I Mühazirə

ELEKTROMAQNİT SAHƏ NƏZƏRİYYƏSİNİN

ƏSAS TƏNLİKLƏRİ

Elektrodinamikanın əsas tənlikləri.

Maksvel tənliklərinin diferensial forması

XIX əsrin 60-çı illərində Ç.K.Maksvel elektrik və maqnit sahələri haqqındakı

M.Faradeyin ideyalarına əsaslanaraq, eksperimentdən məlum olan qanunları ümumiləşdirərək
tamamlanmış vahid elektromaqnit sahə nəzəriyyəsini hazırladı. Maksvel nəzəriyyəsinin
köməkliyi ilə elektrodinamikanın əsas məsələsi olan, verilmiş sistemdəki elektrik yüklərin və
cərəyanların yaratdığı elektromaqnit sahəsinin xassələri öyrənilir.

Maksvel nəzəriyyəsi elektromaqnit sahəsinin fenomenoloji nəzəriyyəsidir. Bu isə o

deməkdir ki, bu nəzəriyyəyə görə, elektromaqnit sahəsində yerləşmiş mühitin nə molekulyar
quruluşu, nə də mühitdə baş verən proseslərin mexanizmləri öyrənilmir. Mühitin elektrik və
maqnit xüsusiyyətləri, təcrübədən məlum olan dielektrik və maqnit nüfuzluqları və xüsusi
elektrik keçiriciliyi ilə xarakterzə olurlar.

Maksvel nəzəriyyəsi makroskopik nəzəriyyədir. Bu nəzəriyyədə makroskopik elektrik

yükünün və cərəyanların (fəzada yayılması ayrıca atom və molekulların ölçülərindən çox böyük
olsun) yaratdığı makroskopik elektromaqnit sahəsi öyrənilir.

Elektromaqnit sahə materiyanın formalarından biri olub, koordinat və zamanın vektorial

funksiyası kimi təyin olunmaqla, aşağıdakı fiziki mahiyyəti daşıyır.

Fərz edək ki, vakumda yerləşən ötürücü, t 0 kiçik zaman intervalında elektromaqnit
enerjisi şüalandırır. Bu enerji t 1 ≫ t 0 müddətində qəbulediciyə çatır. Ötürücüdən ayrılaraq
qəbulediciyə çatan müddət ərzində vakumda lokallaşan enerji daşıyıcısı elektromaqnit sahəsidir.
Başqa sözlə, hərəkətdə elektriklənmiş cisimlər arasındakı qarşılıqlı təsir elektromaqnit sahə
vasitəsilə baş verir. Bu sahə özü isə qarşılıqlı əlaqədə olan elektrik və maqnit sahələrindən
ibarətdir.

Ümumi fizika kursundan elektrik yükü q (ölçü vahidi kulon [Kl] ) və cərəyan şiddəti I
( ölçü vahidi amper [A] ) ilə tanışıq.

İxtiyari ∆ V həcmində kəsilməz paylanmış elektrik yükünin sıxlığı ρ limit şəklində təyin
edilir

∆q
ρ= lim , (1.1)
∆V →0 ∆V

burada ∆ q- elementar ∆ V həcmində yerləşən elektrik yüküdür. Cərəyanın sıxlıq vektoru isə
buna uyğun olaraq aşağıdakı şəkildə ifadə olunur:
 ∆I
δ⃗ = lim n⃗ 0 . (1.2)
∆ s →0 ∆ S

Burada qəbul olunur ki, elementar ∆ S sahəsi yükün hərəkətinə perpendikulyar yerləşmişdir; n⃗ 0 -
vahid normal vektordur; ∆ I - bu elementar sahə ilə kəsişən cərəyan şiddətidir.

Kl A
Elektrik yükünün sıxlığının ölçü vahidi - 3 , cərəyan sıxlığının vahidi isə 2 –dır.
m m

Zaman keçdikçə elektromaqnit sahəsinin fəzadakı halı aşağıdakı dörd vektorla təyin
olunur:

V
⃗
E (r⃗ , t) – elektrik sahəsinin intensivlik vektoru [ ];
m

Kl
⃗
D (r⃗ , t) – elektrik sahəsinin induksiya vektoru [ ¿
2 ;
m

Vb
B(r⃗ , t) – maqnit sahəsinin induksiya vektoru [
⃗ ]
2 ;
m

A
⃗
H (r⃗ , t) – maqnit sahəsinin intensivlik vektoru [ ].
m

Vakumda elektromaqnit sahə ⃗

E və ⃗ B vektorial funksiyaları ilə təyin olunduğu halda,
⃗ ⃗
ixtiyari mühitdə bu sahə H və D vektorları ilə təyin olurlar.

Vakumdakı sahələr üçün bu vektorlar arasındakı əlaqə :

⃗
D =ε 0 ⃗
E və ⃗
B=μ0 ⃗
H. (1.3)

Burada ε 0 və μ0 - sabit əmsallar olub, hesablama sistemindən asılı olaraq seçilir. Elektrik sabiti
7 2
adlanan ε 0=10 / 4 π c ≈(
1
36 π
−9
¿ ) ∙10 ≈ 8,854 ∙10
−12 F
m [ ]
, ¿ faradın metrə olan nisbəti kimi təyin

edilir. Burada c – işığın vakumdakı sürətidir.

−7 −6 Hn
Maqnit sabiti adlanan μ0=4 π ∙10 ≈ 1,257 ∙ 10 [ ], henrinin metrə olan nisbəti kimi təyin
m
edilir.

Elektromaqnetizmin fundamental qanunları olan Maksvel tənliklərinin diferensial

forması, bu sahə vektorları ilə aşağıdakı şəkildə əlaqəlidir:

∂⃗
D
rot ⃗
H = ⃗δ + , (1.4)
∂t

−∂ ⃗
B
rot ⃗
E= , (1.5)
∂t

¿⃗
D= ρ , (1.6)
 ¿⃗
B=0. (1.7)

Maksvelin birinci tənliyinin diferensial forması olan (1.4) ifadəsi, Amper qanunun -
∂⃗
D
H = δ⃗ , ümumiləşmiş şəklidir və sağ tərəfə əlavə olunan
rot ⃗ həddi isə yerdəyişmə cərəyanının
∂t
sıxlığı adlanır.

Maksvelin ikinci tənliyi olan (1.5), ixtiyari kontur və mühit üçün elektromaqnit
induksiyasının əsas qanununun ümumiləşdirilməsidir.

Maksvelin üçüncü tənliyi olan (1.6) isə ixtiyari mühitdə Qaus tənliyinin, stasionar və
dəyişən elektrik sahələri üçün ümumiləşmiş halıdır.

Maksvelin dördüncü tənliyi - (1.7) yazılarkən, qəbul olunmuşdur ki, hər bir maqnit
sahəsi (vakumda və ya mühitdə, stasionar və ya dəyişən olduqda) həmişə solenoidaldır, yəni
maqnit yükləri yoxdur.

Elektrik yükünün saxlanması qanunu.

Kəsilməzlik tənliyi

Maksvel tənliyinin əsas postulatı olan elektrik yükünün saxlanması qanununda qəbul
edilmişdir ki, fəzada elektrik yüklərinin (müsbət və mənfi) cəmi sabitdir.

Elektrik yükləri yaranmırlar və yox da olmurlar (yəni, müsbət və mənfi yüklər eyni bir
vaxtda və eyni miqdarda yarana və yox ola bilərlər məs., ionlaşma, rekombinasiya,
anniqilyasiya və digər proseslərdə). Verilmiş V həcmində elektrik yükünün qiymətinin
dəyişməsinə səbəb yüklərin yerdəyişməsidir, yəni bu həcmi əhatə edən S səthindən axan
elektrik cərəyanıdır. Cərəyan şiddətinin

−dq
I= , (1.8)
dt

ifadəsində q və I –ni, uyğun olaraq xüsusi müqavimət - ρ və cərəyanın sıxıq vektorunu –δ⃗ ilə
ifadə edərək,
❑ ❑
q=∫ ρdV , I =∮ ⃗δ d ⃗s, (1.9)
V s

yazarıq
❑ ❑

∮ δ⃗ d ⃗s =−d ∫ ρdv .
dt V
(1.10)
S

Bərabərliyin sol tərəfinə Ostraqradskiy-Qaus teoremini tətbiq edərkən, qəbul olunmuşdur ki, V
həcmi zaman keçdikcə dəyişməz qalır, yəni V ≠V (t)
❑

∫ (¿ ¿ ⃗δ + ∂∂tρ )dv=0 ¿ (1.11)

V
və ya yazarıq

∂ρ
¿ δ⃗ + =0 . (1.12)
∂t

Alınan bu ifadə elektrik yükünün saxlanma qanunu olub, kəsilməzlik tənliyi adlanır.

Beləliklə deyə bilərik ki, Maksvel özünün birinci- (1.4) tənliyində elektrik cərəyanının
sıxlığına, yerdəyişmə cərəyanının sıxlığını əlavə etməklə, elektrik yükünün saxlanması qanunu
almışdır. Bu saxlanma qanunun mövcud olması, fiziki baxımdan, elektromaqnit sahəsinin
−∂ ⃗B
yaranmasına gətirir. Doğrudan da, bu halda elektromaqnit induksiya (rot ⃗ E= ) hadisəsi ilə
∂t
∂⃗D ⃗
yanaşı, ona simmetrik olan maqnitoelektrik induksiya (rot ⃗ H= , δ =0 olduqda ) hadisəsi də
∂t
baş verir.

Elektrik və maqnit sahələrinin qarşılıqlı dəyişməsi, elektromaqnit prosesinin yaranmasına

səbəb olur.

Mühiti xarakterizə edən tənliklər.

Polyarizasiya və maqnitlənmə

Maksvel tənliklərindən yalnız birinci və ikinci tənlikləri asılı olmayandır. Bu tənliklərə

∂ρ
daxil olan məlum olmayan parametrlərin ⃗ E ,⃗
H ,⃗ B, δ⃗ (
D, ⃗ =−¿ ⃗δ olduğundan) sayı isə beş
∂t
olub, aralarındakı əlaqə aşağıdakı şəkildədir:

⃗
D =ε ε 0 ⃗
E ,⃗
B=μ μ0 ⃗ ⃗
H ,δ=σ ⃗
E (1.13)

Bura daxil olan ε , μ v ə σ sahəyə yerləşdirilmiş mühiti xarakterizə edən parametrlərdir.

ε v ə μ uyğun olaraq, nisbi dielektrik və maqnit nüfuzluqları, σ isə xüsusi elektrik keçiriciliyi
adlanırlar.

Bircins mühitlərdə, yəni bütün nöqtələri eyni xüsusiyyətli olan mühitlərdə ε və μkoordinatlardan
asılı olmurlar. Qeyri-bircins mühitlərdə isə onlar koordinatın funksiyasıε =ε ( r⃗ ) , μ=μ ( r⃗ ) olurlar.

Əgər ε və μxarici elektrik və maqnit sahələrindən asılı deyilsə, onda (1.13) ifadəsindəki
elektrik və maqnit induksiyaları intensivlikdən xətti asılı olacaqlar. Belə hallarda deyirıər ki,
mühit xəttidir.

Klassik fizika yaxınlaşması baxımından, cisimləri təşkil edən atomlardakı hər bir nüvə
ətrafında qapalı trayektoriya (orbit) ilə elektronların hərəkəti nəticəsində atomlarda maqnit
dipolu yaranır. Xarici ⃗E elektrik sahəsinin təsiri ilə bağlı yüklər yerdəyişməyə məruz qalır və ya
atomun elektrik dipolu öz istiqamətini dəyişməklə, mühitin polyarizasiyasına səbəb olduğundan
bu atomlar ⃗P - polyarizasiya vektoru ilə xarakterizə olunurlar. Eyni ilə atomlar xarici ⃗
H maqnit
sahəsində olarkən, elektron orbitləri (maqnit momentləri) Larmor tezliyi ilə rəqsi hərəkətdə
iştirak etməklə, mühit maqnitləşir. Mühitin kəmiyyətcə maqnitləşməsini ⃗J maqnitləşmə vektoru
xarakterizə edir. Ona görə də, belə mühitlər üçün

⃗
P= ⃗
P (⃗
E )və ⃗J = ⃗J ( ⃗
H) yaza bilərik.

Əksər belə mühitlərdə ⃗

P, ⃗
E və ⃗
D həmçinin ⃗J , ⃗
H və ⃗
B vektorları öz aralarında kollinear
olduqlarından, yazmaq olar

⃗
P= χ ε 0 ⃗
e
E , (1.14)

⃗J = χ m μ 0 ⃗
H, (1.15)

burada ölçüsüz əmsallar olan χ e və χ m uyğun olaraq, mühitin elektrik və maqnit qavrayıcılıqları
adlanırlar. Elə isə, (1.13) – də ⃗
D və ⃗
B vektorlarını aşağıdakı şəkildə yazarıq

⃗
D=ε a ⃗
E, (1.16)

⃗
B=μ a ⃗
H, (1.17)

burada ε a=ε ε 0 və μa =μ μ 0 - uyğun olaraq, mühitin mütləq dielektrik və maqnit nüfuzluqları

adlanırlar. Bu nüfuzluqların qavrayıcılıq əmsalı ilə əlaqəsi aşağıdakı şəkildədir:
e
ε =1+ χ , (1.18)
m
μ=1+ χ . (1.19)

Bir sıra kiral adlanan mühitlər vardır ki, onların daxilindəki sahə ilə xarici sahələr
arasında ⃗
D (⃗E, ⃗
H ) və ⃗
B(⃗H, ⃗
E ) tipli rabitə mövcuddur.

Belə mühitlər təbii (bioloji) və ya süni (kompozit) ola bilərlər. Sonuncuda kiral
mühitlərin xüsusiyyətlərinin izahına baxaq.

İzotrop dielektrik mühitdə ölçüləri işçi dalğa uzunluğundan kiçik olan mis spirallarını
eyni istiqamətdə (şək.1.1), bərabər məsafədə yerləşdirək.

a) b)

Şək. 1.1.

Xarici ⃗
H maqnit sahəsinin təsiri ilə kiral polyarizasiyanın yaranma mexanizmi şək. 1.2 –də
verilmişdir.
 a) b) c)

Şək.1.2.

Dəyişən ⃗H maqnit sahəsi (şək.1.2 a), Faradeyin elektromaqnit induksiya qanununa

uyğun, spiralın hər bir dolağında (şək.1.2 b) ∋i induksiya elektrik hərəkət qüvvəsini (EHQ)
yaradır. Nəticədə spiral boyunca elektrik dipolunun yaratdığı sahəyə ekvivalent olan (şək.1.2 c)
⃗
Ei elektrik sahəsi yaranacaq.

Beləliklə, xarici ⃗
H maqnit sahəsi ⃗P( ⃗H ) elementar elektrik dipolunu yaradır. Nəticədə
mühitin polyarizasiya vektorunun digər kiral kompanenti yaranır.

⃗
Pi ( ⃗
H)
⃗ H )= lim ( ∑
Pk ( ⃗ ) (1.20)
∆ V → 0 iϵ ∆ V ∆V

Kiral maqnitlənmə prosesi şək.1.3 –də verilmişdir.

a) b) c) d)

Şək. 1.3.

Xarici ⃗E elektrik sahəsinin təsiri ilə (1.3a) keçirici spiralda yaranan i φ cərəyanı (1.3b),
spiral ətrafında, maqnit dipoluna analoji olaraq, ⃗ H i maqnit sahəsini yaradır (1.3c). Nəticədə, ⃗ Mi
maqnit momenti yaranır ki, (1.3d) bu da mühitin kiral maqnitlənməsinə səbəb olur.

⃗
M i (⃗
E)
E ) = lim ( ∑
⃗J k ( ⃗ ¿) ¿ (1.21)
∆ V → 0 iϵ ∆ V ∆V

Beləliklə, kiral mühitlər üçün aşağıdakı tənlikləri yazarıq

⃗
D (⃗
E,⃗
H )=ε 0 ⃗
E +⃗
P( ⃗
E ) +⃗
Pk ( ⃗
H) (1.22)
 ⃗
B (⃗
H ,⃗
E )=μ0 ⃗
H + ⃗J ( ⃗
H ) + ⃗J k ( ⃗
E) (1.23)

İzotrop kiral mühitlər üçün bu vektorlar arasında əlaqə, Drude – Born - Fyodrov tənlikləri
şəklində verilmişdir

⃗
D=ε a ⃗
E + β ε a rot ⃗
E, (1.24)

⃗
B=μ a ⃗
H + β μ a rot ⃗
H, (1.25)

burada β - kiral əmsalı adlanır.

Son zamanlar kiral mühitlərin tədqiqinə marağın artması, bir tərəfdən ifrat yüksək tezlikli
şüalanmanın bioloji təsirinin tədqiq edilməsi ilə, digər tərəfdən isə hərbi texnologiyada « gözə
görünməz » raketlərin yaranması ilə əlaqədardır.

II –Mühazirə

Maksvel tənliklərinin inteqral forması

Maksvel tənlikləri diferensial formada yazılarkən, qəbul olunmuşdu ki, mühiti xarakterizə
edən parametrlər ε a , μa və σ ya sabit kəmiyyətlərdir, ya da koordinatın kəsilməz funksiyalarıdır.
Bircins mühitlər üçün doğru olan bu şərtlər daxilində Maksvel tənliklərinin yalnız diferensial
formasından istifadə edilməsi mümkündür. Bu parametrlərin qiymətləri sıçrayışla dəyişilən
mühitlərdə, elektromaqnit sahəsinin yayılmasını tədqiq etmək üçün Maksvel tənliklərinin
inteqral formasından istifadə olunur.

Maksvelin birinci tənliyinin inteqral forması aşağıdakı şəkildə ifadə olunur

❑

∮⃗
H d ⃗l =I + I y . d , (1.26)
L

burada I, – S səthindən keçən keçirici cərəyandır

❑
I =∫ δ⃗ d ⃗s , (1.27)
S

I y .d - bu səthdən keçən yerdəyişmə cərəyanıdır,

❑
∂⃗
D
I y .d =∫ d ⃗s . (1.28)
S ∂t

Beləliklə, Maksvelin birinci tənliyinin (1.26) inteqral şəklindən görürük ki, maqnit sahəsinin
intensivliyinin ixtiyari L konturu üzrə sirkulyasiyası, bu konturu əhatə edən S səthindən keçən
tam ümumiləşmiş cərəyana ( I + I y. d) bərabərdir. Bu tənlikdən ğöründiyi kimi, maqnit sahəsi
olmadıqda tam ümumiləşmiş cərəyan da sıfra bərabər olur, cərəyanın olması isə maqnit sahəsinin
yaranmasına səbəb olur. Bu halda keçirici cərəyan ilə yerdəyişmə cərəyanının rolları eynidir.

Elektromaqnit induksiya qanunun ümumiləşməsi olan Maksvelin ikinci tənliyinin

inteqral formasında nəzərdə tutulur ki, bu qanun ixtiyari (keçirici olmaya da bilər) L konturu və
ixtiyari mühit üçün doğrudur
❑ ❑
⃗
∮ = - ∫ ∂∂Bt d ⃗s .
⃗
E d ⃗
l (1.29)
L S

Maksvelin ikinci tənliyinin inteqral şəklinə əsasən elektrik sahəsinin ⃗

E intensivlik
vektorunun ixtiyari L konturu üzrə sirkulyasiyası bu konturu əhatə edən hər bir səthdən keçən ⃗
B
maqnit induksiya selinin, əks işarə ilə götürülmüş, zamana görə törəməsinə bərabərdir.

Maksvelin üçüncü tənliyinin inteqral forması, ixtiyari mühit üçün Qaus tənliyinin
ümumiləşməsidir
❑ ❑

∮ ⃗D d ⃗s =∫ ρ dv=q , (1.30)
S V

burada q, S səthinin əhatə etdiyi tam elektrik yüküdür.

Bu tənliyə əsasən demək olar ki, V həcmində yerləşən tam elektrik yükü (q), bu həcmi əhatə
edən qapalı S səthindən keçən elektrik induksiya vektorunun (⃗
D ) seli ilə ölçülür.

Maksvelin dördüncü tənliyinə əsasən ixtiyari qapalı səthdən keçən maqnit induksiya
selinin həmişə sıfra bərabər olması maqnit yüklərinin olmadığını təsdiqləməklə yanaşı, onun
ixtiyari mühit üçün doğru olduğunu postulat kimi qəbul edir:
❑

∮ ⃗B d ⃗s =0 . (1.31)
S

Maksvel tənliklərini həll edərkən, bu tənliklərin həlli olan ⃗

E, ⃗
H, ⃗ D ,δ⃗ və ρ - un
B, ⃗
koordinat və zamanın konkret funksiyası olması üçün hər bir real obyektə uyğun, əlavə şərtlər
qəbul olunmalıdır.

MÜHİT AYIRICISINDA ELEKTROMAQNİT SAHƏ

VEKTORLARININ SƏRHƏD ŞƏRTLƏRİ

Elektodinamik məsələlərinin həllində elektrik və maqnit xüsusiyyətləri, yəni ε a , μa və σ

müxtəlif olan iki mühiti ayıran sərhəd anlayışından istifadə olunur. Bu mühitlərin xüsusiyyətləri
sıçrayışla dəyişdiyindən, elektromaqnit sahə vektorları iki mühiti ayıran sərhəddə kəsilirlər. Bu
isə o deməkdir ki, diferensial münasibətlər sərhəddə öz mənasını itirirlər. Ona görə də, Maksvel
tənliklərini həll etmək üçün sərhəddin hər iki tərəfində sahə vektorlarının tangensial (toxunan) və
normal toplananlarını əlaqələndirən sərhəd şərtləri qoyulur.
 Sərhəd şərtləri yazılarkən Maksvel tənliklərinin inteqral formasından istifadə olunur.

Elektomaqnit sahə vektorlarının

tangensial toplananlarının sərhəd şərtləri

Fiziki parametrləri uyğun olaraq ε a 1 , μa 1 , σ 1 və ε a 2 , μa 2 , σ 2 olan iki mühiti ayıran sərhəddə

(şək.2.1) elektrik sahəsinin tangensial toplananının sərhəd şərtini yazaq.

Sərhəd yaxınlığında düzbucaqlı şəklində götürülmüş elementar müstəvidə qəbul edəcəyik

ki, mühit bircinsdir və sahə dəyişməzdir (şək.2.2). Burada S səthinə çəkilmiş normal - n⃗
vektoru, bu səthə üfüqi istiqamətdə yönəlmiş tangensial - τ⃗ vektoru və ⃗S vektor sahəyə
N vektorları arasındakı əlaqə τ⃗ =[ ⃗
çəkilmiş binormal - ⃗ N , ⃗n ] şəklində olacaq.

Şək. 2.1. Şək.2.2.

Maksvelin ikinci tənliyinin (1.29) inteqral formasından istifadə edərək, elektrik sahəsinin
intensivlik vektorunun tangensial kompanenti üçün sərhəd şərtini yazarıq

τ⃗ ( ⃗
E 1− ⃗
E2 ) =0 və ya ⃗
E1 τ −⃗
E2 τ =0, (2.1)

yəni ⃗E vektorunun tangansial toplananı iki mühiti ayıran sərhəddən keçərkən kəsilməz olur.
Fizika qanunları baxımından bu şərt səthdə maqnit cərəyanının olmaması ilə əlaqıdardır. Alınan
nəticəni ümumi hal üçün yazarkən nəzərə alsaq ki, τ⃗ =[ ⃗
N , ⃗n ], onda

N , ⃗n ] =[ ⃗n , ( ⃗
( ⃗E 1−⃗E2 ) [ ⃗ E 2) ] ⃗
E1− ⃗ N =0. (2.2)

Alınan nəticələr ixtiyari istiqamətlərə yönəlmiş ⃗

N -lər üçün doğru olduğu üçün yazarıq:

¿ (2.3)

Maksvelin birinci tənliyinin inteqral formasından istifadə edərək, maqnit sahəsinin

tangensial toplananı üçün sərhəd şərtini yazarkən qəbul edəcəyik ki, mühitlərdən biri ideal
keçiricidir və onun səthində yaranan səth cərəyanını nəzərə almaq üçün səth cərəyanının xətti
sıxlıq anlayışından istifadə edərək,
 δ⃗ S =lim h ⃗δ [ A ], (2.4)
h→0 m

⃗
H vektorunun tangensial toplananın sıçrayışı üçün alarıq:

τ⃗ ( ⃗
H 1− ⃗
H 2 )= ⃗δ S ⃗
N , və ya ⃗ H 2 τ = ⃗δ SN .
H 1 τ −⃗ (2.5)

İxtiyari oriyentasiyalı ⃗
N üçün yazarıq

[⃗n , ( ⃗
H 1− ⃗
H 2 ) ]=⃗δ S . (2.6)

Göründüyi kimi, ⃗ H maqnit sahəsinin intensivlik vektorunun tangensial toplananının

sıçrayışı, səth cərəyanın sıxlığına bərabərdir. Bu sıçrayış səth cərəyanının axması nəticəsində
səthdə ikiqat maqnit təbəqəsinin yaranması ilə əlaqədardır.

Elektromaqnit sahə vektorlarının

normal toplananlarının sərhəd şərtləri

Elektrik sahəsinin ⃗
D induksiya vektoru üçün sərhəd şərtini yazmaq üçün birinci və
ikinci mühitlərin sərhədində yerləşən və əsası ∆ S , hündürlüyi isə h olan ∆ V həcmli silindrə
baxaq.

Şək. 2.3

Elektrik sahəsinin elementar ∆ V həcmi daxilində 1 və 2 mühitlərində bircins və

dəyişməz olduğunu qəbul edəcəyik.

Maksvelin üçüncü tənliyinin inteqral forması, (1.30)-dan istifadə edərək yazarıq:

n⃗ 0 ( ⃗
D 1 −⃗
D2 )=ρ s, (2.7)

burada ρ s - səth yüklərinin səthi sıxlığıdır:

Kl
ρ s=lim h∙ ρ [ 2¿
]. ¿ ( 2.8)
h→0 m

Göründüyi kimi, elektrik sahəsinin ⃗D induksiya vektorunun normal kompanentinin

sıçrayışı, sərhəddəki səthdə səth yükünün səthi sıxlığına bərabərdir. Əgər ρ s=0 olarsa, onda
D1 n=D2 n və ya ε a 1 E1 n=ε a 2 E 2 n olduğundan, ⃗
E vektorunun normal toplananının sıçrayışı
üçün alarıq:

E1 n ε a 2
= . (2.9)
E2 n ε a 1

Eyni ilə Maksvelin dördüncü tənliyinin inteqral formasından istifadə edərək, ⃗

H maqnit
sahəsinin intensivlik vektorunun normal kompanenti üçün yazarıq:

H 1 n μa 2
= . (2.10)
H 2 n μa 1

Xüsusi halda qəbul etmiş olsaq ki, ikinci mühit ideallaşmış sonsuz keçiricidir, onda bu
mühitə heç bir tezlikli sahə nüfuz edə bilməz. Bu halda alınan sərhəd şərtləri aşağıdakı şəkildə
olar:

[⃗n0 , ⃗ H ]s= ⃗δ s , D1 n=ρ s.

