SOCJOLOGIA EGZAMIN - Piotr Sztompka Socjologia i Analiza społeczeństwa

Pojęcia socjologiczne i ich definicje

Socjologia – poznawanie obiektywne, nauka o społeczeństwie Auguste Comte

Społeczeństwo – zespół jednostek na określonej przestrzeni

STANOWISKA ONTOLOGICZNE

1. Nominalizm – zbiór jednostek skupionych w określonej przestrzeni

2. Realizm – mowi ze społeczeństwo istnieje jako całość PONADINDYWIDUALNA

STANOWISKA EPISTEMOLOGICZNE – analiza zachowań/teoria poznawania jako całości

INDYWIDUALIZM SOCJOLOGICZNY – JAK/CZY istnieje społeczeństwo ‘ istnieją tylko byty jednostkowe np. jednostki
ludzkie

HOLIZM – łączność miedzy wszystkim, wszystko tworzy calosc, pogląd spolecz. Trzeba poznawać calosciowo

ANTYNATURALIZM: pogląd o zasadniczej odmienności rzeczywistości przyrodniczej i społecznej.

ANTYPOZYTYWIZM: pogląd o konieczności wypracowania w naukach społecznych zupełnie swoistych procedur i

metod badawczych, odmiennych od tych, które stosują nauki przyrodnicze.

HERMENEUTYKA: interpretacja, rozumienie zjawisk społecznych przez ujawnianie znaczeń, jakie wiążą z nimi
działający ludzie, a także jakie ze zjawiskami tego typu wiąże właściwa im kultura.

IDEALNA SYTUACJA KOMUNIKACYJNA: możliwość prowadzenia dyskusji między równymi partnerami w warunkach
pełnej swobody wypowiedzi, w sytuacji pozbawionej jakichkolwiek nacisków i ograniczeń niemerytorycznych.

INSTYTUGONALIZACIA SOCJOLOGII: uznanie socjologii za dyscyplinę nauki przez utworzenie katedr czy wydziałów
uniwersyteckich, instytutów badawczych, periodyków socjologicznych, stowarzyszeń i organizacji socjologów, a także
utworzenie stanowisk zawodowych dla socjologów-praktyków w przemyśle, administracji, wojsku itp.

KONTEKSTY SPOŁECZNE: wyróżnialne ze względu na cel, specyfikę działań, swoisty styl postępowania itp. dziedziny
aktywności życiowej ludzi, w których toczy się życie społeczne (np. rodzinny, zawodowy, edukacyjny, religijny).

NATURALIZM: pogląd o zasadniczej identyczności świata przyrody i rzeczywistości społecznej.

POZYTYWIZM: pogląd o potrzebie naśladowania w naukach o społeczeństwie wypracowanych wcześniej badawczych

wzorców nauk przyrodniczych.

REFLEKSYJNOŚć fakt, że wiedza i dokonywane przez ludzi interpretacje na temat własnych działań, działań innych czy
sytuacji społecznych, w których są uwikłani, w istotny sposób wpływa na ich decyzje, sposób postępowania, a przez
to na kształt społeczeństwa, w którym żyją.

SYMETRIA WYJAŚNIANIA I PRZEWIDYWANIA: przekonanie, że dysponując adekwatnym wyjaśnieniem zjawisk, można

na drodze czysto logicznej, dedukcyjnej, wyprowadzić prognozy na temat ich przyszłego przebiegu.

WSPÓŁCZYNNIK HUMANISTYCZNY: związek każdego faktu społecznego z działaniami i doświadczeniami życiowymi

jakichś konkretnych ludzi i wynikająca stąd konieczność badania takich faktów z ich szczególnej perspektywy,
stawiania się przez badacza w położeniu owych ludzi.

WYOBRAŹNIA SOCJOLOGICZNA: umiejętność wiązania wszystkiego, co dzieje się w społeczeństwie, z warunkami

strukturalnymi, kulturalnymi i historycznymi oraz podmiotowymi działaniami ludzi.

Zachowanie społeczne, czynności społeczne, działania społeczne

BEHAWIORYZM: kierunek postulujący badanie elementarnych zachowań ludzkich jako reakcji na bodźce płynące z
otoczenia lub od innych ludzi oraz traktowanie wszelkich złożonych przejawów życia społecznego jako kombinacji
zachowań.
CYWILIZACJA „GORĄCA": społeczność, w której reguły kulturowe dopuszczają publiczną ekspresję emocji, a nawet jej
wymagają.

CYWILIZACJA „ZIMNA": społeczność, w której reguły kulturowe wymagają opanowania i powściągliwości w

publicznym wyrażaniu uczuć.

CZYNNOŚĆ SPOŁECZNA: działanie celowo adresowane do innych ludzi.

DZIAŁANIE: zachowanie, z którym związane jest znaczenie motywacyjne i kulturowe.

DZIAŁANIE SPOŁECZNE: działanie, które bierze pod uwagę rzeczywiste lub spodziewane reakcje partnera i jest
nieustannie modyfikowane w zależności od takich reakcji.

EMPATIA: wczuwanie się w stany psychiczne, motywacje, zamiary innych, co ma szansę powodzenia, ponieważ
repertuar ludzkiej psychiki jest typowy i podobny dla wielu ludzi.

INSTRUMENTALNE UCZENIE SIĘ: utrwalanie repertuaru zachowań gratyfikujących, a eliminowanie zachowań

przynoszących przykrość, na podstawie wcześniejszych „prób i błędów".

