Gamze Cabar

HAMILTON SİSTEMLER
Gamze CABAR
Eylül 2006
DENİZLİ
HAMILTON SİSTEMLER
Pamukkale Üniversitesi
Fen Bilimleri Enstitüsü
Yüksek Lisans Tezi
Matematik Anabilim Dalı
Gamze CABAR
Danışman: Y. Doç. Dr. Mehmet TEKKOYUN
Eylül 2006
DENİZLİ
iii
YÜKSEK LİSANS TEZİ ONAY FORMU
Gamze CABAR tarafından Y. Doç. Dr. Mehmet TEKKOYUN yönetiminde hazırlanan

“Hamilton Sistemler” başlıklı tez tarafımızdan okunmuş, kapsamı ve niteliği açısından bir
Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir.
Pamukkale Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yönetim Kurulu’nun ...../...../2006 tarih ve

................ sayılı kararıyla onaylanmıştır.
Prof. Dr. Mehmet Ali SARIGÖL

Müdür
iv
TEŞEKKÜR
Bu çalışmanın hazırlanmasında bana destek olan aileme, gerekli bütün imkanları

sağlayarak benden her zaman yakın ilgi ve yardımlarını esirgemeyen değerli hocam Y. Doç.
Dr. Mehmet TEKKOYUN’a , Fizik Bölümü öğretim üyesi Sayın Y. Doç. Dr. Muzaffer
ADAK’a ve tezin yazılmasında emeği geçen Hüseyin Alper BOZ’a teşekkürlerimi sunmayı
bir borç bilirim.
Gamze CABAR
v
Bu tezin tasarımı, hazırlanması, yürütülmesi, araştırmalarının yapılması ve

bulgularının analizlerinde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini; bu
çalışmanın doğrudan birincil ürünü olmayan bulguların, verilerin ve materyallerin bilimsel
etiğe uygun olarak kaynak gösterildiğini ve alıntı yapılan çalışmalara atfedildiğini beyan
ederim.
İmza :
Öğrenci Adı Soyadı: Gamze CABAR

vi
ÖZET
HAMILTON SİSTEMLER
Cabar, Gamze
Yüksek Lisans Tezi, Matematik ABD
Tez Yöneticisi: Y. Doç. Dr. Mehmet TEKKOYUN
Eylül 2006, 42 Sayfa
Bu çalışmada reel ve kompleks Hamilton sistemler incelendi. Bu bağlamda mekanik

sistemlerden bahsedildi. Reel uzayda Lagrange ve Hamilton denklemleri ile ilgili örnekler ele
alındı. Maple programı yardımıyla kompleks Lagrange ve Hamilton denklemlerine özgün
örnekler verildi.
Anahtar kelimeler: Hamilton fonksiyonu, Lagrange fonksiyonu, Hamilton denklemi,

Lagrange denklemi
Y. Doç. Dr. Mehmet Tekkoyun

Y.Doç. Dr. Muzaffer Adak
Y. Doç. Dr. Murat Sarı
vii
ABSTRACT
HAMILTONIAN SYSTEMS
Cabar, Gamze
M. Sc. Thesis in Mathematics
Supervisor: Y. Doç. Dr. Mehmet TEKKOYUN
September 2006, 42 Pages
In this study real and complex Hamilton systems have been examined. Within the
context mechanical systems have been mentioned. In real space, related examples on
Lagrange and Hamilton equations have been dealt with. Original examples have also been
given to the complex Lagrange and Hamilton equations with the help of Maple program.
Keywords: Hamilton functions, Lagrange functions Hamilton equation Lagrange equation.
Assist. Prof. Dr. Mehmet Tekkoyun

Assist. Prof. Dr. Muzaffer Adak
Assist. Prof. Dr. Murat Sarı
viii
İÇİNDEKİLER
Sayfa
Yüksek Lisans Tezi Onay Formu..................................................................................iii
Teşekkür.........................................................................................................................iv
Bilimsel Etik Sayfası.......................................................................................................v
Özet................................................................................................................................vi
Abstract.........................................................................................................................vii
İçindekiler....................................................................................................................viii
Şekiller Dizini…………………………………………………………………………ıx
Tablolar Dizini…………………………………………………………………………x
1.Reel Hamilton Sistemler……………………………………………………………...1

1.1. Giriş……………………….................................................................................1
1.2. Lagrange fonksiyonu ve denklemleri…………………………………………..3
1.3. Hamilton fonksiyonu ve denklemleri…………………………………………..4
1.4 Uygulamalar…………………………………………………………………….5
1.5 Sonuç…………………………………………………………………………..28
2.Kompleks Hamilton sistemler………………………………………………………29

2.1 Sonuç…………………………………………………………………………..39
3.Sonuç ve Öneriler…………………………………………………………………...40
KAYNAKLAR..............................................................................................................41
ÖZGEÇMİŞ ………………………………………………………………………......42
ix
ŞEKİLLER DİZİNİ
Sayfa
Şekil 1.1.1 Kütlesi m olan cisim ve üzerine etki eden kuvvetler……………………………....6

Şekil 1.2.1 Bağlantı noktası yukarıya doğru sabit bir a ivmesi ile hareket eden basit
sarkaç ……………………………………………………..………………………………..9
Şekil1.3.1 Eğik düzlemin yatayla θ açısını yaptığı an θ açısı sabit bir α sür’atle
artırılıyor.……………………………………………………………………...………….12
Şekil 1.4.1 Bir yayın ucuna m kütleli küçük bir top asılarak oluşturulan sarkaç. Küçük topun
hareketi sırasında hem θ hem de değişir..…………….……………..………...……...16
Şekil 1.5.1 Askı ipi sabit bir şekilde tavana tutturulmuş, diskin en üst noktasına bağlanan
sarkacın salınması sırasında farklı anlardaki görünümü ….…...................................……20
Şekil 1.6.1 Eğik düzlem üzerinde yuvarlanan diskin merkezine asılmış basit sarkaç.
Sarkaç ipinin boyu hareket süresince değişmiyor.……………………………..…………24
Şekil 2.1.1 Kütlesi m olan cisim ve üzerine etki eden kuvvetler .……………………………30
sarkaç………………………………………………………………………...……………35
x
TABLOLAR DİZİNİ
Sayfa
Tablo:3.1 Lagrange ve Hamilton fonksiyonlarının kıyaslanması…...………….……………...5

1 REEL HAMİLTON SİSTEMLER
1.1 Giriş
Mekanik; günlük hayatta karşılaştığımız cisimlerin konumlarının zamanla

değişmesi veya durum ve yapılarının bozulmadan kalabilmesiyle ilgili problemleri
inceler ve günlük olaylar çerçevesinde oldukça kesin sonuçlar elde edilmesini sağlar.
Ancak ışık hızına yakın hızlarda hareket eden sistemler için rölativistik mekanik, çok
küçük uzaklık ölçeklerindeki sistemler için kuantum mekaniği ve her iki özelliğe sahip
sistemler için de rölativistik kuantum alan teorisi kullanılmaktadır. Mekanik; kinematik,
dinamik ve statik olmak üzere üç ana bölümden oluşur (Zengin vd 1999).
Kinematik: Cisimlerin konumlarının zamanla değişmesini yani hareketlerini ele

alır. Harekete neden olan kuvvetlerle ilgilenmez ve bu yönüyle dinamikten ayrılır.
Örneğin, deniz yüzeyinden h kadar yükseklikten atılan bir taş kinematiğin konusudur.
Dinamik: Cisimlerin konumlarının değişmesine yol açan nedenler bilindiğinde

cisimlerin hareketlerinin, özelliklerinin nasıl bulunacağını gösterir. Örnek olarak, eğik
düzlem üzerindeki bir bloğun hareketi verilebilir.
Statik: Cisimlerin durum ve yapılarının bozulmadan kalabilmesi, diğer bir ifadeyle,

dengede olabilmeleri için gerekli koşulları saptar. Denge halindeki bir sistem ya
hareketsizdir ya da sabit bir hızla hareket etmektedir. Bu durumda Newton’un üçüncü
yasasına göre, sistem üzerine etki eden net kuvvet ve net tork sıfırdır, tavana iple
tutturulmuş m kütleli basit sarkaç buna örnektir.
Çok iyi bilinen üç temel yasası üzerine kurulan Mekanik; XIX. yüzyılda pek çok
araştırmacının katkılarıyla neredeyse kusursuz bir sistematik yapıya kavuşturulmuştur.
Newton yasaları üzerine kurulan bütün yapı, bugün Klasik Mekanik veya Newton
Mekaniği olarak; XIX. yüzyılda geliştirilen sistematik yapıysa Analitik Mekanik veya
Analitik Dinamik olarak isimlendirilmektedir (Rızaoğlu 2002).
2
Newton denklemlerinin vektörel bir yapıda olması toplam kuvvetin bilinmesine

gereksinim duyulması en büyük güçlüktür. Bu nedenle daha yalın skaler büyüklüklerin
kullanıldığı ve kuvvet vektörünün içinde doğrudan yer almadığı, ilke ve yöntemlerin
bulunmasına çalışılmıştır. Bulunan ve zamanla daha da geliştirilen bu ilke ve
yöntemlerin tümü bugün Analitik Dinamik olarak bilinmektedir. Analitik dinamiğin
verdiği sonuçlar Newton denklemlerinin verdiği sonuçların aynısıdır.
Analitik Dinamik; Lagrange ve Hamilton denklemlerinden oluşmaktadır.

