ELMALILI M.
HAMDi YAZIR'IN
.. ..., . .
FRANSlZCA'YI OGRENIŞI HAKKINDA
.
BIR HATIRA
on Osmanlı Devrinin
yetiştirdiği ilim
hazinelerinden biri olan
müfessir Elmalılı M. Harndi Yazır
(Küçük Harndi Efendi - 1878
Elmalı/Antalya - 1942 İstanbul)'ın
hayatı ve ilmi yönü 4-6 Eylül 1991
tarihinde Elmalı' da düzenlenen sern-
pazyum vesilesiyle bir kere daha
ortaya konulmuştu. Geçtiğimiz gün-
lerde "Eimahh M. Harndi Yazır
Sempozyumu" tebliğleri Türkiye
Diyanet Vakfı Yayınları arasında
neşredildi. Bu faaliyet elbette
takdirle karşılanmalı ve alkışlan­
malıdır. Ancak Elmalılı M. Harndi
Yazır'ın şahsi, bazı dostları ve
davranışlarıyla ilgili malumat ve
hatıraların bu kitabın muhteviyetına
dahil edilmiş olacağını ümit edenler,
Merhumun yeğeni Dr. Fatma Paksüt
hanımefendinin tebliği ile yetinmek
durumunda kaldılar. Halbuki bu
kıymetli alimimiz hakkında der-
lenecek malumatın, tebliğierin
Dr. Ahmet Nedim SERİNSU
Ankara Üniv. ilahiyat Fak.
arasında takdim edilmesi ne kadar
isabetli olurdu.
Elmalılı Hamdi Efendi' nin Arap
ve Fars dillerine olan vukufu bilinen
bir husustur. O, aynı kudreti bir batı
dilinde, Fransızca'da da elde etmişti.
Merhum bu alandaki yeterliliğini
Paul Janet ve Gabriel Seailles'in
"Histoire de La Philosophie, Les
Problemes et Les Ecoles" (Paris
1886) isimli eserini "Metalib ve
Mezahib" adıyla tercüme ederek
göstermiştir.
Öte yandan Elmalılı Hamdi
Efendi'nin Fransızca'yı kendi
kendine çalışarak çok kısa bir sürede
öğrendiği, hayatı hakkında bilgi ve-
rilirken hep nakledile gelmiştir.
Ancak bu Batı dilini öğrenmenin
temel saiki nedir? "Histoire de la
Philosophie" isimli kitabı neden ter-
cüme etmiştir?
İşte bizim nakledeceğimiz hatıra
bu hususları aydınlığa kavuşturacak­
tır. Bu hatıra merhum İstanbul
101
DiYANET iLiMi DERGi • NiSAN- MAYIS- HAZiRAN 1995 • CilT:31 • SAYI: 2

Müftüsü Abdurrahman Şeref HATIRA(*)

Güzelyazıcı'dan alınmıştır. Onu 1
Mart 1978 Çarşamba günü
makamında ziyaret etmiştim.
İstanbul'a "Ahmed Naim"
hakkında hazırlamakta olduğum
lisans tezi için bilgi deriemek
amacıyla gitmiştim. Abdurrahman
Şeref Güzelyazıcı, Müderris (Prof.)
Ahmet Naim'in İstanbul Darülfü-
nunımdan talebesi idi. Ondan
Ahmed Naim'in dostları hakkında
da bilgi istirham etmiştim. Müftü
Efendi, A. Naim ile Elmalılı arasın­
daki arkadaşlık münasebetini "bu
iki sevgili dost" olarak tanım­
lamıştı. Bu arada Hamdi Yazır'ın ne
münasebetle Fransızca'yı öğren­
meye karar verdiğini, Felsefe tarihi-
ni neden tercüme ettiğini de anlattı.
Adı geçen alimierimize hürmeten ve
alaka duyanlara faydalı olacağı
kanaatİyle neşrediyoruz.
(*) Kasetten kağıda ayniyle nakledilmiştir. Kaset halen elimizde mevcuttur. Olay,
Darülfünun'da ders esnasında geçmiştir.
Naim Bey, Fransızca'yı bir kere
iyi bitirdi. Fransıca' dan Janet' in
müşterek bir Tenkidf Tarih-i
Felsefesi var. Onu Naim Bey ter-
cüme etti. Naim Bey bizzat kendisi
bana hikayet etti; Hoca Efendi,
Küçük Harndi Efendi' den (Elmalzlı)
de duydum.
Küçük Harndi Efendi de onu ter-
cüme etti. Naim Bey tercüme etmedi,
o tercümeyi gördükten sonra. Fakat
rektör o zaman, Darülfünun Emini( 1)
(Eskiden üniversite de denmezdi,
Darülfünun deniı·di)
Naim Bey demiş, sen Fransızcayı
hepimizden iyi bilirsin. Bu kitap ağır
bir kitap, bunu ne olur tercümeye bir
himmet buyursanız da
Darülfünunumuz böyle bir eseri
kazanmış olsaJ2J
Ben de dedi, nasılsa yanılmışım
he demişim dedi. O gün bu gün de
işte kitabı da elde ettim.

