Politechnika Lubelska

Janusz J. Szuster

Rachunek różniczkowy I
(konspekt wykładu)

Lublin 2021–2022
.
 3

„Język i metody matematyki

są uniwersalnym kluczem do wielu zamków od drzwi,
za którymi leżą tajemnice i zagadki przyrody.”
Marian Smoluchowski

Wstęp
Zanim przystąpimy do rozważań na tematy związane z treścią wykładu z Analizy mate-
matycznej, zatrzymajmy się chwilę nad celem i istotą tego przedmiotu. Wiemy z doświadczenia
szkolnego, że niektóre zagadnienia matematyczne wykładane w kursie matematyki szkoły średniej
kwalifikowano jako zagadnienia algebraiczne, inne jako geometryczne, a jeszcze inne nieśmiało
nazywano analitycznymi. Jednym z najistotniejszych problemów jest rozróżnienie między pro-
blematyką właściwą dla algebry od problemów analitycznych, wszak i w jednych, i w drugich
zajmujemy się niekiedy dość podobnymi obliczeniami. Otóż podstawą analizy matematycznej
jest pojęcie odległości w zbiorze liczb rzeczywistych, pojęcie dzięki któremu możliwe jest sfor-
mułowanie definicji granicy ciągu i dalej, granicy funkcji, ciągłości funkcji i pochodnej funkcji.
W gruncie rzeczy, to pojęcie granicy jest jądrem wszelkich rozważań. Rozważań, które niekiedy
swoim charakterem i poziomem komplikacji wydają się już nie związanymi z pojęciem granicy.
Adresatami wykładu są studenci kierunku prowadzonego na uczelni technicznej. We współcze-
snym świecie wartość matematyka oceniana jest poprzez jego zdolność do modelowania procesów
ważnych dla techniki i technologii, finansów i ubezpieczeń, biologii i informatyki. Z tego powodu
w wykładzie zwracana jest uwaga na rozumienie pojęć i sprawne operowanie ich własnościami,
wraz z umiejętnością przeprowadzania rozumowań. W modelowaniu matematycznym narzędzia
Analizy matematycznej są jeśli nie najważniejszym, to jednym z najważniejszych filarów. Dlatego
będziemy w wykładzie zwracać uwagę na wiadomości z podstaw matematyki. Ich ogólny charak-
ter ma bowiem znaczenie tak w matematyce jak i we wszystkich tych sferach życia, w których
matematyka jest stosowana. Będziemy posługiwać się terminologią wywodzącą się z logiki mate-
matycznej oraz z teorii mnogości, ponieważ język ten gwarantuje precyję wyrażania myśli oraz
opisu i własności zjawisk. Wszędzie tam, gdzie to jest możliwe będziemy odwoływać się do inter-
pretacji geometrycznych i fizycznych pojęć, ponieważ z jednej strony daje to głębsze zrozumienie
idei, a z drugiej pozwala dostrzec uniwersalność języka matematyki w naukach stosowanych.
Weryfikacja wiedzy następuje poprzez umiejętność rozwiązywania problemów praktycznych, w
tym niestandardowych problemów praktycznych. Żeby móc takim wyzwaniom sprostać niebędna
jest biegłość zarówno w rozumieniu teorii i umiejętności prowadzenia rozumowań teoretycznych
jak i biegłość w rozwiązywaniu problemów rachunkowych. Z tego powodu z każdym tematem
wykładu związane są zadania, których celem jest refleksja nad omawianą teorią i właściwymi dla
niej problemami.
Autor
.
1. WPROWADZENIE DO ANALIZY 5

1. Wprowadzenie do analizy
1.1. Odległość w zbiorze
Rozpatrzmy dowolny, ale ustalony niepusty zbiór, dla wygody oznaczmy go przez X. Natura
elementów tego zbioru nie ma dla nas znaczenia.

Funkcję d : X × X → [0; +∞) spełniającą warunki:

(i) dla każdego x ∈ X i każdego y ∈ X, jeśli d(x; y) = 0, to x = y (warunek tożsamości)

(ii) dla każdego x ∈ X i każdego y ∈ X jest: d(x; y) = d(y; x) (warunek symetrii)

(iii) dla każdych x ∈ X, y ∈ X, z ∈ X jest: d(x; z) ¬ d(x; y) + d(y; z) (warunek trójkąta)

nazywamy metryką lub odległością w X. Natomiast parę uporządkowaną hX; di nazywamy prze-
strzenią metryczną.
Przyjmujemy umowę, że jeśli hX; di jest przestrzenią metryczną, to zbiór X nazywać będziemy
nośnikiem tej przestrzeni, a elementy zbioru X – punktami przestrzeni metrycznej hX; di.