Lagrange yöntemi mekaniğin skaler büyüklükler kullanarak yeniden kurulması
açısından önemlidir. Lagrange yöntemi mekanik problemlerin çözümünde başarılıdır,
ancak bu yöntemin en büyük önemi Hamiltonsal yöntemlerin çıkışına yol açmasıdır
(Rızaoğlu 2002).
Lagrange yöntemi mekanik sistemlerin hareket denklemlerinin elde edilmesini

sıradan duruma getirir. Fakat bu denklemlerin çözülmesinde sistematik bir yol
göstermez.
Hamilton yöntemleriyle elde edilen denklemlerin doğrudan çözülebilmeleri

açısından, Lagrange yöntemiyle elde edilen denklemlere herhangi bir üstünlüğü yoktur.
Hamilton denklemlerinin fizikteki önemi, kolay integre edilebilmelerini sağlayan
yöntemlerin geliştirilmesine açık olmaları ve mekaniğin dışında örneğin mikroskopik
cisimlerin arasından sür’atleri ışığın sür’atiyle kıyaslanamayacak kadar küçük olan
cisimlerin davranışlarını açıklayan Kuantum mekaniği alanında da başarıyla
uygulanabilmesidir (Rızaoğlu 2002).
Klasik Mekanik her problemin çözümünde kullanılan bir yöntem olmasa da

günümüzde gökdelenlerden uçaklara kadar pek çok sistemin yıkılmadan,
parçalanmadan kalabilmesi için gerekli koşulların bulunmasında, dünya etrafında
dolanan uyduların yerleştirilmesinde, gezegenlere ve daha ötelere uzay gemilerinin
gönderilmesinde kullanılan bilgiler arasında Klasik Mekaniğin verdiği sonuçlar önemli
bir yer tutar. Bu nedenle Klasik Mekanik hayatımızda önemli bir yere sahiptir. Ayrıca
Klasik Mekanik matematik becerilerimizin ve fiziksel düşünme yeteneğimizin
artmasında da önemli rol oynar (Kibble 1999 ; Rızaoğlu 2002).
3
Kuantum mekaniğinde ve klasik mekanikte sıkça rastlanan Hamilton Sistemler,

uygulamalı bilimlerde önemli bir yere sahiptir. Bu konuda literatürde oldukça çok
çalışma yapılmıştır. Son zamanlarda yapılan çalışmalar; Chang ve vd. (1981) Henon-
Heiles Hamilton’unun sonuçlarını kompleks zaman düzleminde araştırmışlardır. Özer
(1994) çarpım-skalası metodunu çeşitli integrallenebilir sistemlerin (KdV, CKdV,
integrallenebilir Klein-Gordon denklemleri) integrallenebilir NLS tip denklemlerini
çıkarmak için uygulamış, Henon-Heiles sistemi olarak açıkladığı bu metodun sonlu
boyutlu Hamilton sistemler için uygulanabilir oldugunu göstermiştir. Civelek (1996)
genişletilmiş vektör demetleri üzerinde Lagrange ve Hamilton denklemlerinin düşey ve
tam lift’lerini ele almıştır. De Leon vd. (2001) klasik alan teorilerini göz önünde
bulundurarak simplektik ve kosimplektik manifoldlar üzerindeki Hamilton çatısını
genişletmişlerdir. Tekkoyun (2002) Hamilton denklemlerini lift teoriyi kullanarak
genişletmiş Kahler manifoldlara genelleştirmiştir ve yüksek mertebeden türevleri içeren
Hamilton denklemlerinin geometrik özelliklerini sonuçlarnı vermiştir. Zabzine (2005)
genelleştirilmiş kompleks yapı ile genişletilmiş world-sheet süpersimetrisi arasındaki
ilişkiyi açıklayarak bu analizin sigma modellerinin geniş sınıfının faz uzayı tanımına
dayalı olduğunu belirtmiştir.
Bu çalışmada ise; Tekkoyun’un (2002) temellendirdiği kompleks Lagrange ve
Hamilton denklemlerine özgün uygulamalar verilecektir.
1.2 Lagrange Fonksiyonu ve Denklemleri
Sistemi tanımlamak için yeterli olan birbirinden bağımsız genelleştirilmiş

koordinatların q1 , q 2 ,..., q n ve bunların zamana göre birinci türevlerinin, q1 , q 2 ,..., q n
olduğunu kabul edelim. Sistemin Lagrange fonksiyonu; sistemin T kinetik enerjisi ile
V potansiyel enerjisinin farkına eşit olup; L = T − V şeklinde gösterilir. Burada
sistemin Lagrange denklemleri ise;
d ∂L ∂L
( )− = 0, i = 1,2,3,…, n (1.2.1)
dt ∂q i ∂qi
olarak verilir (Rızaoğlu 2002).
Bu denklem sistemi kartezyen koordinatlar x1 , x 2 ,..., x n kullanılarak ifade edilebilir.

Bu durumda (1.2.1) denklemi;
4
d ∂L ∂L
( )− = 0, i = 1,2,3,…, n (1.2.2)
dt ∂x i ∂x i
şeklinde ifade edilebilir.
∂L ∂T
= = mx i = pi ( p =momentum)
∂x i ∂xi
ve
∂L ∂V
= = − Fi
∂xi ∂xi

olmasından p i = Fi yani p = F şeklinde Newton denklemleri elde edilir.
1.3 Hamilton Fonksiyonu ve Denklemleri
Hamilton fonksiyonu;
n
H (q, p, t ) = ∑ pi q i − L(q, q , t ) , i = 1,2,3,…, n (1.3.1)
i =1
şeklinde tanımlanır (Rızaoğlu 2002).
Bu bağıntının her iki tarafının diferansiyeli alınırsa;
∂H ∂H ∂H
dH = ∑ ( dqi + dpi ) + dt
i ∂qi ∂p i ∂t
olmasından
n
∂H ∂H ∂H
∑ ( ∂q
i =1
dq i +
∂p i
dp i ) +
∂t
dt
i
n
(1.3.2)
∂L ∂L ∂L
= ∑ ( p i dq i + dpi q i ) − ∑ ( dqi + dq i ) − dt
i =1 i ∂q i ∂q i ∂t
∂L
elde edilir. Burada pi = ifadesi ve (1.2.1) Lagrange hareket denklemi kullanılırsa
∂q i
(1.3.2) ile verilen denklem aşağıdaki şeklini alır.
5
∂H ∂H ∂H
∑ ( ∂q
i
dq i +
∂p i
dpi ) +
∂t
dt
i
d ∂L ∂L
= ∑ q i dp i − ∑ ( )dqi − dt (1.3.3)
i i dt ∂q i ∂t
∂L
= ∑ q i dp i − ∑ p i dqi − dt
i i ∂t
q i genelleştirilmiş koordinatlarıyla pi genelleştirilmiş momentumlarının bağımsız

olarak alındığı anımsanırsa
∂H ∂H ∂H ∂L
q i = , p i = − , =− , i = 1,2,3,…, n (1.3.4)
∂p i ∂qi ∂t ∂t
denklemleri elde edilir. Burada birinci mertebeden 2n-tane diferansiyel denklem vardır.
Bu denklemler ilk defa Hamilton tarafından elde edilmiştir ve Hamilton Denklemleri
olarak bilinirler.
Lagrange ve Hamilton fonksiyonları ile ilgili kıyaslama aşağıdaki gibi yapılabilir.
Tablo 3.1 Lagrange ve Hamilton fonksiyonlarının kıyaslanması

Hamilton Lagrange
Genel Formül H (q, p, t ) = ∑ pi q i − L(q, q , t ) L(q, q , t ) = T − V
i
Mertebeleri 1.mertebe 2. mertebe

Bağımsız değişken qi koordinatları qi koordinatları
pi momentumları q i hızları
Tanımlandıkları uzay Faz uzayı Konfigürasyon uzayı

(2n-boyutlu soyut uzay) (n-boyutlu soyut uzay)
1.4 Uygulamalar
Örnek 1.1 Sabit bir kütle-çekim alanında bulunan m kütleli bir cismin üzerine, Şekil
1.1.1 de görüldüğü gibi büyüklüğü f ( ρ ) = Aρ α −1 ( α ≠ 0,1 ) olan ve kuvvet merkezi
orijinde bulunan, bir merkezcil kuvvet alanı etki ediyor. Cismin devamlı aynı düşey
düzlem içinde kaldığını kabul ederek, Lagrange ve Hamilton hareket denklemlerini
bulunuz (Rızaoğlu 2002).
6
f m
ρ
ϕ
x
Şekil 1.1.1 Kütlesi m olan cisim ve üzerine etki eden kuvvetler

Çözüm: Sistemin kinetik enerjisi;
1 2 2 1
T= m(v x + v y ) = m( x 2 + y 2 )
2 2
olup
x = ρ cos ϕ , y = ρ sin ϕ ifadelerinde x ve y ’nin zamana göre birinci türevleri
sırasıyla;
x = ρ cos ϕ − ρϕ sin ϕ , y = ρ sin ϕ + ρϕ cos ϕ
olarak bulunur.
Buradan x ve y ’nin karesi alınıp taraf tarafa toplanırsa
x 2 = ρ 2 cos 2 ϕ − 2 ρρϕ sin ϕ cos ϕ + ρ 2ϕ 2 sin 2 ϕ ,
y 2 = ρ 2 sin 2 ϕ + 2 ρρϕ sin ϕ cos ϕ + ρ 2ϕ 2 cos 2 ϕ ,
x 2 + y 2 = ρ 2 + ρ 2ϕ 2
şeklinde hesaplanır. Dolayısıyla sistemin kinetik enerjisi
1
T= m( ρ 2 + ρ 2ϕ 2 )
2
konumuna gelir.

F = −∇V ’den V = − ∫ F .dr

olur. F = − Aρ α −1 ρˆ , dr = dρρˆ olduğundan F .dr = − Aρ α −1dρ bulunur.
A A
Buradan V = − ∫ − Aρ α −1 dρ = ρ α ve Vtop = mgρ sin ϕ + ρ α elde edilir.
α α
Bu durumda sistemin Lagrange fonksiyonu;

7
L = T − V ’den
1 A
L= m( ρ 2 + ρ 2ϕ 2 ) − mg sin ϕ − ρ α şeklinde olur.
2 α
Sistemin Lagrange hareket denklemleri:
d ∂L ∂L d ∂L ∂L
1) ( )− = 0 2) ( )− =0
dt ∂ρ
∂ρ dt ∂ϕ
∂ϕ
olup bu denklemlerin çözümleri sırasıyla
d 1 1
1) ( m2 ρ ) − ( m 2 ρϕ 2 ) + mg sin ϕ + Aρ α −1 = 0 ,
dt 2 2
mρ − mρϕ 2 + Aρ α −1 + mg sin ϕ = 0
ve
d 1
2) ( m2 ρ 2ϕ ) − mgρ cos ϕ = 0
dt 2
d
(mρ 2ϕ ) − mgρ cos ϕ = 0
dt
olur.
Sistemin Hamilton fonksiyonunun elde edilebilmesi için ρ ve ϕ ye bağlı

momentumlar;
∂L 1 ∂L 1
pρ = = m2 ρ = mρ , pϕ = = mρ 2 2ϕ = mρ 2ϕ
∂ρ 2 ∂ϕ 2
şeklinde olur. Sistemin H = p ρ ρ + pϕ ϕ − L Hamilton fonksiyonu;
1 A
H = mρ 2 + mρ 2ϕ 2 − m( ρ 2 + ρ 2ϕ 2 ) + mgρ sin ϕ + ρ α
2 α
mρ 2 mρ 2ϕ 2 A
= + + mgρ sin ϕ + ρ α
2 2 α
şeklinde elde edilir. Diğer taraftan ρ ve ϕ çekilip Hamilton fonksiyonunda yerine

yazılırsa;
8
pρ pϕ
p ρ = mρ , pϕ = mρ 2ϕ ’dan ρ = , ϕ = olur. Bu denklemler sistemin
m mρ 2
H = p ρ ρ + pϕ ϕ − L Hamilton fonksiyonunda yerine yazılırsa

2 2
pρ 1 pρ ρ 2 pϕpϕA
H = pρ + pϕ 2
− m( 2 + 2 4 ) + ρ α + mgρ sin ϕ
m m.ρ 2 m m ρ α
2 2 2 2
pρ pϕ pρ pρ A
= + 2
− − 2
+ ρ α + mgρ sin ϕ
m m.ρ 2m 2mρ α
2 2
pρ pϕ A
= + 2
+ ρ α + mgρ sin ϕ
2m 2mρ α
olarak bulunur.
Hamilton denklemleri de
∂H ∂H
1) ρ = , p ρ = −
∂p ρ ∂ρ
2 pρ pρ
ρ = =
2m m
2mρϕ 2 A α −1
p ρ = −[ + αρ + mg sin ϕ ]
2 α
= −[mρϕ 2 + Aρ α −1 + mg sin ϕ ]
2
Pϕ
= −[mρ + Aρ α −1 + mg sin ϕ ]
m2 ρ 4
2
pϕ
=− 3
− Aρ α −1 − mg sin ϕ
mρ
∂H ∂H
2) ϕ = , p ϕ = − ’dan
∂pϕ ∂ϕ
2. pϕ pϕ
ϕ = 2
= ve
2mρ mρ 2
p ϕ = − ( mg ρ ϕ cos ϕ ) = − mg ρ ϕ cos ϕ
şeklinde elde edilir.

