4. Ze studiów nad gotvckąrzeź bąarchitektonicznąw Pol- 14.
Bernardinus Zanobii de Gianottis Romanus i reJleksy
sce (Biuletyn HSK,3: 193415, s. 195-218).
5. ofł 'agmencie gotyckiej polichromii w komnacie Kązimie-
rzowskiej na zamku wawelskim (Rocz. Krak., 30: 1938,
s. 236-238).
6. Furmankiewiczówna Kazimiera (l888-I 945), PSB, 7:
1948, s. 186.
7' Gądomski tĘalery (1833-] 9] ] ), PSB, 7: l948' s. 203.
8. Dwie daĘ z ż ycia królowej Jadwigi (studium historycz-
ne) (Polonia Sacra, 2: 1949,2.3, s.267-275).
9. o dzialalnoś ci budowlano-rzeź biarskiej w Polsce Bernar-
dina Zanobii de Gianotis Rzymianina (1524-1541)
(Spraw. PAU, 50: 1949, nr 3, s. 82-84).
l0. o gł owach wawelskich i przypuszczalnych ich twórcach
(Spraw. PAU, 52: 1951, nr 6, s. 401-403).
.ll. Gł owy wawelskie, Krakówy, l953.
12. Katalog zab.vtków sztuki Polsce, l, z. 10: Powiat no-
wosądecki, Warszawa l 953.
13. o gł owach wawelskich i przypuszczalnych ich twórcąch
(Studia DW, l: 1955, s. 139-193).
,,Tyniec. Sztuka i kultura benedyktynów od wieku
W roku 1994 przypadł a 950 rocznica erygowania kon-
wentu Benedyktynów w Tyńcu pod Krakowem. Dyskutowana
przez historyków data| stał a się okazjądo rozbudowanych
obchodów jubileuszowych. oprócz uroczystoś ci liturgicznych
opactwo Tynieckie zainicjował o szereg przedsięwzięć o cha-
rakterze naukowym. Szczególnąrangę miał y dwie sesje: pierw-
sza, poś więcona dziejom Tyńca w ś redniowieczu, druga -
duchowoś ci zakonnej we współ czesnym ś wiecie. Wyjątkowym
wydarzeniem był ateŻ wystawa na Wawelu, czynna od l3
paŹdziernika do 3 l grudnia 1994 r. I nicjatorami ekspozycj i po-
ś więconej artystycznemu dziedzictwu i kulturze umysł owej
Tyńca byli: o. Adam Kozł owski' opat tyniecki oraz prof. dr Kle-
mentyna Zurowska z I nstytutu Historii Sauki UJ i mgrAndrzej
Wł odarek z I nstytutu Sztuki PAN' Chcąc podkreś lićwyjątko-
wą rolę konwentu w dziejach Polski i mając na względzie
odwieczne związki benedyktynów tynieckich ze wzgórzem
wawelskim, pozyskano dla tej idei prof. dr. Jana Ostrowskie-
go' za którego sprawą umieszczono ekspozycję w Zamku
Królewskim na Wawelu. Większą częś ćkwerendy wykonał
autor koncepcji wystawy - mgr Andrzej Wł odarek. Realizacji
podjął się zespół pracowników Zamku Królewskiego na Wa-
welu: dr Magdalena Piwocka, mgr Krzysztof Czyzewski i mgr
Dariusz Nowacki. Wł ączyli się oni w rozpoznanie zasobu
tinecianów w skarbcu katedry w Tarnowie. Wystawie towarzy-
szył katalog naukowy, przygotowany przez specjalistów
z róŻ nych dziedzin pod kierunkiem prof. dr Klementyny Zu-
rowskiej2. Uwzględnił on wszystkie zidentyfikowane zabyki ty-
nieckie, natomiast wystawa objęł a tylko przedmioty o wyso-
kich walorach artystycznych i historycznych.
Ekspozycja zajęł a cztery sale Zbrojowni Zamkowej. Ze
względu na róż norodnoś ć materiał u zabytkowego przyjęto
ukł ad mieszany, chronologic zno-rzęczow. Wyodrębniono trzy
'G. Labuda, Z dyskusji nad początkami klaszloru benedyk-
Ęńskiego w Tyńcu.' fundatorzy i pierwsi opaci | w:] Symbolae hi-
storiae artium. SI udia z historii sztuki Lechowi Kalinowskiemu de-
dykowane, Warszawa 1986, s. 93-109.
' T1,niec. Sztuka i kultura benedyktynów od wieku XI do XVI I I .
Kalalog | t)stawy w Zamku Królewskim na ł l/ awelu, paź dziernik-
168
dekoracji rzymskiej w kilku dzieł ach \ 'ars:tatu Berreccie-
go (Spraw. PTPN' l: l960' s. ó} _69).
l5. Gumiński Wł advsł aw Heliodor ( I 822_ I 898), PsB'
9: 1960, s.146-147.
16. Arrasy wawelskie [ skł adanka] ' Krakótv l963.
17. Un Gossart inconnu? (Bulletin des Musć es Royaux des
Bęaux-Arts de Belgique, l4: l965, s' 35_48).
18. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce,4'. Miasto Kraków,
l: Wawel, Warszawa 1965.
19. Historia obrazu Tomasza Dolabelli ,,Bihta pod Lepan-
/ o" (Nautologia, 3: 1968, s. 64-65).
20. Bieszczad Sewetyn, SAP, I : 1971, s. 166.
Ż l . Arrasy biblijne: sceny z l< sięgi ,,Genesis'' | w'.] Arrasy
Jlamandzkie w Zamku Królewskim na Wav,elu' Warsza-
wa-Antwerpia 1975.
22. I rena Burnatowa (1902-1977) (Folia HA, 15 19'79,
s.135-136).