Niech X = R2 i niech dane będą dwie funkcje de oraz dt obie określone na zbiorze X × X i o
wartościach w [0; +∞), zadane równościami
q
de (hx1 ; y1 i; hx2 ; y2 i) = (x2 − x1 )2 + (y2 − y1 )2

dt (hx1 ; y1 i; hx2 ; y2 i) = |x2 − x1 | + |y2 − y1 |.

Obie one spełniają warunki (i)-(iii), co oznacza, że są metrykami. Mamy zatem dwie przestrze-
nie metryczne hR2 , de i oraz hR2 ; dt i nazywane odpowiednio euklidesową przestrzenią metryczną
i taksówkową przestrzenią metryczną na R2 .
Ponieważ, jak wiemy, dwie pary uprządkowane uznajemy za równe wtedy i tylko wtedy gdy
mają identyczne poprzedniki oraz identyczne następniki, to jeśli w tym samym zbiorze X będącym
nośnikiem przestrzeni metrycznej określimy różne funkcje spełniające warunki metryki np. d1 i
d2 , to otrzymamy dwie różne przestrzenie metryczne hX; d1 i oraz hX; d2 i.

Przykład 1.1. W zbiorze liczb rzeczywistych R możemy przyjąć jako metrykę funkcję d : R ×
R → [0; +∞) określoną równością:
d(x; y) = |x − y|.
Warunek tożsamości jest spełniony dla metryki d, bo jeśli przyjmiemy x = y, to otrzymujemy
natychmiast |x − x| = |0| = 0. Jeśli natomiast przyjmiemy |x − y| = 0, to na podstawie definicji
wartości bezwzględnej z liczby rzeczywistej albo x − y = 0, albo też −x + y = 0. Każda z tych
równości implikuje, że x = y.

Warunek symetrii jest spełniony, bo uzasadnia go następujące rozumowanie:

d(x; y) = |x − y| = |(−1)(y − x)| = |(−1)||y − x| = |y − x| = d(y; x).

Zajmijmy się teraz aksjomatem trójkąta. Pamiętając, że dla wszystkich liczb rzeczywistych
a, b jest spełniona nierówność |a + b| ¬ |a| + |b|, mamy dla dowolnych x, y, z ∈ R:

d(x, z) = |x − z| = |x − y + y − z| ¬ |x − y| + |y − z| = d(x, y) + d(y, z),

1. WPROWADZENIE DO ANALIZY 6

co oznacza, że i ten warunek jest spełniony. Zatem para hR, | |i jest przestrzenią metryczną.
Metrykę d(x; y) = |x − y| nazywamy zwyczajowo metryką naturalną w R. 

Przykład 1.2. Pokażemy, że hN+ , di, gdzie N+ = N \ {0} oraz d : N+ × N+ → [0; +∞), przy
czym:
|n − m|
d(n, m) =
mn
jest przestrzenią metryczną.

Dla dokazania tego sprawdzamy kolejno aksjomaty metryki. Warunki tożsamości i symetrii
są oczywiście spełnione. Zajmijmy się warunkiem trójkąta. Niech zatem k, m, n ∈ N+ . Mamy:
|m − k| |n − m|
d(m, k) + d(n, m) = + =
mk nm
n|m − k| + k|n − m| |nm − nk| + |kn − km|
= = ­
kmn kmn
|nm − nk + kn − km| |nm − km|
­ = =
kmn kmn
|n − k|
= = d(n, k),
nk
Pokazaliśmy, że d spełnia aksjomaty odległości na N+ , zatem hN+ , di jest przestrzenią metryczną.


Przykład 1.3. Zajmiemy się teraz dość ciekawym przykładem przestrzeni metrycznej. Niech
mianowicie X będzie dowolnym niepustym zbiorem, zaś dd : X × X → [0; +∞) metryką określoną
warunkiem (
0, gdy x = y,
dd (x; y) =
1, gdy x 6= y,
Metrykę taką nazywamy metryką dyskretną na X, a parę hX; dd i przestrzenią dystkretną. Spraw-
dzenie warunków tożsamości, symetrii i trójkata dla metryki dd pozostawiamy czytelnikowi jako
nietrudne ćwiczenie. 