9
Örnek 1.2 Şekil 1.2.1’de görülen ve bağlantı noktası yukarıya doğru sabit bir a ivmesi
ile hareket eden; bir basit sarkacın küçük salınımlarının Lagrange ve Hamilton
fonksiyonlarını yazıp hareket denklemlerini çıkarınız (Rızaoğlu 2002):
y
η
x
θ

cos θ
cosθ − η
sin θ
sarkaç
Çözüm: Herhangi bir t anında sarkacın bağlantı noktasının orijinden η kadar ötede
olduğunu varsayalım. Buna göre sarkacın ucundaki m kütleli noktasal cismin x ve y
koordinatları sırasıyla ,
x = sin θ , y = cos θ − η
olur. Buradan cismin kinetik enerjisi;
1
T= m( x 2 + y 2 ) ’den, x = θ cos θ x 2 = 2θ 2 cos 2 θ
2
y = −θ sin θ − η y 2 = (−θ sin θ − η ) 2 = 2θ 2 sin 2 θ + η 2 + 2θ sin θη
1
T= m( 2θ 2 cos 2 θ + 2θ 2 sin 2 θ + η 2 + 2θ sin θη )
2
1
= m( 2θ 2 + η 2 + 2θη sin θ ) (1.4.1)
2
ve potansiyel enerjisi de x -ekseni boyunca
V = 0 kabul edildiğinde
10
V = −mg ( cos θ − η )
olarak bulunur. O halde sarkacın L = T − V Lagrange fonksiyonu
1
L= m( 2θ 2 + η 2 + 2θη sin θ ) + mg ( cos θ − η ) .
2
d ∂L ∂L
Buradan ( )− = 0 Lagrange’ın θ’ya bağlı hareket denklemi
dt ∂θ ∂θ
d 1 1 1
( m2 2θ 2 + m2η sin θ ) − m2ηθ 2 cosθ + mgθ sin θ = 0
dt 2 2 2
d
(m 2θ 2 + mη sin θ ) − mηθ 2 cos θ + mgθ sin θ = 0
dt
olarak elde edilir.

d ∂L ∂L
( )− = 0 Lagrange’ın η’ye bağlı hareket denklemi
dt ∂η ∂η
d 1 1
( m2.η + m 2θ sin θ ) + mg = 0
dt 2 2
d
(mη + mθ sin θ ) + mg = 0
dt
bulunur.
Sarkacın H = pθ θ + pηη − L Hamilton fonksiyonunu yazabilmek için θ ve η’ye bağlı
momentumları,
∂L 1 2 1
pθ = = m 2θ + m2η sin θ = m 2θ + mη sin θ
∂θ 2 2
ve
∂L 1 1
pη = = m2η + m 2θ sin θ = mη + mθ sin θ
∂η 2
2
olmak üzere
1
H = m 2θ 2 + mθη sin θ + mη 2 + mηθ sin θ − m( 2θ 2 + η 2 + 2ηθ sin θ ) − mg ( cos θ − η )
2
elde edilir ve gerekli işlemler yapılırsa,

11
m 2θ 2 mη 2
H= + + mηθ sin θ − mg cos θ + mgη (1.4.2)
2 2
bulunur.
pθ − mη sin θ
pθ = m 2θ + mη sin θ ’dan θ = (1.4.3)
m 2
ve
pη − mθ sin θ
pη = mη + mθ sin θ dan η = (1.4.4)
m
elde edilir.
(1.4.3) ve (1.4.4) eşitlikleri (1.4.2) ile verilen Hamilton fonksiyonunda yerine yazılırsa;
pθ − mη sin θ 2 pη − mθ sin θ 2

m.2 ( ) m ( )
H= m 2 + m
2 2
p − mθ sin θ pθ − mη sin θ
+m η sin θ − mg cosθ + mgη
m m 2
( pθ − mη sin θ ) 2 ( pη − mθ sin θ )

2
H = +
2m 2 2m
( p − mη sin θ )
+ ( pη − mθ sin θ ) θ sin θ − mg cosθ + mgη (1.4.5)
m
bulunur. Dolayısıyla (1.4.5) ile verilen fonksiyona ait yukarıdaki Hamilton denklemleri
aşağıdaki gibidir.
∂H ∂H
1) η = ve p η = − den
∂Pη ∂η
2 pη − 2mθ sin θ pθ − mη sin θ

η = + sin θ ,
2m m
pη − mθ sin θ pθ − mη sin θ
= + sin θ
m m
ve
p η = − mg
12
bulunur.
∂H ∂H
2) θ = ve p θ = − dan
∂pθ ∂θ
pθ − mη sin θ ( pη − mθ sin θ ) sin θ

θ = +
m 2 m
ve
p θ = −(mηθ 2 cos θ + mgθ sin θ )
= −mηθ 2 cos θ − mgθ sin θ
Örnek 1.3 Şekil 1.3.1 de m kütleli noktasal bir cisim başlangıçta, sürtünmesiz yatay bir
düzlemin bir ucunda durmaktadır. Düzlemin cismin durduğu ucu sabit bir α sür’atiyle
(burada süratten kasıt θ açısının birim zaman aralığındaki değişme miktarıdır) yukarıya
kaldırılıyor. Düzlemin herhangi bir anda yatayla yaptığı açıyı θ ile gösterelim. Cismin
Lagrange ve Hamilton fonksiyonlarını yazıp denklemlerini belirleyiniz.(Rızaoğlu 2002).
r(t)
θ 0
Şekil 1.3.1 Eğik düzlemin yatayla θ açısını yaptığı an θ açısı sabit bir α sür’atle
artırılıyor.
Çözüm: Cismin herhangi bir t anında eğik düzlem boyunca orijinden olan uzaklığını
r(t) ile gösterelim. Hem r hem de θ zamanla değiştiğine göre, cismin kinetik enerjisi
1 2 1 1
T= mv = m(r 2 + r 2θ 2 ) = m(r 2 + r 2α 2 ) .
2 2 2
Düzlemin ilk konumunun belirlediği yatay düzlemde kütle-çekim potansiyel enerjisi
sıfır alındığında, cismin potansiyel enerjisi
13
V = mgr sin(αt )
yazılır. Buna göre cismin Lagrange fonksiyonu;
1
L = T − V den L = m(r 2 + r 2α 2 ) − mgr sin(αt )
2
olur. Buradan Lagrange hareket denklemleri sırasıyla
d ∂L ∂L
1) ( )− = 0 dan
dt ∂r ∂r
d 1 1
( m2r) − m 2rα 2 + mg sin(αt ) = 0
dt 2 2
olup gerekli işlemler yapılırsa
d
(mr) − mrα 2 + mg sin(αt ) = 0 ,
dt
bulunur ve buradan da
mr − mrα 2 + mg sin(αt ) = 0
veya
r − rα 2 = − g sin(αt )
olarak elde edilir. Elde edilen denklem ikinci mertebeden sabit katsayılı homojen
olmayan bir diferansiyel denklemdir. Öncelikle homojen kısmın çözümü
r − rα 2 = 0 ’dan
D2 −α 2 = 0
ya da
D = ±α ve dolayısıyla
rh = Ae −αt + Be αt
elde edilir.
2 cosh(αt ) = eαt + e −αt ve 2 sinh(αt ) = eαt − e −αt ifadelerinden
e αt = cosh(αt ) + sinh(αt ) ve e −αt = cosh(αt ) − sinh(αt ) eşitlikleri elde edilir.
A(cosh(αt ) − sinh(αt )) + B(cosh(αt ) + sinh(αt )) = 0

olup
14
( A + B) cosh(αt ) + ( A − B) sinh(αt ) = 0 elde edilir.

Buradan,
A+B=C ve A-B=D denilirse homojen çözüm
rh = C cosh(αt ) + D sinh(αt )
şeklinde elde edilir. Özel çözüm ise
rp = c1 cos(αt ) + c 2 sin(αt )
rp = −αc1 sin(αt ) + αc 2 cos(αt )
rp = −α 2 c1 cos(αt ) − α 2 c 2 sin(αt )
elde edilir. Dolayısıyla

rp − rpα 2 = − g sin(αt )
olup buradan
− α 2 c1 cos(αt ) − α 2 c 2 sin(αt ) − α 2 (c1 cos(αt ) + c 2 sin(αt )) = − g sin(αt )
− 2α 2 (c1 cos(αt ) + c 2 sin(αt )) = − g sin(αt )