Krystyna Jachieć
XI do XVI I I " - na marginesie wystawy
zasadnicze grupy eksponatów. wyjątkowej klasy detale archi-
tektoniczne i rzeź biarskię z romańskiego koś cioł ai klasztoru
zaprezentowano w sali w wież y Duńskiej. odsł onięte wątki
ceglane i kamienne ś cian tego wnętrza stanowił y dobre tł o dla
reliktów kapiteli i fragmentów kolumn z| < rvż ganka, archiwolt,
ceramicznych pł ytek posadzkowych itp. Z surowoś cią tych
zabyków kontrastował y wykonane z drogocennych materiał ów
przedmioty wydobyte z grobów opackich (kielich z patęną,
pastorał y, manipularz). obfitoś ćparamentów liturgicznych
oraz ksiąg i dokumęntów narzucił a podział na dwa zespoł y,
umięszczone w sąsiednich salach. Pierwsza nawiązywał a do
skarbca i zakrystii klasztornej, gromadząc imponujący zbiór
wyrobów zł otniczych i tekstylia. W drugiej wyeksponowano
dyplomy pergaminowe i pieczęcie, rękopisy iluminowane, in_
kunabuł y oraz starodruki z archiwum i biblioteki opactwa.
W prezentacji obydwu zespoł ów przyjęto ukł ad chronologicz-
ny. Zastosowano gabloty przyś ciennei wolno stojące. Gotyc-
kie zł otnictwo wyróż niono umieszczając je w okazał ej, dostęp_
nej ze wszystkich stron gablocie. Dopeł nieniem ekspozycji był y
fragmenty kafli i obrazy pokazane w sieni.
obiektów uŻ yczył y 24 instytucje, w tym: katedra w Tar-
nowie' Bibliotęka Narodowa, Bibliotęka Jagiellońska, Biblio-
teka Seminarium Duchownego w Tarnowie, opactwo tyniec-
kie. Niemal wszystkie eksponaty został y wzorcowo przygoto-
wane pod względem konserwatorskim'.
organizacja wystawy i moż liwoś ćbezpoś rednich studiów
nad przedmiotami stworzył y niepowtarzalną szansę uś ciś lenia
szeregu ustaleń zawartych we wcześ niej przygotowywanym
katalogu. Najwięcej nowych spostrzeż eń dotyczy zł otnictwa.
Dodatkowego komentarza domaga się zespół póznogotyc-
kich wyrobów zł otniczych, którym poś więcono lapidarne ha-
sł a (Kat alo g, v l 3_v l 12, V/ 3 9). Problem miej sca i ch powsta-
grudzień 1994, red.K. Zurowska, Kraków l994, ss. LX, l32
fdalej Katalog] .
1
Zabiegów dokonał y pracownie: Bibl. Nw, Bibl. Jag., ZK
Wawel oraz mgr Wojciech Bochnak na zlecenie ks. prał ata Kazimie-
rza Kosa, proboszcza katedry w Tarnowie, a takŻ e zespół mgr. Pio-
tra Biał ki na zlecenie opactwa.

l a_b. Koszyczki kielichów fundacji opata Andrzeja oŻ gi,
Kraków. okoł o l480, stan w czasie konserwacji.
'rarnów, Skarbiec katedralny (fot. S' Michta)
nia w)'maga zĄęcia stanowiska w ś wietlę aktualnei do dziś tezy
Fritzaa' i' dońóki nie znajdą się konkretne przesł anki, aby
'M. Fritą Goldschmiedekuns! der Gotik in Mitteleuropa,
Miinchen 1982, s. I 12.
t czej w Polsce* . warto zwrócić uwagę choć byna rozmiary kieli-
S. M i h a lik, Etnailkunst int Alten lJngarn, Budapest 1961,
s. 27. 'fakie rozwięanie odnotowano
dotychczas tylko we Wrocł a-
rr,iu - I dem, Denkmciler und Schulen des ungarischen Drahte-
nnils inl Ausland (Acta Historiae Ańium Academiae Scientiarum
Hungaricae, 5: 1958, s. 85).
" M i ha lik, Denkmciler..., s. 82.
' Rytowane na odwrotnej stronie awersu: Reperował / ten Krzyż
, Józef / Leż ański / Mosięż / nikw Tarnowie / Ro= 186I lw Mąrcu'
Na odwrocie rewersu: Ferdynand / Rogotvski Bronzov,nik / y, Tar-
nowie / reparov'ał / roku 1889 / w Marcu; ponadto AŁ [ Adam
Labinorviczl I V / 1964.
uwaŻ ać Za import dane dzieł o Zachowanę in situ w wybitnym
oś rodku zł otniczym, tak dł ugo naleŻ y uznawać je za wytwór
tegoż centrum . Teza ta odnosi się takż e do relacji Kraków -
Siedmiogród. Silny cech w stolicy Jagiellonów nie tylko za-
trudniał zł otników pochodzenia węgierskiego, ale i dbał o za-
poznawanie częladników z technikami uprawianymi w konku-
rencyjnych oś rodkach. W drugiej poł owie wieku XV tzw.
emalia węgierska znanabył a w wielu oś rodkach europejskich;
niektóre z lokalnych jej odmian _ np. uż ycie emalii do wypeł -
nienia ornamentu z pozostawięniem odsł oniętego tł a - był y
5.
atów dział aj ących po za Wę gram i MoŻ na to za-
do m eną wars zt
obserwować na koszyczkach kielichów opata Andrzej a (Kata-
log,Y17, V/ 9) (fig. la-b). Jeszcze innym, odosobnionym -
zapewne lokalnym - rozwiązaniem jest wycięcie otworów
w pł ytkach z emaliąna polach stopy i w koszyczku czary kie-
| ichaz 4. ć wierciwieku XV (Katalog, V/ l2). Współ istnięnie
emalii z granulacją widoczne nakrzyŻ u opata Andrzeja (Ka-
talog,Yl39), nie ma odpowiednika na węgrzechó. Autopsja
pozwolił a uznać oba kielichy opata Andrzej a (Katalog, Y 17,
Y19) za dzieł o jednego warsztatu. Dowodzi tego nie tylko
zauwaŻ alne na pierwszy rzut oka podobieństwo, ale przede
wszystkim uzycie tej samej formy odlewniczej w przypadku
koszyczków czary, pół postaci anioł ów na cokoł ach w naroż ach
Stopy, astwerku na kryzie Stopy oraz figury bł ogosł awiącego
opata na stopie kielichaI (Katalog, V/ 7) i ś w. Stanisł awa na
kielichu I I (Katalog, V/ 9). Cechą wspólnąjest nieprzystawal_
na do mistrzostwa odlewów i emalii nieudolnoś c rytowanej de-
koracji w maswerkach kapliczki i herbach na stopie. Zpodob-
nym zjawiskiem niewprawnego rysunku, w którym kontur nie
zamyka form, mamy do czynienia w patenach naleŹących do
tych kielichów, najprawdopodobniej powstał ych w tym samym
krakowskim warsztacie (Katalog, V/ 8, V/ 10). Odlewy z jed-
nej formy dają się zaobserwować takŻ e w kielichu opata
Macieja (Katalog, V/ 3). Sześ ćpostaci w nodusie kielichów,
odlanych z trzech form, róż ni się tylko dodanymi atrybutami
(fig.2a-b);jedną z tych form (dla figur ś ś Marii
. Magdaleny
i Jadwigi) uzyto do odlania postaci Matki Boskiej na stopie.