E ]s =0 , [⃗n0 , ⃗ (2.11)

Sonda onu da qeyd etmək lazımdır ki, verilən bu sərhəd şərtləri S sərhəddinin hamar 1 və
2 mühitlərinin izotrop olan ən sadə halları üçün doğrudur.

III Mühazirə

ELEKTROMAQNİT SAHƏSİNİN ENERJİSİ

Elektromaqnit sahədə kənar mənbələrin gücü

Materiyanın xüsusi bir növü olan elektromaqnit sahəsi, enerji daşıyıcısıdır. Elektromaqnit
enerji digər müxtəlif enerji növlərinə çevrilməyə qadirdir: mexaniki (elektrik yüklərini
sürətləndirərkən), istilik, kimyəvi enerjiyə, həmçinin kristalların, molekulların və atomların
daxili enerjisinə və s. Eyni ilə sadalanan bu enerji növlərinin hər biri də elektromaqnit enerjisinə
çevrilə bilərlər.
 Elektrik yükünün sahədə hərəkəti zamanı görülən iş nətiçəsində sahənin enerjisi
azalır.Yükün sahədə istiqamətlənmiş hərəkətini davam etdirmək üçün elektromaqnit sahəyə heç
bir aidiyyatı olmayan kənar qüvvələrin təsirindən, yəni kənar elektrik hərəkət qüvvəsindən
istifadə olunur.

Kənar qüvvələrin nəzərə alınması, əksər hallarda Om qanunun şəklinin dəyişilməsinə

gətirir:

⃗
δ=σ E + ⃗δ ,
⃗ kən
(3.1)

burada δ⃗ kən =σ ⃗
E kənar cərəyanın sıxlığı, ⃗
kən
E
kən
isə kənar qüvvələrin intensivliyidir.

Cərəyanın δ⃗ sıxlıq və ⃗
E sahəsinin intensivlik vektorlarının hasilinə baxaq:

∆ q ∆ l⃗ ⃗ ∆A
δ⃗ ∙ ⃗
E =ρ ⃗v ⃗
E≡ E= =Pi . (3.2)
∆V ∆t ∆t∆V

Burada ∆ A , ∆ t müddətində elektrik sahəsinin ∆ V həcmində gördüyi iş, Pi - xüsusi itki gücüdür.

Joul itkisi
2
Pi=σ E , (3.3)

şəklində olduğundan kənar mənbələri nəzərə almaqla, yazarıq

P= ⃗δ ∙ ⃗
E =σ E + ⃗δ ⃗ E = Pi−P kən ,
2 kən
(3.4)

burada Pkən - kənar mənbələrin sahəyə verdiyi gücün sıxlığıdır:

Pkən =−δ⃗ ∙ ⃗
kən
E. (3.5)

Elektomaqnit sahəsinin enerji balansı.

Umov-Poyntinq teoremi

Enerji üçün balans tənliyini almaq üçün Maksvelin birinci və ikinci tənliklərinin
diferensial formasından istifadə edərək, ikinci tənliyin (1.3) hər iki tərəfini ⃗
H maqnit sahəsinin
intensivlik vektoruna, birinci tənliyin isə - elektrik sahəsinin ⃗
E intensvlik vektoruna vurmaqla,
alarıq

⃗ ∂⃗
B
H rot ⃗
E=− ⃗
H , (3.6)
∂t
 ⃗ ∂⃗
D
E rot ⃗
H=⃗
E + δ⃗ ∙ ⃗
E. (3.7)
∂t

Bu tənlikləri tərəf-tərəfə çıxmış olsaq, aşağıdakı münasibəti alarıq:

∂⃗
D ⃗ ∂⃗B ⃗⃗
¿[⃗ H ] =− ⃗
E,⃗ E −H −δ E . (3.8)
∂t ∂t

Burada nəzərə alınmışdır ki,

¿[⃗ H ] =⃗
E,⃗ H rot ⃗
E− ⃗
E rot ⃗
H (3.9)

Alınan (3.8) ifadəsini inteqral şəklində yazmaq üçün ixtiyari qapalı S səthini seçərək, bu
ifadəni həmin səthin əhatə etdiyi V həcmi üzrə inteqrallayaraq, sol tərəfə Qaus teoremini tətbiq
etməklə, yazarıq:

{ }
❑ ❑ ❑
∂⃗
D ⃗ ∂⃗B
∮ [ ⃗E , ⃗
H ] d ⃗s =−∫ ⃗
E
∂t
+H
∂t
dV −∫ ⃗δ ⃗
E dv (3.10)
S V V

Bu tənlik V oblastında elektromaqnit sahə enerjisinin balans tənliyi adlanır. Burada

❑

∫ ⃗δ ⃗E dv=Pkən + Pi , (3.11)
V

yalnız keçirici cərəyan hesabına baş verən bütün enerji çevrilmələrinin tam gücü olub; Pkən -
kənar mənbələrin gücü, Piisə V həcmdəki omik itkidir.
❑

Xarici aləmdən izolə olunmuş sistemlərdə ∮ [ ⃗ H ] d ⃗s =0 olduğundan, Pkən =0 halı üçün

E,⃗
S

alarıq

{ }
❑
∂⃗
D ⃗ ∂⃗B
Pi=−∫ ⃗
E +H dv . (3.12)
V ∂t ∂t

Xaricdən təcrid olunmuş V həcmdəki itkinin gücü, ədədi qiymətcə ehtiyat enerjinin azalma

sürətinə (
−dW
dt )
bərabər olduğundan, yazarıq

{ }
❑ ❑
dW ⃗
∂D ∂⃗
B ∂ω
=∫ ⃗
E +⃗
H dv=∫ dv ,(3.13)
dt V ∂t ∂t V ∂t

burada ω - elektromaqnit sahəsinin xüsusi enerjisidir. Beləliklə alarıq

∂ω ⃗ ∂⃗ D ⃗ ∂⃗B ∂ ωe ∂ ωm
∂t
= E +H = + (3.14)
∂t ∂t ∂t ∂t

Qəbul etmiş olsaq ki, mühitdə elektrik və maqnit itkisi yoxdur, yəni ε a ≠ f (t) və μa ≠ f (t ),
onda elektrik sahəsinin enerji sıxlığı üçün
 2
εa E
ωe= , (3.15)
2

maqnit sahəsinin enerji sıxlığı üçün isə alarıq:

2
μa H
ω m= . (3.16)
2

dW
Əgər V həcmli sistemdə proses qərarlaşmış olarsa, yəni =0 , Pi=0 və bu həcmi əhatə
dt
edən S səthi elektromaqnit sahəsi üçün şəffaf olduğu halda, onda kənar mənbələrin gücü -
❑ ❑

∮ [ ⃗E , ⃗
H ] d ⃗s =Pkən, bu səthdəki şüalanmanın P Σ=∮ ⃗
П d ⃗s -gücünə bərabər olacaq, burada
S S

П=[⃗
⃗ H]
E ,⃗ ( 3.17)

S səthindən şüalanan enerji selinin sıxlığı olub, Umov-Poyntinq vektoru adlanır. Bu vektor
enerji selinin sıxlığını və elektromaqnit sahə enerjisinin yayılma istiqamətini göstərir.

Elektromaqnit sahənin enerjisinin (3.10) balans tənliyindən alarıq

❑
dW
∮⃗
П d ⃗s =Pi +
dt
=Pkən . (3.18)
S

Elektromaqnit sahəsi üçün enerjinin saxlanma qanunu olan (3.18) ifadəsi, Umov-Poyntinq
teoremi adlanır. Bu teoremin diferensial forması, aşağıdakı şəkildə yazılır

∂ω
¿⃗
П + Pi + =Pkən (3.19)
∂t

Elektrik və maqnit itkiləri olan mühitlər üçün enerji itkisinin aşkar ifadəsini alarkən,
nəzərə almaq lazımdır ki, mühitin dielektrik və maqnit nüfuzluqları uyğun olaraq, ε a ( t ) və μ a (t)
şəklində olacaqdır.
❑

Periodik (T) elektromaqnit prosesləri zamanı, ∮ ⃗

П d ⃗s =0 və Pi=0 halında, period ərzində
S

dW
enerjinin orta qiyməti (W ) sabit olduğundan, onun dəyişməsi =0 olar.
dt

Beləliklə kənar mənbələrin gücü üçün alarıq

∂⃗
D ⃗ ∂⃗B
Pkən =⃗
E +H . (3.20)
∂t ∂t

Bu gücün T periodu ərzində orta qiyməti:

{ }
t t
1 1 ∂⃗
D ⃗ ∂⃗B
∫
T 0
P kən dt=P kən = ∫
T 0
⃗
E
∂t
+H
∂t
dt=¿
 ❑ ❑
1 ⃗ ⃗
¿ ∮ E d D +¿ T1 ∮ ⃗
T l
Hd⃗
B =Pi + P i ¿ ,
e m
(3.21)
e
l e

burada l e - dielektrikdəki, l m - maqnetikdəki histerezis ilgəyinin konturudur.

Beləliklə aldıq ki, period ərzində orta dielektrik itkisi

1
Pi = S, (3.22)
e
T e

dielektrikdəki histerezis ilgəyinin Se sahəsi ilə -

❑
Se =∮ ⃗
Ed ⃗
D (3.23)
le

və maqnit itkisi

1
Pi = S , (3.24)
m
T m

isə maqnetikdəki histerezis ilgəyinin

❑
Sm =∮ ⃗
Hd⃗
B, (3.25)
lm

sahəsi ilə mütənasibdir.

KOMPLEKS AMPLİTUDLAR.

KOMPLEKS GÜC HAQQINDA TEOREM

Maksvel tənliklərinin kompleks forması

Elektrodinamik məsələlərin əksəriyyətinin spektral oblastdakı həlli, əsasən harmonik

proseslər üçün təyin edilir. Qəbul olunur ki, elektromaqnit sahə monoxromatikdir, yəni
elektromaqnit sahə vektorlarının rəqs tezlikləri sabitdir. Belə hallarda kompleks amlitudlar
metodundan istifadə olunur. Bu metoda əsasən harmonik dəyişən skalyar ψ funksiyasını
aşağıdakı şəkildə yazmaq olar

ψ=ψ m cos (ωt +φ ¿=ℜψ m e i (ωt +φ )=¿

~ iωt ~
¿ ℜ ψ m e =ℜ ψ (4.1)

Burada ~
ψ m=ψ m e funksiyası, ψ – nin kompleks amplitudı adlanır. ℜ - simvolu kompleks ψ
iφ

funksiyasının həqiqi hissəsinin ayrıldığını göstərir.i=√ −1 xəyali ədəddir.

 Eyni ilə vektorial kəmiyyətləri də kompleks şəklində yazmaq olar
i ( ωt+ φ )
⃗v =⃗v m cos ( ωt+ φ )=ℜ ⃗v m e =¿

¿ ℜ ⃗v˙ m e =ℜ ⃗v˙ ,
iωt
(4.2)

v⃗˙ m=⃗v m e .
iφ
burada

Harmonik prosesləri kompleks şəklində ifadə edilməsinin üstün cəhəti ondan ibarətdir ki,
bu funksiyaların t-yə görə törəməsi, elə həmin funksiyanın özünün fazası ilə hasilinə bərabərdir:

∂ ⃗v˙
=iω ⃗v˙ (4.3)
∂t

Kompleks funksiyanın t-yə görə inteqralı isə həmin funksiyanın fazaya olan nisbəti kimi təyin
olunur.

v⃗ ˙
∫ ⃗v˙ dt= iω (4.4)

2π
Bundan başqa, bu funksiyaların hasilləriniT = periodu ərzində, t ∈[0 , T ] zaman
ω
intervalında ortalanmasını daha sadə şəkildə ifadə etmək mümkündür:

1 1
ℜ ( ⃗v˙ 1 ⃗v˙ 2) = ℜ ( ⃗v˙ 1 ⃗v˙ 2 )
¿ ¿
⃗v 1 ( ωt ) ⃗v 2 ( ωt ) = (4.5)
2 2

İndi isə elektrik və maqnit itkilərini kompleks şəkildə ifadə edək.

Kompleks amplitudlar metodunun tətbiqi yalnız elektrodinamikanın tənliklərini

zamandan olan asılılıqdan azad etmir, həmçinin bəzi anlayışların fizikasını dərk etməyə imkan
yaradır. Bu isə tənliklərə daxil olan parametrlərin qiymətlərinə həqiqi deyil, kompleks müstəvidə
baxmaqla əlaqədardır.

Doğrudan da, əgər kompleks amplitudlar metodundan istifadə etməsəydik, onda ideal
dielektriklərdə intensivliyi ⃗
E =⃗
Em cos ωt qanunauyğunluğu ilə dəyişən elektrik sahəsinin təsiri
nətiçəsində induksiya vektoru üçün ⃗ D=ε 0 ε ⃗
Em cos ωt alarıq. Əslində isə mühitdə polyarizasiya
prosesi sahənin dəyişməsi ilə ani olaraq baş vermədiyindən, zamandan asılı olan induksiyada
gecikmə baş verir, yəni rəqs fazaca hər hansı α kəmiyyəti qədər gecikmə ilə baş verir.
Polyarizasiya hadisəsində ətalətliliyi nəzərə almaqla, yazarıq

⃗
D =ε a ⃗
Em cos (ωt−α ). Elektrik ⃗ D vektorlarının kompleks amplitudları olan ⃗
E və ⃗ Em və
εa⃗
Em e
−i ∆E
ifadələrindən göründüyi kimi, bir-birindən ε a ⃗
E m e =ε a ⃗
−iα
E m (cos α−i sin α ) kompleks
vuruğu qədər fərqlənirlər. Bu kəmiyyət kompleks amplitudlar metodunda dielektriklərin
polyarizasiyası ilə əlaqədar olub, mütləq dielektrik nüfuzluğu kimi qəbul edilmişdir.
Maqnitlənmənin də ətalətliliyi bu şəkildə izah olunur.

Dielektrik mühitlərdə ⃗D induksiya vektoru ⃗

E intensivlik vektoruna nəzərən ∆ E
dielektrik itki bucağı qədər gecikdiyindən, kompleks dielektrik nüfuzluğu üçün yazarıq
 ⃗˙ ⃗
D D −i ∆ '
ε̇ 1a = = m e =ε 1 a - i ε ''1a
E
(4.6)
E˙ ⃗
⃗ E m

Mühit elektrik keçiriciliyinə malik olduqda (σ ≠ 0 ¿, yazarıq

σ
ε̇ 1a =ε −i , (4.7)
ωε0

burada, ε̇ 1a - kompleks dielektrik nüfuzluğu adlanır.

Burada ≪ 1 ≫ indeksi dielektrik itkisinin ümumi elektrik itkisindən ( bura coul istiliyi də
daxildir) fərqləndirmək üçün qoyulmuşdur.

Polyarizasiyanın ətalətliliyi nəzərə alınmayan halda, (4.7) -ə əsasən yazarıq

tg ∆ E = σ
, (4.8)
(σ =0) ω ε a

yəni elektrik itkisinin tangens bucağı keçirici və dəyişmə cərəyanlarının nisbəti kimi təyin edilir
və

t g ∆E
{
= ≫ 1−keçirici
(σ =0) ≪ 1−dielektrik
(4.9)

Eyni ilə maqnetiklərdə ⃗

B vektoru ⃗
H intensivlik vektorundan ∆ H itki bucağı qədər
gecikdiyindən, kompleks maqnit nüfuzluğu üçün yazarıq

⃗˙
B ⃗
Bm −i ∆ ' ''
μ̇a = = e =μ a−i μ a ,
H
(4.10)
⃗˙
H Hm ⃗

Buradan alınır ki, Maksvelin tənliklər sistemini kompleks şəklində yalnız iki tənliklə
ifadə etmək mümkün olur:

rot ⃗ E˙ + δ⃗˙ ,
H˙ = iω ε̇ 1 a ⃗ (4.11)

rot ⃗ H˙ .
E˙ = - i ω μ̇ a ⃗ (4.12)

Birinci tənlikdə, δ⃗˙ =σ ⃗ ˙

E˙ + ⃗δ kən olduğunu nəzərə alsaq

rot ⃗ (
H˙ =iω ε̇ 1 a−i
ω )
σ ⃗˙ ⃗˙
E + δ kən. (4.13)

Burada

σ ' '' σ
= ε '1a - iε ''1a = ε 1a −i(ε 1 a + ), əvəzləməsi etsək, kompleks Maksvel tənlikləri
ε̇ a=ε̇ 1a −i
ω ω
aşağıdakı şəklə düşər:

rot ⃗ E˙ + δ⃗˙ ,
H˙ = i ω ε̇ a ⃗ (4.14)
 rot ⃗ H˙ .
E˙ = - iω μ̇ a ⃗ (4.15)

§ 4.2. Kompleks güc haqqında teorem

Enerjinin balans tənliyinin kompleks şəklini alarkən Maksvelin birinci və ikinci

tənliklərinin kompleks formasından istifadə etməklə, onun diferensial şəkli üçün yazarıq

П˙ + Pitki + 2iω { ω m−ω e } =Pkən

¿⃗ (4.16)

Enerji balansının inteqral forması isə aşağıdakı şəkildə olacq

❑
П˙ d ⃗s + P+2iω {W m −W e } = Pkən
∮⃗ (4.17)
S

Bu tənliyin real hissəsinin xəyalı hissəyə olan nisbəti aktiv güc haqqında teorem adlanır:
❑
П˙ d ⃗s + Pik = Pa ,
ℜ∮ ⃗ (4.18)
S

Reaktiv güc haqqında teorem:

❑
П˙ d ⃗s +2 ω {W m −W e } = Pr
ℑ∮ ⃗ (4.19)
S

Aktiv güc haqqında teoremin açıq şəkildə yazılışı:

❑ ❑
ω
П˙ d ⃗s + ∫ {μ'a' H 2m + ε 'a' E2m }dv=Pa ,
ℜ∮ ⃗ (4.20)
S 2 V

Pa- aktiv güc, V həcmdəki itki və bu həcmi əhatə edən S səthindən şüalanan aktiv gücdən
ibarətdir.

Reaktiv güc haqqındakı teoremin fiziki mənasını müəyyən etmək üçün S sərhədində
səthdən keçən reaktiv güc selinin olmadığını qəbul edəcəyik. Bu halda (4.19) ifadəsi aşağıdakı
şəkildə olacaq

2 ω {W m −W e } = Pr (4.21)

Əgər mənbəyin ω tezliyi V həcminin ω 0 i rezonans tezliklərindən birinə uyğun gələrsə, W m =W e

olduğundan, reaktiv güc Pr =0 olar.

Tezliyin ω <ω 0i qiymətində W m > W e olduğundan, kənar elektrik enerji toplayıcısına

ehtiyac olur ki, bu da həmin həcmi qidalandıran elektrik mənbəyi olur (nəzərə almaq lazımdır ki,
period ərzində enerji mübadiləsi iki dəfə baş verir). Beləliklə Pr reaktv güc, tezliyin ω ≠ ω 0 i
qiymətlərində, mənbə ilə əlavə yük arasındakı enerjinin kəmiyyətcə dəyişməsini xarakterizə edir.

IV Mühazirə
 DALĞA TƏNLİKLƏRİ VƏ

ELEKTRODİNAMİK POTENSİALLAR

Dalğa tənlikləri

Maksvel tənliklərinin həqiqi formasını yazarkən, qəbul edəcəyik ki, mühiti xarakterizə
edən ε a , μa və σ =const parametrlərindən sonuncusu mühitin bircins olduğunu göstərir,
dielektrik və maqnit itkiləri yoxdur, yalnız coul itkisi mövcuddur. Hesablama sistemini
sükunətdə qəbul edəcəyik.

∂⃗
D
rot ⃗
H = ⃗δ + , (5.1)
∂t

−∂ ⃗
B
rot ⃗
E= , (5.2)
∂t

¿⃗
D= ρ , (5.3)

¿⃗
B=0. (5.4)

Tənliklərdən (5.2) –in hər iki tərəfinə rot əməliyyatını tətbiq edib,

−∂ ∂
rot rot ⃗
E= rot ⃗
B =−μa rot ⃗
H, (5.5)
∂t ∂t

alınan bu nəticəyə

rot rot ⃗
E =grad ÷⃗
E −∇ ⃗
2
E, (5.6)

eyniliyini tətbiq etməklə, (5.1) və (5.3) tənliklərindən istifadə etməklə, alarıq

∂ ⃗ ∂ ⃗δ
2
E 1
∇ ⃗ = grad ρ+ μ a .
2
E - μa ε a 2 (5.7)
∂t εa ∂t

Mühitin keçiriciliyini nəzərə almaq üçün Om qanunun diferensial şəklindən

⃗
δ=σ E + ⃗δ kən ,
⃗ (5.8)

istifadə etsək, yazarıq

∂ ⃗
2
E ∂⃗
E 1 ∂ ⃗δ kən
2
∇ E⃗ - μa ε a 2
−μ a σ = grad ρ+ μ (5.9)
∂t ∂ t εa a
∂t

Elektromaqnit sahəsinin ⃗ E vektorunu təyin etmək üçün dalğa tənliyi olan (5.9), -
Dalamberin vektorial dalğa tənliyi adlanır. Bu tənliyin sağ tərəfində sahə mənbəyini
xarakterizə edən funksiyalar dayanmışdır, çünki keçirici cərəyanların özləri ρkeç yük sıxlığı
yaratmırlar.
 Eyni ilə maqnit sahəsinin ⃗H vektoru üçün də Dalamber dalğa tənliyini alarkən, (5.1)
tənliyinin hər iki tərəfinə rot əməliyyatını tətbiq edərək,

∂
rot rot ⃗
H = rot ⃗
D +rot ⃗δ , (5.10)
∂t

(5.2) və (5.4) tənliklərini burada nəzərə almaqla -

rot rot ⃗
H =grad ÷⃗ ⃗,
2
H −∇ H (5.11)

alınan eynilikdən istifadə edərək, yazarıq

∂ ⃗ ∂⃗
2
H H
2
∇ H⃗ - μa ε a 2
−μ a σ =−rot δ⃗ kən (5.12)
∂t ∂t

Göründiyi kimi, (5.9) və (5.12) tənliklərinin sol tərəfi eynidir. Bu onu göstərir ki, fəzada
mənbədən kənarda, ( yəni (5.9) və (5.12) tənliklərinin sağ tərəfləri sıfra bərabər olduqda) ⃗E və
⃗
H vektorlarının dalğa xassələri eynidir.

Dalğa tənliklərindən alınır ki, zamana görə ikinci tərtib törəməsi alınan vektorun
qarşısındakı əmsal, mühitdəki dalgavari prosesin faza sürəti ilə əlaqədardır:

1
vf = (5.13)
√ ε a μa
Zamana görə birinci tərtib törəməsi olan həddin qarşısındakı əmsal isə mühitdə coul
istiliyinin ayrılması ilə dalğavari prosesin sürətini xarakterzə edir.

Beləliklə, Maksvel tənliklərindən alınır ki, elektromaqnit prosesləri dalğa xarakteri

daşıyır və hər bir elektromaqnit sahəsinə elektromaqnit dalğalarının toplusu kimi baxmaq olar.

Elektrodinamik potensiallar

Elektrik sahəsinin ⃗E intensivlik və maqnit sahəsinin ⃗ B induksiya vektorlarını

elektrodinamik ⃗ A (vektorial) və ψ (skalyar) potensialları ilə ifadə etmək üçün Maksvelin
tənliklər sistemindən istifadə edəcəyik.

Maksvelin dördüncü tənliyində göstərilmişdir ki, ⃗

B maqnit sahəsi təmiz burulğanlıdır,
yəni

¿⃗
B=0. (5.14)

Bu isə o deməkdir ki, solenoidal ⃗

B induksiya vektorunu ⃗
A ixtiyari vektorunun burulğanı kimi
ifadə etmək olar, yəni

⃗
B=rot ⃗
A (5.15)

Maksvelin ikinci tənliyində

 −∂ ⃗
B
rot ⃗
E= , (5.16)
∂t

burada (5.15) tənliyini nəzərə almış olsaq, yazarıq

rot ⃗
E+(∂⃗
A
∂t
=0 ) (5.17)

∂⃗A
Bu isə o deməkdir ki, alınan ⃗
E+ yeni vektoru, potensiallı vektordır, yəni onu ixtiyari skalyar
∂t
potensialın qradiyentinə bərabər götürmək olar

⃗ ∂⃗
A
E+ =−grad ψ (5.18)
∂t

və ya

⃗ −∂ ⃗
A
E= −grad ψ . (5.19)
∂t

Beləliklə, koordinat və zamandan asılı olan ⃗ A (r⃗ ,t), ψ (r⃗ ,t) funksiyalarının, ⃗
E və ⃗
B
⃗
elektromaqnit sahəsinin vektorial ( A ) və skalyar (ψ ) potensialları olduğunu gördük.

Elektrodinamik ⃗ A və ψ potensiallarını müəyyən edən tənlikləri yazmaq üçün Maksvelin

birinci və ikinci tənliklərindən istifadə edəcəyik.

1 ∂⃗
E ⃗
rot ⃗
B=ε a +δ , (5.19)
μa ∂t

ρ
¿⃗
E= . (5.20)
εa

Burada ε a , μa - uyğun olaraq, mühitin dielektrik və maqnit nüfuzluqları olub, tənliklərdəki

sabitlər, δ⃗ - elektrik cərəyanının sıxlıq vektoru, ρ -elektrik yükünün sıxlığıdır.

Maksvelin birinci tənliyində (5.15) və (5.18) - i , ikinci təniyində isə yalnız (5.18) - i
nəzərə alsaq, ⃗
A ,𝜓 potensialları üçün aşağıdakı tənliklər sistemini alarıq.
2
∂ A ∂
rot rot ⃗
A+ ε a μ a 2
=−ε a μ a grad ψ + μa ⃗δ (5.21)
∂t ∂ t

∂⃗
A ρ
∇ 2 ψ =−¿ - . (5.22)
∂t εa

Elektrodinamik potensiallara qoyulan şərtlər, potensialların kalibrovkası adlanır. Bu

tənliklərin həllini sadələşdirmək üçün Lorens kalibrovkasından

∂ψ
¿⃗
A+ ε a μ a =0 , (5.23)
∂t

istifadə edərək , alarıq

 ∂ ⃗
2
A
∇ A −ε a μ a 2 =−μa ⃗δ ,
⃗ 2
(5.24)
∂t
2
2 ∂ ψ −ρ
∇ ψ −ε a μa 2 = , (5.25)
∂t εa

(5.24) tənliyinin bu şəklini alarkən, aşağıdakı vektorial eynilikdən istifadə olunmuşdur.

rot rot ⃗
A=grad ÷⃗
A−∇ ⃗
2
A. (5.26)

Lorens kalibrovkasının üstün cəhəti ondan ibarətdir ki, (5.24) və (5.25) tənliklərindəki
elektrodinamik potensiallarla, onların mənbələri olan δ⃗ və ρ arasındakı əlaqə çox sadədir.