(1) Müderris (Profesör) Ahmed Naim'in Darülfünun Emini olduğu tarih 1918-1919 yıl­
larıdır. Darülfünun'un 1919 yılında yeni bir nizarnname ile özerk hale getirilmesi ile bu
görevden ayrılmıştır. (Ahmet Nedim Serinsu, Müderris Ahmed Naim, Basılmamış lisans
tezi, Ankara 1978, s. lO) Elmalılı Harndi Efendi bu tarihde EvkafNazırı'dır.
(2) Elmalılı M. Harndi Metalib ve Mezahib'in Dibace (Önsöz) sinde bu kitabın önemine ve
tercümesine duyduğu özleme değinerek şunları söylemektedir:
"Bu konuda başvurdoğum eserler içinde Fransız filozoflarından Paul Janet'in "Metalib
ve Mezahib" isimli felsefe tarihini tam anlamıyla, ilmi, felsefi ve derli toplu eşsiz bir
eser olarak gördüm. Bu eserin zamanımıza kadar gelen Batı'nın felsefi akımlarını bütün
olarak kavramamızı sağlayacağını ve bunu okuyacak fsU\m alimlerini Batı'nın fikirleri-
ni değişik yollarla araştırma zahmetinden alıkoyacağını anladım." (Dibace,
s.9/s.XXVIII, yeni harflerle -/ s .54-55- Dr. Recep Kılıç'ın sadeleştirmesi, Elmalılı
M.H.Y. Sempozyumu, TDV Yay., Ankara 1993)

102
 DR. A. NEDiM SERUNSU • ELMALILI M. HAMDi VAZlR'lN FRANSlZCA ÖGRENiMi

Ötesine berisine bakıyorum, beni bu hacaletten muhafaza buyur-

tasarlıyorum ki tercüme edeceğim du, Bu türlü tercümeyi suret-i
diye(3J. Zaman biraz uzamış olacak, katiyede ben yapamazdım.
bir de baktım ki gazetede bir ilan(4J: Aldım kitabı dedi, gittim Hoca
'Elma/ılı Muhammed Harndi şu Efendiye, Hoca Efendi demiş, bir
Felsefe tarihini tercüme etmiş. kere hocalik bakımından bir elini
"Dersiam, Hoca; oh! o bu kadar öpeyim. Dostlukları o zaman pek
Fransızca bilmemesi lazım gelir. ilerlemiş değildi. Sonra çok ahbab
Aldım eserin aslını karşılaştırıyo- oldu/m: Orada çok defa rast/ardım.
rum, hacamın tercümesiyle. Nihayet, bir elini hoca olarak, bir de
Karşılaştırdıkça utanıyorum. iki elini öpeceğim, beni hacaletten
Utandıkça Allah' a şükrettim. M eğer kurtardığınız için. Efendim demiş,
ki o eseri tercüme etmek için (ellerini bizim bir atınılık barutumuz vardı.
birbirine vurarak hem de bunu Ben bilemzdim, tasavvur edemezdim,
sınıfın içinde söylüyor. O kadar bir hocanın bu kadar Fransızca bilir
tevazu olcak şey değil) yalnız olmasını. Türkçenizden hiç şüphem
Fransızca bilmek kafi değilmiş. Bir yok; ama Fransızca' ya bu kadar
de Harndi Efendi kafası taşımak vukuf elde etmeniz ... deyinceHmndi
lazımmış. Hamdü sena Allah' a, iyi ki Efendi demiş ki:
(3) M. Harndi Yazır Dibace'de bu duruma temas etmektedir. ifadelerinden anlaşıldığına
göre verilen sözlerin eyleme dönüşmemesinden rahatsız olmuştur:
"Felsefe tarihi öğretim üyelerinden pek çok kişiye bu kitabın tercümesini tavsiye ve rica
ettiğim halde kimse bu vaadini yerine getirmedi. Bütün resmi görevlerimden uzak-
laştığım ve bütün derslerimden çekilerek mahrum bir şekilde toplumdan uzak kaldığım
şu bir iki sene içinde bu kitabın ilahiyat kısmından başlayarak, aşağıdan yukarı ter-
cümesine girişdim" (Dibace, s.9/ s.XXVIII-XXIX/ s ..55).
Bu münasebetle M. Harndi Yazır'ın "Metalib ve Mezahib" isimli tercümeyineden yap-
tığını öğrenmiş oluyoruz. Ayrıca bu kitabın tercümesine 1919-1920 yıllarında
başladığını yukarıdaki ifadelerden hareketle söylemek mümkündür.