Wspólnota ś rodowiska, w którym powstał y kielichy fundacji
opatów Macieja i Andrzeja - pomimo róż nic wynikĄących z
datowania - znajduje potwierdzenie w ł udzącym podobieństwie
odlewanych postaci opata lub biskupa z księgąna stopach oby-
dwu naczyń.
Powyż sze uwagi udał o się sformuł ować w duż ej mierze
dzięki demontaż owi obiektów podczas konserwacji, która
uj awnił a m. i n' inskrypcj e wewnątrz krzy Ż a rel ikwiarzowego
(Katalog, V/ 39). Dokumentująone trzy kolejne odnowy zabyt-
ku z lat l86l, l889, l964'. Restauracje wydająsię korespon-
dować z przeróbkami krzyż a widocznymi zarówno w jego
wewnętrznej konstrukcji, jak i w sylwecie. Usytuowanie po-
staci asystencyjnych zbyt nisko w stosunku do krucyfiksu nie
posiada analogii i domaga się wnikliwszego rozpatrzenia'
Podobny postulat trzeba odnieś ć do walorów omawianego
zespoł u, jednego z nĄznakomitszych w dziejach sztuki zł otni-
8
Bibliografię dotyczącąkielicha opata Macieja trzeba uzupeł -
nić o: A' Bochnak' K. Buczkowski, Rzemioslo artysl)lczne
w Polsce, Warszawa l97l' s. 14,il.43; H. Lileyko, Zł otnicltvo,
Warszawa l978' s. l6; K. Szczepkowska-Naliwaj ek' Zł ot-
nictwo got1lckie Pomorza Gdańskiego, Ziemi Cheł mińskiej i lł ar-
mli, Wrocł aw l987, s. 77, 150, il' 82; J. Samek, Dzieje zlotnichł a
w Polsce, Warszawa l993, s. l5, ól, il. 35-36.KrzyŻ relikwiarzowy
opata Andrzeja wzmiankowany w: J. K as prowic z, Póź nogotllcki
pac1,likal tzw. mnie'jszył z daru kardynala Frvderyka Jagiellończvka
169
 2ll b' l:igtrrki z I lodttsa kielicha tLrndac'ii opatii Macie.ja ze Skarrlllr'. Krakórr' 3. cri'ierc'w' X\
'l
arnou. Skarirrec katedralnr' (lirt. S Michta)

11(l
chów opata Andrzeja, porównywalne z najwiękzymi naczynia-
mi powstał ymi ówcześ nie w Europie9. Miarązainteresowania,
jakie budził y te dzieł a, stał o się skopiowanie kielicha I I opata
Andrzeja (Katalog, V/ 9) w roku 1892 Brzez krakowskiego
n.
zł otnika Wł adysł awaWoj ciechowskiego'
Niespodzianką dla organizatorów wystawy był a odnale-
ziona w skarbcu katedry tarnowskiej srębrna misa (Katalog,
V/ 55). okazał oś ói poziom wykonania kaŻ ąza| iczyć ją do naj_
cenniejszych dzieł tego typu zachowanych w Po| sceI l. od
innych róŻ ni się przejrzystą graficznądekoracją (fig. 3a-c)
o formach quasi-geometry czny ch, niemal pozbawionych ele-
męntu floralnego, której umiarowy charakter podkreś la dodat
kowo niewysoki relief. Wyważ one proporcje koł nierza i oto-
ku ś rodkowego medalionu (fig. 3a)' klasycyzujący astragal na
krawędzi - dająwrazenie kompozycji renesansowej. UĄte mo-
tywy - parzyste woluty schweifwerku powiązane chustami
i przedzielone trój listnymi kotwiczkami _ pozwalaj ą datować
projekt naczynia na lata dziewięć dziesiąte wieku XVI i wią-
zać go z kręgiem_ norymberskich mistrzów Hieronima Banga'2
i Paula Flindtal] . Przedstawienia fantastycznych monstńw
wodnych (pseudodelfinów) występują zarówno u tego ostatnie-
go jak i w bogaĘch ,,inwencjach'' Jonasa Silbera (Mistrza I S)la.
Pochodzenię wzorów nie musi przesądzać proweniencji war-
sztatowej na rzęcz poł udniowych Niemiec, każ e jednak poważ -
nie brać pod uwagę tę moż liwoś ć .
W przypadku kielicha z roku 1636 (Katalog, Y/ 20)
moż na wskazać jeszcze trzy zabytki dękorowanę analogiczny-
w skarbcu katedry gnieź nieńskiej (Roczniki Humanistyczne, Histo-
ria Sauki, 28: 1980, 2.4, s.36,39). Wszystkie gotyckie kielichy
omówiono w: H. o' M i lt n e r' Die archciologische Ausstellung in
Krakąu, Krakau l858, s. Ż 6; A. Bochnak Zabytki zł otnictwa
póź nogotyckiego a,viązane z kardynał em Frvderykiem Jagiellończy-
kiem (Prace KHS, 9: l948, s. 23); wykaz węgierskiej literatury
doĘcącej goryckich dzieł zł otnicrych w katedrze tamowskiej zawiera
L' Beke, Sodronyzomancos ótvÓsmilveł , Budapest | 980' passim.
