KİMYA 9.

SINIF

ÇEVRE KİMYASI

Hava, Toprak ve Su Kirliliği

 Çevre Kimyası 9. Sınıf Kimya
Hava Kirleticiler

Dünya Sağlık Örgütüne göre her yıl yaklaşık iki milyon insan kirli hava
etkilerinden dolayı erken ölüyor.
Hava kirliliği, yalnızca duman kokulu büyük şehirlerde yaşayan
insanlar için değil, tüm canlıları etkileme potansiyeline sahip olan
büyük bir sorundur.
Çünkü hava kirliliği küresel ısınma, ozon tabakasının delinmesi gibi
sorunlara neden olur ve bu sorunlar tüm canlıları etkiler.
 Çevre Kimyası 9. Sınıf Kimya
Hava Kirleticiler
Genellikle atmosfere canlılara ve çevre üzerinde zararlı etkiler bırakan bir
veya daha fazla kirleticinin havada bulunması hava kirliliği olarak kabul
edilir.
Havadaki kirleticiler her zaman görünür olmayabilir ve birçok farklı
kaynaktan ortaya çıkmış olabilir.
Bu kirleticiler volkanik patlamalar, orman yangınları, toz fırtınaları,
okyanuslar, denizler ve bitkiler gibi doğal olaylardan havaya yayılmış
olabileceği gibi, ulaştırma, endüstri ve ısınma gibi insan faaliyetleri
sonucunda da ortaya çıkmış olabilir.
Hava kirleticilerin başında, azot oksitler, karbon dioksit ve kükürt oksitler
gelir.
 Çevre Kimyası 9. Sınıf Kimya
Hava Kirleticiler

Azot Oksitler
Atmosferde bulunan azot, yüksek sıcaklıklarda oksijenle reaksiyona
girerek NO, NO2 gibi azot oksitleri oluşturur.
Atmosferin kirlenmesine neden olan azot oksitler genel olarak NOx
şeklinde gösterilir.
NO suda çözünmez ancak NO2 oluşumuna neden olur.
NO2 ise suyla reaksiyona girerek HNO3 (nitrik asit) oluşumuna neden olur.
Sonuç olarak havada oluşan NOx lar yağmur suyu ile reaksiyona girerek
asit yağmurlarına neden olur.
Aynı zamanda azot oksitler küresel ısınmaya neden olan ozon gazı
oluşumunu artırdığı için “dolaylı sera gazı” olarak da bilinirler.
 Çevre Kimyası 9. Sınıf Kimya
Hava Kirleticiler
Azot Oksitler

Azot oksitler NOx, insan sağlığı üzerinde doğrudan ve dolaylı

etkilere sahiptir.
Solunum problemlerine, baş ağrılarına, kronik olarak akciğer
fonksiyonlarında azalmaya, gözlerde tahrişe, iştah kaybına ve
dişlerde aşınmaya neden olabilir.
Azot oksitler bazı fabrika bacalarından çıkan zehirli gazların içinde
bulunur.
Ayrıca araç motorlarında ve enerji santrallerinde oluşan yüksek
sıcaklık etkisiyle meydana gelir.
 Çevre Kimyası 9. Sınıf Kimya
Hava Kirleticiler

Karbon dioksit

Atmosferde doğal olarak karbon dioksit (CO2) bulunur ve birim

alandaki karbon dioksit miktarı yüzde 0,05’in altındaki hava, herhangi
bir sağlık veya çevre sorununa neden olmazken bu miktar yüzde 5-10
arasında olursa hava toksik hale gelir ve insanı birkaç dakika içinde
öldürebilir.
 Çevre Kimyası 9. Sınıf Kimya
Hava Kirleticiler
Karbon dioksit