elde edilir.
g
− 2α 2 c1 = 0 ve − 2α 2 c 2 = − g dan c1 = 0 ve c 2 = olarak bulunur.
2α 2
g
O halde rp = sin(αt ) olup genel çözüm
2α 2
g
r (t ) = C cosh(αt ) + D sinh(αt ) + sin(αt )
2α 2
t = 0 anında cismin O noktasına olan uzaklığı r0 ile gösterilirse, cisim durduğuna göre
vo = 0 olur. Bu başlangıç koşullarına göre genel çözüm, C = r0 ve t = 0 için
g
r(t ) = Cα sinh(αt ) + Dα cosh(αt ) + α cos(αt )
2α 2
ve
r(0) = V0 = 0
15
olup buradan
g
0 = Cα sinh(0) + Dα cosh(0) + cos(0)
2α
elde edilir.
g g
0 = Dα + den D = − 2 olur.
2α 2α
O halde cismin herhangi bir t anında eğik düzlem boyunca orijinden olan uzaklığı
g g
r = r0 cosh(αt ) − 2
sinh(αt ) + sin(αt )
2α 2α 2
olarak bulunur.
Sistemin H = p r r − L Hamilton fonksiyonu
∂L 1
pr = = m(2r) = mr ’den
∂r 2
1
H = mr 2 − m(r 2 + r 2α 2 ) + mgr sin(αt )
2
şeklinde bulunur. Sistemin Hamilton fonksiyonu momentuma bağlı yazılırsa p r = mr
dan r çekilip Hamilton fonksiyonunda yerine konursa
2 2
pr 1 p
H =m 2
− m( r2 + r 2α 2 ) + mgr sin(αt )
m 2 m
veya
2 2
pr p mr 2α 2
H= − r − + mgr sin(αt )
m 2m 2
veya
2
pr mr 2α 2
H= − + mgr sin(αt )
2m 2
olarak bulunur.
Hamilton denklemi
∂H ∂H
r = ve p r = − olup
∂Pr ∂r
16
2 pr p
r = = r
2m m
ve
1
p r = −(− m(2rα 2 ) + mg sin(αt ))
2
= −(−mrα 2 + mg sin(αt ))
= mrα 2 − mg sin(αt )
elde edilir.
Örnek 1.4 Yay sabiti k, boyu 0 olan ve kütlesiz kabul edilebilen bir yay Şekil 1.4.1’de
görüldüğü gibi, bir ucundan tavana asılmış ve öteki ucuna da kütlesi m olan küçük bir
top takılmıştır. Küçük top hem yayın ucunda düşey düzlem içinde salınmakta ve hem de
denge konumu etrafında titreşmektedir. Cismin Lagrange ve Hamilton denklemlerini
yazınız (Rızaoğlu 2002).
θ
Şekil 1.4.1 Bir yayın ucuna m kütleli küçük bir top asılarak oluşturulan sarkaç. Küçük
topun hareketi sırasında hem θ hem de değişir.
Çözüm: Cismin salınması sırasında, yayın herhangi bir t anında düşey doğrultuyla
yaptığı açı θ olsun. Cismin denge durumu etrafında aşağı yukarı titreşmesi sırasında
yayın t anındaki boyunu ile gösterelim. Koordinat sisteminin orijini olarak yayın askı
noktasını alalım. m kütlesinin konumunu belirlemek için en uygun koordinatlar kutupsal
1 2
koordinatlardır. Cismin T = mv kinetik enerjisi hesaplanırsa;
2
1
T= m( x 2 + y 2 )
2
olur.
17
x = sin θ , y = cos θ
olup bu koordinatların zamana göre birinci türevleri;
x = θ cos θ + sin θ , y = −θ sin θ + cos θ
dır.
x 2 = 2θ 2 cos 2 θ + 2θ cos θ sin θ + 2 sin 2 θ
y 2 = 2θ 2 sin 2 θ − 2θ cos θ sin θ + 2 cos 2 θ
olup verilen eşitlikleri taraf tarafa toplanıp formülde yerine yazılırsa;
x 2 + y 2 = 2θ 2 + 2 den
1
T= m( 2θ 2 + 2 )
2
olarak bulunur. Sistemin, hem yerin sabit kütle-çekim alanında bulunması hem de yayın
titreşmesi sırasında gerilmesi veya sıkışması nedeniyle, iki potansiyel enerjisi vardır.
Yerin kütle-çekim potansiyelini orijinin bulunduğu düzeyde sıfır kabul edelim. Sistemin
toplam potansiyel enerjisi
1
V = − mg cos θ + k ( − 0 ) 2 ,
2
Buna göre sistemin L = T − V Lagrange fonksiyonu
1 1
L= m( 2θ 2 + 2 ) + mg cos θ − k ( − 0 ) 2
2 2
olur. Buradan sistemin titreşim ve salınım hareket denklemleri olan Lagrange

denklemleri yazılırsa;
d ∂L ∂L
1) ( )− = 0 dan
dt ∂ ∂
d 1 1 1
( m2) − ( m2θ 2 + mg cos θ − k (2 − 2 0 )) = 0,
dt 2 2 2
d
(m) − (mθ 2 + mg cos θ − k + k 0 ) = 0 ,
dt
m − mθ 2 − mg cos θ + k − k 0 = 0,
18
− θ 2 − g cos θ + k ( − ) = 0 ,

0
m
bulunur.
d ∂L ∂L
2) ( )− = 0 dan
dt ∂θ ∂θ
d 1 2
( m 2θ ) − (− mg sin θ ) = 0 ,
dt 2
d
(m 2θ) + mg sin θ = 0 ,
dt
m 2θ 2mθ mg sin θ

+ + = 0,
m 2 m 2 m 2
1
θ + 2 θ + g sin θ = 0 ,

elde edilir.
Sistemin H = pθ θ + p − L Hamilton fonksiyonunun elde edilmesi için
∂L 1 2
pθ = = m 2θ = m 2θ
∂θ 2
∂L 1
p = = m2 = m
∂ 2
olup Hamilton fonksiyonu
1 1 1
H = m 2θ 2 + m 2 − m 2 − m 2θ 2 − mg cos θ + k ( − 0 ) 2 ,
2 2 2
m 2 2 m 2 1
H= θ + − mg cos θ + k ( − 0 ) 2 (1.4.6)
2 2 2
olarak hesaplanır.
Sistemin Hamilton fonksiyonunu momentumlar cinsinden yazmak için θ ve çekilirse

p
pθ = m 2θ dan θ = θ 2 (1.4.7)
m
ve
19
p
p = m den = , (1.4.8)
m
olur. (1.4.7) ve (1.4.8) eşitlikleri; (1.4.6) ile verilen Hamilton fonksiyonunda yerine
yazılırsa
2
m 2 pθ m p 2 1
H= 2 4
+ 2
− mg cos θ + k ( − 0 ) 2 veya
2 m 2 m 2
2 2
pθ p 1
H= 2
+ − mg cos θ + k ( − 0 ) 2
2 m 2m 2
olarak bulunur.
Buradan Hamilton denklemleri
∂H ∂H
1) θ = , p θ = − dan
∂pθ ∂θ
2 pθ p
θ = 2
= θ2 ,
2 m m
p θ = −mgθ sin θ elde edilir.
∂H ∂H
2) = , p = − den
∂p ∂
2 p p
= = ,
2m m
m 2 1 1
p = − 2θ + mg cos θ − k 2 + k 2 0 = − mθ 2 + mg cos θ − k + k 0
2 2 2
bulunur.
Örnek 1.5 Boyu olan bir ipin bir ucu R yarıçapında ve sabit bir şekilde tavana
tutturulmuş bir diskin en uç noktasına bağlanmıştır. Cismin öteki ucuna kütlesi m olan
küçük bir top takılarak Şekil 1.5.1’de gösterilen bir sarkaç yapılmıştır. Sarkacın küçük
salınımlarının Lagrange ve Hamilton hareket denklemlerini bulunuz (Rızaoğlu 2002).
20
R − R sin ϕ
R
R sin ϕ
ϕ ϕ
x
R cos ϕ
Şekil 1.5.1 Askı ipi sabit bir şekilde tavana tutturulmuş, diskin en üst noktasına
bağlanan sarkacın salınması sırasında farklı anlardaki görünümü
Çözüm: Sarkacın salınması sırasında ip diske dolanacak ve boyu değişecektir. Sarkacın

herhangi bir anında salınma açısı ϕ kabul edilsin. Şekil 1.5.1 de görüldüğü gibi, ipin
diske teğet olduğu noktayı diskin merkezine birleştiren yarıçapın yatay doğrultuyla
π
yaptığı açı da ϕ olur. Bu anda sarkaç ipinin boyu − R ( − ϕ ) uzunluğuna eşittir.
2
90 − ϕ π
( 90 − ϕ dilimlik yayın uzunluğu; 2πR = R(90 − ϕ ) = R( − ϕ ) olup ipin boyu
360 2
π
idi. O halde sarkaç ipinin boyu − R( − ϕ ) olur) Buna göre m kütlesinin koordinatları;
2
π
x = R cos ϕ + ( − R( − ϕ )) sin ϕ
2
π
y = − R sin ϕ + ( − R ( − ϕ )) cos ϕ .
2
Buradan bu koordinatlar yardımıyla hızı elde etmek için zamana göre birinci türevleri
alınırsa
π π
x = − R sin ϕ + R sin ϕ + ( − R( − ϕ ))ϕ cos ϕ = ( − R( − ϕ ))ϕ cos ϕ ,
2 2
π
x = − R sin ϕ + R sin ϕ + ( − R( − ϕ ))ϕ cos ϕ
2
21
π
x 2 = ( − R( − ϕ )) 2 ϕ 2 cos 2 ϕ ,
2
π π
y = − R cos ϕ + R cos ϕ − ( − R( − ϕ ))ϕ sin ϕ = − ( − R( − ϕ ))ϕ sin ϕ
2 2
π
y 2 = ( − R ( − ϕ )}2 ϕ 2 sin 2 ϕ
2
1 2
olup buradan sistemin T = ( x + y 2 ) kinetik enerjisi
2
1 π
T= m( − R( − ϕ )) 2 ϕ 2 dir.
2 2
x-ekseninin belirlediği düzeyde kütle-çekim potansiyel enerjisi sıfır seçilirse, sarkacın
potansiyel enerjisi
π
V = −mg (( − R( − ϕ )) cos ϕ − R sin ϕ )
2
olup sistemin L = T − V Lagrange fonksiyonu,
1 π π
L = m( − R ( − ϕ )) 2 ϕ 2 + mg (( − R( − ϕ )) cosϕ − R sin ϕ )
2 2 2
olarak elde edilir.
Sistemin Lagrange denklemi

d ∂L ∂L
( )− = 0 dan
dt ∂ϕ ∂ϕ
∂L 1 π π
= m( − R ( − ϕ )) 2 2ϕ = m( − R ( − ϕ )) 2 ϕ ,
∂ϕ 2 2 2
∂L 1 π π
= m 2( − R( − ϕ ))ϕ 2 R + mg ( −( − R( − ϕ )) sin ϕ + R cos ϕ − R cos ϕ ) ,
∂ϕ 2 2 2
∂L π π
= m( − R( − ϕ ))ϕ 2 R − mg ( − R( − ϕ )) sin ϕ
∂ϕ 2 2
d π π π
( m( − R( − ϕ )) 2 ϕ ) − m( − R( − ϕ ))ϕ 2 R + mg (l − R( − ϕ )) sin ϕ = 0
dt 2 2 2
22
π π π π
2 m ( − R + Rϕ )ϕ 2 R + m( − R( − ϕ )) 2 ϕ − m( − R( − ϕ ))ϕ 2 R + mg ( − R( − ϕ )) sin ϕ
2 2 2 2
π π π
m( − R( − ϕ ))ϕ 2 R m( − R( − ϕ )) 2 ϕ mg ( − R ( − ϕ )) sin ϕ
2 + 2 + 2 =0
π 2 π 2 π 2
m( − R( − ϕ )) m( − R ( − ϕ )) m( − R( − ϕ ))
2 2 2
R g
ϕ + ϕ 2 + sin ϕ = 0 olur.
π π
( − R( − ϕ )) ( − R( − ϕ ))
2 2
Sistemin H = pϕ ϕ − L Hamilton fonksiyonu ve denklemi
∂L 1 π π
pϕ = = m2( − R( − ϕ )) 2 ϕ = m( − R( − ϕ )) 2 ϕ (1.4.9)
∂ϕ 2 2 2
olup sistemin Hamilton fonksiyonu
π 1 π π
H = m ( − R ( − ϕ )) 2 ϕ 2 − m( − R( − ϕ )) 2 ϕ 2 − mg (( − R( − ϕ )) cos ϕ − R sin ϕ ) ,
2 2 2 2
m π π
H= ( − R( − ϕ )) 2 ϕ 2 − mg ( − R( − ϕ )) cos ϕ + mgR sin ϕ (1.4.10)
2 2 2
elde edilir.
Sistemin Hamilton fonksiyonu momentumlar cinsinden yazılmak istenirse (1.4.9)