Sonda elektrodinamik potensialları da kompleks şəklində yazaq. İntensivlik vektorları

olan ⃗
B (⃗
H ) və ⃗
E –in (5.15) və (5.18) ifadələrinə əsasən bu vektorların amplitudları üçün yazarıq

H˙ m =μ 0 μ rot ⃗
⃗ A˙ m ,
−1 −1
(5.27)

E˙ m =−grad ψ̇ m −iω Ȧ m.
⃗ (5.28)

Bu halda Dalamber tənlikləri (5.9) və (5.12) qeyri-bircins Helmholts tənliklərinə çevrilirlər;

vektorial potensial üçün
2
2 ˙ ω ˙ kən
∇ ⃗ A˙ m =−μ0 μ ⃗δ m
A m +( ) μ ⃗ (5.29)
c

və skalyar potensial üçün

2
ω −i ˙ kən
÷ ⃗δ m .
2
∇ ψ̇ m +( ) μ ψ̇ m= (5.30)
c ω ε0 ε

Bu halda tətbiq olunan kalibrovka şərti aşağıdakı şəkildə olacaq

ω
i 2
A˙ m=0 .
εμ ψ̇ m +¿ ⃗ (5.31)
c

Nəhayət, bu kalibrovka şərtini tətbiq etməklə (5.28) tənliyindən skalyar potensialı çıxarmaqla
elektrik vektoru üçün alarıq

[ ( ) ]
2 2
−i c ω
E˙ m =
⃗ A˙ m +
grad÷ ⃗ A˙ m .
εμ ⃗ (5.32)
ωεμ c

Bu ifadədən göründüyü kimi, elektrik sahəsinin intensivlik vektorunun amplitud

qiymətini hesablamaq üçün vektor potensialı və mühiti xarakterizə edən parametrləri bilmək
kifayət edər.

Hersin elektrik vektoru və ya

polyarizasiya potensialı
 Elektrodinamik ⃗
A vektor potensialını Hersin elektrik vektoru ⃗ e
П ilə əlaqəsini aşağıdakı
şəkildə yazacağıq

∂⃗
e
⃗ П
A=ε a μa . (5.33)
∂t

Skalyar φ potensialını ⃗ e
П ilə ifadə edərkən, (5.23) Lorens kalibrovkasının ödənilməsini nəzərə
alacağıq

∂ψ ∂
=−¿ ⃗
A =−ε a μ a ÷⃗
e
ε a μa П. (5.34)
∂t ∂t

Elə isə yazarıq,

ψ=−¿ ⃗
e
П . (5.35)

Hers vektorundan istifadə olunması ona görə əlverişlidir ki, ⃗

E və ⃗
H , yəni elektrik və
maqnit sahələri yalnız bir vektor ⃗ e
П ilə ifadə olsunlar:

⃗ 1
H = rot ⃗
μa
A =ε a rot
∂П
( )
⃗e
∂t
(5.36)

−∂ ⃗ ∂ ⃗
2 e
⃗ A П
+ grad÷ ⃗
e
E= −grad ψ=−ε a μa 2
П . (5.37)
∂t ∂t

Hers vektoru üçün dalğa tənliyi aşağıdakı şəkildə olacaq

∂ ⃗П − ⃗J kən
2 e
∇ ⃗
2 e
П −ε a μa 2
= . (5.38)
∂t εa

Bu tənlik ⃗
E, ⃗H, ⃗ A və φ üçün olan tənliklərdən quruluşlarına görə fərqlənmirlər.
Tənlikdən göründüyi kimi, ⃗П potensialının mənbəyi ⃗J kən - kənar cərəyanların polyarizasiya
e

П və ⃗J kən vektorları
vektoru olduğundan, bu vektoru polyarizasiya potensialı da adlandırırlar.⃗ e

arasında münasibətin belə sadə formada olması, konkret məsələlərin həllini asanlaşdırır.

Misal olaraq, əgər ⃗J kən =⃗z 0 p m ( yəni ⃗J kən polyarizasiya vektorunun yalnız z– kompanenti
vardır), onda yaranan elektromaqnit sahəsini öyrənmək üçün yalnız ⃗ e e
П =⃗z 0 П z - dən istifadə
etmək kifayət edər. Bu halda vektorial məsələlər skalyar hala çevrilirlər.

Qeyd etmək lazımdır ki, belə hallarda elektromaqnit sahəsi yalnız beş kompanentə malik
olacaq, yəni ⃗
H vektorunun eninə H z kompanenti olmayacaq. Belə sahə, eninə maqnit sahəsi
adlanır.
 V*** Mühazirə

Fiktiv maqnit yükləri və cərəyanları.

Maksvel tənliklərinin ikili yerdəyişmə xüsusiyyətləri.

Hersin maqnit vektoru

Maqnitostatika bəhsindən məlumdur ki, çərçivədə axan qapalı I cərəyanının yaratdığı

maqnit sahəsi maqnit dipolunun sahəsinə uyğundur, yəni qapalı cərəyanın ⃗
M maqnit momenti,
aşağıdakı kimi təyin olunur:

⃗
M =I μ a S n⃗ (5.39)

burada S ⃗n cərəyanın əhatə etdiyi çərçivənin vektorial sahəsidir.

Digər tərəfdən isə məlumdur ki, ⃗

M maqnit momentini başqa şəkildə də ifadə etmək
olar:

M =I μ a S n⃗ =⃗l qm ,
⃗ (5.40)

buradaq m- uzunluğu l⃗ olan dipolun maqnit yüküdür.

Elə isə maqnit cərəyanını

dq m
I m= , (5.41)
dt

şəklində yazmaq olar, haradakı I m- qeyri-qapalı maqnit cərəyanıdır.

Beləliklə, belə qənaətə gəlmək olar ki, qapalı I elektrik cərəyanının yaratdığı sahə, qeyri-
qapalı I mmaqnit cərəyanını yaradır. Belə q mvə I m eyniləşdirilməsi, fiktiv maqnit yükü və maqnit
cərəyanı adlanırlar. Bir çox hallarda belə dəyişiklik effektli olur, çünki qoyulmuş məsələni
əvvəldən axıradək həll etməyə ehtiyac olmur, yəni uyğun dəyişiklərlər etməklə həll olunmuş
məsələlərin həllindən istifadə etmək olar.

Fiktiv maqnit cərəynı və yükləri üçün Maksvel tənlikləri aşağıdakı şəkildə olar

∂⃗
E
rot ⃗
H =ε a , (5.42)
∂t

∂⃗H ⃗
rot ⃗
E =−μa −δ m , (5.43)
∂t

¿⃗
D=0 , (5.44)
 ¿⃗
B=ρ m . (5.45)

Bu tənliklər sistemindən ilkin Maksvel tənliklərinə keçid, aşağıdakı çevrilmə nəticəsində

mümkün olur:

⃗
E→⃗
H ,⃗ E , ε a →−μ a , μ a →−ε a , ⃗δ m →− ⃗δ , ρm →−ρ .
H →⃗

Bu keçid Maksvel tənliklərinin ikili yerdəyişmə xüsusiyyəti adlanır. Tənliklərin bu

xüsusiyyətləri imkan verir ki, qapalı cərəyanların elektromaqnit sahəsini yaratması məsələsini
ayrılıqda həll etməyək, çünki bu qeyri-qapalı maqnit cərəyanlarının yaratdığı elektromaqnit
sahəsinə də uyğundur.

Qeyri-qapalı maqnit cərəyanları üçün də elə elektrik cərəyanında olduğu kimi yaza bilərik

∂ ⃗J kən
δ⃗ m =
q. q
(5.46)
∂t

burada ⃗J kən mühitdə, qeyri-qapalı δ⃗ m maqnit cərəyanının yaratdığı maqnitləşmə (polyarizasiya)

q. q

vektorudur.

Maksvelin ikinci tənliyini bu hal üçün yazaq

∂⃗H ∂ ⃗J kən .
rot ⃗
E =−μa − (5.47)
∂t ∂t

Eyni ilə elektrik halında olduğu kimi, Hersin ⃗ m

П maqnit vektoru üçün analoji olaraq yazarıq

( ),
∂⃗
m
⃗ П
E =−μa rot (5.48)
∂t

∂ ⃗
2 m
⃗ П
+ grad÷⃗
m
H =−ε a μa 2
П . (5.49)
∂t

∂
Beləliklə, (5.48) və (5.49) –i (5.47) –də nəzərə almaqla, ≠ 0 olan halda ⃗ m
П üçün dalğa
∂t
tənliyini alarıq:
2
⃗ m − ⃗j
2
∇ П⃗ m−ε a μa ∂ П = kən . (5.50)
2
∂t μa

Alınan bu tənliyin strukturu (5.38) tənliyi ilə eyni olduğundan, ondan ikili xüsusiyyətli
məsələlərin həllində işarələri dəyişməklə istifadə etmək olar.

Bir daha qeyd etmək lazımdır ki, məsələnin qoyuluşuna görə ⃗j kən=⃗z 0 J kən olarsa, onda
⃗ m m m
П =⃗z0 П z -in bir kompanentindən istifadəsi kifayət edər. П z kompanentindən istifadə edərək
(5.48) -ə uyğun olaraq, E z kompanenti olmayan elektromaqnit sahəsini təyin etmək olar. Belə
sahələr eninə elektrik sahəsi adlanırlar.

ELEKTROSTATİKA
 Elektrostatikanın əsas tənlikləri

Cərəyan olmadıqda stasionar ( zamana görə dəyişməyən) elektrik sahəsi, elektrostatik

sahə adlanır.

Təbiətdə, əslində elektrostatik sahəyə yer yoxdur. Buna səbəb bütün real mühitlərin
müəyyən elektrik keçiriciliyinə məxsus olmasıdır. Lakin elektriklənmiş cisimlərin yavaş hərəkəti
zamanı onların yaratdığı cərəyan çox kiçik olduğundan, prosesin maqnit enerjisi elektrik enerjisi
ilə müqayisədə nəzərə alınmaya bilər (W M ≪ W E ¿ .

Elektrostatik sahəni təyin edən Maksvel tənlikləri aşağıdakı şəkildə ifadə olunacaq

rot ⃗
E =0 (6.1)

¿⃗
D = ρ, (6.2)

⃗
D=ε a ⃗
E . (6.3) Birinci iki tənliyin inteqral forması
-
❑

∮ ⃗E d l⃗ =0 , (6.4)
L

∮ ⃗D d ⃗s =q . (6.5)
S

Əgər mühit bircins və izotrop olarsa ( ε a- koordinatdan asılı olmayıb, skalyar olarsa)
(6.1) tənliyinə rot əməliyyatını tətbiq edərək, (5.26 ) düsturunun köməkliyilə alınan ¿ ⃗E - ni
ρ
(6.2) və (6.3)-də istifadə edərəkən əvəzləməsi aparmaqla, alarıq
εa

1
2
∇ E⃗ = grad ρ (6.6)
εa

Bu ifadə ρ - sıxlığı ilə paylanmış elektrik yüklərinin yaratdığı elektrik sahə intensivliyi üçün
vektorial Puasson tənliyi adlanır. Yük olmayan halda ( ρ=0) (6.6) tənliyi vektorial Laplas
tənliyinə çevrilir
2
∇ E⃗ =0 . (6.7)

Vektorial (6.6) Puasson tənliyinin sonsuz mühit üçün həlli:

❑ ´
1 grad ρ( r⃗ ) ´
⃗
E ¿)= - ∫
4 π ε a V |⃗r −⃗r ´|
dv (6.8)

Elektrostaik sahənin (6.1) tənliyinin riyazi xüsusiyyətinə görə demək olar ki, elektrostatik sahə “
burulğansızdır “ və ya bu sahə potensiallıdır. Bu isə onu göstərir ki, ⃗
E sahə intensivliyini
aşağıdakı şəkildə yazmaq olar

⃗
E =−grad φ . (6.9)

Burada skalyar φ funksiyası elektrostatik potensial adlanır.

 Riyazi yolla elektrostatikφ potensialının gətirilməsi, elektrostatikada vektorial tənlikləri
skalyar şəklə salmaqla onların sadələşdirilməsinə səbəb olur.

Elektrostatik sahənin ixtiyari M nöqtəsindəki φ potensialı

(∞ )

φ=∫ ⃗
E d ⃗l , (6.10)
M

şəklində təyin olunur. Bu isə vahid müsbət nöqtəvi yükün M nöqtəsindən sonsuzluğa qədər
yerdəyişməsi zamanı görülən işə bərabərdir.

Elektrostatikanın əsas tənliklərindən istifadə etməklə, φ elektrostatik potensialın ödədiyi

tənliyi almaq olar. Bunu üçün (6.2) və (6.3) - də ⃗ D−¿ ⃗E ilə əvəz etməklə (6.9) – dan istifadə
etməklə alarıq:

divε a grad φ=−ρ (6.11)

Bircins izotrop mühitlər üçün Puasson tənliyinin elektrostatik φ potensialı ilə ifadəsi
aşağıdakı şəkildə olacaq

2 −ρ
∇ φ= (6.12)
εa

Elektrik yükləri olmayan oblastlar üçün isə bu tənlik Laplas tənliyinə çevriləcək:
2
∇ φ=0 . (6.13)

Sonsuz mühitlər üçün Puasson tənliyinin həlli isə aşağıdakı şəkildə olacaq

1
❑
ρ ( ⃗r ´ )
φ ( r⃗ )= ∫
4 π ε a V |r⃗ −⃗r ´|
d v' . (6.14)

Dipolun elektrik momenti.

Keçiricilər və dielektriklər elektrostatik sahədə

İki yükdən ibarət ən sadə hal olan sistemə baxaq. Əgər q 1=−q və q 2=q (q> 0) olarsa,
onda bu sistemin oriyentasiyası, mənfi yükdən müsbətə yükə doğru yönəlmiş və bu yükləri
birləşdirən l uzunluqlu vektor elementi ilə xarakterzə olunacaq.

Baxılan sistemin hər hansı M(r⃗ ) nöqtəsindəki φ potensialı (şək. 6.1):

q ⃗lcos ϑ 0 p ⃗r 0
φ ( r⃗ )= 2
= 2 , (6.15)
4 π εa r 4 π εa r
1. b)

Şək. 6.1

burada r və ϑ - müşahidə nöqtəsinin sferik koordinatlarıdır.

Əgər M müşahidə nöqtəsindən, l⃗ üzərində yerləşən ixtiyari P nöqtəsinə qədər olan

məsafə l uzunluğundan kifayət qədər böyük olarsa, bu yüklər sistemi dipol adlanar:

⃗p=q ⃗l, (6.16)

kəmiyyəti, dipolun elektrik momenti kimi tanınır.

Dipolun yaratdığı elektrik sahəsinin intensivliyi:

⃗ p
E ( r⃗ )= 3
(⃗r 0 2 cos ϑ + ⃗ϑ 0 sin ϑ ) (6.17)
4 π εa r

Bu sahənin qüvvə xəttlərinin istiqaməti şək.6.1 b –də təsvir edilmişdir.

Cərəyanlı naqillərdə baş verən hadisələr elektrostatikaya aid olmadığından ( Om qanuna

əsasən, əgər σ ≠ 0isə onda ⃗ E ≠ 0 olarkənδ⃗ ≠ 0 olmalıdır) demək olar ki, naqillərdə elektrostatik
sahə ola bilməz . Keçiricilərin daxilində elektrik sahəsinin olmaması (2.1) şərtinə əsasən onun
dielektrik mühitlə sərhədində ⃗E vektorunun tangensial toplananının sıfra bərabər olması
deməkdir:

⃗
E τ⃗ 0=0 , ⃗
E1 τ − ⃗
E 2 τ =0 (6.18)

Beləliklə, S səthində ⃗ E vektorunun yalnız normal toplananı olacaq. Elə isə (2.4) sərhəd
şərtindən istifadə edərək yazarıq

(⃗
D ¿¿ 1− ⃗
D 2) ⃗n0= ρs ¿ , (6.19)

burada n⃗ 0 – naqilin səthinə doğru yönəlmiş xarici normalın vahid vektorudur.

Keçiricinin səthində (6.18) şərti potensialın sabitliyini ifadə etdiyindən, (6.9) –a əsasən
⃗ −∂ φ
E τ⃗ 0= olduğundan, yəni intensivliyi ixtiyari toxunan istiqamətində potensialın törəməsi
∂τ
kimi yazmaq mümkün olduğundan, S səthində φ=const olar.
 Elə isə deyə bilərik ki, elektrostatik sahələr keçiricilərin xaricində mövcud olur və
elektrik qüvvə xəttləri onların səthinə ortoqonal yönəlirlər. Bu səthlər ekvipotensial olub, elektrik
yüklərini özlərində saxlayırlar. Bu da səthi yüklərinin yaranmasına səbəb olur.

Keçiricinin bütün nöqtələrindəki potensialın qiyməti elə onun səthindəki qiymətlə eyni
olacaq.

İndi isə « elektrostatik induksiya » adı ilə tanınan hadisəyə baxaq. Bircins elektrik
sahəsinə ( şək.6.2 a ) müstəvi keçirici lövhə elə yerləşmişdir ki, ⃗D induksiya vektoru onun
səthinə normal yönəlmişdir (şək. 6.2b).

a) b) c)

Şək.6.2

Məlum (2.7) sərhəd şərtinin ifadəsinə əsasən lövhənin hər iki sərhədində uyğun olaraq
ρ=D və ρ=−D sıxlıqlı səthi yüklər yaranacaqdır. Sahəyə müəyyən ölçülü real A cismi
yerləşdirilərkən, bu cisim elə deformasiyaya uğrayır ki, qüvvə xəttləri keçirici səthə ortoqonal
olmuş olsun (şək.6.2 c). Verilən (2.7) ifadəsindən göründüyi kimi, bu halda yaranan səthi yüklər
« gətirilmiş » və ya « induksiyalanmış » yüklər adlanırlar. Elektrostatik induksiya
hadisəsi zamanı yükün saxlanma qanunu pozulmur ,- cismin tam q yükü sıfır olaraq qalacaq
(əgər o sahə ilə «qarşılıqlı təsirdə » olana qədər sıfır olarsa).

VI Mühazirə

Elektrik tutumu. Elektrostatik sahənin enerjisi

Keçiricinin bütün nöqtələrində elektrostatik sahənin potensialı eyni olduğundan, əsasən

keçiricinin potensialından danışası olacağıq. Forma və ölçülərinə görə fərqlənən təklənmiş
keçiricilərdə eyni potensialı yaratmaq üçün onlara müxtəlif elektrik yükləri vermək lazımdır.
Elektrostatikanın tənlikləri xətti olduğundan ( mühit xəttidirsə) müəyyən konkret təklənmiş
keçiricilərdə φ potensialı q elektrik yükündən xətti asılı olmalıdır. Başqa sözlə desək, hər bir
konkret hal üçün elektrik tutumu adlanan əmsaldan istifadə olunur ki,

q
C= , (6.20)
φ

bu da keçiricini « yük toplayıcı » kimi xarakterizə etdiyindən, potensialın vahid qiymətində

ədədi qiymətcə keçiricinin yükünə bərabərdir. Tutum faradla [F] ölçülür.

İki keçiricidən ibarət olan real kondensatorların tutumu:

 q
C= , (6.21)
∆φ

burada q– keçiricilərdən birinin yükü, ∆ φ- keçiricilərin potensiallar fərqi olub, yüklə eyni işarəli
götürülür. Kondensatorlarda elektrostatik qarşılıqlı təsir, xarici sahələrin təsirindən həmişə çox
olur.

ED e
Enerjisi W eolan elektrik sahəsi fəzada ω =
həcmi sıxlığı ilə paylandığından, ixtiyari
2
V həcmindəki elektrostatik sahənin enerjisini, aşağıdakı şəkildə təyin edə bilərik
❑ ❑
1 ⃗⃗ −1 ⃗
W e= ∫
2V
E D dv= ∫ D grad φ dv
2 V
(6.22)

Bildiyimiz kimi,

¿φ⃗
D =⃗
D grad φ+ φ÷ ⃗
D, (6.23)

olduğundan, yazarıq
❑ ❑
1 1
W = ∫ ρφ dv−
e
∮ φ ⃗D d ⃗s (6.24)
2V 2 S

Bu ifadənin alınmasında, Ostroqradskiy-Qaus teoremi

❑ ❑

∫ ¿ φ ⃗D =∮ φ ⃗D d ⃗s (6.25)
V S

və Maksvelin üçüncü tənliyi (div ⃗

D = ρ ) tətbiq edilmişdir.

Enerji üçün alınan (6.24) ifadəsinin sağ tərəfindəki birinci hədd

❑
1
W 1e=
2V
∫ ρφdv , (6.26)

sərbəst fəzada müəyyən hüdudla paylanan yüklərin yaratdığı elektrostatik sahənin enerjisidir.

Qeyd etmək lazımdır ki, bu ifadədə inteqrallanma yalnız yük yerləşən oblast üzrə aparılır.
Bu isə o deməkdir ki,bütün fəzaya yayılmış elektrik sahəsinin enerjisini hesablamaq əvəzinə, bu
enerjini sahə mənbəyi (elektrik yükü) vasitəsilə təyin etmək olar.

Alınan bu ifadələrdən istifadə edərək, təklənmiş naqilin enerjisi üçün yazarıq

2 2
qφ C φ
e q
W = = = . (6.27)
2 2 2C

Kondensatorun enerjisi isə

2
q (φ1 −φ2 ) C (φ 1−φ2 )
e q
2
W = = = (6.28)
2 2 2C

olar.
 STASİONAR MAQNİT SAHƏSİ

Stasionar maqnit sahəsinin əsas tənlikləri

Maksvelin tənliklər sistemində stasionar maqnit sahəsini (⃗ B vektorlarını) və δ⃗

H və ⃗
cərəyanın sıxlıq vektorunu əlaqələndirən tənliklər:

H = ⃗δ ,
rot ⃗ (7.1)

¿⃗
B=0 , (7.2)

⃗
B=μ μ0 ⃗
H. (7.3)

Bu tənliklərin inteqral forması:

❑

∮⃗
H d ⃗l =I , (7.4)
L

∮ ⃗B d ⃗s =0. (7.5)
S

Dövrədə mövcud sabit cərəyanların yaratdığı maqnit sahələrini (7.1) tənliyi vasitəsilə tapmaq
mümkündür.

Doğrudanda, (7.1) tənliyinin hər iki tərəfinə rot operatorunu tətbiq etmiş olsaq

H =rot ⃗δ ,
rot rot ⃗ (7.6)

bircins mühitlər ( μ= const ) üçün Puasson tənliyini alarıq

∇ ⃗H =−rot ⃗δ .
2
(7.7)

Nəzərə almaq lazımdır ki, burada

rot rot ⃗
H =¿ ⃗
H −∇ ⃗
2
H (7.8)

ifadəsində ¿ ⃗
H =0 olduğu nəzərə alınmışdır.

Puasson tənliyi (7.7)-in həlli aşağıdakı şəkildə olacaq

rot δ⃗ (⃗r ) ´
❑ ´ ´
1
⃗
H ( ⃗r )= ∫
4 π V |r⃗ −⃗r ´|
dv (7.9)

Bu düsurda rot δ⃗ - ın hesablanması lazım olduğundan, (7.9) ifadəsinin tətbiqi nisbətən

çətinləşir.Ona görə də sahənin cərəyanla ifadəsinin daha sadə şəklindən istifadə olunur
❑ ⃗ ´
1 [ δ ( r⃗ ) , ⃗r 0 q ]
⃗
H ( ⃗r )= ∫
4 π V |r⃗ −⃗r ´|2
dv ' (7.10)

r⃗ 0 q - vahid vektor olub, r⃗ −⃗r ' vektorlar fərqi istiqamətində yönəlmişdir.

 Maqnitostatika

Öyrənilən oblastın hər bir nöqtəsində δ⃗ = 0 isə və cərəyan heç bir qapalı L konturu ilə
əhatə olunmayıbsa, onda (7.1) və (7.4) tənliklərinin sağ tərəfi sıfra çevriləcək. Bu isə o deməkdir
ki, alınan

rot ⃗
H =0 , (7.11)

¿⃗
B=0 , (7.12)

⃗
B=μ μ0 ⃗
H. (7.13)

və onların inteqral forması olan

❑

∮⃗
H d ⃗l =0 , (7.14)
L

∮ ⃗B d ⃗s =0 , (7.15)
S

tənlikləri ilə elektrik yükləri olmayan halda ( ρ=0 , q=0 ¿ (6.1) – (6.5) tənlikləri eyni
şəkildədirlər.

Beləliklə (7.11) – (7.15) maqnitostatik tənliklər sistemini almış oluruq. Bu sistem

qapalıdır, yəni maqnitostatik sahə də elektrostatik sahə kimi enerji baxımından təcrid
olunmuşdur.