'Wys. 27,5 i 27 cm. Spoś ród niewielu naczyń z podobnie
rozbudowaną plastyczną dekoracją moż na wymienić kielichy:
w Salzburgu (wys. 30 cm - Beke, o. c., s. 124-125, il. l4l),
Suky'ego w Esztergom (wys.21 ,3 cm _ ibidem, s. ó0-ó3, il. 56-
58), w Capodistria (wys.29,8 cm - Ori e tesori d'Europa [ katalog
wystawyl, red. G. B e rg a m in i, Milano 1992, s. 178, nr VI .l0) oraz
kielich ze Zgorzelca w MNW (wys. 29,5 cm - F r it z, o. c., s.266,
il. 560_5ó1)'
| ''
Fundacja Józefa i Karoliny Steców, w koś ciele Św. Klemen-
sa w Czerminie - KZSP, Seria Nowa 3, z. 3'. Kolbuszową, Mielec
i okolice,oprac. E. ŚnieŻ yńska-Stolotowa' F. Stolot, Warsza-
wa 1991, s. 9. fig. 203. W tym okresie skarbiec katedry tamowskiej
był dostępny dla zwiedzających (WNA, l: l889' nr l, s. 54-55).
Il
Trzy inne misy _ z istniejącymi dzbanami _ przechowywane
w: koś ciele Św. Jadwigi w Nieszawie (Skarby diecezji wł ocł awskiej
[ katalog wystawy] ' Wł ocł awek l991, s' 42,80,poz.74_75,il. l't-
18, oprac. J. Nowakowski), katedrze na Wawelu (E. Dauno-
w ą Misa i dzban z herbami Chodkiewiczów w skarbcu katedry
vlawelskiej (Studia DW' 4: 1978, s.26l_297), katedrze wrocł awskiej
- praca Paula Nitscha zr. 1595 (Samek, Dzie.je..., s. 65, il. 108).
t2
Katalog der Ornamentstichsammlung der Staarlichen
Kunstbibliothek Berlin, Berlin-Leipzig 1939, s. 238, poz.93412
Randornament aus Voluten und FruchtbUscheln, l2 Bl., Norymber-
ga, okoł o 1592; F. W. H. Hollstein, German Engravings, Etchings
and lł oodcuts ca 1400_1700,2, Amsterdam [ b.d.] s. l59, zwł aszcza
poz. 63-74; Wenzel Jamnilzer und die Nilrnberger Goldschmiede-
kunst l500_] 700 [ katalog wystawy] , Miinchen l985, s' 39Ż _393,
poz. 441443.
'' A. W i n k le r, Die Geftiss- uttd Punzenstecher der deutschen
mi, jak na jego koszyczku popiersiami ś więtych: monstrancję
z koś cioł aw Korzkwi Z roku 1640, obecnię w zbiorach
Muzeum Archidiecezjalnego w Krakowiers, kielich z 1650
w koś ciele Św. Marka w Krakowieló oraz kielich w koś ciele
Św. Klemensa w Wieliczce.
Bliski czasowo kielich z fundacji Stanisł awaAndrzejow-
skiego (Katalog, Y l2l) zaskakuje rzadko spotykaną kompo-
zycjąkoszyczka. Czarę otaczają ujęte w pół kola trzy Sceny
figuralne: Adoracja pasterzy, Pokł on Trzech Króli i obrze-
zanie'Pierwsząi trzeciąmoż na odnieś ćdo rycin ze znanej serii
Hęndrika Goltziusa z roku | 594| 1 , choć znacząca redukc.ja
epizodów zdaje się ś wiadczyó o stadium poś rednim, tj' wzo-
rze artysty, który korzystał z inspiracji, bądŹ dokonał przerób-
ki grafik Goltziusa. Pokł on Trzech Króli (ftg.4), artystycznie
najlepszy z ręliefów, nie posiada odpowiednika w cyklu,
z którego wzory czerpią pozostał e. To samo przedstawienie
w wersji cał opostaciowej, z architektonicznym sztafaŻ em, po-
jawia się w oł tarzowych plakietach Matthiasa Walbauma (oko_
ł o l6l5-l620) w Gnieź nie18 oraz Johanna KÓrvera (KÓrbera)
w Darł owie (przed l607)19. Powoł anie na Goltziusa, powta-
rzane przy dziele Walbauma, nie ma dotąd konkretnych pod-
sta\ ł lo i wymaga odnalezienia wzoru (być moŻ ę takŻ e mieszczą-
cego się wś ród,,parafraz'' rycin tego twórcy, wykonanych przez
innego artystę). Dwa z sześ ciu odlewów na stopie kielicha -
Salvator i Maria - dadząsię zidentyfikować jako swobodne
kopie plansz Antona i Hieronima Wierixów2| . I dentyczne,
sł abiej opracowane medaliony zdobią kielich z emaliami
Hohrenaissąnce (Jahrbuch der KÓniglich preussischen Kunstsamm-
lungen, \ 3: 1892, s. 93-,l07); Katalog der Ornamentstichsamm-
I ung..', s. l37-l38' poz. 923_937, zwł aszcza 927-928 [ poz.936
vł yd'przezH' Banga] ; Hollstein, o. c.,8,Amsterdam l968, s' 50_
1| 5, zwł aszcza s. 6Ż , poz.30; s. 63, poz. 33-36; s. 87, poz. 97_99;
s. 103, poz. 149.
'o Wink ler, o. c.,s. 99-100; P. Jessen, Katalog der Orna-
ments!ichsąmmlung des Kunstgewerbemuseums, Leipzig l894,
s. 107, poz. 616: tabl. 22. BI .: Geflisse und Gefiissteile in Punzen-
stich, nr 21.
'5 KZSP, 1, z. 12 Powiat olkuski, oprac. K. Kutrzebi anka,
Warszawa 1953' s. 12; M. Korne cki, Sztuką sakralna (Nalura
i kultura w krajobrazie Jury),Kraków 1993' s. 4l, 80, iI . 8l.