denklemlerinden;
π
pϕ = m( − R( − ϕ )) 2 ϕ
2
olup ϕ yalnız bırakılırsa
pϕ
ϕ = olup (1.4.10) Hamilton fonksiyonu;
π 2
m( − R( − ϕ ))
2
m π pϕ π
H= ( − R ( − ϕ )) 2 − mg ( − R( − ϕ )) cosϕ + mgR sin ϕ ,
2 2 π 2
m 2 ( − R( − ϕ )) 4
2
23
p 2ϕ π
H= − mg ( − R( − ϕ )) cosϕ + mgR sin ϕ (1.4.11)
π 2 2
2m( − R( − ϕ ))
2
elde edilir.
(1.4.11) Hamilton fonksiyonundan yararlanarak Hamilton denklemi yazılmak istenirse;
∂H 2 pϕ pϕ
ϕ = = =
∂pϕ 2m( − R ( π − ϕ )) 2 m( − R( π − ϕ )) 2
2 2
ve
∂H
p ϕ = −
∂ϕ
π
p 2 ϕ 2 m 2( − R ( − ϕ )) R
2 π
=− − mgR cos ϕ + mg ( − R( − ϕ ))ϕ sin ϕ + mgRϕ cos ϕ
2 π 4 2
4m ( − R ( − ϕ ))
2
p 2ϕ R π
=− − mgR cos ϕ + mg ( − R ( − ϕ ))ϕ sin ϕ + mgRϕ cos ϕ
π 3 2
m( − R ( − ϕ ))
2
elde edilir
Örnek 1.6 Şekil 1.6.1 deki yarıçapı R ve kütlesi M olan bir disk, eğim açısı α olan bir
eğik düzlem üzerinde kaymadan yuvarlanmaktadır. Diskin merkezine yerleştirilmiş ufak
bir çivi üzerine bir sarkaç bağlanmıştır. Sarkaç ipi, sarkacın salınması sırasında
bağlanmış olduğu çiviye dolanmıyor. Sarkaç ipinin boyu < R ve ucundaki kütlede
m olsun. Sarkacın disk düzleminde serbestçe salındığını varsayarak sistemin Lagrange
ve Hamilton denklemlerini çıkarınız (Rızaoğlu 2002).
24
M
Rθ
Rθ sin ϕ
R ϕ
R cos α
α
m
α
h-Rθsinα
α x
Rθ cos α R sin α
Şekil 1.6.1 Eğik düzlem üzerinde yuvarlanan diskin merkezine asılmış basit sarkaç.
Sarkaç ipinin boyu hareket süresince değişmiyor.
Çözüm: Koordinat sistemi şekilde gösterildiği gibi seçilsin. Diskin yuvarlanmasını

belirleyen açı θ olsun ve disk eğik düzlemin en üst noktasından harekete başlasın. Disk
eğik düzlem boyunca kaymadan yuvarlandığına göre, herhangi bir t anında eğik düzlem
boyunca Rθ kadar yol almış olacaktır. Diskin kütle merkezinin X ve Y koordinatları
şekilden kolaylıkla görülebildiği gibi;
X = Rθ cos α + R sin α ve Y = h − Rθ sin α + R cos α .
Sarkacın düşey doğrultuda yaptığı salınma açısını ϕ ile gösterildiğinde, sarkaç
kütlesinin koordinatları;
x = X + sin ϕ ve y = Y − cos ϕ olur.
Sistemin kinetik enerjisi yazılmak istenirse;
1 1 1
T= m( x 2 + y 2 ) + M ( X 2 + Y 2 ) + M ( Rθ) 2
2 2 4
1
Burada MR 2 ; M kütleli diskin eylemsizlik momentidir.
2
X = θR cos α ve X 2 = θ 2 R 2 cos 2 α
Y = −θR sin α ve Y 2 = θ 2 R 2 sin 2 α
olup buradan
25
X 2 + Y 2 = θ 2 R 2 cos 2 α + θ 2 R 2 sin 2 α = θ 2 R 2
elde edilir.
x = θR cos α + ϕ cos ϕ

ve
x 2 = θ 2 R 2 cos 2 α + 2 Rθϕ cos α cos ϕ + 2ϕ 2 cos 2 ϕ
y = −θR sin α + ϕ sin α

ve
y 2 = θ 2 R 2 sin 2 α − 2 Rθϕ sin α sin ϕ + 2ϕ 2 sin 2 ϕ
x 2 + y 2 = θ 2 R 2 cos 2 α + 2 Rθϕ cos α cos ϕ + 2ϕ 2 cos 2 ϕ + θ 2 R 2 sin 2 α

− 2 Rθϕ sin α sin ϕ + 2ϕ 2 sin 2 ϕ
x 2 + y 2 = θ 2 R 2 + 2 Rθϕ (cosα cos ϕ − sin α sin ϕ ) + 2ϕ 2

= θ 2 R 2 + 2 Rθϕ cos(α + ϕ ) + 2ϕ 2
olup sistemin kinetik enerjisi

1 1 1
T= m(θ 2 R 2 + 2 Rθϕ cos(α + ϕ ) + 2ϕ 2 ) + Mθ 2 R 2 + MR 2θ 2
2 2 4
bulunur. Sistemin potansiyel enerjisi
V = Mg (h − Rθ sin α + R cos α ) + mg (h − Rθ sin α + R cos α − cos ϕ )

= ( M + m) g (h − Rθ sin α + R cos α ) − mg cos ϕ
olup L = T − V Lagrange fonksiyonu;
1 1 1
L= m(θ 2 R 2 + 2 Rθϕ cos(α + ϕ ) + 2ϕ 2 ) + Mθ 2 R 2 + MR 2θ 2
2 2 4
− Mg (h − Rθ sin α + R cos α ) − mg (h − Rθ sin α + R cos α − cos ϕ )
elde edilir. Buradan diskin θ koordinatına göre olan Lagrange denklemi;
d ∂L ∂L
( )− = 0 dan
dt ∂θ ∂θ
d 1
(mθR 2 + mRϕ cos(α + ϕ ) + m 2θ + MθR 2 + MθR 2 ) − ( M + m) gR sin α = 0 ,
dt 2
26
mθR 2 + mRϕ cos(α + ϕ ) − mRϕ 2 sin(α + ϕ ) + m 2θ + MθR 2

1 2
+ MθR − ( M + m) gR sin α = 0,
2
3
(m + M ) R 2θ + mR cos(α + ϕ )ϕ − mRϕ 2 sin(α + ϕ ) − (m + M ) g sin α = 0
2
olarak hesaplanır. Sarkacın ϕ koordinatına göre olan Lagrange denklemi de;
d ∂L ∂L
( )− = 0 dan
dt ∂ϕ ∂ϕ
d 1 2 1
( m 2ϕ + m2 Rθ cos(α + ϕ )) − (− mg sin ϕ ) = 0
dt 2 2
m 2ϕ + mRθ cos(α + ϕ ) − mRθϕ sin(α + ϕ ) + mg sin ϕ = 0
olarak bulunur. Sistemin H = pθθ + pϕϕ − L Hamilton fonksiyonunu bulmak için;
∂L ∂L
pθ = , pϕ = dan
∂θ ∂ϕ
1 1 1 1
pθ = m2θR 2 + m 2 Rϕ cos(α + ϕ ) + M 2θR 2 + MR 2 2θ
2 2 2 4
1
= mθR 2 + mRϕ cos(α + ϕ ) + MθR 2 + MR 2θ
2
3
= mθR + mRϕ cos(α + ϕ ) + MθR
2 2
(1.4.12)
2
1 1
pϕ = m2 Rθ cos(α + ϕ ) + m 2 2ϕ
2 2
= mRθ cos(α + ϕ ) + m 2ϕ (1.4.13)
olup sistemin Hamilton fonksiyonu
3
H = (mθR 2 + mRϕ cos(α + ϕ ) + MθR 2 )θ + (mRθ cos(α + ϕ ) + m 2ϕ )ϕ
2
1 1 1
− m[θ 2 R 2 + 2 Rθϕ cos(α + ϕ ) + 2ϕ 2 ] − Mθ 2 R 2 − MR 2θ 2
2 2 4
+ Mg (h − Rθ sin α + R cos α ) + mg (h − Rθ sin α + R cos α − cos ϕ )
olup fonksiyonunda gerekli sadeleştirmeler yapılırsa
m 2 2 3 2 2 m
H= θ R + Mθ R + mRθϕ cos(α + ϕ ) + 2θ 2
2 4 2
+ Mg (h − Rθ sin α + R cos α ) + mg (h − Rθ sin α + R cos α − cos ϕ ) (1.4.14)
olarak bulunur.
27
Sistemin Hamilton fonksiyonu momentumlar cinsinden yazılmak istenirse (1.4.12) ve

(1.4.13) denklemlerinden θ ve ϕ çekilip (1.4.14) Hamilton fonksiyonunda yerine
yazılırsa,
pθ − mRϕ cos(α + ϕ )
θ = ,
2 3 2
mR + MR
2
pϕ
ϕ = ,
mR cos(α + ϕ ) + m 2
m pθ − mRϕ cos(α + ϕ ) 2 2 3 p − mRϕ cos(α + ϕ ) 2 2

H= ( ) R + M( θ ) R
2 2 3 2 4 2 3 2
mR + MR mR + MR
2 2
pθ − mRϕ cos(α + ϕ ) pϕ
+ mR cos(α + ϕ )
3 mR cos(α + ϕ ) + m 2
mR 2 + MR 2
2
m p 2ϕ
+ 2 + Mg (h − Rθ sin α + R cos α )
2 (mR cos(α + ϕ ) + m 2 ) 2
+ mg (h − Rθ sin α + R cos α − cos ϕ )
olup sadeleşmiş şekli
m ( pθ − mRϕ cos(α + ϕ )) 2 3 ( pθ − mRϕ cos(α + ϕ )) 2

H= + M
2 2 3 2 4 3
R (m + M ) R 2 (m + M ) 2
2 2
p − mRϕ cos(α + ϕ ) pϕ
+ θ cos(α + ϕ )
3 Rl cos(α + ϕ ) + l 2
R(m + M )
2
2
p ϕ
+ + Mg (h − Rθ sin α + R cos α )
2 ( R cos(α + ϕ ) + )
+ mg (h − Rθ sin α + R cos α − cos ϕ )
olarak bulunur.
Buradan Hamilton denklemlerini
∂H ∂H
1) θ = , p θ = −
∂pθ ∂θ
ve
28
∂H ∂H
2) ϕ = , p ϕ = −
∂pϕ ∂ϕ
olup aşağıdaki gibi hesaplanır.