JĘZYK: wspólny dla całej zbiorowości, podzielany przez jej członków system znaczeń kulturowych wiązanych ze
stosowanymi w celu komunikacji dźwiękami lub znakami graficznymi.

PRZEŻYTKI KULTUROWE: działania lub obiekty, pozornie identyczne jak dawniej, których funkcja społeczna uległa
jednak całkowitej zmianie i które uzyskały nowy sens.

RACJONALNOŚĆ AUTOTELICZNA: właściwość działań, w których jednostka zmierza do celu tak dla niej
wartościowego, że nie liczy się z najwyższymi nawet kosztami.

RACJONALNOŚĆ INSTRUMENTALNA: właściwość działań, które są efektem kalkulacji kosztów i zysków zmierzającej -
w subiektywnym rozeznaniu działającego - do uzyskania jak najwięcej najmniejszym kosztem.

UTYLITARYSTYCZNY (INACZEJ WOLUNTARYSTYCZNY LUB TELEOLOGICZNY) MODEL DZIAŁANIA: interpretowanie

działań ludzkich jako dobierania środków (narzędzi) do realizacji postawionych celów.

ZACHOWANIE: zewnętrznie obserwowalny ruch fizyczny przejawiany przez ludzi.

ZNACZENIE KULTUROWE: wspólny dla całej zbiorowości, podzielany przez jej członków, sens wiązany z określonymi
działaniami.

ZNACZENIE MOTYWACYJNE, PSYCHOLOGICZNE: indywidualne zamiary, intencje, motywacje, jakie jednostka wiąże ze
swoim działaniem.

Interakcje, stosunki społeczne, organizacja

INTERAKCJA: dynamiczna, zmienna sekwencja wzajemnie zorientowanych działań partnerów, którzy modyfikują
swoje działania w zależności od tego, co robi (lub mówi) ten drugi.

JAŹŃ ODZWIERCIEDLONA: samoocena jednostki kształtowana przez interpretację reakcji innych ludzi w stosunku do
jej osoby.

KONTAKT SPOŁECZNY: para wzajemnie zorientowanych działań społecznych o charakterze jednorazowym,

przelotnym.

INSTRUMENTALNE STOSUNKI SPOŁECZNE: takie, które służą realizacji potrzeb, celów czy aspiracji partnerów w innej
dziedzinie niż ta, której dotyczy stosunek.

INSTYTUCJONALIZACJA STOSUNKU SPOŁECZNEGO: proces krystalizowania się i artykułowania normatywnej regulacji,

dotyczącej interakcji między osobami zajmującymi typowe, wyróżnialne pozycje w społeczeństwie.

INTERAKCJA POWTARZALNA: wielość wzajemnych działań tych samych partnerów, które zdarzają się sporadycznie,
przypadkowo, bez określonych terminów czy interwatów.
INTERAKCJA REGULARNA: wielość wzajemnych działań tych samych partnerów, które zdarzają się w stałych
terminach lub w wyraźnych odstępach czasu, mają więc określony rytm.

OSIĄGANE STOSUNKI SPOŁECZNE: takie, które nawiązuje się na mocy własnej decyzji, w wyniku własnych starań.

PARTYKULARYSTYCZNE KRYTERIA REKRUTACJI: takie cechy kandydatów do określonej pozycji społecznej, które nie
mają żadnego bezpośredniego związku z kompetentnym wykonywaniem związanej z tą pozycją roli.

PIERWOTNE STOSUNKI SPOŁECZNE: nieformalne, spontaniczne, bezpośrednie, rozproszone, autoteliczne, „gorące"

emocjonalnie, intymne (przykład: przyjaźń).

POZYCJA SPOŁECZNA (STATUS): wyróżnione i nazwane w danej kulturze typowe miejsce w społeczeństwie, które
zajmować może wiele różnych osób (np. zawód).

PRZYPISANE STOSUNKI SPOŁECZNE: takie, które nawiązuje się bez własnej decyzji i bez możliwości wyboru, a więc w
które wchodzi się albo przez urodzenie, albo na mocy decyzji innych.

ROLA SPOŁECZNA: zbiór praw i obowiązków wiążących każdego, kto zajmuje daną pozycję społeczną, bez względu na
cechy osobiste.

ROZPROSZONE (POJEMNE) STOSUNKI SPOŁECZNE: takie, które obejmują wiele różnorodnych treściowo interakcji.

STOSUNEK SPOŁECZNY: normatywnie określony schemat oczekiwanych interakcji między partnerami zajmującymi
pewne pozycje społeczne i pełniącymi związane z nimi role.

STRUKTURALNIE WBUDOWANY CZASOKRES: przepisany z góry, normatywnie określony i egzekwowany czas trwania
stosunku społecznego.

SYMETRIA STOSUNKU SPOŁECZNEGO (INACZEJ: PARTNERSTWO): sytuacja, w której pula praw i obowiązków obu
partnerów jest jakościowo podobna, zrównoważona.

UNIWERSALISTYCZNE KRYTERIA REKRUTACJI: takie cechy kandydatów do określonej pozycji społecznej, które są
bezpośrednio istotne dla kompetentnego wykonywania związanej z tą pozycją roli.

WTÓRNE STOSUNKI SPOŁECZNE: sformalizowane, zogniskowane, instrumentalne, „zimne" emocjonalnie, oficjalne

(przykład: zatrudnienie).

