T ‘√&ÉŒ&É‘êsTT.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î? ªdüeTTÁ<ä #Ís¡´+ ìs√<Ûøä £ _\T¢-
2019μ... á H˚s¡|üP]‘· #·s¡´e\¢ eTs¡D+
dü+uÛ$Ñ ùdÔ <√wæøÏ eTs¡D•ø£qå T ‘·|Œü ìdü] #˚d÷ü Ô
Á|ü‹bÕ~+∫+~. nsTT‘˚, Ç~ düe÷q‘·«+-
ùd«#·Ã¤ dü+ã+~Û‘· ÁbÕ<∏$ä Tø£ Vü≤≈£îÿ\ ñ\¢+|òTü q
ø±>∑\<äì düTÁ|”+ø√s¡Tº rs¡TŒ Ç∫Ãq≥T¢ $<˚o
e´eVü‰sê\ kÕúsT÷ dü+|òüT+ >∑Ts¡TÔ#˚dæ+~.
n+<äTe\¢ dü<äs¡T •ø£åqT J$‘· U…’<äT ˝Ò<ë
eTs¡D•ø£å>± e÷sêÃ\ì dæbòÕs¡düT #˚dæ+~.
B+‘√ _\T¢qT bÕs¡y¢ TÓ +≥T ÄyÓ÷~+#·&ÜìøÏ
eTT+<äT Á|üuTÑÛ ‘·«+ n+<äT˝À e÷s¡TŒ #˚d+æ ~.
Ä]úø£ e´eVü‰sê\≈£î dü+ã+~Û+∫-
n+#·Hê\T, Á|üuÛÑT‘·«s¡+>∑ dü+düú\T, Á|üuÛÑT‘·«
|ü<äT›\T... ù|]≥ eT÷&ÉT dü+|òü÷\T+{≤sTT.
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023
M{Ï˝Àq÷ eT+Á‹øÏ düu´ÑÛ ‘·« ns¡‘Ω · ˝Ò<Tä . M{Ï˝À
ªn+#·Hê\ dü+|òüT+μ eT+Á‹‘·« XÊK\ ã&Ó®{Ÿ
eTT+<ädüTÔ n+#·Hê\qT |ü]o*düTÔ+~.
ªÁ|üuÛÑT‘·«s¡+>∑ dü+düú\ dü+|òüT+μ (dæˇ|æj·TT)
Äj·÷ dü+düú\ |üìrs¡TqT |üs¡´y˚øÏådüTÔ+~.
ªÁ|üuTÑÛ ‘·« |ü<Tä \› dü+|òTü +μ (|æmdæ) bÕs¡y¢ TÓ +≥T
ÄyÓ÷~+∫q Á|üuÛÑT‘·« e´j·T Á|üø£≥q\qT
düMTøÏdå Tü +Ô ~. Ç$ ø±≈£î+&Ü Ç‘·sÁ¡ ‘ê dü+|ò÷ü \T
bÕs¡y¢ TÓ +≥T‘√bÕ≥T düu≤Û dü+ã+~Û‘· bÕ\q,
»yêãT<ëØ‘·q+ e´eVü‰sê\qT s√EyêØ
ÁbÕ‹|ü~ø£q |üs¡´y˚øÏåkÕÔsTT. M{Ï˝À ªdüuÛ≤
Vü≤≈£îÿ\ dü+|òüT+μ bÕs¡¢yÓT+≥T düuÛÑT´\
Vü≤≈£îÿ\T-$X‚cÕ~Ûø±sê\T, Vü≤≈£îÿ\ ñ\¢+|òTü q
e´eVü ‰ sê\qT |ü ] o*dü T Ô + ~. n˝≤π >
ª|òsæ ê´<äT\ dü+|òTü +μ Á|ü»\T ‘·eT≈£î nuÛ´Ñ s¡qú \
s¡÷|ü+˝À |ü+|æq |òsæ ê´<äT\qT |üs´¡ y˚ødåÏ Tü +Ô ~.
Çe˙ï ø±≈£î+&Ü ñuÛÑj·T düuÛÑ\T ø=ìï ì]›wüº
n+XÊ\ô|’ ‘ê‘êÿ*ø£ dü + |ò ü ÷ \qT
ìj·T$TdüT+Ô {≤sTT. Ç$ ‘·eT≈£î n|üŒ–+∫q
u≤<Û´ä ‘·\ y˚Ts¡≈î£ ìy˚~ø£ düeT]Œ+∫q ‘·sê«‘·
s¡<ä›sTTb˛‘êsTT. á H˚|ü<∏ä´+˝À Ä]úø£,
n+XÊ\yêØ kÕúsT÷ dü+|òü÷\ |ü]~Û, yê{Ï
bÕÁ‘· m˝≤+{Ïy√ á yê´dü+˝À |ü]o*<ë›+.
bÕs¡¢yÓT+≥T düeTs¡ú |üìrs¡Tô|’ kÕúsT÷
dü+|òü÷\ Á|üuÛ≤e+ #ê˝≤ ø°\ø£yÓTÆq~.
n+<äTe\¢ á dü+|ò÷ü \≈£î dü+ã+~Û+∫q nH˚ø£
n+XÊ\ yÓTs¡T>∑TdüVü‰ yê{Ïì ã˝Àù|‘·+
#˚j·÷*‡q nedüs¡+ m+‘√ ñ+~:
nìï _\T¢\q÷ dü+|ò÷ü \≈£î ìy˚~+#·&+É :
Á|üdTü ‘Ô +· nìï _\T¢\÷ dü«j·T+ #·*‘·+>±
á dü+|ò÷ü \ |ü]o\q≈£î yÓfie¢¯ ⁄. @<ÓH’ ê _\T¢qT
kÕúsT÷ dü+|ò÷ü ìøÏ |ü+|ü&+É ô|’ <ëìï düeT]Œ+#˚
eT+Á‹‘√ dü+Á|ü~+#êø£ ˝Àø˘duü ÑÛ d”Œø£sY ˝Ò<ë
sê»´dü u Û Ñ #Ó ’ s ¡ à Hé e÷Á‘· y ˚ T ìs¡ í j · T +
rdüT≈£î+{≤s¡T. nsTT‘˚, nìï _\T¢\q÷ Äj·÷
dü + |ò ü ÷ \≈£ î |ü + |æ ‘ ˚ #· { ≤º \ ìï{Ï ô |’ H ê
bÕs¡¢yÓT+≥T dü+ã+~Û‘· |ü]o\q ø£˙dü
kÕúsTT˝ÀHÓ’Hê ñ+≥T+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î
yÓ÷{≤s¡T yêVü≤Hê\ #·≥+º -1988 Á|üø±s¡+...
Á|ü‹ yêVü≤q j·T»e÷ì ‘· rj·T|üø+å£ ø√dü+
;e÷ bÕ\d” rdüTø√yê*‡ ñ+≥T+~. ‘·<ë«sê
@<Ó’Hê s√&ÉT¶ Á|üe÷<ä+˝À u≤~Û‘·T\≈£î
|ü]Vü‰s¡+ #Ó*¢+|ü⁄ u≤<Ûä´‘· ;e÷ dü+düú
d”«ø£]düTÔ+~. Bìô|’ 2016˝À Á|üy˚X¯ô|{Ϻq
#·≥º dües¡D _\T¢ eT ‘·T\ ≈£î≥T+u≤ìøÏ
;e÷øÏ+<ä |ü]Vü‰s¡+ yÓTT‘êÔìï s¡÷.10
\ø£å\≈£î |ü]$T‘·+ #˚dæ+~. nsTT‘˚, dü<äs¡T
qwüº |ü]Vü‰s¡ yÓTT‘êÔìï Hê´j·TkÕúHê\T
16
∫Á‘·+ 2: 17e ˝Àø˘düuÛÑ* ø±\+˝À n+XÊ\yêØ kÕúsT÷ dü+|òüT düe÷y˚XÊ\≈£î düuÛÑT´\ dü>∑≥T Vü‰»s¡T (XÊ‘·+˝À):
ìs¡sí TTkÕÔsTT ø±ã{Ϻ >∑]wü˜ |ü]$T‹ ñ+&É<ìä
kÕúsT÷ dü+|òüT+ düŒwüº+ #˚dæ+~. B+‘√
|ü]Vü‰s¡+ yÓTT‘êÔìø° ;e÷ bÕ\d” e]ÔdTü +Ô <äì
dü÷∫+∫+~. bÕs¡¢yÓT+≥T á dæbòÕs¡düTqT
n+^ø£]+∫ _\T¢qT ÄyÓ÷~+#˚ eTT+<äT
dües¡D˝À #˚]Ã+~.
Á|üdüTÔ‘· 17e ˝Àø˘düuÛÑ ø±\+˝À 2023
esê¸ø±\ düe÷y˚XÊ\T eTT–ùd<ëø± _\T¢˝À¢
17 XÊ‘·+ kÕúsT÷ dü+|òü÷\ |ü]o\q≈£î
(∫Á‘·+ 1 #·÷&É+&ç) |ü+|üã&ܶsTT. nsTT‘˚,
>∑‘· eT÷&ÉT ˝Àø˘düuÛÑ ø±\+ qT+∫ Ç˝≤
ìy˚~+#˚ _\T¢\ dü+K´ (|ü{øºÏ £ 1˝À #·÷|æq≥T¢)
‘·>T∑ ‘Z ÷· ek˛Ô+~. yêdüyÔ êìøÏ kÕ˜sT÷ dü+|ò÷ü \
dæbòÕs¡düT\ô|’ #·s¡Ã>±˙, yê{Ïì ‹s¡düÿ]+#˚
ø±s¡D≤\T>±˙ bÕs¡¢yÓT+≥T ‘·|üŒìdü]>±
yÓ\¢&ç+#·qø£ÿπs¢<äT. nsTTq|üŒ{Ïø°, Äj·÷
dæbÕò s¡dTü \ô|’ #·sá e\¢ #·≥dº uü ÑÛ s¡÷bı+~+#˚
#· { ≤º \ T |ü { Ï w ü º + >± ñ+{≤j· T q&É + ˝À
dü+<˚V≤ü + ˝Ò<Tä . n˝≤π> Á|ü‹bÕ~‘· #·{≤º\ô|’
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023
dü+ã+~Û‘· n+XÊ\ ì|ü⁄DT\qT dü+Á|ü~ùdÔ
˝À≥TbÕ≥¢qT dü]~<˚› M\T+≥T+~. n+<äTøπ ,
bÕs¡¢yÓT+≥T˝À Á|üy˚X¯ô|fÒº nìï _\T¢\ô|’
düeTÁ>∑ |ü]o\q, #·sá ø√dü+ dü«j·T+#·*‘·+>±
n$ n+XÊ\yêØ dü+|ò÷ü \ |ü]o\q≈£î yÓfi˝¢‚ ≤
#·÷&Ü\ì sêC≤´+>∑+ |üìrs¡Tô|’ C≤rj·T
ø£ $ Twü H é ìy˚ ~ ø£ (2002) ù|s=ÿ+~.
n+‘˚ ø ±≈£ î +&Ü ‘· e T≈£ î dü + ã+~Û + ∫q
n+XÊ\ô|’ bÕs¡y¢ TÓ +≥T ÄyÓ÷~+∫q #·{≤º\
neT\TqT ≈£L&Ü n+XÊ\yêØ kÕúsT÷
dü+|òü÷\T düMTøÏå+#ê\ì dü÷∫+∫+~.
j·TTHÓf’ &… é øÏ+>¥&yÉ Té e+{Ï ø=ìï bÕs¡y¢ TÓ +≥Ø
e´edü ú \ ˝À, Á<ä e ´ _\T¢ \ T $TqVü ‰
$T–*qe˙ï dü « j· T +#· * ‘· + >± Äj· ÷
dü+|ò÷ü \≈£î |ü]o\q≈£î |ü+|üã&É‘êsTT.
bÕs¡y¢ TÓ +≥T düuTÑÛ ´\ Vü‰»s¡T:
düuTÑÛ ´\‘√ düe÷˝À#·q˝À¢ uÛ≤>∑+>± $$<Ûä
n+XÊ\ô|’ #·sá \ ì$T‘·+Ô bÕs¡y¢ TÓ +≥T kÕúsT÷
dü+|ò÷ü \T nH˚ø£ düe÷y˚XÊ\T ìs¡«Væ≤kÕÔsTT.
dü+|òü÷\ e´edüú $»j·Te+‘·+ ø±yê\+fÒ
á dü e ÷y˚ X Ê˝À¢ dü u Û Ñ T ´\T $dü Ô ‘· + >±
bÕ˝§Zq&É+ ‘·|üŒìdü]. ø±˙, M{ÏøÏ Vü‰»Øô|’
bÕs¡¢yÓT+≥T düuÛÑT´\˝À ñ<ëd”q‘· m≈£îÿe>±
ø£ì|æk˛Ô+~. Ä y˚Ts¡≈î£ 17e ˝Àø˘duü ÑÛ ø±\+˝À
2023 p˝…’ Hê{Ïø,Ï n+XÊ\yêØ dü+|ò÷ü \T
@sêŒ≥T #˚dqæ düe÷y˚XÊ\≈£î düuTÑÛ ´\ dü>≥∑ T
Vü‰»s¡T (∫Á‘·+ 2 #·÷&É+&ç) 47 XÊ‘·+>±
ñ+~. n˝≤π> Ä]úø£ kÕúsT÷ dü+|òü÷\
düe÷y˚XÊ\ $wüj·÷ìø=ùdÔ- á dü>∑≥T
eT]+‘· ‘·–Z 37 XÊ‘êìøÏ |ü]$T‘·yÓTÆ+~.
Ç<˚ø±\+˝À bÕs¡¢yÓT+≥T düe÷y˚XÊ\≈£î
düuÛÑT´\ dü>∑≥T Vü‰»s¡T 79 XÊ‘·+ ø±e&É+
>∑eTHês¡Ω+. n+XÊ\yêØ kÕúsT÷ dü+|òüT
düe÷y˚XÊ\≈£î ø£˙dü+ eT÷&√e+‘·T düuTÑÛ ´\T..
n+fÒ- 10 eT+~ Vü‰»Ø nedüs¡+. ø±˙,
¬ > ’ s êΩ » Øj˚ T n‘· ´ ~Û ø £ + >± ñ+{À+<ä ì
sêC≤´+>∑+ |üìrs¡Tô|’ C≤rj·T ø£$TwüHé ìy˚~ø£
(2002) ù|s=ÿ+~. n+‘˚>±ø£ ˇπø ø£$T{°
17
∫Á‘·+ 3: 17e ˝Àø˘düuÛÑ ø±\+˝À Ä]úø£ kÕúsT÷ dü+|òüT düe÷y˚XÊ\≈£î düuÛÑT´\ dü>∑≥T Vü‰»s¡T (XÊ‘·+˝À):

>∑eTìø£: *2023 p˝…’ es¡≈£L; eT÷\+: &çõ≥˝Ÿ dü+dü<;é |æÄsYmdt

|ü]~Û˝À nH˚ø£ eT+Á‹‘·« XÊK\T ñ+&É{≤ìï dü+|òü÷\T dü+Á|ü~+#·e#·TÃ. á Á|üÁøÏj·T˝À dü+|òü÷\≈£î nedüs¡yÓTÆq kÕ≈£åî\ >∑T]Ô+|ü⁄,
≈£L&Ü m‹Ô#·÷|æ+~. |òü*‘·+>± ãVüQfi¯ uÛ≤>∑+>± $#ês¡D ìs¡«Vü≤D, Á|üC≤_ÛÁbÕj·T Äj· ÷ n+XÊ\ô|’ H˚ | ü < ∏ ä ´ dü e ÷#ês¡ +
eT+Á‹‘·« XÊK\ |üìrs¡Tô|’ á dü+|òü÷\ ùdø£sD¡ , düe÷#ês¡ düMTø£sD¡ e+{Ï nedüsê\ n+~düT+Ô ~. B+‘√bÕ≥T n<äq|ü⁄ ˝Ò<ë Á|ü‘´˚ ø£
<ë«sê ˝À‘Ó ’ q |ü ] o\q kÕ<Û ä ´ + ø√dü+ ì<ÛäT\T düeT≈£LsêÃ*‡q nedüs¡+ |ü]XÀ<Ûäq ø√dü+ yÓ\T|ü*qT+∫ düVü‰j·T+
ø±ø£b˛e#·TÃqì yê´U≤´ì+∫+~. ñ+<äì sêC≤´+>∑+ |üìrs¡Tô|’ C≤rj·T ø£$TwüHé d”«ø£]+#˚ ùd«#·Ã¤ ≈£L&Ü kÕúsT÷ dü+|òü÷\≈£î
kÕ+πø‹ø£ dæã“+~-ì|ü⁄DT\ ø=s¡‘·: ìy˚~ø£ (2002) dæbòÕs¡düT #˚dæ+~. nsTT‘˚, ñ+≥T+~.
m+|æø£ #˚dæq n+XÊ\ô|’ düuÛÑ‘√ b˛*ùdÔ Á|üdüTÔ‘·+ á dü+|òü÷\≈£î n+<˚ kÕ+πø‹ø£ Á|üC≤ bÕs¡<äs¡Ùø£‘·: dü+|òü÷\ ìy˚~ø£\T
eT]+‘· ˝À‘·T>± |ü]o*+#·&+É , ‘·<qä T>∑TD eT<ä › ‘ · T π ø e\+ dü ∫ yê\j· T + <ë«sê kÕ<Ûës¡D+>± Á|ü»\≈£î n+<äTu≤≥T˝À
dæbòÕs¡düT\qT düuÛÑ≈£î ìy˚~+#·&É+ e+{Ï$ dü e ÷y˚ X Ê\ @sêŒ≥T... eTTU≤´+XÊ\ ñ+≥THêï, yê{Ï n+‘·s¡Z‘· |üì $<Ûëq+ô|’
kÕúsT÷ dü+|ò÷ü \ bÕÁ‘·˝À uÛ≤>∑+>± ñ+{≤sTT. qyÓ÷<äT≈£î e÷Á‘·yT˚ |ü]$T‘·+. ø¬ q&Ü e+{Ï bÕs¡<sä Ù¡ ø£‘· ñ+&É<qä &É+˝À dü+<˚V≤ü + ˝Ò<Tä .
á ~X¯>± dü+øÏw¢ ºü n+XÊ\T, $<ÛëHê\T ˝Ò<ë Á|üC≤kÕ«eT´ <˚XÊ\˝À |ü]dæú‹ Ç+<äT≈£î nsTT‘˚, bÕs¡<äs¡Ùø£‘· ‘˚e&É+˝À uÛ≤>∑+>±
dü+uÛ≤e´ #·≥º Á|üu≤Û e+ ‘·~‘·sê\qT #·øÿ£ >± _Ûqï+>± ñ+≥T+~. nø£ÿ&É kÕúsT÷ dü+|ò÷ü \T dü+|òü÷\ düe÷y˚X¯ eTTU≤´+XÊ\qT yê{Ï
ns¡ú+ #˚düTø√e&ÜìøÏ ì|ü⁄DT˝…’q kÕ≈£åî\T, ø√]q y˚Ts¡≈£î bÕs¡¢yÓT+≥T Á>∑+<∏ë\j·T+ ìy˚~ø£\˝À bı+<äT|üs¡TdüTÔHêïs¡T. ø±˙,
uÛ≤>∑kÕ«eTT\TdüVü‰ Á|ü»\qT ≈£L&Ü á |ü]XÀ<Ûøä £ dæã“+~ì düeT≈£Ls¡TdüT+Ô ~. n˝≤π> dü e ÷y˚ X Ê\T e÷Á‘· + s¡ V ü ≤ dü ´ +>±H˚
|ü{Ϻø£ 1: n+XÊ\yêØ dü+|òü÷\T Á|ü#·T]+∫q $$<Ûä s¡ø±\ ìy˚~ø£\T:
ìy˚~ø£\ dü+K´ yÓTT‘·Ô+ ìy˚~ø£\˝À XÊ‘·+
ìy˚~ø£ 14e düuÛÑ 15e düuÛÑ 16e düuÛÑ 17e düuÛÑ 14e düuÛÑ 15e düuÛÑ 16e düuÛÑ 17e düuÛÑ
_\T¢\T** 134 145 41 21 13% 14% 4% 2%
&çm|òõt 333 285 331 343 32% 28% 31% 38%
n+XÊ\T 158 159 194 118 15% 16% 18% 13%
m{ÏÄsY 416 423 504 404 40% 42% 47% 45%
yÓTT‘·+Ô 1,041 1,012 1,070 892
>∑eTìø£: *2023 p˝…’ es¡≈£L; ** dü+j·TTø£Ô bÕs¡¢yÓT+≥T dü+|òü÷\≈£î |ü+|æq _\T¢\T $TqVü‰
eT÷\+: &çõ≥˝Ÿ dü+dü<é; m+.ÄsY.e÷<ÛäeHé uÛ≤s¡‘Y˝Àì Á|üuÛÑT‘·« dü+düú\ô|’ |ü⁄qsê˝À#·q˝À ªªbÕs¡¢yÓT+{Ÿμμ |æÄsYmdt
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023 18
ìs¡«Væ≤düTÔHêïs¡T. Bìe\¢ bÕغ\ eT<Ûä´ n+XÊ\ô|’ $$<Ûä bÕغ\ eT<Ûä´ @ø±_ÛÁbÕj·T n+XÊ\yêØ, Ä]úø£ kÕúsT÷ dü+|òü÷\≈£î
@ø±_ÛÁbÕj·÷ìøÏ neø±X¯+ m≈£îÿy˚ nsTTHê, kÕ<Ûäq≈£î Ç$ ‘√&ÉŒ&É‘êsTT. n+‘˚>±ø£ ì|ü⁄DT˝…’q dæã“+~ì düeT≈£Ls¡Ã&É+ e+{Ï
kÕúsT÷ dü+|ò÷ü \T ‘˚*Ãq n+XÊ\ô|’ Á|ü»\≈£î bÕs¡y¢ TÓ +≥T düuTÑÛ ´\T ì|ü⁄DT\ n_ÛÁbÕj·÷\T ø=ìï dü+düÿs¡D\<ë«sê yê{Ï kÕeTs¡ú´+
düe÷#ês¡ ˝À|ü+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. n+<äTøπ , nìï d” « ø£ ] +#· & ÜìøÏ , uÛ ≤ >∑ k Õ«eTT\‘√ ÇqTeT&çdTü +Ô ~.
kÕúsT÷ dü+|òü÷\ Á|ü<Ûëq ìy˚~ø£\ô|’... dü + Á|ü ~ +#· & ÜìøÏ ‘· – q y˚ ~ ø£ q T (>∑eTìø£: á yê´düs¡#·q˝À düe÷#ês¡
eTTK´+>± dü + |ò ü T +-Á|ü u Û Ñ T ‘· « + eT<Û ä ´ düeT≈£Ls¡TkÕÔsTT. á H˚|<ü ´ä∏ +˝À Á|ü‹ _\T¢q÷ düs¡+C≤e÷ düeT≈£L]Ãq ìs¡+»Hé MTqHé≈£î
_ÛHêï_ÛÁbÕj·T+ ñqïyê{Ïô|’ bÕs¡¢yÓT+≥T˝À dü+|òü÷\ |ü]o\q≈£î |ü+|ü&É+‘√bÕ≥T s¡#·sTT‘·\T <Ûäq´yê<ë\T ‘Ó*bÕs¡T.) 
#·s¡Ã nedüs¡eTì sêC≤´+>∑+ |üìrs¡Tô|’
C≤rj·T ø£$TwüHé ìy˚~ø£ (2002) dæbòÕs¡düT
#˚dæ+~. ø±>±, ø=ìï Ç‘·s¡ Á|üC≤kÕ«eT´
<˚XÊ˝À¢ kÕúsT÷ dü+|òTü düe÷y˚XÊ\qT yÓuŸø±dtº
|ü<‹∆ä ˝À Á|ü‘´· ø£å Á|ükÕs¡+ #˚dTü HÔ êïs¡T. ø¬ q&Ü˝À
dü u Û ≤ ìs¡ « Vü ≤ D dü + |ò ü T + 1991˝À
s¡÷bı+~+∫q e÷s¡Z<äs¡Ùø±\ Á|üø±s¡+-
dü e ÷y˚ X Ê\ Á|ü k ÕsêìøÏ bÕs¡ ¢ y Ó T +≥T
nqTeT‹+∫+~. n˝≤π > ø√$&é - 19
eTVü ≤ e÷à]ì m<ä T s=ÿq&É + ˝À <˚ X ¯ +
dü+dæ<‘∆ä ô· |’ #·≥dº uü ÑÛ ªÄs√>∑´-kÕ+|òTæ ø£ dü+øπ eå T
dü+|òüT+μ düe÷y˚XÊìï j·TTHÓ’f…&é øÏ+>¥&ÉyéT
Á|ü‘·´ø£å Á|ükÕs¡+ #˚dæ+~.
bÕs¡ ¢ y Ó T +≥T kÕú s T÷ dü + |ò ü ÷ \≈£ î
dü+ã+~Û+∫ sêC≤´+>∑+ |üìrs¡Tô|’ C≤rj·T
ø£$TwüHé ìy˚~ø£ (2002) ø=ìï dæbòÕs¡düT\T
#˚dæ+~. Ç+<äT˝À uÛ≤>∑+>±- ªªsêC≤´+>∑
kÕúsT÷ dü+|òTü +, C≤rj·T Ä]úø£ e´edüú dü+|òTü +,
#·{≤º\ s¡÷|üø£\Œq dü+|òüT+μμ ù|]≥ eT÷&ÉT
ø=‘· Ô dü + |ò ü ÷ \qT @sêŒ≥T #˚ j · ÷ \ì
dü÷∫+∫+~. Á|üdTü ‘Ô · n+#·Hê\, Á|üuTÑÛ ‘·«s¡+>∑
dü+dü\ú , nqTwü+–ø£ #·≥º dü+|ò÷ü \ $<ÛTä \qT
ø=‘·Ô dü+|òü÷\T HÓs¡y˚s¡TkÕÔsTT ø±ã{Ϻ bÕ‘·
dü+|òü÷\ ø=qkÕ–+|ü⁄ nedüs¡+ ñ+&É<äì
ù|s=ÿ+~. nsTT‘˚, á dæbÕò s¡dTü qT Á|üuTÑÛ ‘·«+
neT\T #˚j·T˝Ò<äT.
ñ|üd+ü Vü‰s¡+
Á|üuÛÑT‘·« |üìrs¡Tô|’ ì•‘· |ü]o\qdüVü‰
bÕs¡y¢ TÓ +≥T eTT+<äTø=∫Ãq _\T¢\ HêD´‘·qT
yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&É+˝À bÕs¡¢yÓT+≥T kÕúsT÷
dü+|òü÷\ bÕÁ‘· ø°\ø£+. n˝≤π> $yê<ëdüŒ<ä
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023 19
 ˝≤ ø£MTwüHé Ä|òt Ç+&çj·÷
˝≤ ø£$TwüHé Ä|òt Ç+&çj·÷
ˇø£ #·≥ºã<ä∆‘· ˝Òì (Non-
Statutory) dü + dü ú ; uÛ ≤ s¡ ‘ ·
Á|üuTÑÛ ‘·«+, XÊdüq eT]j·TT Hê´j·T
eT+Á‹‘· « XÊK, Hê´j· T
e´eVü‰sê\ XÊK H√{Ï|òæπøwüHé
<ë«sê Hê´j· T s¡ + >∑ + ˝À
|ü ] XÀ<Û ä q #˚ j · T &ÜìøÏ
@sêŒ≥sTTq á dü + dü ú
Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ ‘·q ìπs•› ‘· n+XÊ\
|ü]~Û˝À (ìy˚~ø£\ s¡÷|ü+˝À)
dæbòÕs¡T‡\T #˚düTÔ+~. Hê´j·T
e´eVü‰sê\ XÊK, düTÁ|”+ ø√s¡Tº,
ôV≤’ ø√s¡T\º ìπsX› Ê\ Á|üø±s¡+ ˝≤
ø£ $ Twü H é $$<Û ä n+XÊ\qT
|ü]o*+∫ ìy˚~ø£\T n+~düT+Ô ~. ˝≤ ø£$TwüHé
Ä|òt Ç+&çj÷· uÛ≤s¡‘· #·{≤º\ ô|’ n<äT“¤‘y· TÓ qÆ ,
Ä˝À#·Hêk˛Œ¤sø¡ y£ TÓ qÆ , n‹ ø°\ø£yTÓ qÆ düMTø£\å T
#˚dTü +Ô ~.
eT÷&˚fifl¯ bÕ≥T |üì#˚ùd 22e ˝≤ ø£$TwüHé
Ä|òt Ç+&çj·÷ ì21 |òæÁãe] 2020q
Á|üuÛÑT‘·«+ ìj·T$T+∫+~. Ä ‘·sê«‘· á
ø£$TwüHé |ü<äM ø±˝≤ìï 31 Ä>∑dtº 2024
es¡≈£î bı&ç–+∫+~.22 e ˝≤ ø£$TwüHé Ä|òt
Ç+&çj÷· ≈£Ls¡TŒ á øÏ+~ $<Û+ä >± e⁄+≥T+~:
1. |üP]Ô ø±\+ |üì#˚ùd #ÛÓ’sY |üs¡‡Hé
2. |üP]Ô ø±\+ |üì#˚ùd q\T>∑Ts¡T düuTÑÛ ´\T
(yÓT+ãsY ôdÁ¬ø≥Ø düVü‰)
3. mø˘‡ n|òæwæjÓ÷ yÓT+ãsY >± ôdÁ¬ø≥Ø,
Hê´j·T e´eVü‰sê\ XÊK
4. mø˘‡ n|òæwæjÓ÷ yÓT+ãsY >± ôdÁ¬ø≥Ø,
˝…õùd¢{Ïyé XÊK
5. nsTT<äT>∑Ts¡T $T+#·ì bÕsYº f…+Æ düuTÑÛ ´\T
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023
˝≤ ø£$TwüHé m˝≤ |üì #˚düTÔ+~ ?
øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+/ ˝Ò<ë düTÁ|”+ ø√sYº eT]j·TT
ôV’≤ ø√s¡Tº\ qT+∫ d”«ø£]+∫q ìπs›XÊ\
ÁbÕ‹|ü~ø£q ì]›wºü ÁbÕC…≈î£ \º ô|’ ø£$TwüHé |üì
#˚düTÔ+~. $wüj·T+ ÁbÕ<ÛëHê´ìï <ä wæº˝À
ñ+#·T≈£îì ì]›wºü n+XÊ\ô|,’ düTy√yÓ÷{À>±,
ø£$TwüHé n<Ûä´j·THê\T ìs¡«Væ≤düTÔ+~.
yÓT<∏&ä Ü\õ
ø£MTwüHé |ü]o*+#ê*‡q ìπsX› Ê\T n+~q
MT<ä≥ ÁbÕ<∏eä ÷´\T ìsê∆]+∫, ø£$TwüHé yÓT+ãsY
/yÓT+ãsY- ôdÁø¬ ≥ØøÏ düHêïVü≤ø£ $~Û n|üŒ–+#·&+É
»s¡T>∑T‘·T+~. {≤|æø˘ dü«uÛ≤e+, $düÔ ‹ì ã{Ï,º
|ü]XÀ<Ûqä , &˚{≤ ùdø£sD¡ ≈£î ø±sê´#·sD¡ $<ÛëHê\T,
n_ÛÁbÕj·÷\T s¡÷bı+~kÕÔsT¡ . á dü+<äs“¡ +¤ >±
Á|ü‹bÕ~‘· dü+düÿs¡D |ü]~Ûì >∑eTq+˝À
ñ+#·Tø√e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
ø£$TwüHé düe÷y˚XÊ˝À¢ »]π> #·s¡Ã\T
n+XÊ\ô|’ n_ÛÁbÕj·÷\T e´ø£Ô
|üs¡#·&ÜìøÏ, |ü]XÀ<Ûäqô|’ <ä wæº
πø+ÁBø£]+#·&ÜìøÏ e÷Á‘·y˚T
ø±ø£, ø£$TwüHé düuÛÑT´\ q&ÉTeT
@ø±_ÛÁbÕj·T+ kÕ~Û+#·&ÜìøÏ
ôd‘’ +· <√Vü≤<ä|&ü ‘É êsTT. ø£$TwüHé
jÓTTø£ÿ á düHêïVü≤ø£ #·s´¡ <ë«sê
düeTdü´ì dü÷ú\+>± $e]+#˚
$~Û $<Û ë q|ü Á ‘· + (e]ÿ+>¥
ù||ü s Y ) , |ü ] >∑ D q˝ÀøÏ
rdü T ø√yê*‡q n+XÊ\ô|’
dü\Vü‰\T, dü÷#·q\T sêã≥º&+É
»s¡ T >∑ T ‘· T +~. Á|ü » \T,
dü+ã+~Û‘· ÄdüøÏÔ ã +<ë\T/
uÛ ≤ >∑ k Õ«eTT\ qT+∫
nuÛÑ´+‘·sê\T ˝Ò<ë dü\Vü‰\T ÄVü‰«ì+#˚
\ø£å´+‘√, ø=ìï kÕs¡T¢,e]ÿ+>¥ ù||üsY ì
dü s ¡ T ÿ´˝Ò { Ÿ #˚ j · T &É + »s¡ T >∑ T ‘· T +~.
kÕ<Ûës¡D+>±, n‘·´+‘· ÁX¯<‘∆ä √ ‘·j÷· s¡T #˚dqæ
Á|ü X Êïe[ì dü + ã+~Û ‘ · ã +<ë\T/
uÛ≤>∑kÕ«eTT\≈£î |ü+|ækÕÔsT¡ .
#· ≥ º dü + dü ÿ s¡ D \≈£ î dü + ã+~Û + ∫
Á|ü ‹ bÕ<ä q \T s¡ ÷ bı+~+#˚ Áø£ e T+˝À
M\sTTq+‘· n~Û ø £ dü + K´˝À Á|ü » \T/
uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT dü+Á|ü~+#˚+<äT≈£î ˝≤
ø£$TwüHé nìï Á|üj·T‘êï\T #˚düTÔ+~. á
Á|üÁøÏj·T˝À ø£$TwüHé e ‹Ô>∑‘· dü+düú\,
nø±&Ó$Tø˘ dü+dü\ú Á|üyT˚ j·T+ rdüT≈£î+≥T+~.
dü+düÿs¡D\ Á|ü‹bÕ~‘· eP´Vü‰\ô|’ ø°\ø£yTÓ qÆ
n_ÛÁbÕj·÷\ ø√dü+ ôd$THês¡T,¢ esYÿ cÕ|ü⁄\T
ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T. <˚X¯+ ìs¡+‘·s¡ n_Ûe ~∆
|ü < ∏ ä + ˝À q&ç # ˚ ˝ ≤ ˝≤ ø£ $ Twü H é #· ≥ º
dü+düÿs¡DøÏ, #·≥㺠<ä∆ bÕ\qøÏ e÷s¡+Z düT>∑eT+
20
 dü+ã+~Û‘· ÄdüøÏÔ Á>∑÷|ü⁄\ qT+∫ dü\Vü‰\T ùdø£]+#·&É+.
á kÕeTs¡´ú + ô|H’ ˚ #·≥º dü+düÿs¡D\≈£î dü+ã+~Û+∫ ø£$TwüHé
|üì rs¡T $»j·T+ Ä<Ûës¡ |ü&ç ñ+<äqï~ düŒwüº+. ‘·q≈£î
n+<äTu≤≥T˝À e⁄qï |ü]$T‘· eqs¡T\ |ü]~Û˝À á \ø£å´+
kÕ~Û+#˚+<äT≈£î nedüs¡yÓTÆq eP´Vü‰\qT nH˚«wæ+#˚ |üì˝À
ø£$TwüHé ìs¡+‘·s¡+ ìeT>∑ïyÓTÆ e⁄+≥T+~.
@ e´øÏ,Ô e´edü,ú dü+düú qT+#·sTTHê >±˙ - ‘·q |ü]o\q˝À
e⁄qï n+XÊ\ô|’ ø£$TwüHé dü\Vü‰\qT kÕ«>∑‹düT+Ô ~.
‘·<Tä |ü] #·s´¡ \T
Hê´j·T e´eVü‰sê\ XÊK, XÊdüq - Hê´j·T eT+Á‹‘·«
XÊK ˝≤ ø£$TwüHé ìy˚~ø£\qT ìØí‘· düeTj·T+ Á|üø±s¡+
bÕs¡¢yÓT+{Ÿ eTT+<äT ñ+#·T‘·T+~. neT\T ø√dü+ yê{Ïì
dü+ã+~Û‘· |ü]bÕ\Hê/eT+Á‹‘·« XÊK\≈£î |ü+|ækÕÔsT¡ . Á|üuTÑÛ ‘·«
ìs¡j
í ÷· ìï ã{Ϻ dü+ã+~Û‘· |ü]bÕ\Hê/eT+Á‹‘·« XÊK\ <ë«sê
n$ neT\e⁄‘êsTT. á ìy˚~ø£\qT ‘·|Œü ìdü]>± ø√s¡T\º ˝À,
bÕs¡¢yÓT+≥Ø kÕº+&ç+>¥ ø£$T{°\˝À, nø±&Ó$Tø˘ eT]j·TT
#˚ùd ø±s¡´Áø£e÷\T #˚|&ü TÉ ‘·÷, uÛ≤>∑kÕ«eTT\‘√ Á|üC≤ #·s¡Ã˝À¢ ñ<äVü≤]kÕÔs¡T. 
$düÔ ‘· dü+Á|ü~+|ü⁄\T »s¡T|ü⁄‘·T+~. (eT÷\+ : |æ ◊ _ & ˝≤ ø£$TwüHé Ä|òt Ç+&çj·÷)
‘·T~ ìy˚~ø£
&˚{≤, n_ÛÁbÕj·÷\T / dü÷#·q\qT
Áø√&ûø£]+∫q ‘·sê«‘· #ÛÓ’s¡àHé yê{Ïì
eT÷˝≤´+ø£q+ #˚kÕÔs¡T; á düe÷#êsêìï
‘·<äq+‘·s¡ $ìjÓ÷>∑+ ø√dü+ dü¬s’q Ø‹˝À
ìy˚~ø£˝À bı+<äT |üs¡TkÕÔs¡T. ø£$TwüHé #ÛÓ’sY
eTHé , dü u Û Ñ T ´\T, yÓ T +ãsY - ôdÁø£ ≥ Ø \
e÷s¡<Z sä Ù¡ ø£‘«· +˝À á ìy˚~ø£ sêkÕÔsT¡ . yÓTT‘·+Ô
ø£ $ Twü H é dü e ÷y˚ X ¯ y Ó T Æ Bìï ì•‘· + >±
|ü]o*düT+Ô ~. ìy˚~ø£, <ëì kÕsê+X¯+ Ksês¡T
nsTTHêø£ , ˇø£ ø=‘· Ô _\T¢ ˝Ò < ë ˇø£
eTTkÕsTT<ë dü+düÿs¡Dì ‘·j÷· s¡T#ù̊d ìs¡j í T· +
ø£$TwüHé rdüTø√e#·TÃ, <ëìï ìy˚~ø£ øÏ »‘·
|üs#¡ e· #·TÃ. Ä ‘·sê«‘· ‘·T~ ìy˚~ø£ì |ü]o\q
ø√dü+ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ düeT]ŒkÕÔs¡T.
n‘· ´ ~Û ø £ dü + K´˝À Á|ü » *ï,
uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT dü+Á|ü~+#·&É+; &˚{≤ ,
n_ÛÁbÕj·÷\T, dü÷#·q\T, Á|ü»\qT+∫,
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023 21
 Á|ü‘·´ø£å |üqTï
dü+düÿs¡D\T

|üqTï $<Ûëq+˝À dü+düÿs¡D\T z ìs¡+‘·s¡ Á|üÁøÏj·T. Ä y˚Ts¡≈£î ø±˝≤qT>∑TD+>± $$<Ûä |üqTï dü+düÿs¡D\T, bÕ\q
ø±s¡´øÁ e
£ ÷\T neT\T #˚jT· ã&ܶsTT. nsTT‘˚, Ä•+∫q |ò*ü ‘·+ \_Û+#ê\+fÒ ø=+‘· düeTj·T+ |ü&TÉ ‘·T+~. eTTK´+>±
|üqTï XÊ‘·+ ‘·–+Z |ü⁄ e\¢ edü÷fi¯˝¢ À dü«\Œø±*ø£ ‘·>T∑ <Z \ä e÷Á‘y· T˚ ø£ì|ædTü +Ô ~. n+<äTe\¢, |üqTï dü+düÿs¡D\ $»j·T+ô|’
@{≤ $X‚¢wüDø£Hêï ø=+‘· e´e~Û Ä<Ûë]‘· $X‚¢wüD≈£î ÁbÕ<Ûëq´$Tyê«*. yêDÏ»´ kÂ\uÛÑ´ ø£\Œq|üs¡+>± ≈£L&Ü |üqTï
$<ÛëHê\ ø=qkÕ–+|ü⁄ô|’ ÁX¯<ä∆ eVæ≤+#·&É+ nedüs¡+. Ä y˚Ts¡≈£î yêDÏ»´ kÂ\uÛÑ´ ø£\Œq˝À uÛ≤>∑+>± |üqTï #·{≤º\
bÕ{Ï+|ü⁄˝À düs∞¡ ø£sD ¡ ≈£î |
Á u
ü TÑÛ ‘·«+ dü<ë ø£ wæ #˚d÷ü HÔ ˚ ñ+≥T+~.

