Rachunkowość

Prof. UEK dr hab. Konrad Stępień

Istota, metody, funkcje i zasady

rachunkowości
- wykład I
 Rachunkowość – rys historyczny

• Zalążki rachunkowości sięgają pierwszych cywilizacji Mezopotamii,

Egiptu, Środkowego Wschodu i Indii.

• Źródła historyczne pozwalają ustalić, że w starożytnym Egipcie za

rządów faraona Menasa ok. 3600 lat p.n.e. urzędnicy prowadzili
księgi prymitywnego gospodarstwa faraona.

• Ponadto na obszarach starożytnego Środkowego Wschodu

(Palestyna, Syria, Iran, Arabia Saudyjska) już w latach 3200-3100
p.n.e. prowadzono rachunki przy użyciu glinianych symboli
(figurek), które służyły do odwzorowania posiadanych przez
określone osoby składników majątku oraz ich wymiany z innymi
osobami. Te gliniane figurki były przekazywane z jednego miejsca
do drugiego jako potwierdzenie otrzymania należności.
• Korzenie rachunkowości sięgają starożytnych czasów, jednak jej właściwe początki
wiąże się z pojawieniem się na przełomie XIII-XV wieku w miastach
północnowłoskich tj. Wenecja, Genua czy Florencja systemu księgowości –
najstarszego działu rachunkowości – opierającego się na podwójnym zapisie
zdarzeń gospodarczych.

• Najstarszym dziełem, objaśniającym reguły prowadzenia ksiąg z wykorzystaniem

tzw. księgowości podwójnej, jest rękopis Benedetto Cotrugli z 1458 roku Della
Mercatora et del Mercante perfetto (O handlu i kupcu doskonałym), który ukazał
się drukiem dopiero w 1573 roku.

• Wcześniej natomiast, bo w 1494 roku w Wenecji, został wydany drukiem traktat

naukowy z zakresu księgowości napisany przez matematyka i zakonnika
franciszkanina Lukę Pacioli pt. Summa de Arithmetica, Geometria, Proportioni et
Proportionalita (Ogół wiadomości z zakresu arytmetyki, geometrii, stosunku i
proporcjonalności).

• Oba te dzieła zapoczątkowały pierwszą teorię księgowości, nazywaną teorią

personalistyczną. Przez następne stulecia aż do II połowy XIX wieku teoria ta
objaśniała istotę i zasady księgowości podwójnej oraz ułatwiała nauczanie tej
umiejętności praktycznej.
• Przez setki lat rachunkowość nie była poddawana żadnym
regulacjom prawnym na świecie, bazowała w zasadzie na
zwyczajach kupieckich.

• Jednakże z biegiem czasu, końcem XIX wieku, zagadnienia i reguły

rachunkowości zostały włączone do regulacji prawnych
poszczególnych krajów.

• Przesłanką tych działań była potrzeba zapewnienia ochrony

interesów wierzycieli i właścicieli przedsiębiorstw, głównie spółek,
na skutek potęgującego się rozdzielenia funkcji zarządczych i
właścicielskich w coraz większych korporacjach.

• Warto również zaznaczyć, że rachunkowość, będąc działalnością

praktyczną zajmującą się dostarczaniem informacji i mającą
wielowiekową historię, od przełomu XIX i XX wieku rozwija się jako
dyscyplina naukowa pod nazwą „rachunkowość”.
 Definicje rachunkowości

• Rachunkowość jest sztuką pomiaru, opisu i interpretowania działalności

gospodarczej [W. B. Meigs, R. F. Meigs]

• Rachunkowość jest systemem pomiaru i prezentacji wielkości ekonomicznych

występujących w działalności jednostki gospodarczej [K. Stępień]

• Rachunkowość jest uniwersalnym i elastycznym systemem informacyjno-

kontrolnym odzwierciedlającym przebieg i wyniki działalności jednostek
gospodarczych [B. Micherda, A. Jaklik]