Jeśli Y ⊆ X jest dowolnie ustalonym podzbiorem nośnika przestrzeni metrycznej hX; di oraz
jeśli funkcja d : X2 → [0 + ∞) zostanie zawężona do zbioru Y2 , a zawężenie to oznaczymy przez
d|Y×Y , to para hY; d|Y×Y i jest również przestrzenią metryczną (sprawdzenie tego faktu pozostawia-
my jako łatwe ćwiczenie). Przestrzeń metryczną hY; d|Y×Y i nazywamy podprzestrzenią przestrzeni
metrycznej hX; di.

W dowolnej przestrzeni metrycznej hX, di, dla ustalonego punktu x0 oraz dodatniej liczby
rzeczywistej r przez kulę otwartą o środku w punkcie x0 i promieniu r rozumiemy zbiór

B(x0 , r) = {x ∈ X : d(x, x0 ) < r},

a więc zbiór tych punktów przestrzeni X, których odległość od punktu x0 (w sensie obowiązującej
metryki) – środka kuli – jest mniejsza niż r. Natomiast zbiór tych punktów x ∈ X, dla których
odległość od punktu x0 jest nie większa niż r, rozumiemy zbiór

B(x0 , r) = {x ∈ X : d(x, x0 ) ¬ r},

1. WPROWADZENIE DO ANALIZY 7

i nazywamy kulą domkniętą o środku x0 i promieniu r.

W przypadku, gdy przestrzenią metryczną jest przestrzeń hR, | |i, kulą otwartą o środku
w punkcie x0 i promieniu r będzie zbiór tych x ∈ R, że |x − x0 | < r. Tak więc

{x ∈ R : |x − x0 | < r} = {x ∈ R : x ∈ (x0 − r; x0 + r)}.

W przestrzeni hR, | |i każdą kulę otwartą o środku x0 będziemy nazywać otoczeniem kulistym
punktu x0 , lub inaczej przedziałem otwartym o środku w x0 .
Rozpatrzmy dowolny podzbiór A zbioru R. Punkt x0 ∈ R nazywamy punktem skupienia
zbioru A wtedy i tylko wtedy, gdy dla każdego r > 0 zachodzi warunek

[B(x0 , r) \ {x0 }] ∩ A 6= ∅.

Oznacza to, że w każdym otoczeniu punktu x0 oprócz niego samego znajduje się jeszcze przynaj-
mniej jeden punkt zbioru A.
Zbiór punktów skupienia zbioru nazywamy pochodną zbioru i oznaczamy przez Ad . Jeśli punkt
zbioru A nie jest punktem skupienia tego zbioru, to nazywamy go punktem izolowanym zbioru.
Z przedstawionej definicji wynika, że pochodna zbioru może być szersza od zbioru wyjściowego
tj. A ⊂ Ad , ale nie musi.
Rozpatrzmy dla przykładu zbiór A = (0; 1]. Łatwo zauważamy, że dla każdego x0 ∈ A oraz
dla każdego r > 0 zachodzi warunek

A ∩ S(x0 , r) 6= ∅,

gdzie S(x0 , r) oznacza sąsiedztwo punktu x0 o promieniu r tj. zbiór B(x0 , r) \ {x0 }. Tak więc
wszystkie punkty zbioru A są jego punktami skupienia. Widzimy również, że dla wszystkich r > 0
zachodzi warunek S(0, r) ∩ A 6= ∅, co oznacza, że 0 jest także punktem skupienia zbioru A. Mamy
więc, że A ⊂ Ad i A 6= Ad , bo zbiorem punktów skupienia A jest Ad = [0; 1].
Poszerzmy teraz zbiór A poprzez dołączenie liczby 2 i przyjmijmy B = (0; 1] ∪ {2}. Punkt 2
jest punktem izolowanym zbioru B, bo na przykład dla r = 21 mamy, że S(2, 12 )∩B = ∅. Pochodną
zbioru B podobnie jak w przypadku zbioru A jest Bd = [0; 1]. Widać więc, że B 6⊂ Bd .
Gdybyśmy natomiast przyjęli, że C = [0; 1] ∪ {2}, to byłoby nadal Cd = [0; 1], ale wtedy
mielibyśmy Cd ⊂ C.