m 2( pθ − mRϕ cos(α + ϕ )) 3 2( pθ − mRϕ cos(α + ϕ ))
1) θ = + M +
2 3 4 3 3
R 2 (m + M ) 2 R 2 (m + M ) 2 R(m + M )
2 2 2
m( pθ − mRϕ cos(α + ϕ )) 3 2( pθ − mRϕ cos(α + ϕ ))
= + M + ,
2 3 2 2 2 3 2 3
R (m + M ) R (m + M ) R(m + M )
2 2 2
pθ = −(− MgR sin α − mgR sin α ) = ( M + m) gR sin α ,
cos(α + ϕ ) 2 pϕ
2) ϕ = 2
+
R cos(α + ϕ ) + 2 2( R cos(α + ϕ ) + )
cos(α + ϕ ) pϕ
= 2
+
R cos(α + ϕ ) + 2 ( R cos(α + ϕ ) + )
Pϕ = −(mRθϕ (−ϕ cos α sin ϕ − ϕ sin α cos ϕ ) − mg (ϕ sin ϕ )) .
Sonuç 1.5 Bu bölümde; reel Lagrange ve Hamilton sistemleri tanımlanarak değişik

örneklerle altı beslendi. Gelecek bölümde ise kompleks Hamilton sistemler
irdelenecektir.
29
2 KOMPLEKS HAMILTON SİSTEMLER
Bu bölümde, reel uzayda yapılan Lagrange ve Hamilton sistemler ile ilgili bazı
çalışmaların kompleks versiyonları Mapple bilgisayar programı yardımıyla elde
edilecektir. Kompleks kinetik ve potansiyel enerji, kompleks Lagrange ve Hamilton
fonksiyonları verilerek kompleks Lagrange ve Hamilton denklemleri ifade edilecektir.
Tanım 2.1: 2 n -reel boyutlu bir M manifoldu üzerinde kompleks koordinatlar ( z i , z i ),

1 ≤ i ≤ n ve mi , M manifoldu üzerinde m parçacıklı bir sistemin kütlesi olmak üzere
1 1
T= mi ( z i ) 2 = mi ( z i ) 2
2 2
ile verilen
T :M →C
dönüşümüne sistemin kinetik enerjisi denir (Tekkoyun 2002).
Tanım 2.2: 2 n -reel boyutlu bir M manifoldu üzerinde kompleks koordinatlar ( z i , z i ),

1 ≤ i ≤ n ve mi , M manifoldu üzerinde m parçacıklı bir sistemin kütlesi g , yerçekimi
ivmesi ve h , sistemin orijine olan uzaklığı olmak üzere

V = mi gh
ile verilen
V :M →C
dönüşümüne sistemin potansiyel enerjisi denir (Tekkoyun 2002).
Sistemin kompleks anlamdaki Lagrange fonksiyonu;
L = T −V
1
= mi ( z i ) 2 − mi gh
2
Hamilton fonksiyonu
30
H ( z i , z i , t ) = z i z i − L( z i , z i , t )
olup denklemleri sırasıyla
∂ ∂L ∂L ∂ ∂L ∂L
L1 = i ( )= , L2 = i ( )=−
∂t ∂z ∂z ∂t ∂z ∂z
∂z ∂H ∂z ∂H
H1 = = −i , H2 = =i
∂t ∂z ∂t ∂z
şeklindedir (Tekkoyun 2002).
Örnek 2.1 Sabit bir kütle-çekim alanında bulunan m kütleli bir cismin üzerine, şekil
2.1.1 de görüldüğü gibi büyüklüğü f ( ρ ) = Aρ α −1 ( α ≠ 0,1 ) olan ve kuvvet merkezi
orijinde bulunan, bir merkezcil kuvvet alanı etki ediyor. Cismin devamlı aynı düşey
düzlem içinde kaldığını kabul ederek, kompleks Lagrange ve kompleks Hamilton
hareket denklemlerini bulunuz (Rızaoğlu 2002).
y
m
f
ρ
ϕ
x
Şekil 2.1.1 Kütlesi m olan cisim ve üzerine etki eden kuvvetler
1 2
Çözüm: Kinetik enerji; T = mv idi. Hızı elde edebilmek için m kütleli cismin
2
konum vektörlerinin zamana göre birinci türevleri alınır. O halde kinetik enerji
aşağıdaki şekilde yazılır.
1 2 2 1
T= m(v x + v y ) = m( x 2 + y 2 ) .
2 2
31
x = ρ cos ϕ ve, y = ρ sin ϕ olup

x = ρ cos ϕ − ρϕ sin ϕ ve y = ρ sin ϕ + ρϕ cos ϕ
şeklinde hesaplanır.
x 2 = ρ 2 cos 2 ϕ − 2 ρρ cos ϕ sin ϕ .ϕ + ρ 2ϕ 2 sin 2 ϕ
y 2 = ρ 2 sin 2 ϕ + 2 ρρ cos ϕ sin ϕ .ϕ + ρ 2ϕ 2 cos 2 ϕ
olup bu eşitlikleri taraf tarafa toplanırsa
x 2 + y 2 = ρ 2 + ρ 2ϕ 2 şeklinde bulunur. O halde kinetik enerji

1
T= m( ρ 2 + ρ 2ϕ 2 ) (2.1)
2
olarak yazılır.
z = ρ (cosϕ + i sin ϕ ) ve z nin eşleniği z = ρ (cos ϕ − i sin ϕ ) şeklindeki gösterim

kutupsal gösterim olup buradaki ρ ve ϕ zamana bağlı değişkenlerdir, yani ρ = ρ (t ) ,
ϕ = ϕ (t ) dir.
Bu eşitliklerden faydalanarak ρ ve ϕ çekilirse
zz = ρ 2 (cos 2 ϕ + sin 2 ϕ ),
zz = ρ 2 , olup
zz = ρ (2.2)
ve
z ρ (cos ϕ + i sin ϕ )
= ,
z ρ (cos ϕ − i sin ϕ )
z (cos ϕ − i sin ϕ ) = z (cos ϕ + i sin ϕ ) ,
z cos ϕ − iz sin ϕ = z cos ϕ + iz sin ϕ ,
cos ϕ ( z − z ) i sin ϕ ( z + z )
= ,
i cos ϕ ( z + z ) i cos ϕ ( z + z )
1 (z − z)
= tan ϕ olup
i (z + z)
32
1 z−z
ϕ = arctan[ ( )] (2.3)
i z+z
olur. Buradan (2.2) ve (2.3) ile elde edilen ρ ve ϕ nin zamana göre birinci türevleri
alınıp (2.1) de yerine yazılırsa
( zz )′ zz + zz
ρ = = ,
2 zz 2 zz
1 z−z 1 ( z − z )( z + z ) − ( z − z )( z + z )
( )′
i (z + z)2
ϕ = i z + z =
1− (
z−z 2
) (z + z)2 − (z − z)2
z+z (z + z)2
1
( zz + zz − zz − zz − zz − zz + z z + z z )
= i
( z + z + z − z )( z + z − z + z )
1 2 zz − 2 zz 1 ( zz − zz )
= = ,
i 2z 2z i 2 zz
1 zz + zz 2 1 zz − zz 2

T= m(( ) + zz ( ) )
2 2 zz i 2 zz
1 ( zz + zz ) 2 ( zz − zz ) 2
= m( − )
2 4 zz 4 zz
1 ( zz + zz + zz − zz )( zz + zz − zz + zz )
= m( )
2 4 zz
1 (2 zz )(2 zz ) 1
= m( ) = mzz
2 4 zz 2
olur.
Sistemin potansiyel enerjisi

A α 1 z−z
V = zz + mg zz sin(arctan( ( ))
α i z+z
olarak hesaplanır.
z nin zamana göre birinci türevi, z; z nin zamana göre ikinci türevi, z ; z nin
z;
eşleniği olmak üzere sistemin Lagrange fonksiyonu;
α
1 A − i( z − z )
L= mzz − ( zz ) 2 − mg zz sin(arctan( ))
2 α z+z
veya
33
1
α
1 A( zz ) 2 img zz ( z − z )
L = mzz − + bulunur.
2 α (z − z)2
(z + z) 1 −
(z + z)2
∂ ∂L ∂L
L1 := i ( )= den
∂t ∂z ∂z
1 1
α img ( z − z ) z
∂ A( zz ) 2 2 img zz
L1 := i( (− + +
∂t 2z (z − z)2 (z − z)2
zz ( z + z ) 1 − ( z + z ) 1 −
(z + z)2 (z + z)2
1 2( z − z ) ( z − z ) 2
img zz ( z − z )(− + )
img zz ( z − z ) 2 (z + z ) 2 (z + z )3
− ))
(z − z)2 (z − z)2 3/ 2
(z + z)2 1 − ( z + z )(1 − )
(z + z)2 (z + z)2
1 1
A( zz ) 2 2 img zz
=− + +
2z (z − z)2 (z − z)2
zz ( z + z ) 1 − ( z + z ) 1 −
(z + z)2 (z + z)2
1 2( z − z ) 2( z − z ) 2
img zz ( z − z )(− + )
img zz ( z − z ) 2 (z + z ) 2 ( z + z )3
− −
(z − z)2 (z − z)2 3/ 2
2
(z + z) 1 − ( z + z )(1 − )
(z + z)2 (z + z)2
şeklinde bulunur.
∂ ∂L ∂L
L 2 := i ( )=− denkleminden
∂t ∂z ∂z
∂ 1 1
L 2 = i( ( mz )) = − mz olarak hesaplanır.
∂t 2 2
Sistemin H = p z z + p z z − L Hamilton fonksiyonunu yazabilmek için
∂L 1
pz = olup p z = mz
∂z 2
ve
∂L 1
pz = olup p z = mz
∂z 2
34
olmak üzere
α
1 A 2 z−z
H= mzz + zz + mg zz sin(arctan(−i ))
2 α z+z
veya
1
α
1 A( zz ) 2
img zz ( z − z )
H= mzz + −
2 α (z − z)2
(z + z) 1 −
(z + z)2
şeklinde hesaplanır. Hamilton denklemlerinden birincisine H1 ikincisine de H2
denilirse, H1 denklemi;
1 1
∂z ∂H A( zz ) 2 2 img zz
H1 : = = −i = −i ( − +
∂t ∂z 2z (z − z) 2
(z − z)2
zz ( z + z ) 1 − (z + z) 1 −
(z + z)2 (z + z)2
1 2( z − z ) 2( z − z ) 2
img zz ( z − z )( + )
img zz ( z − z ) 2 (z + z)2 (z + z )3
+ + 2
),
( z − z ) 2 ( z − z ) 3 / 2
(z + z)2 1 − ( z + z )(1 − )
(z + z)2 (z + z)2
H2 denklemi ise
∂z ∂H
H2 = =i
∂t ∂z
den
1 1
∂ A( zz ) 2 2 img zz
H 2 : = z = i ( − −
∂t 2z (z − z)2 (z − z)2
zz ( z + z ) 1 − ( z + z ) 1 −
(z + z)2 (z + z)2
1 2( z − z ) 2( z − z ) 2
img zz ( z − z )(− + )
img zz ( z − z ) 2 (z + z)2 (z + z )3
+ + 2
)
( z − z ) 2 ( z − z ) 3 / 2
(z + z)2 1 − ( z + z )(1 − )
(z + z)2 (z + z)2
şeklinde bulunur.
Örnek 2.2 Şekil 2.2.1’de görülen ve bağlantı noktası yukarıya doğru sabit bir a ivmesi
ile hareket eden; bir basit sarkacın küçük salınımlarının kompleks Lagrange ve
kompleks Hamilton fonksiyonlarını yazıp hareket denklemlerini elde ediniz (Rızaoğlu
2002).
35
η
x
θ