'n KZSP, 4, cz. 3: Koś cioł yi klasztory Śródmieś cia, 2, red.
A. Bochnak, J. Samek, Warszawa 1978, s. 42, ftg.907.
17
O. H irschm ann, Verzeichnis des graphischen lllerke von
Hendrick Goltzius 1558-l6I 7,Leipzig 1921, s. 8-10, poz. 11, 12;
F. den B r o e d e r, Hendrik Goltzius and the Printmakers of Haar-
lem [ katalog wystawy] , Connecticut 1972, s.28-30, poz.34; The
I llustrated Bartsch,3: Hendrik Goltzius, oprac. W. L. Strauss,
New York 1980, s. 25-26,po2. 11-18;' I biden,3: (Commentary),
New York 1982, s.20-22.
" Katedra gnieź nieńska, red' A. Świechowska, Poznań_
Warszawa_Lublin l970' l, s. 4l0, poz.239;'2, il. 3ó8' oprac.
Z. Ś w i e c h o w s k i; R. L ó w e, D ie Augsburger Goldschtniedewerk-
statt des Matthias lł albaum, Miinchen_Berlin 1975, s'92,poz.69;
Gniezno _ piet'wsza stolica Polski _ miasto Świętego l| ojciecha
[ katalog wystawy] , Gniezno 1995, s. 252-254, poz. C/ XLI V (oprac.
M. Woź niak).
'9 B. Kopydł owski, oharz z Darł owa (Biuletyn HS' ló:
1954, 2.,1, s. 459-463).
2"
Nazwisko Goltziusa padł o po raz pierwszy _ bez udokumen-
towania _w haś le Z. Świechowskiego fw:] Katedra..., s. 4l0.
Kolejno powtórzyli je: Lówe, o. c.' s.92' oraz Woź niak [ w:]
Gniezno..., s. 254.
t'
M. M a u q u
o y - H e n d r i c kx, Les estampes des ll/ ierix, l,
Bruxelles l978, s. 88-89, poz. 493, 500, s. 1Ż 6, poz.702-703'
171
 ,ł } -i"
f,..,

ł?
!."
,)^
,bĄł
.._S

ja c. Misa, fiagrrrenty dekoracji, poł udniorve Nien-rcy ('/ )' okoł o ló00. Tarnów. Skarbieo katedralny (fot. S. Michta)

t72
173
 4. Ptlkł on Trzech Króli tiagnrent krlszyczka kielicha fundacji Stanisł awa Andrzejowskiego (?), Polska (?)' ló37
'l'arnórv' Skarbiec katedralny (fot. s. Michta)
(z okoł o poł owy wieku XVI I ) z koś cioł aMariackiego w Kra-
kowie22. Ta analogia, mimo zachodnioeuropejskich cech tyniec-
kiego dzieł a, pozwala na przyjęciejego polskiej proweniencji.
Potwierdzeniem atrybucji Marcinowi Feś cie kielicha
i aspersorium (Katatog,Vl22 iVl52) Jest zapis w rachunkach
klasztomych, mówiący o zapł acie temu zł otnikowi za prace dla
konwentu tynieckiego:r.
Wyjątkowe mie.jsce wś ród dzieł zł otnictwa polskiego
wieku XVI I zajmuje kielich fundacji Stanisł awa Pstrokońskie-
go (Katalog, V/ 23). Jego forma, nie znajdująca w kraju ana-
logii, oraz bardzo bogata dekoracja z emalii malarskiej, skł a_
niają do pytania o prowenienc.| ę. Emalia malarska pokrywa-
jąca plastyczną dekorację z naturalistycznych kwiatów ma
odpowiedniki w dzieł ach z kilku europejskich kolekcji. Z okoł o
roku l648 pochodzi oprawa modlitewnika księŻ nej Szlezwi-
ku-Holsztyna Anny Katarzyny (skarbiec w Rosenborgu)",
XVI I wieku - czara z pokrywąz Hessisches
z drugiej cwierci
" Koś ciół Mariącki y' Krakou'ie, Warszawa l 990,
.l. S a m ek,
s.249, il. l(r7; I dem, Dzieje..., s.64, iI .93.
tt
Bibl. Jag., sygn. 5294 lll, Regestrum censuuttl el clistribulo-
ru,n pro custo(lia ecclesiae, cąstri e! nloltąslerii Tynecensi's ab a'
] 525 ad I 699'| . k.82v. I l8 marca l638] : ',P. Fescie zł otnikowi
Crakowskiemu od naprawienia srebra".
" Trć .ror dcs Rois de Danenląrk [ katalog wystawy] , I Paris
19781, poz. 25.
1j
S a a l l i c h e K u tts l s a nl nl l u ł t ge n Ka s s e l. !l'I u.s e u nl sJii h re r du rc h
t
t't 4
Landesmuseum w Kassel2', zaś jako dzięł o z drugiej poł owy
więku XVI I okreś lony jest kubek w Zamku Królewskim na
Wawelu2ó. Rozbież noś ciw datowaniu i rozpoznaniu miejsca
powstania (Dania, Praga, Holandia) nie pozwalają na wskaza-
nie'iednego konkretnego oś rodka' w którym je wykonano. Tak
więc wypada potwierdzić przypuszczenie, wyraŻ one w katalo-
gu, o autorstwie zł otnika obcego pochodzenia, dział ającego na
dworze królewskim w Warszawie. Warto też wspomnieć , ż e
kielich ten zwracał juz uwagę współ czesnych, skoro został
wymieniony w Klejnotach stoł ecznego miasta Krakowa Pio-
tra Hiacynta Pruszcza2' .
Dokł adnę obejrzenie dwóch relikwiarzy skrzynkowych
(Katalog, V/ 4l ) prowadzi do wniosku, Ż e na skutek wtórnego
montaŹu nastąpił a między nimi zamiana niektórych częś ci'
Relikwiarz z fundacji Karola Ferdynanda Wazy jest niewątpli-
wie wyrobem wł oskim. Wykazuje pewne zbież noś ciz relikwia-
rzem ś w.Brygidy Ze skarbca koś cioł aSan Lorenzo wę Floren-
aI I eAbteilungeł l, red. J. M. Lehmann, U. Schmidt, Kassel l985
(wyd. lV), s. 64-65.