Atmosferdeki karbon dioksit miktarının çok yüksek seviyelere

çıkmasına neden olan etkenler otomobiller, uçaklar, enerji santralleri;
benzin ve doğal gaz gibi fosil yakıtların yakılmasıdır.
Bu etkenler son 150 yılda, atmosferdeki karbon dioksit miktarını,
olduğundan daha yüksek bir seviyeye çıkartmıştır.
Karbon dioksit küresel ısınma ve buna bağlı olarak gelişen iklim
değişikliğinden birinci derecede sorumlu olan sera gazıdır.
 Çevre Kimyası 9. Sınıf Kimya
Hava Kirleticiler
Kükürt oksitler
Günümüzde atmosfere salınan kükürt dioksitin başlıca sorumlusu insan
faaliyetleridir. İnsan faaliyetleri olmadan önce atmosferdeki kükürt dioksitin
ana kaynağı volkanik patlamalardır.
Kömür, petrol gibi fosil yakıtlar saf değildir ve bileşimlerinde kükürt içeren
organik bileşikler vardır.
Bileşiminde kükürt bulunduran yakıtların yanmasıyla SO2 oluşur.
Kükürt dioksit atmosferde ışığı yansıtarak Güneş ışığını tutar ve
Dünya’nın soğumasına neden olur.
 Çevre Kimyası 9. Sınıf Kimya
Hava Kirleticiler
Kükürt oksitler
Havadaki kükürt oksitler (SO2 ve SO3) havadaki su buharı ile asit
yağmurlarını oluşturur.
Asit yağmurları da insanlarda akciğer ve cilt hastalıklarına, tatlı su
kaynaklarının kirlenmesine, tarihi eserlerin aşınmasına, bitki örtüsünün
zarar görmesine neden olur.
Asit yağmurları, toprakta bulunan kalsiyum iyonları ile reaksiyona girerek
suda çözünmeyen kalsiyum sülfat oluşturur. Oluşan kalsiyum sülfat toprak
içinde sabitleşir ve bitkiler tarafından alınamaz.
Hava kirliliğinin insanlar üzerindeki tek etkisi ölüm değildir. Hava kirliliği
nedeniyle yüz binlerce insan astım ve bronşit gibi solunum sorunları
yaşamaktadır.
 Çevre Kimyası 9. Sınıf Kimya
Hava kirliliğinin sonuçları

Sera etkisi

Deprem, yanardağ patlaması ya da tsunami gibi doğal felaketler binlerce

insanı etkileyebilir.
Ancak etkileri genellikle sadece bir bölgeyle sınırlıdır. 1986’da
Ukrayna’daki Çernobil nükleer santralinde meydana gelen nükleer kaza
tüm kıta boyunca radyasyon yayılmasına neden olmuştur.
Fakat bütün bu felaketler tüm Dünya’yı etkilemez ve gezegenimizin
tamamında hayatı bozacak kadar güçlü değildir.
 Çevre Kimyası 9. Sınıf Kimya
Hava kirliliğinin sonuçları
Sera etkisi

Ancak küresel ısınma, saydığımız felaketlerin hepsinden farklıdır ve

insan ırkının yakın tarihte karşılaştığı en büyük tehdittir.
Küresel ısınma iklim değişikliğine, birçok türün yok olmasına neden
olduğu gibi önlem alınmazsa gezegenimizdeki yaşamın sona ermesine
de neden olabilir.
Çevre Kimyası 9. Sınıf Kimya
Hava kirliliğinin sonuçları
 Çevre Kimyası 9. Sınıf Kimya
Hava kirliliğinin sonuçları

Sera etkisi

Sera gazları su buharı, karbon dioksit, metan, azot oksit, ozon ve

kloroflorokarbonlar (CFC’ler) gibi bazı kimyasalları içerir.
Artan sera gazlarının, hava kirliliğinine ve küresel ısınmaya neden
olduğu bir gerçektir.
Ancak küresel ısınma çözülemeyecek bir sorun değildir.
 Çevre Kimyası 9. Sınıf Kimya
Hava kirliliğinin sonuçları
Ozon tabakasının incelmesi