WZAJEMNOŚĆ STOSUNKU SPOŁECZNEGO: fakt, iż w każdym stosunku społecznym określone są uprawnienia i

obowiązki partnerów wobec siebie: to, co jeden musi czynić wobec drugiego, jest tym, czego drugi może oczekiwać, i
to, czego pierwszy może oczekiwać, jest powinnością drugiego.

ZOGNISKOWANE STOSUNKI SPOŁECZNE: takie, które mają charakter wyspecjalizowany, jednotematyczny, obejmują
jeden tylko rodzaj interakcji.

BIUROKRACJA: szczególnie dziś rozpowszechniona forma organizacji, mająca realizować najpetniej postulaty
instrumentalnej racjonalności, efektywności, bezosobowości – przenikające kulturę nowoczesną.

DRABINA BIUROKRATYCZNA: typowa dla organizacji biurokratycznej wieloszczeblowa hierarchia pozycji (urzędów,
stanowisk) ułożona według zakresu posiadanej władzy.

ENDOGAMIA ŚRODOWISKOWA: tendencja do zawierania małżeństw z partnerami o podobnej pozycji społecznej.

INSTRUMENTALNA EFEKTYWNOŚĆ: uzyskiwanie jak największych rezultatów w możliwie najmniej kosztowny sposób
(przy najmniejszych nakładach).

KOMPETENCJE PODMIOTOWE: zakres osób, wobec których urząd podjąć może wiążące decyzje.

KOMPETENCJE PRZEDMIOTOWE: zakres spraw, co do których urząd może wiążąco decydować.

KONFLIKT MIĘDZY POZYCJAMI SPOŁECZNYMI (inaczej konflikt ról): niezgodność oczekiwań związanych z rozmaitymi
pozycjami zajmowanymi równocześnie przez jedną osobę.
KONFLIKT W OBRĘBIE POZYCJI SPOŁECZNEJ: niezgodność oczekiwań ze strony rozmaitych partnerów, z którymi ma
typowo do czynienia każdy, kto zajmuje jakąś pojedynczą pozycję społeczną. Inaczej: konflikt między segmentami
jego roli społecznej.

KONGLOMERAT POZYCJI (ang. status set): zbiór pozycji, które zajmuje równocześnie dana osoba.

KRĄG SPOŁECZNY: zestaw typowych innych pozycji, z którymi dana pozycja jest powiązana, wyznaczający typowe
kierunki interakcji i selekcjonujący typowych partnerów, z którymi nawiązuje kontakt każdy, kto pozycję tę zajmuje.

MENTALNOŚĆ ŚRODOWISKOWA: wspólnota lub podobieństwo koncepcji, ideologii, światopoglądów, jakie wyznają
ludzie zajmujący takie same pozycje społeczne.

MYŚLENIE GRUPOWE: nadmierna identyfikacja i bezkrytyczna lojalność wobec organizacji, utwierdzana we

wzajemnych interakcjach i wykluczająca dostrzeżenie i naprawienie błędów i wadliwości w jej funkcjonowaniu.

OLIGARCHIZACJA: opanowywanie kontroli nad organizacją przez niewielkie, często nieformalne grono, kierujące się
coraz bardziej własnymi, egoistycznymi interesami grupowymi czy frakcyjnymi.

ORGANIZAGA SPOŁECZNA: zintegrowany zbiór pozycji społecznych i sieć wiążących je stosunków społecznych,
realizujący wspólnie jakieś istotne społecznie funkcje.

POZYCJA CENTRALNA: taka pozycja społeczna, którą jednostka wskazuje sobie za najważniejszą i z którą się
najbardziej identyfikuje w obrębie konglomeratu pozycji, jakie równocześnie zajmuje w społeczeństwie.

POZYGA NACZELNA: taka, na którą dana kultura kładzie największy nacisk jako najważniejszą.

POZYCJA PERYMETRYCZNA: każda z pozycji wchodzących do kręgu społecznego, usytuowana na „perymetrze"

kontaktów i interakcji, jakie najczęściej nawiązuje każdy, kto zajmuje jakąś pozycję społeczną.

POZYCJA WIDOCZNA: pozycja zaktywizowana w danym kontekście społecznym, najważniejsza dla działań i interakcji
podejmowanych tam właśnie, wobec której reagują partnerzy czy obserwatorzy.

POZYCJE DYSKRYMINUJĄCE: takie, które utrudniają, albo nawet zamykają dalszy krok w sekwencji pozycji (karierze,
awansie).

POZYCJE PREDESTYNUJĄCE: takie pozycje, które zwiększają szansę zajęcia innej pozycji w sekwencji pozycji (karierze
zawodowej, awansie itp.).

POZYCJE UTAJONE: takie, które nie są realizowane przez jednostkę w danej chwili i stąd bezpośrednio niewidoczne
dla partnerów czy obserwatorów.

REIFIKACJA (UPRZEDMIOTOWIENIE): traktowanie podwładnych czy obywateli jak bezwolne, bierne przedmioty,
niezdolne do własnego wyboru i podjęcia decyzji (inaczej: odmowa ludziom ich podmiotowości).

SEKWENCJA POZYCJI: zbiór pozycji zajmowanych kolejno, typowo następujących po sobie (kariera zawodowa,
biografia).

SOLIDARNOŚĆ MECHANICZNA: poczucie wspólnoty oparte na podobieństwie ról, funkcji, sytuacji życiowej,
wykonywanego zawodu.

SOLIDARNOŚĆ ŚRODOWISKOWA: więź społeczna, poczucie tożsamości zbiorowej typu „my", pomiędzy ludźmi o
podobnej pozycji społecznej, zwłaszcza zawodowej.