ø£eT˝Òwt #·+Á<ä yêظï : dü+j·TTø£Ô ø±s¡´<ä]Ù, ¬s$q÷´ $uÛ≤>∑+ ({Ï|æm˝Ÿ-1), πø+Á<ä Ä]úø£ eT+Á‹‘·« XÊK.
á`yÓTsTT˝Ÿ: jstpl1@nic.in

@ Á|üuÛÑT‘ê«ì¬ø’Hê Ä]úø±_Ûe ~∆ kÕ<ÛäH˚
Á|ü<Ûëq \ø£å´+. Ç+<äTø√dü+ $<Ûëq|üs¡yÓTÆq
#·s¡´\T, eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\ ø£\Œq <ë«sê
e÷s¡ Z + dü T >∑ e T+ #˚ j · T &É + nedü s ¡ + .
eTTK´+>± es¡ ∆ e ÷q <˚ X Ê\T ≈£ L &Ü
kÕs¡«»˙q e ~∆øÏ ø£ wæ #˚j·÷*. á ~X¯>±
$$<Ûä kÕe÷õø£ \øå±´\T, Á|üC≤ ùdyê
ø±s¡´Áø£e÷\≈£î ì<ÛTä \T yÓ∫Ã+#·&+É neX¯´+.
á u≤<Û´ä ‘·\ ìs¡«Vü≤D˝À Á|üuTÑÛ ‘·« kÕeTs¡´ú +
#ê˝≤es¡≈£L $$<Ûä eqs¡T\ qT+∫ e#˚Ã
Ä<ëj·T+ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~. eTs√yÓ|’ ⁄ü
á \øå±´\ ø√dü+ Ä<ëj·T+ ô|+#˚ Á|ü<Ûëq
eqs¡ T \˝À |ü q Tï ˇø£ ñ|ü ø £ s ¡ D +>±
e÷]+~. m+<äTø£+fÒ... Ç~ kÕe÷õø£-
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023
Ä]úø£ Ç+»˙]+>¥ Á|üÁøÏjT· qT+∫ ñ<ä“$¤ +∫q ø±ø£b˛e#·TÃ. m+<äTø£+fÒ- á #·s¡´\T
ñ|üøs£ D¡ +. Á|ü»\≈£î $<ä´, yÓ<’ ´ä +, >∑ Vü‰\T, yê´bÕsê\ô|’ Á|ü‹≈£L\ Á|üu≤Û e+ #·÷|ü⁄‘êsTT.
Ç‘·sÁ¡ ‘ê ÁbÕ<∏$ä Tø£ kÂø£sê´\ ø£\Œq˝À |üqTï ø±ãfÒº á ¬s+&ÉT e÷sêZ˝À¢ ø±≈£î+&Ü |üqTï
edü ÷ fi¯ ó ¢ Á|ü u Û Ñ T ‘ê«ìøÏ ‘√&É Œ &É ‘ êsTT.sêã&çì ô|+#·Tø√e&É+ m˝≤>∑qï~ nHê~>±
n+‘˚ø±≈£î+&Ü Á|ü»\ Jeq HêD´‘·qT ô|qTdüyê˝Ò. Á|ü‹ bÂs¡T&ÉT ‘êqT Hê´j·T+>±
#Ó*¢+#ê*‡q |üqTï\T »eT#˚ùd˝≤ #·÷&É≥+
yÓ T s¡ T >∑ T |ü s ¡ # · & É + , ù|<ä ] ø£ ìs¡ ÷ à\q,
ìs¡T<√´>∑+‘√bÕ≥T e ~∆ eT+<ä>e∑ Tq+ e+{Ï ≈£L&Ü |üqTï |ü]bÕ\q e´edüú u≤<Û´ä ‘·. ø±˙...
düeTdü´\ |ü]cÕÿsêìø° <√Vü≤<ä+ #˚kÕÔsTT. dü]ø=‘·Ô yê´bÕs¡ |ü<‘∆ä T· \T, Ä<ÛTä ìø£ kÕ+πø‹ø£
nsTT‘˚, Ä<ëj·T+ ô|+#·T≈£îH˚ |ü]C≤„q+ e+{Ï$ ø=‘·Ô düyêfi¯ó¢ $düTs¡T‘·÷
Áø£eT+˝À n~ yêDÏ»´+-|ü]ÁX¯eT\ Á|ü>‹∑ ì edü÷fi¯¢ kÕeTsêú´ìøÏ |üØø£å ô|&ÉT‘·÷H˚ ñHêïsTT.
Á|üu≤Û $‘·+ #˚ùd~ ø±≈£î+&Ü Á|üuTÑÛ ‘·«+ C≤Á>∑‘Ô· |üqTï dü+düÿs¡D\T
eVæ≤+#ê*. |üqTï\ s¡÷ù|D≤ sêã&çì
Á|ü‘·´ø£å |üqTï\≈£î dü+ã+~Û+∫ πø+Á<ä
ô|+#·&ÜìøÏ |üqTï XÊ‘ê\ ô|+|ü⁄ ˝Ò<ë ø=‘·Ô Á|üuÛÑT‘·«+ ø=H˚ïfi¯ó¢>± >∑D˙j·T dü+düÿs¡D\T
|üqTï\ $~Û+|ü⁄ e+{Ï$ nìïy˚fi¯˝≤ dü¬s’q$ ‘Ó∫Ã+~. ‘·<ë«sê dæús¡-n+#·Hê $<Ûëq+
22
<ë«sê ∫≈£îÿ\≈£î ‘êe⁄˝Òì Ø‹˝À |üqTï Bìe\¢ eTq <˚oj·T |ü]ÁX¯eT\≈£î b˛{°‘‘· «· + düT+ø£++s¡TdüTeTT düVü‰) 25.17 XÊ‘êìøÏ
edü÷fi¯ó¢ ô|]π>˝≤ C≤Á>∑‘·Ô eVæ≤+∫+~. á ˝Ò≈î£ +&Ü b˛sTT+~. ô|>’ ± yêdüeÔ edü÷fi¯¢ Ø‘ê´ ‘·–Z+∫+~. n˝≤π> ‘·j·÷Ø s¡+>∑+˝À ø=‘·Ô
dü+düÿs¡D\≈£î Hê\T>∑T eT÷\dü+Ô uÛ≤\THêïsTT: ø±s=Œπs{Ÿ |üqTï sêã&ç 23 XÊ‘·+ e÷Á‘·yT˚ qì <˚oj·T (2019 nø√ºãs¡T ‘·sê«‘· @sêŒ≥j˚T´)
1. $TqVü‰sTT+|ü⁄/sêsTTr\≈£î dü«dæ.Ô . |üqTï ‘˚*+~. á $<Û+ä >± eTq+ ª¬s+{Ïø° #Ó&¶É ø£+ô|˙\≈£î |üqTïqT eT]+‘· ‘·–+Z ∫ (n<äq|ü⁄
XÊ‘ê\ ‘·–Z+|ü⁄. sπ e&çμ˝≤ nj·÷´+. n+fÒ- ø±s=Œπs{Ÿ |üqTï düT+ø£++s¡TdüTeTT düVü‰) 17.16 XÊ‘·+>±
2. $$<Ûä #·s¡´\ <ë«sê |üqTï |ü]~Û XÊ‘·+ n~Ûø+£ >± ñqï|üŒ{Ïø.° . $T‹MT]q ìs¡sí TT+∫+~. nsTT‘˚, á ø£+ô|˙\T 2023
$düÔs¡D.. ø=‘·Ô |üqTï\ $~Û+|ü⁄ $TqVü‰sTT+|ü⁄\‘√ |üP]ÔkÕúsTT sêã&ç e÷]à 31q (Ç{°e\ 2024 e÷]à 31<ëø±
3. Ä<ëj·T|ü⁄ |üqTï XÊK˝À kÕeTs¡´ú + ô|+|ü⁄ bı+<ä˝øÒ b£ ˛‘·THêï+. $TqVü‰sTT+|ü⁄ $<Ûëq+ bı&ç–+#·ã&ç+~) ˝Ò<ë Ä ‘˚BøÏ eTT+<äT>±
~X¯>± kÕ+πø‹ø£‘· $ìjÓ÷>∑+. |ò*ü ‘·+>± ˇ‹Ô&ç eT÷ø£\T, $yê<ë\‘√bÕ≥T ñ‘êŒ<ä q ÁbÕs¡ + _Û + #ê*‡ ñ+≥T+~.
4. |üqTï\˝À ø£∫Ñ·‘·«+ <ë«sê $yê<ë\ Ä<ëj·T qcÕºìøÏ u≤≥\T |ü&ܶsTT. eTs√yÓ|’ ⁄ü nq+‘·s¡+ á Ä]¶HÓqT‡ ª|üqTï #·{≤º\
‘·–+Z |ü⁄. Ç~ $$<Ûä s¡÷bÕ˝À¢ nqedüs¡ e´j·÷ìø° (dües¡D) #·≥+º -2019μ>± ÄyÓ÷<ä+ bı+~
$TqVü‰sTT+|ü⁄/sêsTTr\≈£î dü«dæ.Ô . |üqTï ‘ê$düT+Ô ~. n+<äTe\¢ sêuÀj˚T 4 dü+e‘·‡sê\ neT\T˝ÀøÏ sê>±, düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ü \≈£L á
XÊ‘ê\ ‘·–+Z |ü⁄ bÕ≥T ø±s=Œπs{Ÿ |üqTïqT 30 qT+∫ 25 ‘·–+Z |ü⁄ |üqTïqT Á|üuTÑÛ ‘·«+ e]Ô+|üCdÒ +æ ~.
XÊ‘êìøÏ ‘·–+Z #ê\ì H˚qT Á|ü‹bÕ~düTHÔ êïqT. Ä<ëj·T|ü⁄ |üqTï e´øÏ>Ô ‘∑ · #Ó*+¢ |ü⁄<ës¡T\≈£î
es¡ ∆ e ÷q <˚ X Ê\T ô|≥Tº ã &É T \qT ‘·<ë«sê ô|≥Tºã&ÉT\ kÕúsTT ô|s¡T>∑T<ä\düV‰ü
Äø£]¸+#·&+É ˝À |üqTï Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\T ‘·s#¡ ÷· ≈£L&Ü 2020˝À Á|üuÛÑT‘·«+ á ‘·s¡Vü‰
eT]+‘· e ~∆ø,Ï eT]ìï ñ<√´>±\ dü wæøº Ï M\T dü + dü ÿ s¡ D qT neT\T˝ÀøÏ ‘Ó ∫ Ã+~.
$|òü\eTe⁄‘·Tqï≥T¢ ªª◊m+m|òt, ˇÇdæ&ç, ø£\T>∑T‘·T+~. nsTT‘˚, á ‘·–+Z |ü⁄ Á|üÁøÏjT· ˝À
◊ø£´sê»´ dü$T‹, Á|ü|+ü #· u≤´+≈£îμμ\ n<Û´ä j·Tq n+‘˚ø±≈£î+&Ü $TqVü‰sTT+|ü⁄\T/sêsTTr\T
uÛ≤>∑+>± ø±s=Œπs{Ÿ |üqTï #Ó*+¢ |ü⁄<ës¡T\≈£î ˝Òì ‘·≈î£ ÿe |üqTï XÊ‘·+>∑\ ø=‘·Ô $<Ûëq+˝ÀøÏ
ìy˚~ø£ ù|s=ÿ+~. á n+‘·sê®rj·T dü+dü\ú T ÇdüTqÔ ï $$<Ûä s¡ø±\ |üqTï $TqVü‰sTT+|ü⁄\T,
2015 nø√ºãs¡T˝À dü<sä T¡ ìy˚~ø£qT õ-20 e÷s¡&+É ˝Ò<ë bÕ‘· $<Ûëq+˝À ø=qkÕ>∑&+É ô|’
Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\ ùV≤‘·TãB∆øs£ D¡ / ‘=\–+|ü⁄ ìs¡íj·÷ìï #Ó*¢+|ü⁄<ës¡T\πø e~˝Òdæ+~. Ä
Á|ü>‹∑ ø±sê´#·sD¡ ã +<ëìøÏ n+<äCXÒ ÊsTT. ‘·|Œü ìdü]. B+‘√ |üqTï #Ó*+¢ |ü⁄ô|’ ô|<ä› dü+K´˝À
Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\THêï, ˝Ò≈î£ Hêï ô|≥Tºã&ÉT\ sêø£˝À ‘·sê«‘· Á<äe´ #·≥+º -2023 <ë«sê ø=‘·Ô |üqTï
‘·˝‘… Ô˚ $yê<ë\≈£î n&ÉTø¶ ≥£ º |ü&TÉ ‘·T+~μμ nì $<ÛëHêìï eT]+‘· ÄyÓ÷<äj÷Ó >∑´+ #˚ùd+<äT≈£î
‘˚&Ü @MT˝Ò<ìä dü<sä T¡ ìy˚~ø£ ù|s=ÿ+~. ù|s=ÿHêïs¡T.
Ç˝≤+{Ï Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\T es¡e∆ ÷q <˚XÊ˝À¢ |üqTï XÊ‘ê\qT eT]+‘· ‘·–Z+∫+~.
nHês√>∑´ø£s¡ |üqTï b˛{°øÏ <ë]rdæ, yê{Ï ã&Ó ® { Ÿ Á|ü ‹ bÕ<ä q \ y˚ T s¡ ≈ £ î |ü q Tï nsTT‘˚, ø±s=Œπs≥¢ ø√dü+ ø°\ø£ dü+düÿs¡D
Ä<ëj·T+ ô|+|ü⁄ kÕeTsêú´ìï <Óã“rj·T&É+ $TqVü‰sTT+|ü⁄/sêsTTr\ s¡<äT› Á|üÁøÏj·T ‘Ó∫Ãq ‘·sê«‘·, ø√$&é eTVü≤e÷à] s¡÷|ü+˝À
<ë«sê n≥º&TÉ >∑T≈£î HÓ&‘É êj·Tì $e]+∫+~. yÓTT<ä˝…’+~. nsTT‘˚, Á|üdüTÔ‘· ô|≥Tºã&ÉT\ô|’ Ä]úø£ e´edü≈ú î£ ô|qTdüyê\T m<äTs¬ +’ ~. B+‘√
$TqVü‰sTT+|ü⁄\T bÕ‘· #·{≤º\ Á|üø±s¡+ ø=‘·Ô>± |üqTï\ $~Û+|ü⁄qT nH˚ø£ <˚XÊ\T
á ìy˚~ø£ yÓ\Te&çq düeTj·T+˝ÀH˚ Ç∫Ãq$ ø±ã{Ϻ.. Hê\Tπ>fi¯¢˝À |üqTï XÊ‘·+
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ø°\ø£ |üqTï $<Ûëq dü+düÿs¡D\qT ‘·–kZ ÕÔeTì Á|üuTÑÛ ‘·«+ Vü‰MT Ç∫Ã+~. n≥Tô|q’ düeT]ú+#êsTT. ø±˙, uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ e÷Á‘·+
Á|üy˚X¯ô|{Ϻ+~. Ç+<äT˝À uÛ≤>∑+>± 2015- #·]Á‘ê‘·àø£ |üqTï dü+düÿs¡D˝À uÛ≤>∑+>± 2019 dæús¡yÓTÆq |üqTï $<Ûëq+ neT\Tô|’ ‘·q
16 ã&Ó®{Ÿ Á|üdü+>∑+˝À ÄHê{Ï Ä]úø£XÊK ôdô|º+ãsY 20q ª|üqTï #·{≤º\ (dües¡D) ìã<ä‘∆ q· T ø=qkÕ–+∫+~. yÓTT‘·+Ô MT<ä ø√$&é
eT+Á‹ Ç˝≤ Á|üø£{Ï+#ês¡T: ø±\+˝À uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ e´edüú ìs¡«Vü≤D
Ä]¶HHÓ ‡é -2019μqT ‘Ó∫Ã+~. BìøÏ+<ä ‘·eT rs¡T‘√bÕ≥T ø√$&é nq+‘·s¡ |üqTï edü÷fi¯˝¢ À
ªª...uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ø±s=Œπs{Ÿ |üqTï n;Ûwüº+ y˚Ts¡≈£î ì]›wüº $TqVü‰sTT+|ü⁄\T/ ÇqTeT&ç+∫q ñ‘ê‡Vü‰ìï nH˚ø£ n+‘·sê®rj·T
ÁbÕ<∏$ä Tø£+>± 30 XÊ‘·+ ø±>±, Ädæj÷· ˝Àì sêsTTr\qT yê&ÉTø√ì Á|üdüTÔ‘· <˚oj·T dü + dü ú \ T Á|ü X ¯ + dæ + #êsTT. eTs√yÓ ’ | ü ⁄
Á|ü<ëÛ q Ä]úø£ e´edü\ú ‘√ b˛*ùdÔ Ç~ n~Ûø+£ . ø£+ô|˙\≈£î ø±s=Œπs{Ÿ |üqTïqT (n<äq|ü⁄ $TqVü‰sTT+|ü⁄\T/sêsTTr\qT s¡<Tä #› d˚ ,æ |üqTï
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023 23
 XÊ‘·+ ‘·–Zdü÷Ô #˚|ü{Ϻq ø°\ø£ dü+düÿs¡D $~Û+∫+~. n˝≤π> ø±s¡T ø=qT>√\Tô|’ (ìùw<Ûä+) (dües¡D) #·≥º+-2016μqT ‘·–q
dü‘Œ· *¤ ‘ê*e«&É+ ÁbÕs¡+_Û+∫+~. ª{Ïdæmdtμ $~Û+∫+~. ìã+<Ûqä \‘√ |üø&£ “É +B>± s¡÷bı+~+∫+~.
|üqTï |ü]~Û $düÔs¡D... ø=‘·Ô |üqTï\ 2. n‘· ´ ~Û ø £ ìø£ s ¡ $\Te>∑ \ |ü q Tï 4. yÓ\&¢ +ç #·ì Ä<ëj·T+/ÄdüT\Ô ô|’ düe÷#ês¡
$~Û+|ü⁄ #Ó*+¢ |ü⁄<ës¡T\T ‘·eT yê{≤ |üqTï\T düe´+>± ùdø£s¡D ø√dü+ ‘· rj·T |üø£å j·T+Á‘ê+>±ìï
#Ó*¢+#˚˝≤ #·s¡´\T #˚|ü{Ϻ+~. á y˚Ts¡≈£î ã˝Àù|‘·+ #˚dæ+~.
|ü q Tï #Ó * ¢ + |ü ⁄ <ës¡ T \+<ä s ¡ ÷ ‘· e T e÷¬sÿ{Ÿ-dü+<Ûëì‘· &çu+… #·sT¡ ,¢ &Ó{Ÿ eT÷´#·Te˝Ÿ 5. q>∑<äT ˝≤yê<˚M\ kÕúq+˝À &çõ≥˝Ÿ
Hê´j·TyÓTÆq yê{≤ |üqTï\T |üP]ÔkÕúsTT˝À |òü+&É¢ $Áø£j·÷\ô|’ eT<Ûä´e]Ô‘·« s¡TdüTeTT ˝≤yê<˚M\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#˚+<äT≈£î #·{≤º˝À¢
#Ó*¢+#˚˝≤ #˚j·T>∑*–q<˚ düeTs¡ú |üqTï ‘=\–+∫+~. s¡TD eØZø£s¡D øÏ+<ä≈£î e#˚à |ü\T dües¡D\T #˚dæ+~.
e´edüú>± |ü]>∑DÏ+#·ã&ÉT‘·T+~. á \ø£å´ yê´bÕs¡ Á≥düTº\ qT+∫ sêã&çMT<ä |üqTï
kÕ<Ûäq ~X¯>± ø=H˚ïfi¯¢qT+N Á|üuÛÑT‘·«+ øÏ+<ä $~Û + |ü ⁄ ô|’ dü + ~>±∆ \ qT ‘=\–+∫+~. Ä<ëj·T|ü⁄ |üqTï XÊK kÕeTs¡´ú +
ù|s=ÿqï nH˚ø£ dü+düÿs¡D\T #˚|{ü +ºÏ ~: ô|+#˚+<äT≈£î kÕ+πø‹ø£‘· $ìjÓ÷>∑+
Bs¡øÈ ±*ø£ eT÷\<Ûqä ˝≤uÛ≤\ |üqTï Ä<ë ø√dü+
1. eT÷\+˝À |ü q Tï ø√‘· ({Ï & ç m dt ) , ìyêdü ÄdüTÔ\MT<ä ô|≥Tºã&çô|’ |ü]$T‹ yêDÏ»´ kÂ\uÛÑ´ ø£\Œq ø£ wæ˝À uÛ≤>∑+>±
eT÷\+˝À |üqTï edü÷\T ({Ïdæmdt) ù|]≥ $~Û+∫+~. n˝≤π> n~Ûø£ ìø£s¡ $\Te>∑\ |üqTï #·{≤º\ bÕ{Ï+|ü⁄ düs∞¡ ø£sD¡ ≈£î Á|üuTÑÛ ‘·«+
s¬ +&ÉT ø=‘·Ô ìã+<Ûqä \qT #˚]Ã+~. á y˚Ts¡≈î£ |üqTï #Ó*+¢ |ü⁄<ës¡T\≈£î n~Ûø£ düs#Y ê]® $~Û+|ü⁄ dü < ë Á|ü j · T ‹ïdü ÷ Ô H ˚ ñ+~. |ü q Tï
ªªe´øÏ>Ô ‘∑ /· ñeTà&ç Væ≤+<ä÷ ≈£î≥T+ã+ #Ó*+¢ #˚ e+{Ï #·s¡´\T #˚|ü{Ϻ+~. #Ó*+¢ |ü⁄<ës¡T\T ‘·eT Hê´j·TyÓTqÆ |üqTï\ yê{≤
n<Ó›; Ç-ø±eTsY‡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T; |ü]$T‹øÏ 3. q\¢<Ûäq+ düeTdü´≈£î $s¡T>∑T&ÉT>± #·≥º #Ó*¢düTÔqï≥T¢ ìy˚<äq <ë«sê ìsê∆]+#˚ M\T
$T+∫ q>∑<Tä ñ|üd+ü Vü≤s¡D; uÛ≤Ø #Ó*+¢ |ü⁄\T; ìã+<Ûäq\ s¡÷|üø£\Œq ~X¯>± ªq\¢<Ûäq+ ø£*Œ+∫+~. yês¡T dü«#·Ã¤+<ä+>± |üqTï
edüTÔe⁄\ ø=qT>√\T ; e ‹Ô/yê´bÕsê˝À¢ (s¡Vü≤dü´ $<˚o Ä<ëj·T+-ÄdüTÔ\T)-|üqTï\ #·{≤º\qT bÕ{Ï+#·ì |üø£å+˝À ø=‘·Ô ìy˚<äq
n<äq|ü⁄ \_∆ / Á|üj÷Ó »q+; es¡TÃe˝Ÿ &çõ≥˝Ÿ $~Û + |ü ⁄ #· ≥ º + -2015μqT Á|ü u Û Ñ T ‘· « + $<Û ë q+ ˝Ò < ë ø=‘· Ô {Ï & ç m dt / {Ï d æ m dt
ÄdüT\Ô ø=qT>√\T; ÄHé˝H’… é Ä≥\T; edüTeÔ ⁄\ neT\T˝ÀøÏ ‘Ó∫Ã+~. B+‘√bÕ≥T _HêMT ìã+<Ûäq\qT ‘˚yê*‡q nedüs¡+ ñ+~.
$Áø£jT· +; ªm˝ŸÄsYmdtμ/$<˚o |üs´¡ ≥q bÕ´πøJ ˝≤yê<˚M\ ìs√<Û+ä ‘√bÕ≥T n˝≤+{Ï ÄdüT\Ô nsTT‘˚, Bìe\¢ #·{≤º\ bÕ{Ï+|ü⁄ düC≤e⁄>±
ø=qT>√\Tμμ e+{Ï ˝≤yê<˚M\ô|’ ª{Ï&çmdtμ kÕ«BÛq+ \ø£å´+>± ª_HêMT ˝≤yê<˚M\ kÕ–Hê yêDÏ»´ kÂ\uÛ´Ñ + Ø‘ê´ yÓs’ T¡ <Û´ä + ‘·˝‘… Ô˚