"' Zbiory Zamku Królelvskiego tla Wąwelu, red. J' S z a b lo w -
,176,
ski. Warszawa 1990 (wyd. I ), s. 245, poz. l12 - oprac.
A. F[ i schinger] .
'' P. H. Prusz cz, Klejnot.v sloł ecznego nliastą Krakou.'tt. ąlbo
ko.ś cioly i co tv nich 'iest v,idzenia godnego i znacz,nego..., Krakó'"v
1745 (wyd. I V), s. 179.
 cji (Florencja, l ' poł owa wieku XVI I ), mającym kształ t oszklo-
nej skrzynki wspartej na nóŹkach, o kompozycji prawie iden-
tycznej jak w zabytku tynieckim. Podobnę są również mał Ż o-
winowe woluty na kawędziach wieka orazzwięflczenie w for-
mie postumentu uj ętego wolutami2s.
KrzyŻ procesyjny (Katalog, Yl45) posiada analogię
w po_staci V'rryŻ a okarzowego z koś cioł aMariackiego w Krako-
wie29. I dentyczne są zakończeni a ramion or az kształ t titulusa3o.
TuŻ przed' wystawąokazał o się, ż e wbrew wcześ niejszym
informacjom zachował się tylko jeden ś wiecznik oł tarzowy
(Katalog, Y 146), a nie dwa, jak podano w katalogu.
Praktyka zdobienia klejnotami korpusowych dzieł zł otnic-
twa koś cielnego zasł uguje w przyszł oś cina osobne omówie-
nie. Tworząone niejednokrotnie mał e zespoĘ (ak na relikwia_
rzu gł owy ś w.Jacka)] l, stanowiąc waż ny materiał , który uzu-
peł nia szczupł e polskie zasoby dawnych precjozów. Nał oż one
na glorię i szczyt monstrancji (Katalog, V/ 37) dwie kokardy
i cztery drobne klejnoty nie sączasowojednorodne. Zpocząt-
ku lub pierwszej ć wierci wieku XVI I pochodzą ferety umie-
szczone na koronie i krzyŻ yku (fig' 5a_b). Para _ w formię
dwóch pół księŻ yców zwieńczonych wachlarzami z listków, na
których osadzono kamienie - naleŻ y do typowych ozdób na-
kryć gł owy32. Sercowaty kształ t i mał e rozmiary klejnotu
z cęgów po^ Ęrytych emalią wskazują iż sł uŻ ył on do naszycia
na odzieŻ y3l . Takie samo przeznaczenie miił y dwie kokardy
(fig. 5c-d) o róŹnym rysunku i opracowaniu. DuŻ a, pod rese-
rvaculum, skł ada się z sześ ciupętlic spiętych podł uż nym ka-
mienięm3a. Zewnętrzne Strony wstęg, pod nakł adkąz kimieni,
pokyto czarno-biał ąemalią(motywy biał ych róż na ciemnym
tle), a wnętrza granatową dziś ż le zachowaną masą. Malarską
kwiatową ornamentykę kokardy moŻ na datować naj wcześ ni ej
na lata siedemdziesiąte XVI I wieku i ł ączyć z modą na deko_
rowanie taką7 emaliąrewersów zawieszen, medalionów i kopert
zegarków35. I nną postac ma kokarda u góry glorii. Jej wstęgi
uhvorzono Ze sznura kamieni swobodnie ,,falującego''. Przykry-
wa ona akantową palmetę z emalii. I ta stylizacja mieś cisię w
drugiej poł owie, a nawet w czwartej ć wierci XVI I stulecia36.
ttA. M. Massinelli, F. Tuena,
Skarby Medyceuszlt,War-
szawa 1993, s.210-211.
'n KZSP, 4, cz.2'. Koś cioly i klasztory Śródmieś cia, l, red'
A. Bochnak. J. Samek, Warszawa 1971, s.40, fig. 843 - dato-
wany chyba zb1ttpóż no na XVI I XVI I I w. Analogiczny jest sam krzyĄ
nie zaś trzon i cokół .
'" Taki sam titulus zastosowany został nakrzyŻ u oł tarzowym
w koś cielew Czarncy _ KZSP, 3, z. 12: Powiat wloszczowski, oprac.
T. Przypkowski, J' Łoziński, B. Wolff,
Warszawa 1966,
s. 9, fig. 238.
'' J. S a m e k, Relikwiarz ś w. Stanisł awa z roku I 505 i inne tego
typu relikwiarze w Polsce (Anal. Crac., l8: 1986, s. 480-481).
" Zł oto, emalia, rubiny' wym.: wys' 2,3 cm; szer. l'9 cm.
'' Zł oto, emalia, rubiny, szmaragd; wym': wys. l,8 cm; szer. l,7
cm. Podobny wyrób, stanowiący ś rodekrozbudowanego zawiesze-
nia zAnrorem, zachował się w skarbcujasnogórskim - E. Smul i-
k o w s k a, ozdoby obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej jako ze-
spól zab1ltkowy (Rocz. HS, 10: 1974, s. 202, i| . 37). Trzy inne
występująna sukience rubinowej obrazu _ J. S. Pasierb, J' Sa-
mek, Skarby Jasnej Góry, Warszawa l987 (wyd. lV), il. l44-l45'
3o
Zł oto,emalia, rubiny, wym.: wys' 3,3 cm; szer. 4,7 cm' Ten
typ kokard omówiono w związku z ozd,obami na obrazie z Sulisł a-
wic - M. P iwocka,,, Misericordia Domini" z Sulisł awic(Folia HA,
29: 1993, s. 78-79, przyp. 1 I l, il. 34, 35f).