Weźmy, dla odmiany, pod uwagę zbiór liczb naturalnych N jako szczególny podzbiór zbioru R.
Dla każdej liczby naturalnej n0 (różnej od +∞) mamy że S(n0 , 21 ) ∩ N = ∅, zatem każda z
tych liczb jest punktem izolowanym zbioru. Jedynym punktem skupienia zbioru N jest więc
“punkt niewłaściwy” tzn. +∞, bo w każdym jego otoczeniu znajduje się nieskończenie wiele
liczb naturalnych.

1.2. Pojęcia metryczne

Przez pojęcia metryczne rozumiemy te, których definicja jest zależna od pojęcia odległości.
Przedstawimy obecnie wybrane definicje pojęć metrycznych, zakładając na wstępie, że wybrali-
śmy już przestrzeń metryczną i, że jest nią hX; di. Zatem:
1. WPROWADZENIE DO ANALIZY 8

(i) dla ustalonych i różnych punktów a, b ∈ X przez odcinek ab ⊂ X rozumiemy zbiór

ab = {x ∈ X : d(a; x) + d(x; b) = d(a; b)},

mówimy też czasem, że jest to odcinek łączący punkty a i b w przestrzeni hX; di. Niekiedy,
odcinek o końcach a i b oznaczamy też jako [a; b];

(ii) dla ustalonych i różnych punktów a, b ∈ X mówimy, że punkt x ∈ X leży między a i b wtedy
i tylko wtedy, gdy x ∈ ab;

(iii) dla ustalonych i różnych punktów a, b ∈ X punkt s ∈ X nazywamy środkiem odcinka ab ⊂ X

wtedy i tylko wtedy, gdy
1
d(a; s) = d(s; b) = d(a; b).
2

1.3. Zbiory otwarte i topologia przestrzeni metrycznej

Niech hX; di będzie dowolną przestrzenią metryczną, natomiast A dowolnym, ale ustalonym
jej podzbiorem.

Przez punkt wewnętrzny zbioru A, w przestrzeni metrycznej hX; di, rozumiemy każdy taki
punkt a ∈ A, że istnieje kula otwarta B(a; r) o dodatnim promieniu r, że B(a; r) ⊆ A. Zbiór
wszystkich punktów wewnętrznych zbioru A nazywamy wnętrzem zbioru A w przestrzeni me-
trycznej hX; di i oznaczamy go przez InthX;di A. Innymi słowy
df
InthX;di A = {a ∈ A : istnieje r > 0, że B(a; r) ⊆ A} .

Bezpośrednio z tej definicji dostajemy następujący wynik.

Wniosek 1.1. Dla dowolnej przestrzeni metrycznej hX; di oraz jej dowolnego podzbioru A
zachodzi warunek:
InthX;di A ⊆ A.
y

Warto w tym miejscu dodać, że tak jak to wynika z samej definicji wnętrza zbioru, jest
to pojęcie kontekstowe, czyli uzależnione od przestrzeni metrycznej, w której „zanurzony” jest
zbiór A. Tak jak już wspominaliśmy, na tym samym nośniku można określić wiele przestrzeni
metrycznych, to jednak oznacza, że w zależności od metryki użytej do skonstruowania takiej
przestrzeni, wnętrze ustalonego zbioru może wyglądać różnie.
Dla przykładu, niech nośnikiem przestrzeni metrycznych będzie zbiór liczb rzeczywistych R,
a wybranym zbiorem zbiór A = {a}, gdzie a ∈ R jest dowolnie ustalone. Rozpatrzmy dwie
przestrzenie metryczne hR; | |i – czyli standardową przestrzeń metryczną na R oraz przestrzeń
dyskretną hR; md i. W przypadku przestrzeni hR; | |i nie istnieje kula otwarta o środku w a i
dodatnim promieniu, zawarta w A = {a}, w przypadku zaś przestrzeni dyskretnej jest wystarczy
przyjąć, że promień r kuli otwartej o środku w a wynosi r = 21 i mamy, że kula taka zawiera się
w A. Tak więc
∅ = InthR;| |i A 6= InthR;md i A = A = {a}.
y
1. WPROWADZENIE DO ANALIZY 9