Ä]úø£ dü+. Á|üdüTÔ‘· <Ûäs¡\ Á|üø±s¡+ õ&ç|æ Á|ü‘·´ø£å |üqTï\ sêã&ç õ&ç|æ e ~∆ Á|ü‘´· ø£å |üqTï\ e ~∆
(s¡÷.\ø£\å ø√≥T¢) (s¡÷.\ø£\å ø√≥T¢) (XÊ‘·+˝À) (XÊ‘·+˝À)
2014-15 125.41 6.96 10.4 8.96
2015-16 135.67 7.42 8.25 6.63
2016-17 153.62 8.50 13.23 14.53
2017-18 170.98 10.03 11.30 18.00
2018-19 188.87 11.38 10.46 13.46
2019-20 200.75 10.51 6.29 -7.65
2020-21 198.00 9.47 -1.36 -9.85
2021-22 236.64 14.12 19.51 49.12
2022-23 272.41 16.61 15.12 17.63
(eT÷\+: Ä<ëj·T|ü⁄ |üqTï yÓuŸôd’{Ÿ qT+∫ f…ÆyéT dæØdt düe÷#ês¡+)
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023 24
neø±X¯+ ñ+~. Ç˝≤+{Ï |ü]dæú‹ nìï
<˚XÊ˝À¢q÷ $<Ûëq s¡÷|üø£s¡Ô\≈£î ‘·s¡#·÷
m<äTs¡e⁄‘√+~. nsTTq|üŒ{Ïø,° á yÓs’ T¡ <Ûë´ìï
n~Û>∑$T+#·&É+˝À kÕ+πø‹ø£‘· #·ø£ÿ>± ñ
|ü j Ó ÷ >∑ | ü & É T ‘· T +~. Ä y˚ T s¡ ≈ £ î |ü q Tï
#Ó*+¢ |ü⁄<ës¡T\T dü«#·Ã+¤ <ä+>± |üqTï #·{≤º\qT
bÕ{Ï+#·&É+˝À ‘√&ÉŒ&˚˝≤ Ä<ëj·T|ü⁄ |üqTï
XÊK #˚|{ü qºÏ |ü\T dü+düÿs¡D\T øÏ+~$<Û+ä >±
ñHêïsTT:
1. |üqTï n+#·Hê\ |ü⁄q'|ü]o\q≈£î ˝À>∑&É
‘· rj·T |üø£å düe÷#ês¡+ |ü]>∑Dq˝ÀøÏ
rdüT≈£îH˚ |ü]dæ‹ú ñ+&˚~. Bìe\¢ $yê<ë\T
‘·s#¡ ÷· düTBs¡+È >± kÕπ>$. nsTT‘˚, Á|üdTü ‘Ô +·
dü<äs¡T ‘· rj·T |üø£å düe÷#ês¡+ yê]¸ø£
düe÷#ês¡ ìy˚~ø£ (m◊mdt) s¡÷|ü+˝À
ñ+≥T+~. Ç~ |üqTï #Ó*¢+|ü⁄<ës¡T ‘·q
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023
]≥s¡Tï düeT]Œ+#˚≥|ü⁄&ÉT H˚sT¡ >± ø£ì|ædTü +Ô ~.
‘·<ë«sê ‘·eT ]≥s¡Tï˝À yÓTT‘·Ô+ Ä<ëj·T+
#·÷bÕ\ì, dü«#·Ã¤+<ä+>± ì]›wüº |üqTï
#Ó*¢+#ê\ì yê]ì ø√s¡e#·TÃ.
2. ø=+‘· n<äq|ü⁄ |üqTï‘√ ]≥s¡Tï\ qMø£sD¡
dü < ä T bÕj· T +‘√ Ç-‘· ì F |ü < ∏ ä ø £ +
Á|üy˚X¯ô|≥ºã&ç+~. ø=ìï dü+<äsꓤ˝À¢ eTT|ü⁄Œ
bÕsê$T‘·T\ ÁbÕ‹|ü~ø£q m+|æø£ #˚jT· ã&çq
]≥s¡Tï\˝Àì düe÷#ês¡+‘√ ‘· rj·T |üø£å
düe÷#ês¡+ dü]b˛\ø£ b˛e#·TÃ. n≥Te+{Ï
|ü]dæ‹ú ˝À ndüeT‘Í˝≤´ìï Á<ÛTä Mø£]+#˚+<äT≈£î
á |ü<øä∏ +£ øÏ+<ä $#ês¡D≈£î Ä<˚•+#·e#·TÃ.
‘·<ë«sê |üqTï #Ó*¢+|ü⁄<ës¡T\T ‘·eT yê<äq
$ì|æ+#·&ÜìøÏ, nedüs¡yÓTÆ‘˚ ]≥s¡Tï\qT
düe]+#·&ÜìøÏ M\T+≥T+~. Ä $<Ûä+>±
|üqTï #Ó*¢+|ü⁄<ës¡T ‘·eT u≤<Ûä´‘·\qT
dü«#·Ã¤+<ä+>± ìs¡«]Ô+#˚+<äT≈£î eTs=ø£
neø±XÊìï bı+<äT‘ês¡T.
3. Ä<ëj·T|ü⁄ |üqTï XÊK˝À n+#·Hê\T-
n|” Œ fi¯ ¢ ≈ £ î |ü s √ø£ å dü + C≤sTTw” $<Û ë q+
ÁbÕs¡+_Û+#·ã&ç+~. á Á|üÁøÏj·TqT |ü{Ïwüº+
#˚j·T&É+˝À uÛ≤>∑+>± |üqTï #Ó*¢+|ü⁄<ës¡T
Ä<ëj·T|ü⁄ |üqTï ø±sê´\j·÷ìøÏ sê≈£î+&ÜH˚
$$<Ûä Á|üX¯ï\≈£î düe÷<Ûëq$T#˚à kÂ\uÛÑ´+
ø£*Œ+#·ã&ç+~.
4. B+‘√bÕ≥T Ä<ëj·T|ü⁄ |üqTï XÊK Á|ü‘´· ø£å
|üqTï dü+ã+~Û‘· Ç->∑es¬ ïHé‡ ø±s¡´Áøe£ ÷\˝Àq÷
|ü⁄s√>∑‹ kÕ~Û+∫+~. Ç+<äT˝À ˇø£y|’Ó ⁄ü |üqTï
#Ó*+¢ |ü⁄<ës¡T\≈£î kÕ+πø‹ø£ Ä<Ûë]‘· Á|ü‘´· ø£å
ùde\T n+~düT+Ô &É>±, eTs√yÓ|’ ⁄ü ]≥s¡Tï\
‘·ìF‘√bÕ≥T |üqTï yê|üdTü Ä<˚XÊ\T ≈£L&Ü
C≤Ø ne⁄‘·THêïsTT. ÄHé˝…’Hé˝À düC≤e⁄>±
25
]≥s¡Tï\ düeTs¡ŒD, |üqTï\ #Ó*+¢ |ü⁄, ]≥s¡Tï\
dü‘«· s¡ |ü]o\q, y˚>+∑ >± yê|üdTü Ä<˚XÊ\
C≤ØøÏ uÛsÑ √kÕ e+{Ï ìs¡+‘·s¡ ùde\ ø√dü+
ªªdæddæ -æ ◊{°ÄsY, dæ|dæ -æ ≥&ûmdt, Ç-ô|*’ò +>¥
e´edü\ú T düV‰ü |üqTï yê|üdTü u≤´+ø£s¢¡ |ü<øä∏ +£
e+{Ï$ s¡÷bı+~+#·ã&ܶsTT. Á|üÁøÏjT· \ô|’
|ü⁄q'|ü]o\q‘√bÕ≥T &ç&øÉ sº£ T¡ ,¢ u≤´+≈£î\T,
Á|üuÛÑT‘·«/‘· rj·T |üø£å dü+düú\T, |üqTï
#Ó*+¢ |ü⁄<ës¡T\T/ì|ü⁄DT\T/ bÕ\Hê~Ûø±s¡T\T
düVü‰ uÛ≤>∑kÕ«eTT\+<äØï $XÊ«dü+˝ÀøÏ
rdüTø√e&É+ <ë«sê á dü+düÿs¡D\˙ï
kÕ<Û´ä eTj·÷´sTT.
|üqTï ø£∫Ñ·‘«· +‘√ $yê<ë\ ‘·–+Z |ü⁄
|üqTï $yê<ë\ e\¢ uÛ≤>∑kÕ«eTT\+<ä]ø°...
n+fÒ- |üqTï #Ó*+¢ |ü⁄<ës¡T\T, bÕ\Hê~Ûø±s¡T\T,
ø√s¡T\º T, <Ûsä êàdüHê\≈£î $\TyÓq’ düeTj·T+, eqs¡T\T
≈£L&Ü e <∏ë ne⁄‘êsTT. ø±ã{Ϻ $yê<ë\qT
düø±\+˝À |ü]wüÿ]ùdÔ |üqTï edü÷fi¯¢ kÕeTs¡´ú +
ô|s¡T>∑T‘·T+~. Ä y˚Ts¡≈î£ yê´C≤´\qT ‘·–+Z #·&+É
ø√dü+ Á|uü TÑÛ ‘·«+ #˚|{ü qºÏ #·s´¡ ˝À¢ uÛ≤>∑+>± <Ûsä \¡
ã~©˝À $yê<ë\ ìyês¡D≈£î ñ<˚•› +∫q
ªeTT+<ädTü Ô <Ûsä \¡ ˇ|üŒ+<ä+μ (m|æm) $»j·Te+‘·+
ø±e&É + Ç+<ä T ≈£ î
ñ<ëVü≤s¡D. ‘·<qä T>∑TD+>± ìs¡T&ÉT ]ø±s¡T¶ kÕúsTT˝À
95 ªm|æmμ\ô|’ dü+‘·ø±\T |üPs¡j Ô ÷· ´sTT. |üqTï
$yê<ë\ ìyês¡D ø√dü+ $$<Ûä n+XÊ\ô|’
ø£∫Ñ·‘«· + ~X¯>± Á|uü TÑ Û ‘·«+ |ü\T dües¡D\T ≈£L&Ü
Á|üyX˚ ô¯ |{Ï+º ~. n˝≤π> ìã+<Ûqä \qT ns¡+ú
#˚dTü ø√e&É+ô|’ düŒwü‘º · ø√dü+ Áøe£ T+ ‘·|Œü ≈£î+&Ü
düsT¡ ÿ´\s¡T¢ / ‘·s#¡ ÷· ‘·˝‘… Ô ˚ dü+<˚V‰ü \≈£î düe÷<ÛëHê\T
C≤Ø #˚jT· ã&ÉT‘·THêïsTT.
nø√ºãsY, 2023 dü+∫ø£
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023
á yê´dü+˝À Ç+‘·≈£îeTT+<äT #Ó|æŒq≥T¢ ø±˝≤ìï |ü ] >∑ D q˝ÀøÏ rdü T ≈£ î +fÒ -
Ç-Á<ÛäTMø£s¡D |ü<∏äø£+‘√bÕ≥T ]≥s¡Tï\ ‘=$Tà<˚fi˝¢¯ À J&û|” s¡÷.113.55 \ø£\å ø√≥¢
qMø£sD¡ dü<Tä bÕj·T+ e\¢ nH˚ø£ dü+<äsꓤ˝À¢ qT+∫ s¡÷.272.41 \ø£\å ø√≥¢≈î£ .. n+fÒ-
|ü ⁄ qs¡ + #· H ê H√{° d ü T \ C≤Ø nedü s ¡ + 140 XÊ‘·+ e ~∆ì kÕ~Û+∫+~. n<˚
‘·–Zb˛sTT+~. á H˚|ü<∏ä´+˝À πøe\+ ˇø£ düeTj·T+˝À Á|ü‘´· ø£å |üqTï\ edü÷fi¯ó¢ s¡÷.6.39
@&Ü~ e´e~Û˝À 30 \ø£å\≈£îô|’>± qMø£ ‘· \ø£å\ ø√≥¢ qT+∫ s¡÷.16.61 \ø£å\ ø√≥¢≈£î
]≥s¡Tï\T <ëK\T ø±e&É+‘√bÕ≥T ãø±sTT ô|]>±sTT. n+fÒ- 160 XÊ‘·+ e ~∆ sπ ≥T‘√
|üqTï\T #Ó*¢+#·ã&ܶsTT. ø±˙, nìï ñ Bs¡Èø±*ø£ Á|ü‘·´ø£å |üqTï edü÷fi¯¢ ô|s¡T>∑T<ä\
<ä+‘ê˝À¢q÷ |ü⁄qs¡+#·Hê H√{°dTü \T C≤Ø#˚dæ C≤rj· T Ä<ëj· T + ø£ H êï n~Û ø £ + >±
ñ+fÒ yê´C≤´\T düTBs¡È ø±\+ q&ç∫ ñ+&˚$. qyÓ÷<Ó’+~. Ç˝≤ ˇø£{Ï ø£Hêï m≈£îÿe ¬s≥T¢
|üqTï edü÷fi¯ó¢ nqï~ |üqTï bÕ\q e´edüú
dü+düÿs¡D\ |ò*ü ‘ê\T
kÕeTsêú ´ ìï, $$<Û ä |ü q Tï dü + dü ÿ s¡ D \
Á|üuÛÑT‘·«+ #˚|ü{Ϻq $$<Ûä Á|ü‘·´ø£å |üqTï
$»j·÷ìï dü÷∫düTÔ+~.
dü+düÿs¡D\ |ò*ü ‘·+>± Á|ü‘´· ø£å |üqTï edü÷fi¯ó
¢ @{Ïπø&ÉT C≤rj·T Ä<ëj·T+ ø£Hêï >∑D˙j·T uÛ$Ñ wü´‘Y düyêfi¯ó¢
ô|s¡T>∑T<ä\qT qyÓ÷<äT #˚düTÔHêïsTT. n+fÒ- Á|ü‘´· ø£å |üqTï $<Ûëq dü+düÿs¡D\ |üjT· q+
Bs¡Èø±*ø£+>± Á|ü‘·´ø£å |üqTï edü÷fi¯¢˝À e ~∆ Ç|üŒ{Ï<ëø± Á|üjÓ÷»qø£s¡+>±H˚ kÕ–+~.
ªõ&ç | æ μ e ~∆ ì $T+∫b˛‘· T +~. |ü q Tï nsTT‘˚ uÛ$Ñ wü´‘·T˝Ô À ø=ìï düyêfi¯ó¢ m<äTs¡jT˚ ´
edü÷fi¯¢˝À düeTs¡ú‘·‘√bÕ≥T Á|ü‘·´ø£å |üqTï neø±XÊ\THêïsTT. |üqTï $<Ûëq dü+düÿs¡D
dü+düÿs¡D\ kÕqT≈£L\ Á|üuÛ≤yêìï á ˇø£ ìs¡+‘·s¡ Á|üÁøÏjT· . Á|ü‘´· ø£å |üqTï\ edü÷fi¯ó
|ü]D≤eT+ düŒwüº+ #˚k˛Ô+~. ¢ }|ü+<äTø√yê\+fÒ ô|’q ù|s=ÿqï ‘·s¡Vü‰˝À
<˚X+¯ ˝À ø±˝≤qT>∑TD+>± $$<Ûä |üqTï eT]ìï dü+düÿs¡D\ >∑T]+∫ jÓ÷∫+#ê*.
dü + dü ÿ s¡ D \T, |ü ] bÕ\q ø±s¡ ´ Áø£ e ÷\T n<˚$<Ûä+>± |üqTï $yê<ë\ ‘·–Z+|ü⁄ ~X¯>±
ˇø£
#˚|ü≥ºã&ܶsTT. nsTT‘˚, Ä•+∫q |òü*‘·+ Ä~˝ÀH˚ |üqTï ø£∫Ñ·‘ê«ìøÏ uÛsÑ √kÕ Çe«>∑\
\_Û+#ê\+fÒ ø=+‘· düeTj·T+ |ü&TÉ ‘·T+~. eT]ø=ìï dü+düÿs¡D\÷ ø±yê*. Ç+<äT˝À
eTTK´+>± |ü q Tï XÊ‘· + ‘· – Z + |ü ⁄ e\¢ yêDÏ»´ kÂ\uÛÑ´+ ≈£L&Ü ˇø£ n+X¯+. BìøÏ
dü+ã+~Û+∫q |üqTï $<ÛëHê\ô|’ ìs¡+‘·s¡+
dü«\Œø±*ø£+>± edü÷fi¯˝¢ À ‘·>T∑ <Z \ä ø£ì|ædTü +Ô ~.
ÁX¯<∆ä eVæ≤+#ê*. ∫e]<˚ nsTTHê- n‘·´+‘·
n+<äTe\¢, |üqTï dü+düÿs¡D\ $»j·T+ô|’ ø°\ø±+X¯+... Á|ü‘´· ø£å |üqTï #Ó*+¢ |ü⁄<ës¡T\+‘ê
@{≤ $X‚¢wüDø£Hêï ìØí‘· e´e~Û Ä<Ûë]‘· ‘·eT u≤<Û´ä ‘· y˚Ts¡≈î£ #·≥㺠<ä+∆ >±, dü«#·Ã+¤ <ä+>±
$X‚¢wüD≈£î ÁbÕ<Ûëq´$Tyê«*. á H˚|ü<∏ä´+˝À |üqTï #Ó*¢+#˚˝≤ #·÷düTø√e&É+ neX¯´+. 
2013-2014 qT+∫ 2022-23 eT<Ûä´
jÓ÷»q eTÚ*ø£
dü<äTbÕj·÷\T
26
 5) Ä|òìÈü kÕÔH˝é À \uÛ´Ñ yÓTqÆ @) ø¬ q&Ü _) ÄÅùd*º j·÷
ôdô|º+ãsY
jÓ÷»q 2023 nXÀ≈£îì •˝≤XÊdüHê˝À¢ dæ) ÇÅC≤jÓT˝Ÿ &ç) »bÕHé
$ìjÓ÷–+∫q *|æ
10) ª&Ó ì k˛eHé μ nH˚ |ü < ä + <˚ ì øÏ
@) ÁãVæ≤à dü+ã+~Û+∫q~ ?
_) XÊs¡<ä @) ˇø£ s¡ø£yÓTÆq &Ó’H√kÕs¡¢qT
&Ü. e÷qdt ø£èwüíø±+‘Y
dæ) Ks√dæÔ _) |ü⁄sê‘·q e÷qe⁄\≈£î
&ç) Á^dt`Äsê$Tø˘ dæ) áXÊq´ uÛ≤s¡‘·+˝À >∑TVü≤\≈£î
I) øÏ+<ä yê{Ï˝À Á≈£LsTTdt $Tôd‡’ ˝Ÿ @~? &ç) @M ø±e⁄
@) n–ï`1 6) ø=sƒêØ ø£$TwüHé (C≤rj·T
$<ë´ø£$TwüH)é @ dü+e‘·‡s¡+˝À 11) øÏ+<ä Ç∫Ãq @ôw&É÷´˝Ÿ Á|üø±s¡+
_) ÁãôVAàdt –]»q uÛ Ñ ÷ eTT*ï Á|ü s TTy˚ ≥ T
ìj·T$T+#ês¡T ?
dæ) <Ûqä Twt e´≈£î\Ô ≈£î ã~© ìùw~+#· ã&ç+~ ?
@) 1967 @) 3rd
&ç) @B ø±<äT
_) 1966 _) 5th
2. sêø£då `æ ‘·+>∑&ç j·TT<ë∆ìï Ç˝≤ ≈£L&Ü dæ) 1965
dæ) 9th
|æ\TkÕÔs¡T ?
&ç) 1964 dæ) 12th
@) ‘·[¢ø√≥ j·TT<ä∆+
_) U≤Hê« j·TT<ä∆+ 7) yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï >∑es¡ïsY »qs¡˝Ÿ Ä|òt 12) uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+˝À 9e ôw&É÷´˝Ÿ
Ç+&çj·÷ mes¡T ? @ Á|ü<ëÛ q eT+Á‹ Vü≤j·÷+˝À Á|üyX˚ ¯
dæ) bÕì|ü≥Tº j·TT<ä∆+ ô|{≤ºs¡T ?
@) $*j·T+u…+{Ï+ø˘
&ç) <Ûsä êà‘Y j·TT<ä+∆ _) ˝≤sY¶ &É˝ÖΩd” @) HÓÅVAü
3) á øÏ+~ |ü+≥\˝À |üsê´es¡D≤ìøÏ dæ) ˝≤sY¶ ˝≤Hé‡&ÍHé _) ˝≤˝Ÿ ãVü≤<ä÷sY XÊÅdæÔ
Vü‰ì #˚ùd $T<∏ÓHé, HÓ’Á≥dtĬø’‡&é &ç) ˝≤sY¶ eTÚ+{Ÿu≤f…Hé dæ) Ç+~sê >±+BÛ
yêj·TTe⁄\ $&ÉT<ä\≈£î ø±s¡DeTj˚T´ &ç) yÓTsêØ® <˚XÊsTT
|ü+≥ @~? 8) ªn#·qø±àsYμ f…>Æ s∑ Y ]»sY« @ sêÅw+ºü ˝À
ñ+~? 13) <Ó’«‘ê<Ó’«‘· e÷sêZìï nqTdü]+∫q
@) ø±≥Hé / |ü‹Ô
@) eTDÏ|Pü sY yês¡T
_) e] @) X¯+ø£sê#ês¡´
dæ) #Ós¡≈£î _) dæøàÏ + _) sêe÷qTC≤ #ês¡´
&ç) >√<ÛTä eT dæ) #Û·rÔdt |òüTsY dæ) ì+u≤s¡ÿ
&ç) eT<Û´ä Á|ü<X˚ Ÿ &ç) eT<Ûë«#ês¡´
4) ÁãVü≤à|ü⁄Á‘·q~ øÏ @~ ñ|üq~ ?
@) wüß>∑s¢ Y _) eTVæ≤ 9) ÁøÏ+~ ù|s=ÿqã&çq Á|ü<X˚ ÊìøÏ kı+‘· 14) ø£fi≤´DeT+&ÉbÕ\qT <˚yê\j·÷˝À¢
ñÁ|üÁ>∑Vü‰<Ûë]‘· H˚$π>wüHé e´edü∆ ø£{+ºÏ #·&+É me]ø±\+˝À ÁbÕã\´+
dæ) ø√dæ &ç) e÷qdt bı+~+~ ?
ñ+~?
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023 27
@) #êfi¯ó≈£î´\T 19) ªdüV‰ü sêμ kÕÿ+˝À yÓ÷düb˛sTTq yê]øÏ |òüsY Á{≤Hé‡|üôd|òæø˘ bÕs¡ºqsYwæ|t)
_) #·+&˚\T\T s¡÷. 15000 n+<ä #˚ùd+<äT≈£î düuÛÑ´<˚X¯+ ø±ì~?
düVü‰sê ]|òü+&é b˛s¡º˝Ÿì @sêŒ≥T @) ø¬ q&Ü
dæ) sêÅw≈ºü L£ ≥T\T #˚dæ+~ mes¡T ?
&ç) $»j·Tq>∑s¡ _) »bÕHé
@) DICGC
15) ÁøÏ+<ä yê{Ï˝À Vü≤s¡bÕŒ Hê>∑]ø£‘·≈£î dæ) uÛ≤s¡‘Y
_) Ä]∆øù£ de\ &çbÕs¡Tyº TÓ +{Ÿ (DFS)
#Ó+<äì düú\+ ? &ç) eT˝Òwj æ ÷·
dæ) SEBI
@) sêF|òTü Ø 24) GeM b˛s¡º˝Ÿì @ dü+e‘·‡s¡+˝À,
&ç) $TìÅd”º Ä|òt ø√|üπswüHé
_) yÓTTVæ≤+CÀ<ës√ @ eT+Á‹‘·«XÊK ÁbÕs¡+_Û+∫+~?
20) j·T÷ìes¡‡˝Ÿ b˛düº˝Ÿ j·T÷ìj·THé
dæ) >∑Hyé ØÓ yê˝≤ @) 2014, Meity
(UPU) Á|ü<ëÛ q ø±sê´\j·T+ mø£ÿ&É
&ç) ∫s¡+&é ñ+~? _) 2016, $TìÅd”º Ä|òt ø±eTsY‡ Ä+&é
16) |ü s êø˘ ∫ ø˘ Væ ≤ eT˙q<ä + mø£ ÿ &É @) C…˙yê, dæ«≥®s˝Y ≤+&é Ç+&ÉÅdº”
Á|üeVæ≤düTÔ+~ ? (Parak Chik) _) u…sYï, dæ«≥®sY ˝≤+&é dæ) 2017, eTìÅdº” Ä|òt WCD
@) Væ≤e÷#·˝Ÿ Á|ü<X˚ Ÿ dæ) p´]#Y, dæ«≥®sY˝≤+&é &ç) 2015, $TìÅd”º Ä|òt ø√Ä|üπswüHé
_) ns¡TD≤#·˝Ÿ Á|ü<X˚ Ÿ &ç) <ëy√dt, dæ«≥®s˝Y ≤+&é 25) EPFOC (m+bÕ¢sT÷Hé ÁbÕ$&Ó+{Ÿ
dæ) \<ë∆ø˘ 21) XÊÅd”Ôj·T Ä˝À#·Hê <äèø£Œ<Ûëìï |ò+ü &é dü+dü)ú @ eT+Á‹‘·«XÊK øÏ+<ä
&ç) ñ‘·sÔ êK+&é n\es¡#·Tø√e&É+ nH˚~ uÛ≤s¡rj·T |üì#˚dTü +Ô ~?
17) ªuÛ<Ñ √Væ≤μ ‹yêN\ q>∑s+¡ (Carpet bÂs¡Tì>± ÁbÕ<∏ä$Tø£ u≤<Ûä´‘· n~ @) $TìÅd”º Ä|òt ˝ÒãsY n+&é
City of India) mø£ÿ&É ñ+~ ? @ Ä]ºøÏ˝Ÿ ˝À bı+<äT|ü]#ês¡T. m+bÕ¢sTTyÓT+{Ÿ
@) eT<Û´ä Á|ü<X˚ Ÿ @) Ä]ºø£˝Ÿ 51A - (h) _) $TìÅd”ºÄ|òt ô|ò’HêHé‡
_) ø£oàsY _) Ä]ºø£˝Ÿ 51 A - (b) dæ) $TìÅd”º Ä|òt k˛wü˝Ÿ»d”ºdt
dæ) ñ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ Ÿ dæ) Ä]ºø£˝Ÿ 51 A - (d) &ç) $TìÅd”º Ä|òt ø±eTsY‡
&ç) Hê>±˝≤+&é &ç) Ä]ºø£˝Ÿ 51 A - (f)
18) øÏ+<äyêì˝À @ sêÅwüº+ Á|ü‘˚´ø£ 22) uÛÑ÷$T düe÷àHé nyês¡T¶\qT Á|üy˚X¯ »yêãT\T (ôdô|º+ãsY 2023)
n_Ûeè~∆ øöì‡\¢qT –]»q ô|{Ïqº eT+Á‹‘·«XÊK @~? 1 _ 10 _ 19 &ç
dü+düÿè‹ kÕ+Á|ü<ëj·÷\qT @) e´ekÕj·T, |üX¯ó dü+es¡∆ø£ 2 @ 11 _ 20 _
ø±bÕ&É&ÜìøÏ @sêŒ≥T #˚dæ+~ ? _ @ @
_) Á>±MTD≤_Ûeè~∆ 3 12 21
@) nkÕ‡+ 4 &ç 13 dæ 22 _
dæ) düVü≤ø±s¡ 5 &ç 14 &ç 23 dæ
_) Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ &ç) ¨yéT 6 &ç 15 &ç 24 _
dæ) eTDÏ|Pü sY 7 @ 16 dæ 25 @
23) øÏ + <ä Hê{Ï ˝ À CPTPP 8 dæ 17 dæ
&ç) ˇ&çcÕ (ø±+Áô|ôV≤ì‡yé, ÁbıÁ¬>dæyé mÁ–$T+{Ÿ 9 &ç 18 &ç
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023 28
$ìjÓ÷>∑<ës¡T\T,
yê´bÕsê\
Á|üjÓ÷»Hê\
|ü]s¡ø£åD
yê´bÕsê\T ˇø£<ëì‘√ ˇø£{Ï m˝≤ ñ+&Ü* nqï dü«s¡÷bÕìï ìs¡sí TT+#·&+É ˝À b˛{°<˚ | Á <ü ëÛ q bÕÁ‘.· $ìjÓ÷>∑<ës¡¢
nedüsê\qT düeTs¡∆+>± rs¡Ã&É+˝À m|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT á yê´bÕsê\T yÓTs¡T¬>’q, $q÷‘·ï Ø‹˝ÀÁ|üj·T‹ï+#˚ $<Ûä+>±
yê‘êes¡D+ nedüs¡+. yê´bÕsêìøÏ Äs√>∑´ e+‘·yÓTÆq, ˇø£ düe÷qkÕúsTT πøåÁ‘·+ @sêŒ≥T≈£î, e÷¬sÿ{Ÿ ìj·T+Á‘·D≈£î
nedüsy ¡ TÓ q
Æ Äj·TT<Û+ä ˝≤ dæd◊
æ |üì #˚d
ù $<Û+ä >± ø±+|æfw
Ò Hü é j·÷ø˘º (b˛{° #·≥+º ) M\Tø£*Œk˛Ô+~. $ìjÓ÷>∑<ës¡T\
Vü≤≈£îÿ\qT á#·≥º+ H˚s¡T>± Á|ükÕÔ$+#·q|üŒ{ÏøÏ Ä~Û|ü‘·´ <äT]«ìjÓ÷>±ìøÏ, nHês√>∑´ ø£s¡b˛{°øÏ <ë]rùd X¯≈£îÔ\≈£î
neø±X¯+ ˝Ò≈î£ +&Ü ñqï e÷¬sÿ{Ÿ <ë«sê $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ | Á jü ÷Ó »Hê\≈£î bÁ Õ<Ûëq´$Tk˛Ô+~.
s¡yé ˙‘Y øösY : #Ûs’Ó Y |üsH
‡¡ ,é ø±+|æfw
Ò H
ü é ø£$TwüHé Ä|òt Ç+&çj÷
· , q÷´&Û©ç .¢ áyÓTsTT˝Ÿ : cci-chairman@nic.in
$ ìjÓ ÷ >∑ < ës¡ T \, yê´bÕsê\ ìj·T+Á‘·D e´edü˝∆ ≤ ø±+|æfwÒ Hü é ø±s√ŒπswüHé b˛{°j·T+Á‘ê+>∑+ n+&É m+‘√ nedüs¡+.
Á|üj÷Ó »Hê\T #·÷&É&ÜìøÏ s¬ +&É÷ yπ̊s«s¡T>± Ä|òt Ç+&çj·÷ á#·{≤ºìï neT\T#˚k˛Ô+~. yê´bÕsê\ $©Hê\T, #˚õøÏÿ+#·Tø√e&Ü\
ø£ìŒ+∫q|üŒ{Ïø,Ï b˛{° <ä ø√ÿD+˝À |ü]o*ùdÔ b˛{° e´‹πsø£ |ü<‘∆ä T· \ ìs√<Û+ä , düÁø£eTyÓTqÆ e+{Ï$ $ìjÓ÷>∑<ës¡T&ÉT ˝Ò<ë b˛{°\ô|’
s¬ +&ÉT ñeTà&ç yê{≤H˚ ø£*– ñHêïsTT. b˛{° b˛{° |ü < ä › ‘ · T \qT Áb˛‘· ‡ Væ ≤ +#· & É + , e´‹πsø£Á|üu≤Û e+ #·÷|ü≈î£ +&Ü ‘√s¡Œ&ÉT‘·T+~.
e´‹πsø£ |ü<䛑·T\qT ìs√~Û+#·&É+, e÷¬sÿ{Ÿ $ìjÓ÷>∑<ës¡¢ Á|üjÓ÷»Hê\qT |ü]s¡ø£åD $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ #·≥+º , b˛{° #·≥+º ˇø£
\˝À Äs√>∑´ ø£sy¡ TÓ qÆ b˛{°ì Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É e+{Ï$ dædæ◊ eTÚ*ø£ \øå±´\˝À ñHêïsTT. e´eVü‰s¡+ô|’ ¬s+&ÉT y˚πs«s¡T ø√D≤\˝À
<ë«sê n≥T $ìjÓ÷>∑<ës¡T,¢ Ç≥T yê´bÕsê\ e÷¬sÿ{Ÿ X¯øÏÔ <äT]«ìjÓ÷>∑+, Ä~Û|ü‘·´ |ü]o*+∫q|üŒ{ÏøÏ, Ç$ $ìjÓ÷>∑<ës¡¢
Á|üjÓ÷»Hê\qT |ü]s¡øÏå+#·&É+ ø±+|æfÒwüHé ≈£î{Ï\‘·«+ ˝≤+{Ï$ ‘·˝…‘·Ô≈£î+&Ü ‘·ìF Á|üjÓ÷»Hê˝Ò |üs¡e÷e~Û>± |üì #˚kÕÔsTT.
#·≥º+ Á|ü<Ûëq \ø£å´+. #˚j·T&É+, b˛{° <ës¡¢ eT<Ûä´ Äs√>∑´ø£s¡yÓTÆq <Ûäs¡\ ô|s¡T>∑T<ä\, $_Ûqï ñ‘·Œ‘·TÔ\ \uÛÑ´‘·
Ä$wü ÿ s¡ D \T, dü e Ts¡ ∆ ‘ · \ ≈£ î yê‘êes¡D≤ìï ô|+bı+<˚˝≤ #·÷&É&É+, ‘·–Zb˛e&É+, n$wüÿs¡D\T ‘=øÏÿô|≥º&É+
Áb˛‘ê‡Vü≤$Tdü÷HÔ ,˚ e÷¬sÿ{Ÿ ˝À b˛{°<ës¡+¢ ‘ê ìC≤sTTr yê´bÕsê\T e ~›, $ìjÓ÷>∑<ës¡¢ e+{Ï$ $ìjÓ÷>∑<ës¡¢ Á|üj÷Ó »Hê\≈£î uÛ+Ñ >∑+
ˇø£ düe÷qπøåÁ‘·+˝À ‘·\|ü&˚ $<Ûä+>± yê] Á|üj÷Ó »Hê\≈£î uÛ+Ñ >∑+ ø£*>π yê{Ïì ‘·T+#·&+É yê{Ï˝¢Ò $<Û+ä >± ñqïyê{Ïì ø£qT>=ì yê{ÏøÏ
eT<Ûä´ ˇø£ düs¡düyÓTÆq b˛{° ñ+&˚≥Tº>± á e+{Ï$ á #·≥º+˝À ñHêïsTT. »]e÷Hê\T $~Û+#·&+É eTTqTà+<äT á‘·sV¡ ‰ü
#·≥º+ M\Tø£*Œk˛Ô+~. n+‘·sê®rj·T b˛{°øÏ BÛ≥T>± <˚oj·T yê{ÏøÏ bÕ\Œ&É≈î£ +&Ü C≤Á>∑‘Ô· eVæ≤+#·&+É ˝À
b˛{° |ü ] dæ › ‘ · T \T, $ìjÓ ÷ >∑ < ës¡ T \ |ü]ÁX¯eT ô|+bı+<ä&É+, yê{Ï ñ‘êŒ<äø£‘· ø±+|æ f Ò w ü H é #· ≥ º + ø° \ ø£ bÕÁ‘˚
dü+πøåeT+ á ¬s+&ç+{Ï |ü]s¡ø£åD ø√dü+ ˇø£ ô|+#·&+É <ë«sê yê´bÕsê\ e ~›ø,Ï ã\yÓTqÆ b˛wædTü +Ô <äq&É+˝À @e÷Á‘·+ dü+<˚V≤ü + ˝Ò<Tä .
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023 33
 b˛{° $<Û ë Hê\qT ã\|ü π s Ã$>±, yÓ÷H√b˛©dt n+&é ]ÁdæºøϺyé ÁfÒ&é ÁbÕø°ºôddt ñ|üjÓ÷–+∫q ø=ìï ø°\ø£ kÕ<ÛäHê\T.
$ìjÓ ÷ >∑ < ës¡ ¢ Á|ü j Ó ÷ »Hê\qT (m+ ÄsY {Ï |æ) j·÷ø˘º, 1969 e÷~] yê´bÕsê\T, $ìjÓ÷>∑<ës¡T\T, $<Ûëq
|ü]s¡ø+åÏ #˚≥≥Tº>± $<Ûëq dæbÕò s¡T‡\T ñHêïsTT. ø±≈£î+&Ü uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝À b˛{°øÏ Vü‰ì s¡ ÷ |ü ø £ s ¡ Ô \ eT<Û ä ´ b˛{° dü ÷ Á‘ê\qT
b˛{° e÷¬sÿ{Ÿ Á|ü<˚XÊìï ìs¡«Væ≤+#·&É+ e\¢ ø£ * –+#˚ e÷¬ s ÿ{Ÿ dü + dü ∆ \ n~Û | ü ‘ · ´ Áb˛‘· ‡ Væ ≤ +#· & ÜìøÏ $<ä ´ , ne>±Vü ≤ q
á #· ≥ º + Á|ü ø ±s¡ + yê´bÕsê\≈£ î , <ä T ]«ìjÓ ÷ >±ìï ‘· ì F #˚ d æ , yê{Ï ì Á|ü # êsê\˝À bÕ˝§Z q &É + . Hê´j· T yê<ä
$ìjÓ÷>∑<ës¡¢≈£î ≈£L&Ü kÕeTs¡›´+ ô|]π> dü]~<ä›&É+ô|’ n<ÛäTìø£ b˛{° #·≥º+ 2002 Á|üjT· ‘êï\˝À øπ +Á<ä, sêÁwüº kÕúsTT˝À Á|üuTÑÛ ‘·«
$<Ûä+>± Ä$wüÿs¡D\ <ë«sê uÛ≤s¡‘· Ä]›ø£ <ä wæº ô|&ÉT‘√+~. dædæ◊ b˛{° Á|üÁøÏj·TqT dü+düú\≈£î $<Ûëq dæbòÕs¡T‡\qT n+~+#·&É+
e´edü ∆ ô|s¡ T >∑ < ä \ ≈£ î á #· ≥ º + dü + s¡ ø Ï å + #· & ÜìøÏ , Ä~Û | ü ‘ · ´ dü + dü ∆ \ ≈£ L &Ü ñ+~. dæ d æ ◊ yê{≤<ës¡ T \≈£ î
Á|üjÓ÷»qø±]>± ñ+≥T+~. $TqVü‰sTT+|ü⁄ <√|æ&û |ü<‘›ä T· \ ìùw<Û+ä e+{Ï e÷s¡ Z < ä s ¡ Ù ø£ ‘ · « + ø√dü + Hê´j· T yê<ä
n‘·´+‘· X¯øÏÔe+‘·+>± e÷¬sÿ{À¢ b˛{° #·s´¡ \ <ë«sê yêDÏ»´ ùd«#·Ã¤ ñ+&˚˝≤ u≤<Û´ä ‘· yÓT{°]j·T˝Ÿ\qT Á|ü#T· ]düT+Ô ~. Ç$ düT\Te⁄>±
ìj·T+Á‘·D, ˇ&ç<äT&ÉT≈£î\T, y˚>∑e+‘·yÓTÆq rdüT≈£î+≥T+~. dæd◊æ b˛{° #·{≤º\qT neT\T ns¡+ú #˚dTü ø√H˚+<äT≈£î M\T>± u§eTà\T e+{Ï$
Ä]∆ø±_Ûe ~›øÏ ˝À≥T ˝Ò≈î£ +&Ü áø±+|æfwÒ Hü é #˚ j · T &ÜìøÏ Hê´j· T yÓ T Æ q b˛{° ì , ≈£L&Ü ñ+{≤sTT.
#· ≥ º + ìj· T eTìã+<Û ä q \ <ë«sê $ìjÓ ÷ >∑ < ës¡ T \ Á|ü j Ó ÷ »Hê\qT
s¡ ø Ï å + #˚ + <ä T ≈£ î |ü \ T kÕ<Û ä H ê\T, Ç+^¢wt, Væ≤+B‘√ düVü‰ 13 uÛ≤wü\˝À
m|üŒ{Ïø|£ ⁄ü Œ&ÉT dü]#˚dTü ≈£î+≥T+~. Hê´j·Tyê<ä ãTø˘˝…{Ÿ qT Á|ü#·T]+#ês¡T.
j·T+Á‘ê+>±\qT ñ|üjÓ÷–düTÔ+~.
e÷¬sÿ≥¢˝À dædæ◊ bÕÁ‘·, <ëì kÕ<ÛäHê\T
uÛ≤s¡rj·T Ä]›ø£ e´edü∆˝À Äs√>∑´ ø£s¡yÓTÆq
b˛{° <ëì |üsê´es¡D e´edü∆qT n_Ûe ~›
#˚ùd+<äT≈£î ø±+|æfÒwüHé #·≥º+ 2002 ˝À
Ä$s¡“$¤ +∫+~. 2003 qT+∫ <ëì neT\T
M{Ï kÕ<ÛHä ˚ \ø£´å +>± |üì#˚k˛Ô+~. dæd◊æ #·≥+º
ñb˛<ëÈ‘+· ˝À yÓ\&¢ +ç ∫q Á|ü<ëÛ q dü÷Á‘ê\≈£î
nqT>∑TD+>±H˚ Ç~ eTqT>∑&É˝ÀøÏ e∫Ã+~.
uÛ≤s¡rj·T e÷¬sÿ≥¢˝À b˛{° |ü]dæ∆‘·T\qT
ìs¡+‘·s¡+ |ü]o*+#˚ yê#Y &Ü>¥ ˝≤+{Ï
ì|ü⁄DT\ dü+|òüT+. b˛{°øÏ Vü‰ì ø£*–+#˚
|ü < ä ∆ ‘ · T \qT ìs√~Û + #· & É + , b˛{° ì
Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+, ø=qkÕ–+#·&É+, Ç+<äT˝À
bÕ˝ÀZH˚ yês¡+<ä] yêDÏ»´ ùd«#·Ã¤≈£î uÛÑs√kÕ
Ç∫Ã, $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ Á|üjÓ÷»Hê\qT
|ü]s¡ø+åÏ #·&+É e+{Ï$ ñHêïsTT. ø±+|æfwÒ Hü é
j· ÷ ø˘ º |ü ì eTT≥Tº > ± dæ d æ ◊ <Ó ’ q +~q
ø±s¡ ´ ø£ ˝ ≤bÕ\+ π ø e\+ e÷¬ s ÿ≥¢ q T
ìj·T+Á‹+#·&Éy˚T ø±≈£î+&Ü, eT+∫ b˛{°ì,
yê´bÕsê\ ø√dü+ düe÷q kÕúsTT neø±XÊ\
@sêŒ≥T ≈£L&Ü ø°\ø£+>±H˚ ñ+≥T+~.
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023 34