cosθ
cosθ −η
sin θ
sarkaç
Çözüm:
Kompleks düzlemdeki bir nokta z = x + iy idi. Buradan x = sin θ ,
y = cos θ − η eşitlikleri yerine yazılırsa; z = sin θ + i (cos θ − η ) elde edilir. z ’nin
eşleniği; z = sin θ − i (cos θ − η ) olup z ile z taraf tarafa toplanırsa
z + z = 2 sin θ ,
z+z
= sin θ ,
2
z+z
θ = arcsin( )
2
elde edilir. Şimdi de η , z ve z cinsinden çekilirse
z = sin θ + i (cos θ − η ) idi;
1
( z − sin θ ) = cos θ − η
i
1 z+z z+z
( z − sin(arcsin( )) ) = cos(arcsin( ) ) −η
i 2 2
1 z+z z+z
( z − ( )) − cos(arcsin( )) = −η bulunur.
i 2 2
36
z+z 2 z+z
Buradan η = 1 − ( ) + i( z − ) den
2 2
z+z 2 z−z
η = 1− ( ) + i( )
2 2
olarak hesaplanır. Şimdi de sırayla θ ve η nin zamana göre birinci türevleri alınıp
(1.4.1)’de yerine yazılırsa
z+z z + z
(
)′
z + z 2 2 z + z
θ = (arcsin( ))′ = = =
2 z+z 2 4 − ( z + z ) 2
2
4 − ( z + z ) 2
2
1− ( )
2 2
z+z 2 −1
( −( ) )′ 2( z + z )( z + z )
z − z 2
z −
z 4 2
η = i( )+ = i( )+
2 z+z 2 2 2 4 2 − ( z + z ) 2
2 1− ( )
2 2

z − z
( z + z )( z + z )
= i( )− .
2 2 4 2 − ( z + z ) 2
Kinetik enerji
1 ( z + z ) 2 ( z + z ) 2 ( z + z ) 2 ( z − z ) 2
T= m( 2 2 + ) −
2 4 − ( z + z ) 2 4(4 2 − ( z + z ) 2 ) 4

z + z
( z − z ) ( z + z )( z + z )
+ 2 (i − ) sin θ )
2
4 − ( z + z ) 2 2 2 4 2 − ( z + z ) 2
olarak bulunur.
Sistemin potansiyel enerjisi de

V = −mg ( cos θ − η ) den
z+z z+z 2 z−z

V = − mg ( cos(arcsin( ) − 1− ( ) ) − i( ))
2 2 2
z+z 2 z+z 2 z−z
= −mg ( 1 − ( ) − 1− ( ) − i( )
2 2 2
z−z
= mgi ( )
2
olup sistemin L = T − V Lagrange fonksiyonu;
37
1 2 ( z + z ) 2 ( z + z ) 2 ( z + z ) 2 1
L= m( 2 + − ( z − z ) 2
2 4 − ( z + z ) 2 16 2 − 4( z + z ) 2 4
( z + z )( z + z )
sin(θ )( z + z )(i ( z − z ) − )
4 2 − ( z + z ) 2 1
+ ) − img ( z − z )
2
4 − ( z + z ) 2 2
elde edilir.
Lagrange denklemlerine sırasıyla L1 ve L2 denirse

∂ ∂L ∂L ∂ ∂L ∂L
L1 := i ( )= ; L 2 := i ( ) = − den
∂t ∂z ∂z ∂t ∂z ∂z
∂ 1 ( z + z ) 2 (−2 z − 2 z ) 2( z + z )( z + z ) 2
L1 := i ( ( m( − +
∂t 2 ( 4 2 − ( z + z ) 2 ) 2 16 2 − 4( z + z ) 2
( z + z )( z + z )
sin(θ )( z + z )(i ( z − z ) − )(−2 z − 2 z )
( z + z ) 2 ( z + z ) 2 (−8 z − 8 z ) 4 2 − ( z + z ) 2
− −
(16 2 − 4( z + z ) 2 ) 2 2( 4 2 − ( z + z ) 2 ) 3 / 2
( z − z ) ( z + z )( z + z )(−2 z − 2 z )
sin(θ )( z + z )(i ( z − z )(− + )
4 2 − ( z + z ) 2 2( 4 2 − ( z + z ) 2 ) 3 / 2 1
+ ) − img ))
2
4 − ( z + z ) 2 2
1 ( z + z ) (−2 z − 2 z ) 2( z + z )( z + z ) 2 ( z + z ) 2 ( z + z ) 2 (−8 z − 8 z )
2 2
= m( − + −
2 ( 4 2 − ( z + z ) 2 ) 2 16 2 − 4( z + z ) 2 (16 2 − 4( z + z ) 2 ) 2
( z + z )( z + z )
sin(θ )( z + z )(i ( z − z ) − )(−2 z − 2 z )
4 2 − ( z + z ) 2
−
2( 4 2 − ( z + z ) 2 ) 3 / 2
( z − z ) ( z + z )( z + z )(−2 z − 2 z )
sin(θ )( z + z )(i ( z − z )(− + )
2
4 − ( z + z ) 2 2( 4 2 − ( z + z ) 2 ) 3 / 2 1
+ ) − img
2
4 − ( z + z ) 2 2
ve
∂ 1 2 2 ( z + z ) 2( z + z ) 2 ( z + z ) 1 1
L 2 := i ( ( m( 2 2
+ 2 2
− z + z
∂t 2 4 − ( z + z ) 16 − 4( z + z ) 2 2
( z + z )( z + z ) (z + z)
sin(θ )(( z − z ) − ) sin(θ )( z + z )( − )
2 2
4 − ( z + z ) 4 − ( z + z ) 2
2
+ + )))
4 2 − ( z + z ) 2 4 2 − ( z + z ) 2
38
1 2 2 ( z + z ) 2( z + z ) 2 ( z + z ) 1 1
= − m( 2 2
+ 2 2
− z + z
2 4 − ( z + z ) 16 − 4( z + z ) 2 2
( z + z )( z + z ) (z + z)
sin(θ )(( z − z ) − ) sin(θ )( z + z )( − )
2 2
4 − ( z + z ) 4 − ( z + z ) 2
2
+ + )
4 2 − ( z + z ) 2 4 2 − ( z + z ) 2
olarak bulunur.
Hamilton fonksiyonu;
H = p z z + p z z − L olup
∂L ∂L
pz = ve p z = için
∂z ∂z
∂L 1 2 (2 z + 2 z ) ( z + z ) 2 (2 z + 2 z ) 2 z − 2 z
pz = = m( 2 + −
∂z 2 4 − ( z + z ) 2 4(4 2 − ( z + z ) 2 ) 4
2iz (2 z + 2 z )( z + z )
+ sin(θ ) − sin(θ ))
4 2 − ( z + z ) 2 4 2 − ( z + z ) 2
ve
1 2 (2 z + 2 z ) ( z + z ) 2 (2 z + 2 z ) − 2 z + 2 z
pz = m( 2 + −
2 4 − ( z + z ) 2 4(4 2 − ( z + z ) 2 ) 4
− 2iz (2 z + 2 z )( z + z )
+ sin(θ ) − sin(θ ))
4 2 − ( z + z ) 2 4 2 − ( z + z ) 2
olarak hesaplanırsa
2 ( z + z ) ( z + z ) 2 ( z + z ) 1 1
H := mz( 2 2
+ 2 2
− z + z
4 − ( z + z ) 16 − 4( z + z ) 4 4
2
i sin(θ ) z sin θ ( z + z )( z + z )
( ( z + z )
+ − ) + m z
4 2 − ( z + z ) 2 4 2 − ( z + z ) 2 4 2 − ( z + z ) 2
( z + z ) 2 ( z + z ) 1 1 i sin θ z sin θ ( z + z )( z + z )
+ 2 2
− z + z − − )
16 − 4( z + z ) 4 4 2
4 − ( z + z ) 2 4 2 − ( z + z ) 2
1 2 ( z + z ) 2 ( z + z ) 2 ( z + z ) 2 1
− m( 2 + + ( z + z ) 2
2 4 − ( z + z ) 2 16 2 − 4( z + z ) 2 4
i sin θ ( z 2 − z 2 ) ( z + z ) 2 sin θ 1
+ − 2 2
) + img ( z − z )
2
4 − ( z + z ) 2 4 − ( z + z ) 2
bulunur. Hamilton denklemi H1 ve H2, sırasıyla