Elektrostatikada olduğu kimi burada da potensial anlayışından istifadə olunur ki, buna da
maqnitostatik potensial deyilir; (6.9) –a uyğun olaraq yazarıq

⃗
H =−grad ψ , (7.16)

burada ψ potensialı (7.12) və (7.13) tənliklərindən alınan

¿ μ grad ψ = 0, (7.17)

tənliyinə tabe olur və bircins mühitlər üçün ( μ=const ¿ Laplas tənliyinə çevrilir
2
∇ ψ = 0. (7.18)

Puasson tənliyi (7.7) isə maqnitostatikada vektorial Laplas tənliyinə çevriəcək

∇ ⃗
2
H = 0. (7.19)

Nəzərə alsaq ki, maqnitostatikanın tənlikləri və ⃗

H, ⃗
B, və ψ üçün sərhəd şərtləri formal
olaraq elektrostatikada olduğu kimi təkrarlandığı halda, maqnitostatıkada keçiricilərə uyğun
mühit olmadığından demək olar ki, maqnitostatik hadisələrin əhatə dairəsi nisbətən kiçikdir. Belə
olduqda maqnitostatik məsələlərin həllini tapmaq üçün uyğun elektrostatik məsələlərin
həllindəki ifadələrdə ⃗
E→⃗ H ,⃗
D→⃗ B , φ →ψ əvəzləməsi edilir.
 Qeyd etmək lazımdır ki, maqnitostatikada özbaşına maqnitlənə bilən maqnetiklər –
ferromaqnetiklər də geniş tədqiq olunur.Özbaşına maqnitlənə bilən mühitlər üçün (6.13) tənliyi
aşağıdakı ilə əvəz olunur:

B = μ0 μ ⃗
⃗ H + ⃗J , (7.20)

Burada (6.16) ifadəsindən istifadə edərək, bu hal üçün alarıq

μ0 divμ grad ψ=¿ ⃗J (7.21)

və μ=const olduqda, Puasson tənliyi alınar

1
÷ ⃗J
2
∇ ψ= (7.22)
μ0 μ

Bu tənliyin həlli, maqnitostatik potensialı verəcək:

−1
❑
¿ J⃗ ( ⃗r ´ ) ´
ψ ( ⃗r )= ∫
4 πμ 0 μ V |⃗r −⃗r ´|
dv (7.23)

Sabit cərəyanın yaratdığı maqnit sahəsi

⃗
Sabit cərəyanın yaratdığı maqnit sahəsini öyrənərkən fəzanın δ=0 olan nöqtələrində
(7.11) tənliyinə əsasən rot ⃗
H =0 olduğundan, cərəyansız oblastlar üçün (7.16) ifadəsinə görə
⃗
H =−grad ψ təsvirindən istifadə etmək olar. Bu halda skalyar ψ potensialının bir mühüm
xüsusiyyətini açıqlayaq. Qapalı konturdan axan sabit I cərəyanı şək.15.1-də verilmişdir. Bu halda
M2

elektrostatik potensiallar fərqi üçün bizə məlum olan ∆ φ=φ1−φ 2=∫ ⃗

E d l⃗ ifadəsinə analoji
M1

olaraq, maqnitostatik ∆ ψ potensiallar fərqi üçün də yazmaq olar

M2

∆ ψ =ψ 1−ψ 2=∫ ⃗
H d l⃗ (7.24)
M1

2. b)

Şək.7.1

Lakin bu ifadə elektrostatik sahənin potensiallar fərqindən (∆ φ) onunla fərqlənir ki,

∆ ψ =ψ 1−ψ 2 manitostatik skalyar potensiallar fərqi inteqrallanmanın yolundan asılıdır.
Doğrudanda, Maksvelin birinci tənliyinin inteqral şəkli olan (7.4) –i M 1 m M 2 n M 1 konturuna
(şək.15.1a) tətbiq etməklə, alarıq
❑ ❑

∫ ⃗
H d l⃗ + ∫ ⃗
H d ⃗l =I (7.25)
M1 m M 2 M2nM1

Bu isə o deməkdir ki, (7.24) ifadəsində əgər M 1 m M 2 üzrə inteqrallamanı, M 1 n M 2 üzrə

inteqrallama ilə əvəz etmiş olsaq onda nəticə də alınan cərəyan şiddəti I qədər dəyişər:

∆ψM 1 nM2 =∆ ψ M 1 m M2 −I . (7.26)

Əgər inteqralı hesablayarkən, cərəyan konturu ətrafına dolanma k -dəfə baş verərsə, (şək.15.1b)
onda bu fərq də həmin qədər artar:

∆ψM 1 pM2 =∆ ψ M 1 m M2 −k ∙ I , (7.27)

k - vuruğunun işarəsi cərəyanlı konturu dolanma istiqamətindən asılıdır (əgər dolanma

M 1 m M 2 p M 1 istiqamətində baş verərsə, onda k –ın işarəsi müsbət olacaq).

İndi isə sabit cərəyanın yaratdığı maqnit sahəsinin tapılmasına qayıdaq. Əslində bu (7.10)
şəklində təyin edilmişdi. Lakin məlumdur ki, bu məsələnin həlli iki etapdan ibarətdir. Əvvəlcə
köməkçi vektorial ⃗A potensialı, sonra isə ⃗
B maqnit induksiyası aşağıdakı ifadədə

⃗
B=rot ⃗
A. (7.28)

⃗
B -ni ⃗
H intensivik vektoru ilə əvəz etməklə ⃗
H üçün (7.1)-dən istifadə etməklə, alarıq

A =μ 0 ⃗δ ,
rot μ rot ⃗
−1
(7.29)

Bircins və izotrop mühitlər üçün ( μ=const ) bu tənlik aşağıdakı şəklə düşər

A=μ0 μ ⃗δ .
rotrot ⃗ (7.30)

Əgər ⃗
A vekor potensialına aşağıdakı şərti

¿⃗
A=0 , (7.31)

( bəzən ona «kulon kalibrovkası» deyirlər) tətbiq etmiş olsaq, onda (7.30) ifadəsi vektorial
Puasson tənliyinə çevrilər:

∇ ⃗A =−μ0 μ ⃗δ ,
2
(7.32)

Bu tənliyin həlli isə aşağıdakı şəkildə olacaq

μ 0 μ ❑ δ⃗ (⃗r ´ )
⃗
A¿ ) = ∫
4 π V |⃗r −⃗r ´|
d v´ . (7.33)

Beləliklə, əgər cərəyan məlum olarsa, onda əvvəlcə (7.33) ifadəsilə vektor potensial, sonra isə
(5.32) ifadəsindən istifadə etməklə elektrik və maqnit sahələrini təyin etmək olar.
 VII Mühazirə

Xətti cərəyan. Maqnit dipolu

Sabit en kəsikli keçiricidən axan cərəyanı o zaman xətti hesab etmək olar ki, onun
uzunluğu və baxış nöqtəsinə qədər olan məsafə, naqilin en kəsiyinin diametrindən çox-cox
böyük olsun (şək. 7.1). Bu hal üçün maqnit sahəsinin intensivlik vektoru və vektor potensialı
uyğun olaraq aşağıdakı şəkildə olacaq

Şək.7.2

[d l⃗ , r⃗ 0 q ]
❑ ´
I
⃗
H (⃗r ) = ∫
4 π L |⃗r −⃗r ´|2
. (7.34)

μ0 μI ❑ d l⃗ ´
⃗
A ( r⃗ )= ∫
4 π L |⃗r −⃗r ´|
. (7.35)

Bio-Savar qanunun ifadəsi olan (7.34) - i, a- radiuslu dairəvi cərəyana tətbiq edərək,
maqnit sahəsinin intensivliyi üçün sferik koordinatlar sistemində alarıq
2
Ia
H ( ⃗r )= 3 ( r⃗ 0 2 cos ϑ + ⃗ϑ 0 sin ϑ ).
⃗ (7.36)
4r

Bu ifadəni (6.17) ilə müqayisə etsək görərik ki, alınan maqnit sahəsinin ifadəsi, elektrostatikada
dipolun yaratdığı elektrik sahəsinin ifadəsilə eyni quruluşdadır. Buradan belə nəticəyə gəlmək
olar ki, cərəyan konturu böyük məsafələrdə özünü maqnit dipolu kimi biruzə verir.

Alınan (7.36) ifadəsini (6.17) –yə uyğun şəkildə yazaraq, maqnit sahəsi üçün ⃗
m - dipol
momentinin aşkar şəklini alarıq:

⃗ ⃗
m
H ( ⃗r )= r⃗ 2 cos ϑ + ⃗ϑ 0 sin ϑ ) ,
3( 0 (7.37)
4 π μ0 μ r

m=⃗z 0 μ0 μ SI ,
⃗ (7.38)

burada S=π a 2 - cərəyan konturunun əhatə etdiyi sahədir.

Cərəyan konturunun maqnit dipolu ilə uyğunluğu, klassik fizika baxımından maddələrin
maqnetizm xassəsi, onlarda mövcud olan daxili cərəyanların özlərini dipollar sistemi kimi biruzə
verməsi ilə izah edilir. Amperin 1820 –ci ildə irəli sürdüyi molekulyar cərəyanlar hipotezinə
əsasən maddələrin maqnetizmi onlarda mövcud olan « orbital hərəkət » və elektronların spini ilə
əlaqələndirilir.
 Stasionar maqnit sahəsinin enerjisi

Fəzanın ixtiyari V həcmində cərəyanın yaratdığı stasionar maqnit sahəsinin enerjisi,

aşağıdakı düsturla təyin olunur
❑
1 ⃗⃗
W M= ∫ δ A dv.
2V
(7.39)

Burada inteqrallanma faktiki olaraq cərəyanın ətraf oblastında aparılır. Bu isə o deməkdir
ki, enerji sahə mənbəyi vasitəsi ilə təyin edilir. Fəzada cərəyan olmadıqda (7.1) ifadəsinə görə,
maqnit enerjisi sıfra bərabər olacaqdır. Bu yaxınlaşmadan istifadə edərək, maddələrdə
maqnetizmin yaranmasını mikroskopik cərəyanların təsiri ilə izah etmək mümkün olmuşdur.

İndi isə (7.39) ifadəsində ⃗

A vektor potensialın (7.33) düsturunu nəzərə alsaq, maqnit
sahəsinin enerjisini, I tam cərəyanı ilə ifadə edə bilərik (şək.7.2a).

a) b) c)

Şək. 7.3

μ0 μ ❑ ❑ ⃗δ ( ⃗r ) ⃗δ( ⃗r ´ )
W = M
∫∫
8 π V V |⃗r −⃗r ´|
dv dv ' (7.40)

və ya

M 1 2
W = LI (7.41)
2

burada L induktivlik adlanır və henri (Hn) ilə ölçülür.

Tam cərəyanları I i olan V i (i=1,2,3,...., N) oblastlarından ibarət olan sistemə baxaq

(şək. 7.2b). Bu halda (7.39) –dakı vekor potensialı ⃗ A=⃗ A 1+ ⃗
A2 + ⋯ + ⃗
A N cəmi şəklində göstərmək
olar. Buradakı cəmin hər bir həddi uyğun cərəyanın yaratdığı sahənin vektor potensialıdır. Elə
isə yazarıq
 N ❑ N N ❑
1 1
W = ∑ ∫ δ⃗ ⃗
M
A dv= ∑ ∑ ∫ δ⃗ ⃗ A k dv (7.42)
2 i=1 V 2 i=1 k=1 V
i i

Burada hər bir həddə (7.33) –i tətbiq etməklə, alarıq

1 ❑ ⃗⃗ μ 0 μ ❑ ❑ δ⃗ ( ⃗r i ) ⃗δ ( r⃗ k )
2∫ 8π ∫ ∫ |r⃗ −⃗r | d v i d v k (7.43)
M
W ik = δ A k dv=
V i V V k i i k

və ya
2
M Li I i M M ik I i I k
W ii = , W ik = . (7.44)
2 2

Burada

μ0 μ ❑ ❑
δ⃗ ( ⃗r ) ⃗δ ( r⃗ ´ )
2 ∫∫
´
Li = dvd v (7.45)
4 π I i V V |⃗r −⃗r ´|
i i

μ 0 μ ❑ ❑ δ⃗ ( ⃗r i ) ⃗δ ( r⃗ k )
4 π Ii Ik∫ ∫ |r⃗ −⃗r | d v i d v k (7.46)
M ik =
V V i k k i

M ik =M ki olduğundan, (7.42) ifadəsi aşağıdakı şəklə düşər

N N N
1
W M= ∑ L I 2 + 1 ∑ ∑ M I I . (7.47 )
2 i=1 i i 2 i=1 k=1 ik i k

Burada birinci hədd cərəyanlar sisteminin məxsusi enerjisini, ikinci isə qarşılıqlı enerjini
xarakterizə edir.

Əgər bütün cərəyanlar xətti olarsa (şək.7.2b) onda həcm üzrə inteqral kontur üzrə inteqral
ilə əvəz olunacaq:

μ 0 μ ❑ ❑ d l⃗ i d l⃗ k
M ik = ∮∮
4 π L L |⃗r k −⃗r i|
(7.48)
i k

Sonda, (7.43) ifadəsindəki cəmin hər bir həddini , yəni W ik - nı araşdıraq.

Cərəyanın xətti olduğunu qəbul etmiş olsaq, yazarıq

❑
1 ⃗⃗ Ii ❑ Ii ❑ I i Фik
M
W ik = ∫
2V
δ A k dv= ∮
2 L
⃗
A k d ⃗
l= ∮
2 S
⃗
Bk d ⃗s =
2
(7.49)
i i i

burada Фik , i-ci konturda k-cı cərəyanın yaratdığı maqnit selidir. Əgər, (7.47) ilə (7.49) –ı
müqayisə etsək, alarıq

Фik =M ik I k (7.50)

Eyni ilə xətti cərəyanın yaratdığı maqnit selinin Liməxsusi induktivliklə ifadəsini yaza bilərik
M
W ii =I i Ф ii /2, (7.51)
 Фii = Li I i (7.52)

Bu ifadələr real obyektlərin öyrənilməsində geniş istifadə olunur.

ELEKTROMAQNİT DALĞALARI

Müstəvi bircins dalğalar

Sonuncu yüzillikdə fizika və texnika saəsində işlədilən «dalğa», «dalğavari proses »

sözləri çox geniş yayılmlşdır. Dalğavari proses dedikdə, fəzada enerji ötürülməsinə mühitin
tədricən cəlb edilməsi nəzərdə tutulur.

Fəzanın hər hansı bir P( r⃗' ) nöqtəsində müşahidə olunan fiziki prosesin u ( r⃗ ' ,t ) =φ(t )
(şək.8.1a) xarakterizə olunduğunu qəbul edək. Digər M (⃗r ) nöqtəsində eyni zamanda həmin u
kəmiyyətinin ölçülməsi ola bilsin ki, prosesin olmadığını (u = 0) göstərsin. Müəyyən zamandan
sonra proses mühitlə ötürülərək, u(⃗r , t)=ψ (t) olduğu qeyd olunacaq (şək. 8.1b).

Ən sadə halda prosesin gecikməsi kimi, yəni ψ ( t ) =φ(t−τ) qeyd olunacaq. Burada τ ,
|r⃗ −⃗r ´|=l=PM yolunu ⃗v sürəti ilə qət etmək üçün sərf olunan zamandır. Əgər fəzada asılılıq
yalnız bir z koordinatından asılı olarsa, onda prosesi xarakterzə edən

z
u ( z ,t )=u(t− ) (8.1)
v

funksiyası z=0 nöqtəsində şək.8.1c-dəki və z = l isə şək.8.1e -dəki kimi olacaq. Məlumdur ki,
l
u ( l ,t )=u (0 , t− ) olacaq. Belə olduqda deyirlər ki, (8.1) funksiyası dalğanı təsvir edir. Bu
v
növ dalğalar bəzən « deformasiya olmayan » dalğalar adlanırlar, yəni nəzərdə tutulur ki, fəzanın
bütün nöqtələrində zamandan asılılıq, τ sürüşməsi dəqiqliyi ilə eynidir.

a) b)
 d) c)

e) Şək.8.1

Bu tip dalğalar müstəvi və bircins dalğalar adlanırlar. Məsələ ondadır ki, z = const götürülməsi
ilə biz (8.1) ifadəsinə əsasən u funksiyasının ani qiymətinin sabit olduğu müstəvini vermiş
oluruq. Hər bir belə müstəvi, dalğanın cəbhəsi adlanır. İxtiyari t anında, u=a olan dalğa cəbhəsi
(şək.8.1 c,d), zaman keçdikcə Z oxu boyunca v> 0 sürəti ilə hərəkət edəcək (şək.8.1. e). Əks
istiqamətdə yayılan bircins müstəvi dalğa funksiyasını (8.1) ifadəsində işarəni dəyişməklə
yazmaq olar

z
u(z , t)=u (t+ ) . (8.1a)
v

Bu funksiyalar
2 2
d u 1 d u
2
− 2 2 =0 , (8.2)
dz v dt

bircins dalğa tənliyinin həlli olduqlarından, bu tənliyin ümumi həlli əks istiqamətlərdə yayılan
bircins deformasiya olunmayan iki dalğanın cəmi şəklində olacaq:

z z
u ( z ,t )=u1 (t− )+ u2 (t+ ), (8.3)
v v

burada u1 və u2- ikiqat diferensiallanan funksiyalardır.

VIII Mühazirə

Harmonik dalğalar

Fəzanın hər hansı bir nöqtəsində prosesin harmonik rəqsi xarakterli olması üçün u(z , t)
funksiyasını elə seçmək lazımdır ki, koordinat başlanğıcında u ( 0 , t ) =um cos ⁡(ωt +φ) şəklində
olsun. Elə isə ixtiyari z nöqtəsi üçün yazarıq
 u ( z ,t )=um cos ⁡[ω t− ( vz )+φ ] (8.4)

və ya

ω
u ( z ,t )=um cos (ωt−¿ kz +φ) ¿; k = . (8.5)
φ

Bu şəkildə olan dalğalar müstəvi bircins harmonik dalğa, k =ω /φ parametri isə dalğa ədədi
adlanır.

Dalğanın fəzada yayılma periodu olan λ - dalğa uzunluğu adlanırlar. İxtiyari z üçün
u ( z+ λ , t ) =u ( z , t ) ödənildiyindən, (8.5) – dən alınır ki, kλ=2 π , yəni

ω 2π
k= = , (8.6)
v λ

həmçinin

v=λ ∙ f , (8.7)

ω
burada f= - prosesin tezliyi, v isə bu halda faza sürətidir.
2π

Qeyd etmək lazımdır ki, (8.5) ifadəsinə daxil olan harmonik dalğa, müstəvi bircins dalğa
adlanır, çünki hər bir z=const müstəvisində prosesin fazasının sabitliyinə görə müstəvi,
amplitudunun isə sabit olmasına görə bircinsdir. Bu dalğa o halda bircins qalacaq ki, əgər um
amplitudu yalnız z -dən asılı olsun, um =um ( z )(belə dalğalar sonsuz olur). Lakin

u ( x , y , z , t )=um ( x , y ) cos ⁡(ωt−kz) (8.8)

müstəvi dalğa qalmaqla qeyri-bircins, amplitudu isə z=const cəbhə müstəvisində dəyişən
olacaqdır.

Müstəvi bircins harmonik dalğa, birölçülü dalğa tənliyinin (8.2) xüsusi həllərindən biri ilə
ifadə olunur. Kompleks amplitudlar metodunu bu tənliyə tətbiq etməklə bircins Helmhots tənliyi
alınar
2
d u̇ m 2
2
+k u̇m =0. (8.9)
dt

Bu tənliyin ümumi həllini aşağıdakı şəkildə axtarmaq olar:

−ikz ikz
u̇m = Ṗ e + Q̇ e , (8.10)

burada Ṗ və Q̇ - kompleks sabitlərdir; Ṗ ¿ eiφ və Q̇ ¿ e iφ. Kompleks u̇m amplitudunu e iωt -yə
vuraraq həqiqi hissəni ayırmaqla, alarıq

u ( z ,t )=P cos ( ωt −kz +φ )+Q cos ( ωt+ kz +ψ ) (8.11)

Beləliklə, əks istiqamətdə yayılan iki harmonik dalğanın cəmini almış oluruq. Burada Q=0
qəbul etməklə, xüsusi həll kimi Z oxu istiqamətində yayılan dalğa funksiyasını alarıq.

Dalğa tənliyinin digər xüsusi həlli kimi qarşı-qarşıya yayılan eyni amplitudlu Q=P və
başlanğıc fazaları eyni (φ=ψ ) olan qaçan dalğalara baxaq. Bu halda (8.11) – dən alarıq

u ( z ,t )=2 P cos kz cos ( ωt + φ ) . (8.12)

Bu proses durğun dalğa adlanır. Onun fərqləndirici xüsusiyyəti , rəqslərin sinfazalı olmasıdır.
Həqiqətən, fəzanın hər bir oblastında cos kzvuruğunun işarəsi dəyişməz qaldığından, rəqsin
fazası yalnız zamandan asılı olacaq. Harmonik rəqsin amplitudu um =2 P|cos kz|, z
istiqamətində kosinusoidal dəyişəndir. Zamanın müxtəlif anları üçün prosesin şək. 8.2b –də
verilmiş bir neçə «ani şəkillərinə» görə qaçan dalğadan fərqli olaraq, kosinusoidal paylanan u
funksiyası z oxu istiqamətində hərəkət etməyərək yalnız «pulsasiya» edir. Bu halda iki qonşu
tərpənməz sıfır nöqtələri (düyün nöqtələri) və qonşu maksimumları arasındakı məsafələr λ /2
olacaq.

a) b)

c)

Şək. 8.2

Nisbətən daha mürəkkəb dalğavari proseslərdən olan sönən dalğaları öyrənək. Birölçülü
Helmholts (8.9) tənliyində dalğa ədədi k-ın kompleks olduğunu qəbul edək
´ ´´
k =k −ik (8.13)

və onu kompleks dalğa ədədi adlandıraq. Helmholts tənliyinin həlli olan (8.11) –dən fərqli olaraq
bu halda eksponensial vuruq da yaranacaq:
⋆
−k z
u ( z ,t )=P e cos ( ωt−k ´ z +φ ) +¿
⋆

+Q e k z cos (ωt + k ´ z +φ) (8.14)

Əgər k ´ > 0 və k ´´ >0 olarsa, onda birinci hədd sönən dalğanı ifadə edəcək. Onun amplitudu z
oxu boyunca eksponensial azalaraq, həmin istiqamətdə də sürüşərək qurşayanın «daxilində
ossilyasiya şəklində paylanacaqdır (şək.24.2c» ; ikinci hədd də analoji mahiyyətli olduğundan
uyğun dalğa əks istiqamətdə yayılacaqdır.

Sönən dalğalarda k ´ =ℜ k kəmiyyəti, həqiqi dalğa ədədi olduğundan:

´ ω
k= ¿2π / λ , (8.15)
v
´´l

olacaq. k ´´ =−ℑ k kəmiyyəti sönmə əmsalı adlanır. u(z )/u ( z +l ) =e k - nisbəti sönən dalğa z
istiqamətində yayılarkən onun amplitudunun l məsafəsində neçə dəfə kiçildiyini göstərir.
Sönmə - L dedikdə,bu nisbətin onluq loqarifması nəzərdə tutulur. Birinci halda L kəmiyyəti
neprlə [Np] , ikinci halda isə desibellə [dB] ölçülür.
´´
´´
L=k l [Np], L=20 l g ek l ≈ 8 , 69 ∙ k ´ ´ l [dB]. (8.16)

Elə dalğalar da ola bilir ki, onların faza sürətləri dalğa amplitudunun artması
istiqamətində olurlar. Bu (8.15) şərti daxilində baş verə bilər.

Nəhayət qeyri-bircins və qeyri-müstəvi dalğa funksiyasının ifadəsini yazaq:

u ( x , y , z , t )=um (x , y , z )cos [ωt−φ(x , y , z)]. (8.17)

Bu dalğanın cəbhəsi t=const olduqda, aşağıdakı tənliklə təyin edilir

φ ( x , y , z )=const . (8.18)

Xüsusi halda φ ( x , y , z )=kr + φ0 olduqda, haradakı r -sferik radial koordinat, φ 0−¿ sabitdir, bu
sferik səthli dalğa tənliyi olacaq. Bu növ dalğalar sferik dalğalar adlanırlar. Əgər r - silindrik
radial koordinat olarsa onda dalğa cəbhəsi silindrik səthli olduğundan, belə dalğalar silindrik
dalğalar adlanırlar.

Şək.8.3

İxtiyari «nöqtəvi» P mənbəyinin təsirindən yaranan sferik dalğa (şək.8.3), dağılan dalğa
adlanır. Dağılan dalğa yayılarkən onun cəbhəsi genişlənir.

Müstəvi bircins elektromaqnit dalğaları

 Elektromaqnit sahəsinin dalğa xarakterli olduğunu göstərmək üçün dekart koordinatlar
(x,y,z) sistemindən istifadə edərək, x və y koordinatlarından asılı olmayan proseslərə baxaq. Bu
halda ⃗E və⃗H vektorlarının hər bir kompanenti (yəni E x , E y , E z , H x , … . ¿(8.2) tipli skalyar dalğa
tənliyinin həlli olmaqla v=c / √ εμ sürəti ilə yayılacaqlar. Bu ideal dielektrikdə müstəvi bircins
elektromaqnit dalğasının sürətidir. Vakumda ( ε =1 , μ=1 ¿ isə dalğanın yayılma sürəti:

1 8
v=c= =2,998 … ∙ 10 m/san (8.19)
√ ε a μa
Maksvel nəzəriyyəsindən alınan elektromaqnit dalğasının yayılma sürətinin bu qiyməti,
işığın eksperimentdən alınan yayılma sürətinə (havada və ya kosmik fəzada) yaxındır. Bu isə
Maksvelin irəli sürdüyi işığın elektromaqnit təbiətli olması hipotezini təsdiqləyir.

Fəzada dekart koordinat sistemində götürülmüş və yalnız Z oxu boyunca dəyişən sərbəst
(mənbə olmadıqda) harmonik rəqs edən elektromaqnit sahəsinə baxaq.

E˙ m amplitudu üçün vektorial Helmholts tənliyi

Bu halda kompleks ⃗

2 ˙
d ⃗
Em
2
E˙ m=0 ,
+ k2 ⃗ (8.20)
dz

şəklində olacaq. Haradakı

ω
k= √εμ . (8.21)
c

Kompleks şəklində olan (4.11) və (4.12) Maksvel tənliklərini koordinat təsvirində yazarkən
elektrik və maqnit sahə vektorlarının x və y -ə görə törəmələrini sıfra bərabər götürərək,
yazarıq:

d Ḣ my d Ė my
=−iω ε 0 ε Ėmx , =iω μ0 μ Ḣ mx ,
dz dz

d Ḣ mx d Ė mx
=iω ε 0 ε Ėmy , =−iω μ0 μ Ḣ my, (8.22)
dz dz

Ḣ mz =0, Ėmz =0.

Elektromaqnit sahəsi ümumən hansı xassələrə malikdir ? Bu sualın cavabını Maksvel

tənliklərindən almaq mümkün olmuşdur.

Elektromaqnit sahəsinin uzununa kompanentləri E z və H z yoxdur (onların kompleks

amplitudları sıfra bərabərdir). Eninə kompanentləri isə asılı olmayan E x , H y və E y , H x
E˙ mx və ⃗
cütlüklərini yaradır. Bu halda (8.20) tənliyinin həlləri olan ⃗ H˙ my kompanentlərinin birinci
kökləri:

E˙ m 1=⃗x0 ( Ȧ e + Ḃ e )
⃗ −ikz ikz
(8.23)
 1
H˙ m 1= ⃗y 0 ( Ȧ e − Ḃ e )
⃗ −ikz ikz
(8.24)
W

Burada Ȧ və Ḃixtiyari kompleks sabitlərdir.

W =W 0= √ μ μ0 / ε ε 0=W 0 √ μ/ ε , (8.25)

dalğa müqaviməti adlanır və vakum üçün (ε =1 , μ=1 ¿

W =W 0= √ μ0 /ε 0=120 π [Om] (8.26)

E˙ my və ⃗
Eyni ilə kompleks ikinci həllər üçün də (⃗ H˙ mx ) analoji olaraq, yazarıq

E˙ m 2 =⃗y 0 ( Ċ e + Ḋ e ) .
⃗ −ikz ikz
(8.27)

1
H˙ m 2=− ⃗x 0 ( Ċ e − Ḋ e ) .
⃗ −ikz ikz
(8.28)
W

IX Mühazirə

Dalğaların dielektriklərdə yayılması

İdeal dielektriklərdə (ε və μ həqiqi olduqda¿ elektromaqnit dalğalarının yayılma prosesini

öyrənmək üçün (8.23) və (8.24) ifadələrində xüsusi hal olaraq birinci həddlərindən istifadə
edərək, kompleks amplituddan sahənin ⃗ E və ⃗
H vektorlarına keçərək, yazarıq

⃗
E =⃗x 0 A cos (ωt−kz +φ) , (8.29)

⃗ A
H = ⃗y 0 cos (ωt −kz +φ). (8.30)
W

Bu isə Z oxu istiqamətində yayılan müstəvi bircins harmonik elektromaqnit dalğasıdır.