SPOŁECZEŃSTWO ORGANIZACJI: jedno z określeń społeczeństwa nowoczesnego, wskazujące na wielką mnogość

organizacji, do których należy każdy członek społeczeństwa, od których jest on zależny i które go otaczają.

ŚRODOWISKO SPOŁECZNE: jednorodny zbiór takich samych lub przynajmniej istotnie podobnych pozycji i ról.

Grupy społeczne, zbiorowości, zbiory społeczne i kategorie społeczne

KATEGORIA SPOŁ., socjol. zbiór ludzi niezłączony żadną więzią społeczną, wyróżniony w danej zbiorowości na
podstawie posiadania przez nich cech ważnych dla życia społecznego (wiek, wykształcenie, zawód) lub ważnych dla
celów danego badania.
Zbiorowość społeczna (zbiorowość ludzka) w socjologii – zbiór osób, zajmujących w danym czasie, trwale lub nie,
daną przestrzeń, między którymi dochodzi do interakcji i pojawiać mogą się stosunki społeczne. W przypadku gdy w
danej zbiorowości społecznej wytwarza się struktura społeczna, a jej członkowie zaczynają wspólnie realizować jakieś
istotne dla wszystkich cele, wówczas zbiorowość taka może stawać się grupą społeczną.

Zbiór społeczny – agregat ludzi o podobnych charakterystykach posiadających jakąś cechę wspólną, wyróżnioną
przez obserwatora zewnętrznego, bez względu na to czy ludzie ci uświadamiają sobie posiadanie tej cechy (łysi,
osoby z problemami ruchu, blondyni).

GRUPA SPOŁECZNA: zbiór jednostek, w którym wspólnota pewnych istotnych społecznie cech wyraża się w
tożsamości zbiorowej i towarzyszą temu kontakty, interakcje i stosunki społeczne w jej obrębie częstsze i bardziej
intensywne niż z osobami z zewnątrz. Inaczej: zbiorowość ludzi, pomiędzy którymi występuje więź obiektywna,
subiektywna i behawioralna.

DIADA: grupa dwuosobowa, para.

GRUPY DOŻYWOTNIE: takie, z których wystąpienie jest niemożliwe lub bardzo utrudnione.

GRUPY EKSKLUZYWNE: inaczej zamknięte, czyli takie, do których przyjęcie obwarowane jest bardzo trudnymi,
rygorystycznymi warunkami.

GRUPY INKLUZYWNE: inaczej otwarte, czyli takie, które akceptują wszystkich chętnych do przystąpienia.

GRUPY ISTOTNE: takie, które jednostka selekcjonuje spośród wielości różnych grup, do których należy i do których
przywiązuje szczególne subiektywne znaczenie.

GRUPY JEDNOFUNKCYJNE: inaczej wyspecjalizowane, czyli takie, w których członkowie podejmują jeden tylko typ
działalności.

GRUPY ODNIESIENIA: zbiorowości, z którymi wiążą nas subiektywne, „wirtualne" relacje, mimo że do nich nie
należymy.

GRUPY ODNIESIENIA NORMATYWNEGO: takie, z których czerpiemy i przyjmujemy normy i wartości kształtujące
nasze działania.

GRUPY ODNIESIENIA PORÓWNAWCZEGO: takie, z którymi konfrontujemy nasze osiągnięcia, standard życia, zasób
władzy, poziom prestiżu itp.

GRUPY PIERWOTNE: niewielkie, nieformalne, spontaniczne, o bezpośrednich kontaktach i interakcjach (twarzą w

twarz) członków rozpoznających się nawzajem, podejmujących zróżnicowane działania, częściowo z pobudek
autotelicznych.

GRUPY TOTALITARNE: takie, które kontrolują i ingerują w całokształt życia swoich członków w dziedzinach nie
związanych bezpośrednio z członkostwem w grupie, a także w sferze prywatnej.

GRUPY WIELOFUNKCYJNE: takie, w których członkowie podejmują różnorodne formy działalności.

GRUPY WTÓRNE: takie, które liczą wielu członków, w większości wzajemnie anonimowych, pomiędzy którymi
zachodzą sformalizowane i pośrednie stosunki realizujące się w wysoce wyspecjalizowanych działaniach.

GRUPY ZADANIOWE: takie, które zostały celowo powołane do rozwiązania jakiegoś problemu lub zrealizowania
zadania praktycznego.

GRUPY ŻARŁOCZNE: takie, które wymagają od swoich członków maksymalnego zaangażowania, nieustannego
uczestnictwa, pełnego poświęcenia, niepodzielnej lojalności.

KAPITAŁ SPOŁECZNY: więzi zaufania, lojalności i solidarności, znajdujące wyraz w samoorganizowaniu się i
samorządności, głównie w ramach dobrowolnych stowarzyszeń.

KONTRSOCJALIZACJA: kultywowanie przeciwnych reguł i wzorów niż te uznawane przez grupy, od których chcemy się
dystansować, będące naszymi negatywnymi grupami odniesienia.
NEGATYWNE GRUPY ODNIESIENIA: takie, które budzą u nas repulsję i od których staramy się zdystansować poprzez
przyjmowanie przeciwnych wzorów i reguł postępowania.

POZYTYWNE GRUPY ODNIESIENIA: takie, z którymi się identyfikujemy, porównujemy i których standardy
normatywne staramy się naśladować, dążąc do uzyskania pełnego członkostwa.