Zwykle, kiedy nie ma wątpliwości co do przestrzeni metrycznej, w której poszukujemy wnętrza

zbioru A, dolny indeks odwołujący się do przestrzeni pomijamy i zamiast pisać InthX;di A, piszemy
Int A.
Zbiór A ⊆ X nazywamy zbiorem otwartym w przestrzeni hX; di wtedy i tylko wtedy, gdy
składa się on jedynie z jego punktów wewnętrznych. Możemy wyrazić to równością: A = Int A
lub w postaci warunku:

zbiór A ⊆ X jest otwarty w hX, di wtt, gdy ∀a∈A ∃r>0 B(a; r) ⊂ A

lub równoważnie, ale przydatnie, jako:

zbiór A ⊆ X jest otwarty w hX, di wtt, gdy ∀a (a ∈ A) ⇒ ∃r>0 B(a; r) ⊂ A (♥)

Niekiedy zachodzi potrzeba użycia pojęcia uogólnionego otoczenia punktu x0 w interesującej

nas przestrzeni metrycznej hX; di. Wtedy przez takie otocznie rozumiemy każdy zbiór otwarty
tej przestrzeni, zawierający punkt x0 , niekoniecznie będący kulą otwartą.

Twierdzenie 1.1. W każdej przestrzeni metrycznej kula otwarta jest zbiorem otwartym.

Dowód. Rozpatrzmy kulę otwartą B(a, r) w przestrzeni hX; di. Weźmy ponadto dowolny punkt
x ∈ X. Jeśli jest tak, że x ∈ B(a; r), to musi być d(a; x) < r. Wynika stąd, że liczba r∗ = r−d(a; x)
jest dodatnia. Teraz wystarczy pokazać, że B(x, r∗ ) ⊂ B(a; r). Przypuśćmy więc, że y ∈ B(x; r∗ ).
Wówczas d(y; x) < r∗ = r − d(a; x), a zatem mamy: d(y; x) + d(x; a) < r. Z drugiej jednak strony
mamy d(y; x) + d(x; a) ­ d(y; a). Zestawiając ostatnie dwa wyniki dostajemy, że d(a; y) < r, co
świadczy o tym, że y ∈ B(a; r). y

Twierdzenie 1.1.2. Dla dowolnej przestrzeni hX; di zachodzą własności:

(i) zbiory ∅ oraz X są zbiorami otwartymi w tej przestrzeni.

(ii) suma dowolnej rodziny zbiorów otwartych w hX; di jest zbiorem otwartym w hX; di;

(iii) iloczyn dowolnej skończonej rodziny zbiorów otwartych w hX; di jest zbiorem otwartym w
hX; di.

Dowód. Ad (i) Fakt, że nośnik przestrzeni metrycznej X jest zbiorem otwartym jest oczywiste.
W przypadku zbioru pustego ∅ rzecz jest także oczywista, bo definicyjna implikacja (♥) jest
implikacją „pusto spełnioną”, bo poprzednik jest zadaniem fałszywy.
Ad (ii) Rozważmy dowolną rodzinę podzbiorów A przestrzeni metrycznej hX; di oraz niech
[
a ∈ A. Bezpośrednio z definicji sumy rodziny zbiorów wynika, że istnieje A ∈ A o tej
A∈A
własności, że a ∈ A. Jednak z założenia A, jako element rodziny A, jest zbiorem otwartym w
przestrzeni hX; di. Dla takiego zbioru, wprost z definicji – dla każdego
[
jego elementu – istnieje
kula otwarta B(a; r) ⊂ A. W konsekwencji musi być, że B(a; r) ⊂ A.
A∈A
Ad (iii) Weźmy teraz dowolną skończoną rodzinę podzbiorów otwartych przestrzeni hX; di,
n
\
niech to będzie A = {A1 , A2 , . . . , An }. Wtedy dla każdego a ∈ Ai istnieje kula otwarta
i=1
1. WPROWADZENIE DO ANALIZY 10