Şək.8.4

Sahə intensivlikləri ⃗
E və ⃗
H qarşılıqlı perpendikulyar olub, z = const cəbhə
⃗ ⃗ ⃗
müstəvisində yerləşmişlər. Poyntinq vektoru isə П =[ E , H ] dalğanın yayılma istiqamətində
yönəlmişdir (şək.8.4a) . Bu vektorların hər bir üçü ⃗
E ,⃗
H və ⃗
П , vektorların sağ üçlüyünü
yaradırlar:

⃗
E =W [ ⃗
H , ⃗z 0 ] və ⃗
H =W [⃗z 0 , ⃗
´
E] (8.31)

Yayılan dalğanın yayılmasının «ani şəkli» şək. 8.4b-də verilmişdir.

Elektromaqnit dalğasının enerji xarakteristkalarını araşdıraq. Elektrik və maqnit

sahələrinin enerji sıxlıqları ω e və ωm eyni olduğundan:
2
e ω m A 2
ω =ω = ε ε 0 cos (ωt−kz +φ) (8.32)
2 2

Poyntinq vektoru:
2
A
П=[⃗
⃗ H ] =⃗z0
E ,⃗
2
cos (ωt−kz+ φ) (8.33)
W

Elektrik və maqnit vektorların - ⃗

E və⃗
H dalğalarının rəqsi eyni fazada olduğundan, kompleks
П˙ həqiqi olacaq. Ona görə də onun orta qiyməti⃗
Poyntinq vektoru ⃗ П:
2
1 ⃗ ⃗⋆ A 1
П = ℜ [ E m , H m ] =⃗z 0 = ⃗z 0 П max
⃗ (8.34)
2 W 2

Dalğanın daşıdığı enerjinin hərəkət sürəti:

⃗
П 1 c
⃗v e= =⃗z =⃗z 0 . (8.35)
ω 0 ε ε0 W √ εμ
Göründüyi kimi, bu kəmiyyət sabit olub, artıq bizə bəlli olan, ideal dielektrikdə yayılan
müstəvi bircins elektromaqnit dalğasının sürəti ilə eynidir.

Uducu mühitlərdə dalğaların yayılması

Elektromaqnit dalğasının uducu mühitlərdə yayılmasını öyrənərkən, (8.13) ifadəsindəki

kompleks dalğa ədədinin belə mühitləri xarakterzə edən komples elektrik və maqnit nüfuzluqları
ilə əlaqəsini yazaq
m

k =k ' −i k ' ' =±|k|e−i (∆+∆ )/2

, (8.36)

burada

ω
|k|=( ) √|ε|∙|μ| (8.37)
c

Uducu mühitlər üçün ε '' ≥ 0 və μ' ' ≥ 0 olub, heç olmasa bunlardan biri həmişə sıfırdan fərqli olur.
Nüfuzluqların həqiqi hissələri olan ε ' və μ ' isə müsbət qəbul olunur.

Elektrik və maqnit vektorlarının kompleks amplitudları üçün (8.23) və (8.24) -ə əsasən (

Ḃ=0 )yazarıq
 Ȧ −ikz
E˙ m =⃗x 0 Ȧ e , ⃗
⃗ −ikz
H˙ m =⃗y 0 e . (8.38)
W

Qeyd edək ki, burada dalğa müqaviməti W kompleks kəmiyyətdir:

iφ|W|
W =|W |e (8.39)

E˙ m =W [ ⃗
⃗ H˙ m , ⃗z 0] və ⃗
H˙ m =W [⃗z 0 , ⃗
E˙ m ]
−1
(8.40)

Kompleks amplitudun (8.38) ifadəsindən sahə vektorlarına keçmiş olsaq, alarıq

''
⃗
E =⃗x 0 A e−i k z cos (ωt−k ' z +φ) , (8.41)

⃗ A −i k z ''
'
H = ⃗y 0 e cos (ωt −k z + φ−φ W ). (8.42)
W

Bu, uducu mühitlərdə sönən dalğaların ifadəsidir və uducu olmayan mühitlərdəki (8.29) və
(8.30) dalğalarından fərqli olaraq, şək.8.4-də göstərildiyi kimi sahənin paylanmasının «ani
şəkindəki» təsvir kimi, ⃗
E və ⃗H intensivlik vektorları artıq sinfaz deyillər.

Uducu mühitlərdə bu dalğanın orta Poyntinq vektoru:

2
1 A −2 k z
П˙ = ℜ[ ⃗
⃗ E˙ m , ⃗
H˙ m ] = z⃗ 0
''

e cos φ W .(8.43)
2 2|W |

Əgər mühitdə maqnit itkisi olmazsa ( μ' ' =0), onda həqiqi

(k ') və xəyalı (k ' ' ) dalğa ədədləri üçün alarıq:

√
'
ω ' ' σ μ
'
k≈
2
√ ε μ və k ≈
''
W0 ' . (8.44)
2 ε

Keçiricilərdə tangens itki bucağı böyük olduğundan (t g ∆ ≫ 1), bu mühitlərdə yayılan

dalğaların dalğa ədədi :

k =(1−i)
ω ' ' t g∆
c
√ε μ 2 √ (8.45)

və ya

'
k =k ¿
''

√ ω μ 0 μσ
2
. (8.46)

Dalğa müqviməti :

W ¿(1+i)
√ ω μ0 μ
2σ
. (8.47)

Beləliklə, görürük ki,keçiricilərdə dalğa yayılarkən, həqiqi dalğa ədədinin k ' tezlikdən
asılılığı qeyri-xətti olduğundan, onda (8.15) əsasən, tezlikdən asılı olan yalnız dalğanın faza
sürəti olacaq. Xüsusi elektrik keçiriciliyi σ artdıqca, keçiricilərdə faza və dalğa uzunluğu azaldığı
halda sönmə artacaqdır. Metallarda yayılan dalğaların sönməsi dielektriklərə nisbətən bir neçə
tərtib yuxarıdır. İdeal keçiricilərdə (σ → ∞ ) sönmə əmsalı sonsuz artdığından, çox kiçik
məsafələrdə « tam sönmə » prosesi baş verir. Ona görə də, ideal keçiricilərdə elektromaqnit
sahələri olmur.

Dalğaların polyarizasiyası

İxtiyari istiqamətdə yayılan dalğanın oriyentasiyasını müəyyən etmək üçün polyarizasiya

anlayışından istifadə olunur. Dalğanın yayılma istiqamətindən keçən və ⃗ E elektrik vektoruna
paralel olan müstəvi, polyarizasiya müstəvisi adlanır. Beləliklə (8.23), (8.24) və (8.27), (8.28)
həllərinə uyğun gələn dalğalar polyarizasiya müstəvilərinin bir-birinə perpendikulyar olması ilə
fərqlənirlər. İxtiyari amplitudlu və fazalı bu iki dalğanın üst-üstə düşməsindən alınan hər hansı
bir yeni elektromaqnit dalğası olduğundan, onda z oxundan keçən ixtiyari müstəvilərdən biri,
polyarizasiya müstəvisi ola bilər.

Ən əsası odur ki, dalğa yayılarkən onun polyarizasiya müstəvisi tərpənməz qalmaya da
bilər, yəni dalğa yayılma istiqamətinə nəzərən öz oriyentasiyasını dəyişə bilər. Doğrudan da,
eyni istiqamətdə yayılan iki ortoqonal polyarizə olunmuş dalğaların elektrik sahələrinin üst-üstə
düşməsinə baxaq:

E˙ m =⃗
⃗ E˙ m 1 + ⃗
E˙ m 2=¿ , (8.36)

E˙ m 1 və ⃗
burada (8.23) və (8.27) – də Ḃ=0 və Ḋ=0 olmaqla ⃗ E˙ m 2 kompleks amplitudlarının cəmi
götürülmüşdir.

Əgər dalğaların fazası uyğun olarsa ( Ȧ=A eiφ və iφ

Ċ=C e ), onda asanlıqla
görmək olar ki, alınan dalğa tərpənməz müstəvidə polyarlaşmış olub, birinci dalğanın
C
polyarizasiya müstəvisi ilə ϑ =arct g bucağını təşkil edir (şək. 8.2a). Buna müstəvi və ya
A
xətti polyarizasiya deyilir.

a) b) c)

Şək. 8.2

Üst-üstə düşən dalğaların fazaları müxtəlif olarsa, onda yekunda dairəvi polyarizə
olunmuş dalğa alınacaq (şək. 8.2 b).

Əgər həmin ilkin dalğalar ixtiyari amplitudlu və fazalı olarlarsa, onda sondakı dalğavari
proses elleptik polyarizə olunmuş dalğa olacaq (şək. 8.2 c).
 Sonda onu da qeyd edək ki, eyni amplitudlu, əks istiqamətlərdə yayılan dalğaların üst-
üstə düşməsindən yaranan dalğa, durğun dalğa adlanır.

Elektromaqnit siqnalların yayılması

Dalğavari proseslər nəzəriyyəsində dispersiya dedikdə, dalğanın faza sürətinin tezlikdən

asılı olması nəzərdə tutulur. Dispersiya hadisəsi müşahidə olunan mühitlər, dispersiyaya uğradan
mühitlər adlanırlar.

Hər bir real mühit dispersiyaya uğradandır, çünki onlar elektrik keçiriciliyinə malikdirlər.
Buna əmin olmaq üçün dalğanın mühitdəki faza sürətinin v=c / ℜ √ εμ ifadəsində, qəbul etmiş
σ
olsaq ki, μ=1 , yəni mühit şəffafdır onda (4.7) ifadəsinə əsasən (ε̇ 1a =ε −i ) alarıq ki, faza
ωε0
sürəti dalğanın tezliyindən asılıdır v=v (ω).

Dispersiya hadisəsini elektromaqnit siqnallarının yayılmasında, yəni dalğavari

proseslərdə informasiya daşıyıcılarında nəzərə almaq lazımdır.

Dispersiyanın siqnalın ötürülməsinə necə təsir etməsinə baxaq. Göndərilən siqnala

tezliklər kompanentinin toplusu kimi baxaraq ( sıra və ya Furye inteqralı şəklində vermək olar),
belə qənaətə gəlmək olar ki, qəbul olunan siqnal faza sürüşməsinə məruz qalmış həmin
kompanentlərin üst-üstə düşməsidir, çünki ötürülən siqnalda üst-üstə düşən harmonik dalğaların
hər biri müəyyən tezlikli faza sürəti ilə yayılırlar. Nəticədə siqnal müxtəlif tezlikli dalğaların faza
dəyişmələrinə görə bu və ya digər dərəcədə deformasiyaya məruz qalır.

Əgər üst-üstə düşən harmonik dalğalar toplusuna Furye inteqralı şəklində baxmış olsaq,
onda elektrik sahəsinin intensivlik vektorunu aşağıdakı şəkildə yaza bilərik:
∞
⃗ E˙ (ω ¿ ei [ωt−k ( ω) z ] dω
E =ℜ∫ ⃗ (8.37)
0

Qəbul etmiş olsaq ki, dalğa spektri ω 0−∆ ω ilə ω 0+ ∆ ω tezliklər aralığında yerləşir:
ω 0+ ∆ ω k 0 +∆ k
⃗
E =ℜ ∫ E˙ (ω ¿ ei [ωt−k ( ω) z ] dω =
⃗ ℜ ∫ E˙ (k ¿ e i[ ω(k)t −kz ] dk
⃗
ω0−∆ ω k 0−∆ k

(8.38)

burada ω → k dəyişməsi edilmiş və k 0=k (ω0 ).

Əgər tezliklər ( və dalğa ədədi) aralığı ensiz olarsa, yəni ∆ ω ≪ ω 0 və ∆ k ≪ k 0 , onda

baxılan dalğavari proses dalğalar qrupu adlanır. Belə olduqda tezliyi dalğa ədədinin funksiysı
kimi, k =k 0 nöqtəsi ətrafında Teylor sırasına ayırmış olsaq

dω
ω=ω 0 + │ ( k −k 0 ) + ⋯ , (8.39)
dk k=k 0

intensivlik vektoru üçün olan (8.38) inteqralı aşağıdakı şəklə düşər

 k 0+ ∆ k

E˙ (k ¿ e i[ dk │ ]
dω
⃗
E ≈ ℜe i(ω0 t−k 0 z)
∫ ⃗ k=k 0 t −z (k−k 0)
dk (8.40)
k 0−∆ k

Sonuncu inteqralı sadələşdirdikdən sonra , yazarıq

dω
sin [( ∙ t−z)∆ k ]
⃗ dk
E≈2⃗
Em cos ( ωt−kz ) ,(ω=ω0 ) (8.41)
dω
∙ t−z
dk

Alınan bu ifadə dalğalar qrupunun modulyasiya olunmuş harmonik dalğa xassəli olduğunu
göstərir və onun qurşayanı isə

dω
sin[( ∙ t−z )∆ k ]
dk
S ( z , t )= , (8.42)
dω
∙t−z
dk

şəklindədir. Sahənin yayılmasının « ani şəkli » şək. 8.3 – də verilmişdir.

Şək. 8.3

ω
Faza sürəti v= (8.41) ifadəsindəki kosinusun arqumentindəki k dalğa ədədi ilə təyin
k
olunmaqla, z oxu istiqamətində qurşayan daxilində « aparıcı kosinusoidin » yerdəyişmə sürətidir.

dω
Qurşayanın maksimumu üçün, (8.42) ifadəsindən göründüyi kimi, ∙ t−z=0 olduqda
dk
doğrudur. Bu şərt z koordinat oxunun müxtəlif nöqtələrində, zamanın müxtəlif anlarında
ödənildiyindən, hərəkət edən qurşayanın sürəti, qrup sürəti kimi təyin ediləcək.

dω
v qr= (8.43)
dk

Faktiki olaraq qrup sürəti dalğavari peosesin ötürdüyi siqnalın yayılma sürəti olub
enerjinin hərəkət sürəti mənasını daşıyır.

Yekunda faza sürəti ilə qrup sürətini əlaqələndirən münasibətləri yazaq

d dv
v qr= ( vk )=v +k (8.44)
dk dk

və
 dv dλ dv
v qr =v+ k =v− λ (8.45)
dλ dk dλ

dv
Göründüyi kimi, törəməsinin işarəsindən asılı olaraq, qrup sürəti faza sürətindən kiçik
dλ
və ya böyük ola bilər.

X Mühazirə

ŞÜALANMA VƏ DİFRAKSİYA

Elektromaqnit sahəsinin şülanması

Şüalanma dedikdə, mənbədən çıxan və fəzada hərəkət edən enerji nəzərdə tutulur.

Mənbəyin yerləşdiyi oblast adlanan fəzanın hər hansı bir sərbəst V Σ hissəsində axan δ⃗ kən
sıxlıqlı kənar cərəyanın yaratdığı elektromaqnit sahəsinin tapılması tələb olunur. Əgər verilən
δ⃗ cərəyanı sabit olarsa, onda bu cərəyanı əhatə edən ixtiyari S səthindən keçən enerji seli sıfra
kən

bərabər olacaq
❑

∮⃗
П d ⃗s = 0, (∂ δ⃗ kən /∂ t=0 ). (9.1)
S

Bu isə o deməkdir ki, mənbəyin enerjisi stasionar elektromaqnit proseslərinə sərf olunur.

Kənar cərəyan dəyişən olduğu halda, (9.1) bərabərliyi ödənilmədiyindən, ətraf fəzaya
enerji şüalanması baş verir. Elektromaqnit sahəsinin daşıdığı bu enerjini tapmaq üçün Dalamber
tənliyinin

εμ ∂ ⃗
2
2
⃗ H ⃗ kən ,
∇ H− 2 2 = - rot δ (9.2)
c ∂t

həllini tapmaq lazım gələcək. Bundan əvvəl isə elektrodinamik potensialları ( adətən⃗
A vektor
potensialı təyin edilir), sonra isə sahəni tapmaq olar.
 Cərəyanın yaratdığı maqnit sahəsini hər hansı t zaman anında taparkən, cərəyanın
sıxlığını sabit qəbul edərək qiymətcə δ⃗ kən (⃗r ,t ) funksiyasına bərabər götürüb, (9.2) tənliyinin
həllini yazarıq

1
❑
rot ' δ⃗ kən ( r⃗' , t ) '
⃗
H ( ⃗r ,t )= ∫
4π V |⃗r −⃗r '|
d v .(9.3)

Bu sahə kvazistasionar sahə adlanır. Harmonik dəyişən cərəyanın sıxlıq

vektorunu -

δ⃗ ( r⃗ , t ) =⃗δ ( ⃗r ) cos[ωt −φ(⃗r )],

kən kən

kompleks təsvirində - δ⃗˙ kən ( r⃗ , t ) =⃗δ kən r ) eiωt şəklində yazmaq olar. Buradakı kompleks amplitud
m (⃗

H˙ ( ⃗r ,t )= ⃗
isə - δ⃗ kən ( r⃗ ) =⃗δ kən ( ⃗r ) e−iφ(⃗r ) olacaq. Elə isə maqnit sahəsinin ⃗ H˙ ( r⃗ ) e kompleks
iωt
m m

şəklindən istifadə edərək, kompleks amplitudu açıq şəkildə yazarıq

1
❑
rot ' ⃗δ kən ( ⃗r ' )
⃗ ∫ | '| e−ik |⃗r−⃗r | d v ' ( 9.4 )
'

H m ( ⃗r )=
4π V ∑❑
⃗r −⃗r

bu ifadə Helmholts tənliyinin həllı olaraq, aşağıdakı tənliyi ödəyəcək

∇2 ⃗ H˙ m=−rot δ⃗˙ kən

H˙ m+ k 2 ⃗ m
(9.5)

Nəhayət bu tənliyin həlli olan vektor və skalyar potensialların amplitud funksiyalarını

yaza bilərik:
❑ ⃗ kən '
˙A ( r⃗ ) = μ0 μ δ m (⃗r ) e−ik|⃗r −⃗r |d v ' (9.6)
⃗ ∫
'

m
4 π V |⃗r −⃗r '|
∑

və

1
❑
¿' δ⃗ kən
m (⃗ r ' ) −ik |⃗r−⃗r | '
∫
'

φ̇ m ( r⃗ )= e d v ( 9.7 )
4 πω ε 0 ε V
∑
| ⃗
r
❑
−⃗ r |
'

Elementar elektrik şüalandırıcısı

Şüalandırıcıların ən sadə növlərindən biri olan elementar kənar düz cərəyan elementinin
şüalanmasına baxaq. Bu cərəyan elementinin, şək. 9.1 – də göstərildiyi kimi, sferik koordinatlar
−l l
sistemində ( , ) kəsiyində yerləşdiyini qəbul edək.
2 2
 Şək. 9.1

Şüalandırıcının mənbəyinin oblastını nazik silindr şəklində qəbul edərək, onun en kəsiyi
boyunca δ⃗ kən kənar cərəyanın sıxlıq vektorunu sabit götürərək, maqnit sahəsinin intensivliyinin
kompleks amplitudu üçün yazarıq
k
İ m l 1 ik −ikr
H˙ m =⃗
⃗ α0 ( + ) e sin ϑ . (9.8)
4 π r2 r

E˙ m kompleks amplitudu isə (iωε ε 0 ) rot ⃗

Elektrik sahəsinin ⃗ H˙ m ifadəsindən istifadə
−1

etməklə tapılacaq
k
− İ m l
E˙ m =
⃗ ¿
4 πωε ε 0

1 i k
+ ϑ⃗ 0 ( 2 − −i k )sin ϑ ¿ e
2 −ikr
. (9.9)
r r r

Alinan (9.8) və (9.9) ifadələri cərəyan elementinin şüalandırdığı sahələri ifadə edir və elementar
elektrik şüalandırıcıları adlanırlar.

Qeyd etmək lazımdır ki, dəyişən cərəyanın « açıq » elementinə müstəqil elektrodinamik
obyekt kimi baxmaq olar.

Sabit amplitudlu harmonik dəyişən cərəyan elementinə baxaq (şək. 9.2 a). Həmin bu l
cərəyan elementinin müəyyən qalınlıqda olduğunu qəbul edib (şək. 9.2 b), ona çox kiçik S en
⃗ z δ cərəyan sıxlığını sabit qəbul edəcəyik.
kəsikli çubuq kimi baxaraq, bu kəsikdə δ=⃗ 0

a) b) c)

Şək. 9.2

Elektrik yükünün saxlanma qanununun diferensial şəklindən,(1.12) –dən istifadə edərək yazarıq
 kən
d δ̇ m kən
=−iω ρ̇ m . (9.10 )
dz

Bu ifadənin hər iki tərəfini S ∆ z -ə vuraraq, δ̇ kən kən kən

m S hasilinin cərəyan şiddətinin İ m , ρ̇ m S ∆ z -in

isə ∆ z uzunluq elementində q̇ kən

m -in elektrik yükünün kompleks amplitud qiymətləri olduğundan,

(9.10) ifadəsindən alarıq

kən kən
∆ İ m =−iω q̇m (9.11)

burada ∆ İ kən kən

m , İ m kənar cərəyanın kompleks amplitudunun ∆ z məsafədə dəyişməsidir.

Cərəyanın İ kən
m kompleks amplitudunun bütün l parçasında sabit olmasına baxmayaraq,

onun yalnız uc nöqtələri ətrafında cərəyan dəyişməsi∆ İ kən

m ≠ 0 sıfırdan fərqli olacaq və özü də
kən kən
∆ İ m =± ∆ İ m ¿ sıfra qədər) qiymətlərini alacaq. Bu isə o deməkdir ki, bütün l kəsiyi boyunca
kən
q̇ m =0 olmasına baxmayaraq, onun uclarında toplanan eyni qiymətli, əks işarəli dəyişən elektrik
yüklərinin kompleks amplitudu aşağıdakı şəkildə olacaq
kən kən
q̇ m =±i İ m /ω (9.12)

Bu yüklər dipol yaradacaqlar ki, onların dipol momenti ⃗p=⃗z 0 ql və kompleks amplitudu :
kən
İ m ∙ l
⃗p˙ m=−i ⃗z (9.13)
ω 0

Beləliklə görürük ki, cərəyan elementinə rəqsi dipol uyğun gəlir. Buna Hers dipolu
deyilir.

Mahiyyətcə dipol şüalanmasının izahını aşağıdakı şəkildə açıqlamaq olar. Dəyişən

cərəyanın mövcudluğu l kəsiyinin uclarındakı elektrik yükünün rəqsi hesabınadır və bu cərəyan
yükə nəzərən (9.11) – dən göründüyü kimi fazaca ± 90° sürüşməyə məruz qalır. Əgər hər hansı
bir zaman anında (şək. 9.3-də, a-halı ) əks işarəli bu yüklər ədədi quymətcə maksimum olarsa,
onda cərəyan sıfır olacaq. Yükün azalması (şək.-9.3-də, b,c-halları) mənfi cərəyanın yaranmasına
səbəb olur.

Şək. 9.3

Yükün saxlanma qanununa görə, onun yox olması qeyri mümkündir və yükün azalması
onun axması ilə izah olunur. Şərti olaraq müsbət yük z oxunun əksinə, kəsiyin o biri başına
hərəkət edərək, orada yerləşən mənfi yükü neytrallaşdırır. Elementin ucları (d-halında) yüksüz
olur və bu zaman cərəyan mütləq qiymətcə maksimum olur. Daha sonra cərəyan istiqamətini
dəyişmədən elementin uclarının işarəsini dəyişərək (e-halı) sıfra çevrilir. Dövrün ikinci yarısı
cərəyanın əks istiqamətdə axması ilə fərqlənəcək. Daha sonra proses periodik olaraq
təkrarlanacaq.

Şək. 9.4

Şək.9.4 a-da ilk dəfə Henrix Hers tərəfindən yaradılmış Hers dipolunu realizə etmək üçün
elektromaqnit dalğalarının süni şüalandırıcısı göstərilmişdir. İnduksiya sarğacının ikinci dolağı
(şək. 9.4 b) dəyişən cərəyan vasitəsi ilə həyəcanlanaraq «qığılcımlı aralıq la » qapanarq, nazik
keçiricilərin sonluqlarında yerləşən kürəvi tutumun yüklərinin işarələrini dəyişir. Bu tip dipolun
şüalandırdığı elektromaqnit dalğasının quruluşunun təsviri şək. 9.5-də verilmişdir.

Şək. 9.5

Şəkildən göründüyi kimi, elementar Hers dipolunun şüalandırdığı elektromaqnit

enerjisinin maksimal seli, dipolun oxuna perpendikulyar istiqamətdə yönəlmişdir. Dipol öz oxu
istiqamətində enerji şüalandırmır. Hers elementar dipoldan şüalandırıcı və qəbuledici kimi
istifadə edərək, təcrübi yolla elektromaqnit dalğalarının varlığını sübut etmişdir.
Tarixi kəşf sayılan bu elementar elektrik şüalandırıcısından, indiki dövrdə də sadə antena
kimi istifadə olunur.
 XI Mühazirə

Elementar maqnit şüalandırıcısı

Sabit cərəyan konturunun sonsuz artan məsafələrdə maqnit dipolunun təsiri ilə ekvivalent
olması haqda əvvəldə danışılmışdı. Buna uyğun olaraq şüalanma nəzəriyyəsində rəqsi maqnit
dipolu anlayışından istifadə olunur ki, buna da Hersin maqnit dipolu adı verilmişdi. Bununla da
praktik tətbiqi çox az olmasına baxmayaraq, elementar maqnit şüalandırıcısı haqda müəyyən
təsəvvür yaratmaq mümkün olmuşdur.

Adi hers dipoluna keçirici cərəyan elementi uyğun gəldiyi kimi, Hersin maqnit dipoluna
qarşı maqnit cərəyan elementi qoymaqla elektrikdə olduğu kimi, maqnit cərəyan mənbəyi
anlayışından istifadə edəcəyik.

Maqnit mənbələrinin mövcud olduğu hallarda Maksvel tənlikləri aşağıdakı şəklə düşər

H˙ m=iωε ε 0 ⃗
rot ⃗ E˙ m , (9.14)

rot ⃗ H˙ m −⃗δ˙ Mm ,
E˙ m =−iωμ μ 0 ⃗ (9.15)

burada δ⃗˙ Mm - maqnit cərəyanının sıxlığıdır. Elektrik yükünün saxlanma qanununa analoji olaraq,
maqnit yükünün saxlanma qanunu postulat kimi qəbul edilərək, kompleks amplitudlarla
diferensial formada yazarıq

div δ⃗˙ Mm =−iω ρ̇ Mm (9.16)

(9.14) və (9.15) tənliklərindən alarıq

H˙ m = ρ̇m
μ0÷μ ⃗
M
(9.17)

δ⃗˙ Mm və ρ̇m sıxlıqlarının qəbul

M
Maqnit cərərəyan və yüklərini, həmçinin onların
edilməsinə heç də real fiziki faktorlar kimi deyil, şüalanma nəzəriyyəsinin lazımlı abstraksiyası
kimi baxmaq lazımdır.