"J. Evans, A History of Jewellery 1100-1870, New york
1989, il. 130, 133; P. Jean-Richard, Ornemanistes du XI t au
XVI ( siecle. Grąvures et dessins [ katalog wystawy] , Paris l987,
Udał o się powiększyć zasób analogii do trzech kięli_
chów z więku XVI I I . Zabytek podobny do kięlicha z roku
1744 (Katalog,vl32) Zach-ował się w koś cielew Drobinię
(2. ć wierć wieku XVI I I )", zaś analogiczny do kielicha
Wawrzyńca NiedŹwieckiego (Katalog'vl33) - w koś ciele
w Peł czyskach'". Zł oty kielich Bogumił a Gajowskiego (Ka-
talog, Yl34), okreś lony ostroż nie jako dzieł o polskie'
mozna' jak się zd,aje, uznać za wytwór miejscowy, Zapewne
krakowski. Swiadczy o tym zarówno poziom wykonania, nie
wykracza1ący poza moż liwoś citego ś rodowiska, jak też
uż ycie doś ćcharakterystycznęgo nodusa, zastosowanego
również w relikwiarzu ś w.Homobonusa z koś cioł aMariac_
kiego w Krakowie (1770?, wyk. Marcin Lekszycki)3e.
Uzupeł nieniem Zespoł u dzieł Marcina Lekszyckiego był a
nie ujęta w katalogu kadzielnica (fig. 6)' stanowiąca komplet
z ł ódką(Katalog, Y l54), opatrzona cechą imiennąML. MoŻ -
na ją datowaó na okoł o 177640.
Jednym znĄwaŻ niejszych osiągnięć w zakresie badan nad
nowozytnym zł otnictwem stał o się odnalęzienie kilku nie no_
towanych dotąd przez literaturę przedmiotu znaków zł otni-
czych.Korzystając z okazji publikujemy: znak miejski Pozna-
nia z poł owy wieku XVI (por. Katalog,Y/ 13); miejski Kra-
kowa z roku 1648 oraz imienny Marcina Festy (por. Katalog,
|
v l22, v l 52)4 ; a larkŻ e cechę imi enn ą W L, hip otetyczni e wi ą-
ZanąZ krakowskim zł otnikiem Walentym Lekszyckim (Kata-
tog, Yt43) (fig. 7).
Ten pobież ny przegląd uś wiadamia, iŹ za sprawą wysta-
wy stan naszej wiedzy o tynieckim zł otnictwie niebywale się
poszerzył . Stał o się tak pomimo braku na Wawelu kilku zna-
czący ch przedmiotów, przede wszystkim antependium zdobią-
cego niegdyś gł ówny oł tarz w Tyńcu (Katalog, Yl58). Ze
względu na trudnoś ci techniczno-konserwatorskie nie doszł o
takŹe do wypoż yczenia gotyckiego tryptyku z Tuchowa (Ka-
talog, | Yl1), cyklu monumentalnych pł ócien ze Staniątek
(Ka t a l o g, I V/ 3 ), oł owi ane go l< rzy Ąka z gr obu tzw' opata star-
szego (Kata lo g, YI I I 2)42, S akramentarz tyniecki (Katalo g,
| I I / l) zaś zastąpiono nową kopią. organizatorom nie udał o się
s. 80, poz. ll0:,,J. Vauquer, Livre De Fleurs Propres Pour Orfe-
vres Et Graveurs"; A. Sommers-Cocks, An I nlroduction to
Courtly Jewellery, London 1980, s. 42,il. e:,,G. Legare, Livre des
Ouvrages d'Orfevrerie", Paris I 663.
'o zł oto, emalia, rubiny; wym.: wys. 2,5 cm; szer. 3 cm. Por.
Evans, o. c.,1. 128; Sommers-Cocks, o. c., s.45, il.38.
''KZSP, l0,z. l5: okolicePł ocką' oprac. I . Galicka, H.Sy-
gi etyńska, D. Kaczmarzyk, Warszawa 1994, s. 28, ftg. 248.
j'Ufundowany
w 1778 r. przez ks. Józefa Reya, scholastyka
krakowskiego _ KZSP' 3, z. 9: Powiat pińczowski, oprac' K. K u -
trzebianka, J. Łoziński, B. WoI ff, Warszawa l9ól, s.54_
opatrzony cechą imienną Dl1.
'nKZSP, 4,cz'2; Koś cioł y.'.,s.39; A. Bujak, M. Roż ek,
Koś ciół Mariacki w Krakowie, Warszawa l987, il. l96; jedyną
róż nicąjest trójboczny kształ t nodusa kielicha, a pł aski nodusa
w relikwiarzu.
a"
Analogiczna kadzielnica znajduje się w koś ciele Św' Andrze-
ja w Krakowie - KZSP' 4, cz. 2'. Koś cioł y.'.,s. ó9' fig. 878.
o'
Podobną cechą miejską Krakowa oznaczono kielich fundacji
Wojciecha i Reginy Eremusów z roku l652 w koś ciele Reformatów
w Wieliczce' Widnieje na nim takż e sł abo czytelny znak imienny
z literami Cl,f Q). Kompozycja stopy kielicha tynieckiego i wielic-
kiegojest identyczna.
o2
Na sesji poś więconej dziejon Tyńca w ś redniowieczu, która
zbiegł a się z otwarciem wystawy, prof, Elzbieta Dąbrowska-Zawadzka
przekonująco zinterpretował a funkcję zabytku jako krryŻ a absolucyj-
nego, wkł adanego do trumny zmarł ego dostojnika.
175
 \ \l
i

tYtt i
., ;--,-

"

l-('
 r" Xr,ffi
f; j'.ił
\ \ -;
. ' ':'
L* ,iLLt; i:.

r# ł
L ;jł
'"'"''
\r J{
ii.

-\ '

111
 ó. Kadzielnica, Kraków' okoł o l776, zł otnik Marcin Lekszycki
'I 'arnów, Skarbiec katedralny (fot. S. Michta)
pozyskać , Znanych z literatury bądŹż ródeł , inluł igremiał ów
opackichar, atakŻ e relikwiarza z roku 1558a{ .