PRÓŻNIA SOCJOGICZNA: pusta przestrzeń pomiędzy publiczną sferą polityki a prywatną sferą rodzinną, która
zazwyczaj wypełniana jest przez dobrowolne stowarzyszenia.

SOCJALIZACJA: proces kształtowania mentalności, postaw i działań ludzi przez społeczeństwo.

SOCJALIZACJA WYPRZEDZAJĄCA: naśladowanie reguł i wzorów, a zwłaszcza sposobu i stylu życia środowisk, do
których aspirujemy i w których chcielibyśmy zostać zaakceptowani.

TRIADA: grupa trójosobowa, trójkąt.

WSPÓLNOTY LOKALNE: zbiorowości zamieszkałe na wspólnym terenie, w ramach których ludzie na ogół znający się
nawzajem realizują większość swojej życiowej aktywności, obdarzając je silną identyfikacją i czyniąc uczestnictwo
elementem własnej, indywidualnej tożsamości.

ZADANIA ADDYTYWNE: takie, których szybkość i skuteczność realizacji zależy wprost od liczby uczestniczących osób.

ZADANIA KONIUNKTYWNE: takie, w których tempo i intensywność działań muszą być dostosowane do najsłabszych
uczestników grupy.

ZADANIA KOOPERACYJNE: takie, których realizacja wymaga podziału funkcji, współpracy i koordynacji działań
wyspecjalizowanych, co z reguły narzuca potrzebę kierownictwa lub przywództwa.

HETEROFILIA: przyjaźń zakorzeniona w dopełniających się różnicach: atrakcyjnej dla obu partnerów odmienności
upodobań, poglądów, sfer pracy zawodowej, kręgów towarzyskich.

HOMOFILIA: upodobanie do podobieństwa, nakazujące przyjaźnić się z tymi, którzy są do nas podobni wiekiem,
zawodem, miejscem zamieszkania, wyznaniem, poglądami, wartościami, światopoglądem.

KATEGORIA SOCJOLOGICZNA: zbiór ludzi podobnych pod względem istotnej społecznie cechy, która implikuje realne
podobieństwo sytuacji życiowej, interesów i szans.

KATEGORIA SPOŁECZNA: zbiór ludzi podobnych pod względem jakiejś istotnej społecznie cechy, którzy są świadomi
tego podobieństwa i swojej odrębności od innych.

KATEGORIA STATYSTYCZNA: zbiór jednostek podobnych pod względem jakiejś wybranej cechy i różniących się pod
tym względem od innych.

KONFLIKT PARTYCYPACJI: sytuacja, w której uczestnictwo w jednej z grup, do których jednostka należy, wymaga
zaniedbywania innych, albo gdy interesy czy wymogi lojalności wynikające z członkostwa są wzajemnie niezgodne, a
nawet sprzeczne.

KONFLIKT TOŻSAMOŚCI: rozdarcie osobowościowe wynikające z równoczesnej przynależności do grup, które mają
odmienne, a nawet sprzeczne cele i interesy, a równocześnie wymagają jednoznacznej identyfikacji, lojalności i
zaangażowania od swoich członków.

KRYSTALIZOWANIE SIĘ GRUPY: proces wyłaniania się coraz bardziej złożonej więzi społecznej, od populacji, przez
kategorię statystyczną, socjologiczną i społeczną, aż do grupy społecznej w pełnym sensie.

KULTURA CYNIZMU: rozpowszechniony syndrom nieufności i podejrzliwości, a także instrumentalne traktowanie

innych jako obiektów manipulacji.

LOJALNOŚĆ: zobowiązanie, aby nie nadużyć zaufania kogoś, kto obdarza mnie zaufaniem.

PODZIAŁ PRACY: pojawianie się coraz bardziej zróżnicowanych i wyspecjalizowanych funkcji (przede wszystkim
pozycji i ról zawodowych) realizowanych przez członków społeczeństwa.
SOLIDARNOŚĆ: życzliwość, gotowość do współpracy, poparcia i niesienia pomocy wobec osób, które obejmujemy
kategorią „my": członków naszej grupy czy kategorii społecznej.

STEREOTYP: jednostronny, upraszczający, wyidealizowany obraz własnej zbiorowości (autoste-reotyp) i równie

jednostronna, upraszczająca i negatywna wizji zbiorowości obcych (w skrajnym przypadku traktowanych jako
wrogie).

ŚWIADOMOŚĆ KLASOWA: poczucie wspólnoty interesów z członkami własnej klasy, definicja wrogów zagrażających
tym interesom i gotowość do walki o ich realizację.

TOŻSAMOŚĆ ZBIOROWA: poczucie wspólnoty i identyfikacja z członkami pewnej zbiorowości wyrażane subiektywnie
sformułowaniem „my", któremu towarzyszy świadomość odrębności od osób z zewnątrz, określanych jako „oni".

WIĘŹ BEHAWIORALNA: podobne lub wspólne działania podejmowane przez członków grupy.

WIĘŹ KOOPERACYJNA: poczucie wspólnoty oparte na wzajemnej niezbędności członków grupy do realizacji celów
indywidualnych i zbiorowych.

WIĘŹ MORALNA: szczególna relacja powinnościowa zakładająca zaufanie, lojalność i solidarność w stosunku do
innych objętych kategorią „my".

WIĘŹ OBIEKTYWNA: poczucie wspólnoty wynikające z podobieństwa sytuacji życiowej: miejsca zamieszkania,
zawodu, wieku itp.