Maksvelin kompleks şəklində yazılmış

rot ⃗ E˙ m + ⃗δ˙ kən

H˙ m=iωε 0 ε ⃗ m
(9.18)

E˙ m =−iω μ 0 με ⃗
rot ⃗ H˙ m (9.19)

tənlikləri ilə (9.14) və (9.15) –i müqayisə etsək görərik ki, bu tənliklərin hər biri digərinə
aşağıdakı əvəzetmə ilə çevrilir:

⃗ H˙ m , ε 0 ε ⇄−μ 0 μ , δ⃗˙ kən

E˙ m ⇄ ⃗ ⃗˙ M
m =− δ m
(9.20)
Bu isə o deməkdir ki, əgər elektrik mənbələrinin şüalandırdığı sahə tapılıbsa, artıq belə maqnit
mənbələrinin şüalanma məslələrinin həll edilməsi lazım gəlmir. Bunun əvəzinə birinci həll
olunmuş məsələdə (9.20) əvəzləməsini etməklə, maqnit mənbələrinin şüalandırdığı sahələr üçün
ifadələr alarıq. Buna elektrodinamikada ikilik prinsipi deyilir.

Bizim baxdığımız ikilik prinsipin tətbiqlərindən birinin ümumi mahiyyəti ondan ibarətdir
ki, müəyyən şəraitlərdə elektrik və maqnit sahələri « rollarını dəyişirlər».

Ekvivalent səth mənbələri.

Hüygens prinsipi və Hüygens elementi

Maqnit cərəyanlarının qəbul edilməsi «ekvivalent mənbələr » anlayışının yaranmasına

səbəb olmuşdur. Xüsusi halda maqnit cərəyan elementi çox kiçik elektrik (kənar) cərəyan
konturuna ekvivalentdir, yəni eyni şüalanma yaradır. Ekvivalent mənbələr anlayışının
yaradılması elektromaqnit sahəsinin həyəcanlaşma şərtini daha sadələşdirmək üçündür.
Ekvivalent mənbələrinin elektrik və maqnit səth çərəyanları şəklində verilməsi, ən səmərəli
üsuldur.

Ekvivalent səth cərəyanlarının rolunu aydınlaşdırmaq üçün aşağıdakı hala baxaq (şək. 9.6
a,b)

a) b)

Şək. 9.6

Bir halda həqiqi mənbələr V ' oblastında yerləşmiş və ondan kənarda V oblastında sahənin
tapılması tələb olunur (9.6a). Digəri isə - mənbələr hüdudlanmış V oblastından kənarda V ' - də
yerləşmiş və buradakı sahə tapılmalıdır (9.6 b).

Qəbul edəcəyik ki, mənbələr haqda bir başa informasiyamız yoxdır, yəni δ⃗ m vəδ⃗ m
kən M

E˙ və ⃗
funksiyaları naməlumdur. Lakin V ' və V oblastlarının S sərhədində ⃗ m H˙ sahələri
m

məlumdur:

E˙ m =⃗
⃗ E˙ m H˙ m = Ḣ m
⃗
s s
və (9.21)

Qeyd etmək lazımdır ki, bu kəmiyyətlərin məlum olması, şüalanmaya aid məsələlərin
həlli üçün kifayətdir.
 Belə müəyyən olnmuşdur ki, V ' həcmi daxilində yerləşmiş həqiqi mənbələr əvəzinə, S
səthindəki ekvivalent mənbələrə baxmaq olar.

Ekvivalent səth mənbələri ideyası məşhur Hüygens prinsipinə gətirir. Hüygens prinsipinə
görə skalyar dalğa cəbhəsinin hər bir nöqtəsini lokal sferik dalğa mənbəyi kimi qəbul etmək olar
və yeni cəbhənin vəziyyətini bütün lokal dalğaları nəzərə almaqla müəyyən etmək olar. Dalğa
optikasında Hüygens prinsipinin riyazi inkişafı Frenel, Helmholts və Kirhofun adları ilə bağlıdır.

Müstəvi bircins dalğanı öyrənərkən, z=0 müstəvisində dalğa cəbhəsinə diqqəti

cəmləşdirərək; z <0 yarımfəzasında sahənin olmadığını ( ⃗ E =0 , ⃗
H =0 ) təsəvvür edərək, qəbul
edəcəyik ki, z >0 hissəsindəki sahə z=0 müstəvisində paylanmış səth mənbələri tərəfindən
yaranmışdır, yəni I kən və I M cərəyanları tərəfindən yaranmış və bu cərəyanların sıxlıqlarının
kompleks amplitudları aşağıdakı şəkildə olacaq (şək. 9.7. a,b),

[
η⃗˙ m = z 0 , ⃗
S
]
H˙ m =−⃗x 0 Ḣ m
S
(9.22)

M
[ S
]
E˙ m , ⃗z 0 =−⃗y 0 Ėm
η⃗˙ m = ⃗
S
(9.23)

E˙ m və ⃗
burada ⃗ H˙ m , z=0 müstəvisindəki S səthində ⃗
E˙ m və Ḣ m - in qiymətləridir.
S S

a) b) c)

Şək. 9.7

Scəbhəsində ayrılmış hər hansı ∆=∆ x ∙ ∆ y elementindən axan cərəyanlar:

kən S
İ m =η̇m ∆ y=− Ḣ m ∆ y (9.24)
M M S
İ m = η̇m ∆ x=− Ė m ∆ x (9.25)

Ona görə də ∆ x ≪ λ və ∆ y ≪ λ şərti daxilində ∆ S elementar sahə iki ortoqonal

istiqamətlənmiş Hers dipol sistemi kimi təsir edəcək. Elektrik və maqnit momentləri (şək.9.7 b,c)
uyğun olaraq
S
Ḣ m ∆ S
⃗p˙ m=i ⃗x 0 (9.26)
ω
S
Ė m ∆ S
⃗˙ =i
m ⃗y 0 (9.27)
ω

Baxılan bu elementar səth mənbəyi Hüygens elementi adlanır.

 İndi isə Hüygens elementinin, çox maraq göstərən, uzaq məsafələrə (r ≫ λ) şüalandırdığı
sahə vektorlarının aşkar şəklini yazaq
s
ik Ėm ∆ S
E˙ m ≈
⃗ ¿ (9.28)
4π
s
ik Ėm ∆ S
H˙ m ≈
⃗ ¿ (9.29)
4 πW

Mühitdə udulma olmayan halda enerji selinin orta ıxlığı:

1
⃗ E˙ m , ⃗
П= ℜ ⃗
2
[¿
]
H˙ m =⃗r 0 k ¿ ¿
2
(9.30)

burada W =
√ μ0 μ
ε0 ε
- mühitdə dalğa müqavimətidir.

Qarışılıqlıq prinsipi

İxtiyari xətti mühitdə kənar cərəyan sıxlıqları δ⃗ 1 və δ⃗ 2 olan iki mənbəyin yaratdığı
kən kən

sahələr üçün Maksvel tənlikləri:

˙ kən ˙ kən
H˙ m 1=i ωε0 ε ⃗
rot ⃗ E˙ m1 + ⃗δ m 1 H˙ m 2=i ωε0 ε ⃗
rot ⃗ E˙ m 2+ ⃗δ m 2

E˙ m 1=−iωμ 0 μ ⃗
rot ⃗ H˙ m 1 E˙ m 2 =−iωμ 0 μ ⃗
rot ⃗ H˙ m 2 (9.31)

E˙ m 2 - yə və
Bu dörd tənliyi (9.31) – də göstərildiyi kimi çütləşdirərək, sol tərəfdəki birinci tənliyi ⃗
H˙ - ə vuraraq onların fərqinə
sağ tərəfdəki ikinci tənliyi ⃗ m1

¿[⃗ G ] =G
F,⃗ ⃗ rot ⃗
F −⃗
F rot ⃗
G (9.32)

əməliyyatını tətbiq edərək (eyni ilə bu əməliyyatı ikinci cütlüyə də tətbiq etməli), alarıq

[E˙ m 2 , ⃗
¿ ⃗ ]
H˙ m 1 =−iωμ 0 μ ⃗H˙ m 2 ⃗
H˙ m 1−i ωε0 ε ⃗
E˙ m 1 ⃗
˙ kən ˙
E˙ m 2− ⃗δ m 1 ⃗
Em2
[E˙ m 1 , ⃗
¿ ⃗ ]
H˙ m 2 =−i ωμ 0 μ ⃗
H˙ m 1 ⃗
H˙ m 2−i ωε0 ε ⃗
E˙ m 2 ⃗
˙ kən ˙
E˙ m 1− ⃗δ m 2 ⃗
Em1

(9.33)

H˙ m 2 ⃗
İzotrop mühitlərdə μ ⃗ H˙ m1 və μ ⃗
H˙ m 1 ⃗
H˙ m 2 ,ε ⃗
E˙ m 1 ⃗
E˙ m 2 və ε ⃗
E˙ m 2 ⃗
E˙ m 1 arasında fərq olmadığından ,
yaza bilərik

¿ ⃗ {[
E˙ m 2 , ⃗
H˙ m 1 − ⃗ ] [
E˙ m 1 , ⃗
˙
H ]}
⃗˙ kən ⃗˙ ⃗˙ kən ⃗˙
m 2 = δ m 2 E m1 − δ m1 Em 2
(9.34)

bu ifadəni bütün mənbələri özündə saxlayan V həcmi üzrə ineqrallayıb, Ostroqradskiy-Qaus

teoremini tətbiq edərək, yazarıq
 ❑ ❑

∮ {[ ⃗˙ m 2 , ⃗
E ] [
H˙ m 1 − ⃗
E˙ m1 , ⃗ ]}
H˙ m 2 d ⃗s =∫ ( ⃗δ˙ kən ⃗˙ ⃗˙ kən ⃗˙
m 1 E m 2− δ m 2 Em 1 )dv
S V

(9.35)

Alınan (9.34) və (9.35) münasibətləri uyğun olaraq, iki mənbəyin sahələri arasında mühüm
rabitələri yaradan və qarşılıqlıq prinsipi adlanan Lorens lemmasının diferensial və inteqral
ifadələridir.

Qarşılıqlıq prinsipi özünü ikinci elementdən axan cərəyanın, birincidə yaratdığı e.h.q. –
in, birincinin cərəyanının ikinci elementdə yaratdığı e.h.q. ilə eyni olmasını göstərir.

Antenalar nəzəriyyəsində qarşılıqlıq prinsipi imkan verir ki, eyni bir antenanın ötürücü və
qəbuledici kimi işləmə xüsusiyyətləri haqda mühakimə yürüdək.

Kiçik düz antenanın oriyentasiyasından asılı olaraq onda yaranan e.h.q. –in dəyişmə
qanunauyğunluğu, bu antenanın şüalanması zamanı uzaq məsafələrdə yaratdığı sahənin
dəyişməsi kimidir, yəni qəbul və ötürmə zamanı təsir istiqaməti eynidir.

Elektrik və maqnit dalğalarının difraksiyası

İşığın yayılmasını öyrənərkən real proseslərin həndəsi optika qaydalarından kənara

çıxmasını, difraksiya hadisəsi adlandırmışlar.

Əslində isə kölgənin kəskin ideal sərhəddi olmur və işıq müəyyən qədər maneənin
arxasına keçdiyindən, kölgənin şərti sərhəddinin yaxınlığında intensivliyin fəza ossilyasiyası
müşahidə olunur. Obyektin ölçüsü düşən dalğanın uzunluğundan nə qədər böyük olarsa, bu
sərhəd effekti nazik zonada müşahidə olunacaq. Optikada əksər hallarda cisimlərin nisbi ölçüləri
d
nisbətən böyük olduqlrından ( ≫ 1), hadisəyə müəyyən kənara çıxma kimi baxmaq olar.
λ

Radiotexnikada böyük ölçülü obyektlər heç də az deyil (onlara antenaların bəzi tiplərini
d
misal göstərmək olar), lakin ( ≫ 1) bərabərsizliyi, optikada olduğu kimi o qədər də yüksək
λ
dəqiqliklə ödənilmir. Bununla yanaşı, radiotexnikada kiçik ölçülü və ya dalğa uzunluğu ilə
müqayisə olunacaq ölçülü obyektlər də az deyildir. Bu halda həndəsi optika qətiyyən tətbiq
oluna bilmədiyindən, belə obyektlərdən dalğaların qayıtması haqda mülahizə yürütmək
mənasızdır.

Elektrodinamikada difraksiya məsələlərini aydınlaşdırmaq üçün şək. 9.8 a-d -də verilmiş
dalğanın müxtəlif cisimlərin üzərinə düşməsinin sxematik təsvirlərini müzakirə edək.

Müstəvi sərhədlə ayrılmlş müxtəlif cinsli ideal elektrodinamik sistemdə, düşən bircins
⃗ −¿qayıdan dalğa¿
müstəvi ⃗ E ,⃗
0
H dalğası bu halda iki başqa müstəvi dalğaları yaradır: ⃗
0
E−¿, H ¿
və
⃗
+¿keçən ( sınan) dalğaları ¿
⃗
E
+¿ , H ¿
. Həndəsi optika baxımından bu proses göstərilən (şək. 9.8 a) üç şüa ilə
xarakterizə olunur və bu şüaların oriyentasiyalarını müəyyən edən Snellius qanunları Maksvel
tənliyindən alınır.
 Müəyyən ölçülü real fiziki obyekt üzərinə ⃗ E ,⃗
0 0
H dalğasının düşməsinə baxaq (şək. 9.8
⃗
−¿¿
b). Bu halda həyəcanlanmış elektromaqnit prosesi cisim xaricində ⃗ E−¿, H ¿ və daxilində isə
⃗
+¿¿
⃗
E+¿ , H ¿ sahələri şəklində yaranacaqdır. Bu sahələr artıq müstəvi dalğalarla ifadə olmayacaqlar
( şəkildə, Poyntinq vektorunun istiqaməti şərti olaraq oxlarla göstərilmişdir) və onların müəyyən
edilməsi mürəkkəb riyazi məsələlərin həllini tələb etdiyindən, d i f r a k s i y a məsələləri
⃗ −¿¿
⃗ +¿¿
adlanırlar. ⃗
E−¿, H ¿ və ⃗E+¿ , H ¿ sahələrini uyğun olaraq difraksiyanın xarici və daxili sahələri
adlandırırlar.

Qeyd edək ki, difraksiya məsələlərində düşən dalğanın müstəvi olması vacib deyil.

Şək. 9.8 c-də ideal keçirici cisimdə dalğanın difraksiya hadisəsinin izahı verilmişdir (real
keçirici modeli). Səth effektinin ideal olması ilə əlaqədar olaraq, bu halda difraksiyanın daxili
sahəsi olmayacaqdır. Şək. 9.8 d –də dalğanın qeyri-şəffaf yarığı olan ideal keçirici ekrana
düşməsi təsvir edilmişdir. Bu hal bir yarıqdan difraksiya adlanır.

Şək. 9.8

Beləliklə, deyə bilərik ki, difraksiya hadisəsi düşən dalğanın təsiri ilə elektrodinamik
sistemdə elektrik və maqnit sahələrinin həyəcanlanmasıdır.

XII mühazirə

Hüygens – Kirhof prinsipi

 Qeyri şəffaf (məs., ideal keçirici) cisimlərdə hər hansı dalğanın difraksiyasına baxaq.
Həndəsi optikaya görə, qeyri şəffaf cisim, sadəcə olaraq, mənbəyin qarşısında « kölgə salır» ;
şək. 9.9 - də kölgənin yaranması sferik və müstəvi dalğaların misalında göstərilmişdir.

Düşən dalğanın mənbəyi qarşısında çəkilən (ştrix-xətt) səth, iki S və Q həndəsi kölgəyə
aid olan Q hissəsindən ibarətdir. Səthin sağ tərəfindəki elektrik və maqnit sahələrini tapmaq üçün
ekvivalent səth mənbələrinin təsirindən (Hüygens prinsipindən) istifadə olunur.

Kirhof yaxınlaşması dedikdə aşağıdakı şərtləri nəzərdə tuturlar:

⃗ , S−də
0
⃗ ,S −də 0
⃗
E s=¿0E, Q−də ;¿
⃗
H s =¿0H, Q−də ¿ (9.36)

Bu yazılışın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, kölgəli hissədə sahələrin intensivlikləri sıfra
çevrilir, lakin kölgədən kənar zonada isə düşən dalğa heç bir deformasiyaya uğramır.

Yarıqda baş verən difrakiya hadisəsində (şək. 9.9 c,d) isə ekvivalent mənbələrin yaratdığı sahə,
xarici difraksiya sahəsi olacaqdır.

Şək. 9.9.

E˙ −¿=
˙
⃗ ˙ ,⃗
+⃗ ˙ −¿= ⃗H˙ ˙
+⃗
H m 2¿
⃗ E E m 2 Hm ¿
(9.37)
m1
m1
m

Müəyyən ölçülü qeyri-şəffaf cisimlərdəki difraksiya hadisəsi zamanı (şək.9.9 a,b) ekvivalent
mənbələrin sahəsi düşən dalğaları da özündə saxlayır:
 E˙ E˙ m 1+ ⃗
E˙ m 2 ¿
E˙ m
−¿+ ⃗ 0
=⃗
⃗ m
, (9.38)
˙ ˙ +⃗ ˙ ¿
H˙ m
−¿+ ⃗ 0
=⃗
⃗ H m
H m1
H m2
(9.39)

E˙ m 1 , ⃗
Hər iki halda ⃗ H˙ m 1 sahələri « elektrik » məsələləri üçün ( E ) bircins mühitdə aşağıdakı
şəkildə olacaq
❑
1 1 +ik ⃗˙ k '
H˙ m 1=
⃗ ∫ )[ δ m (⃗r , r⃗ 0 q)]e−ik|⃗r−⃗r |d v' ¿ (9.40)
'

( 2¿
4 π V |r⃗ −⃗r | |r⃗ −⃗r |
'
∑1
'

−i
E˙ m 1=
⃗ H˙ m 1
rot ⃗ V ∑ −dən xaricdə (9.41)
ω ε0 ε 1

« Maqnit » məsələlərinin ( M ) həlli (9.40) və (9.41)–ə ikilik xüsusiyyətini tətbiq etməklə alınar:
❑
−1 1 +ik ⃗˙ k '
E˙ m 2 =
⃗ ∫ )[ δ m ( r⃗ , ⃗r 0 q )]e−ik |⃗r−⃗r | d v ' ¿
'

( 2¿ (9.42)
4 π V |⃗r −⃗r | |⃗r −r⃗ |
∑2
' '

i
H˙ m 2=
⃗ E˙ m1
rot ⃗ V ∑ −dən xaricdə (9.43)
ω ε0 ε 2

Burada V Σ 1və V Σ 2–yə uyğun olaraq, elektrik və maqnit mənbələrinin oblastıdır.

Elektromaqnit dalğalarının şüalanma və difraksiyası zamanı onlar arasındakı uyğunluq;

hər iki halda sahənin həyəcanlanmasının tədqiq edilməsidir. Şüalanma məsələlərində kənar
cərəyanlar məlum olduğundan elektromaqnit sahəsinin tapılması tələb olunur. Bu halda Hüygens
prinsipi şüalanma məsələlərinin həll imkanını genişləndirir. Difraksiya məsələlərində isə
verilmiş düşən müstəvi bircins dalğalara əsasən «ilkin» sahənin həyəcanlanması nəticəsində
yaranan «ikinci» difraksiya sahəsinin təyin olunması tələb olunur. Bu halda Hüygens prinsipinin
tətbiqi faktiki olaraq verilmiş mənbələrin şüalanması məsələsinə gətirir. Difraksiya məsələlərinin
həlli metodundan asılı olmayaraq demək olar ki, bu halda keçirici cərəyanların, ya da öyrənilən
cisim üzərinə düşən dalğanın təsirindən yaranan hər hansı mənbələrin yaratdığı şüalanma təyin
edilir.

İSTİQAMƏTLƏNDİRİCİ SİSTEMLƏR VƏ

REZONATORLAR

İstiqamətləndirici sistemlərdə qeyri-bircins

müstəvi dalğalar

Müəyyən məsafədə yerləşmiş iki cismin birindən digərinə elektrik enerjisini necə
ötürməli sualı, mütəxəssiləri daimə düşündürmüşdür. Alçaq tezlikli (50-60 Hs) dövrələrdə bu
rabitə qoşa naqil vasitəsilə (şək.10.1a) yaradılır. Lakin yüksək tezliklərdə (kilohers tərtibində) bu
üsul o qədər də əlverişli deyil, çünki naqildən axan enerji ətrafa şüalandığından onu idarə etmək
çətin olur.
 Biz indiyədək dalğaların boşluqda üç ölçülü fəzada yayılmasını müzakirə edirdik. Lakin
müəyyən olunmuşdur ki, əgər dəyişən elektromaqnit sahəsinin qarşısına iki istiqamətdə səd
qoyub, üçüncü istiqamətdə sərbəst buraxılarsa, onda sahə bu istiqamətdə dalğa şəklində
yayılacaqdır.

Tezlikləri bir neçə kilohersdən, bir neçə min meqahers aralığında olan elektromaqnit
siqnalları və elektromaqnit enerjisini adətən koaksial xəttlərlə ötürürlər (şək. 10.1b ).

Sonrakı tədqiqatlar zamanı müəyyən olunmuşdur ki, əgər koaksial kabelin daxili içliyini
çıxarmış olsaq, bu kabel yenə də elektromaqnit enerjisini ötürəcəkdir. Başqa sözlə, kifayət qədər
yüksək tezliklərdə boş boru da sahəni yaxşı ötürür. Müəyyən tezlikli (dalğa uzunluqlu) dalğaların
ötürülməsində istifadə olunan borular, d a l ğ a ö t ü r ə n və ya ö t ü r ü c ü x ə t t l ə r
adlanırlar.

Bircins müstəvi dalğalar elektromaqnit dalğa proseslərinin ən sadə tiplərindən biridir.

Müstəvi sərhədli mühitlərdə qeyri-bircins dalğalar yaranır ki, bu cür ideal fiziki sistemlər həmin
dalğaları istiqamətləndirə bilirlər. İndi isə yuxarıda adları çəkilən real istiqamətləndirici
sistemlərdə dalğavari proseslərin öyrənilməsinə keçək. Ötürücü xəttlərin geniş yayılmışlarının
bəzilərinin sxematik təsvirləri şək. 10.1 -də verilmişdir.

Şək. 10.1

Adi qoşa ötürücü xətt (a) , koaksial xətt (b), zolaqlı xəttlər (c,d), içiboş dalğaötürənlər –
düzbucaqlı (e), dairəvi (f), dairəvi dielektrik (g) və Qubo dalğaötürəni (h).

Şək.10.1 -də göstərilənlər uzununa bircins sistemə aid olanlardır, yəni seçilmiş hər hansı
z istiqamətində öz xüsusiyyətlərini dəyişmirlər. Uzununa bircins sistemlərdə sərbəst
elektromaqnit sahəsi necə olmalıdır ?

Bu suala cavab vermək üçün bircins elektrik və maqnit sahələrinin kompleks intensivlik
vektorlarını Helmholts tənliyinin həllindən tapacağıq.
2 ˙ 2 ˙ 2 ˙ 2 ˙
∇ ⃗
E m +k ⃗Em=0və ∇ ⃗
H m+ k ⃗
H m=0 (10.1)
2
ω
burada k 2=( E˙ m və ⃗
) εμ . Bu tənliyin həllindən ⃗ H˙ m kompleks amplitudları üçün alarıq
c

E˙ m = Ė ( x , y ) e
⃗ H˙ m = Ḣ ( x , y ) e
və ⃗
−iГz −i Г z
(10.2)
Faktiki olaraq aldıq ki, uzununa bircins sistemlərdə sərbəst elektromaqnit sahəsi xaraktercə
qeyri-bircins olub, müstəvi dalğa şəklindədir.

⃗E və ⃗
H vektorlarının kompleks amplitudlarının paylanması z=const eninə müstəvisində
bütün sistem boyu dəyişməz qalır, seçilmiş uzununa asılılıq e−iГz isə Г -ın həqiqi qiymətlərində
z oxu istiqamətində sönməyən dalğaları ifadə edir.

Ümumi halda Г uzununa dalğası ədədi və ya yayılma sabiti adlanaraq, kompleks

kəmiyyətdir.

' 2π ω
'
Г =Г −¿ - i Г
''
və Г= = (10.3)
Ʌ vf

burada Ʌ - dalğa uzunluğu , v f - onun faza sürəti və Г ' ' - sönmə əmsalıdır.

Müstəvi dalğaların klassifikasiyası

Qeyri-bircins müstəvi dalğalar nəzəriyyəsində və xüsusən istiqamətləndirici sistemlərin

tədqiqində elektrik (maqnit) sahəsinin ( kompleks şəklinin) eninə kompanentlərini Ėmx və Ėmy (
Ḣ mx və Ḣ my ¿ onun elektrik və maqnit sahələrinin uzununa Ėmz və Ḣ mz kompanentlərinin
dəyişməsi (törəmələri) ilə ifadə oluna bilməsi çox vacibdir.

Bu əlaqə aşağıdakı şəkildədir:

2
1 ∂ Ėmz iω μ0 μ ∂ Ḣ mz
Ėmx = 2 − 2
, (10.4)
χ ∂ z∂ x χ ∂y
2
1 ∂ Ėmz iω μ0 μ ∂ Ḣ mz
Ėmy = 2 + 2
, (10.5)
χ ∂ y ∂z χ ∂x
2
iω ε 0 ε ∂ Ėmz 1 ∂ Ḣ mz
Ḣ mx = 2
+ , (10.6)
χ ∂ y χ2 ∂ z ∂x
2
−iω ε 0 ε ∂ Ėmz 1 ∂ Ḣ mz
Ḣ my = 2
+ . (10.7)
χ ∂ x χ2 ∂ y∂ z

və ya vektorial şəkildə yazsaq

1 ∂ Ėmz iω μ0 μ
E˙ mt = 2 ∇❑
⃗ − 2
H˙ mz ,
rot ❑ ⃗ (10.8)
χ ∂ z χ

iω ε 0 ε 1 ∂ Ḣ mz
H˙ mt =
⃗ 2
E˙ mz + 2 ∇❑
rot ❑ ⃗ . (10.9)
χ χ ∂z

E˙ mt =⃗
burada ⃗ E˙ mx + ⃗
E˙ my və ⃗
H˙ mt =⃗
H˙ mx + ⃗
˙ . Mühitin xüsusiyyətindən asılı olan χ 2=k 2−Г 2
H my

parametri isə eninə dalğa ədədi adlanır. Burada simvolu eninə koordinatlara görə olan
əməliyyatları göstərir. (10.8) və (10.9) ifadələrinin bir xüsusiyyəti də ondan ibarətdir ki, onlar
artıq konkret koordinat sisteminin seçilməsindən asılı deyillər.

Superpozisiya prinsipinə görə (10.4) – (10.7) (və ya (10.8) və (10.9)) ifadələrindəki

eninə sahəni, iki eninə sahənin üst-üstə düşməsi kimi başa düşməliyik. Bu sahələrdən biri
Maksvel tənliyinin həlli olan uzununa E z kompanenti, ikincisi isə H zolacaqdır. Bu baxımdan
istiqamətlənmiş dalğalar iki xüsusi sinfə ayrılırlar ki, bunlardan biri E−¿ dalğalarından, ikincisi
isə H−¿ dalğalarından ibarətdir.