• Rachunkowość jest to (...) uniwersalny, elastyczny, podmiotowy system

informacyjno-kontrolny, zdeterminowany metodą bilansową, która jest
nierozerwalnie z nim związaną metodą poznawczą, umożliwiającą tworzenie
liczbowego obrazu powstawania, podziału i przepływu wartości oraz
wynikających stąd rozrachunków między podmiotami gospodarczymi [Elżbieta
Burzym]

• Rachunkowość jest językiem biznesu [. P. Stickney, R. L. Well]

 Nadrzędne cele systemu rachunkowości:

• dostarczanie wiarygodnych informacji o działalności

jednostki gospodarczej dla potrzeb decyzyjnych i
rozliczeniowych

• rzetelny pomiar wyniku finansowego i wartości

zasobów ekonomicznych jednostki gospodarczej
 Metody rachunkowości

Metoda bilansowa

• oznacza rozumowanie polegające na podwójnym podejściu do pewnych

zjawisk, rozpatrywanie badanych zjawisk z dwóch różnych punktów
widzenia

/zasoby rozpatrywane z punktu widzenia rzeczowego - majątek i finansowego -

kapitały/

Metoda podmiotowa

• oznacza rozpatrywanie zjawisk gospodarczych z punktu widzenia

konkretnego podmiotu gospodarczego

/należności u sprzedającego, zobowiązania u kupującego/

 Metoda grupowania
• wiąże się z wyodrębnianiem w ramach przedmiotu rachunkowości
jednorodnych grup w oparciu o cechy wspólne elementów zbiorowości.

• opiera się zarówno na selekcji zjawisk, jak i ich logicznej klasyfikacji.

[Selekcja wyraża się w ustalaniu zjawisk podlegających bądź nie
podlegających ujęciu przez system rachunkowości. Logiczna klasyfikacja
zjawisk przejawia się w porządkowaniu i grupowaniu zjawisk objętych
obserwacją].

• Konsekwencją stosowania metody grupowania jest między innymi

ewidencjonowanie na odpowiednich kontach księgowych operacji
gospodarczych o zbliżonej treści ekonomicznej, a także odpowiednia
logiczna prezentacja zasobów i procesów w sprawozdaniu finansowym.
Rachunkowość,
jako system informacyjno-ewaluacyjny
odzwierciedlający przebieg i wyniki działalności
gospodarczej, charakteryzuje się cechami tj.:
• uniwersalność,
• elastyczność,
• kreatywność.
Uniwersalność
- oznacza, że rachunkowość może być stosowana w
różnych podmiotach gospodarczych bez względu na ich
wielkość i skalę działania (duże i małe jednostki), rodzaj
działalności (handel, produkcja, usługi, inne), cel
działalności (osiąganie lub nieosiąganie zysku), formę
prawną (jednoosobowa działalność osoby fizycznej, spółki
prawa handlowego czy spółki prawa cywilnego,
przedsiębiorstwa państwowe itp.).

Elastyczność
- wyraża się w dostarczaniu przez rachunkowość informacji
o różnym stopniu szczegółowości (informacje ogólne lub
szczegółowe) w zależności od potrzeb (tzw. elastyczność
przedmiotowa) lub w dostosowywaniu się do specyfiki
działalności każdej jednostki oraz zmian warunków tej
działalności (tzw. elastyczność podmiotowa).
Kreatywność rachunkowości

- wyraża się w znajdowaniu rozwiązań na pomiar, ujęcie i

prezentację tych innowacyjnych zdarzeń gospodarczych czy
wielkości ekonomicznych, które nie są uregulowane prawem
bilansowym. Wynikają one ze złożoności i zmienności
rzeczywistości gospodarczej, która wyprzedza uregulowania
określone przepisami prawa;

- to także zdolność rachunkowości do oddziaływania na obraz

jednostki gospodarczej prezentowany w sprawozdaniu
finansowym.
Wyraża się ona w możliwości wyboru – w ramach określonych
regulacjami prawnymi lub profesjonalnymi standardami –
sposobów pomiaru wielkości ekonomicznych oraz treści i formy
sprawozdań finansowych, jak również w tworzeniu dodatkowych
informacji dla wewnętrznych potrzeb zarządzania lub ujawnianych
na zewnątrz jednostki gospodarczej.
 Funkcje rachunkowości:

• funkcja informacyjna,
• funkcja ewaluacyjna,
• funkcja kontrolna,
• funkcja analityczna,
• funkcja stymulacyjna.
 Funkcja informacyjna

• polega na dostarczaniu odbiorcom wewnętrznym i

zewnętrznym dokładnych informacji o sytuacji majątkowej
i finansowej oraz wynikach działalności przedsiębiorstwa

Odbiorców wewnętrznych informacji stanowi zarząd

przedsiębiorstwa oraz organy menedżerskie niższych
szczebli.