Atmosferde bulunan gazlardan biri de ozon (O3) gazıdır. Atmosferin alt

katmanlarında bulunan ozon gazı hava kirletici olarak davranır. Atmosferin
.
üst katmanlarında bulunan ozon gazının oluşturduğu tabaka (ozonosfer)
dünyayı, morötesi (ultraviyole) gibi Güneş’in zararlı ışınlarından koruyan
bir kalkan görevi görür.
Teknolojinin ilerlemesiyle atmosfere yüksek miktarda ozon tabakasına
zararlı gaz salınımı artmış ve ozon tabakasının incelmesine sebep
olmuştur. Ozon tabakasındaki incelme, büyük miktarda ultraviyole B
ışınlarının dünyaya ulaşmasını sağlar.
 Çevre Kimyası 9. Sınıf Kimya
Hava kirliliğinin sonuçları

Ozon tabakasının incelmesi

Ultraviyole B ışınları, insanlarda cilt kanseri ve kataraktlara neden

olabileceği gibi hayvanlara da zarar verir.
Klima sistemlerinde, buzdolaplarında soğutucu gaz olarak kullanılan
CFC’ler, ısı yalıtımında kullanılan köpükler, aerosol (deodorant, parfüm,
saç spreyi gibi) kutularında kullanılan itici gazlar, yangın söndürücülerde
kullanılan kimyasallar, tarımda böcek ilacı olarak kullanılan metil bromid
gibi kimyasallar ozon tabakasına zarar veren maddelerin başında yer alır.
 Çevre Kimyası 9. Sınıf Kimya
Hava kirliliğinin sonuçları
Ozon tabakasının incelmesi

Ozon tabakasındaki incelme küresel bir problemdir.

Ancak insanlar zararlı kimyasalları kullanmazlarsa bu problem ortadan
kalkar.
Zararlı kimyasallar kullanılmadığı takdirde ozon tabakası kendini
yenileyebilir.
Birçok ülke ozon tabakasına zarar veren kimyasalların kullanımını
durdurmuştur.
 Çevre Kimyası 9. Sınıf Kimya
SORU: Aşağıda verilen maddelerden hangisi hava kirliliğine
sebep olmaz?

A) Tozlar B) Sera gazları C) Azot gazı

D) Zehirli gazlar E) Ozon tüketen gazlar

 Çevre Kimyası 9. Sınıf Kimya
SORU: Aşağıdakilerden hangisi atmosferin özelliklerinden değildir?
A) Canlılar için gerekli gazları içerir.
B) Güneşten gelen zararlı ultraviyole (UV) ışınları tutar.
C) Meteorolojik olayların oluşmasını sağlar.
D) Atmosfer en yüksek oranda oksijen gazı içerir.
E) Dünyanın aşırı miktarda ısınma ve soğumasını engeller.
 Çevre Kimyası 9. Sınıf Kimya
SORU: Küresel ısınma ile ilgili,
l. Karbon dioksit (CO2) gazı küresel ısınmaya en fazla katkısı
olan gazlardan biridir.
ll. Dünyanın ortalama sıcaklığının artmasına neden olur.
lll. Güneş ışınlarının dünyada kalma süresi kısalır.
lV. Buzullar eriyerek okyanuslar yükselir.
yargılarından hangileri doğrudur?

A) l ve ll B) ll ve lll C) l, ll ve lll

D) l, ll ve lV E) l, ll, lll ve lV
 Çevre Kimyası 9. Sınıf Kimya

Su ve Toprak Kirleticiler

Dünya nüfusu hızla artarken insanların neden olduğu kirlilik miktarı da

artar.
Ayrıca insanların bitmek bilmez istekleri, yoğun çalışma tempoları ve
hareketli yaşam tarzları da bu kirliliğin artmasına neden olmaktadır.
Su ve toprak kirleticilerin başında plastikler, deterjanlar, organik sıvılar,
ağır metaller, piller ve endüstriyel atıklar gelmektedir.
 Çevre Kimyası 9. Sınıf Kimya

Su ve Toprak Kirleticiler
Plastikler

Dünya petrol üretiminin yaklaşık yüzde 4’ü plastik üretmek için ham
madde olarak kullanılmaktadır.
Plastikler dayanıklı polimer yapısında malzemelerdir.
Kullanışlı olmakla birlikte çevreye verdiği zararlar da oldukça fazladır.
Kullanılıp atılan bir plastik torba doğada yüzyıllarca bozulmadan
kalmakta ancak 1000 yılda kaybolmaktadır.
 Çevre Kimyası 9. Sınıf Kimya