E−¿ dalğalar (« elektrik dalğaları » ), maqnit sahəsinin uzununa kompanenti olmayan (

H z=0 ¿ dalğlardır ki, onlar həm də TM −¿ dalğaları (« eninə - maqnit dalğaları») adlanırlar.
Vektorial sahənin tam kompleks amplitudlarını E−¿dalğa sinfində (10.8) və (10.9)-a əsasən
aşağıdakı şəkildə yazmaq olar:

1 E˙
∂⃗
E˙ m =⃗
⃗ E˙ mz + 2 ∇ ❑ mz , (10.10)
χ ∂z

iω ε 0 ε iω ε 0 ε
H˙ m =
⃗
χ
2
E˙ mz=
rot ❑ ⃗
χ
2 [ ∇❑ ⃗ ]
E˙ mz , ⃗z 0 . (10.11)

H−¿dalğaları (« maqnit dalğaları » ) – digər adı isə TE−¿ dalğaları olan ( « eninə - elektrik
dalğaları » ) uzununa elektrik kompanentləri sıfra bərabər ( E z=0 ) olanlardır. Bu sinifdən olan
sahələrin amplitud intensivlikləri (10.8) və (10.9) -a əsasən aşağıdakı şəkildə yazılır

−iω μ0 μ iω μ 0 μ
E˙ m =
⃗ 2
H˙ mz=
rot ❑ ⃗ 2
H˙ mz ], (10.12)
[⃗z 0 , ∇ ❑ ⃗
χ χ

˙ + 1 ∇ ∂⃗H˙ mz
H˙ m =⃗
⃗ H mz ❑ . (10.13)
χ2 ∂z

Bizə məlum olan müstəvi bircins dalğa həmin göstərilən iki dalğalar sinfinin heç birinə
aid deyildir. Belə xalis eninə dalğalar ( E z=0 və H z=0 ¿ müstəvi dalğaların xüsusi sinfini təşkil
edir və TEM −¿dalğalar ( «eninə-elektromaqnit dalğaları » ) adlanırlar. TEM −¿dalğalarının
(10.4) – dən ( və ya (10.8) -dən) göründüyi kimi, χ 2 ≠ 0 olduqda mövcudluğu qeyri mümkündür.
Bu halda sahənin bütün kompanentləri eynilik kimi sıfra bərabərdir. Əgər χ =0 (Г = k) isə
0
onda sahələrin kompanentlərinin ifadələri tipli qeyri-müəyyənliyə məruz qalırlar. Bu o
0
deməkdir ki, əgər hər hansı konkret halda TEM −¿dalğa yayılırsa, onda onun uzununa dalğa
ədədi ( Г ), mütləq belə bir mühitdə yayılan bircins dalğanın k dalğa ədədi ilə eyni olacaq.

Nəzərə almaq lazımdır ki, müstəvi dalğaların müxtəlif növlülüyü yalnız

E−, H−və TEM −¿ dalğaları ilə kifayətlənir. Uzununa - bircins sistemlərdəki sahələrə misal
olaraq, hər iki uzununa kompanentlərə malik ( E z ≠0 və H z ≠ 0 ¿olan EH −¿ dalğaları və ya
HE−¿ dalğalarını göstərmək olar.

Sonda onu da qeyd edək ki, bütün müstəvi dalğalar arasında yalnız bizə yaxşı məlum olan
TEM −¿dalğası, bircinsdir.
 XIII Mühazirə

İstiqamətləndirilmiş müstəvi dalğaların

Ümumi xassələri

Bircins mühitlərdə yayılan dalğaların xüsusiyyətlərini öyrənmək üçün qəbul edək ki,
istiqamətləndirici sistemin metal elementləri ideal keçiricidir (σ → ∞ ). Onda ideal skin-effektinə
görə sahənin dielektrik daxilində yerləşdiyini qəbul edə bilərik. Belə olduqda əksər hallarda
dielektriklər bircins olurlar. Bu tip istiqamətləndirici sistemlərə, müxtəlif boş dalğaötürənlərə -
koaksial və iki naqilli xəttlər və digəriləri aiddir. Bu sistemlərdə dalğaların yayılma
qanunauyğunluqları necədir? Bu suala cavab vermək üçün yayılma sabitinin ümumi ifadəsini
tədqiq etmək lazımdır.

Г = √ k 2− χ 2 (10.14)

TEM −¿ dalğalarının yayılması ən sadə hala uyğundur. Bu tip dalğaların χ - eninə dalğa ədədi
mütləq sıfra bərabər olmalıdır ( Г =k ). Elə isə verilmiş mühitdə ixtiyari TEM −¿ dalğalarının
ω
v f - faza sürəti ilə onun yayılma sürəti eyni olacaq: v f =v= . Udulma olmadıqda isə məlumdur
k
c
ki, v= olacaq.
√ εμ
Qeyd etmək lazımdır ki, TEM −¿ dalğaları yalnız o bircins sistemlərdə yayıla bilər ki, bu
sistemlərdə stasionar sahələr mövcud olsun.

Təcrid olunmuş bircins sistemlərdə χ 2 ≥ 0 olduğundan, udulma olmayan mühitdə Г < k

olduğu üçün v f > v olacaq, yəni dalğanın faza sürəti bu mühitdə TEM −¿ dalğalarının yayılma
sürətindən böyük olur.

Bu xüsusiyyətə E və H dalğaları içi boş dalğaötürənlərində, koaksial xəttlərdə və analoji

sistemlərdə malik olurlar. Bu dalğalar sürətli dalğalar adlanırlar.

Bu dalğalar üçün (10.14) ifadəsini aşağıdakı şəkildə yaza bilərik

√ √
f kr 2
√
2 2
χ λ (10.15)
Г =k 1−( ) =k 1−( ) =k 1−( )
k f λ kr

Burada f =ω /2 π −¿ tezlik, λ=2 π /k−¿ ¿ həmin mühitdə TEM −¿ dalğalarının uzunluğu və

qəbul olunmuş parametrlər isə aşağıdakı şəkildə olacaqlar
 χc
f kr = və λ kr =2 π / χ , (10.16)
(2 π √ εμ )

haradakı f kr −¿ kritik tezlik, λ kr - kritik dalğa uzunluğu adlanırlar.

Nə qədər ki, tezlik kritik qiymətdən böyükdir ( f >f kr), sönməyərək yayılan ( Г ' ' =0 , Г =Г '
) sürətli dalğa mövcuddur. Bu dalğanın v f −¿ faza sürəti və Ʌ - dalğa uzunluğu üçün yazarıq

v v
vf = = (10.17)
√ 1−(f kr /f) 2
√1−( λ/ λ kr )2

λ λ
Λ= = (10.18)
√1−(f kr /f ) 2
√ 1−(λ/ λ kr )2

ω
burada v= – TEM −¿ dalğasının sürətidir. Bu dalğanın qrup sürətinin ifadəsi isə
k
v qr=dω /dГ =v √ 1−(f kr /f )2=v √ 1−( λ / λkr )2 , (10.19)

buradan isə alarıq

2
2 c
v f v qr =v = . (10.20)
εμ

Şək.10.2 -də v f ( f ) və v qr (f ) sürətlərinin tezlikdən asılılığının qrafiki verilmişdir.

Şək.10.2

Tezlik tədricən kritik qiymətinə yaxınlaşdıqca, faza sürəti sonsuz artdığı halda, qrup
sürəti sıfra çevrilir. Tezlik artdıqca hər iki sürət TEM −¿ dalğalarına xas olan v sürətinə
yaxınlaşırlar.

Düzbucaqlı dalğaötürənlər

3. E−¿dalğalar. En kəsiyi düzbucaq şəklində olan metal borudan ibarət istiqamətləndirici

sistemlər, düzbucaqlı dalğaötürən adlanırlar (şək. 10.3).
 Şək. 10.3

Müəyyən olunmuşdur ki, bu tip sistemlərdə sərbəst elektromaqnit sahələri TEM −¿dalğaları
xassəsində ola bilməzlər, ancaq E və H dalğaları toplusundan ibarət olurlar.

İdeal keçiricikli təbəqədən ibarət boş dalğaötürənlərdə E dalğaları aşağıdakı tənliklə təyin
edilir
2 2
∂ ε̇ z ∂ ε̇ z 2
2
+ 2 + χ ε̇ z=0, ¿00 << x<a ,
y< b ; ¿
∂x ∂ y

ε̇ z =0, ¿ x=0 , x=a ,

y=0 , y=b . ¿ (10.21)

Bu tənliyin həlli

mn mπx mπy m =1 , 2 ,…
ε̇ z =ε̇ z = Ė 0 sin sin , ¿n =1 , 2 ,… ¿ (10 .22)
a b

məxsusi funksiyalara uyğun məxsusi qiymətlər:

2 2 2 2
χ = χ mn=(mπ /a) +(nπ /b) . (10.23)

Kompleks Ė0 əmsalı dəqiqliyi ilə təyin olunan hər bir Ėmn
z həllinə uyğun, dalğaötürənin en

kəsiyində ⃗
E vektorunun uzununa kompanentinin paylanmasını təyin edir. Maksvel tənliyinin
uyğun həlli Emn tipli dalğa ( Emn tipli sahə ) adlanır.

Şək.10.4-də E11 , E21 , E 31və E32 tipli dalğaların paylanması verilmişdir; ştrix xəttlə E z=0olan «
düyün xəttləri » verilmişdir.

Şək. 10.4.

Emn - tipli qaçan dalğanın tam elektrik sahəsi (10.10) ifadəsində

mn −iГz
Ėmz =z 0 Ė z e , (10.24)

nəzərə alınmaqla təyin edilir.

 Г
E˙ m = Ė0 {⃗z 0 sin( χ x ¿ x)sin( χ y ¿ y )¿ ¿ −i 2 ¿
⃗
χ

+ ⃗y 0 χ y cos ( χ y ¿ y )sin ( χ x ¿ x )¿ }¿. (10.25)

i E0 Г
H˙ m = E 2 ¿
⃗
W χ
−iГz
¿−⃗y 0 χ x cos( χ ¿¿ x¿ x )sin χ y y ¿ e ,¿ (10.26)

haradakı

χ x =mπ /a, χ y =nπ /b , χ 2= χ 2x + χ 2y , (10.27)

Г =√ k 2− χ 2 =√ (ω /c)2 εμ−( mπ /a)2−(nπ /b)2 , (10.28)

(bəzən sahələrin tipini göstərmək üçün χ x = χ mx , χ y = χ ny ,

χ = χ mn , Г =Г mn və s. yazırlar), həmçinin

W E=
Г
=
ωε ε 0 k
k −(
√
W 2 mπ 2 nπ 2
a
) −( ) ,
b
(10.29)

burada W =120 π √ μ/ε .

4. H−¿dalğalar. Bu sinifdən olan sahələri tədqiq etmək üçün aşağıdakı tənlikləri və

onların sərhəd şərtlərini yazaq

2 2
∂ Ḣ z ∂ Ḣ z 2 0< x<a ,
2
+ 2
+ χ Ḣ z=0 ¿ 0< y< b ; ¿ (10.30)
∂x ∂y

∂ Ḣ z ∂ Ḣ z y=0 ,
=0 , {¿ x=0 ,
x=a ; ¿ =0 , ¿ y=b . ¿ (10.31)
∂x ∂y

Bu tənliklərin həlli aşağıdakı şəkildə olacaq

mn mπx mπy m=0 , 1, 2 ,…

Ḣ z= Ḣ z = Ḣ 0 cos cos , ¿n=0 ,1 , 2 ,… ¿ (10.32)
a b

Alınan Ḣ mn
z məxsusi funksiyalarına uyğun məxsusi qiymətləri (10.23) vasitəsi ilə təyin

edilir. E−¿ dalğalarından fərqli olaraq bu halda m və n indeksləri ayrı-ayrılıqda sıfır da ola
bilərlər.

Tənliyin hər bir Ḣ mn ⃗

z həlli, dalğaötürənin en kəsiyində H mn tipli dalğaların H vektorunun

uzununa kompanentlərinin paylanmasını verir. Bəzi belə paylanmalar şək. 10.5-də verilmişdir.
 Şək. 10.5

H mntipli qaçan dalğanın tam elektrik və maqnit sahəsinin kompleks amplitudlarını təyin etmək
üçün (10.13) – də

H˙ mz =z0 Ḣ z e
⃗ mn −iГz
(10.33)

ifadəsini nəzərə almaq lazımdır:

E˙ m =iW Ḣ 0 [⃗x 0 cos χ x x sin χ y y∓⃗y 0 χ x cos χ y y sin χ x x ]e

⃗ H −iГz

H˙ m = Ḣ 0 ¿ +
⃗

−iГz
+ ⃗y 0 χ y cos χ x x sin χ y y ¿ ¿ e (10.34)

burada

W H =ω μ 0 μ/ Г =W ∙ k / √ k 2−(mπ /a)2−(nπ /b)2 . (10.35)

Qeyd etmək lazımdır ki, içi boş düzbucaqlı dalğaötürənləri istiqamətləndirici sistemlər
arasında mühüm yer tutur. Bu sistemlərdə dalğavari proseslərin əsas əlamətlərini öyrənmək üçün
udulma olmayan hallar üçün ideal sahələri araşdıraq. Bunun üçün ilk növbədə (10.10) ifadəsini
konkretləşdirərək yazarıq

√
c m 2 n 2 mn 2
f mn
kr = ( ) +( ) və λ kr = (10.36)
2 √ εμ a b √(m/a)2+(n /b)2
mn mn
f kr və λ kr parametrləri üçün yazılan bu ifadələri (10.15) –də nəzərə almaqla, yayılma sabiti üçün
lazımi şəkli almış oluruq.

Əgər f <f kr ( λ> λ kr )isə onda Emn və H mn tipli ixtiyari sahələr yayılan dalğa xassəsinə malik
mn mn

olmayacaq, çünki yayılma sabiti bu halda xalis xəyalı ədəd olduğundan, bu halda enerji ötürməsi
də olmayacaq. Tezlik (f ) artdıqca bu xüsusiyyət əvvəlcə yalnız bir tip üçün ( f > m , nf kr )pozulacaq
min mn

və bu zaman bir dalğanın yayılması üçün şəraiıt yaranacaq. Həmin dalğa, əsas dalğa adlanır.
Göstərmək olar ki, a> b olduqda, əsas dalğa H 10 olacaq.

Tezlik özünün kritik qiymətinə yaxınlaşdıqca, Ʌ dalğa uzunluğu sonsuz olaraq artacaqdır. Bu
halda H−¿dalğalar eninə maqnit, E dalğalarıisə eninə elektrik kompanentlərini itirəcəklər. Tezlik
artdıqca fiksə olunmuş χ = χ mn ilə xarakterizə olunan hər bir E−¿ və H sahələrinin uzununa
kompanentləri kiçilir. Sahələr kvazi – TEM quruluşunu qazanırlar. Qeyd etmək lazımdır ki, E-
və H-dalğaları üçün m və n-in eyni qiymətlərində eninə dalğa ədədləri ( χ ¿¿ mn)¿ eyni olduğu
üçün uyğun paylanma sabitləri də (faza sürətləri və dalğa uzunluqları) eyni olacaqdır.
 Rezonatorlar

Müasir radiotexnika əsasən ifrat yüksəktezlikli (İYT) elektromaqnit dalğaları (tezlikləri

9 10
3 ∙10 ÷ 3 ∙10 Hs intervalında olan dalğalar) vasitəsilə işlədiyindən, bu tip dalğaların alınma
üsulları ilə tanış olaq.

İfrat yüksəktezlikli elektromaqnit dalğaları rezonans hadisəsi əsasında hazırlanmış

qurğular vasitəsilə yaradılır. Bu qurğuların işləmə prinsipi makaradan (dolaqdan) və
kondensatordan ibarət adi rəqs (rezonans) konturunun işləmə prinsipi ilə eynidir. Ümumi fizika
kursundan bizə məlumdur ki, C- tutumlu kondensatora paralel qoşulmuş L- induktivlikli
makaradan ibarət rezonans konturunda (şək. 10.6 a) elektrik enerjisinin maqnit enerjisinə
çevrilməsi ω 0=1/ √ LC rezonans tezliyi ilə baş verir. Lakin bu tezliyin qiyməti çox kiçik
olduğundan, onlar İYT-də istifadəyə yaramırlar. Əgər kondensatora paralel olaraq bir neçə
induktiv makara qoşmuş olsaq (şək. 10.6 b), onda konturda induktivlik azaldığından,
xarakteristik müqavimət ρ=√ L /C azalacaq və bu zaman aktiv müqavimət (R) daha çox
azaldığından, rəqs konturunun keyfiyyət əmsalı olan ρ/ R nisbəti artmaqla, konturun rezonans
tezliyi və məxsusi münbitliyi də (Q0) artacaqdır.

a) b) c)

Şək.10.6

Kondensatora qoşulan dolaqların sayını elə artıraq ki, (N-sayda) bu dolaqlar bir-birinə
çox yaxın yerləşməklə qapalı metal səth yaratmış olsunlar. Bu halda rezonans tezliyi √ N dəfə
artacaq.

Beləliklə, rəqs konturu silindrik qapalı metal qutuya çevrilərək, həcmi rezonator olacaq
(şək.10.6 c). Bu halda rəqs konturunun qapalı səthi yaxşı metal ekrana çevrildiyindən,
elektromaqnit sahəsi yalnız rezanatorun daxilində olacaq.

Rezanatorların səthinin hər bir nöqtəsində elektrik və maqnit sahələri olduğundan, bu

sahələr arasındakı mübadilə hər bir nöqtədə baş verəcək.
 Şək. 10.7

Rezonatorlarda rəqs prosesi əsasən rezonatorun daxilində dalğaların onun divarından əks
olunması nəticəsində yaranan durğun elektromaqnit dalğalarıdır. Silindrik rezonatorlarda elektrik
və maqnit sahələrinin qüvvə xəttlərinin paylanması şək.10.7-də verilmişdir. Elektrik qüvvə
xəttləri silindrin bir oturacağından digərinə istiqamətləndiyi halda, maqnit qüvvə xəttləri elektrik
sahəsini konsentrik halqalar şəklində əhatə etmişdir. Həcmi rezanatorun məxsusi münbitliyi, rəqs
konturunun münbitliyindən min dəfələrlə çox olacaq.

Rezonatorların başqa bir növü olan toroidal rezonatorlar şək.10.8.a.b.c -də verilmişdir.

a) b) c)

Şək.10.8

Düzbucaqlı şəklində rezanatorun (şək.10.9) həndəsi ölçüləri ilə rezonans tezliyi

arasındakı əlaqəni yazmaq üçün bu rezanatorda yayılan dalğanın rezonans dalğa uzunluğu :

2
λ 0=

√ 2 2 p 2 ,
( ) +( )
λkr l
(10.37)

haradakı rezonans tezliyi ω rez =c / λ0 ( c- elektromaqnit dalğasının vakumda yayılma sürətidir) və

kritik (böhran) dalğa uzunluğu :

2
λ 0=

√ n , (10.38)
2 2
m
( ) +( )
a b
ifadələrindən istifadə edəcəyik.

Şək.10.9

H tipli dalğalarda m və n indeksləri sıfra çevrilə bildklərindən, E dalğaları üçün m və n≠ 0

olacaqlar. Bu halda rezonans dalğa uzunluğu aşağıdakı ifadəyə əsasən təyin ediləcək

2
λ 0=

√ n 2 p 2. (10.39 )
2
m
( ) +( ) +( )
a b l

Burada, H mnp və Emnp şəklində işarə olunmuş maqnit və elektrik dalğalarında, p - rezanatorun
uzunluğu boyunca (l) yerləşən yarımdalğaların sayı, m və n isə uyğun olaraq rezanatorun eni və
hündürlüyi boyunca yerləşən yarımdalğaların sayıdır:

{ {
m=0 , 1 , 2, … m=0 ,1 , 2 , …
H mnp= n=0 ,1 , 2 , … Emnp= n=0 , 1, 2 , … ( 10.40)
p=1 , 2 ,… p=0 ,1 , 2 , …

Hər tip dalğanın özünün rezonans tezliyi vardır. Minimal tezliyi ( f rez) almaq üçün minimal
qiymətli m, n və p -in minimal qiymətli rəqslərindən istifadə etmək lazımdır (şək.10.10). Buna
misal olaraq, maqnit dalğası üçün H 101 tipli dalğanı göstərmək olar:

Şək.10.10
Həcmi rezonatorlarda elektromaqnit sahə enerjisinin yığılması xarici mənbəyin (generatorun)
enerjisi hesabına baş verir. Rezonatorlarda enerjinin yayılması ilə yanaşı, enerji itkisi də olur:
5. Rezonatorun səthində yaranan səthi cərəyanın istilik enerjisinə çevrilməsilə, rezonatorun
divarlarının qızması.
6. İdeal olmayan rezonatorda enerjinin bir hissəsi dielektrik itkisinə sərf olunur.
7. Divarlarında yarıqları olan rezonatorlardan enerji şüalanaraq, enerjisi itkisi baş verir.
Bu xüsusiyyətlərinə görə rezonatorlar məxsusi münbitliklərinə görə fərqlənirlər. Rezonatorlarda
yığılmış enerjinin, bu rezonatorun bir period ərzində (T) itirdiyi enerjiyə olan nisbəti,
rezonatorun məxsusi münbitliyi adlanır:
rez
Wy
Q0=2 π T (10.41 )
Ws

Rezonatorun məxsusi münbitliyi (Q0 ), rezonatorun materialının xüsusiyyətindən asılıdır,

yəni onun keçiriciliyindən asılıdır. Keçiricilik nə qədər böyük olarsa, Q0−¿da çox olar. Həcmi
rezonatorun daxili səthini nazik təbəqə (~ 10−6 m ) ilə örtdükdə, onun münbitliyini 105 dəfə
artırmaq olur.
Hər bir rezonatorun Q0-ın qiyməti rezonatorda yaranan rəqsin tipindən asılıdır. Müxtəlif
tipli H mnp və Emnp rəqslərinin məxsusi münbitlikləri də fərqlidir.

XIV Mühazirə

RADIODALĞALARIN YAYILMASI

Radiodalğaların yayılmasının əsas xüsusiyyətləri

Radiodalğaları dedikdə radiotexnika və müxtəlif ötürücü xəttlərdəki elektromaqnit

dalğaları nəzərdə tutulur. Radiodalğaları mühitdə ötürücü və qəbuledici antenalarını
əlaqələndirən elektromaqnit dalğavari prosesləridir. Ötürücü və qəbuledicilər hər hansı
“cihazdan kənar” ötürücü xəttlərlə birləşirlər ki, bunlar da radioxətt adlanırlar.
Ən sadə hal olan sərbəst fəzada qəbuledici və ötürücü antenalara nöqtəvi obyekt kimi
baxacağıq. Buna “ideal radioxətt” deyilir. Beləliklə, bircins izotrop mühitdə A nöqtəsindən
udulma olmadan elektromaqnit şüalanması baş verir. Əgər şüalanma enerjisinin sıxlığı ətrafda
eyni olarsa, onda mərkəzi A nöqtəsi olan S=4πr2 sferik səthdən P A - şüalanmasının orta gücü:
P A =∮ ⃗
2
Π 0 d ⃗s =4 π r П 0 ¿ ¿ ) (11.1)
Hipotetik olaraq hər tərəfə bərabər şüalandıran antena, izotrop şüalandırıcı adlanır.
Əslində isə antenalar müxtəlif istiqamətlərə müxtəlif cür, yəni qeyri-bərabər
şüalandırırlar. Əgər gücü P A olan hər hansı antenanın M(r,θ,α) nötəsində yaratdığı enerji selinin
sıxlığının orta qiyməti Π 0 (Σ)-dan DA(θ,α) dəfə çox olarsa, onda (11.1)-ə əsasən yazarıq
2
Π ( r ,θ ,α )=D A (θ , α ) P A /4 π r (11.2)
Bu antenanın (θ,α) istiqamətində r məsafəsindəki enerji selinin sıxlığının ifadəsidir.
DA(θ,α) vuruğu izotrop şüalanmaya nəzərən verilmiş istiqamətdə enerji selinin neçə dəfə
dəyişməsini göstərir və antenanın istiqamətləndirici təsir əmsalı adlanır.
Radiodalğaları Yerə, nisbətən yaxın olan ötürücü antenalar tərəfindən həyəcanlanırlar.
Radiodalğaların yayılmasını təmin edən radiorabitələrdə və digər sistemlərin proyektlərini
hazırlayarkən əsas problemlərdən biri olan qəbulun gücünün yüksək olmasını təmin etmək üçün
yaradılan ötürücünün gücünün müəyyən edilməsidir.
Məlumdur ki, təbii şəraitdə ayrı-ayrı istiqamətdə şüalanmanın yayılması müxtəlifdir.
Qəbul edək ki, ötürücü (A) və qəbuledici (B) antenaları yer səthinə yaxın məsafədə yerləşmişlər
(şək.11.1a).

a) b) c)
Şək. 11.1

Qəbul edək ki, A antenasının təsir istiqaməti elə yönəlmişdir ki, şüalanma əsasən üfüqə
nəzərən kiçik bucaq altında baş verir, bu zaman həyəcanlanan dalğavari prosesin xassəsi əsasən
torpağın (və ya dəniz səthinin) xüsusiyyətindən asılı olur. Ətraf mühitin təsiri nəticəsində
udularaq sahənin məsafəyə görə azalması, sərbəst fəzaya nəzərən daha sürətlə baş verir. Bu növ
proseslər y e r d a l ğ a l a r ı adlanırlar.
Lakin radioverlişlərini A-dan B-yə, müəyyən şəraitdə, səmərəli olaraq müxtəlif yollarla
göndərmək olar. Radiodalğaların yayılmasına əsaslı olaraq i o n o s f e r təsir göstərə bilir. Aşağı
sərhəddi şərti olaraq sferik səth şəklində olub yerdən 60 km hündürlükdə yerləşən atmosferin bir
hissəsi i o n o s f e r adlanır. Bu oblast ionlaşmış seyrəlmiş qazdan ibarətdir. Ionesfer
plazmasının ionlaşma tərtibi əvvəlcə hündürlük artdıqca artır ( bu oblast daxili ionesfer adlanır)
və sonradan azalır. Buna səbəb sərbəst elektronların konsentrasiyasının artması ilə mühitin
dielektrik nüfüzluğunun azalmasıdır. Beləliklə deyə bilərik ki, daxili ionesferin sındırma əmsalı
şaquli olaraq azalan mühitdir.
İonosferin sərhəddi yaxınlığında lokal müstəvi dalğa şəklini alan A antenasının
şüalanması, θ0 bucağı altında düşən (buraxılan) şüa ilə təyin olunur (şək.11.1,b). Bu şüa
refraksiyaya (sınmaya) məruz qalaraq, Yerə qayıda bilər (şək.11.1, b,c). Bu proses zamanı
yaranan dalğa, ionosfer dalğası adlanır.
 Atmosferin aşağı qatları radiodalğaların yayılmasına müəyyən qədər təsir göstərə bilir.
Troposfer adlanan bu oblastın yuxarı sərhəddi 15 km hündürlükdə yerləşir və burada hava
kütləsinin 80 %-ə qədəri toplanmışdır.
İonesferin rolu çox böyükdür, çünki o özünü təbii güzgü kimi aparır. İonesferdən və
Yerdən dəfələrlə qayıdan radiodalğalar, nisbətən az udulmaqla çox böyük məsafələrə yayıla
bilirlər. Dalğa uzunluqları kifayət qədər kiçik olan dalğaları, artıq ionosfer əks etdirə bilmir.
İonesferin şəffaflığı sayəsində kosmik və radioastronomik obyektlərlə radioəlaqə qurulması
mümkündür.