WIĘŹ SUBIEKTYWNA: poczucie wspólnoty z członkami grupy, do której należymy.

WSPÓLNOTY WYOBRAŻONE: zbiorowości, w których więź społeczna ma jedynie charakter subiektywny, a brak więzi
obiektywnej i behawioralnej.

ZAUFANIE: oczekiwanie korzystnych dla mnie działań partnerów interakcji czy stosunków społecznych.

Socjologiczna definicja kultury

Spoglądanie na kulturę w sposób socjologiczny – dostrzeganie zróżnicowanych sposobów zycia

Zróżnicowanie przestrzenne (kontynenty,państwa,regiony,lokale,rodziny)

Kultura – historycznie wytworzony system wzorców życia, które skłonni są podzielać wszyscy uczestnicy danego
społeczeństwa CLYDE KLUCKHOHN

Kultura to wszystko co ludzie czynią, myślą i posiadają jako członkowie społeczeństwa ROBERT BIERSTEDT

PLURALIZM KULTUROWY: w sensie pierwszym, wielość i różnorodność kultur, zarówno następujących po sobie w
wymiarze historycznym, jak i koegzystujących współcześnie. W sensie drugim, stanowisko ideologiczne podkreślające
prawo różnych społeczności do odmiennych sposobów życia, a nawet lansujące tezę o pełnej równości wszystkich
kultur.

Kultura – system symboli, które dana populacja tworzy i wykorzystuje do organizowania się, ułatwia interakcje i do
kierowania zachowaniami JONATHAN TURNER

Systemy ; językowe – język / technologii / wartości / przekonań / norm

KULTURA NARODOWA – całość społecznego dorobku, czyli kultury danego narodu, stanowiący jeden z elementów
świadomości narodowej. Kultura narodowa dysponuje zespołem dzieł artystycznych, wiedzy, norm i zasad, których
znajomość uważa się za obowiązującą członków danej zbiorowości narodowej. Do najważniejszych części kultury
narodowej należą: język, religia i obyczaje.

KULTURA PONADNARODOWA: wzory działania, myślenia i wyposażenia materialnego wspólne dla społeczności
regionalnych, kontynentalnych czy nawet dla społeczeństwa globalnego (np. kultura europejska, kultura islamu)
KULTURA GRUPOWA to wartości, normy i przekonania będące wytycznymi dla grupy. Kultura grupy oparta na
trwałym wzorcu wspólnego rozumienia stwarzała spoiwo pozwalające jej trzymać się razem

KULTURA IDEALNA (czy inaczej - symboliczna): zbiór charakterystycznych dla danej społeczności przekonań,
poglądów, wierzeń, a także znaczeń wiązanych ze zjawiskami i przedmiotami, zakodowanych najpełniej w języku.

KULTURA MATERIALNA: zbiór charakterystycznych dla danej zbiorowości obiektów - narzędzi, urządzeń, domostw,
ubrań, pożywienia, środków komunikacji, zwierząt gospodarskich itp.

KULTURA NORMATYWNA: zbiór charakterystycznych dla danej społeczności reguł postępowania - norm i wartości

KONTRKULTURA: sposób życia świadomie i celowo przeciwstawiany dominującej w danym społeczeństwie kulturze.

Anarchistyczna - Anarchizm – doktryna polityczna i ruch społeczny, które cechują się niechęcią wobec władzy oraz
odrzuceniem własności prywatnej i wszelkich przymusowych form hierarchii.

Nihilistyczna – destrukcja - Nihilizm – różnorodnie rozumiany termin filozoficzny, którego kluczowym pojęciem jest
negacja. Nihilizm moralny neguje obowiązujące normy moralne, polityczny nihilizm neguje ustalone autorytety,
nihilizm egzystencjalny głosi brak celu, sensu, wartości.

SUBKULTURA: odrębności sposobu życia mniejszych zbiorowości mieszczących się w zasięgu uznanej przez ich
członków kultury szerszej, nadrzędnej. Inaczej „wariacje" wokół wspólnego trzonu kultury

normy i wartości, konformizm i dewiacja

System aksjologiczny – aksjonormatywny SYSTEM AKSJO-NORMATYWNY: powiązany zespół reguł - norm i wartości
dotyczących wszelkich przejawów życia społecznego, charakterystyczny dla danej kultury – reguluje nasze
zachowanie w obrębie społeczeństwa

Wzory określonych zachowań – NORMY SPOŁECZNE  wartości (dobro wspólne – rodzina – przyjaźń – regulują życie
społeczne

IMPERATYWY KULTUROWE: kategoryczne żądania pewnego sposobu postępowania lub realizacji pewnego celu,
szeroko uznawane w danej społeczności. – zasady powinności – kultuowe żądania określonego zachowania w
społeczeństwie MUSISZ – np. ratowanie komuś życia

NAKAZY – POWINNO SIĘ – żądania określonego zachowania ZAKAZY – NIE RÓB

RELATYWIZACJA PERSONALNA REGUŁY: określenie, kogo reguła dotyczy, przez wskazanie pozycji (ról) osób jej
podlegających. OSOBOWA – norma społ określona – do kogo należy dane zachowanie dostosować - norma
społeczna jest ograniczona do określonej osoby/grupy

RELATYWIZACJA SYTUACYJNA REGUŁY: określenie, często sformułowane implicite, w jakich sytuacjach reguła
obowiązuje, a jakie wyłączają jej stosowalność.