Do odbiorców zewnętrznych informacji o przedsiębiorstwie

zaliczyć można: banki, wierzycieli, właścicieli
przedsiębiorstwa, potencjalnych inwestorów, organy
skarbowe itp.
 Funkcja ewaluacyjna

• przejawia się w dokonywaniu pomiaru

wartości (wycenie) transakcji gospodarczych
oraz zasobów przedsiębiorstwa, a w
szczególności w pomiarze wyniku
finansowego.
 Funkcja kontrolna

• polega na ochronie mienia i obejmuje:

- zabezpieczenie majątku przed przywłaszczeniem i zniszczeniem
(bierna ochrona),
- oddziaływanie na racjonalne wykorzystanie majątku i zapobieganie
marnotrawstwu (aktywna ochrona).

Ochrona mienia przed kradzieżą i zniszczeniem jest możliwa przez sprawdzone i

usankcjonowane przepisami prawnymi zasady emitowania, sprawdzania,
akceptowania i archiwowania dokumentów księgowych. Kontrola mienia poprzez
dokumentację i ewidencję jest weryfikowana przez inwentaryzację.

Aktywna strona kontrolnej funkcji rachunkowości wyraża się w jej współudziale w

ujawnianiu strat spowodowanych przestępczością, niedbalstwem i
niegospodarnością oraz w aktywnym uczestnictwie w zarządzaniu.
 Funkcja analityczna

• polega na interpretacji, przez dodatkowe czynności

obrachunkowe i analityczne, danych liczbowych
dostarczanych przez rachunkowość,

• pozwala dokonać oceny działalności jednostki gospodarczej

oraz efektywności wykorzystania zasobów. Jest ściśle
powiązana z funkcją kontrolną i informacyjną.
 Funkcja stymulacyjna

• polega na pobudzaniu podmiotów gospodarczych do

aktywnego działania,
• oznacza aktywny udział rachunkowości w racjonalizacji
gospodarowania tych podmiotów.

Rachunkowość działa stymulująco nie tylko poprzez

informacje dostarczane dla celów podejmowania decyzji na
różnych szczeblach zarządzania, ale także w sferze kontroli i
analizy działalności gospodarczej.

Stymulacyjna funkcja wiąże się z wszystkimi pozostałymi

funkcjami, jednakże najściślej - z funkcją informacyjną.
Struktura funkcjonalna rachunkowości

Od przełomu XVI i XVII wieku wyróżniano trzy

podstawowe elementy rachunkowości:

• księgowość,
• rachunek kosztów (kalkulację),
• sprawozdawczość finansową.
 Księgowość

• część rejestracyjna systemu rachunkowości,

określana w praktyce jako prowadzenie ksiąg
rachunkowych,

• dostarcza danych dla potrzeb procesów

obliczeniowych rachunku kosztów, jak i dla
sporządzania sprawozdań finansowych.
 Rachunek kosztów

• ogół działań zmierzających do odzwierciedlenia

procesu zaopatrzenia, produkcji i zbytu
zachodzących w przedsiębiorstwie.