"Metalib ve Mezahib" adını verdiği tercümeyi tamamladığı tarih ise Dibace'nin sonuna
koymuş olduğu 25 Şevval 1341/ 8 Haziran 1339 Pazar günü olmalıdır. Öte yandan
"Metalib ve Mezahip"in ilk baskısının basım tarihi olarak gösterilen 1925 yılında da
bir yanlışlık söz konusudur. Çünkü ilk baskıda verilen tarih "Matbaa-i Amire, İstanbul
ı 341" şeklindedir. Hicrl tarih olarak ı 34 ı yılı ı 923 Miladi yılına tesadüf etmektedir.
Ancak 134 ı tarihi, Rumi takvime ai tse o zaman basım yılı 1925 olabilir. "Metalib ve
Mezahib"in Eser Yayınevi tarafından 1978 yılında İstanbul'da yayımlanan yeni harfli
baskısına yayınevi tarafından konulmuş bulunan Takdim'de eserin ilk defa ı 925 yılın­
da eski haflerle basılmış olduğu belirtilmiştir. Herhalde bu bir zühul eseridir. Nitekim
dönemin önemli yayın organlarından Sebilürreşad Mecmuası'nda (c.XXII, sayı: 565-
566, s.60) o sırada yeni çıkmış bulunan "Metalib ve Mezahib" tanıtılmaktadır. Bu
durumda kapağın üzerindeki 1339 ta-rihi Hicrl değil Rumi olmakta ve birinci baskının
neşredildiği tarihe işaret etmektedir.

103
 DiYANET iLiMi DERGi • NiSAN- MAYIS- HAZiRAN 1995 • CiLT:31 • SAYI: 2

Bundan altı ay evvel bende bir E .. niye söylemedin o vakit?Elmalılı:

Fransızca merakı başladi demiş. Ne bileyim ben. Unıursamadım o
Sebep de şu oldu Naim Bey: Hüseyin zaman. Sonra sonra tesir etti. Şimdi
Cahit Bey ile bir gün görüşüyorduk. sen beni imtihan ettin, ben de seni
O zamanlar Evk([( Nazm olduydu imtihan edece,~im. Cebinden grameri
Harndi EfendiJ5) İşte Hocalar ağır Fransızca bir mantık kitabı
At]Jça'yl iyi bilirler. Ama Arapça'yı çıkararak: Şuradan şuraya kadar
bildiklerinin dörtte biri kadar bile okuyuver: Baktım kzzzrd1, bozardı.
Frenk lisanlarından birini bilselerdi Hüseyin Cahil: Canını hocam, bu
daha faydalı olur idiler. Hocaların klasik eserdir. Şimdi diksiyoner
hiç biri bu !isan/arı, Fransızca'yı hiç (sözlük) lazım. Onu da nereden
bildikleri yok. Bir tane hoca aray1p bulacaksın, deyince Harndi
göstersinler bana, tevbe edeyim, Efendi: Ama ben diksiyoner isteme-
söylenıeyeyim. dim. İşte okudum, aldım, geldim.
Şimdiüzdü beni bu lakırd1. Hüseyin Cahil: Anladım, anladım.
Hemen oradan ayrıldım. Sahaflara Fena üzülmüşsün sen, demiş.
ugrayıp Fransızca gramer kitaplan Hoca Efendi de: Üzüldüm;
satın aldmı. -Altı ay sonra bir pun- bilirken bilmezliğe düştüm. Bu şe­
duna getirip Hüseyin Cahit' e kendini kilde öğrendim demişJ6)
imtihan ettirir.- Hüseyin Cahil: Naim Bey, bu şekilde Harndi
ManaSllu da tercümesini de yaptın. Efendi' nin bu eserini bize tam ttı.
(4) Müftü Efeneli'nin bahsetiği ilan, Sebilürreşacl Mecmuası'nın XXII. cilt 565-566 sayıları
(Ekim 1339/1923) 60. sayfasından ncşreclilcn "Mctalib ve Mezahib"i tanıtan yazı ola-
bilir.
Scbilürreşacl 'daki tanıtını yazısının başlangıcı şöyledir:

"Bu hafta mühim bir kitap ncşrolunmuştur. Eski Yunan'ın başlangıcından Miladi XIX.
asrın sonuna kadar Garb' ın bütün metal ib ve mezahib-i felsefesini bir arada toplayan bu
eser, Fransız filozoflarından meşhur Paul lanet ile Gabriel Scaille'nin birlikte çalış­
maları sonucu meydana gelmiş, ana kaynaklardan sayılan yegane bir eserdir."

"İslam uleması mütefekkirlerinclen Elmalılı Hameli Efendi hazretleri tarafından büyük

bir dikkat ve itina ile tercemc olunmuş ve uzun bir mukaddimc ile birçok haşiyelcr de
ilave olunmuştur. .. "
{5) M. Hameli Yazır, Damat Ferit Paşa Kabinesinde Evkaf Nazırı olarak iki dcfe görev
almıştır. İlk tayini 19 Mayıs ı 335/1919 tarihinde kurulan ll. Ferit Paşa Kabinesinde ve
ikinci tayin 21 Temmuz 1335/19 l 9 tarihinde kurulan lll. Damat Ferit Kabinesinde
olmuştur.

(6) Merhum Abdurrahman Şeref Güzelyazıcı'nın beyanına

göre, El malılı Hameli Efendi'nin
Fransızca'yı öğerenmeye karar vermesine sebep olan hadise, Hüseyin Cahit ile aralırın­
da geçen konuşmaci ır. Ancak bu hadisenin vuku bulduğu tarih hususunda elimizdeki bil-
giler bizi bir tercih yapmaya zorlamaktadır. Kanaatİmiz odur ki M. Hanıci Yazır

104
DiYANET iLiMi DERGi • NiSAN- MAYIS- HAZiRAN 1995 • CiLT:31 • SAYI: 2

Onun için çocuklar dedi, ben o kitabı edeceğiz.Orada birtakım haşiyeler

size ders kitabı olarak tavsfye ediyo- vardır. Onlar kimsenin aklına
rum(7J. O kitaptan derslerimizi takip gelmez. O müelliflere karşı çıkacak
Fransızca'yı Hey'et-i A'yan'da Antalya mebusu iken öğrenmeye başlamıştır. Bu husus-
ta Harndi Efendi'nin yeğeni Dr. Fatma Paksüt şunları söylemektedir:
"Uzun tahsil hayatı boyunca, zorunlu dersleri dışında çok okuyan, çok şey öğrenen
dayım, bu dönemin sonuda, biraz da Batı'ya yönelmenin, Fransızca öğrenmenin yarar-
lı olacağı kanısına varır. O zaman başladığı çalışmaları, mebus seçildikten sonra yoğun­
laştırır; bir kaç ay içinde, okuduğunu anlayacak, istediği metni Türkçe'ye çevirecek bir
düzeye ulaşır." (Merhum Dayım Harndi Yazır, Elmalılı M.H. Yazır Sempozyumu, TDV
Yay., Ankara 1993, s. 7)
Bu kanatimizi destekleyen bir diğer husus ise Hüseyin Cahit Yalçın'ın ( 1875 Balıkesir-
1957 İstanbul) aynı dönemde İstanbul mebusu olmasıdır. (Bkz. Ana Britannica, XXII,
268).0 halde Elmalılı Harndi Efendi ile Hüseyin Cahit arasında geçen konuşma 1908
yılında vuku bulmuş olmaktadır.

İbnülemin Mahmut Kemal İnal'ın "Son Hattatlar" isimli eserinde Harndi Efendi'nin
biyografisini verirken naklettiği bilgiler, kanaatimizi destekler mahiyettedir:
"Muaddel Kanun-u Esasi* ile Mehakim-i Şer'iyye Kanunu'nun**esbab-ı mücibe maz-
bataları onun kaleminin eseridir. Bu mazbataları yazarken Fransızca'yı kendi kendine
kırk günde öğrendiğini -terceme-i halini takrir ettirip zapttettiğim sırada- söyledi.