Czystoś c koncepcji wystawy został a naruszona w paru
punktach. Tylko jedną z dwóch prepozytur tynieckich - Tu-
chów _ zasygnalizowano kilkoma przedmiotami (Katalog,
" Wś ród kilku infuł i g.en''iał o* odnotowanych w kańotece
mobiliów katedry tamowskie.j (sporządzonej zapewne w latach sześ ć -
dziesiątych wieku XX) znajdująsię paran] enty pochodzące niewąt-
pliwie z opactwa tynieckiego: infuł a z herbem Bończa (nr inw. l29)
oraz gremiał niebieski z'takinż e herbem i literami XSBB)TKK (nr
inw. 595) - fundowane przezopaI a Stanisł awa Benedykta Bańoszew-
skiego (1743-17(r2). Fotografia mitry opublikowana w: KZSP, I ,
z. 13: Potviat larnottski, oprac. J. E. Dutkiewicz, s. 16, fig.74.
" M. Kornecki' Dekanat tąrnowski niejski | w:] Zab1ltki
idziela sztuki diecezjitarnowskiej, rnpis z lat 1969-197I ,Archiwum
Diecezjalne w Tarnowie, s. 564, pacyfikał nr 2; kartoteka mobiliów
katedry tarnowskiej (z.ob. prz,yp.43) zawiera dane zabytku (nr inw.
'l
.i): srebro częś ciowo zł ocone, kameryzacja; wym.: wys. 58 cm; wy-
miary stopy 22,5x19,5 cm; waga 1730 g; oraz.jego opis: ,,Stopa sze-
ś oiolistna. Na wierzchu stopy wygrawirowane są herby Gozdawa oraz
Gryf (?)' atakŻ e data Anno l558. Nodus kulisty puklowany. Trzon
w kształ cie krzy1Ż a u1ęty od doł u z-eschł ą gał ązką roś linną. Na krzyż u
postać Chrystusa odlewana i cyzelowana, w ramionaclr Symbole
178
v l44, vI ll l ). W ekspozy cji znalazł y się za to dzięł a o nie Zwe-
ryfi kowanej metryce (Katalog, V 124, V 128, V 129, V I 50, V I 5 1,
V/ 56), w przypadku których nie moŻ na wykluczyć pochodze_
nia z zespoł ów przybył ych do Tamowa w XX wiekua'. Z pro-
blematyką wystawy nie wiązał się obraz Andrea Sabattiniego
Ewangelistów równieŹ odlewane i przymocowane do trzonu. Na
odwrociu w glorii mieś cisię relikwia Krzyż a ś w. W ramionach krzy-
ż a 4 plastyczne rozety roś linne, wykonane techniką sztancowania'''
Oznaczony austriackimi cechami kontrybucyjnymi bitymi w Krako-
wie w latach | 80617 i l809/ l0. Na podstawie herbów moż na wnio-
skować , Ż e krzyż powstał sumptem opata Jana Łowczowskiego
(l558-l5ó8). Pierwotnie posiadał dodatkowe ramiona z figurkami
Matki Boskiej i ś w.Jana (nie istniał y już w r. 1763)' a od r. l632
zawierał relikwię ś w. Placyda podarowanąprzez nuncjusza Honora-
ta (onorato Visconti, w Polsce w latach l630-ló35). Wzmiankowa-
ny w inwentarzach tynieckich zr. 1636 (k. 2v., nr I I ), 1661 (k. 54v.,
nr 3), 1674 (k. 6lr', nr 3), l689 (k. ó7v., nr 5)' 1763 (s. 7' nr 2).
u'
Podstawą takiej weryfikacji winno być ustalenie zasobu tine-
cianów na podstawie spisu sporządzonego okoł o r. 1 8 l 6 w z'wiązku
z kasatą konwentu _ nie znanego realizatorom wystawy, a wzmian-
kowanego bez podania miejsca przechowania jedynie we wstępie do
katalogu (s. X).
 7. Znaki z'ł otnicze na srebrach w Skarbcu katedralnym w Tarnowie (rys.
znł ki rnie.jskie Krakowa oraz warsztatu Marcina ljcstr nu kiellchu
i aspersorium z r. 1648
J
znak rniejski l)oznanru nu krelichu z r. l55l
zllak lł atszl'altt Walcn[ ctrl l.clsz1'ckiego 1'.'; u' Krakorr lc i oznaczenie
pr'óby srebra na parze relikwiarzy z r' l776
(Katalog, I V/ 2), stanowiący jednak widomy znak odrodzenia
ż ycia monastycznego po powrocie benedyktynów do Tyńca
w roku l939. Dzieł o to wyprzedził o o ponad dwadzieś cia lat
historyczny dar prof. Karoliny Lanckorońskiej dla Polski.
Materiał badawczy, jakiego dostarczył a wystawa, sł uż ył
wielu specjalistom, którzy jeszcze w ciągu jej trwania ujaw-
nili wyniki swych dociekań. Dr Zenon Piech przedatował
pieczęć opacĘ(Katalog,I I / l9) na okres rządów opata Michał a
(lata l304_130ó)o6, a tł ok pieczęci Sekretnej końwentu (i(a-
talog,I ll| 8) otrzymał osobną mono graftęa1 '
Kilkadziesiąt dzieł sztuki poddanych konserwacjia8 odzy-
skał o swój blask, by ś wiadczyćo znaczeniu benedyktynów
tynieckich dla kultury polskiej.
Krzysztof Czyż ewski, Darius z Nowącki,
Magdalena Piwocka
o''
obiekt na| eŻ ący do zespoł u odlewów ze zbioru Franciszka
Piekosińskiego, eksponowanego już na wystawie z okazji pięć setle-
cia odnowienia Akademii Krakowskiej w r. 1900 - Katalog vysta-
wy zab1ltków epoki Jagiellońskiej w 500 rocznicę odnowienia I Jni-
wersytetu JagieI lońskiego zorganizowanei, Kraków 1900, s. 54-5ó'
po2.78,97, 102, 147.
o'w katalogu omył kowo podano wł aś cicielazabytku _ por.
Sprawozdanie z dzialalnoś ci Państwowych Zbiorów Sztuki na
Waweluw roku 1992 (Studia Waw.,2: l993, s. lló, poz.8).
o'Np.
na obrazie z serii Consuetudines (Katalog, lV/ ó) kon-
serwacja ujawnił a sygnaturę Mikoł aja Janowskiego i datę l763.
t79