Działania te odbywają się poprzez ujęcie,

zgrupowanie i interpretację w stosowanych
przekrojach kosztów własnych wytworzenia i zbytu
produktów pracy działalności przedsiębiorstwa,
mierzonych ilościowo i wartościowo za pewien
okres.
 Sprawozdawczość finansowa

• obejmuje sporządzanie obligatoryjnych sprawozdań

finansowych, w określonej formie i na określoną datę,
głównie dla potrzeb odbiorców zewnętrznych,

• wyraża raportowanie określonych aspektów

działalności danego podmiotu, przy zastosowaniu
konwencjonalnej formuły opisu i prezentacji danych
czerpanych z ewidencji księgowej i charakteryzujących
sytuację majątkową, finansową i wynikową tego
podmiotu.
 Struktura funkcjonalna rachunkowości współcześnie

Rachunkowość finansowa

• tworzy informacje o działalności w okresie przeszłym dla potrzeb

odbiorców zewnętrznych. Podstawowymi formami przepływu informacji
są sprawozdania finansowe. Podlega standaryzacji /jej funkcjonowanie
objęte jest pewnymi ogólnymi normami/. Służy celom rozliczeniowym.

Rachunkowość zarządcza (rachunkowość menedżerska)

• nastawiona na tworzenie informacji dla potrzeb wewnętrznych. Daje

podstawy do podejmowania decyzji w zakresie przyszłej działalności.
Wspomaga proces zarządzania.

Rachunkowość zarządcza w dużym zakresie korzysta z ustaleń

rachunkowości finansowej, tworząc z kolei dla niej bazę normatywną.
 Struktura funkcjonalna rachunkowości - schemat

Rachunkowość

Rachunkowość finansowa Rachunkowość zarządcza

Kalkulacja
Sprawozdawczość
Księgowość jednostkowego kosztu Planowanie Kontrola
finansowa
dla bilansu

Rachunek kosztów
 Nadrzędne zasady rachunkowości
- to powszechne normy czy wytyczne decydujące o
kształcie rachunkowości jako o szczególnym
systemie ewidencji.
Zostały ukształtowane historycznie. Wywodzą się ze
zwyczajów i praktyk kupieckich. Z czasem znalazły
odzwierciedlenie w przepisach prawa.
Przyjęto nazywać są również założeniami, postulatami,
konwencjami, bądź koncepcjami.
Nadrzędnym zasadom rachunkowości podporządkowane są
wszystkie pozostałe zasady rachunkowości (szczegółowe -
stanowiące o polityce rachunkowości, jak i organizacyjne).
 Nadrzędne zasady rachunkowości to m. in.:

• zasada prawdziwego i rzetelnego obrazu,

• zasada kontynuacji działania,
• zasada memoriałowa,
• zasada kasowa,
• zasada ciągłości,
• zasada współmierności,
• zasada ostrożności.
• Naczelna zasada rachunkowości, zwaną
fundamentalną, to zasada prawdziwego i
rzetelnego obrazu (ang. true and fair view).

Ustawa o rachunkowości (art. 4 ust.1) stwierdza,

że jednostki zobowiązane są stosować przyjęte
zasady (politykę) rachunkowości, rzetelnie i
jasno przedstawiając sytuację majątkową i
finansową oraz wynik finansowy.

• Rachunkowość powinna być prowadzona zgodnie

z przepisami, winna odzwierciedlać
rzeczywistość, być zrozumiała i godna zaufania.
 Zasada kontynuacji działania

• wprowadza domniemanie, że jednostka

gospodarcza będzie w dającej się przewidzieć
przyszłości (tzn. co najmniej w roku następnym)
kontynuowała swą działalność w niezmienionym
istotnie zakresie.

• Zakłada się więc, że jednostka gospodarcza nie

ma zamiaru ani nie stoi przed koniecznością
zaniechania, czy też znacznego zmniejszenia
zakresu działania.
 Zasada memoriałowa

• zgodnie z nią skutki transakcji i innych zdarzeń

księguje się z chwilą ich wystąpienia, a nie w
momencie wpływu lub wypływu środków
pieniężnych.

• „W księgach rachunkowych jednostki należy ująć

wszystkie osiągnięte, przypadające na jej rzecz
przychody i obciążające ją koszty związane z tymi
przychodami dotyczące danego roku obrotowego,
niezależnie od terminu ich zapłaty”.

• W wyniku stosowania zasady memoriałowej powstają

takie kategorie, jak należności i zobowiązania.
 Przeciwieństwo zasady memoriałowej stanowi
zasada kasowa

• Zgodnie z zasadą kasową operacje gospodarcze

ujmuje się w momencie przepływu środków
pieniężnych, bądź to wpływów, bądź wypływów.