"Yabancı bir !isan, bahusus kendi kendine kırk günde nasıl öğrenilebileceğini düşenerek
-cskitabirle-eh-güşt ber dehanı hayret (parmağım ağzımda şaşırıp) kalmıştım." (Son
Hattatlr, s. 109)
[(*) Kunu-u Esasi (23 Aralık 1876) Osmanlı Devleti'nde meşrutiyet rejiminn temelini
atan anayasa. 1908'de ll. Meşrutiyet'in ilan edilmesi Kunun-u Esasi'nin yeniden yürür-
lüğe konmasıyla sonuçlandı. 31 Mart Hadisesi 'nin (13 Nisan 1909) ardından bu metinde
büyük değişiklikler yapıldı (22 Ağustos 1909); 21 madde değiştirildi ve üç yeni madde
eklendi. (Bkz. Ord. Prof. Dr. Ali Fuat Başgil, Esas Teşkilat Hukuku Dersleri, s.65-80;
Prof. Dr. SunaK ili -Prof. Dr. A.Ş. Gözübüyük, Türk Anayasa Metinleri, T. İş. B. Kültür
Yay., Ankara 1985, s. 27-31, 74-83)
(**) 1913'te çıkarılan bir kanunla Şer'iyye mahkemelerinde uygulancak muhakeme
usulüne ilişkin yeni kurallar konuldu. Daha sonra 1917 tarihli Usul-i Muhakeme-i
Şer' iye Kararnamesi, Şer'iyye mahkemelerindeki yargılama usulünü yeniden düzenledi.
(Ana Britannica, XX, 268)]
Aynı konuda Ömer Nasuhi Bilmen "Büyük Tefsir Tarihi"nde şunları söylemektedir:
"Hatta İslam hukukuyla Garp hukuku arasında mukayeseler yapabilmek, İslam hukuku.-
nun vüs'at ve tefevvukunu tebarüz ettirebilmek için Fransızca'yı az bir müddet içinde
kafi derecede öğrenmiş, bu suretle Garp hukukunu da mütalaaya, tetkike koyulmuştu".
(Büyük Tefsir Tarihi, Bilmem Yay., İstanbul 1974, II, 787)
ElmalılıM. Harndi Yazır hukuk alanındaki çabalarını ve Fransızca öğrenrnesini,
"Metalib ve Mezahib"in Dibace (Önsöz)sinde şu şekilde anlatrnaktadır:

105
 DiYANET iLiMi DERGi • NiSAN- MAYIS- HAZiRAN 1995 • CilT:31 • SA YI: 2

kuvvet ve kudret sahib de Hocadan Ve bu şekilde Hocanın fazl-u kere-

başka pek bulunmaz. O haşiyeleri minden istifade edeceğiz, dedi".
(dipnot/an) da beraber okuyacağız.

" ... Uzun seneler muhtelif İslami ilimleri akutmuş ve özellikle onbeş sene kadar bir süre
de İslam Hukuku dersi veımiştim. Bu sırada Batı hukukunun temellerini tanımak, İslam
hukukunun insani ve içtimal değeriyle Batı hukukunun ilmi mukayesesİ ve medeni
karşılığına dair bir fikir edinebilmek için, biraz Fransızca öğrenmiştim. Hukuk alanın­
daki bu sınırlı çalışmalarım, anayasa hukukundan genel felsefeye geçmeınİ ve bu alan-
da bir araştırma yapmamı gerekli kıldı. Eğitim hayatlındaki aralıksız üç-dört sene süren
felsefe ve kelam öğreniminin sonucu olarak, felsefi problemler ve sistemlerle artan aşi­
nalığım, kısmi bir !isan bilgisiyle bu ihtyacımı gidermeye yardım etti. " [(Metalib-
Dilbace, s.9/XXVIII), (Elmalılı Sempozyumu, sadeleştiren: R. Kılıç, s.54.)]
Netice itibariyle şu husus ortaya çıkıyor ki büyük müfessir Elmalılı M. Harndi Yazır,
Fransızca'yı kendi çabasıyla ve çok kısa bir sürede öğrenmiştir. Fransızca'yı öğrenmeye
başladığı tarihin 1908 yılı olması kuvvetle muhtemeldir. Daha sonra Fransızca'ya olan
vukufiyetini, bu dildeki kudretini sürekli geliştirmiştir. Bunu da bu dilden yaptığı ter-
cümeden ve ona yazdığı Dibace'den anlamaktayız.
(7) Burada kastolunan kitap, M. Harndi Yazır'ın P. Janet ve G. Seailles'den "Tahlili Felsefe
Tarihi: Metalib ve Mezahib, Maba'dattabia ve Felsefe-i İlahiyye" ismiyle tercüme ettiği
ve Darülfünün'da ders kitabı olarak okutulan felsefe tarihidir.

106