39
∂z ∂H
H 1 := = −i
∂t ∂z
2 ( z + z )(−2 z − 2 z ) 2( z + z )( z + z ) ( z + z ) 2 ( z + z )(−8 z − 8 z )
= −i (mz(− + −
( 4 2 − ( z + z ) 2 ) 2 16 2 − 4( z + z ) 2 (16 2 − 4( z + z ) 2 ) 2
1
i sin(θ ) z (−2 z − 2 z )
sin(θ )( z + z ) sin(θ )( z + z )( z + z )(−2 z − 2 z )
−2 2 2 3/ 2
− 2 + )
(4l − ( z + z ) ) 4 − ( z + z ) 2 ( 4 2 − ( z + z ) 2 ) 2
2 ( z + z )(−2 z − 2 z ) 2( z + z )( z + z ) ( z + z ) 2 ( z + z )(−8 z − 8 z )
+ mz (− + −
( 4 2 − ( z + z ) 2 ) 2 16 2 − 4( z + z ) 2 (16 2 − 4( z + z ) 2 ) 2
1
i sin(θ ) z(−2 z − 2 z )
+2 2 2 3/ 2
− 2 +
(4 − ( z + z ) ) 4 − ( z + z ) 2 ( 4 2 − ( z + z ) 2 ) 2
1 2 ( z + z ) 2 (−2 z − 2 z ) 2( z + z )( z + z ) 2 ( z + z ) 2 ( z + z )(−8 z − 8 z )
− m( − + −
2 ( 4 2 − ( z + z ) 2 ) 2 16 2 − 4( z + z ) 2 (16 2 − 4( z + z ) 2 ) 2
1
i( z 2 − z 2 ) sin(θ )(−2 z − 2 z )
2 ( z − z ) 2 sin(θ )(−2 z − 2 z ) 1
− + ) − img ),
( 4 2 − ( z + z ) 2 ) 3 / 2 ( 4 2 − ( z + z ) 2 ) 3 / 2 2
∂z ∂H
H 2 := =i
∂t ∂z
2 ( z + z )(−2 z − 2 z ) 2( z + z )( z + z ) ( z + z ) 2 ( z + z )(−8 z − 8 z )
= i (mz (− + −
( 4 2 − ( z + z ) 2 ) 2 16 2 − 4( z + z ) 2 (16 2 − 4( z + z ) 2 ) 2
1
i sin(θ ) z (−2 z − 2 z )
−2 2 2 3/ 2
− 2 + )
( 4 − ( z + z ) ) 4 − ( z + z ) 2 ( 4 2 − ( z + z ) 2 ) 2
2 ( z + z )(−2 z − 2 z ) 2( z + z )( z + z ) ( z + z ) 2 ( z + z )(−8 z − 8 z )
+ mz (− + −
( 4 2 − ( z + z ) 2 ) 2 16 2 − 4( z + z ) 2 (16 2 − 4( z + z ) 2 ) 2
1
i sin(θ ) z(−2 z − 2 z )
+2 2 2 3/ 2
− 2 +
(4 − ( z + z ) ) 4 − ( z + z ) 2 ( 4 2 − ( z + z ) 2 ) 2
1 2 ( z + z ) 2 (−2 z − 2 z ) 2( z + z )( z + z ) 2 ( z + z ) 2 ( z + z )(−8 z − 8 z )
− m( − + −
2 ( 4 2 − ( z + z ) 2 ) 2 16 2 − 4( z + z ) 2 (16 2 − 4( z + z ) 2 ) 2
1
i( z 2 − z 2 ) sin(θ )(−2 z − 2 z )
( z − z ) 2 sin(θ )(−2 z − 2 z ) 1
−2 2 2 3/ 2
+ ) + img )
( 4 − ( z + z ) ) (4 2 − ( z + z ) 2 ) 2 2
elde edilir.
Sonuç 2.1 Bu bölümde Maple programı kullanılarak kompleks Hamilton denklemlerine

örnekler verilmiştir.
40
3 SONUÇ VE ÖNERİLER
Bu çalışmada çıkarılan denklemlerin ışığı altında genelleştirilmiş klasik mekanik

ve alan teorisinde Hamilton formalizmi, kompleks uzaylarda karakterize edilmiş ve
ilgili uygulamalara yer verilmiştir.
Elde edilen bu denklemler nümerik ve analitik olarak temsil edeceği ortamlar

göz önünde tutularak çözülebilir. Aynı zamanda, elde edilen kompleks Lagrange ve
Hamilton denklemleri kuantum mekaniğinin muhtemel yeni formalizmine taşınabilir.
41
KAYNAKLAR
Chang, Y. F., Tabor, M., Weiss, J. (1981) Analytic Structure of the Henon-Heiles
Hamiltonian in Integrable and Nonintegrable Regimes. J.Math. Phys., 23(4):
531-538.
Civelek, Ş. (1996) The Lifts of Lagrange and Hamilton Equations to the Extended
Vector Bundles, Manisa, Türkiye, Mathematical & Computational
Applications, 1.1: 21-28.
De Leon, M., Oubina, J. A., Rodrigues, P. R., Salgado, M. R., Merino, E. (2001)
Hamiltonian Systems on k-Cosymplectic Manifolds, Project PB940106 and
Project XUGA13101A94, Spain.
Kibble, T. W.B., Berkshire, F. H., (Çeviri Editörü) Çolakoğlu, K.(1999) Klasik

Mekanik, Palme Yayıncılık, Ankara, 361s.
Özer, M. N. (1994) Related Integrable Hamilton Systems, Doktora Tezi, The University
of Leeds, England, 158s.
Rızaoğlu, E., Sünel, N. (2006) Klasik Mekanik, Seçkin Yayıncılık, Ankara, 570s.
Tekkoyun, M. (2002), Genişletilmiş Kahler Manifoldlara Euler-Lagrange ve

HamiltonDenklemlerin Yüksek Mertebeden Lift’leri, Doktora Tezi, Osmangazi
Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Eskişehir, 71s.
Zabzine, M. (2005) Hamiltonian Perspective on Generalized Complex Structure,

http:/arxiv.org/abs/hep-th/0502137 (15.02.2005).
Zengin, M., Selam, C., Korcak, S. (1999) Mekanik, Bilim Yayıncılık, Ankara, 291s.
42
ÖZGEÇMİŞ
27.07.1981 tarihinde Almanya’nın Nagold kasabasında doğdu. 1987-1992 yılları

arasında Denizli Hürriyet İlkokulu’nda, 1992-1995 yılları arasında ise Denizli Merkez
Ortaokulu’nda okudu. 1995 yılında kazandığı Denizli Anafartalar Süper Lisesi’ne kayıt
oldu ve 1999’da mezun oldu. 2000 yılında kazandığı Eskişehir Osmangazi Üniversitesi
Fen-Edebiyat Fakültesi Matematik bölümünden 2004 yılında mezun oldu ve aynı yıl
Denizli Pamukkale Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Matematik Anabilim dalında
Yüksek Lisansa başladı. 2004-2005 öğretim yılında Cankurtaran İlköğretim Okulu’nda
sözleşmeli öğretmen olarak görev yaptı. Halen, özel bir dershanede matematik
öğretmeni olarak görev yapmaktadır.

Gamze Cabar

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Gamze Cabar

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

HAMILTON SİSTEMLER

Danışman: Y. Doç. Dr. Mehmet TEKKOYUN

YÜKSEK LİSANS TEZİ ONAY FORMU

Gamze CABAR tarafından Y. Doç. Dr. Mehmet TEKKOYUN yönetiminde hazırlanan

Pamukkale Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yönetim Kurulu’nun ...../...../2006 tarih ve

Prof. Dr. Mehmet Ali SARIGÖL

Bu çalışmanın hazırlanmasında bana destek olan aileme, gerekli bütün imkanları

Bu tezin tasarımı, hazırlanması, yürütülmesi, araştırmalarının yapılması ve

Öğrenci Adı Soyadı: Gamze CABAR

Eylül 2006, 42 Sayfa

Bu çalışmada reel ve kompleks Hamilton sistemler incelendi. Bu bağlamda mekanik

Anahtar kelimeler: Hamilton fonksiyonu, Lagrange fonksiyonu, Hamilton denklemi,

Y. Doç. Dr. Mehmet Tekkoyun

September 2006, 42 Pages

Keywords: Hamilton functions, Lagrange functions Hamilton equation Lagrange equation.

Assist. Prof. Dr. Mehmet Tekkoyun

1.Reel Hamilton Sistemler……………………………………………………………...1

2.Kompleks Hamilton sistemler………………………………………………………29

Şekil 1.1.1 Kütlesi m olan cisim ve üzerine etki eden kuvvetler……………………………....6

Tablo:3.1 Lagrange ve Hamilton fonksiyonlarının kıyaslanması…...………….……………...5

Mekanik; günlük hayatta karşılaştığımız cisimlerin konumlarının zamanla

Kinematik: Cisimlerin konumlarının zamanla değişmesini yani hareketlerini ele

Dinamik: Cisimlerin konumlarının değişmesine yol açan nedenler bilindiğinde

Statik: Cisimlerin durum ve yapılarının bozulmadan kalabilmesi, diğer bir ifadeyle,

Newton denklemlerinin vektörel bir yapıda olması toplam kuvvetin bilinmesine

Analitik Dinamik; Lagrange ve Hamilton denklemlerinden oluşmaktadır.

Lagrange yöntemi mekanik sistemlerin hareket denklemlerinin elde edilmesini

Hamilton yöntemleriyle elde edilen denklemlerin doğrudan çözülebilmeleri

Klasik Mekanik her problemin çözümünde kullanılan bir yöntem olmasa da

Kuantum mekaniğinde ve klasik mekanikte sıkça rastlanan Hamilton Sistemler,

1.2 Lagrange Fonksiyonu ve Denklemleri

Sistemi tanımlamak için yeterli olan birbirinden bağımsız genelleştirilmiş

Bu denklem sistemi kartezyen koordinatlar x1 , x 2 ,..., x n kullanılarak ifade edilebilir.

1.3 Hamilton Fonksiyonu ve Denklemleri

şeklinde tanımlanır (Rızaoğlu 2002).

Bu bağıntının her iki tarafının diferansiyeli alınırsa;

q i genelleştirilmiş koordinatlarıyla pi genelleştirilmiş momentumlarının bağımsız

Lagrange ve Hamilton fonksiyonları ile ilgili kıyaslama aşağıdaki gibi yapılabilir.

Tablo 3.1 Lagrange ve Hamilton fonksiyonlarının kıyaslanması

Mertebeleri 1.mertebe 2. mertebe

Tanımlandıkları uzay Faz uzayı Konfigürasyon uzayı

Şekil 1.1.1 Kütlesi m olan cisim ve üzerine etki eden kuvvetler

x = ρ cos ϕ − ρϕ sin ϕ , y = ρ sin ϕ + ρϕ cos ϕ

Buradan x ve y ’nin karesi alınıp taraf tarafa toplanırsa

x 2 = ρ 2 cos 2 ϕ − 2 ρρϕ sin ϕ cos ϕ + ρ 2ϕ 2 sin 2 ϕ ,

y 2 = ρ 2 sin 2 ϕ + 2 ρρϕ sin ϕ cos ϕ + ρ 2ϕ 2 cos 2 ϕ ,

Bu durumda sistemin Lagrange fonksiyonu;

Sistemin Lagrange hareket denklemleri:

Sistemin Hamilton fonksiyonunun elde edilebilmesi için ρ ve ϕ ye bağlı

şeklinde elde edilir. Diğer taraftan ρ ve ϕ çekilip Hamilton fonksiyonunda yerine

H = p ρ ρ + pϕ ϕ − L Hamilton fonksiyonunda yerine yazılırsa

şeklinde elde edilir.

y = −θ sin θ − η y 2 = (−θ sin θ − η ) 2 = 2θ 2 sin 2 θ + η 2 + 2θ sin θη

olarak elde edilir.

Sarkacın H = pθ θ + pηη − L Hamilton fonksiyonunu yazabilmek için θ ve η’ye bağlı

elde edilir ve gerekli işlemler yapılırsa,

pθ − mη sin θ 2 pη − mθ sin θ 2

( pθ − mη sin θ ) 2 ( pη − mθ sin θ )

2 pη − 2mθ sin θ pθ − mη sin θ

pθ − mη sin θ ( pη − mθ sin θ ) sin θ

şeklinde elde edilir.

2 cosh(αt ) = eαt + e −αt ve 2 sinh(αt ) = eαt − e −αt ifadelerinden

e αt = cosh(αt ) + sinh(αt ) ve e −αt = cosh(αt ) − sinh(αt ) eşitlikleri elde edilir.