B(a; ri ) ⊂ Ai dla i ∈ {1, 2, . . . , n}. Przyjmijmy teraz, że r = min{r1 , r2 , . . . , rn }. Wtedy kula

n
\
otwarta B(a; r) jest zawarta w B(a; ri ), dla wszystkich i ∈ {1, 2, . . . , n}. Zatem B(a; r) ⊂ Ai ,
i=1
n
\
co oznacza, że zbiór Ai jest zbiorem otwartym w przestrzeni metrycznej hX; di. y
i=1

Dla ilustracji przedstawionych faktów rozpatrzmy następujące dwa przypadki rodzin zbiorów.
A. Niech A = {An }n∈N będzie rodziną zbiorów (przedziałów) postaci:

1 1
 
An = − ; .
n n
Zatem mamy:
1 1 1 1
   
A1 = (−1; 1) , A2 = − ; , A3 = − ; , itd. . . .
2 2 3 3
Wtedy mamy, że
∞
\
B= = {0}.
n=1

Zbiór jednolelemntowy {0} jest zbiorem domkniętym, bo jedyny ciąg nieskończony (xn ) złożony
z elementów tego zbioru to ciąg złożony z samych zer tzn. xn = 0, dla n ∈ N, jest zbieżny do 0.
B. Tym razem B = {Bn }n∈N niech będzie rodziną zbiorów otwartych postaci

1 1
 
Bn = −2 + ; 2 − .
n n
Wtedy byłoby
1 1 2 2 3 3
     
B1 = (−1, 1), B2 = −1 , 1 , B3 = −1 , 1 , B4 = −1 , 1 , itd. . . .
2 2 3 3 4 4
Mamy wówczas
∞
\
Bn = (−1, 1).
n=1

Otrzymaliśmy tym razem, że część wspólna zbiorów otwartych jest zbiorem otwartym. 

Jeśli hX; di jest dowolnie ustaloną przestrzenią metryczną, to rodzinę wszystkich zbiorów
otwartych w hX; di nazywamy topologią przestrzeni hX; di lub też topologią indukowaną w zbiorze
X przez metrykę d. Topologie przestrzeni hX; di oznaczamy symbolem Td . Przez zapis U ∈ Td , to
rozumiemy, że U jest zbiorem otwartym w przestrzeni hX; di.
2. LICZBY RZECZYWISTE 11

2. Liczby rzeczywiste
Istnieje wiele sposobów wprowadzania liczb rzeczywistych. Wymieńmy wśród nich najczęściej
występujące. W teorii mnogości, dla wprowadzenia liczb rzeczywistych wychodzimy od wpro-
wadzenia na wstępie liczb naturalnych. Następnie wykorzystując zasadę abstrakcji, przy użyciu
zbioru par liczb naturalnych definiujemy zbiór liczb całkowitych. Z kolei stosując ponownie za-
sadę abstrakcji i używając zbioru par liczb całkowitych dochodzimy do zbioru liczb wymiernych.
I stąd już tylko krok do liczb rzeczywistych, bo otrzymamy je albo poprzez metodę przekrojów
Dedekinda, albo poprzez wykorzystanie zasady abstrakcji i ciągów Cauchy’ego. Opisane metody
mają charakter konstruktywny. Alternatywą jest metoda aksjomatyczna. Polega ona na wskaza-
niu własności zbioru obiektów, w którym określone są dwa działania; jedno zwane dodawaniem,
a drugie mnożeniem. Do tego w rozważanym zbiorze określona jest relacja binarna porządkująca
ten zbiór, a ponadto zakładamy dla każdego podzbioru rozpatrywanego zbioru istnienie kresu
górnego.
Układ aksjomatów, który określi zbiór liczb rzeczywistych jest układem pełnym, tzn. z jednej
strony charakteryzuje on liczby rzeczywiste, a z drugiej można z niego wyprowadzić własności
wszystkich podzbiorów zbioru liczb rzeczywistych.

2.1. Struktura i definicja

Niech A oznacza dowolny zbiór, co najmniej dwuelementowy, na którym określone zostały
funkcje dwuargumentowe ⊕ i zwane odpowiednio dodawaniem i mnożeniem, tzn.

⊕ : A × A → A, oraz : A × A → A.