RELATYWIZM KULTUROWY - w różnych kulturach za inne rzeczy karają a za inne nagradzają, nie ma obiektywnych
praw – wszystko co robimy jest subiektywne

Absolutyzm – wszyscy podlegają tym samym zasadom i wartościom kulturowym

NORMY KULTUROWE: takie reguły, których przedmiotem są właściwe, oczekiwane, obarczone powinnością sposoby
czy metody działania, a więc środki stosowane dla osiągnięcia celu.

WARTOŚCI KULTUROWE: takie reguły, których przedmiotem są pożądane, godne, słuszne cele działań

KONFORMIZM: sytuacja, gdy ludzie postępują zgodnie z regułami, które ich dotyczą (to znaczy odnoszą się do ich
pozycji społecznej, do sytuacji w jakiej działają i nie są wyłączone przez jakieś okoliczności szczególne).

DEWIACJA: postępowanie niezgodne z odnoszącymi się do danej jednostki i do sytuacji, w której działa, regułami
społecznymi (normami i wartościami).

DEWIACJA PIERWOTNA: czyn dewiacyjny popełniony po raz pierwszy, uruchamiający sekwencję kontroli społecznej i
wymierzania sankcji.
DEWIACJA W SENSIE FUNKCJONALNYM: czyn wywołujący negatywne reakcje społeczne w postaci sankcji różnego
rodzaju.

DEWIACJA W SENSIE NORMATYWNYM: sprzeczność działania z regułą stosowalną wobec tego typu sprawcy i tego
typu czynu.

DEWIACJA WTÓRNA: recydywa, czyli wejście na drogę „kariery dewiacyjnej" w wyniku odrzucenia przez
społeczeństwo, „stygmatyzacji".

IMPERATYWY KULTUROWE: kategoryczne żądania pewnego sposobu postępowania lub realizacji pewnego celu,
szeroko uznawane w danej społeczności.

ROLA SPOŁECZNA: zbiór norm i wartości związanych z określoną pozycją społeczną, przepisany dla tej pozycji i
wymagany od każdego, kto pozycję tę zajmuje.

ZWYCZAJ MORALNOŚĆ PRAWO  utrzymanie ładu i porządku

DEZINTEGRACJA – niespójność – anomia społeczna – braz wiezi spol, nasilone akty samobójcze, zmiana zamieszkania
-> DEZORIENTACJA – wprowadza nieporządek

ANOMIA: stan chaosu wśród norm i wartości, zanik jednoznacznych drogowskazów postępowania.

INNOWACJA: akceptacja celów dyktowanych przez rozpowszechnione wartości, ale szukanie dla ich realizacji nowych
sposobów, różnych od normatywnie przepisanych. Jest to cząstkowe zastosowanie się do wskazanej w kulturze
procedury: tylko do zawartych w niej wartości, a odrzucenie norm.

BUNT: odrzucenie obowiązujących procedur, z całym bagażem norm i wartości, ale zarazem zaproponowanie
procedur alternatywnych: nowych sposobów życia realizujących nowe normy i nowe wartości.

RYTUALIZM: kurczowe trzymanie się pewnych tradycyjnych sposobów postępowania, a więc gorliwe przestrzeganie
norm, przy zupełnym abstrahowaniu od celów, które miały być w ten sposób realizowane, czyli z ignorowaniem
odpowiednich wartości.

OPORTUNIZM: przestrzeganie reguły mimo jej nieuznawania i przekonania o jej niesłuszności.

NEGATYWIZM (inaczej - kontraformizm): bezrefleksyjny stosunek do reguły, abstrahujący od jej treści, a odrzucający
ją tylko z uwagi na źródło, z którego reguła pochodzi – podporządkowanie się

Świadomość społeczna

IDEOLOGIE: zbiory lub systemy idei, które dostarczają uzasadnienia, legitymizacji, wsparcia, jakimś partykularnym
interesom grupowym lub utwierdzają grupową tożsamość.

JĘZYK: system powiązanych ze sobą symboli uznawanych w danej społeczności (inaczej: których znaczenie jest dla
członków tej społeczności takie samo).

STEREOTYP: uproszczony, jednostronny, skrajnie wyjaskrawiony obraz pewnej zbiorowości, traktujący wszystkich jej
członków w sposób niezróżnicowany, niezależnie od ich przymiotów indywidualnych.

PRZESĄD: negatywny stereotyp mocno zabarwiony emocjonalnie.

SZOWINIZM GRUPOWY: przeświadczenie o wyjątkowych zaletach własnej zbiorowości, któremu towarzyszy zaniżona
ocena innych.

ŚWIADOMOŚĆ SPOŁECZNA: zbiór szeroko rozpowszechnionych i akceptowanych w danej zbiorowości poglądów, idei
i przekonań, które stają się wzorcami czy schematami myślenia wpajanymi jej członkom i egzekwowanymi przez
społeczny nacisk

Socjalizacja społeczna, nierówności społeczne

NIERÓWNOŚĆ SPOŁECZNA: wynikająca z przynależności do różnych grup, albo z zajmowania różnych pozycji
społecznych, a nie z racji jakichkolwiek cech cielesnych czy psychicznych, nierówność dostępu (lub szans dostępu) do
społecznie cenionych dóbr.
SOCJALIZACJA - proces (oraz rezultat tego procesu) nabywania przez jednostkę systemu wartości, norm oraz wzorów
zachowań (w wyniku oddziaływań otoczenia społecznego), obowiązujących w danej zbiorowości. Socjalizacja trwa
przez całe życie człowieka, lecz w największym nasileniu występuje, gdy dziecko rozpoczyna życie w społeczeństwie.
Największą rolę na tym etapie odgrywają jego rodzice, później także wychowawcy i rówieśnicy oraz instytucje (takie
jak szkoła czy Kościół). Na drodze socjalizacji człowiek uczy się podstaw interakcji społecznych, poznaje społeczne
normy postępowania, wartości, nabywa umiejętność posługiwania się przedmiotami i kształtuje swoją osobowość.