Su ve Toprak Kirleticiler
Plastikler

Plastikler yakıldıklarında çok zararlı kimyasal maddeler içeren

dumanlar yayar.
Plastiklerde kullanılan zararlı kimyasallar insan vücudu tarafından
emilir.
Okyanus ve denizlere karışan plastikler deniz canlılarına zarar verir
Binlerce yıl doğada kalabilen plastik atıklar, ekolojik dengeyi bozar.
Yeraltı sularına zararlı kimyasalların karışmasına neden olur.
 Çevre Kimyası 9. Sınıf Kimya
Su ve Toprak Kirleticiler

Deterjanlar

Denizlere, nehirlere ya da göllere atık

sularla karışan sentetik deterjanlar toksik
etkileri nedeniyle suyun yapısını
bozmaktadırlar.
Ayrıca deterjanlar, yapılarında bulunan
fosfatlar nedeniyle su ve sudaki canlı hayatı
olumsuz etkiler.
Tekirdağ’ın Şarköy açıklarındaki Marmara
Denizi’nin turuncuya dönüşmüş rengi
 Çevre Kimyası 9. Sınıf Kimya
Su ve Toprak Kirleticiler

Deterjanlar

Sulardaki aşırı yosunlaşmanın nedeni deterjanların yapısındaki

fosfatlardır.
Fosfatlar yosunların anormal olarak büyüme ve çoğalmasına yol açar.
Aşırı çoğalma su yüzeyini kapladığında suda çözünmüş oksijen miktarı
azalır ve bu durum sulardaki doğal canlı hayatı tehdit eder.
 Çevre Kimyası 9. Sınıf Kimya
Su ve Toprak Kirleticiler

Organik sıvılar

Endüstriyel alanda kullanılan organik sıvılara; petrol, aseton, karbon

tetraklorür, benzen, etil alkol, asetik asit gibi kimyasal maddeler örnek
verilebilir.
Organik sıvılar çeşitli endüstriyel alanlarda kullanılmaktadır.
İlaç, plastik, boya, petro- kimya, tekstil gibi birçok alanda kullanılan
organik sıvıların bir kısmı suda çözünürken bir kısmı suda çözünmez.
Endüstriyel alanda kullanılan organik sıvılar bir şekilde suya ve toprağa
karışarak çevreyi kirletmektedir.
 Çevre Kimyası 9. Sınıf Kimya
Su ve Toprak Kirleticiler
Ağır metaller
Genel olarak zehirli ve çevre kirliliğine neden olan tüm metaller ağır
metal olarak adlandırılmaktadır.
Kurşun, kadmiyum, krom, demir, kobalt, bakır, nikel, cıva ve çinko olmak
üzere 60’tan fazla metal ağır metal olup yer kabuğunun tamamında
bulunan doğal elementlerdir.
Çevresel kirlilikler, madencilik, endüstriyel üretim, metal ve metal içeren
bileşiklerin kullanımı gibi nedenlerle toprak ve suyu kirletmektedir.
Özellikle madencilik endüstrisinde kullanılan kimyasallar toprakta
bulunan ağır metallerin çözünmesine neden olur.
Toprakta çözünen ağır metaller, yer altı sularına, bitkilerin yapısına girer,
canlılara ve çevreye zarar verir.
 Çevre Kimyası 9. Sınıf Kimya
Su ve Toprak Kirleticiler
Piller
Günlük hayatımızın vazgeçilmezi olan piller çöpe atılırsa, çevreye ve
insan sağlığına ciddi şekilde zarar verebilir.
Bir pilin içindeki kimyasallar, pilin türüne göre değişir.
Piller başlıca kadmiyum, kurşun, cıva, nikel gibi ağır metallerin yanında,
lityum ve elektrolit gibi kimyasalları içerir.
Piller evsel atıklarla aynı yere atılmamalıdır. Çünkü evsel atıklar
depolama alanlarına gitmektedir. Bu alanlarda, pillerin akü gövdesi
paslandığında kimyasal maddeler toprağa sızar ve buradan içme sularına
karışır.
Bir kalem pilin 4 metrekare toprağı kirlettiği düşünülerek ömrü tükenmiş
piller özel pil toplama kutularına atılmalıdır.
 Çevre Kimyası 9. Sınıf Kimya
Su ve Toprak Kirleticiler
Endüstriyel atıklar