Hê´j·Tyê<ä+ Ábı≈£L´sY yÓT+{Ÿ n~Ûø±s¡¢ <ë«sê
b˛{° f…+&É]+>¥ Á|üÁøÏjT· \≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·ì∫Ã,
Ábı≈£L´s¡s¡¢ <ÛäHêìøÏ $\TeqT ô|+#·T‘·T+~.
m+≥sYÁô|’C…dt ø√dü+ b˛{°øÏ nqT>∑TDyÓTÆq
ø±s¡´Áø£e÷\ô|’ Á|ü‘´˚ ø£ <ä wæº ô|≥º&+É e\¢ b˛{°
neT\T Ks¡TÃ ‘·–Z, <ëìøÏ nqT>∑TD+>±
yê´bÕsê\T @s¡Œ&É‘êsTT.
b˛{° e´‹πsø£ ˇ|üŒ+<ë\ >∑T]Ô+|ü⁄: b˛{°
<ës¡T\ eT<Û´ä ñqï ˇ|üŒ+<ë\˝À ø±¬s˝º Ÿ \T,
<Ûsä ¡ ìs¡j
í T· +, _&é ]–Z+>¥ #˚jT· &É+, e÷¬sÿ{Ÿ
øπ {≤sTT+|ü⁄ |ü<øäÛ ±\qT ì•‘·+>± |ü]o*+∫
2002 b˛{° #·≥+º ñ\¢+|òTü q\qT |üs´¡ y˚øDå£
Bì Á|ü<Ûëq $~Û. ø±¬sº˝Ÿ‡, _&é ]–Z+>¥
#êø£#·ø±´\T $ìjÓ÷>∑<ës¡T&çH˚ ø±≈£î+&Ü,
yê´bÕsê\qT ≈£L&Ü <Óã“rkÕÔsTT. m+|æø£
nH˚ ÁuÛeÑ TqT dü wæ+º ∫, uÒsk¡ Õsê\ X¯øìÔÏ ‘·–+Z ∫
yê´bÕsê\qT ñøÏÿ] _øÏÿ] #˚kÕÔsTT.
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023
Ä~Û|ü‘·´ kÕúHêìï <äT]«ìjÓ÷>∑+ #˚dæq
dü+<äsꓤ˝À¢, dædæ◊ >∑&É∫q eT÷&ÉT Ä]úø£
dü+e‘·‡sê˝À¢ dü>≥∑ T ≥s√ïesY˝À 10% es¡≈î£
ô|Hꩺì $~Û+#˚ neø±X¯+ ñ+~. ø±¬sº˝Ÿ\
ø√dü+ n≥Te+{Ï ˇ|üŒ+<ä+ ø=qkÕ–q Á|ü‹
dü+e‘·‡sêìøÏ ˝≤uÛ+Ñ ø£+fÒ eT÷&ÉT s¬ ≥T¢ ˝Ò<ë
≥s√ïesY˝À |ü~ XÊ‘·+ @~ m≈£îÿyÓ’‘˚ n~
dæd◊æ »]e÷Hê>± $~Û+#· e#·TÃ. ÄyêDÏ»´
dü+dü› n~Ûø±s¡q¢ T ≈£L&Ü e´øÏ>Ô ‘∑ +· >± Ç+<äT≈£î
u≤<ÛTä ´\T>± >∑T]Ô+∫ »]e÷Hê $~Û+#˚+<äT≈£î
M\T+~. Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ düeT]Œ+∫q Ä<ëj·T|ü⁄
|üqTï düe÷#ês¡+ Ä<Ûës¡+>± Ä ñ<√´–
bı+~q eT÷&˚fi¢¯ dü>≥∑ T yÓTT‘·+Ô Ä<ëj·T+˝À
|ü~XÊ‘·+ es¡≈î£ dæd◊æ ô|Hꩺ $~Û+#˚+<äT≈£î
neø±X¯+ ñ+~. n+‘·sê®rj·T düVü≤ø±s¡+:
Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± ñqï eT+∫ yêDÏ»´
|ü<‘›ä T· \ Ä#·sD¡ , ìj·T+Á‘·D, b˛{° ÁbÕ~Ûø±s¡
dü+dü\∆ eT<Û´ä düV≤ü ø±s¡+ e\¢ n+‘·sê®rj·T+>±
b˛{° \ ≈£ î dü + ã+~Û + ∫q dü e Tdü ´ \≈£ î
Ä~Û|ü‘·´ eT~+|ü⁄\ <äT]«ìjÓ÷>∑+: ‘ê$e«≈£ î +&Ü <√Vü ≤ <ä | ü & É T ‘· T +~.
b˛{°øÏ Vü‰ì ø£*–+#·&ÜìøÏ, ø=‘·Ôyê]ì n+‘·sê®rj·T düVü≤ø±sêìï düT\uÛÑ‘·s¡+
Á|üy•˚ +#·≈î£ +&Ü n&ÉT≈¶ î£ H˚+<äT≈£î e÷¬sÿ{Ÿ X¯øìÔÏ #˚ùd+<äT≈£î $<˚o düV≤ü #·sT¡ \‘√ ne>±Vü≤Hê
ñ|üjÓ÷–+#·≈£î+&Ü #·÷ùd+<äT≈£î ì‘·´+ ˇ|üŒ+<ë\qT dæd◊æ ≈£î<äTs¡TÃ≈£î+≥T+~.
n~Û|ü‘·´ dü+dü∆\ Á|ües¡ÔqqT |ü]o*+#·&É+ e÷¬sÿ{Ÿ n<Û´ä j·THê\T:
ˇø£ Á|ü<Ûëq $~Û.
e÷¬sÿ≥¢ |ü]dæ‘∆ T· \qT ns¡+∆ #˚dTü ≈£îH˚+<äT≈£î
&ç õ ≥˝Ÿ ≥÷˝Ÿ ‡ , &˚ { ≤ nq*{Ï ø ˘ ‡ : Ç+<ä T ˝À b˛{° ˝ À ñqï dü e Tdü ´ \qT
&˚ { ≤ôd{Ÿ \ qT ÁbÕôddt #˚ j · T &ÜìøÏ , >∑T]Ô+#·&É+, e÷¬sÿ{Ÿ ˝À Á|üy˚XÊìøÏ ñqï
ñ\¢ + |ò ü T q\qT >∑ T ]Ô + #· & ÜìøÏ , kÕø£ å ´ + n&ɶ+≈£î\T, b˛{° e´‹πsø£ X¯≈£îÔ\ Á|ües¡Ô\qT
Ä<Û ë s¡ + >± ìs¡ í j · T + rdü T ≈£ î H˚ + <ä T ≈£ î ne>∑‘+· #˚dTü ≈£îH˚+<äT≈£î ˝À‘Óq’ n<Û´ä j·Tq+
nedüs¡yÓTÆq n<ÛäTHê‘·q &çõ≥˝Ÿ kÕ<ÛäHê\T, ìs¡«Væ≤düTÔ+~. kÕø£å´ n<Ûë]‘· $<ÛëHê\T
&˚ { ≤ $X‚ ¢ w ü D \qT ≈£ L &Ü dæ d æ ◊ s¡÷|üø\£ Œq≈£î, e÷¬sÿ{Ÿ ~<äTu› ≤≥T nedüs+¡
ñ|üjÓ÷–k˛Ô+~. ñqï ÁbÕ+‘ê\qT >∑ T ]Ô + #˚ + <ä T ≈£ î á
»]e÷Hê\T, Ä+ø£å\T: b˛{° #·{≤º\ ñ n<Û´ä j·Tq ìy˚~ø£\T ‘√s¡Œ&É‘êsTT.
\¢ + |ò ü T q˝À <√wü ß \T>± ‘˚ * q yê]øÏ
$©Hê\ ìj·T+Á‘·D: b˛{°ô|’ $$<Ûä X¯≈î£ \Ô
»]e÷Hê\T, Äj·÷ dü+dü∆\ô|’ Ä+ø£å\T
Á|üuÛ≤yê\qT n+#·Hê y˚ùd+<äT≈£î $©Hê\T,
$~Û+#·&É+ ˇø£ kÕ<Ûäq+>± |üì#˚düTÔ+~.
35
dü y ˚ T àfi¯ H ê\T, ø£ \ sTTø£ \ qT ìs¡ + ‘· s ¡ +
|ü]odüTÔ+~. á ˝≤yê<˚M\T b˛{° ô|’
>∑D˙j·TyÓTqÆ Á|ü‹≈£L\ Á|üu≤Û e+ #·÷|ü⁄‘T· +<ë
˝Ò<ë $ìjÓ÷>∑<ës¡¢ dü+πøåe÷ìøÏ Vü‰ì
ø£*–düT+Ô <ë nqï~ n+#·Hê y˚dTü +Ô ~. dæd◊æ
ìs¡íj · ÷‘· àø£ |ü <ä › ‹˝À $©Hê\ìï+{Ïì
|ü]o*düT+Ô ~. Á^Hé #Ûêq˝Ÿ e+{Ï ìã+<Ûqä \T
yê´bÕs¡ kÂ\uÛ≤´ìï eT]+‘·>± ô|+∫,
yê{≤<ës¡T\ eT<Û´ä qeTàø±ìï m≈£îÿe>± Áb˛~
#˚kÕÔsTT.
dü&É*+|ü⁄ ø±s¡´Áø£e÷\T: b˛{° e´‹πsø£
|ü<䛑·T\˝À Äj·÷ dü+dü∆\ Á|üy˚Tj·T+ô|’
düe÷#ês¡+ n+~+#˚yê]øÏ Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\qT
Çe«&ÉyT˚ ø±≈£î+&Ü, yê]øÏ düV≤ü ø±s¡+ n+~+#˚
$<Ûä+>± ‘·≈£îÿe »]e÷Hê\qT $~Û+#·&É+
yê{Ï<ë«sê $$<Ûä esêZ\T eTT+<äT≈£î e#˚Ã
$<Ûä+>± #˚kÕÔsTT.
|ü]cÕÿsê\T: dædæ◊ >∑T]Ô+∫q b˛{° øÏ düeTs¡∆+>± |üì #˚kÕÔsTT. neø±X¯+ ø£\T>∑T‘·T+~. ◊ø£´sê»´dü$T‹
nes√<Û ä + >± ì*#˚ n+XÊ\qT e÷s¡<Z sä Ù¡ ø±\ qT+&ç $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ s¡øDå£
|ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ ~<äTu› ≤≥T #·s´¡ \T>± ÄdüT\Ô &çe÷+&é düs¡|òüsê dü÷Á‘·+ Á|üø±s¡+
$ìjÓ÷>∑<ës¡T-ì]ºwºü #·{≤º\T &çe÷+&é yÓ|’ ⁄ü dü÷#·q rdüT≈£î+fÒ $ìjÓ÷>∑<ës¡¢ dü+øπ eå T+
ñ|üd+ü Vü≤s¡D, eTÚ*ø£ dü«s¡÷bÕ˝À¢ e÷s¡TŒ\T nH˚ r>∑qT ô|+#˚+<äT≈£î ÁbÕ<Û$ä Tø£ dü+∆ ã+
#˚j·T&É+ e+{Ï$ #˚j·÷*. M{Ï e\¢ CCI Hê´j·T|üsy¡ TÓ qÆ Vü≤≈£îÿ\ô|H’ ˚ <ä wæº ô|&É‘êsTT.
b˛{° #·{≤º\T düs|¡ süò ê yÓ|’ ⁄ü yÓT>∑TñZ qï|üŒ{ÏøÏ düsd¡ yü TÓ qÆ b˛{° nì ìsê∆]+#˚+<äT≈£î M\T>±
b˛{° e÷¬sÿ≥¢qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏ, b˛{° s¬ +{Ï eT<Û´ä ˇø£ nqTdü+<Ûëq+ @sêŒ≥ e⁄‘T· +~.
e´‹πsø£ |ü<ä∆‘·T\ qT+&ç $ìjÓ÷>∑<ës¡T\qT $ìjÓ÷>∑<ës¡¢ m+|æø≈£ î£ , düsd¡ yü TÓ qÆ <Ûsä \¡ ≈£î
Vü‰MT>± ñ+{≤sTT. $ìjÓ÷>∑<ës¡¢ dü+øπ eå T+˝À m+<äTø£+fÒ $ìjÓ÷>∑<ës¡T\≈£î $düÔ ‘·yTÓ qÆ
s¡øÏå+#·&ÜìøÏ Ä]úø£ e ~∆, Ä$wüÿs¡D\qT |ü]~Ûì n+~+#˚+<äT≈£î düeTs¡∆yÓTÆq b˛{°
Áb˛‘ê‡Vü‰ìøÏ <√Vü≤<ä|ü&É‘êsTT. b˛{°, ÁbÕ<Û$ä Tø£ eT÷\dü+∆ ã+>± uÛ≤$+#˚ ‘·≈î£ ÿe
<Ûäs¡≈£î $düÔ ‘· ÁX‚DÏ ñ‘·Œ‘·TÔ\T, ùde\T nìyês¡´+. ‘·≈î£ ÿe <Ûsä ˝¡ À ñ‘·Œ‘·T\Ô T ùde\qT
$ìjÓ÷>∑<ës¡¢ s¡ø£åD eT<Ûä´ dü+ã+<Ûëìï á m+|æø£ #˚dTü ≈£îH˚+<äT≈£î Ç~ <√Vü≤<ä |ü&TÉ ‘·T+~.
#·≥º+ düŒwüº+>± ìs¡«∫+#·q|üŒ{ÏøÏ, b˛{° n+~+#ê\qïdüsd¡ yü TÓ qÆ b˛{°øÏ Ç~ neø±X¯+
e´‹πsø£X≈¯ î£ \Ô T, Ä~Û|‘ü ´· <äT]«ìjÓ÷>∑+ ˝Òì ø£*ŒdüT+Ô ~. b˛{° #·≥+º düs|¡ süò ê yÓ|’ ⁄ü qT+∫ b˛{°, yê´bÕs¡+ eT<Û´ä dü+ã+<Û+ä :
e÷¬ s ÿ{Ÿ qT Áb˛‘· ‡ Væ ≤ +#· & É + <ë«sê n˝À∫ùdÔ e÷¬sÿ{Ÿ ˝À b˛{° |ü]dæ∆‘·T\qT e÷¬sÿ{Ÿ Ä]úø£ e´edüú jÓTTø£ÿ ÁbÕ<∏$ä Tø£
$ìjÓ÷>∑<ës¡¢ Á|üjÓ÷»Hê\≈£î n+&É>± ø=qkÕ–+#·&+É <ë«sê $ìjÓ÷>∑<ës¡¢ m+|æø≈£ î£ n+X¯+ yê´bÕs¡+ eT]j·TT b˛{° nH˚~
ñ+{À+~. $&ç>± $ìjÓ÷>∑<ës¡¢ #·{≤º\T $düÔ ‘· neø±XÊ\qT ø£*ŒdüT+Ô ~. yÓTT‘·+Ô >± ‘Ó*dæ+<˚. yê´bÕsê\ s¡÷|üø£\Œq, m˝≤
ñqï|üŒ{ÏøÏ á s¬ +&É÷ $ìjÓ÷>∑<ës¡¢ ÁX‚jT· ùd‡ #·÷ùdÔ $ìjÓ÷>∑<ës¡¢ Vü≤≈£îÿ\ |ü]s¡øDå£ ˝À |üì#˚j÷· * nqï n+XÊ\˝À b˛{°<˚ ø°\ø£
\ø£å´+>± |üì #˚kÕÔsTT. b˛{°, $ìjÓ÷>∑<ës¡¢ ˇø£ ] ø=ø£ s ¡ T yê] #· s ¡ ´ \ <ë«sê bÕÁ‘·. $ìjÓ÷>∑<ës¡¢ nedüsê\qT düeTs¡+∆ >±
$<ÛëHê\T e÷¬sÿ{Ÿ yÓ’|òü˝≤´\qT dü]~~›, düV≤ü ø£]+#·T≈£î+{≤s¡T. yê{≤<ës¡T\+<ä]øÏ Ç~ rπ s Ã+<ä T ≈£ î b˛{° nH˚ ~ yê´bÕsêìøÏ
˝≤uÛ<Ñ ëj·Tø£+>±, uÛ≤Ø>± e÷¬sÿ{Ÿ ~<äTu› ≤≥TøÏ $T>∑‘ê uÛ≤>∑+ ù|J HÓ+. 46˝À
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023 36
 $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ s¡ø£åD #·≥º+, 2019
$ìjÓ÷>∑<ës¡T\ s¡ø£åD ø√dü+ |ü{ÏwüºyÓTÆq n+^ø±s¡+ (m+&ÜsY‡ yÓT+{Ÿ) ˝Ò<ë Ç‘·sÁ¡ ‘ê, Á|üø±s¡+, Á|üø≥£ q\≈£î ÄyÓ÷<ä+ ‘Ó*ù| ≥|ü⁄Œ&ÉT
ìã+<Ûqä \T m\Áø±ºìø˘ MT&çj÷· , Ç+≥¬sï{Ÿ ˝Ò<ë yÓuŸôd{’ Ÿ ‘·–q ÁX¯<ä∆ rdüTø√yê*‡q nedüs¡+ ñ+~.
$ìjÓ÷>∑<ës¡T\ s¡ø£åD #·≥º+, 2019˝À <ë«sê #˚dæq Á|üø£≥q\qT ≈£L&Ü Á|üø£≥q\ ‘·<ë«sê ˇø£ Á|üø≥£ q˝À n≥Te+{Ï ÄyÓ÷<ä+
ìã+<Û ä q \qT ñ\¢ + |ò æ T +#· & É + ‘· ~ ‘· s ¡ ìs¡«#·q+˝À #˚sêÃs¡T ‘Ó*|æq ˝Ò<ë <ëìøÏ ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤+#˚
$wüj·÷\qT ìj·T+Á‹+#·&ÜìøÏ ˇø£ πø+Á<ä ‘·|ü⁄Œ<ë] |ü{Ϻ+#˚ Á|üø£≥q\ ìyês¡D≈£î e´øÏÔ, düeT÷Vü≤+ ˝Ò<ë dü+düú ì»yÓTÆq,
$ìjÓ÷>∑<ës¡T\ s¡ø£åD ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú e÷s¡<Z sä Ù¡ ø±\T, ‘·|⁄ü Œ<√e |ü{+ºÏ #˚ Á|üø≥£ q\ dü ù V≤‘· T ø£ y Ó T Æ q Á|ü d ü T Ô ‘ · n_Û Á bÕj· ÷ ìï
(ôd+Á≥˝Ÿ ø£q÷‡´eTsY Ábıf…ø£åHé n<∏ë]{° - ø√dü+ ÄyÓ÷<ä+ ‘Ó\|ü&É+ô|’ d”d”|”@ yês¡T Á|ü‹_+_+#ê*. Ä Á|üø£≥q≈£î Ä<Ûës¡+>±
d”d”|”@) 2020 p˝…’˝À @sêŒf…Æ+~. ‘·|ü⁄Œ<ë] |ü{Ϻ+#˚ Á|üø£≥q\ ìyês¡D≈£î ‘·–q düe÷#ês¡+ ñ+&Ü*. >∑T]Ô+#·ã&çq
kÕ<Ûës¡D bÂs¡T\H˚ >±ø£ $ìjÓ÷>∑<ës¡T\qT e÷s¡<Z sä Ù¡ ø±\qT 2022, pHé 9 q $&ÉT<ä\ edüTÔe⁄\T, ñ‘·Œ‹Ô ˝Ò<ë ùde\‘√ yê]
Á|ü ‘ ˚ ´ ø£ ‘· s ¡ > ∑ ‹ >± >∑ T ]Ô + ∫ yê] #˚XÊs¡T. ‘·|⁄ü Œ<√e |ü{+ºÏ #˚ Á|üø≥£ q\ ø√dü+ nqTuÛeÑ + #˚] ñ+&Ü*. n~ yÓ÷dü|Pü ]‘·+>±
Á|üjÓ÷»Hê\≈£î $|òü÷‘·+ ø£*–+#˚ ˝Ò<ë ÄyÓ÷<ë\T, n≥Te+{Ï Á|üø£≥q\ <ë«sê ñ+&É≈£L&É<äT. Ç+ø±, á e÷s¡Z<äs¡Ùø±\T
yê]ì ‘·|ü⁄Œ<ë] |ü{Ϻ+#˚ Á|üø£≥q\T ˝Ò<ë <√|æ&øû Ï >∑T]ø±e&ÜìøÏ ˝Ò<ë Á|üu≤Û $‘·eTj˚T´ ÄyÓ÷<ä+ ˝Ò<ë eT<ä‘› T· ˝Ò<ë e‘êÔdTü $\Te
‘·~‘·s¡ n+XÊ\qT ìj·T+Á‹+#˚+<äT≈£î á $ìjÓ÷>∑<ës¡T\qT s¡øÏå+#˚ \ø£å´+‘√ á ˝Ò < ë $X¯ « dü ˙ j· T ‘· q T yêdü Ô e $ø£ ‘ · q T
dü+düú ø£ wæ #˚düTÔ+~. Á|üø£≥q C≤Ø #˚dæ+~. á e÷s¡Z<äs¡Ùø±\ Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd+‘·>± ñ+fÒ eT<䛑·T<ës¡T,
Á|ü|+ü Nø£sD¡ , n+‘·sê®\ y˚~ø£\T (ÄHé˝H’… é
bÕ¢{ŸbòÕs¡yéT\T), á-ø±eTsY‡ $|üDT\T
yÓTT<ä˝q’… Ä<ÛTä ìø£ j·TT>∑+˝À $ìjÓ÷>∑<ës¡T\
s¡øDå£ ø√dü+ ìã+<Ûqä \qT eT]+‘· ã˝Àù|‘·+
#˚j·T&ÜìøÏ 1986 $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ s¡ø£åD
#·≥+º kÕúq+˝À 2019 $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ s¡øDå£
#·{≤ºìï ‘Ó#êÃs¡T. Ç~ ˇø£ $<Û+ä >± n+‘·sê®\
y˚ ~ ø£ \ ô|’ ˝≤yê<˚ M \˝À bÕ˝§Z H ˚
$ìjÓ÷>∑<ës¡T\≈£î yÓTs¡T>¬ q’ s¡øDå£ ø£*ŒdüT+Ô ~.
1986 Hê{Ï $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ s¡øDå£ #·≥+º ˝À
˝Òì edüTùÔ de\qT n+‘·sê®\+˝À ˝Ò<ë Ç‘·s¡
m\Áø±ºìø˘ e÷sêZ\ <ë«sê ø=qT>√\T #˚ùd
˝Ò<ë edüTÔ ùde\qT bı+<˚ e´≈£îÔ\qT ≈£L&Ü
#˚s¡Ã&ÜìøÏ $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ #·≥º+ 2019
˝À |ü]~Û˝À #˚]à ª$ìjÓ÷>∑<ës¡Tª ìs¡«#·q+
|ü]~Ûì $düÔ ‘·+ #˚XÊs¡T. $ìjÓ÷>∑<ës¡T\
s¡ø£åD #·≥º+ 2019˝À @<Ó’Hê Ä&çjÓ÷ ˝Ò<ë
<ä X¯´ Á|ü#ês¡+ ($Ee˝Ÿ |ü_d¢ {æ )° , ÁbÕ‹ì<Û´ä +,
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023 37
 dü÷∫+∫+~. #Ó\T¢u≤≥T nj˚T´ ◊mdt◊ e÷sYÿ
˝Ò<ë, ‘·|Œü ìdü]>± nqTdü]+#·e\dæq ;◊mdt
Á|üe÷D≤\qT ñ\¢+|òTæ +#˚ ôV≤˝…à{Ÿ\T, Áô|wüsY
≈£îø£ÿs¡T¢ eT]j·TT e+≥ >±´dt dæ*+&És¡T¢,
m\ÁøϺø˘ ÇeTàs¡¸Hé yê≥sY V”≤≥s¡T¢, ≈£î≥Tº
j·T+Á‘ê\T, yÓTÆÁø√y˚yé zyÓHé\T, m©Œ¤J‘√
≈£L&çq e+≥ >±´dt düºyé \T e+{Ï Ç‘·s¡
>∑ ôVA|ü ø £ s ¡ D ≤\T e+{Ï edü T Ô e ⁄\qT
ø=qT>√\T #˚j·T≈£î+&Ü $ìjÓ÷>∑<ës¡T\qT
ôV≤#·Ã]dü÷Ô d”d|” @” s¬ +&ÉT uÛÁÑ <ä‘ê H√{°dTü \qT
C≤Ø #˚dæ+~.
$ìjÓ÷>∑<ës¡T\ s¡ø£åD #·≥º+ 2019˝À
á-ø±eTsY‡ ˝≤yê<˚M\T düŒwü+º >± ñHêïsTT.
&çõ≥˝Ÿ‘√ düVü‰ ñ‘·Œ‘·TÔ\T, edüTÔe⁄\T ˝Ò<ë
ùde\qT &çõ≥˝Ÿ ˝Ò<ë m\Áø±ºìø˘ HÓ{ŸesYÿ
<ë«sê n+‘·sê®\+˝À ø=qT>√\T #˚j·T&É+
˝Ò<ë $Áø£sTT+#·&É+ e+{Ï$ á -ø±eTsY‡
|ü]~Û˝ÀøÏ ekÕÔj·Tì ìs¡«∫+#ês¡T.
á-ø±eTsY‡˝À nHÓ’‹ø£yÓTÆq yêDÏ»´
yê´bÕ], ‘·j·÷Ø<ës¡T, Á|üø£≥qø£s¡Ô\ eT<Ûä´
dü + ã+<Û ë \T ñ+fÒ Áù|ø£ å ≈ £ î \T yê{Ï ì
düùV≤‘·Tø£+>± Ä•+#·sT¡ . n|ü⁄Œ&ÉT yê] eT<Û´ä
dü+ã+<Ûë\T |üP]Ô>± ãVæ≤s¡Z‘·eTe⁄‘êsTT.
ø±s¡T d”≥Tu…\Tº n˝≤s¡+, kÕº|üsY øÏ¢|t\T,
yÓ’¬s¢dt C≤eTs¡T¢ e+{Ï #·≥º$s¡T<ä∆yÓTÆq edüTÔ
ùde\ $Áø£j·÷\‘√ düVü‰ $ìjÓ÷>∑<ës¡T\
J$‘ê\≈£î Á|üe÷<äøs£ y¡ TÓ qÆ ñ‘·Œ‘·T\Ô qT ˝Ò<ë
ùde\qT ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+, $Áø£sTT+#·&É+
˝Ò<ë C≤_‘ê\qT $&ÉT<ä\ #˚j·T&É+ e+{Ï
yê{Ï qT+&ç <ä ÷ s¡ + >± ñ+&Ü\ì
‘·j·÷Ø<ës¡T\≈£î Ç-ø±eTsY‡ ø£+ô|˙\≈£î
d”d”|”@ dü÷#·q\T /dü\Vü‰\T C≤Ø #˚dæ+~.
á-ø±eTsY‡ s¡÷˝Ÿ‡, 2020 Á|üø±s¡+ $Áπø‘·\T
n+~+∫q düe÷#êsêìï Á|ü<]ä Ù+#ê\ì nìï
$|üDT\≈£î, n+‘·sê®\ $Áø£jT· y˚~ø£\≈£î (á-
ø±eTsY‡ bÕ¢{ŸbòÕs¡yéT\T) ≈£L&Ü d”d”|”@
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023 38
 |ü < ä ∆ ‘ · T \ qT+&ç $ìjÓ ÷ >∑ < ës¡ T \qT
s¡øÏå+#·&ÜìøÏ, $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ e´eVü‰sê\
XÊK yês¡T $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ s¡øDå£ #·≥+º ˝Àì
ìã+<Ûqä \ Á|üø±s¡+ $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ s¡øDå£
(á-ø±eTsY‡) ìj·Te÷\T, 2020ì Ç|üŒ{Ïøπ
C≤Ø #˚XÊs¡T. á ìj·TeT ìã+<Ûäq\T á
-ø±eTsY ‡ dü + dü ú \ T, $ìjÓ ÷ >∑ < ës¡ T \
|òæsê´<äT\ |ü]cÕÿsêìøÏ dü+ã+~Û+∫q
ìã+<Ûäq\‘√ düVü‰.á -ø±eTsY‡ dü+düú\
u≤<Û´ä ‘·\qT, n˝≤π> $|üDÏ u≤<Û´ä ‘·\qT ≈£L&Ü
ìπs•› kÕÔsTT
á ø±eTsY‡ $|üDÏ˝À ≈£L&Ü ª&ÜsYÿ
bÕ´≥s¡ïdtª nì |æ*#˚ nHÓ’‹ø£ yêDÏ»´
|ü<‘∆ä T· \T ≈£L&Ü ÁbÕs¡+uÛeÑ Tj·÷´sTT. M{Ï˝À
ø£\Œq\T, qeT÷Hê\˝À (&çC…’Hé n+&é
bÕ´≥sY ï ) yêdü T Ô • \Œ+ m+|æ ø £ q T
ñ|üjÓ÷–+#·&É+ <ë«sê $ìjÓ÷>∑<ës¡T\qT
yÓ÷dü–+#·&É+, ã\e+‘·+ #˚j·T&É+ ˝Ò<ë
Á|üu≤Û $‘·+ #˚jT· &É+ e\¢ yês¡T ‘·eT≈£î ô|<ä>› ±
ÄdüøÏÔ ˝Òì edüTÔùde\qT m+|æø£ #˚düT≈£î+{≤s¡T. $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ e´eVü‰sê\ XÊK á-ø±eTsY‡ ø£+ô|˙\T, |ü]ÁX¯eT dü+|òü÷\T ‘·eT
n+‘·sê®\ y˚~ø£\T, $ìeTj·T d”e÷\˝À @<ÓH’ ê ø£\Œq\T, qeT÷Hê\T #·÷|ü&+É e÷qTø√yê\ì ø√]+~, n~ $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ m+|æø\£ qT
yÓ÷dü–+#·e#·Tà ˝Ò<ë e÷s¡Ãe#·TÃ. Ç˝≤+{Ïe˙ï Nø£{Ï qeT÷Hê\ (&ÜsYÿ bÕ≥sYï) es¡Z+˝ÀøÏ ekÕÔj·Tì ôV≤#·Ã]+∫+~. 
eT÷\+: |”◊;

jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023 39


Ábıô|dò sü Y õ. j·Tdt u≤CŸbÕjYT : ñ|ü≈î£ \|ü‹, C≤rj·T Hê´j·T $X¯«$<ë´\j·T+, &Û©ç .¢ á-yÓTsTT˝Ÿ: vc@nludelhi.ac.in
&܈ˆ sê|òüTyé bÕ+&˚ : ndæôdº+{Ÿ Ábıô|òdüsY, C≤rj·T Hê´j·T $X¯«$<ë´\j·T+.
Á|üC≤kÕ«eT´+ ˇø£ e´edü>ú ± s¡÷bÕ+‘·s+¡
#Ó+<äT‘·÷ - Áø£yT˚ D≤ Á|ü»\ uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìï
eT]+‘· ô|+∫ düTe´edæ‘ú e· TsTT+~. z≥s¡¢
dü+U≤´|üs¡+>± - uÛ≤s¡‘· Á|üC≤kÕ«eT´+
Á|ü|+ü #·+˝À n‹ ô|<ä~› .
ì]›wºü eTÚ*ø£ dæ<ë∆+‘ê\ Ä<Ûës¡+>± »]π><˚
Á|üC≤kÕ«eT´ bÕ\q nqT≈£î+≥THêï+. M{Ï˝À
eTT+<äT>± #Ó|ü⁄Œ≈£îH˚~-bÕ\q ìsêàD
Á|üÁøÏjT· ˝À Á|ü»\T ‘·|Œü ìdü]>± ñ+&Ü*-nì.
ø±s¡D+.. bÕ\Hê e´edü˝ú À yêπs bÕ*‘·T\T,
\_›<ës¡T\T ø£qTø£. nB>±ø£ e´≈£î\Ô T rdüT≈£îqï
ìs¡jí ÷· \ø£Hêï, düeT÷Vü‰\T rdüT≈£îqï ìs¡j
í ÷· \T
düeT+»dü+>±, düeT‘·÷ø£+‘√ ñ+&É&+É -nì
#ê˝≤ n<Ûä´j·THê\T ‘Ó*j·T#˚düTÔHêïsTT.
düeT÷Vü≤+˝À nH˚ø£ n_ÛÁbÕj·÷\T |ü]o\q≈£î
sêe&É+, uÛ≤>∑kÕ«eTT\ nedüsê\≈£î ‘·>≥Z∑ Tº>±
eT\T#·T≈£îH˚ kÂ\uÛ´Ñ + ñ+&É&+É BìøÏ Á|ü<ëÛ q
ø±s¡D+.
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023
Á|üC≤kÕ«eT´ |ü{Ïwü˜‘·˝À
sêC≤´+>∑dü+düú\ bÕÁ‘·
Á|üC≤kÕ«eT´ eT÷\ dæ<ë∆+‘ê\qT, ìsêàD
nedüsê\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£îqï|ü⁄Œ&ÉT...
Á|üC≤kÕ«eT´ Ä<äsêÙ\qT, \øå±´\qT sêC≤´+>∑
e´edü ú \ T s¡ ø Ï å + #ê*. ì‘· ´ q÷‘· q +>±
ø=qkÕ–+#ê*. düTe´ed”øú ]£ +#ê*‡q nedüs+¡
ñ+~. Ä <ä w摺 √ #·÷dæq|ü⁄Œ&ÉT -n‘·´+‘·
nedüsy¡ TÓ qÆ Á|üC≤kÕ«eT´ dü+dü.ú .. #·{≤º\T
#˚jT· &ÜìøÏ neø±X¯+, n~Ûø±s¡+ ñqï, Á|ü»\T
mqTï≈£îqï #·≥º düuÛÑ\T. ñuÛÑj·T düuÛÑ\˝À
Á|ü‘´· ø£+å >±, |üs√ø£+å >± ≈£L&Ü mqTïø√e&É+
<ë«sê @s¡Œ&çq uÛ≤s¡‘· bÕs¡¢yÓT+≥T, ˇø£
sêC≤´+>∑ dü+dü>ú ± á ÁbÕ<∏$ä Tø£ u≤<Û´ä ‘·qT
HÓsy¡ s˚ T¡ düT+Ô ~. #·{≤º\qT s¡÷bı+~+#·&+É ˝À
Á|üeTTK bÕÁ‘· b˛wæ+#˚ Á|ü»\qT Ä #·{≤º\
<ë«sê bÕ*+#·&Üìï Á|üC≤kÕ«eT´+ nìyês¡´+
#˚dTü +Ô ~. n˝≤ Á|ü»\T mqTï≈£îqï Á|ü‹ì<ÛTä \T
#·≥dº uü \ÑÛ düuTÑÛ ´\T>± Á|ü»\ø√dü+ #·{≤º\T
#˚kÕÔsT¡ . n‘·´~Ûø£ düuTÑÛ ´\ ìs¡j
í T· + Ä<Ûës¡+>±
Á|üC≤kÕ«eT´ e´edü≈ú î£ sêC≤´+>∑ dü+dü\ú T
|ü⁄Hê~e+{Ï$. uÛ≤s¡‘· Á|üC≤kÕ«eT´ eTqT>∑&≈É î£
|ü{wÏ y˜ü TÓ qÆ sêC≤´+>∑d+ü dü\ú T ñ+&É&+É nH˚~
#ê˝≤ ø°\ø£yÓTÆq n+X¯+.
|üì#˚ùd Á|üC≤kÕ«eT´ e´edüúqT düTdæús¡+
#˚jT· &ÜìøÏ, |ü{wÏ |˜ü sü #¡ &· ÜìøÏ Á|ü»\T mqTï≈£îqï
#·≥º düuÑÛ nedüs+¡ .
Çø£ÿ&É eTs√ eTTK´yÓTqÆ n+X¯+ <ë>∑T+~.
kÕeT÷Væ≤ø£ ìs¡íj·T dæ<ë∆+‘·+ nH˚ @¬ø’ø£
Ä˝À#· q MT<ä e÷Á‘· y ˚ T Á|ü C ≤kÕ«eT´+
Ä<Ûës¡|&ü ˝ç <Ò Tä . Á|üC≤kÕ«eT´|üs+¡ >± ìs¡j í ÷· \T
#˚ j · T &É + ˝À ˇø£ e´øÏ Ô ì bÕ*‘· T &ç > ±
πø+Á<äkÕúq+˝À ñ+#˚ dæ<ë∆+‘êìï Ç~
<Ûä Mø£]düT+Ô ~. Á|ü‹ ˇø£ÿ e´øÏøÔ Ï sêC≤´+>∑+
˝Ò<ë Á|üC≤kÕ«eT´+ ø£+fÒ eTT+<äT ... n+fÒ
eTs=ø£]øÏ ã~© #˚jT· &ÜìøÏ neø±X¯+˝Òì
ø=ìï ì]›wyºü TÓ qÆ eTÚ*ø£ ˝Ò<ë e÷qe Vü≤≈£îÿ\Tñ
+{≤j·Tqï ne>±Vü≤q≈£î Ç~ <ë]rdüT+Ô ~.
á Vü≤≈£îÿ‘√ e´øÏ>Ô ‘∑ · kÕúsTT˝ÀH˚ s¡ø+åÏ ∫rsê*.
#· ≥ º d ü u Û Ñ ˝ À¢ yÓ T C≤]{° ‘ √≈£ L &Ü M{Ï ì
‘=\–+#·˝Òs¡T. n+<äTe\¢ ... n$ m+‘·
|ü $ Á‘· y Ó T Æ q e+fÒ yê{Ï ì @ ˇø£ ÿ s¡ ÷
40
 ‘=\–+#·&ÜìøÏ M\T˝Òì $<Û+ä >± sêC≤´+>±\T
á Vü≤≈£îÿqT düTs¡ø‘åÏ +· >± ñ+#êsTT. eTq
sêC≤´+>∑+ ÁbÕ<∏$ä Tø£ Vü≤≈£îÿ\T>± bÕsY-º 3 øÏ+<ä
á $~Ûì HÓsy¡ ]˚ Ã+~. #·≥dº uü \ÑÛ qT+∫ ≈£L&Ü
M{Ïì ø±bÕ&É&ÜìøÏ - dü«‘·+Á‘· Hê´j·Te´edüú
s¡÷|ü+˝À eTq≈£î eTs√ sêC≤´+>∑ e´edüú
nedüse¡ TsTT+~.
Á|üC≤düeT÷Vü‰\ düeTdü´\T >∑T]Ô+∫ yê{Ïì
|ü]wüÿ]+#·&+É ˝À m≈£îÿe kÕeTs¡´∆ + #·÷ù|
#·≥dº uü \ÑÛ ‘√ dü+ã+<Û+ä ˝Ò≈î£ +&Ü , øπ e\+
ÁbÕ<∏$ä Tø£ Vü≤≈£îÿ\πø |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü e´øÏ>Ô ‘∑ ·
kÕúsTT˝À Ç‘·s¡ düeTdü´\qT ≈£L&Ü á Hê´j·T
e´edüú |ü]o*düT+Ô ~. eTq<˚X+¯ ˝À ù|s¬ ìïø£>q∑ ï
øπ X¯yêq+<ä uÛ≤s¡‹ e¬s‡dt øπ s¡fi¯ sêÁwü+º øπ düT˝À
...düs√«qï‘· Hê´j·TkÕúq+ - sêC≤´+>∑ eTÚ*ø£
dü«s¡÷bÕìï dæ<ë∆+rø£]+∫+~. BìÁ|üø±s¡+ -
eTq sêC≤´+>∑+˝Àì ÁbÕDÁ|ü<yä TÓ qÆ \ø£Då ≤\T..
bÕs¡y¢ TÓ +≥T≈£îqï dües¡D n~Ûø±sê\≈£î nr‘·+
nsTTb˛j·÷sTT. #·{≤º\T dü wæº+∫q nìï
ñ|üe´edü\ú T, Ç‘·s¡ sêC≤´+>∑ dü+dü\ú T yê{ÏøÏ
ìπ s › • +∫q $<Û ä T \qT dü Á ø£ e T+>±
ìs¡«Væ≤+#·&+É ô|’ ≈£L&Ü Hê´j·TkÕúHê\T z ø£Hï˚ dæ
ñ+#·T‘êsTT.
eTq <˚XÊìø√ $•wü˜‘· ñ+~. eTq
sêC≤´+>∑ + Á|ü | ü + #· + ˝À n‹ ô|<ä › ~ ,
$düÔ ‘·yÓTÆq~, düeTÁ>∑yÓTÆq~. Ç‘·s¡ <˚XÊ\
e´edü\ú ø£+fÒ düV≤ü »+>±H˚ - eTq≈£î m≈£îÿe
sêC≤´+>∑ e´edü\ú THêïsTT. eTq <˚X¯ bÕ\Hê
e´edü˝ú À ªs¡÷˝Ÿ Ä|òt ˝≤μ (#·≥㺠<äy∆ TÓ qÆ bÕ\q)
|ü<‹∆ä u≤>± y˚fiS¯ flqT≈£îì b˛j˚T˝≤ #·÷&É&ÜìøÏ
eTq sêC≤´+>∑ ìsêà‘·\T á @sêŒ≥T #˚kÕs¡T.
(s¡÷˝Ÿ Ä|òt ˝≤ n+fÒ... Á|üuTÑÛ ‘·«+‘√ düV‰ü nìï
|ü_ø¢ ,˘ Áô|y’ {˚ Ÿ dü+dü\ú T, bÂs¡T\+<äs÷¡ ...
ãVæ≤s¡+>∑+>± Á|üø£{Ï+∫, ìwüŒø£åbÕ‘·+>±
neT\T #ù̊d, dü«‘·+Á‘·+>± Hê´j·Tìs¡j í T· + #ù̊d
(n+‘·sê®rj·T e÷qe Vü≤≈£îÿ\ dü÷Á‘ê\≈£î
nqT>∑TDyÓTqÆ ) #·{≤º\≈£î u≤<Û´ä ‘·eVæ≤+#ê*‡
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023
ñ+≥T+~. Ä y˚Ts¡≈î£ - uÛ≤s¡‘· mìïø£\ dü+|òTü +
(Çdæ◊), j·T÷ìj·THé |ü_ø¢ ˘ düØ«dt ø£$TwüHé
(j·TT|æmdtd)æ , uÛ≤s¡‘· n{≤Øï »qs¡˝Ÿ e+{Ï
e´edü\ú ≈£î sêC≤´+>∑ ôVA<ë ø£*Œ+#·&+É
»]–+~. n+fÒ Bqs¡+ú - Ç‘·s¡ <˚XÊ˝À¢
Ç≥Te+{Ï$ ˝Òe⁄.. nì ø±<äT. ñHêïsTT.
nsTT‘˚... yê{Ïì #·≥ºdüuÛÑ\T dü wæºkÕÔsTT.
eTq<ä>∑Zs¡ sêC≤´+>∑+ M{ÏøÏ s¡÷|üø£\Œq
#˚dTü +Ô ~. sêC≤´+>∑|sü y¡ TÓ qÆ ôVA<ë ‘√ ˇq>∑÷sπ
Á|üj÷Ó »Hê\T #ê˝≤ ñ+{≤sTT. n+fÒ, yê{Ï
|üìrs¡T˝À dæús¡‘·«+, dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô
Á|ü‹|ò*ü düT+Ô {≤sTT. dæsú ‘¡ «· +e\¢ - á dü+dü\ú qT
ÄÁX¯sTT+#˚ Á|ü»\≈£î Bì $<ÛTä \T, ì\ø£&É <Û√s¡DÏ
|ü ≥ ¢ ˇø£ q eTàø£ + @s¡ Œ &É T ‘· T +~. Á|ü ‹
Á|üC≤kÕ«eT´e´edüú ø√s¡T≈£îH˚ ªs¡÷˝Ÿ Ä|òt ˝≤μ
˝À Çe˙ï ñ+&ç rsê*‡q \ø£Då ≤\T. ªs¡÷˝Ÿ
Ä|òt ˝≤μ dæ<ë›+‘êìï u≤>± ns¡+ú #˚dTü ø√yê\+fÒ
... BìøÏ |üP]Ô $s¡T<äy∆ TÓ qÆ ªs¡÷˝Ÿ Ä|òt <ä øÏ+>¥μ
dæ<ë∆+‘·+‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ dü]b˛‘·T+~.
sê»]ø£+˝À - s¡÷˝Ÿ Ä|òt m øÏ+>¥ - sêE
H√{Ïe÷fÒ XÊdüq+, #·≥+º , Hê´j·T+...sêC≤»„
•s√<Ûës¡´+. @ø£|øü +å£ >± #˚dHæ ê, $#·øDå£ ‘√
Ä˝À∫+∫ #˚dHæ ê, #·|\ü ∫‘·+Ô ‘√ #˚dHæ ê...n<˚
#·≥+º >± neT\e⁄‘·T+~.
ªs¡÷˝Ÿ Ä|òt ˝≤μ |ü<ä∆‹˝À ... #·≥ºy˚T
düs√«qï‘·+. <ëì eTT+<äT Á|ü‹ bÂs¡T&É÷, Á|ü‹
dü+kÕú ‘·\e+#ê*‡+<˚. $#·ø£åD‘√ø±˙,
@ø£|øü +å£ >±ø±˙, ìs¡j í ÷· \T rdüTø√e&ÜìøÏ
Bì˝À ÄkÕÿs¡+ ˝Ò<Tä . ñ<ëVü≤s¡D≈£î - Á|üuTÑÛ ‘·«
ìs¡j í T· + |ü\T kÕúsTT˝À¢ <ëì kÕeTsê∆´ìï
ìs¡÷|æ+#·Tø√yê*‡ ñ+≥T+~. yÓTT<ä≥ -
mìïø£sTTq Á|üC≤Á|ü‹ì<ÛTä \ düuÑÛ bÕs¡y¢ TÓ +≥T˝À
Ä ìs¡j í T· +ô|’ z{Ï+>¥ »s¡bÕ*‡ ñ+≥T+~. Ä
‘·sT¡ yê‘· ... @ ˇø£ÿ e´øÏÔ nsTTHê.. <ëìe\¢
$eø£≈å î£ >∑Ts¡sTTq≥T¢ ø±˙, Á|üj÷Ó »Hê\≈£î
e´‹πsø£+ nì ø±˙ uÛ≤$ùd.Ô .. dü<sä T¡ e´øÏÔ
<ëìì Hê´j·TkÕúq+ eTT+<äT ì\Bj·Te#·TÃ.
eT¬sø£ÿ&Ü ˝Òì$<Ûä+>± eT]ìï dü+düú\≈£î
sêC≤´+>∑ ôVA<ë ø£*Œ+#·&+É <ë«sê ªs¡÷˝Ÿ
Ä|òt ˝≤μ bÕ\qqT sêC≤´+>∑ e´edüú\T
s¡øÏåkÕÔsTT. Á|üC≤kÕ«eT´ \øå±´\ kÕ<Ûäq≈£î
‘√&ÉŒ&É‘êsTT.
Á|üC≤kÕ«eT´+˝À - Á|üuÛÑT‘·«+ rdüT≈£îH˚
#· s ¡ ´ \≈£ î #· ≥ º ã <ä ∆ ‘ · nedü s ¡ + .
sêC≤´+>∑ d ü + dü ú \ T ≈£ L &Ü Á|ü u Û Ñ T ‘· « +˝À
uÛ≤>∑eTsTTq+<äTq yê{Ï #·s´¡ \≈£î Á|üC≤kÕ«eT´
#·≥ºã<ä∆‘· nedüs¡+. Á|üC≤kÕ«eT´ #·≥ºã<ä∆‘·
n+fÒ - Á|ü»\ Äø±+ø£å\ ã\+ <ëì yÓqTø£
ñqïø±s¡D+>± n~ düeTs¡˙∆ j·T+, #·≥㺠<ä+∆
ne⁄‘· T +~. Á|ü » \T bÕs¡ ¢ y Ó T +≥TqT
mqTï≈£î+{≤s¡T. n~ ÄyÓ÷~+#˚ #·{≤º\T Ä
ø±s¡D+>± #Ó\T¢u≤≥e⁄‘êsTT, neT\≈£î≈£î
ns¡Ω‘· kÕ~ÛkÕÔsTT. n<äq+>± - ˇø£ ì]›wüº
#·s¡´rdüTø√e&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘·«+ ˇø£ dü+düú≈£î
n~Ûø±s¡+ ÇùdÔ - Ä #·s¡´≈£î≈£L&Ü |üs√ø£å
Á|üC≤kÕ«eT´ #·≥㺠<ä‘∆ · ñ+≥T+~. n+<äTe\¢
sêC≤´+>∑ dü+düú\T - Á|ü‘·´ø£å+>±ø±˙,
|üs√ø£å+>± ø±˙ Á|üC≤kÕ«eT´ #·≥ºã<ä∆‘· ñqï
yê]‘√ q&ÉbÕ*‡ ñ+≥T+~.
Á|üC≤kÕ«eT´ e´edü≈ú î£ sêC≤´+>∑ dü+dü\ú T
|ü ⁄ Hê~e+{Ï $ . Á|ü C ≤kÕ«eT´ eTqT>∑ & É
nedüsê\qT bÕs¡¢yÓT+≥T düTdæús¡+ #˚düTÔ+~.
Á|üC≤kÕ«eT´ |üìrs¡T≈£î Hê´j·Te´edüú s¡ø£åD
ø£*ŒdüTÔ+~. mìïø£\T ùd«#·Ã¤>±, düÁø£eT+>±
kÕπ>≥≥T¢ mìïø£\ dü+|òüT+ #·÷düTÔ+~.
Á|ü C ≤kÕ«eT´ Ä<ä s êÙ\qT Hê\T>∑ T
ø±˝≤\bÕ≥÷ ì*ù| ø° \ ø£ b ÕÁ‘· q T
j· T ÷ìj· T Hé |ü _ ¢ ø ˘ dü Ø «dt ø£ $ Twü H é
(j·TT|æmdtdæ), ø±+Áb˛º\sY n+&é Ä&ç≥sY
»qs¡ ˝ Ÿ (ø±>¥ ) e+{Ï dü + dü ú \ T ≈£ L &Ü
b˛wækÕÔsTT. á e´edüú\T bÂs¡T\ Vü≤≈£îÿ\≈£î
s¡øDå£ ø£*ŒkÕÔsTT. #·≥㺠<äy∆ TÓ qÆ bÕ\q (s¡÷˝Ÿ
Ä|òt˝≤) n+<˚≥≥T¢ #·÷kÕÔsTT. Á|üC≤kÕ«eT´
$\Te\qT Áb˛‘·‡Væ≤kÕÔsTT. 
41

uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ +
>∑ & É ∫ q <ä X Êã› + ˝À
|ü]es¡ÔHê‘·àø£ dü+düÿs¡D\qT #˚|ü{Ϻ+~.
Ç+<äT˝À uÛ≤>∑+>± bÂs¡ e´eVü‰sê\˝À Ç-
|ü]bÕ\q qeT÷Hê\ düs∞¡ ø£sD¡ ‘√ Á|üuTÑÛ ‘·«+-
bÂs¡ T \T #˚ s ¡ T ej˚ T ´ $<Û ë Hê\qT
nqTdü]k˛Ô+~. ‘·<ë«sê uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«
e´edüú\T |üP]Ô>± &çõ≥˝Ÿ dü+düú\T>±
s¡ ÷ bÕ+‘· s ¡ + #Ó + <ësTT. Ç~ ø√{≤¢ ~
uÛ ≤ s¡ r j· T T\≈£ î Á|ü j Ó ÷ »q+ #˚ ≈ £ L π s Ã
|ü]D≤eT+. πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ #˚|ü{Ϻq
ªªÄj·TTcÕàHé uÛ≤s¡‘,Y Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ »Hês√>∑´
jÓ÷»q, Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ »Hé<HäÛ é jÓ÷»q, ˇπø
<˚X¯+-ˇπø πswüHé ø±s¡T¶, bÕdtb˛sYº ùdyê
πø+Á<ë\Tμμ e+{Ï Ç-|ü]bÕ\q qeT÷Hê\T
Á|üuÛÑT‘·« Á|üÁøÏj·T\˝À düs¡fi¯‘·-bÕs¡<äs¡Ùø£‘·
‘˚e&É+˝À $»j·T+ kÕ~Û+#êsTT.
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023
|ü]bÕ\Hê dü+düÿs¡D\T
ø±\|üØø£å≈£î ì*∫q ‘·q |ü]bÕ\q e´edüú\≈£î yÓTs¡T>∑T\T
~<ä&› +É <ë«sê <˚X¯ ìsêàD+düV‰ü kÕs¡«»˙q uÛ≤s¡‘ê$wüÿs¡D ~X¯>±
eTq<˚X¯+ nH˚ø£ uÛÑ$wü´‘·Ôs¡+ |ü]bÕ\q dü+düÿs¡D\qT neT\T
#˚d+æ ~.
$.Áoìyêdt : sê»kÕúHé πø&ÉsY≈£î #Ó+~q 1989 u≤´#Y ª◊mmdtμ
n~Ûø±]. uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·« |ü]bÕ\q dü+düÿs¡D\T-Á|üC≤ |òsæ ê´<äT\
XÊK; ô|q¸qT¢-ô|q¸qs¡¢ dü+πøåeT XÊK ø±s¡´<ä]Ù>±, C≤rj·T
düT|ü]bÕ\q øπ +Á<ä+ &Ós¬’ ø£sº Y »qs¡˝>Ÿ ± |üì#˚dTü HÔ êïs¡T á`yÓTsTT˝Ÿ:
vsrinivas@nic.in
Á|ü<ÛëqeT+Á‹ ªª>∑]wüº bÕ\q-ø£ìwü˜ Á|üuÛÑT‘·«+μμ $<ÛëHêìï
nqTdü]düTHÔ êïs¡T. Ç~ ªª&çõ≥˝Ÿ kÕ~Ûø±s¡‘>· \∑ bÂs¡T\Tμμ, ªª&çõ≥˝Ÿ
s¡÷bÕ+‘·s¡ e´edüúμμqT ìπs›•düTÔ+~. |ü]~Û-kÕúsTT-nuÛ≤´dü
qeT÷Hê\|üs¡+>± <˚X¯ bÕ\q dü«s¡÷bÕìï düeT÷\+>±
e÷s¡TdüTÔ+~. Bìï >∑T]+∫ $e]dü÷Ô- ªªÁ|üuÛÑT‘ê«ìï, bÂs¡T\qT
eT]+‘· #˚sT¡ e #˚jT· >∑\ nbÕs¡ kÕeTs¡´ú + kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„HêìøÏ
ñ+~. bÂs¡T\≈£î kÕ~Ûø±s¡‘· ø£\Œq˝Àq÷ Ç<=ø£ X¯øÏÔeT+‘·yÓTÆq
kÕ<Ûäq+>± e÷]+~. <Ó’q+~q $<ÛäT˝À¢ bÕs¡<äs¡Ùø£‘·-
»yêãT<ëØ‘·HêìøÏ z e÷<Û´ä eT+>± s¡÷bı+~+~. á H˚|<ü ´ä∏ +˝À
$$<Ûä $<Ûëq|üs¡yÓTÆq ø±s¡´Áø£e÷\ <ë«sê y˚TeTT bÂs¡T\≈£î
&çõ≥˝Ÿ kÕ~Ûø±s¡‘· ø£\Œq, dü+dü\ú &çõ≥˝Ÿ |ü]es¡qÔ yÓ|’ ⁄ü ã\yÓTqÆ
Ø‹˝À eTT+<ä&ÉT>∑T y˚düTÔHêï+μμ nì Á|ü<ÛëqeT+Á‹ ù|s=ÿHêïs¡T.
<˚ X ¯ + 75e kÕ«‘· + Á‘· ´ yê]¸ø√‘· ‡ yêìï ªneT ‘·
eTôVA‘·‡e+μ>± ìs¡«Væ≤+#·T ≈£î+{À+~. Ç˝≤+≥|ü⁄&ÉT ª$ø£d‘æ ·
uÛ≤s¡‘·+μ dü«|üï kÕø±s¡+ yÓ’|ü⁄ eTq |üj·Tq+˝À uÛÑ$wü´‘·Ôs¡+
dü+düÿs¡D\qT nqTdü]+#ê\ì Á|ü<ÛëqeT+Á‹ düŒwüºyÓTÆq
|æ\T|ü⁄ì#êÃs¡T. á dü+düÿs¡D\ <ä ø√ÿD+ ˝À‘Ó’q dü∫yê\j·T
dü+düÿs¡D\T, <˚X¯yê´|üÔ dü«#·Ã¤‘· ø±s¡´Áø£e÷\T, bÕ\q- ùde\
ÁbÕe÷D°ø£s¡D, Á|üC≤ |òæsê´<äT\ |ü]cÕÿs¡+-ùde\ Á|ü<ëq+
yÓTs¡T>∑T, Á|ü‹uÛÑ≈£î eTqïq, ñ‘·Ôe÷#·s¡D\≈£î Á|ü‹s¡÷|ü+>± ñ
+≥T+~. ª$TwüHé ø£sà¡ jÓ÷–, Á|üuTÑÛ ‘·«+ yÓ\T|ü* ì|ü⁄DT\ ùde\
d”«ø£s¡D, y˚>∑e+‘·yÓTÆq ñ<√´>√qï‹ $<ÛëHê\T, düT|ü]bÕ\q
|ü<‘∆ä T· \ nqTdüsD¡ ø√dü+ ÁbÕ+rj·T düe÷y˚XÊ\T, Á|ü<ëÛ qeT+Á‹
42
HÓ|’ ⁄ü D´ nyês¡T\¶ |ü<øä∏ +£ kÕúsTT ô|+|ü⁄ <ë«sê
Á|üuTÑÛ ‘·« |ü]bÕ\q˝À ÁX‚w‘˜ü ≈· î£ >∑T]Ô+|ü⁄μ e+{Ï
n+XÊ˝À¢ ø°\ø£ dü+düÿs¡D\‘√ dü+kÕú>∑‘·
dü+düÿs¡D\T ø£\>∑\dæ bÕ\q˝À $q÷‘·ï
e÷s¡TŒ\T ‘ÓkÕÔsTT.
Á|üC≤ |òsæ ê´<äT\ Á|üu≤Û ee+‘·yTÓ qÆ |ü]cÕÿs¡+
Á|üC≤ |òæsê´<äT\ dü‘·«s¡-Á|üuÛ≤eo\
|ü ] cÕÿsêìøÏ ñ<˚ › • +∫q ªdæ | æ Á >±yé T ‡μ
(CPGRAMS) b˛s¡ º ˝ Ÿ q T nìï π ø +Á<ä
eT+Á‹‘·« XÊK\T, $uÛ≤>±\T, nqTã+<Û-ä ñ
|ü, dü«j·T+Á|ü‹|ü‹Ô ø£*–q dü+düú\˙ï
ÄyÓ÷~+∫, neT\T #˚dTü HÔ êïsTT. á y˚~ø£qT
nH˚ø£ πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\T ≈£L&Ü
nqTdü]düTHÔ êïsTT. á b˛s¡˝º Ÿ <ë«sê |òsæ ê´<äT\
<ëK\T ø√dü+ Á|üdüTÔ‘·+ 17 \ø£å\ eT+~
bÂs¡T\T qyÓ÷<äT #˚düT≈£îHêïs¡T. |òæsê´<äT\ eT+Á‹‘·«XÊK\T, $uÛ≤>±\≈£î dü+ã+~Û+∫q$ u≤≥\T y˚dæ+<äì #Ó|üŒe#·TÃ. |ü]bÕ\Hê
|ü]o\q ø√dü+ 84,449 eT+~ ªÁ^yÓHé‡ ø±>±- 3,65,680 sêÁcÕº\T/πø+Á<äbÕ*‘· dü+düÿs¡D\T-Á|üC≤ |òæsê´<äT\ $uÛ≤>∑+
Ä|òd” sü T¡ μ¢ , 950 eT+~ ªn|æŒ˝Ò{Ÿ Ä|òd” sü T¡ μ¢ á ÁbÕ+‘ê\≈£î #Ó+~q$. yÓTT‘·Ô+ |òæsê´<äT\˝À (&çmÄsY|æõ) #˚|ü{Ϻq á dü+düÿs¡DqT
b˛s¡º˝Ÿ øÏ+<ä >∑T]Ô+#·ã&ܶs¡T. á H˚|ü<∏ä´+˝À 7,23,067 øπ +Á<ä eT+Á‹‘·« XÊK\T, $uÛ≤>±\ dæã“+~-Á|üC≤ |òsæ ê´<äT\T-ô|q¸q¢ eT+Á‹‘·«
nìï eT+Á‹‘·«XÊK\T, $uÛ≤>±\T, sêÁcÕº\T, <ë«sê 3,64,468 |òsæ ê´<äT\T sêÁcÕº\T/πø+Á<ä XÊK |ü]~Û˝Àì bÕs¡¢yÓT+≥T kÕúsTT dü+|òüT+
πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\ qT+∫ 2022˝À bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\ <ë«sê |ü]wüÿ ‘·eTj·÷´sTT. 2023 e÷]à HÓ \ ˝À bÕs¡ ¢ y Ó T +≥T≈£ î
yÓTT‘·Ô+ 18,19,104 |òæsê´<äT\T n+<ä>± n|ü]wüÿ ‘· øπ düT\≈£î dü+ã+~Û+∫ 2023 pHé dü e T]Œ+∫q ‘· q 127e ìy˚ ~ ø£ ˝ À
15,68,097 |ü]wüÿ ‘·+ nj·÷´sTT. M{Ï˝À es¡≈£L πø+Á<ä dü∫yê\j·T+ e<ä› n‘·´+‘· Á|ü X ¯ + dæ + ∫+~. n+‘˚ ø ±≈£ î +&Ü HÓ \ ≈£ î
11,29,642 |òæsê´<äT\qT πø+Á<ä eT+Á‹‘·« ‘·≈î£ ÿe>± 57,848 |òsæ ê´<äT\T ñHêïsTT. á \ø£å≈£îô|’>± |òæsê´<äT\ |ü]cÕÿs¡+ <ë«sê
XÊK\T, $uÛ≤>±\T |ü]wüÿ]+#·>±, eTs√ dü∫yê\j·T+ dæús¡+>± HÓ\≈£î \ø£å e+‘·Tq ª&çmÄsY|æõμ #·÷|æq y˚>±ìï ≈£L&Ü kÕúsTT
4,38,455 sêÁcÕº\T/πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\ 14 HÓ\\bÕ≥T |òsæ ê´<äT\qT |ü]wüÿ]+#·&yÉ T˚ dü+|òüT+ ø=ìj·÷&ç+~. n˝≤π> ˇπø <˚X¯+-
#=s¡e‘√ |ü]wüÿ]+#·ã&ܶsTT. á |òTü q‘·≈î£ ø±s¡D+. øπ +Á<ä eT+Á‹‘·« XÊK\T, ˇπø b˛s¡º˝Ÿ øÏ+<ä ªdæ|æÁ>±yéT‡μ b˛s¡º˝ŸqT
πø+Á<ä eT+Á‹‘·« XÊK\T, $uÛ≤>±\ $uÛ≤>±\ |ü]~Û˝À 2023 »qe] 1 qT+∫ ÁbÕ+rj·T uÛ≤wü˝À¢ n+<äTu≤≥T˝À ñ+#·&+É ,
|ü]~Û˝À dü>∑≥T |ü]cÕÿs¡ e´e~Û 2021˝À pHé 30 eT<Ûä´ |òæsê´<äT\ |ü]cÕÿs¡ dü>∑≥T |òæsê´<äT\ |ü]cÕÿs¡ dü÷∫ø£ s¡÷|üø£\Œq,
32 s√E\T ø±>±, 2022˝À 27 s√E\≈£î e´e~Û 19 s√E\≈£î ‘·>∑Z&É+ >∑eTHês¡Ω+. |ü]cÕÿs¡ e´e~Û 60 s√E\ qT+∫ 45
‘·–Z yÓTs¡T>∑T<ä\ qyÓ÷<Ó+’ ~. eTs√yÓ|’ ⁄ü Äj·÷ |òsæ ê´<äT\ |ü]cÕÿs¡ HêD´‘· yÓTs¡T>∑T<ä\‘√ s√E\T/30 s√E\≈£î ‘·–Z+|ü⁄, n|”Œfi¯¢
|òsæ ê´<äT\ |ü]cÕÿsê\ô|’ 2022˝À 1,71,509 bÕ≥T e´e~Û ‘·–Z+#˚ ~X¯>± nqTdü]+∫q j·T+Á‘ê+>±ìï Á|üy˚X¯ô|≥º&É+, ùdy√‘·ÔyéT
n|”Œfi¯ó¢ n+<ä>±, yê{Ï˝À 80 XÊ‘êìøÏô|’>± 10-#·s¡´\ ªdæ|æÁ>±yéT‡μ dü+düÿs¡D >∑D˙j·T |ü<∏äø£+ qMø£s¡D, n_ÛÁbÕj·T ùdø£s¡D
|ü]wüÿ ‘·eTj·÷´sTT. á @&Ü~ (2023 pHé Á|üuÛ≤e+ #·÷|æ+~. |òæsê´<äT\ düeTs¡ú j·T+Á‘ê+>∑+‘√bÕ≥T ªdæ|Áæ >±yéT‡μ &Ü´wt uÀs¡T¶
es¡≈£î) ªdæ|æÁ>±yéT‡μ b˛s¡º˝Ÿ <ë«sê n+~q |ü ] cÕÿs¡ + ~X¯ > ± ø£ s ¡ T D, ‘ê<ë‘· à ´+ ÁbÕs¡+uÛÑ+ #ê˝≤ dæbòÕs¡düT\qT ª&çmÄsY|æõμ
10,75,247 |òsæ ê´<äT\˝À 7,09,569 øπ +Á<ä $C≤„Hê<Ûë]‘· |ü]cÕÿsê\≈£î á dü+düÿs¡D neT\T #˚j·T&É+ô|’Hê Vü≤s¡¸+ yÓ*ãT∫Ã+~.
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023 43
|ü]bÕ\q ÁbÕe÷D°øs£ D¡
|ü ] bÕ\q ÁbÕe÷D° ø £ s ¡ D z ø° \ ø£
uÛÑ$wü´‘·Ôs¡+ |ü]bÕ\q dü+düÿs¡D. BìøÏ+<ä
sêÁcÕº\T/πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê˝À¢ bÕ\qô|’
düT|ü]bÕ\q dü÷N (õõ◊) Ä<Ûës¡+>±
<Ó’«yê]¸ø£ eT÷˝≤´+ø£Hêìï ª&çmÄsY|æõμ
ìs¡«Væ≤düTÔ+~. n˝≤π> õ˝≤¢ düT|ü]bÕ\q
dü÷N (&çõõ◊) ÁbÕ‹|ü~ø£>± õ˝≤¢kÕúsTT
bÕ\q rs¡TqT, C≤rj·T Ç-ùdyêÁ|ü<ëq
eT÷˝≤´+ø£q+ (mHéÇmdt&çm) <ë«sê Ç-
ùde\ Á|ü<ëq+ô|’Hê <Ó’«yê]¸ø£ n+#·Hê
rdüTÔ+~. ø±>±, yÓTT‘·Ô+ 10 s¡+>±˝À¢ 58
dü÷∫ø£\T ªõõ◊μ #·Á≥+ |ü]~Û˝À ñ+{≤sTT.
Ç~ sêÁcÕº \ T/π ø +Á<ä b Õ*‘· ÁbÕ+‘ê˝À¢
bÕ\qô|’ n+#·Hê y˚ùd düeTÁ>∑ #·Á≥+‘√bÕ≥T
yê{Ï yÓTs¡T>∑T<ä\≈£î düeTT∫‘· dü«s¡÷bÕìï
dü÷∫düT+Ô ~. <˚X+¯ ˝Àì sêÁcÕº\T/πø+Á<äbÕ*‘·
ÁbÕ+‘ê\qT ªõõ◊μ 4 $uÛ ≤ >±\T>±
eØZø£]düTÔ+~. á y˚Ts¡≈£î πø+Á<äbÕ*‘·
ÁbÕ+‘ê\T, áXÊq´-|üs¡«‘· sêÁcÕº\T>±q÷,
Ç‘·s¡ sêÁcÕº\T ªÁ>∑÷|t-mμ, ªÁ>∑÷|t-_μ øÏ+<ä
$uÛõÑ +#·ã&ܶsTT.
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023
á eØZø£s¡D Á|üø±s¡+ ìs¡«Væ≤+∫q
eT÷˝≤´+ø£q+ y˚Ts¡≈î£ 20 sêÁcÕº˝À¢ ªõõ◊-
2019μHê{Ï dü÷∫ø£\ k˛ÿs¡T‘√ b˛*ùdÔ s¬ +&˚fi¢¯
e´e~Û˝À $TÁX¯eT k˛ÿs¡T yÓTs¡T>∑T|ü&ç+<äì
ªõõ◊-2021μ yÓ \ ¢ & ç + ∫+~. á 20
sêÁcÕº \ ≈£ î ªõõ◊-2021μ $TÁX¯ e T
sê´+øÏ+>¥\˝À >∑T»sê‘Y nÁ>∑kÕúq+˝À ñ
+&É>± eTVü‰sêÁwüº, >√yê ‘·<äT|ü] kÕúHê˝À¢
ì*#êsTT. ø±>±, ñ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ Ÿ 2019-2021
eT<Ûä´ø±\|ü⁄ ªõõ◊μ dü÷N\˝À 8.9 XÊ‘·+
yÓTs¡T>∑T<ä\ qyÓ÷<äT #˚dæ+~. eTs√yÓ’|ü⁄
ñ‘· Ô s ¡ Á |ü < ˚ X Ÿ , >∑ T »sê‘Y , »eTTàø£ o àsY ,
ns¡TD≤#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ\˝À ª&çõõ◊μ øÏ+<ä
ÁbÕ+rj·T-ì]›wüº dü÷∫ø£\ ÁbÕ‹|ü~ø£q
π ø å Á ‘· k Õú s TT yêdü Ô y ê\ô|’ n+#· H ê\qT
Á|ü#·T]+#˚+<äT≈£î ª&çmÄsY|æõμ Äj·÷ sêÁwüº
Á|üuTÑÛ ‘ê«\‘√ »≥Tºø{£ +ºÏ ~.
<˚ X ¯ y ê´|ü Ô + >± Ç-ùde\ Á|ü < ëq+
dæ ú ‹ >∑ ‘ · T \ô|’ C≤rj· T Ç-ùdyêÁ|ü < ëq
eT÷˝≤´+ø£ q (mHé Ç mdt & ç m ) #· Á ≥+
n+#·Hê\T rdüT+Ô ~. á y˚Ts¡≈î£ nìï sêÁcÕº\T/
πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê˝À¢ m+|æø£ #˚dæq
eT+Á‹‘·« XÊK\≈£î dü+ã+~Û+∫ 7 ø°\ø£
bÕsê$T‘· T \ ÁbÕ‹|ü ~ ø£ q á #· Á ≥+
eT÷˝≤´+ø£q+ #˚d+æ ~. Bì Á|üø±s¡+- nìï
sêÁcÕº\T/πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê˝À¢ 1,400 Ç-
ùde\ Á|ü<ëq+ô|’ ªmHéÇmdt&çm-2019μ
dü÷∫ø£\ k˛ÿs¡T‘√ b˛*ùdÔ ¬s+&˚fi¯¢ e´e~Û˝À
60 XÊ‘· + ô|s¡ T >∑ T <ä \ qyÓ ÷ <Ó ’ q ≥T¢
ªmHéÇmdt&çm-2021μ yÓ\¢&ç+∫+~. nìï
sêÁcÕº\T/πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\T ‘·|üŒìdü]
Ç-ùde\ Á|ü<ëHêìøÏ>±qT 69 XÊ‘·+ ùde\T
n+~+#êj·Tì, 2019‘√ b˛*ùdÔ 48 XÊ‘·+
ô|s¡T>∑T<ä\ qyÓ÷<Ó’+<äì $e]+∫+~.
yÓTT‘·Ô+MT<ä Ç-ùde\ Á|ü<ëq+ô|’ bÂs¡T\
dü+‘· |æÔ 74 XÊ‘·+>± qyÓ÷<Óq’ ≥T¢ ù|s=ÿ+~.
dü∫yê\j·T dü+düÿs¡D\T
ìs¡j í ÷· ‘·àø£ kÕeTs¡´ú + ô|+|ü⁄ ~X¯>± Á|uü TÑÛ ‘·«+
˝À‘Óq’ dü∫yê\j·T dü+düÿs¡D\qT neT\T #˚d+æ ~.
n~Ûø±s¡ n+#Ó\ ‘·–+Z |ü⁄, Ä]úø±~Ûø±sê\ ã~©,
Ç-ø±sê´\j· T nqTdü s ¡ D , dü « #· Ã ¤ ‘ ·
dü+kÕú>∑rø£s¡D-ô|+&ç+>¥ ‘·–Z+|ü⁄ Á|ü‘˚´ø£
ø±s¡´Áø£eT+ 2.0 ‘·~‘·sê\ô|’ á dü+düÿs¡D <ä wæº
kÕ]düT+Ô ~. ìs¡j í T· kÕeTs¡´ú + ô|+|ü⁄ ~X¯>±
44
nqTdü]+#ê*‡q #·s´¡ \qT øπ +Á<ä dü∫yê\j·T >∑T]Ô+#·ã&ç+~. ø±>±, 2015 qT+∫ á Á|ü<ÛëqeT+Á‹ dü«j·T+>± á |ü<∏äø±ìï
ø±sê´\j·T $~Û$<Ûëq ìj·Te÷e[-2022 y˚ & É T ø£ q T 2 s√E\ ø±s¡ ´ Áø£ e T+>± düMTøÏå+#ês¡T. Á|üuÛÑT‘·« bÕ\q˝À >∑]wüº
ìπs•› düT+Ô ~. n˝≤π> ø±sê´\j·TeT+‘·{≤ ìX¯Ùã› ìs¡«Væ≤düTÔHêïs¡T. Ç+<äT˝À uÛ≤>∑+>± @Á|æ˝Ÿ uÛ≤>∑kÕ«eT´+‘√bÕ≥T ìsêàD≤‘·àø£ b˛{°,
|ü]es¡qÔ ≈£î M\T ø£*Œ+#˚˝≤ n|ü]wüÿ ‘· n+XÊ\ 20q dæ$˝Ÿ düØ«düT n~Ûø±s¡T\T, |”¢qØ, Ä$wüÿs¡D, nqTdüs¡D, ñ‘·Ôe÷#·s¡D\
dü‘«· s¡ |ü]cÕÿsêìøÏ Á|ü‘´˚ ø£ ø±s¡´Áø£eT+ ñ ÁuÒøn˘ e⁄{Ÿ dü<dä Tü ‡\˝À düe÷y˚X¯ Ç‹e ‘êÔ\ô|’ dü+kÕú>r∑ ø£sD¡ qT Áb˛‘·‡Væ≤+#˚ \ø£´å +‘√ á
<˚•› +#·ã&ç+~. á H˚|<ü ´ä∏ +˝À Á|‘ü ´˚ ø£ ø±s¡´Áøe£ T+ #·]ÃkÕÔs¡T. Á|üuÛÑT‘·« bÕ\q˝À $•wüº Á|ü‹uÛÑ |ü<øä∏ +£ eTs√kÕ] |ü⁄qs¡ïMø£]+#·ã&ç+~. á
2.0 øÏ+<ä 2022˝À dü«#·Ã‘¤ · ø±s¡´Áø£e÷ìï Á|ü<]ä Ù+∫q n~Ûø±s¡T\≈£î eTs¡THê&ÉT (@Á|æ˝Ÿ |ü<øä∏ +£ øÏ+<ä nyês¡T\¶ ø√dü+ 2022˝À sêÁwüº
1,01,582 Á|ü<X˚ Ê˝À¢ neT\T #˚XÊs¡T. á 21q) ªÁ|ü<ÛëqeT+Á‹ |ü⁄s¡kÕÿsêìïμ Á|ü<Ûëì Á|üuÛÑT‘ê«\T/πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\ qT+∫
dü+<äs“¡ +¤ >± 64.92 \ø£\å ô|fi’ò q¢¯ T düMTøÏ+å ∫, dü«j·T+>± Á|ü<ëq+ #˚kÕÔs¡T. á H˚|ü<∏ä´+˝À n‘·´~Ûø£ Á|ü‹bÕ<äq\T n+<ä&+É $X‚w+ü . á
37.27 \ø£å\ ô|ò’fi¯¢qT ‘=\–+#ês¡T. n<˚ ªª$ø£dæ‘· uÛ≤s¡‘·+- bÂs¡T\≈£î kÕ~Ûø±s¡‘·.. y˚ T s¡ ≈ £ î 743 õ˝≤¢ \ qT+∫ 2,520
düeTj·T+˝À 4.56 \ø£\å Á|üC≤ |òsæ ê´<äT\qT ∫e] n+#Ó≈£L Á|üjÓ÷»q+μμ Ç‹e ‘·Ô+>± Á|ü‹bÕ<äq\T e#êÃsTT. <˚X¯yê´|üÔ+>± á
|ü]wüÿ]+#ês¡T. m+|”\T |ü+|æq 8998 2023 dæ $ ˝Ÿ dü Ø «dü T \ ~H√‘· ‡ e+ |ü<øä∏ +£ ˝À uÛ≤>∑kÕ«eT´+>∑\ 97 XÊ‘·+ õ˝≤¢\≈£î
n+XÊ\≈£ î dü e ÷<Û ë Hê\T |ü + bÕs¡ T . ìs¡«Væ≤+#·ã&ç+~. Ç+<äT˝À uÛ≤>∑+>± 2 |”q¢ Ø Ç$ ÁbÕ‹ì<Û´ä + eVæ≤+#·&+É >∑eTHês¡Ω+.
n+‘˚ ø ±≈£ î +&Ü 890 ìã+<Û ä q \qT dü<ädüT‡\T, 4 ÁuÒø£e⁄{Ÿ dü<ädüT‡\T @sêŒ≥T nyês¡T¶\ Á|ü<ëq+ ø√dü+ ìπs›•+∫q
düs∞¡ ø£]+#ês¡T. Çø£ 2023 pHé Hê{ÏøÏ øπ +Á<ä #˚XÊs¡T. á ø±s¡´Áø£e÷\qT ñ|ü-sêÁwüº|ü‹ |ü<∏äø±˝À¢ ªªÇ+{Ï+{Ïø° ˙s¡Tμ <ë«sê düTs¡øÏå‘·
dü∫yê\j·T+˝À 26.48 \ø£\å ô|fi’ò ‘¢¯ √ Ç-ô|*’ò +>¥ ÁbÕs¡ + _Û + #· > ± 2023 @Á|æ ˝ Ÿ 21q ˙{Ï düs¡|òüsêqT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+, Äs√>∑´-
$<Ûëq+ nqTdüsD¡ 89.66 XÊ‘·+>± qyÓ÷<äT n~Û ø ±s¡ T \qT ñ<˚ › • +∫ Á|ü < Û ë qeT+Á‹ ÁX‚jÓ÷ πø+Á<ë\ <ë«sê Äs√>∑´ uÛ≤s¡‘êìï
ø±>±, uÛÖ‹ø£ ô|fi’ò ó¯ ¢ 7.17 \ø£\å <ëø± ñHêïsTT. Á|üd+ü –+#ês¡T. nq+‘·s+¡ Á|üuTÑÛ ‘·« bÕ\q˝À Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É , düeTÁ>∑ $<ë´uÛ≤´dü+ <ë«sê
y˚T<Û√eT<∏qä •_s¡+ $•wü º Á|ü ‹ uÛ Ñ Á|ü < ä ] Ù+∫q 15 eT+~ HêD´yÓTqÆ $<ä´qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É , dü+‘· |üÔ
ªø£ s ¡ Ô e ´ ø±\+μ˝À $XÊ\ $CÒ‘\· ≈£î ªÁ|ü<ëÛ qeT+Á‹ |ü⁄sk¡ Õÿs¡+μ Á|ü<ëq+ $<ÛëHê\ô|’ Á|ü‘˚´ø£ <ä w溑√ Äø±+ø屑·àø£
Á|üjÓ÷»Hê\T>∑\ |ü]bÕ\Hê dü+düÿs¡D\≈£î #˚XÊs¡T. á 16e dæ$˝Ÿ düØ«düT\ ~H√‘·‡e+- õ˝≤¢\ ø±s¡´Áø£eT+ <ë«sê düeTÁ>±_Ûe ~∆
ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤+#˚ y˚T<Û√eT<∏äq •_s¡+ 2023˝À 26,000 eT+~ n~Ûø±s¡T\T Á|ü‘´· ø£,å kÕ<Ûäq, πø+Á<ä eT+Á‹‘·« XÊK\ |ü]~Û˝À
uÛÑ$wü´‘Y bÕ\q qeT÷HêqT ìπs›•düTÔ+~. |üs√ø£å e÷<Ûä´e÷\ <ë«sê bÕ˝§Zq>±, Ç<=ø£ Ä$wüÿs¡Dμμ e+{Ï ø±s¡´Áø£e÷\ neT\Tô|’
eT+Á‹eT+&É* #·s¡Ã\ nq+‘·s¡+ Á|ü‹ yÓTÆ\TsêsTT ø±s¡´Áø£eT+>± e÷]+~. øπ +Á<ä/sêÁcÕº\ eT+Á‹‘·« XÊK\T, õ˝≤¢ bÕ\q
eT+Á‹‘·« XÊK ‘·eT bÕ\q qeT÷Hê\qT n‘·T´‘·eÔ T Á|ü‹uÛÑ ø£qãs¡∫q n~Ûø±s¡T\≈£î j·T+Á‘ê+>±\ eT<Û´ä b˛{° ìs¡«Væ≤+#·ã&ç+~.
‘êC≤>± |ü]o*+#·&+É ô|’ XÊU≤+‘·s,¡ n+‘·s‘Z¡ · Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ |ü⁄s¡kÕÿs¡+ düT|ü]bÕ\q $<ÛëHê\ nqTdüsD¡
#·sá \ ø√dü+ y˚T<Û√eT<∏qä + ìs¡«Væ≤+#˚ uÛ≤eq <˚X+¯ ˝Àì õ˝≤¢˝À¢, øπ +Á<ä/sêÁwüº Á|üuTÑÛ ‘ê«\ |ü⁄sk¡ Õÿs¡ $CÒ‘\· T>± ì*∫q ø±s¡´Áø£e÷\
2023˝À }|ü+<äT≈£î+~. |ü]~Û˝À, Á|üuTÑÛ ‘·« dü+dü\ú ˝À nkÕ<Ûës¡D-$•wüº nqTdüsD¡ , yê´|æÔ ø√dü+ Á|üuTÑÛ ‘·«+ >∑D˙j·T+>±
dæ$˝Ÿ düØ«düT\ ~H√‘·‡e+ bÕ\q ùde\+~+∫q yê]ì >∑T]Ô+∫, ø£ wæ #˚dæ+~. á y˚Ts¡≈£î 2014 qT+∫
<˚X+¯ ˝À @{≤ @Á|æ˝Ÿ 21ì ªdæ$˝Ÿ düØ«düT\ >ös¡$+∫, dü‘ÿ· ]+#·&+É \ø£´å +>± ªÁ|üuTÑÛ ‘·« sêÁcÕº\T/πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\ düV≤ü ø±s¡+‘√
~H√‘·‡e+μ>± ìs¡«Væ≤kÕÔsT¡ . <˚Xy¯ ê´|ü+Ô >±>∑\ bÕ\q˝À $•wüº ùde\≈£î Á|ü<ÛëqeT+Á‹ düT|ü]bÕ\q |ü<ä∆‘·T\ nqTdüs¡Dô|’ 23
dæ$˝Ÿ düØ«düT n~Ûø±s¡T\T ‘·eTqT‘êeTT |ü⁄sk¡ Õÿs¡+μ @sêŒ≥T #˚jT· ã&ç+~. >∑T]Ô+#·ã&çq ÁbÕ+rj·T düe÷y˚XÊ\T ìs¡«Væ≤+#·>±, M{Ï˝À
|ü⁄qs¡+øÏ‘+· #˚dTü ø√e&É+‘√ bÕ≥T Á|üC≤ ùde, ÁbÕ<Ûëq´ ø±s¡´Áø£e÷\ neT\T˝À n~Ûø±s¡T\T 30øÏô|>’ ± ñ‘·eÔ T $<ÛëHê\qT Á|ü<]ä Ù+#ês¡T.
$•wüº $~Û ìs¡«Vü≤D ìã<ä∆‘· |ü⁄qs¡T<ä∆s¡D≈£î n‘·T´‘·eÔ T+>± ø£ wæ #˚ùd˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É n˝≤π> 2022 qT+∫ 16 düT|ü]bÕ\q
neø±X¯+ ø£*Œ+#˚~>± á ø±s¡´Áø£eT+ \ø£´å +>± 2015-16˝À á nyês¡T\¶ |ü<øä∏ +£ yÓ _ Hês¡ T ¢ HÓ \ yêØ ÁbÕ‹|ü ~ ø£ q
|ü⁄qs¡ïMø£]+#·ã&ç+~. nq+‘·s+¡ 2021˝À ìs¡«Væ≤+#·ã&ܶsTT. M{Ï˝À Á|ü<ÛëqeT+Á‹
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023 45
|ü⁄sk¡ Õÿs¡+ bı+~q 32 eT+~ $CÒ‘\· T ‘êeTT
neT\T #˚dqæ ø±s¡´Áø£e÷\qT Á|ü<]ä Ù+#ês¡T.
eTs√yÓ’|ü⁄ á ø±s¡´Áø£e÷\ Á|üjÓ÷»Hê\ô|’
15 eT+~ |ü⁄s¡kÕÿs¡ $CÒ‘·\T \_∆<ës¡T\‘√
dü+uÛ≤wæ+#·&Üìï dü+dü<é {°M˝À ªn_Ûqyé
|üV≤ü ˝Ÿμ <ÛësêyêVæ≤ø£ øÏ+<ä Á|ükÕs¡+ #˚XÊs¡T.
Ç-|ü]bÕ\q.. C≤rj·T Ç-|ü]bÕ\q
nyês¡T\¶ ô|’ C≤rj·T dü<dä Tü ‡\T
Ç-|ü ] bÕ\qô|’ sêÁwü º / π ø +Á<ä b Õ*‘·
Á|üuÛÑT‘·«+‘√ dü+j·TTø£Ô+>± πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+
@{≤ ìs¡ « Væ ≤ +#˚ C≤rj· T dü < ä d ü T ‡\T
Ç|üŒ{Ï<ëø± 25 |üPs¡Ôj·÷´sTT. Ç+<äT˝À
uÛ ≤ >∑ + >± »eTTàø£ o àsY ˝ Àì ø£ Á {≤˝À
ìs¡«Væ≤+∫q ‘êC≤ (25e) dü<dä Tü ‡˝À 1600
eT+~ Á|ü‹ì<ÛTä \T bÕ˝§ZHêïs¡T. M]˝À øπ +Á<ä,
sêÁwüº / πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\ Á|üuÛÑT‘·
n~Ûø±s¡T\‘√ bÕ≥T |ü]ÁX¯eT\T, $<ë´
dü+düú\T, Áô|’y˚{Ÿ s¡+>∑ dü+düú\ n~Ûø±s¡T\T
ù|J HÓ+. 36 qT+&ç $T>∑‘ê uÛ≤>∑+...
ˇø£ yê‘êes¡D≤ìï s¡÷bı+~+∫ n~
ìs¡+‘·s¡+ e÷s¡TŒ#Ó+<˚ $<Ûä+>±, yÓTs¡T>∑T
|ü&˝˚ ≤, n$wüÿs¡D\≈£î neø±X¯$T#˚à $<Û+ä >±
ñ+≥T+~. ìC≤ìøÏ b˛{° $<Ûëq+ u≤>±
neT˝…‘’ ˚ uÛ≤s¡‘Y ˝À Á|üdTü ‘Ô · kÕºs|º¡ t Ä]›ø£ e´edü∆
ÁøÏ j · ÷ o\ø£ + >± b˛{° ìj· T +Á‘· D
j·T+Á‘ê+>∑+ Á|üjÓ÷»Hê\qT bı+<ä&ÜìøÏ
<√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~. Ç~ yê´bÕsê\ eT<Ûä´
b˛{° yÓ T ]{Ÿ ô|’ Ä<Û ë s¡ | ü & ç ñ+&˚ ˝ ≤
#·÷&É>\∑ T>∑T‘·T+~. düs¬ q’ yê´bÕs¡ yÓT<Æ ëHê\
@sêŒ≥T≈£î, b˛{° e´‹πsø£ X¯≈£îÔ\Te+{Ï
n&ɶ+≈£î\qT n~Û>∑$T+#˚+<äT≈£î m+≥sY
Áô|q÷´sY X¯øÏÔj·TT≈£îÔ\T e <Ûëø±≈£î+&Ü
#·÷&É>∑\T>∑T‘·T+~. Á|üdüTÔ‘· &çõ≥˝…’CÒwüHé
X¯ø+£ ˝À, &çõ≥˝Ÿ s¡+>∑+˝À e÷¬sÿ{Ÿ |ò*ü ‘ê\T
X¯≈£îÔ\ Hê´j·TyÓTÆq eP´Vü‰\T m‘·TÔ>∑&É\T
ñHêïsTT. b˛{° e´‹π s ø£ eP´Vü ‰ \˝À
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023
≈£L&Ü ñHêïs¡T. dü<dä Tü ‡ dü+<äs“¡ +¤ >± <˚X+¯ ˝À
nqTdü]düTÔqï ñ‘·ÔeT |ü<ä∆‘·T\T, nyês¡T¶\≈£î
dü + ã+~Û + ∫ ªyê˝Ÿ Ä|ò t ù|ò y é T μ ù|]≥
ø±s¡ ´ Áø£ e T+ dü V ü ‰ Á|ü < ä s ¡ Ù q ≈£ L &Ü
ìs¡«Væ≤+#·ã&ç+~.
uÛ≤s¡‘· bÂs¡T\≈£î kÂ\uÛÑ´, |üs¡düŒs¡
ìs¡«Vü≤D≤‘·àø£ kÕ+πø‹ø£‘q· T n+~+#·&+É ˝À
kÕs¡«Á‹ø£ &çõ≥˝Ÿ y˚~ø£\ bÕÁ‘· ø°\ø£eTì,
n$ nq+‘· X¯øÔÏ »qø±\T ø±>∑\eì á dü<dä Tü ‡
|ü⁄qs¡T<ëÈ{+Ï ∫+~. »eT÷àø£oàsY˝À ìs¡«Væ≤+∫q
25e C≤rj·T Ç-|ü]bÕ\q dü<dä Tü ‡ Ä sêÁwüº
Ç-|ü]bÕ\q qeT÷Hêô|’ >∑D˙j·T düŒ+<äHê‘·àø£
Á|üuÛ≤e+ #·÷|æ+~. Ä y˚Ts¡≈£î eT÷&˚fi¯¢
e´e~Û˝ÀH˚ »eT÷àø£oàsY˝À Ç-ùde\T 15
qT+∫ 450øÏ $dü]Ô +∫, dü<dä Tü ‡\ $»j·÷ìøÏ
ì<äsÙ¡ q+>± ì*#êsTT. Çø£ Ç-|ü]bÕ\qô|’
2023 »qe]˝À eTT+u…’˝À ìs¡«Væ≤+∫q
ÁbÕ+rj·T dü<dä Tü ‡ eTVü‰sêÁwüº Á|üuTÑÛ ‘·«+˝À
∫≈£ î ÿø√≈£ î +&Ü, d” « j· T -XÊX¯ « ‘· ,
∫qïyê´bÕs¡T\ Á|üjÓ÷»Hê\≈£î uÛÑ+>∑+
yê{Ï\¢≈£î+&Ü &çõ≥˝Ÿ $|ü¢e eTÚ*ø£ \_›
yê]øÏ <ä÷s¡+ ø±≈£î+&Ü dædæ◊ neT\T øÏ,
Hê´j·Tyê<ä e´edüú <ë«sê ÁbÕ<Ûëq´‘·ìk˛Ô+~.
Ç+ø± kÕ›ìø£ e÷¬sÿ{Ÿ \˝À düs¡düyÓTÆq b˛{°
<ë«sê eT+∫ |ò*ü ‘ê\T kÕ~Û+#˚+<äT≈£î n~Ûø£
ñ‘êŒ<äø‘£ ,· e ~› ô|]π>+<äT≈£î n+‘·sê®rj·T
b˛{° ‘· ‘ êÔ « ìï <˚ o j· T +>± e ~› ø Ï ñ
|üø]£ düT+Ô ~. e÷¬sÿ{Ÿ ˝À eÁø°øs£ D¡ e\¢ b˛{°
e´‹πsø£‘·, ìùdÔ»+ ô|]– uÛ≤s¡+>± ‘·j·÷¬s’
<˚oj·T õ&ç|æ e ~›, <˚X¯ n]›ø£ e´edü∆≈£î
nes√<Ûä+>± ‘·j·÷s¡e⁄‘·T+~.
eTT–+|ü⁄:
XÊdüq |ü]~Û˝À dædæ◊øÏ n+<äTu≤≥T˝À
ñqïkÕ<Û ä H ê\T>± b˛{° ìj· T +Á‘· D
$~Û $ <Û ë Hê\qT #Ó b ÕŒ*. n$wü ÿ s¡ D ≈£ î
uÛ$Ñ wü´‘·sÔ +¡ dü+düÿs¡D\ ~X¯>± e÷s¡Z Á|üD≤[ø£
s¡÷|üø\£ Œq≈£î ‘√&ÉŒ&ç+~.
ñ|üd+ü Vü‰s¡+
ø±\|üØø£å≈£î ì*∫q ‘·q |ü]bÕ\q
e´edüú\≈£î yÓTs¡T>∑T\T ~<ä›&É+<ë«sê <˚X¯
ìsêàD+düVü‰ kÕs¡«»˙q uÛ≤s¡‘ê$wüÿs¡D
~X¯>± uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ 2014-2023 eT<Ûä´
ø±\+˝À nH˚ø£ uÛÑ$wü´‘·Ôs¡+ |ü]bÕ\Hê
dü+düÿs¡D\qT neT\T #˚d+æ ~. á Áø£eT+˝À
6õ kÕ+πø‹ø£‘· $ìjÓ÷>∑+‘√ nqTdü+<Ûëq+-
y˚>±ìøÏ Vü‰MT Çyê«*. ‘·<ë«sê y˚˝≤~ bÂs¡-
øπ +Á<äø£ ùde\‘√ ≈£L&çq kÕs¡«»˙q Ç+≥¬sï{Ÿ
|ü s ê´es¡ D e´edü ú q T s¡ ÷ bı+~+#ê*.
n≥Tô|’q M≥ìï{Ï dü~«ìjÓ÷>∑+ <ë«sê
&çõ≥˝Ÿ dü+düú\ s¡÷|üø£\Œq‘√ Ç+&çj·÷ @
2047 dübÕïìï kÕø±s¡+ #˚dTü ø√e&É+ eTq≈£î
nkÕ<Ûä´y˚TMT ø±uÀ<äT ! 
ñÁ‘˚Œs¡ø£+>± |üì #˚j·T&É+ <ë«sê b˛{°
$ìjÓ ÷ <ës¡ ¢ Á|ü j Ó ÷ »Hê\≈£ î n+&É > ±
ì\TdüTÔ+~. düeTs¡ú‘·, e ~∆, yê´bÕsê\qT
ìs¡ + ‘· s ¡ + yÓ T s¡ T >∑ T |ü s ¡ # · & ÜìøÏ ,
$ìjÓ÷>∑<ës¡TìøÏ yÓTs¡T¬>’q ñ‘·Œ‘·TÔ\T,
ùde\qT n+~+#˚+<äT≈£î Ç$ ñ|üø]£ kÕÔsTT.
yê´bÕsê\ eT<Û ä ´ *+øÏ + >¥ #· ≥ º + >±,
$ìjÓ÷>∑<ës¡T\T, b˛{° #·≥º+ Ç<ä›]ø° ˇø£
es¡+ nì #ÓbÕŒ*‡ ñ+≥T+~. yê´bÕs¡
|ü s ¡ + >± #· ÷ ùdÔ , b˛{° yê´bÕsê\T ,
$ìjÓ÷>∑<ës¡T\ nedüsê\qT >∑T]Ô+∫,
yê{Ïì rs¡Ã&ÜìøÏ , ø=‘·Ô ñ‘·Œ‘·T\Ô T, ùde\qT
n_Û e ~∆ ø Ï <√Vü ≤ <ä | ü & É T ‘· T +~.
$ìjÓ÷>∑<ës¡T\ m+|æø£ yÓTs¡T>±Z ñ+&˚+<äT≈£î
M\T ø£*ŒdüTÔ+~. 
46
 eTVæ≤fi≤ kÕ~Ûø±s¡‘· - Ç{°e*
dü+düÿs¡D\T
*+>∑ düe÷q‘·«+ kÕ~Û+#˚ ~X¯>± #˚|≥ü eº \dæq ø°\ø£ #·s´¡ \˝À Væ≤+düqT m<äTs√ÿe&É+, u≤\´ $yêVü‰\qT n+‘·+ #˚jT· &É+, sê»ø°jT·
eT]j·TT Ä]úø£ kÕ~Ûø±s¡‘q· T Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É , ˝…+’ –ø£ eT]j·TT |ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô Äs√>∑´ Vü≤≈£îÿ\T |ü]s¡ø+åÏ #·&+É , uÛ÷Ñ $T Vü≤≈£îÿ\qT |ü]s¡ø+åÏ #·&+É
eT]j·TT Ád”Ô Væ≤‘·yTÓ qÆ ã&Ó{® Ÿ s¡÷bı+~+∫ neT\T #˚jT· &É+ e+{Ï$ ñHêïsTT. Á|üuTÑÛ ‘ê«\T, bÂs¡ düe÷»+, e´≈£î\Ô düeTwæº Á|üjT· ‘êï\
<ë«sê e÷Á‘·yT˚ eTq+ eTVæ≤fi¯\ ø√dü+ ìcÕŒøÏøå y£ TÓ qÆ düMTø£ ‘· Á|ü|+ü #·+ @sêŒ≥T #˚jT· >∑\+.
sπ U≤ X¯sà¡ : #ÛsÓ’ |Y sü ‡¡ Hé, C≤rj·T eTVæ≤fi≤ ø£MTwüH,é q÷´&Û©ç .¢ á`yÓTsTT˝Ÿ: chairperson- ncw@nic.in

düe÷»+˝À Ád”Ô\T πø+Á<ä uÛÑ÷$Tø£qT
ìs¡«Væ≤düTÔHêïs¡T. n+<äTe\¢ |ü⁄s¡Twüß&ÉT
kÕ~Û ø ±s¡ ‘ · kÕ~Û ù dÔ π ø e\+ ˇø£ e´øÏ Ô
X¯øeÔÏ T+‘·T&ÉT ø±e&ÜìøÏ <ë]rdüT+Ô <äH˚ dü+>∑‹
düs«¡ Á‘ê n+^ø£]+#˚ $wüjT· +. n<˚ ˇø£ Ád”ìÔ
kÕ~Ûø±]DÏ>± #˚ùdÔ yÓTT‘·+Ô ‘·s+¡ kÕ~Ûø±s¡‘q· T
bı+<äT‘·T+~. *+>∑ ndüe÷q‘·
>∑T]+∫ #Ó|⁄ü Œ≈£îH˚ ø£<Hä∏ êìï Á|ü‹kÕ]
e÷s¡Ã&ÜìøÏ C≤rj·T eTVæ≤fi≤ ø£$TwüHé
ø£ wæ#˚düTÔqï~. Á|ü‹ ˇø£ÿs¡÷
bÕ˝§Zq&ÜìøÏ neø±X¯+ ñ+&˚
düe÷q, ùd«#·Ã,¤ Hê´j·TyÓTqÆ dü+düÿ ‹ì
ô|+bı+~+#·&+É <ë«sê m˝≤+{Ï
|üø£åbÕ‘·+ ˝Ò≈£î+&Ü kÕe÷õø£,
sê»ø°jT· , Ä]úø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î
M\T+&Ü\ì ø£$TwüHé ñ<˚X› +¯ . Ç~
uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·« <ës¡Ùìø£‘·≈£î,
$<ÛëHêìøÏ nqT>∑TD+>± ñ+~.
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ Á|üø±s¡+ Ád”\Ô ≈£î
n+<äTu≤≥T˝À ñqï nìï Hê´j·T
düeTà‘·yTÓ qÆ Vü≤≈£îÿ\T, ø£≥Tºu≤≥T¢, Vü‰MT\T,
s¡ø£åD\T yêdüÔe+>± neT\T »]π>+<äT≈£î
eTVæ≤fi≤ ø£$TwüHé Á|üjT· ‹ïk˛Ô+~.
eTVæ≤fi¯\qT düe÷q uÛ≤>∑kÕ«eTT\T>±
kÕ~Ûø±s¡T\qT / X¯øeÔÏ +‘·+ #˚jT· &É+ø√dü+
ø£$TwüHé n+øÏ‘· <ä w摺 √ ø£ wæ #˚dTü qÔ ï~.
>∑ Vü≤+˝À, e ‹Ô˝À <ä÷wüD\T, ì+<ä\ qT+∫
yê] uÛÁÑ <ä‘≈· î£ uÛsÑ √kÕ ø£*Œ+#·&+É <ë«sê Çs¡y’Ó
ˇø£ ≥ e X¯ ‘ êã› + ˝À yê] Á|ü u Û ≤ yêìï
ô|+bı+~+#˚ ~X¯˝À Á|üdüTÔ‘· Á|üuÛÑT‘·«+
>∑D˙j·TyÓTqÆ eTT+<ä&TÉ >∑T y˚d+æ ~. dü+øπ eå T
eT]j·TT Ä]úø£ |ü<øä∏ ±\T neT\T‘√ bÕ≥T
bÕ‘· #·{≤º\≈£î dües¡D\T #˚jT· &É+,
ø=‘·Ô #·{≤º\ ÄyÓ÷<ä+ <ë«sê Á|üuTÑÛ ‘·«+
uÛ≤s¡rj·T eTVæ≤fi¯\qT eTVü≤‘·sÔ e¡ TsTTq
X¯øÏÔ>± e÷πsÃ+<äT≈£î ‹s¡T>∑T˝Òì
ìã<ä‘∆ q· T Á|ü<]ä Ù+∫+~.
|ü ~ dü + π ø å e T |ü < ∏ ä ø ±\qT
$»j·Te+‘·+>± neT\T #˚jT· &É+,
eT÷&ÉT dües¡D\T Á|üy˚X¯ô|≥º&É+,
Hê\T>∑T ø=‘·Ô #·{≤º\ ÄyÓ÷~+#·&+É
Á|üuÛÑT‘·« ìã<ä∆‘·≈£î ñ<ëVü≤s¡D>±
#Ó|Œü e#·TÃ. á #·s´¡ \T rdüTø√e&É+
e\¢ eTVæ≤fi¯\ |ü⁄s√>∑‹øÏ e÷s¡+Z
dü T >∑ e TyÓ T Æ + ~. >∑ ‘ · 10
dü+e‘·‡sê\˝À eTVæ≤fi¯\ Vü≤≈£îÿ\≈£î

jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023 47

dü+ã+~Û+∫q nH˚ø£ eTTK´yÓTqÆ #·{≤º\T
uÛ≤s¡‘Y ˝À ÄyÓ÷~+#·&+É »]–+~.
ø=ìï eTTK´yÓTqÆ ñ<ëVü≤s¡D\T:
 >∑ Vü≤ Væ≤+dü qT+&ç eTVæ≤fi¯\
s¡ø£åD≈£î #·≥º+, 2005.
 u≤\´ $yêVü‰\ ìùw<Ûä #·≥º+,
2006.
 eTTdæ ¢ + eTVæ ≤ fi¯ \ ($yêVü ≤
Vü≤≈£îÿ\ |ü]s¡øDå£ ) #·≥+º , 2019
( ‘·ø£åD+ eTTe÷às¡T ‘·˝≤ø˘
nq&Üìï H˚ s ¡ + >±
|ü]>∑D+Ï #·&+É ).
 ˝…’+–ø£ H˚sê\ qT+&ç |æ\¢\≈£î
s¡ø£åD (dües¡D) #·≥º+, 2019.
 yÓ<’ ´ä |üs+¡ >± >∑s“¡ $¤ ∫ä‹Ô (dües¡D) #·≥+º ,
2021.
 dü V ü ‰ j· T |ü ⁄ qs¡ T ‘· Œ ‹Ô kÕ+π ø ‹ø£ ‘ ·
(ìj·T+Á‘·D) #·≥º+, 2020.
 *+>∑e÷]Œ&ç e´≈£îÔ\ (Vü≤≈£îÿ\ s¡ø£åD)
#᳼+, 2019.
*+>∑ ndüe÷q‘·
Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± *+>∑ düe÷q‘ê«ìï
ìsê∆ ] +#· & É + nH˚ ~ ˇø£ dü ‘ · « s¡ +
|ü]wüÿ]+#ê*‡q düeTdü´>± $T–*b˛sTT+~,
|ü]$T‘·yTÓ qÆ Á|üyX˚ ¯ kÂ\uÛ´Ñ + eT<Û´ä eTVæ≤fi¯\T
Væ ≤ +dü , $eø£ å q T $$<Û ä s¡ ÷ bÕ\˝À
nqTuÛ$Ñ düTHÔ êïs¡T. eTq≈£î n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ
e∫Ãq >∑D≤+ø±\T eTVæ≤fi≤ kÕ~Ûø±s¡‘·
eT]j·TT *+>∑ düe÷q‘ê«ìï kÕ~Û+#·&ÜìøÏ
‘·øDå£ + kÕe÷õø£ dü+düÿs¡D\T #˚|≥ü eº \dæq
nedüsêìï H=øÏÿ#Ó|⁄ü HÔ êïsTT. >∑ Vü≤ Væ≤+düqT
m<äTs√ÿe&ÜìøÏ Á|üuTÑÛ ‘ê«\T, düe÷C≤\T düeTÁ>∑
#·≥º|üs¡yÓTÆq Áù|òyéTesYÿ\T, C≤>∑ ‘·+ #˚ùd
Á|ü#êsê\T, ÁbÕD≤\‘√ ãj·T≥|ü&qç yê]øÏ
düV‰ü j·Tø£ ùde\ e+{Ï yê{Ï <ë«sê #ê˝≤
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023
Á|üjT· ‘êï\T #˚XÊsTT. ôV≤˝ŸŒ˝…H’ \é T düTs¡ø‘åÏ ·
>∑ Vü‰\T , øöHÓ‡*+>¥ e+{Ï ø±s¡´Áø£e÷\T
u≤~Û‘T· \≈£î ø°\ø£yTÓ qÆ düV‰ü j·÷ìï n+~kÕÔsTT
eT]j·TT Væ≤+kÕ #·Áø±ìï $∫äqï+ #˚jT· &É+˝À
düV‰ü j·T|ü&‘É êsTT
u≤\´ $yêVü‰\qT n+‘·+ #˚jT· &É+
|ü≥Tºã{Ϻ ã\e+‘·+>± u≤*ø£\≈£î u≤\´
$yêVü‰\qT »]|æ+#·&+É e\¢ yê] u≤˝≤´ìï,
#·<Tä e⁄qT, uÛ$Ñ wü´‘·TqÔ T <√#·T≈£î+≥THêïs¡T.
$yêVü‰ìøÏ ø£˙dü ej·TdüT‡qT ìs¡ísTT+#˚
#·{≤º\qT neT\T #˚j·T&É+, Ä#·s¡D˝ÀøÏ
‘˚e&É+, u≤*ø£\ $<ä´qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É ,
u≤\´ $yêVü ≤ + jÓ T Tø£ ÿ Vü ‰ ìø£ s ¡ y Ó T Æ q
|ü]D≤e÷\T / nqsê∆\ >∑T]+∫ ne>±Vü≤q
ô|+#˚ Á|üjT· ‘êï\ô|’ <ä wæº ô|{≤º*. kÕe÷õø£
u≤<Û´ä ‘·\T, \øÏ‘å · CÀø±´\T eT]j·TT Ä]úø£
kÕ~Ûø±s¡‘· ø±s¡´Áø£e÷\T u≤*ø£\qT X¯øeÔÏ +‘·+
#˚ j · T >∑ \ e⁄. ‘· < ë«sê yê]ì, yê]
≈£î≥T+u≤\qT düs¬ q’ ìs¡j í ÷· \T #˚jT· &ÜìøÏ,
‘·s¡‘·sê\ ù|<ä]ø£+ #·Áø±ìï $∫äqï+
#˚jT· &ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&É>\∑ e⁄.
sê»ø°jT· kÕ~Ûø±s¡‘·
>∑‘·+‘√ b˛*à #·÷ùdÔ Á|ü>∑‹
kÕ~Û+∫q|üŒ{Ïø° sê»ø°jT· dü+dü\ú ˝À
eTVæ ≤ fi¯ \ ÁbÕ‹ì<Û ä ´ + Ç+ø±
‘·≈î£ ÿe>±H˚ ñ+~.
ìs¡j í ÷· \T rdüT≈£îH˚ Á|üÁøÏjT· ˝À
eTVæ≤fi¯\ uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìï ô|+#·&ÜìøÏ
Á|üuTÑÛ ‘ê«\T ø√{≤\ e+{Ï ìX¯Ãj·÷‘·àø£
$<Û ë Hê\qT ÄyÓ ÷ ~+#· & É +
»]–+~. n~Ûø£ dü+K´˝À eTVæ≤fi≤
nuÛ Ñ ´ s¡ T ú \ qT Hê$TH˚ { Ÿ #˚ ù d˝≤
sê»ø°jT· bÕغ\qT
Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É , Hêj·Tø£‘«· •ø£Då
n+~+#· & É + , nes√<Û ë \qT
‘=\–+#·&+É e+{Ï ÄeX¯´ø£ #·s´¡ \
<ë«sê
C≤rj· T bÕs¡ ¢ y Ó T +≥T˝À, kÕú ì ø£
Á|ü u Û Ñ T ‘ê«\˝À dü e ÷q ÁbÕ‹ì<Û ë ´ìï
kÕ~Û+#·e#·TÃ.
Ä]úø£ kÕ~Ûø±s¡‘·
ñ<√´>±\˝À *+>∑ e´‘ê´dü+ düeTdü´qT
|ü]wüÿ]+#·&É+ eT]j·TT eTVæ≤fi¯\ Ä]úø£
kÕ~Û ø ±s¡ ‘ · q T Áb˛‘· ‡ Væ ≤ +#· & É + #ê˝≤
eTTK´yÓTqÆ ~.
düe÷q |üìøÏ düe÷q y˚‘q· + |ü<‹∆ä ì
Á|üuÛÑT‘ê«\T eT]j·TT yê´bÕs¡ dü+düú\T
Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. Á|üdü÷‹ ôd\e⁄\T, •X¯ó
dü+s¡øDå£ $<ÛëHê\qT s¡÷bı+~+#ê* eT]j·TT
eTVæ≤fi¯\≈£î Ä]úø£ eT]j·TT e´ekÕú|øü ‘£ · •ø£Då
kÂ\uÛ´Ñ + ø£*Œ+#ê*. dü+Á|<ü ëj·T+>± |ü⁄sT¡ wüß\T
Ä~Û|ü‘·´+ eVæ≤+#˚ s¡+>±\˝À eTVæ≤fi¯\
uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ô|+#ê*. e ‹Ô, ñ<√´>±\˝À
yê] n_Ûe ~∆øÏ ñqï
n&É ¶ + ≈£ î \qT ‘=\–+#· & É + <ë«sê
ÁXÊ$Tø£Xø¯ ˝ÔÏ À m≈£îÿe *+>∑ düe÷q‘ê«ìøÏ
48
<√Vü≤<ä+ #˚dTü +Ô ~. e´edü\ú qT <˚XÊ\T @sêŒ≥T #˚j÷· *. eTVæ≤fi¯\
˝…+’ –ø£ eT]j·TT |ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô Äs√>∑´+ nedüsê\T, yês¡T m<äTs=ÿ+≥Tqï düyêfi¯fl˝À
eT]j·TT Vü≤≈£îÿ\T ì]›wyºü TÓ qÆ yê{Ïì |ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ
eTVæ≤fi¯\≈£î düeTÁ>∑ ˝…’+–ø£ eT]j·TT eqs¡T\qT Á|üuÛÑT‘ê«\T ‘·–q yÓTT‘·Ô+˝À
|ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô Äs√>∑´ ùde\T \_Û+#˚˝≤ øπ {≤sTT+#ê*. á ô|≥Tºã&ÉT\ |ü≥T‘ê«ìï,
ìX¯Ãj·T|üs#¡ T· ø√e&É+ yê] dü«j·T+Á|ü‹|ü‹øÔ ,Ï n$ @ y˚Ts¡≈î£ dü|\üò eTj·÷´jÓ÷ |üs´¡ y˚ø+åÏ #ê*.
ÁX‚jT· düT‡≈£î ø°\ø£yTÓ qÆ ~. düeTÁ>∑ ˝…+’ –ø£ $<ä´, e´edüú\T bÕs¡<äs¡Ùø£+, »yêãT<ëØ>± ñ
≈£î≥T+ã ìj·T+Á‘·D≈£î, #·≥㺠<äy∆ TÓ qÆ Ø‹˝À qï|ü⁄Œ&ÉT *+>∑ düe÷q‘·« \øå±´\ ~X¯>±
düTs¡ø‘åÏ y· TÓ qÆ nu≤s¡¸Hé ùde\≈£î Á|üuTÑÛ ‘ê«\T |ü⁄s√>∑‹ì ìsê∆]kÕÔsTT.
ÁbÕ<Ûëq´‘· Çyê«*. Äs√>∑´ dü+s¡ø£åD≈£î eTT–+|ü⁄
nedüsy¡ TÓ qÆ eTÚ*ø£ dü<Tä bÕj·÷\ ø£\Œq≈£î Á|ü|+ü #·yê´|ü+Ô >± eTVæ≤fi¯\T m<äTs=ÿ+≥Tqï
n<äq+>± ô|≥Tºã&ÉT\T ô|≥º&É+‘√ bÕ≥T düyêfi¯q¢ T |ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ ‘·øDå£ + düeTÁ>∑
|ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô Äs√>∑´+ ‘·‘‡· +ã+~Û‘· ø£fi+¯ ø±\T/ kÕe÷õø£ dü + dü ÿ s¡ D \T #˚ | ü ≥ º e \dæ q
n|üyê<äT\T ìs¡÷à\q nHê˝À∫‘· >∑sꓤ\qT nedüsêìï n+<äTu≤≥T˝À ñqï >∑D≤+ø±\T #˚j·T&É+, Ád”Ô\ sê»ø°j·T eT]j·TT Ä]úø£
‘·–dZ Tü +Ô ~ eT]j·TT düŒwü+º >± ‘Ó*j·TCÒdTü HÔ êïsTT. *+>∑ düe÷q‘ê«ìï kÕ~Ûø±s¡‘q· T Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É , ˝…+’ –ø£ eT]j·TT
eTVæ≤fi¯\T ‘·eT X¯Øs¡+, uÛ$Ñ wü´‘·TÔ >∑T]+∫ kÕ~Û+#·&ÜìøÏ #˚|≥ü eº \dæq ø°\ø£ #·s´¡ \˝À |ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô Äs√>∑´ Vü≤≈£îÿ\T |ü]s¡ø+åÏ #·&+É , uÛ÷Ñ $T
‘Ó*yÓ’q/ÇwüºyÓTÆq ìs¡íj·÷\T rdüT≈£îH˚ Væ≤+düqT m<äTs√ÿe&É+, u≤\´ $yêVü‰\qT Vü≤≈£îÿ\qT |ü]s¡ø+åÏ #·&+É eT]j·TT Ád”Ô Væ≤‘·yTÓ qÆ
X¯øìÔÏ düT+Ô ~. n+‘·+ #˚jT· &É+, Ád”Ô »qH˚+Á~j·÷\ K+&Éq+/ ã&Ó{® Ÿ s¡÷bı+~+∫ neT\T #˚jT· &É+ e+{Ï$
uÛ÷Ñ $T Vü≤≈£îÿ\T $s¡÷|üD+/n+>∑#˚ä<ä+ e+{Ï$ n+‘·+ ñHêïsTT. eTqeT+<äs¡+ ø£\dæø£≥Tº>±ó
eTVæ≤fi¯\ uÛ÷Ñ $T j·÷»e÷q´ Vü≤≈£îÿ\qT
s¡ø+åÏ #·&+É yê] Ä]∆ø£ kÕ~Ûø±s¡‘≈· î£ , dü+|üPs¡í
ÁX‚jT· düT‡≈£î ÁbÕ<∏$ä Tø£yTÓ qÆ ~.
|ü⁄sT¡ wüß\‘√ düe÷q+>± uÛ÷Ñ $T, ÄdæÔ Vü≤≈£îÿ,
yês¡d‘ü «· #·{≤º\˝À düe÷q Vü≤≈£îÿ\T ìsê∆]+#˚
#·{≤ºìï Á|üuTÑÛ ‘ê«\T s¡÷bı+~+∫ Ä#·sD¡ ˝ÀøÏ
‘˚yê*. *+>∑ düe÷q‘·« kÕ<Ûqä , ù|<ä]ø£+
‘·–Z+|ü⁄ø√dü+ uÛÑ÷j·÷»e÷q´ e´edüú\qT
ã˝Àù|‘·+ #˚j·T&É+, Hê´j·T düVü‰j·T+
n+~+#·&É+, uÛÑ÷ j·÷»e÷q´+ >∑T]+∫
ne>±Vü≤q ø£*Œ+#˚+<äT≈£î Á|ü#ês¡+ #˚jT· &É+
#ê˝≤ nedüs+¡ .
Ád”\Ô ≈£î Væ≤‘·yTÓ qÆ ã&Ó{® Ÿ s¡÷|üø\£ Œq
*+>∑ düe÷q‘ê«ìï kÕ~Û+#˚+<äT≈£î #˚|fü ºÒ
ø±s¡´Áø£e÷\≈£î »]ù| ã&Ó{® Ÿ øπ {≤sTT+|ü⁄\
C≤&É\T rj·T&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq düeTÁ>∑
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023 49
Á|üuTÑÛ ‘ê«\T, bÂs¡ düe÷»+, e´≈£î\Ô T ó »]ù|
düeTwæº Á|üjT· ‘êï\ <ë«sê e÷Á‘·yT˚ eTVæ≤fi¯\
ø√dü+ eT]+‘· ìwüŒø£bå Õ‘·, düMTø£ ‘· Á||ü +ü #êìï
dü wæ+º #·>\∑ eTT.
uÒ{° ã#êy√, uÒ{° |ü&Üy√:
‘·–Zb˛‘·Tqï u≤*ø± »qHê\ ìwüŒ‹Ô
düeTdü´qT n]ø£fºÒ \ø£´å +>± á ø±s¡´Áø£e÷ìï
2015˝À ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. u≤*ø± $<ä´qT,
yê] dü+πøåe÷ìï Áb˛‘·‡Væ≤+#˚ #·s¡´\qT
#˚|≥ü &º +É ≈£L&Ü <ëì˝À uÛ≤>∑+.
Á|ü<Ûëq eT+Á‹ e÷‘· e+<äq jÓ÷»q
(PMMVY) :
eTVæ≤fi¯\≈£î yÓTs¡T>¬ q’ Äs√>±´ìøÏ ñ<˚•› +∫q
eT+∫ |ü<øä∏ +£ . Á|ü<ëÛ q+>± >∑]“¤D\Ï T, bÕ*#˚Ã
‘·\T¢\≈£î >∑s¡“¤<Ûës¡D eT]j·TT Á|üdüe eTVæ≤fi≤ á-Vü‰{Ÿ :
düeTj·T+˝À b˛wüø±Vü‰s¡+ ø√dü+ Ä]úø£ düV‰ü j·T+ eTVæ≤fi≤ bÕ]ÁXÊ$Tø£y‘˚ \Ô· T, ø£fi≤ø±s¡T\T bÕ]ÁXÊ$Tø£y‘˚ \Ô· T, ø£fi≤ø±s¡T\T m≈£îÿeeT+~
n+~+#·&ÜìøÏ 2017˝À á Á|üdü÷‹ ‘·eT ñ‘·Œ‘·TÔ\qT Á|ü<ä]Ù+#·&É+ eT]j·TT $ìjÓ÷>∑<ës¡T\qT #˚s¡Tø√e&ÜìøÏ, ‘·eT
Á|ü j Ó ÷ »q |ü < ∏ ä ø £ + (u… ì |ò æ { Ÿ d” ÿ yé T ) $Áøs£ TT+#·&+É ø√dü+ ÄHé ˝…H’ é y˚~ø£ (bÕ¢≥TbòÕyéT) yê´bÕsê\ Áb˛‘ê‡Vü‰ìøÏ Ç~ &çõ≥˝Ÿ
Á|üyX˚ ô¯ |{≤ºsT¡ . qT 2016˝À ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. eTVæ≤fi≤ e÷¬sÿ{Ÿù|d¢ qt T n+~düT+Ô ~

jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023 50

ñ»«\ jÓ÷»q : kÕúsTT˝À eTVæ≤fi≤ dü+øπ eå T+, $<ä´ eT]j·TT |ü\ø£≈î£ +&Ü eTTdæ+¢ eTVæ≤fi¯\≈£î #·≥|º sü y¡ TÓ qÆ
n‘·´+‘· ìs¡Tù|<ä\T, <ë]Á<´ä sπ K≈£î ~>∑Teq Ä]úø£ #˚sT¡ Œ\ô|’ <ä wæìº øπ +ÁBø£]+∫ neT\T#ù̊d s¡øDå£ ñ+≥T+~.
ñqï ≈£î≥T+u≤\≈£î #Ó+~q eTVæ≤fi¯\≈£î ñ∫‘· |ü<øä∏ ±\T eT¬sH√ï ñHêïsTT. |üì#˚ùd#√≥ eTVæ≤fi¯\ô|’ ˝…+’ –ø£ y˚~+Û |ü⁄\T
e+≥ >±´dt ø£HøÓ Hå£ \é qT n+~+#˚ á |ü<øä∏ ±ìï >∑ ‘ · <ä X Êã› + ˝À neT\T #˚ d æ q (ìyês¡D, ìùw<Û+ä eT]j·TT |ü]Vü‰s¡+)
2016˝À ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. eTVæ≤fi¯\≈£î X¯ó dü+düÿs¡D\≈£î Ç$ ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\T #·≥+º , 2013:
ÁuÛyÑ TÓ qÆ e+≥ Ç+<Ûqä + \_Û+|üCj Ò T· &É+ <ë«sê e÷Á‘·yT˚ . *+>∑ düe÷q‘·«+ Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏ eTVæ≤fi¯\ ˝…+’ –ø£ y˚~+Û |ü⁄\≈£î dü+ã+~Û+∫
yê] Äs√>±´ìï yÓTs¡T>∑T|üs#¡ &· +É , Ç+{Ï˝À|ü\ #·≥+º ‘√ düV‰ü kÕe÷õø£ ø±s¡´Áø£e÷\T eT]j·TT eTVæ≤fi¯\T Ç#˚à |òsæ ê´<äT\qT |ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ
yêj·TT ø±\TcÕ´ìï ‘·–Z+#·&É+ eT]j·TT ne>±Vü≤q Á|ü#êsê\‘√ düV‰ü $$<Ûä s¡+>±\˝À Äj·÷ ø±sê´\j·÷\˝À n+‘·s‘Z¡ · ø£$T{°\qT
kÕ~Ûø±s¡‘· ø£*Œ+#·&+É Bì \ø£´å +. >∑‘· 10 dü+e‘·‡sê\˝À *+>∑ düe÷q‘·«+ @sêŒ≥T #˚j·÷\ì #·≥º+ Ä<˚•k˛Ô+~.
eT]j·TT eTVæ≤fi¯\ Vü≤≈£îÿ\ |ü]s¡øDå£ ø√dü+ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À eTVæ≤fi¯\ Vü≤≈£îÿ\T eT]j·TT
kÕº+&é n|t Ç+&çj·÷:
ø£ wæ #˚jT· &É+ »]–+~. kÕ~Ûø±s¡‘·qT n_Ûe ~∆ #˚j·T&É+˝À, *+>∑
eTVæ≤fi¯\T eT]j·TT ôw&É÷´˝Ÿ¶ ≈£î\+ ˝Ò<ë
ôw&É ÷ ´˝Ÿ ¶ ‘Ó > ∑ \ ≈£ î #Ó + ~q e´≈£ î Ô \ ˝À 1. ÁøÏ$Tq˝Ÿ ˝≤ (dües¡D) #·≥º+, 2013 düe÷q‘ê«ìï ô|+bı+~+#·&É+ eT]j·TT
e´ekÕú|üø£‘·qT Áb˛‘·‡Væ≤+#˚ á |ü<∏äø±ìï (ìs¡“¤j·T #·≥º+): Áø£ e T|ü < ä ∆ ‹ ˝À »]π > ndü e ÷q‘ê«ìï
2016˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T. eTVæ≤fi¯\ Ä]úø£ á dües¡DqT 2013˝À ÄyÓ÷~+#·&+É m<äTs√ÿe&É+˝À á dü+düÿs¡D\T ø°\ø£ bÕÁ‘·
kÕ~Û ø ±s¡ ‘ · eT]j· T T dü « j· T + ñbÕ~Û <ë«sê ˝…+’ –ø£ H˚sê\≈£î dü+ã+~Û+∫q #·{≤º\˝À b˛wæ+#êsTT. @~ @yÓTÆq|üŒ{Ïø° e÷qe
neø±XÊ\qT ô|+#·&ÜìøÏ á |ü<øä∏ +£ <ë«sê >∑D˙j·TyÓTqÆ e÷s¡TŒ\T #˚jT· &É+ »]–+~. Jeq+˝Àì nìï n+XÊ\˝À eTVæ≤fi¯\
s¡÷. 10 \ø£\å qT+∫ ˇø£ ø√{Ï s¡÷bÕj·T\ 2. Á|üdü÷‹ Á|üjÓ÷»q (yÓT≥]ï{° u…ì|òæ{Ÿ) Vü≤≈£îÿ\qT |üP]Ô>± düeT]∆+∫, >ös¡$+#˚
es¡≈î£ u≤´+≈£î s¡TD≤\qT eT+ps¡T #˚kÕÔsT¡ . (dües¡D) #·≥º+, 2017: düe÷C≤ìï dü wæ+º #˚ ~X¯>± ìs¡+‘·s+¡ ø£ wæ
2017˝À ÄyÓ÷~+∫q á dües¡D <ë«sê #˚jT· &É+ eTTK´+. 
Á|ü<Ûëq eT+Á‹ øöX¯˝Ÿ $ø±dt jÓ÷»q
(PMKVY) : e´ed”øú £ ‘· s¡+>∑+˝À |üì#˚dTü qÔ ï eTVæ≤fi¯\≈£î
øπ e\+ eTVæ≤fi¯\≈£î e÷Á‘·yT˚ ø±≈£î+&Ü Á|üd÷ü ‹ ôd\e⁄\qT ô|+#·&+É »]–+~. jÓ÷»q #·+<ë ÄHé˝H’… ˝é À
n+<ä]ø° |ü]ÁX¯eT\˝À |üìøÏe#˚à HÓ|’ ⁄ü D´ e ~∆ 3. ˝…’+–ø£ H˚sê\ qT+&ç |æ\¢\≈£î s¡ø£åD uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·« Á|ü#·Ts¡D\ $uÛ≤>∑+ yê]
•ø£åD Çe«&É+ <ë«sê ñbÕ~Û jÓ÷>∑´‘·qT (dües¡D) #·≥º+, 2019: jÓ÷»q, Ç‘·s¡ |üÁ‹ø£\≈£î #·+<ëqT
yÓTs¡T>∑T|üs#¡ &· +É \ø£´å +>± á |ü<øä∏ ±ìï2015˝À ˝…’+–ø£ H˚sê\ qT+&ç |æ\¢\ s¡ø£åDqT ÄHé˝H’… ˝é À #Ó*+¢ #·e#·TÃ.
Á|üyX˚ ô¯ |{≤ºsT¡ . ã˝Àù|‘·+ #˚jT· &ÜìøÏ s¡÷bı+~+∫q á www.Bharathkosh.gov.in yÓuŸôd{ ’ Ÿ˝À
$$<Û ä s¡ + >±\≈£ î dü + ã+~Û + ∫q dües¡D 2019˝À ÄyÓ÷~+#ês¡T.
Publications’Division yê] linkqT øÏø¢ ˘
HÓ|’ ⁄ü D≤´_Ûe ~∆ ø√s¡T‡\T n+~+#·&+É <ë«sê
4. eTTdæ¢+ eTVæ≤fi¯\T ($yêVü≤+ Vü≤≈£îÿ\ #˚dæ dü÷#·q\qT nqTdü]+#·+&ç.
#ê˝≤ eT+~ eTVæ≤fi¯\≈£î Á|üjÓ÷»q+
|ü]s¡øDå£ ) #·≥+º , 2019: #Ó*¢+|ü⁄\T HÓ{Ÿ u≤´+øÏ+>¥, Á¬ø&ç{Ÿ ø±sY¶,
#˚≈L£ ]Ã+~.
eTVæ≤fi¯\≈£î Á|ü‘´˚ ø£+>± ø±q|üŒ{Ïø° yÓTT‘·+Ô >± &Ó_{Ÿ ø±sY¶ <ë«sê #˚jT· e#·TÃ. #·+<ë
>∑‘· <äXÊã›+˝À eTVæ≤fi≤ kÕ~Ûø±s¡‘,· Äs√>∑´
#·≥|º sü y¡ TÓ qÆ s¡øDå£ ø£*Œ+#·&ÜìøÏ >∑‘· 10 $esê\T dü+e‘·‡sêìøÏ s¡÷.230/` \T
dü+s¡øDå£ , e´ekÕú|øü ‘£ · eT]j·TT HÓ|’ ⁄ü D≤´_Ûe ~∆ì
dü+e‘·‡sê\˝À ÄyÓ÷~+∫q eTTK´yÓTqÆ dües¡D
Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«+ neT\T #˚dqæ ]õwüºsY¶ b˛dtº <ë«sê n+<äTø√e&ÜìøÏ
≈£L&Ü Ç~. Bì <ë«sê |ü⁄sT¡ wüß\T yÓ+≥ yÓ+≥
|ü < ∏ ä ø ±\≈£ î dü + ã+~Û + ∫ Ç$ ø=ìï dü+e‘·‡s¡ #·+<ë s¡÷.434/` e÷Á‘·y˚T
‘·ø£åD+ eTTe÷às¡T ‘·˝≤ø˘ ($&Ü≈£î\T)
ñ<ëVü≤s¡D\T e÷Á‘·yT˚ . øπ +Á<ä eT]j·TT sêÁwüº ` d”ìj·TsY m&ç≥sY

jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023 51

jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023 52
 kÕúìø£bÕ\H˚ düT|ü]bÕ\q
kÕúìø£ dü+dü\ú T Á|üC≤kÕ«e÷´ìøÏ |ü≥Tºø=eTà\T. dü«j·T+bÕ\q, kÕúìø£ dü+dü\ú T ˝Ò≈î£ +&Ü ì»yÓTqÆ Á|üC≤kÕ«eT´+ eTqT>∑&É kÕ–+#· ˝Òe⁄.
øπ Áå ‘·kÕúsTT Á|üC≤kÕ«eT´+ ˝Ò≈î£ +&Ü sêÁwükº ÕúsTT˝À, C≤rj·T kÕúsTT˝À Á|üC≤kÕ«eT´+ eTqC≤\<äT. yÓ$’ <Û´ä + ø£*–q kÕúìø£ düeTdü´\ |ü]cÕÿs¡+
kÕúìø£ dü+dü\ú ‘√H˚ kÕ<Û´ä +. Á|üC≤kÕ«eT´+ nH˚ kÂ<ÛëìøÏ kÕúìø£ Á|üuTÑÛ ‘ê«\T |ü⁄Hê<äT\T. Á|ü»\ ì‘ê´edüsê\qT rs¡Ã>∑\ kÕeTs¡´ú + kÕúìø£
dü+dü\ú ≈£î ñ+&Ü*. n|ü⁄Œ&˚ Á|üC≤ s¡+»ø£yTÓ qÆ bÕ\q kÕ<Û´ä +. n<˚ düT|ü]bÕ\q.
&Ü.|æ. yÓ÷Vü≤Hé sêe⁄ : $ÁXÊ+‘· nk˛dæj˚T{Ÿ Ábıô|òdüsY, Á|üuÛÑT‘·« ¬s’˝Ò« &çÁ^ ø£fi≤XÊ\, dæøÏ+<äsêu≤<é.
kÕúìø£ bÕ\q‘√ düT|ü]bÕ\q: Á|ü»\ #˚‘· @s¡Œ&É&É+ e\q yê]øÏ kÕúìø£ kÕúìø£Á|üuTÑÛ ‘ê«\≈£îsêC≤´+>∑Á|ü‹|ü‹:Ô
Á|üdTü ‘Ô +· Á|ü‹ sê»ø°jT· Hêj·T≈£î&ÉT, bÕغ düeTdü´\ô|’ |üP]Ô ne>±Vü≤q ñ+&ç kÕúìø£ kÕúìø£ Á|üuTÑÛ ‘ê«\qT ã˝Àù|‘·+ #˚j÷· \qï
dü T |ü ] bÕ\q ÁbÕeTTU≤´ìï >∑ T ]+∫ düeTdü´\qT düeTs¡úe+‘·+>± |ü]wüÿ]kÕÔs¡T. ÄX¯jT· +‘√1992e dü+e‘·‡s¡+˝À 73, 74 e
Á|ükÕÔ$düTÔHêïs¡T. düT|ü]bÕ\q uÛÑ$wü´‘Y uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À kÕúìø£ dü+düú\T ÁbÕNq sêC≤´+>∑ dües¡D\ <ë«sê kÕúìø£ Á|üuTÑÛ ‘ê«\≈£î
nedüsê\qT rπsÃ~>± ñ+&Ü*. n$˙‹ì ø±\+ qT+&ç @<√ˇø£s¡÷|ü+˝À ñHêïsTT. sêC≤´+>∑ Á|ü‹|ü‹ìÔ ø£*Œ+#·≥+ »]–+~. 73
‘·–+Z #˚~>± n\Œdü+U≤´ø£esêZ\ nD>±]q eTÚs¡T´\T, >∑T|ü⁄\Ô |ü]bÕ\q ø±\+˝À kÕúìø£ e sêC≤´+>∑ dües¡D<ë«sê |ü+#êj·Tr
esêZ\Äø±+ø£\å qT rπsÃ~>± ñ+&Ü*. C≤‹|æ‘· Á|üuÛÑT‘ê«\T ñqï≥T¢>± #·]Á‘·ø±s¡T\T ñ sê»´e´edüúqT ã˝Àù|‘·+ #˚j·T>±, 74 e
eTVü‰‘êà>±+BÛ, »eVü≤sY˝≤˝Ÿ HÓÁVüA, düsê›sY ≥+øÏ+#ês¡T. yÓTT>∑\T\ ø±\+˝À yês¡T sêC≤´+>∑ dües¡D<ë«sê eTTì‡bÕ*{°\qT, q>∑s¡
|üf˝Ò Ÿ, ≥+>∑T≥÷] Á|üø±X¯+|ü+‘·T\T e+{Ï øπ +ÁBø£ ‘· bÕ\q≈£î ÁbÕeTTK´+ Çe«&É+ e\q bÕ\ø£ dü+dü\ú qT ã˝Àù|‘·+ #˚jT· &É+ »]–+~.
m+‘√eT+~ Á|üeTTKT\T kÕúìø£ Á|üuTÑÛ ‘ê«\ eTq <˚X¯+˝À kÕúìø£ |ü]bÕ\q eTs¡T>∑Tq 73,74 sêC≤´+>∑ dües¡D\qT nqTdü]+∫
ÁbÕeTTU≤´ìï |ü\T dü+<äsꓤ˝À¢ yê´U≤´ì+#ês¡T. |ü&ç+~. Ä+π>¢j·TT\ |ü]bÕ\q ˝À ªª˝≤sY¶ nìï kÕúìø£ Á|üuTÑÛ ‘ê«\≈£î sêC≤´+>∑ Á|ü‹|ü‹ìÔ
#ê˝≤ eT+~ Á|üeTTK sê»ø°jT· Hêj·T≈£î\T ]|üŒHéμμ kÕúìø£ Á|üuTÑÛ ‘ê«\ kÕú|qü ≈£î, n_Ûe ~∆øÏ ø£*Œ+#·&É+ »]–+~. >∑‘·+˝À kÕúìø£
‘·eT sê»ø°jT· Á|ükÕúHêìï kÕúìø£ Á|üuTÑÛ ‘ê«\‘√H˚ ø£ wæ#X˚ Ês¡T. n+<äTøπ Äj·TqqT ªªkÕúìø£ dü+dü\ú Á|üuÛÑT‘ê«\≈£î mìïø£\T sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T
ÁbÕs¡+_Û+∫ eT+Á‘·T\T, eTTK´eT+Á‘·T\T, øπ +Á<ä |æ‘êeTVüQ&ÉTμμ>± n_Ûe]í+#·&+É »]–+~. ÇcÕºqTkÕs¡+>± »]|æ+#˚$. |ü\T dü+<äsꓤ˝À¢
eT+Á‘· T \T nj· ÷ ´s¡ T . Á|ü C ≤kÕ«eT´ eTq <˚X¯+˝Àì kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\qT sêÁwüº Á|üuTÑÛ ‘ê«\T yê{Ïì s¡<Tä › #˚dæ dü+e‘·‡sê\
$»j·T+ªªn~Ûø±s¡ $πø+ÁBø£sD¡ μμô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç Á|üeTTK+>± ¬s+&ÉT s¡ø±\T>± $uÛÑõ+#·&É+ ‘·s¡ã&ç mìïø£\T »]|æ+#·ì dü+<äsꓤ\T
ñ+≥T+~. »]–+~. n$: 1. Á>±MTD, kÕú ì ø£ #ê˝≤ ñHêïsTT.
n~Ûø±s¡ $πø+ÁBø£sD¡ »s¡>±\+fÒ kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\T. 2. |ü≥ºD ˝Ò<ë q>∑s¡ kÕúìø£ 73,74e sêC≤´+>∑ dües¡D\ Á|üø±s¡+ sêÁwüº
Á|üuÛÑT‘ê«\qT ã˝Àù|‘·+ #˚j·÷*. kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\T. uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+˝ÀyÓTT<ä≥ Á|üuTÑÛ ‘ê«\T sêÁwüº mìïø£\ dü+|òTü + qT @sêŒ≥T
Á|üuTÑÛ ‘·«+ n+fÒ kÕúìø£ Á|ü»\ #˚‘· mqTïø√ã&ç kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\ n+XÊìï sêC≤´+>∑+˝Àì #˚j÷· *. sêÁwümº ìïø£\ ø£$TwüHé sêÁwü+º ˝Àìnìï
ñ+&Ü*. kÕú ì ø£ eqs¡ T \‘√ kÕú ì ø£ 40en~Ûø£s¡D+˝À >∑\ sêC≤´+>∑ ìπs›•ø£ / kÕúìø£ dü+dü\ú ≈£î Á|ü‹ ◊<äT dü+e‘·‡sê\≈£î
nedüsê\qT rsêÃ*. uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>±ìï Ä<˚ • ø£ d ü ÷ Á‘ê˝À¢ #˚ s êÃs¡ T . sêC≤´+>∑ ˇø£kÕ] mìïø£\T »]|æ+#ê*. @<ÓH’ ê kÕúìø£
nqTdü]+∫ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ sêÁcÕº\ ø£\sTTø£. ìπs›•ø£dü÷Á‘ê\qT $~Û>± bÕ{Ï+#ê\H˚ dü+düqú T nìyês¡´ yÓTqÆ ø±s¡D≤\ ø±s¡D+>±
øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+, sêÁwüº Á|üuTÑÛ ‘·«+ ñHêï kÕúìø£ ìj·TeT+ ˝Ò<äT. n+<äTπø kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\T s¡<Tä › #˚ùd,Ô $~Û>± Äs¡T e÷kÕ\˝À|ü⁄ mìïø£\T
nedüsê\qT, düeTdü´\qT rs¡Ã&ÜìøÏ á ÁbÕeTTU≤´ìï ø√˝ÀŒj·÷sTT. sêC≤´+>±ìï »]|æ+#ê*. sêÁwüº Á|üuTÑÛ ‘ê«\T, yê] sêÁcÕº˝À¢
Á|ü u Û Ñ T ‘ê«\≈£ î kÕú ì ø£ $wü j · ÷ \ |ü ≥ ¢ nqTdü]+∫ kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\ n+X¯+ sêÁwüº sêÁwüº Ä]úød£ +ü |ò÷ü ìï @sêŒ≥T #˚j÷· *. eTq
ne>±Vü≤q. düeTj·T+ ø±˙ ñ+&É<äT. kÕúìø£ Á|üuTÑÛ ‘·«+ |ü]~Û˝ÀøÏ edüT+Ô ~. nsTTq|üŒ{Ïø,° <˚X+¯ ˝À Á>±MTD, kÕúìø£ dü+dü\ú ≈£î, |ü≥Dº
düeTdü´\T ˇø√ÿ ÁbÕ+‘ê˝À¢ ˇø√ÿ s¡ø£+>± ñ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ Ä]úø£ dü+|òüT+ dü÷#·q\ kÕúìø£ dü+düú\≈£î ì<ÛäT\T ˝Òì $<ÛäT\qT
+{≤sTT. n+<ä T π ø kÕú ì ø£ Á|ü u Û Ñ T ‘ê«\ y˚Ts¡≈î£ kÕúìø£ Á|üuTÑÛ ‘ê«\≈£î Ä]úø£ düV≤ü ø±sêìï n|üŒ–+#·&+É »]–+~. sêÁwüº Ä]úø£ dü+|òTü +
ÁbÕeTTK´+ô|]–+~. kÕúìø£ Á|üuTÑÛ ‘·«+ kÕúìø£ n+~k˛Ô+~. sêÁwºü Á|uü TÑÛ ‘ê«ìøÏ Ä sêÁw+ºü ˝Àì kÕúìø£ dü+dü\ú ≈£î
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023 53
eT<Û´ä »s¡>e∑ \dæq Ä]úø£ eqs¡T\ |ü+|æDô° |’
ìy˚~ø£qT düeT]Œ+#ê*. sêÁwüº Á|üuTÑÛ ‘ê«\T sêÁwüº
Ä]úø£ ø£$TwüHqé T Á|ü‹ ◊<äT dü+e‘·‡sê\≈£î
ˇø£ k Õ]@sêŒ≥T#˚ j · ÷ *. ø±˙ #ê˝≤
sêÁwüÁº |üuTÑÛ ‘ê«\T á n+XÊìï $düà]düTHÔ êïsTT.
Á>±eTdüuÑÛ : 73 e sêC≤´+>∑ dües¡DqT
nqTdü]+∫ Á>±eT |ü+#êsTTr\T Á>±eTdüuÑÛ
düe÷y˚XÊ\qT dü+e‘·‡s¡+˝À s¬ +&ÉTkÕs¡T¢ $~Û>±
ìs¡«Væ≤+#ê*. 18 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡ ì+&ç,
Ä Á>±eT z≥s¡ ¢ C ≤_‘ê˝À qyÓ ÷ <ä T
#˚sTT+#·T≈£îqï yês¡+<äs÷¡ Á>±eTdüu˝ÑÛ À düuTÑÛ ´\T.
Á>±eTdüuÑÛ düe÷y˚XÊ\≈£î düsŒ¡ +∫ n<Û´ä ø£‘å ·
eVæ≤kÕÔs¡T. á düe÷y˚XÊ˝À¢ Á|üuÛÑT‘·«+
neT\T|üsT¡ düTqÔ ï $$<Ûä dü+øπ eå T, n_Ûe ~∆
ø±s¡´Áø£e÷\ \_∆<ës¡T\qT m+|æø£ #˚kÕÔsT¡ .
Á>±MTD≤_Ûe ~∆‘√ dü+ã+<Û+ä ñqï Á|üuTÑÛ ‘·«
dæã“+~ Á>±eT düuÑÛ düe÷y˚XÊ\≈£î $~Û>±
Vü‰»¬s’, Á>±eT düuÛÑ düuÛÑT´\ Á|üX¯ï\≈£î
düe÷<ÛëHê\T Çyê«*. 74 e sêC≤´+>∑
dües¡DqT nqTdü]+∫ Á>±eT |ü+#êj·Tr\˝À
Á>±eTdüuÛÑ e÷~]>± eTTì‡bÕ*{°\˝À,
eTTì‡|ü ˝ Ÿ ø±s=Œπ s wü H é \ ˝À Ä |ü ≥ º D ,
q>∑s¡düuÛÑT´\‘√ yêsY¶ ø£$T{°\qT @sêŒ≥T
#˚j÷· *. nH˚ø£ eTTì‡bÕ*{°\˝À, eTTì‡|ü˝Ÿ
ø±s=Œπswüq˝¢ À yês¡Tø¶ $£ T{°\qT @sêŒ≥T #˚jT· ≥+
»s¡>˝∑ <Ò Tä . yês¡Tø¶ $£ T{°\ @sêŒ≥Te\¢ ‘·eT
n~Ûø±sê\T ‘·>T∑ ‘Z êj·TH˚ nH˚ n_ÛÁbÕj·T+
øöì‡\s¡˝¢ À ñ+~. kÕúìø£ bÕ\q˝À Á|ü»\qT
uÛ≤>∑kÕ«eTT´\qT #˚jT· &É+ ø√dü+ Á>±eTdüu\ÑÛ qT,
yês¡T¶ ø£$T{°\qT ã˝Àù|‘·+ #˚j÷· *.
]»πs«wüqT¢ :
düe÷»+˝Àì yÓqø£ã&çq esêZ\ Á|ü»\
ø√dü+ 73, 74 esêC≤´+>∑dües¡D<ë«sê
]»πs«wüqT¢ ø£*Œ+#·≥+ »]–+~. eTq<˚X¯
»HêuÛ≤˝À düTe÷s¡T 50% eT+~ eTVæ≤fi¯\T
ñHêïs¡T. Ms¡T eTq kÕe÷õø£, Ä]úø£ e´edü˝ú À
Á|üeTTK bÕÁ‘·qT b˛wædTü HÔ êïs¡T. á n+XÊ\qT
<ä wæº˝À ñ+#·Tø=ì eTVæ≤fi≤ kÕ~Ûø±s¡‘·qT
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023
Ä•+∫ nìï kÕúìø£ Á|üuTÑÛ ‘ê«\˝À 1/3 e+‘·T
kÕúHê\qT eTVæ≤fi¯\≈£î øπ {≤sTT+#·&+É »]–+~.
Á>±MTD, |ü≥ºD, q>∑s¡, kÕúìø£ dü+düú˝À¢
kÕe÷õø£+>± yÓqTø£ã&çq ‘·s>¡ ‘∑ T· ˝…q’ md”‡,
md”,º ;d”\≈£î yê] »HêuÛ≤ ÁbÕ‹|ü~ø£q yê]øÏ
nìï kÕúìø£ dü+dü˝ú À¢ ]»πs«wüqT¢ ø£*Œ+#ês¡T.
kÕúìø£Á|üuTÑÛ ‘ê«\$<ÛTä \T:
73, 74 e sêC≤´+>∑ dües¡D <ë«sê kÕúìø£
Á|uü TÑÛ ‘ê«\ n~Ûø±sê\qT, $<ÛTä \qT $e]+#·&+É
»]–+~. sêC≤´+>∑+˝À 11 e ôw&É÷´˝ŸqT
#˚]Ã|ü+#êj·Tr sê»dü+dü\ú ≈£î 29 n~Ûø±sê\T
n|ü Œ –+#ê\ì dü ÷ ∫+#· & É + »]–+~.
Ç+<ä T ˝À Á|ü < Û ë q+>± ù|s=ÿq<ä – q$
e´ekÕj·T+, |üXó¯ dü+es¡ø∆ ,£ eT‘·´|ü]ÁX¯eT, ∫qï
˙{ÏbÕs¡T<ä\, Á‘ê>∑T ˙s¡T, <ë]Á<ä´ ìs¡÷à\q,
s√&ÉT,¢ e÷¬sÿ{Ÿ e+{Ï n+XÊ\T ñHêïsTT. 74
e sêC≤´+>∑ dües¡D <ë«sê sêC≤´+>∑+˝À
12 e ôw&É ÷ ´˝Ÿ q T #˚ ] à n+<ä T ˝À
eTTìdæ b Õ*{° \ ≈£ î 18 n~Û ø ±sê\qT
n|üŒ–+#·&+É »]–+~. Ç+<äT˝À Á|üeTTK+>±
ù|s=ÿq<ä–q$ |ü≥Dº Á|üD≤[ø£\T, uÛeÑ Hê\T,
kÕe÷õø£, Ä]úø£ Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø\£ Œq, >∑ Vü≤,
bÕ]ÁXÊ$Tø£, yê´bÕs¡ nedüsê\≈£î ˙{Ï
düs|¡ süò ê, Á|üC≤s√>∑´+, bÕ]X¯ó<ä´∆ +yÓTT<ä\>∑Tq$.
ø±˙ H˚&TÉ kÕúìø£ dü+dü\ú ≈£î ì<ÛTä \ ˝Òì $<ÛTä \T
n|üŒ–+#ês¡H˚ $eTs¡Ù ñ+~.
<äTs¡<ä wüeº XÊ‘·TÔ áHê&ÉT #ê˝≤ kÕúìø£
dü+düú\T Á|ü»\≈£î nedüs¡yÓTÆq ùde\qT
n+~+#· & É + ˝À nH˚ ø £ ø£ c Õº \ qT
m<äTs=ÿ+≥THêïsTT. Ç+<äT≈£î Á|ü<ëÛ q ø±s¡D+
Ä]úø£ düeTdü´\T, Ä]úø£ eqs¡T\ ø=s¡‘· ø±s¡D+>±
kÕúìø£ dü+dü\ú T Á‘ê>∑T˙{Ï düeTdü´, eTTs¡T>∑T
˙{Ï düeTdü´, es¡<ä ˙{Ï düeTdü´, <√eT\
ìyês¡D, Á{≤|òøæ ˘ düeTdü´, s√&é ìsêàD+ e+{Ï
düeTdü´\T |ü]wüÿ]+#·&É+˝À $|òü\eTe⁄
‘·THêïsTT. sêÁwüº Á|üuTÑÛ ‘ê«\T düs¬ q’ düeTj·T+˝À
kÕúìø£ dü+dü\ú ≈£î nedüsêqT>∑TD+>± Á>±+≥¢qT
$&ÉT<ä\ #˚jT· &É+ ˝Ò<Tä .
‘Ó\+>±D sêÁwü+º ˝À kÕúìø£ dü+dü\ú T:
‘Ó\+>±D sêÁwü+º 2014 ˝À Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ
qT+∫ $uÛÑõ+#·ã&ç q÷‘·q sêÁwüº+>±
Ä$s¡“$¤ +∫+~. ‘Ó\+>±D sêÁwü+º ˝À 12,769
Á>±eT |ü+#êj·Tr\T, 540eT+&É\|ü]wü‘T· \Ô T,
32 õ˝≤¢ |ü]wü‘\Y HêïsTT. |ü≥Dº ≤\˝À 129
eTTìdæbÕ*{°\T, 13 eTTì‡|ü˝Ÿ ø±s=ŒπswüH\é T
ñHêïsTT. |ü + #êj· T rsêCŸ e´edü ú q T
Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É ø√dü+ n‘·T´‘·eÔ T Á|ü<sä Ù¡ q
ø£qã]∫q Á>±eT |ü+#êj·Tr\≈£î ‘Ó\+>±D
sêÁwüÁº |üuTÑÛ ‘·«+ Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ ªªñ‘·eÔ T Á>±eT
|ü+#êsTTrμμ\ nyês¡T¶\qT n+~k˛Ô+~.
2021-22 dü+e‘·‡sêìøÏ sêÁwü+º ˝Àì 47
Á>±eT |ü+#êj·Tr\≈£î sêÁwükº ÕúsTT ñ‘·eÔ T Á>±eT
|ü+#êj·Tr nyês¡T\¶ qT Á|üø{£ +Ï #·&+É »]–+~.
øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ ≈£L&Ü <˚X+¯ ˝À n‘·T´‘·eÔ T+>±
|üì#˚dqæ |ü+#êj·Tr\qT m+|æø£ #˚dæ C≤rj·T
nyês¡T\¶ T n+<äCkÒ ˛Ô+~. øπ +Á<ä Á|uü TÑÛ ‘·«+ 2023
dü+e‘·‡sêìøÏ >±qT <˚X+¯ ˝Àì nìï sêÁcÕº\≈£î
ø£*|æ yÓTT‘·Ô+ 46 C≤rj·T nyês¡T¶\T
Á|üø{£ +Ï ∫+~. >∑eTHês¡yΩ TÓ qÆ n+X¯+ @$T≥+fÒ
á 46 nyês¡T˝¶ À¢ ‘Ó\+>±D sêÁwü+º 13
nyês¡T\¶ T <äøÿÏ +#·T≈£î+~. yÓTT‘·+Ô 9 øπ ≥–Ø˝À¢
øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ nyês¡T\¶ T Á|üø{£ +Ï #·>±, 4
$uÛ≤>±˝À¢ ‘Ó\+>±D sêÁcÕºì<˚ yÓTT<ä{Ï kÕúq+.
eTT–+|ü⁄:
kÕú ì ø£ dü + dü ú \ T Á|ü C ≤kÕ«e÷´ìøÏ
|ü≥Tºø=eTà\T. dü«j·T+bÕ\q, kÕúìø£ dü+dü\ú T
˝Ò≈£î+&Ü ì»yÓTÆq Á|üC≤kÕ«eT´+ eTqT>∑&É
kÕ–+#· ˝Òe⁄. πøåÁ‘·kÕúsTT Á|üC≤kÕ«eT´+
˝Ò≈£î+&Ü sêÁwüºkÕúsTT˝À, C≤rj·T kÕúsTT˝À
Á|üC≤kÕ«eT´+ eTqC≤\<äT. yÓ’$<Ûä´+ ø£*–q
kÕúìø£ düeTdü´\ |ü]cÕÿs¡+ kÕúìø£ dü+dü\ú ‘√H˚
kÕ<Ûä´+. Á|üC≤kÕ«eT´+ nH˚ kÂ<ÛëìøÏ kÕúìø£
Á|ü u Û Ñ T ‘ê«\T |ü ⁄ Hê<ä T \T. Á|ü » \
ì‘ê´edüsê\qT rs¡Ã>∑\ kÕeTs¡ú´+ kÕúìø£
dü+dü\ú ≈£î ñ+&Ü*. n|ü⁄Œ&˚ Á|üC≤ s¡+»ø£yTÓ qÆ
bÕ\q kÕ<Ûä´+. n<˚ düT|ü]bÕ\q. 
54
 MT≈£î ‘Ó\TkÕ ?
&çõ≥˝Ÿ e´øÏÔ>∑‘· düe÷#ês¡ |ü]s¡ø£åD #·≥º+ 2023
e´≈£îÔ\T ‘·eT e´øÏÔ>∑‘· düe÷#êsêìï s¡øÏå+#·T≈£îH˚ Vü≤≈£îÿ\T _. Á|üjÓ÷»q |ü]$T‹ dü÷Á‘·+ (düe÷#ês¡ j·T»e÷ì ˝Ò<ë
ø£*Œdü÷ÔH˚ yês¡T #·≥ºã<ä∆yÓTÆq Á|üjÓ÷»Hê\T n+<äCÒùd dü+<äs¡“+˝À &˚{≤ Á|æì‡bÕ˝Ÿ qT+&ç düeTà‹ bı+<˚ düeTj·T+˝À ù|s=ÿqï
yê] e´øÏÔ>∑‘· düe÷#êsêìï dü+ã+~Û‘· n~Ûø±s¡T\T Ä Á|üÁøÏj·T\ Á|üj÷Ó »q+ ø√dü+ e÷Á‘·yT˚ e´øÏ>Ô ‘∑ · düe÷#êsêìï ˝Ò<ë &˚{≤qT
es¡≈£î e÷Á‘·y˚T Ä düe÷#êsêìï $ìjÓ÷–+#·T≈£îH˚ n~Ûø±sêìï ñ|üj÷Ó –+#·&+É )
Vü≤≈£îÿqT á #·≥º+ n+~düTÔ+~. dæ. düe÷#ês¡ ø£ìw”ºø£s¡D dü÷Á‘·+ (ù|s=ÿqï Á|üjÓ÷»q+
1. #·≥+º øÏ+~ yê{Ïì n+~+#·&+É <ë«sê &çõ≥˝Ÿ e´øÏ>Ô ‘∑ · ø√dü+ nedüsy¡ TÓ qÆ +‘· y˚Ts¡≈î£ e÷Á‘·yT˚ e´øÏ>Ô ‘∑ · düe÷#êsêìï
&˚{≤qT (n+fÒ ˇø£ e´øÏÔì >∑T]Ô+#˚ &˚{≤ ˝Ò<ë düe÷#êsêìï) ùdø£]+#·&+É );
s¡ødåÏ Tü +Ô ~: &ç. düe÷#ês¡ K∫Ñ·‘«· dü÷Á‘·+ (düe÷#ês¡+ düs¬ q’ <äì, ‘êC≤>±
m. &˚{≤ ÁbÕôddæ+>¥ n+fÒ, ùdø£]+∫q ˝Ò<ë ì\«#˚dæq e´øÏÔ>∑‘· qMø£]+∫q<äì ìsê∆]+#·&É+)
düe÷#êsêìï @<Ó’Hê Á|ü‘˚´ø£ ø±s¡´Áø£eT+ ø√dü+ $ìjÓ÷–+#˚ Ç. ì\« |ü]$T‹ dü÷Á‘·+ (ì]›wüº Á|üjÓ÷»q+ ø√dü+
n~Ûø±s¡T\T ˝Ò<ë $X¯«dü˙j·T esêZ\T (&˚{≤ |òæ&É÷´wæj·TØdt) n+fÒ nedüsy¡ TÓ qÆ +‘· es¡≈î£ e÷Á‘·yT˚ düe÷#êsêìï ì\« #˚jT· &É+)
&˚{≤qT ÁbÕôddt #˚ùd e´≈£î\Ô T, ø£+ô|˙\T, Á|üuTÑÛ ‘·« dü+dü\ú u≤<Û´ä ‘·\T m|òt düùV≤‘·Tø£yÓTÆq uÛÑÁ<ä‘·, s¡ø£åD #·s¡´\ dü÷Á‘·+
_. &˚{≤ Á|æì‡bÕ˝Ÿ (j·T»e÷ì n+fÒ, &˚{≤≈£î
dü+ã+~Û+∫q e´øÏÔ) Vü≤≈£îÿ\T, $<ÛäT\T
dæ. Vü≤≈£îÿ\T, $<ÛäT\T , u≤<Ûä´‘·\ ñ\¢+|òüTq\≈£î
Ä]úø£ »]e÷Hê\T.
#·≥º+ á øÏ+~ \øå±´\qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ≈£L&Ü
Á|üjT· ‹ïdüT+Ô ~:
m. $X¯«dü˙j·T esêZ\yês¡T (|òæ&É÷´wæj·TØdt)
düe÷#ês¡ $X‚¢wüD (&˚{≤qT ÁbÕôddt) #˚ùd
$<Ûëq+˝À nedüsy¡ TÓ qÆ e÷s¡TŒqT ìsê∆]dü÷Ô ø£˙dü
n+‘·sêj·T+‘√ &˚{≤ s¡øDå£ #·{≤ºìï Á|üyX˚ ô¯ |≥º&+É
_. áCŸ Ä|òt *$+>¥, áCŸ Ä|òt &É÷sTT+>¥ _õHÓdìt
yÓTs¡T>∑T|üs#¡ &· +É
dæ. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì &çõ≥˝Ÿ Ä]úø£ e´edüúqT,
<ëì Ä$wü ÿ s¡ D |ü s ê´es¡ D e´edü ú q T
ÁbÕs¡+_Û+#·&+É
2. øÏ+<ä ù|s=ÿqï @&ÉT dü÷Á‘ê\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç
á #·{≤ºìï s¡÷bı+~+#ês¡T.
m. e´øÏÔ>∑‘· düe÷#êsêìï bÕs¡<äs¡Ùø£+>±
#·≥ºã<ä∆yÓTÆq Ø‹˝À $ìjÓ÷>∑+ô|’ düeTà‹

jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023 55


õ. »yêãT<ëØ dü÷Á‘·+ (düe÷#ês¡+ $ìjÓ÷>∑+˝À ñ\¢+|òüTq\T,
#·≥º+˝Àì ìã+<Ûäq\ n‹Áø£eTD ìsê∆s¡D, ñ\¢+|òüTq\≈£î
»]e÷Hê\ $~Û+|ü⁄).
3. á #·≥º+˝À ø=ìï Ç‘·s¡ $q÷‘·ï \ø£åD≤\T ñHêïsTT
#·≥+º dü+øÏ|å yÔü TÓ qÆ ~, düsfi¡ y¯ TÓ qÆ ~, n+fÒ, düT\Te⁄>±qT n+<äTu≤≥T˝À ñ
+&˚<˚ >±ø£ ùV≤‘·Tã<äy∆ TÓ qÆ ~, yÓ+≥H˚ #·s´¡ rdüTø√yê<ëìøÏ M\T ø£*Œ+#˚~-
m. kÕ<Ûës¡D uÛ≤wüqT ñ|üjÓ÷–+#ês¡T.
_. nsêúìï düŒwüº+ #˚ùd <ä cÕº+‘ê\T ñHêïsTT ;
dæ. ìã+<Ûäq\T ˝Ò<ë wüs¡‘·T\T @M˝Òe⁄ (ªªn~ n˝≤ nsTT‘˚H˚, Ç~
Ç˝≤ ñ+fÒH˚ e+{Ï wüs¡‘·T\T ˝Òe⁄) ;
&ç. Á|ü‹≈£L\yÓTqÆ nq«j·÷\T (Áø±dt ]|òs¬ü ì‡+>¥‡) #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe>±
ñHêïsTT.
4. ªn‘·&ÉTμ nH˚ |ü<ëìøÏ ã<äT\T>± ªÄyÓTμ nH˚ |ü<ëìï
ñ|üj÷Ó –+#·&+É <ë«sê, yÓTT<ä{kÏ Õ]>± bÕs¡y¢ TÓ +≥Ø #·{≤º\
s¡÷|üø\£ Œq˝À eTVæ≤fi¯\≈£î >∑T]Ô+|ü⁄ \_Û+∫+~.
5. e´≈£îÔ\≈£î #·≥º+ øÏ+~ Vü≤≈£îÿ\qT ø£*ŒdüTÔ+~
m. |ü]o*+∫q ˝Ò<ë düe]+∫q e´øÏ>Ô ‘∑ · düe÷#êsêìï n+<äT≈£îH˚
Vü≤≈£îÿ
_. düe÷#êsêìï dü]~<ä›&É+ ˝Ò<ë ‘=\–+#˚ Vü≤≈£îÿ
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023
dæ. |òæsê´<äT\qT |ü]wüÿ]+#˚ Vü≤≈£îÿ
&ç. eT ‘·T\T ˝Ò<ë nX¯≈î£ \Ô Vü≤≈£îÿ\ $ìjÓ÷>±ìøÏ
eTs√ e´øÏÔì ìj·T$T+#˚ Vü≤≈£îÿ.
n‘·ì/ÄyÓT Vü≤≈£îÿ\qT neT\T #˚jT· &É+ ø√dü+,
Á|üu≤Û $‘·yTÓ qÆ düe÷#ês¡ j·T»e÷ì ‘=*
dü+<äs“¡ +¤ ˝À düd+ü ã+~Û‘· düe÷#ês¡ n~Ûø±]ì
(&˚{≤ |ò&æ ÷É ´wæjT· Øì) dü+Á|ü~+#·e#·TÃ. <ë+‘√
n‘·qT/ÄyÓT dü+‘· |æÔ #Ó+<äøb£ ˛‘˚, n‘·qT/ÄyÓT
düe÷#ês¡ |ü]s¡øDå£ eT+&É*˝À m˝≤+{Ï Çã“+~
˝Ò≈î£ +&Ü X‚«#·Ã>¤ ± dü+ã+~Û‘·
n~Ûø±]j·÷~Ûø±]ô|’ |òsæ ê´<äT #˚jT· e#·TÃ.
6. $X¯«dü˙j·T düe÷#ês¡ qyÓ÷<äT $wüj·T+˝À
n~Ûø±]ô|’ #·≥+º á øÏ+~ u≤<Û´ä ‘·\qT yÓ÷|æ+~
m. e´øÏÔ>∑‘· düe÷#ês¡ #Ísê´ìï ìs√~Û+#·&ÜìøÏ
‘·–q uÛÑÁ<ä‘ê #·s¡´\qT rdüTø√e&É+
_. e´øÏÔ>∑‘· düe÷#ês¡ ñ\¢+|òüTq\qT >∑T]+∫
Á|üuÛ≤$‘· düe÷#ês¡ j·T»e÷ìøÏ, düe÷#ês¡
|ü]s¡ø£åD eT+&É*øÏ ‘Ó*j·TCÒj·T&É+ ;
dæ. ìπs›•‘· Á|üjÓ÷»q+ ø√dü+ $ìjÓ÷–+#·T≈£îqï e´øÏÔ>∑‘·
düe÷#êsêìï Ä ‘·sê«‘· nedüs¡+ ˝Ò≈£î+fÒ ‘=\–+#·&É+ ;
&ç. düeTà‹ ñ|üd+ü Vü≤s¡D nq+‘·s+¡ e´øÏ>Ô ‘∑ · düe÷#êsêìï &˚{≤qT
‘=\–+#·&+É
Ç. |òsæ ê´<äT\ |ü]cÕÿs¡ e´edüqú T @sêŒ≥T #˚dæ düe÷#ês¡ j·T»e÷ì
qT+&ç e#˚à Á|üXï¯ \ô|’ ≈£î Á|ü‹düŒ+~+#·&ÜìøÏ ˇø£ n~Ûø±] ìj·÷eTø£+
m|òt. düe÷#ês¡ |ü]o\≈£î\qT (&˚{≤ Ä&ç≥sYqT) ìj·T$T+#·&É+,
n~Ûø£ kÕúsTT˝À düe÷#ês¡ s¡ø£åDqT ìsê∆]+#·&ÜìøÏ Äes¡Ôq &˚{≤
s¡ø£åD Á|üuÛ≤e n+#·Hê\qT ìs¡«Væ≤+#·&É+ e+{Ï eTTK´yÓTÆq
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î düe÷#ês¡ ìs¡«Vü≤D n~Ûø±s¡T\T>± >∑T]Ô+|ü⁄ bı+~q
yê]øÏ ø=ìï n<äq|ü⁄ u≤<Ûä´‘·\qT n|üŒ–+#·&É+ .
7. á #·≥º+. |æ\¢\ e´øÏÔ>∑‘· düe÷#êsêìï ≈£L&Ü |ü]s¡øÏådüTÔ+~
m. |æ \¢\ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ düeTà‹‘√ e÷Á‘·y˚T e´øÏÔ>∑‘· düe÷#ês¡+˝À
‘·–q e÷s¡TŒ#˚sT¡ Œ\qT #˚jT· &ÜìøÏ $X¯«dü˙j·T düe÷#ês¡ n~Ûø±]ì
#·≥+º nqTeT‹düT+Ô ~.
_. |æ\¢\ ÁX‚j·TdüT‡≈£î Vü‰ì ø£*–+#˚ ˝Ò<ë yê] Á{≤øÏ+>¥, Á|ües¡ÔHê
|üs¡´y˚ø£åD ˝Ò<ë \ø£å´ Á|üø£≥q\‘√ ≈£L&çq e÷s¡TŒ#˚s¡TŒ\qT #·≥º+
nqTeT‹+#·<äT. 
eT÷\+: |” ◊; 56
‘Ó\+>±q+
ªH˚ø˘HêyéT|üPsY #Ós¡Te⁄μ |ü⁄qs¡T<ä∆s¡D
˙πs JeHê<Ûës¡+. n+<äT≈£î Äj·÷ Á>±e÷\˝À e⁄+&˚ #Ós¡Te⁄˝Ò Ä<Ós¡Te⁄ nì #Ó|üŒe#·TÃ. #Ós¡Te⁄\ dü+s¡ø£åD ø√dü+ ‘Ó\+>±D sêÁwüº
Á|üuÛÑT‘·«+ #˚düTÔqï ø£ wæøÏ C≤rj·T kÕúsTT˝À >∑T]Ô+|ü⁄ <äøÏÿ+~. s¡+>±¬s&ç¶ õ˝≤¢ eTDÏø=+&É eTTì‡bÕ*{° |ü]~Û˝Àì ªH˚ø˘HêyéT|üPsY #Ós¡Te⁄μ
|ü⁄qs¡TJ®e+ <˚XÊìπø Ä<äs¡Ù+>± ì*∫+~. n+‘˚ø±<äT ˙‹ ÄjÓ÷>¥ Á|üX¯+dü\qT ≈£L&Ü n+<äT≈£îqï~.
<˚X¯yê´|üÔ+>± Äj·÷ sêÁcÕº˝À¢ neT\e⁄‘·Tqï ˙{Ï ìs¡«Vü≤D |ü<ä∆‘·T\qT, $<ÛëHê\qT |ü]o*+∫q ˙‹ ÄjÓ÷>¥.. ñ‘·ÔeT $<ÛëHê\qT
m+|æø£ #˚dæ yê{Ïì ªu…dtº ÁbÕø°ºôddt ÇHé yê≥sY y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ 3.0μ ù|s¡T‘√ ˇø£ ìy˚~ø£qT $&ÉT<ä\ #˚dæ+~. ‘Ó\+>±D sêÁwüº+, s¡+>±¬s&ç¶
õ˝≤¢ eTDÏø=+&É eTTì‡bÕ*{° |ü]~Û˝Àì ªH˚ø˘HêyéT|üPsY #Ós¡Te⁄μ |ü⁄qs¡TJ®yêìï Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq~>± >∑T]Ô+∫, ø=ìj·÷&ç+~. ôV’≤<äsêu≤<é
düMT|ü+˝Àì ◊<äT Á>±e÷˝À¢ neT\T #˚dqæ yê≥sYôw&é |ü<øä∏ +£ ‘√ n<äT“¤‘· |ò*ü ‘ê\T e#êÃj·Tì Á|üX+¯ dæd÷ü Ô Ç‘·s¡ sêÁcÕº\T M{Ïì Ä<äsÙ¡ +>±
rdüTø√yê\ì dü÷∫+∫+~.
Á|üuÛÑT‘·« |ü≥Tº<ä\≈£î .. kÕúìø£ m˙®y√\ ø£ wæ, Á>±eTdüTÔ\ düVü≤ø±s¡+ ‘√&Éj·÷´sTT.
H˚ø˘HêyéT|üPsY #Ós¡Te⁄ |ü⁄qs¡T<ä∆s¡DqT #˚|ü{≤º\ì JôV≤#Ym+d” 2016˝À |üqT\qT ÁbÕs¡+_Û+∫+~. n+‘·≈£î eTT+<äT 25 mø£sê\
$d”Ôs¡í+˝À ñqï á #Ós¡Te⁄ ø±\Twü´ ø±kÕs¡+>± e÷]+~. >∑TÁs¡|ü⁄ &Óø£ÿ‘√ ì+&çb˛sTT+~. kÕúì≈£î\T, ø£+ô|˙\T, bÂÁ©º\ e´sêú\‘√ #Ós¡Te⁄
<äTs¡Z+<Ûëìï yÓ<ä»\T¢‘·÷ e⁄+&˚~. BìïÇ˝≤ e~˝Òj·T≈£î+&Ü |ü⁄qs¡T<ä∆]+#ê\ì, dü«#·Ã¤yÓTÆq Jyêes¡D e´edüú>± e÷sêÃ\ì Á|üuÛÑT‘·«+
dü+ø£*Œ+∫+~. Á|üuTÑÛ ‘·« ‘·\+|ü⁄qT n+~|ü⁄#T· Ã≈£îqïdü«#·Ã+<ä dü+düú ª<Ûä eHé¸ Äs¡HZ C’Ó wÒ Hü μé ‘·q e+‘·T düV≤ü ø±sêìï n+<äCkÒ ÕÔqì eTT+<äTø=∫Ã+~.
#Ós¡Te⁄ s¡÷|ü⁄πsK\qT e÷s¡Ã&É+‘√bÕ≥T nø£ÿ&ç kÕúì≈£î\≈£î ne>±Vü≤q ø£*Œ+#˚ u≤<Ûä´‘·qT ≈£L&Ü ‘êH˚ rdüT≈£îqï~.
#ÓsT¡ e⁄ |ü⁄qs¡T<äs∆ D¡ ˝À uÛ≤>∑+>± eTT+<äT>± #ÓsT¡ e⁄ ø£≥qº T |ü{wÏ +˜ü #˚dæ n+<äT˝À ù|s¡T≈£îb˛sTTq >∑TÁs¡|⁄ü &Óøÿ£ qT bò˛{¢ +Ï >¥ u…ø’ ‡˘ kÕj·T+‘√
‘=\–+#ês¡T. #ÓsT¡ e⁄ #·T≥Tº Vü‰ìø±s¡ø£ s¡kÕj·THê\qT ‘=\–+#˚ ô|{’ À¬s$T&çjT˚ wüHé (Äj·TTπs«<ä) yÓTTø£ÿ\T Hê{≤s¡T. #ÓsT¡ e⁄˝ÀøÏ e∫à #˚sπ
˙{Ïì X¯ó~∆ #˚ùd+<äT≈£î md”º|”|”\qT ì]à+#ês¡T. #Ós¡Te⁄ #·T≥÷º ñqï ìyêdü ÁbÕ+‘ê˝À¢ì Á|ü»\≈£î ne>±Vü≤q dü<ädüT‡\T ìs¡«Væ≤+#ês¡T.
ø±\Twü´ ìj·T+Á‘·D eT+&É* n~Ûø±s¡T\T Á|ü‹ HÓ˝≤ #Ós¡Te⁄˝Àì ˙{Ï qeT÷Hê\qT ùdø£]+∫, yê{Ï HêD´‘·qT |üØøÏådü÷Ô e#êÃs¡T. #Ós¡Te⁄
#·T≥÷º yÓTTø£ÿ\T Hê{Ï |ü#·Ã<äq+ ì+bÕs¡T. yê{ÏøÏ ø±yê*‡q ms¡Te⁄qT #Ós¡Te⁄˝À qT+∫ yÓ*øÏrdæq e´sêú\ qT+#˚ ‘·j·÷s¡T #˚XÊs¡T.
Ç|üŒ{Ïø° #Ó≥¢ Ä≈£î\T, Ç‘·s¡ e´sêú\ qT+∫ ø£+b˛dtº ms¡Te⁄ ‘·j·÷s¡T #˚düTÔHêïs¡T. dü+<äs¡Ù≈£î\ ø√dü+ #Ós¡Te⁄ <ä>∑Zs¡ Á|ü‘˚´ø£+>± >±¬s¶Hé qT
≈£L&Ü @sêŒ≥T #˚XÊs¡T.
#Ós¡Te⁄ nedüsê\≈£î ø±yê*‡q $<äT´‘·TÔqT k˛˝≤sY bÕ´qfi¯¢ <ë«sê ñ‘·Œ‹Ô #˚düTÔHêïs¡T. yêøÏ+>¥, C≤–+>¥, jÓ÷>± ÁbÕø°ºdt‘√bÕ≥T
≈£î≥T+ã+‘√ düVü‰ e∫à ùd<ärs¡&ÜìøÏ #Ós¡Te⁄ y˚~¬ø’+~. yê≥sY bòÂ+fÒqT¢, uÀ{Ï+>¥, s¡+>∑Ts¡+>∑T\ |üP\ yÓTTø£ÿ\T, #Ó≥T¢, >±¬s¶qT¢ Á|ü‘˚´ø£
Äø£s¸¡ D>± e÷sêsTT. HÓøH˘ êyéT|üPsY #ÓsT¡ e⁄ ˙{Ïì X¯ó~∆ #˚jT· &É+˝À uÛ≤>∑+>± ªbò˛{¢ +Ï >¥ Á{°fà… +{Ÿ yÓ{Ÿ˝≤´+&éμ nH˚ |ü<‹∆ä ì $ìjÓ÷–+#ês¡T.
yÓ<Tä s¡T ø£Ás¡\‘√ ˇø£ bÕ¢{ŸbÕò + @sêŒ≥T #˚dæ <ëìô|’ <∏sä √àø√˝Ÿ bıs¡ y˚XÊs¡T. <ëì eT<Û´ä ˝À >∑T+‘·\T #˚dæ eT{Ï,º Ç‘·s¡ b˛wüø±\qT ì+bÕs¡T.
ô|q’ eTs√ bıs¡ yÓ<Tä s¡T ø£Ás¡\qT @sêŒ≥T #˚dæ eT<Û´ä ˝À ñqï >∑T+‘·˝À¢ ˙{Ï˝Àì s¡kÕj·THê\qT |”*à X¯óÁuÛ+Ñ #˚jT· >∑*>π yÓTTø£ÿ\qT ô|+#ês¡T.
á @sêŒ≥+‘ê #ÓsT¡ e⁄˝À ‘˚*j·÷&ÉT‘·÷ ñ+≥T+~. ˙fi¯˝¢ Àì Vü‰ìø±s¡ø£ |ü<ësêú\qT yÓTTø£ÿ\T |”\Ã&É+‘√bÕ≥T ˙{Ï˝À Äøχ»Hé kÕúsTT\qT
ô|+#·T‘êsTT. düTe÷s¡T 3y˚\ #·<äs¡|ü⁄ n&ÉT>∑T\ bò˛¢{Ï+>¥ Á{°f…à+{Ÿ yÓ{Ÿ˝≤´+&éqT #Ós¡Te⁄˝À @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. Ç~ Ç+&çj·÷ ãTø˘ Ä|òt
]ø±s¡T¶˝À¢øÏ møÏÿ+~.
• ˙{Ï \uÛÑ´‘· 50-60 XÊ‘·+ ô|]–+~.
• uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\T 3 MT≥s¡¢ y˚Ts¡ ô|’øÏ e#êÃsTT.
• <ë<ë|ü⁄ 2y˚\ ≈£î≥T+u≤\≈£î \_∆ ø£*–+~.
• ø£\«s¡Tº\T, #Óø˘&Ü´yéT\T, #Ós¡Te⁄\T, ø±\«\ |ü⁄qs¡T<ä∆s¡D e+{Ï #·s¡´\‘√ 50y˚\ ≈£L´_ø˘ MT≥s¡¢ y˚Ts¡ n<äq+>± ˙{Ïì ì\« #˚ùd
ìsêàD≤\T n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ e#êÃsTT.
• düTe÷s¡T 60y˚\ ≈£L´_ø˘ MT≥s¡¢ es¡¸|ü⁄ ˙{Ïì e´ekÕj·÷ìøÏ $ìjÓ÷–+#·>∑*>±s¡T.
• á #·s¡´\ |òü*‘·+>± ñ‘·Œ‹Ô ô|]–, ¬s’‘·T\ Ä<ëj·T+ mø£sê≈£î s¡÷.8100 ô|]–+<äì ˙‹ ÄjÓ÷>¥ ù|s=ÿqï~. 
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023 57
 düuŸø± kÕ<∏é
düuŸø± $ø±dt
düuŸø± $XÊ«dt
|ü⁄düÔø±$wüÿs¡D

>ös¡e Á|ü<ëÛ q eT+Á‹ l qπs+Á<äy÷Ó B pHé 2020 qT+&ç y˚T 2021 es¡≈î£ $$<Ûä dü+<äsꓤ\˝À
<˚X¯ Á|ü»\qT<˚›•+∫ #˚dæq Á|üdü+>±\ dü+ø£\q+ ` ªªdüuŸø± kÕ<∏é düuŸø± $ø±dt düuŸø± $XÊ«dtμμ
|ü⁄düÔø±ìï uÛÀbÕ˝Ÿ˝À 26 Ä>∑wüߺ 2023 q »]–q ø±s¡´Áø£eT+˝À eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ sêÅwüº eTTK´eT+Á‹
l •esêCŸ dæ+>¥ #ÍVü‰Hé, πø+Á<ä düe÷#ês¡, Á|ükÕs¡ eT]j·TT Áø°&É\T, j·TTe»q e´eVü‰sê\ XÊU≤
eT+Á‹ l nqTsê>¥ dæ+>¥ sƒê≈£LsY Ä$wüÿ]+#ês¡T. á |ü⁄düÔø±ìï πø+Á<ä düe÷#ês¡ Á|ükÕs¡ eT+Á‹‘·«
XÊK Ä<Ûä«s¡´+˝Àì Á|ü#·Ts¡D\ $uÛ≤>∑+ Á|ü#·T]+∫+~.
jÓ÷»q ôdô|º+ãsY, 2023 58