Jakie elementy całościowe wyróżniamy

Czym są klasy społeczne

KLASA SPOŁECZNA: wielki segment społeczeństwa obejmujący osoby o podobnej sytuacji własnościowej (zwłaszcza
w zakresie posiadania środków produkcyjnych, czyli kapitału ekonomicznego).

KLASA DLA SIEBIE: klasa społeczna w końcowym momencie krystalizacji, gdy obok wspólnoty interesów
ekonomicznych dysponuje rozwiniętą świadomością klasową i formami organizacyjnymi pozwalającymi na
prowadzenie walki klasowej.

KLASA ŚREDNIA: szeroka zbiorowość ludzi zatrudnionych w bardzo różnych wymagających kwalifikacji i wykształcenia
zawodach, a także prowadzących własne niewielkie firmy czy przedsiębiorstwa i z tego tytułu posiadających godziwy,
choć nie elitarny, standard materialny.

KLASA W SOBIE: klasa społeczna w początkowym momencie krystalizacji, gdy duży segment społeczeństwa posiada
obiektywnie wspólne interesy ekonomiczne, nie jest jednak tego świadomy.

BIEGUNOWY MODEL KLAS SPOŁECZNYCH: upraszczający obraz społeczeństwa, w którym wyróżnia się tylko dwie
radykalnie przeciwstawne klasy - panującą i podporządkowaną -pomijając wszelkie ugrupowania pośrednie.

Warstwy społeczne

WARSTWY SPOŁECZNE: kategorie i grupy społeczne powiązane realną więzią subiektywną i obiektywną, różniące się
między sobą zbiorowymi szansami osiągania społecznie cenionych dóbr - bogactwa, władzy, prestiżu, edukacji itp.
oraz wynikającym z tego poziomem i stylem życia, typową ideologią i obyczajami.

WARSTWY STATYSTYCZNE: liczebnie określone populacje zajmujące określone szczeble w hierarchiach

stratyfikacyjnych.

Kasty społeczne

KASTA: warstwa społeczna zamknięta, ograniczona do wyraźnie ustalonego grona, do którego wejść można tylko
przez urodzenie i nie można wyjść aż do śmierci.

Trauma kulturowa

DYSKURS TRAUMY: zwrócenie uwagi na destabilizujące, dezorganizujące i dezorientujące konsekwencje zmian

społecznych niezależnie od ich treści, a więc także zmian skądinąd postępowych.

TRAUMA KULTUROWA: wstrząs spowodowany zmianą społeczną, który dotyka domeny kultury, a w konsekwencji
tożsamości zbiorowej i jednostkowej.

TRAUMY ZBIOROWE: doznawane i przeżywane wspólnie przez społeczność i dzięki temu stające się przedmiotem
debat publicznych czy ekspresji artystycznej, a nawet prowadzące do epizodów zachowania zbiorowego czy
mobilizacji ruchów społecznych

PANIKI MORALNE: gorące, masowe dyskusje, spory, a także wybuchy zachowań zbiorowych czy nawet organizowanie
się ruchów społecznych jako reakcji na bulwersujące opinię publiczną zdarzenie, zazwyczaj jednostkowe i wyjątkowe

Osobowość nowoczesna

CZŁOWIEK NOWOCZESNY: syndrom osobowościowy uważany za wytwór warunków spotecznych, jakie stwarza
społeczeństwo nowoczesne, a równocześnie za niezbędny czynnik dobrego funkcjonowania takiego społeczeństwa
OSOBOWOŚĆ BIUROKRATYCZNA: syndrom osobowościowy wytwarzający się pod wpływem zdepersonalizowanej,
sformalizowanej, zrytualizowanej, nadmiernie spoistej wewnętrznie organizacji biurokratycznej.

REFLEKSYJNOŚĆ: zdolność społeczeństwa do krytycznego myślenia o samym sobie, dostrzegania zjawisk

negatywnych, patologicznych, definiowania przyszłych zagrożeń i podejmowania na podstawie takiej diagnozy
prewencyjnych środków zaradczych powstrzymujących lub odwracających niekorzystne trendy

Osobowość nowoczesna Będąc ‐ jak wszystko w społeczeństwie ‐ wytworem działających ludzi, nowoczesność, gdy
staje się dominująca, mocno ukształtowana i zakorzeniona, wywiera na nich zwrotny wpływ. Najmocniejszym
przejawem tego wpływu jest kształtowanie osobowości, wytwarzanie się swoistego typu człowieka nowoczesnego.

Globalizacja

GLOBALIZACJA: proces zagęszczania i intensyfikowania się powiązań i zależności ekonomicznych, finansowych,

politycznych, militarnych, kulturowych, ideologicznych między społecznościami ludzkimi, co prowadzi do
uniformizacji świata w tych wszystkich zakresach, i odzwierciedla się w pojawieniu się więzi społecznych, solidarności
i tożsamości w skali ponadlokalnej i ponadnarodowej.