• Stosowana w rachunkowości wyłącznie do

sporządzania sprawozdania - rachunku przepływów
pieniężnych lub też w rachunku (rachunkowości)
podatkowym – do celów obliczania dochodu do
opodatkowania.
 Zasada ciągłości nazywana również porównywalności

• zapewnia porównywalność informacji przedstawianych w

sprawozdaniach finansowych sporządzanych za kolejne lata.

• Dlatego też z okresu na okres powinny być stosowane przez

jednostkę gospodarczą te same rozwiązania, metody wyceny
składników aktywów i pasywów itp.

• Zgodnie z tą zasadą bilans zamknięcia danego roku

obrotowego staje się bilansem otwarcia roku następnego.
 Zasada współmierności

• nakazuje przeciwstawić przychodom danego okresu tylko

koszty związane z ich osiągnięciem
• W rezultacie zastosowania tej zasady koszty i przychody,
które nie dotyczą danego okresu obrachunkowego są
odpowiednio zaliczane do aktywów lub pasywów w
bilansie aż do nadejścia okresów, których będą dotyczyć.
• Zasada ta ma podstawowe znaczenie dla ustalenia wyniku
działalności jednostki za dany okres.
• Wyróżnia się współmierność czasową oraz przedmiotową
(Np. RMK i RMP, sprzedaż części wytworzonych
produktów).
 Zasada ostrożności (zasada ostrożnej wyceny)
• oznacza dążenie do przedstawienia w sprawozdaniu
finansowym skorygowanego obrazu sytuacji
majątkowej i kapitałowej oraz osiągniętego wyniku
finansowego. Aktywa i przychody nie mogą być
zawyżone, a zobowiązania i koszty zaniżone.
• Takie postępowanie w rachunkowości jest zgodne z
przyjętą w świecie tzw. ostrożnością kupiecką, to
znaczy ujmując obrazowo, w rzeczywistości nie może
być w danej jednostce gorzej, niż wynika to z jej
sprawozdania finansowego, a może być tylko lepiej.

• Skutkiem jej stosowania jest tworzenie rezerw i

odpisów aktualizujących wartość aktywów.
• Nadrzędne zasady rachunkowości odnoszą się do całego
systemu rachunkowości, w tym także do sporządzania
sprawozdań finansowych przedsiębiorstw, które są produktem
finalnym rachunkowości.

• Jednakże w Międzynarodowych Standardach Rachunkowości

przyjęło się je nazywać cechami jakościowymi sprawozdań
finansowych.

• MSR w sposób bezpośredni (z nazwy) określają jednie 2

zasady: memoriałową oraz kontynuacji działania.
 CECHY JAKOŚCIOWE SPRAWOZDANIA FINANSOWEGO
• to takie właściwości sprawozdania finansowego, które
sprawiają, że informacje w nim zawarte są użyteczne dla
użytkowników.

Jeżeli informacje finansowe mają być użyteczne, muszą być przydatne

i wiernie prezentować to, co mają zaprezentować (co jest ich
przedmiotem).
Zarówno informacja nierzetelna, jak i informacja nieistotna nie
pomagają użytkownikowi w podejmowaniu decyzji. Również
niedobór i nadmiar informacji nie służy podejmowaniu decyzji.

FUNDAMENTALNE CECHY JAKOŚCIOWE:

• przydatność,
• wierna prezentacja.
 PRZYDATNOŚĆ
• oznacza, że informacja pomaga w
podejmowaniu decyzji gospodarczych przez jej
użytkowników. Informacja przydatna powinna
pomagać oceniać przeszłe, teraźniejsze i przyszłe
zdarzenia lub potwierdzać bądź korygować
poprzednie oceny.

WIERNA PREZENTACJA
• to wierne przedstawienie zjawisk
ekonomicznych w sprawozdaniach finansowych.
 Na poprawę (zwiększenie) użyteczności
informacji finansowych wpływają
tzw. cechy jakościowe wzbogacające.

WZBOGACAJĄCE CECHY JAKOŚCIOWE:

• Porównywalność
• Sprawdzalność
• Terminowość
• Zrozumiałość