Radidalğaların diapazonları

Elektromaqnit dalğaları səlt mühitdə yayılan dalğaların bütün xüsusiyyətlərini

(interferensiya, difraksiya və s.) özündə saxlayır. Yalnız bir fərqli cəhət ondan ibarətdir ki,
elektromaqnit dalğalarının yayılması üçün mühitin olması vacib deyil, yəni elektromaqnit dalğası
vakumda da yayıla bilər.
Təbiətdə müşahidə olunan müxtəlif tezlikli elektromaqnit dalğaları fiziki təbiətlərinə görə
eyni olmasına baxmayaraq, xüsusiyyətləri çox fərqlidir. Elektromaqnit dalğalarının
xüsusiyyətlərinin onların tezliklərindən (və ya dalğa uzunluğundan) asılılığının klassifikasiyası,
elektromaqnit dalğalarının şkalası adlanır.
Müasir radioqurğularda tətbiq olunan elektromaqnit rəqslərinin tezlikləri geniş oblastı
əhatə etdiyindən, həmin radiodalğaların yayılma şərtləri bir-birindən çox fərqlənirlər. Buna görə
də radiodalğaları tezliyə (dalğa uzunluqlarına) görə diapazonlara ayırırlar.
Elektromaqnit dalğasının vakumda yayılma sürətinin c=3·10 8 m/san olduğunu bilərək,
bu dalğanın tezliyi (f) ilə sürəti arasındakı münasibətindən istifadə edərək, dalğa uzunluğunu (λ)
hesablaya bilərik:
c
λ= (11.3)
f
Müxtəlif uzunluqlu və tezlikli dalğaları (rəqsləri) dalğa uzunluqlarına və ya rəqs tezliyinə
görə ardıcıl yerləşdirmək üçün xüsusi elektromaqnit dalğaları şkalası tətbiq edilmişdir.

Şək. 11.2
Tezliyi 10 Hs –dən kiçik (yəni dalğa uzunluğu ~ 105km) olan dalğalar, alçaqtezlikli elektromaqnit
5

dalğaları adlanırlar. Bu diapazonlu dalğaları əsasən məişət elektrik chazları şüalandırırlar.

Tezlikləri 105 ÷10 12Hs olan dalğalar radiodalğaları adlanırlar. Bu dalğaların vakumdakı dalğa uzunluqları
4 −1
λ 10 ÷ 10 mm olur. Bu dalğalar radiorabitə, telegörnüşlərdə, radiolakasiyada, mobil telefonlarda və s.
sahələrdə tətbiq olunur. Radiodalğaların yaradıcıları elektromaqnit sahəsində hərəkət edən yüklü
zərrəciklərdir. Bundan başqa, rəqs konturunda metallardakı sərbəst elektronların rəqsi zamanı
radiodalğalar da şüalana bilir.

Tezlikləri 1012 ÷ 4 , 3∙ 1014 Hs ( λ ~1mm÷ 760 nm) intervalında olan elektromaqnit dalğaları
infraqırmızı şüalanma adlanırlar. Qızmış cisimlərin həyəcanlanmış molekulları infraqırmızı dalğalar
şüalandırırlar. İnsanlar dalğa uzunluğu 5÷ 10 mkm intervalında olan infraqırmızı dalğalar şüalandırırlar.

Tezlikləri 4 , 3∙ 1014 ÷7 ,7 ∙ 1014 Hs (və ya λ 760÷ 390nm) intervalında olan elektromaqnit

şüalanması insan gözü tərəfindən işıq kimi qəbul olunur və görünən işıq adlanır. Bu diapazona daxil olan
müxtəlif tezlikli dalğalar insan gözü tərəfindən müxtəlif rənglər kimi qəbul olunur. Görünən diapazondakı
ən kiçik tezlikli (4,3∙ 1014 Hs ) dalğa qırmızı rəngdə, ən böyük tezlikli (7,7∙ 1014 Hs ) bənövşəyi rəngdə
qəbul olunur. Gözlə görünən şüalar əsasən atomlardakı elektronlar yüksək səviyyədən aşağı səviyyəyə
keçidi zamanı, 1000° C –dən çox qızmış bərk cismin həyəcanlanmış molekulları şüalandırır.

Tezlikləri 7,7∙ 1014 ÷ 1017 Hs ( λ 390 ÷ 1 nm¿ intervalında olan dalğaları ultrabənövşəyi şüalar
adlandırırlar. Ultrabənövşəyi şüalar güclü bioloji təsir gücünə malikdirlər. Bu şüalar Günəş şüaları
tərkibində olurlar.

Ultrabənövşəyi şüalanma oblastından sonra tezlikləri 1017 ÷10 19 Hs (dalğa uzunluqları 1÷ 10−5 m
) olan rentgen şüaları oblastı yerləşir. Bu şüalar 103V və daha çox gərginliklərdə sürətlənən zərrəciklərin
mühitdə tormozlanması zamanı yaranır. Rentgen şüaları görünən işığın, hətta ultrabənövşəyi şüaların da
keçə bilmədiyi qalın divarlı cisimlərdən keçə bilirlər. Bu xüsusiyyətinə görə rentgen şüaları təbabətdə
geniş istifadə olunur. Rentgen şüalarının dalğa uzunluğu çox kiçik olduğundan, onların dalğa
xüsusiyyətlərini (interferensiya, difraksiya ) yalnız atom ölçülü strukturlarda qeydə almaq mümkündür.

Tezlikləri 1020 Hs-dən böyük (və ya dalğa uzunluqları 10−2 nm−d ə n kiç ik ¿ olan elektromaqnit
dalğaları Qamma-şüalanma (γ- şüalanma ) adlanırlar. Bu dalğalar nüvə proseslərində yaranırlar. γ-
şüalanmasının əsas əlaməti onun korpuskulyar xüsusiyyətli olmasıdır, yəni bu şüalanma özünü
zərrəciklər seli kimi biruzə edir. Ona görə də γ- şüalanmaya, γ- zərrəciklər seli kimi yanaşırlar.

Elektromaqnit dalğaları şkalasına beynəlxalq reqlamentə görə və reqlamentdən kənar

terminlərə müvafiq olaraq hər bir dalğa diapazonunun adı verilmişdir. Təbiətdə hələlik mövcud
olan bütün dalğalar 3 mühüm oblastı (diapazonu) əhatə edir:
8. Radiodiapazon
9. Optik diapazon
10. Kosmik şüalar, qamma şüalar və rentgen şüaları diapazonu
Hər üç diapazon isə ayrılıqda bir sıra yarımdiapazonlardan təşkil olunmuşdur.
Müasir radioqurğularda istifadə olunan elektromaqnit rəqslərinin tezlikləri çox böyük oblastı
əhatə etdiyindən uyğun radiodalğaların yayılma şərtləri kəskin fərqlənirlər. Bu da radiodalğaların
tezliklərinə (dalğa uzunluğuna) görə bir sıra diapazonlara bölünməsi üçün əsas şərtdir.
Radiodalğalar beş əsas diapazonlara ayrılırlar:
1.Ultraqısa dalğalar (UQD) 10-3÷10 m; (3·10÷3·105 MHs);
altdiapazonlar:
millimetrlik dalğalar 1÷10 mm; (3·104 ÷3·105MHs),
santimetrlik dalğalar 1÷10 sm; (3·103 ÷3·104 MHs),
desimetrlik dalğalar 10 sm ÷ 1 m; (3·102 ÷3·103 MHs),
metrlik dalğalar 1÷10 m; (3·10 ÷3·102 MHs),
2. Qısa dalğalar (QD) 10÷100 m; (3 ÷3·10 MHs),
3. Orta dalğalar (OD) 102 m ÷ 104 m ; (3·102 ÷3·103 kHs),
4. Uzun dalğalar (UD) 1÷ km; (3·10 ÷3·102 kHs),
5. İfrat uzun dalğalar (İUD) 10÷100 km; (3÷3·10 kHs).
Əlbəttə, daha uzun və daha qısa dalğalar da mövcuddur. Ultra qısa dalğaların öyrənilməsi
daha yüksək tezlikli elektromaqnit rəqsləri alındıqdan sonra mümkün olmuşdur. Optik kvant
generatorları (lazerlər) kəşf edildikdən sonra optik spektra uyğun gələn, koherent elektromaqnit
rəqslərini almaq mümkün olmuşdur.
Ona görə də demək olar ki, texnikada optik diapazonlu radiodalğalarından da istifadə
olunur və onlar da altdiapazonlara ayrılırlar:
1. Ultrabənövşəyi oblast: 10-4 ÷ 4·10-4 mm; (7.5·108 ÷ 3·109 MHs).
2. Görünən oblast: 4·10-4÷7.5·10-4 mm; (4·108 ÷7.5·108 MHs).
3. İnfraqırmızı oblast: 7.5·10-4 ÷1 mm; (3·105÷4·108 MHs).

Yer səthinin və ionosferin xüsusiyyətlərinin tezlikdən asılılığından istifadə edərək,

müxtəlif diapazonlu radiodalğaların yayılmasını öyrənmək mümkündür.
İfrat uzun və uzun dalğalar diapazonunda torpağın əksər növləri, özlərini keçirici kimi
aparırlar. Uzun dalğalar ionosferə çox dərinliyə keçə bilmədiyindən, yer səthi və ionosferin
sərhəddi dalğaları cüzi udmaqla əks etdirərək, dalğa ötürücüsü rolunu oynayırlar.
Digər tərəfdən, ifrat uzun dalğalar vasitəsilə sualtı obyetktlərlə asanlıqla əlaqə saxlamaq
olur, çünki dalğanın dərinliyə keçmə məsafəsi tezlik azaldıqca artır.
Orta dalğalar mühit tərəfindən daha çox udulur və ionesferin dərinliyinə keçərək sutka
ərzində müəyyən dəyişikliklərə məruz qalırlar.

XV Mühazirə

Yer səthinin radiodalğaların yayılmasına təsiri

Yer öz atmosferi ilə birlikdə mürəkkəb qeyri-bircins mühiti xarakterizə edir.

Radiodalğaların bu mühitdə yayılma prosesinin mürəkkəbliyinə baxmayaraq, bir neçə, nisbətən
asılı olmayan məsələlərə baxmaq olar. Bunlar arasında ən vacibi yerətrafı fəzanı bircins qəbul
etməklə, yer səthinin təsirinin öyrənilməsidir. Bir çox hallarda atmosfer radioəlaqəyə hiss
olunacaq dərəcədə təsir göstərmədiyindən, bu tip radiodalğaları yer dalğaları adlanırlar.
Qeyd edək ki, yer radiodalğalarının yayılması haqda yalnız ionesferin təsiri olmayan
hallarda danışılır (troposferin təsiri daha zəif olur).
Yerin torpaq tərkibinin fiziki xüsusiyyətlərinin müxtəlif olması ilə yanaşı, onu da nəzərə
almaq lazımdır ki, yer səthinin 70%-ə qədəri su ilə örtülmüşdür.
Əgər dağları, meşələri və s. nəzərə almış olsaq, aydın olur ki, yer radiodalğalarının
yayılması məsələlərinin öyrənilməsi o qədər də asan deyildir.
 Yer səthinin relyefinin və onun üzərində yerləşdirilmiş cisimlər radiodalğaların
yayılmasına necə təsir etdiyini və bu təsirin yerin əyriliklərinin ölçülərinin hansı nisbətdə
olmasından və düşən dalğanın uzunluğundan necə asılı olmasını araşdıraq.
Müstəvi dalğanın yer səthindən h hündürlükdə olan mürəkkəb formalı əyri səth üzərinə
düşməsinə baxaq (şək.11.2). Bu difraksiya obyekti olub və mürəkkəb formalı səthdən qayıdan
elektromaqnit sahəsinin hamar səthdən qayıdan müstəvi dalğadan nə qədər fərqlənməsinə
baxaq. Yer səthinin hər bir elementi, fazaları düşən dalğanın təsiri ilə elementar şüalandırıcıya
uyğun gəlir.

Şək. 11.3

Şüalanan uyğun sahələri müqayisə edərək, bizi maraqlandıran müstəvilərdən gələn

dalğaların fazalar fərqini qiymətləndirmək olar. Bir-birinə yaxın olan ən hündür və aşağı səth
elementlərinə aralarındakı məsafə h olan şüalandırıcı kimi (və ya qaytarıcı) baxaq. Onlardan
gələn şüaların optik yolları A'Q'B' və AQB fərqli olduğundan, fazalar fərqi:
4 πh
Δ φ=2 k Δ l= cosθ (11.4)
λ
Əgər h≪λ olarsa, onda Δφ≈0 olar, yəni fazalar fərqi olmadığından demək olar ki,
sərhəddə əyrilik yoxdur.
(11.4) ifadəsindən görünür ki, səthin əyriliyinin təsiri nəinki, hündürlükdən asılı olaraq
azalır, həmçinin düşən dalğanın «sürüşmə» istiqamətinə yaxın olmasından da asılıdır. Qəbul
olunmuşdur ki, fazalar fərqi Δφ≈ π/2 tərtibində olduğu hallarda səthin əyriliyini nəzərə almamaq
olar
λ
h< 8 cosθ (11.5)
Orta və uzun dalğalar diapazonunda meşəlik yerlərə, hətta şəhərlərə də düz səth kimi
baxmaq olar, çünki bu növ dalğalar ekvivalent elektrodinamik parametrlərlə xarakterizə
olunurlar, məs., müxtəlif polyarizasıyalı dalğaların qayıtma əmsallarından asılıdır. Lakin
santimetrlik dalğalar üçün hər bir daş parçası və ya kol difraksiya obyekti sayılır.

Troposferin radiodalğaların yayılmasına təsiri

Troposfer atmosferin hava kütləsinin 80%-ə qədərindən ibarət olub, onun aşağı qatlarını
təşkil edir. Troposferin yuxarı sərhəddi 11 km hündürlükdə yerləşir.
Yerin səthi tərəfindən qızan troposferin temperaturu hündürlük artdıqca azalaraq, yuxarı
sərhədlərində stabilləşir. Troposfer mühitinin, yəni havanın su buxarı ilə qarışığının dielektrik
nüfüzluğu (ε) vahidə yaxın olduğundan sındırma əmsalı (n = √ ε ) da hündürlük artdıqca vahidə
yaxınlaşır.
 Troposferin təsirini qiymətləndirmək üçün sındırma indeksi adlanan N parametrindən
istifadə olunur:
N = (n-1)·106 (11.5)
Troposferdə radiodalğaların yayılmasını öyrənərkən, bu faktorları - düşən yağıntının
təsirini və mühitin qaz halının dispersiyasını nəzərə almaq lazımdır.
Troposferdə, qeyri-bircins mühitdə, radiodalğaların yayılmasını refraksiya, yəni şüanın
əyilməsi kimi izah etmək olar.
Refraksiyanın xarakterini qiymətləndirmək üçün aşağıdakı ifadədən istifadə etmək olar
−n
R=
dn . (11.6)
· sin θ0
dz
Adətən, dn/dz < 0 olduğundan R > 0 olur, yəni şüanın əyilməsi şəkil 11.4 a-da Yerə
doğru olur, bircins mühitdə (n=const) şüanın düzxətli trayektoriyası ştrixli xəttlə verilmişdir.

a) b)
Şək.11.4

Bu tip refraksiya, müsbət refraksiya adlanan bu hadisə düz istiqamətdə görmə

məsafəsinin artmasına səbəb olur. Bu hadisəni Yer kürəsinin ölçülərinin sanki artması kimi izah
etmək olar.
Baxılan müsbət refraksiya (dn/dz<0) ilə yanaşı, mənfi refraksiya da (dn/dz ¿0) mövcüddur
(şək.11.5 a,b). Aralıq hal kimi refraksiya olmayan (dn/dz=0) hal da ola bilər (şək.11.5 b).
 Şək.11.5

Mənfi refraksiya yalnız neqativ maraq doğurur, çünki bu halda düz istiqamətdə görmə
məsafəsi qısalır.
Troposferdə çoxsaylı təsadüfi xarakterli dəyişikliklər, o cümlədən havanın turbulent
hərəkətinin onun sıxlığının çoxsaylı lokal dəyişməsinə, bunun da nəticəsində mühitin optik
sıxlığının dəyişməsinə səbəb olur.
Hər bir belə yaranmalar dalğaların difraksiya obyekti olub, kiçik ölçülərdə səpilmə
mərkəzi kimi elementar elektrik şüalandırıcısının sahəsini yaradır.
Troposferdə səpilmənin tam sahəsi qeyri-bircins çoxsaylı səpilmələrindən yaranan
sahələrin cəmidir.
Troposfer səpilməsindən istifadə edən ultraqısa dalğalı sistemləri mövcuddur ki, onlar
radio verlişlərini yüzlərlə kilometr məsafələrə ötürə bilirlər.
Dalğa uzunluğu qısaldıqca (λ≈10 sm-dən başlayaraq), yağışın təsiri özünü göstərir.
Santimetrlik diapozandakı dalğalar üçün yağış damlaları yaxşı difraksiya obyektidir.
Troposferin şəffaflığı optik dalğaların yayılmasına təsiri çox böyükdür.

İonosferdə radiodalğaların yayılması

Atmosfer qatlarında 50-60 km hündürlükdən başlayaraq atmosfer mühitinin ionlaşması

özünü göstərməyə başlayır. Bu ionosferin aşağı sərhəddi adlanır. Mühitin ionlaşma dərəcəsi-N',
vahid həcmdəki sərbəst elektronların sayı ilə təyin edilir. N' kəmiyyətini 250-400 km
hündürlükdə özünün maksimal qiymətini alması bir çox amillərdən asılıdır. Bu səviyyədən aşağı
məsafələrdəki hissə ionosferin daxili, yuxarı hissəsi isə xarici ionosfer adlanır. Xarici ionosferin
yer kürəsinin radiusuna bərabər hündürlüyə qədər olan məsafədə radiodalğaların yayılmasına
çox böyük təsiri vardır.
Atmosferin ionlaşmasının əsas səbəbi Günəşdən gələn ultrabənövşəyi və rentgen
şüalarıdır (dalğa uzunluğu 1 mkm-dən kiçik diapozonlu); məlumdur ki, spektrin bu hissəsinə
günəş şüalanmasının çox az enerji payı düşür.
İonosferin əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, o ultraqısa dalğalar diapazonuna qədər
olan radiodalğaları qaytarmağa qadirdir. İki müxtəlif mühitin sərhəddindən qayıdan dalğalardan
fərqli olaraq, ionosferdə refraksiya hadisəsi baş verir, yəni ionosferə düşən dalğalar Yerə doğru
əyilirlər.
İonosfer - ondan keçən dalğaları güclü dispersiyaya uğradan mühitdir.

Radiodalğaların yayılmasının diapazon xüsusiyyətləri

1. İfratuzun və uzun dalğalar. İfratuzun və uzun dalğalar diapazonuna uyğun gələn

elektromaqnit sahələri üçün müxtəlif növ torpaqlar, xüsusən də bütün sulu mühitlər özlərini
keçirici mühit kimi aparırlar. Bu xüsusiyyət yalnız quru torpaqlar üçün ən yüksək tezliklərdə
(ifrat yüksək tezliklərdə) pozula bilər. Misal olaraq, quru torpaqlar üçün f = 10 5 Hs tezlikdə ε =4
və σ=10-3 Sm/m olduğundan alarıq ki, itgi bucağının tangensi - tgΔ= σ/ωεε ≈ 45, bu isə
keçiricilərə uyğundur.
 Yer səthinin bu xüsusiyyətlərinə görə, onun səthində maqnit sahəsi tangensial, elektrik
sahəsi isə yaxınlığında o qədər də böyük olmayan tangensial komponentə malik olduğundan,
mühitin dalğa müqavimtəi çox kiçik olur və qayıdan dalğaların udulması da o qədər böyük
olmur. Ona görə də yer dalğaların sönməsi zəif olduğundan 300 km məsafəyə qədər rabitə
saxlamaq mümkün olur.
Uzun və ifratuzun dalğalardan ilk dəfə transatlantik rabitə üçün (15-30 kHs tezlikli)
istifadə olunmuşdur.
Bu tip dalğaların bir üstünlüyü də ondan ibarətdir ki, elektromaqnit sahəsinin su qatının
dərinliklərinə asanlıqla nüfüz etməsidir (sualtı qayıqlarla əlaqə saxlamaq və s.).
Beynəlxalq razılaşmaya görə ifratuzun və uzun dalğalardan əsasən radionaviqasiyada
tətbiq edilir.
2. Orta dalğalar. Elektromaqnit dalğalarının tezliyi artdıqca radiodalğaların yayılma şərtləri
dəyişdiyindən, orta dalğalar diapazonu üçün başqa şəraitlər lazımdır.
Yer dalğalarından istifadə edən radioxəttlər torpaq tərəfindən güclü udulduğundan,
onların yayılması 1000 km-ə yaxındır. İonosfer dalğaların qayıtması isə elektronların
konsentrasiyasından asılıdır. Ona görə də gündüzlər ionosferin aşağı qatlarından keçən dalğalar
praktik olaraq tamamilə udulurlar. Gecələr isə udulma az olduğundan radioxəttlərdə ionosfer
dalğaları (şək.11.6 b) eyni zamanda gələ bilirlər. (şək 11.6 a,b).

Şək. 11.6

Orta dalğalardan əsasən radioyayımlarda istifadə olunduğu halda radionaviqasiya

sistemləri də olur.
3. Qısa dalğalar. Qısa dalğalar xüsusiyyətinə görə torpaq dielektrik olmaqla, dalğa ionosfer
qatlarının dərinliyinə nüfüz edir. Birinci xüsusiyyəti yer dalğalarının güclü udulmasına səbəb
olduğu üçün yalnız on kilometrlərdə radiorabitə yarada bilir. Əsasən praktik maraq doğuran
ionosfer dalğalarıdır, çünki yüksək konsentrasiyalı elektronlar düşən şüaları Yerə doğru əyir.
İlk dəfə praktikada qısa dağalar, radiorabitədə itiuclu antenalarda, ötürücünün enerjini
ekonomla işlətdiyi üçün istifadə edilmişdir. Belə antenaların olması və ionosferdə refraksiya
zamanı udulmanın zəif olması ilə yanaşı Yerdən qayıtmanının kiçik olması, qısa dalğaları uzaq
radiorabitədə istifadə üçün yararlı edir.

Atmosfer və ionosfer dalğaötürənləri

Dalğaötürənlərdə süni və ya təbii kanallar mövcuddur ki, onlar vasitəsilə istiqamətlənmiş

yayılan dalğaların elektromaqnit sahələri bu kanalların daxilində və ya ona yaxın oblastda
toplanırlar. Ekranlaşdırılmış dalğaötürənlərin divarları dalğaları yaxşı qaytara bilirlər. Bunlara
misal metal dalğaötürənlərini göstərmək olar (bu haqda, X - fəsildə deyilmişdi).
 Açıq dalğaötürənlərdə (ekranlaşdırılmayan) sahənin ötürücü kanalda lokallaşması
dalğaya iki mühitin ayırıcı sərhədindən (dielektrik dalğaötürənlərində, sadə işıqötürənlərdə), ya
da parametrləri tədriçən dəyişən mühitlərin ayrı-ayrı oblastlarından tam daxilə qayıtması ilə
əlaqələndirilir. İkinci tip dalğaötürənlərə ionosfer dalğaötürənini, atmosfer dalğaötürənini, sualtı
səs kanalını və s. misal göstərmək olar. Açıq dalğaötürənlərə həmçinin mühitləri ayıran sərhəd
boyunca yayılan səthi dalğaları istiqamətləndirən sistemlər də aiddir.

Deyildiyi kimi, dalğaötürənlərin əsas xüsusiyyəti onlarda öz faza və qrup sürətləri ilə
yayılan diskret normal dalğalar toplusu mövcuddur. Demək olar ki, bu dalğaların hamısı
dispersiyaya məruz qalırlar, yəni onların faza sürətləri tezlikdən asılı olub qrup sürətlərindən
fərqlənirlər. Ekranlaşdırılmış dalğaötürənlərdə faza sürətləri adətən tutduğu mühitdə yayılan
müstəvi bircins dalğanın sürətindən (işıq sürəti, səsin sürəti) böyük olurlar. Bu dalğalar sürətli
(ifrat işıqsürətli, ifrat səssürətli) dalğalar adlanırlar. Tam ekranlaşdırılmış dalğaötürənlərdə
onların divarlarından dalğalar sızaraq, ətrafdakı fəzaya şüalana bilirlər. Bu tip dalğalar sızan
dalğalar adlanırlar.

Açıq dalğaötürənlərdə bir qayda olaraq, kiçik sürətli dalğalar yayılr və istiqamətləndirici
kanaldan uzaqlaşdıqca onların amplitudları süətlə kiçilirlər.

Atmosfer dağaötürəni Yerin səthinə yaxın olan atmosfer təbəqəsidir və refraksiya

nəticəsində elektromaqnit dalğasını kanala sala bilir. Elə bu xüsusiyyətinə görə də, radiodalğaları
dalğaötürənin sərhədindən ardıcıl qayıtmaqla böyük məsafələrə yayıla bilirlər.

Atmosfer dalğaötürənin yaranmasına səbəb, temperaturun, nəmliyin və nəticədə sındırma

əmsalının şaquli istiqamətdə anomal paylanması nəticəsində inversiya (qüzğu əksi) təbəqəsinin
yaranmasıdır. Bir qayda olaraq, yaxşı və aydın havada dayanıqlı inversiya təbəqəsi yaranarkən
atmosfer dalğaötürənləri də yaranırlar.

Atmosfer dalğaötürənlərində dalğa uzunluqlarının kritik qiymətindən ( λ kr) kiçik olan

dalğalar yayılırlar. Kritik dalğa uzunluğunun qiyməti, atmosfer dalğaötürənin qalınlığından (h d)
asılılığı ; λ kr ~ 0,085∙ h3d /2şəklində olub, atmosfer dalğaötürənində santimetrlik, desimetrlik və
daha uzun dalğalar yaranırlar.

İonosfer dalğaötürəni, Yerin səthi ilə ionosfer aralığında radiodalğaların lokallaşması baş
verən fəza oblastıdır. İonosfer dalğaötürənlərində radidalğaların lokallaşması, ionosfer
plazmasının hündürlüyə görə qeyri-monoton paylanması nəticəsində, həmçinin Yerin sferik
şəkildə olması ilə əlaqədardır.