Endüstri ve üretim tesislerinde bir işlem öncesinde veya sonrasında

açığa çıkan atıklara endüstriyel atıklar denir.
Petrol rafineleri, otomobil fabrikaları, elektrik üretim santralleri, çimento
fabrikaları, tekstil fabrikaları gibi yerlerde çok sayıda endüstriyel atık
üretilir.
Doğru değerlendirilip arıtılmadığında bu atıklar çevre ve kişi sağlığı
açısından tehlike oluşturur.
 Çevre Kimyası 9. Sınıf Kimya
Su ve Toprak Kirleticiler
Kirleticilerin Etkilerinin Azaltılması Konusunda Çözüm Önerileri

● Hava kirliliğine neden olan fosil yakıtların kullanımı azaltılmalı,

yenilenebilir enerji kaynakları kullanılmalı.
● Fabrikalardan çıkan baca gazları filtre edilmeli.
● Planlı yapılaşma sağlanmalı.
● Ormanlar korunmalı ve yeşil alanlar arttırılmalı.
● Binaların dış cepheleri yalıtım malzemeleri ile kaplanarak ısı
kayıpları engellenmeli. .
 Çevre Kimyası 9. Sınıf Kimya
Su ve Toprak Kirleticiler
Kirleticilerin Etkilerinin Azaltılması Konusunda Çözüm Önerileri

● Konut ve araçların kalorifer sistemlerinde, yanma sistemleri

geliştirilerek yakıtların tam yanması sağlanmalı.
● Su ve toprak kirliliği oluşturan plastikler suya ve toprağa atılmamalı,
toplanarak geri dönüşüme kazandırılmalı.
● Kanalizasyon suları, fabrika atıkları arıtılarak sulama sularına
karıştırılmalı.
● Deterjan üretiminde bakterilerin kolay parçalayabileceği kimyasallar
kullanılmalı.
 Çevre Kimyası 9. Sınıf Kimya
Su ve Toprak Kirleticiler
Kirleticilerin Etkilerinin Azaltılması Konusunda Çözüm Önerileri

● Tarımda topraklar aşırı ve bilinçsizce gübrelenmemeli. Toprak

analizleri yapılarak bitkilere ihtiyaçları kadar gübre verilmesi
sağlanmalı.
● Piller çöplere atılmamalı, ayrı kutularda toplanarak geri dönüşüme
kazandırılmalı.
● Evsel ve endüstriyel atıkların toprak ve suya atılması önlenmeli.
●Buzdolabı ve klimalarda çevreye zararlı olan gazlar
kullanılmamalı.
 Çevre Kimyası 9. Sınıf Kimya

Su ve Toprak Kirleticiler
Kirleticilerin Etkilerinin Azaltılması Konusunda Çözüm Önerileri

● Her ülkenin çevre politikası olmalı ve endüstriyel kuruluşların çevre ile

ilgili yasalara uyması sağlanmalıdır.
● Çöplerin organik kısmının kısa sürede gübreleşmesi, kötü kokuları
yok etme, sinek, böcek ve zararlı haşaratın azaltılması, atık suların
arıtılması gibi pek çok alanda etkin mikroorganizmalar kullanılmalıdır.
● Etkin mikroorganizma (EM) doğal, genetik müdahale görmemiş yararlı
mikroorganizmalara verilen addır. Yeni EM’ lerin üretimi ve
yaygınlaştırılması sağlanmalıdır.
 KİMYA 9. SINIF

ÇEVRE KİMYASI

Hava, Toprak ve Su Kirliliği