Wynik dodawania nazywamy sumą, a wynik mnożenia iloczynem elementów zbioru A. Jeśli
a1 , a2 ∈ A to przyjmujemy, że

⊕ : {a1 , a2 } 7→ a1 ⊕ a2 : {a1 , a2 } 7→ a1 a2

Trójkę hA, ⊕, i nazywamy ciałem jeśli spełnione są następujące własności:

A1. ∀a1 ∈A ∀a2 ∈A [a1 ⊕ a2 = a2 ⊕ a1 ] przemienność dodawania;

A2. ∀a1 ∈A ∀a2 ∈A ∀a3 ∈A [(a1 ⊕ a2 ) ⊕ a3 = a1 ⊕ (a2 ⊕ a3 )] łączność dodawania;

A3. ∃0∈A ∀a∈A [a ⊕ 0 = a] istnienie elementu neutralnego dodawania;

A4. ∀a∈A ∃a2 ∈A (a1 ⊕ a2 = a2 ⊕ a1 = 0) istnienie elementu przeciwnego względem dodawania;

A5. ∀a1 ∈A ∀a2 ∈A [a1 a2 = a2 a1 ] przemienność mnożenia;

A6. ∀a1 ∈A ∀a2 ∈A ∀a3 ∈A [(a1 a2 ) a3 = a1 (a2 a3 )] łączność mnożenia;

A7. ∃1∈A ∀a∈A [a 1 = a] istnienie elementu neutralnego mnożenia;

A8. ∀a∈A\{0} ∃a2 ∈A (a1 a2 = a2 a1 = 1) istnienie elementu odwrotnego względem mnożenia;

 2. LICZBY RZECZYWISTE 12

A9. ∀a1 ∈A ∀a2 ∈A ∀a3 ∈A [a1 (a2 ⊕ a3 ) = a1 a2 ⊕ a1 a3 )] rozdzielność mnożenia względem

dodawania.
Niech teraz B będzie dowolnym niepustym podzbiorem zbioru A o tej własności, że dla
dowolnych elementów a1 , a2 ∈ B do zbioru B należą również ich suma a1 ⊕ a2 oraz iloczyn
a1 a2 . Mówimy wtedy, że podzbiór B ⊂ A jest zamknięty ze względu na działania ⊕ i .
Poniższe aksjomaty dają wyraz temu w sposób formalny

A10. ∀a1 ∈B ∀a2 ∈B [a1 ⊕ a2 ∈ B];

A11. ∀a1 ∈B ∀a2 ∈B [a1 a2 ∈ B];

A12. ∀a∈B [a = 0 ∨ a ∈ B ∨ (−a) ∈ B].

Umawiamy się, że elementy zbioru B nazywać będziemy nieujemnymi lub inaczej większymi
lub równymi zeru. Dodatkowo przyjmujemy umowę, że fakt iż (a2 − a1 ) ∈ B oznaczać będzie dla
nas, że a1 jest nie większe od a2 i pisać a1 ¬ a2 . Zauważamy, że „bycie elementem nie większym”
jest własnością przysługującą parze elementów ha1 ; a2 i ∈ B × B i mimo, że jest ona oparta na
działaniu, to własność ta działaniem nie jest.
Konsekwencją tej umowy jest możliwość alternatywnej postaci aksjomatów A10.–A.12. Mia-
nowicie mamy:
a1 ­ 0 ∧ a2 ­ 0 ⇒ a1 ⊕ a2 > 0,
a1 ­ 0 ∧ a2 ­ 0 ⇒ a1 a2 ­ 0,
Innym wnioskiem są zależności:

a1 ¬ a2 ∧ a3 ¬ a4 ⇒ a1 ⊕ a3 ¬ a2 ⊕ a4 ,

a1 ¬ a2 ∧ 0 ¬ a3 ⇒ a1 a3 ¬ a2 a3 .
Zależność niewiększości jest zwrotna tzn. dla każdego a ∈ A jest a ¬ a. Jest antysymetryczna, bo
dla dowolnych dwóch a1 , a2 ∈ A albo a1 − a2 ­ 0 albo a2 − a1 ­ 0. Jest też przechodnia, bo

jeśli a1 ¬ a2 ∧ a2 ¬ a3 , to (a2 − a1 ) + (a3 − a2 ) = a3 − a1 ­ 0, tzn. a1 ¬ a3 .

W przyszłości, będziemy rozpatrywać podobne zależności, które są w istocie relacjami binarnymi

w B. Taką relację, która jest równocześnie: zwrotna, antysymetryczna i przechodnia nazywamy
relacją porządku częściowego. W naszym przypadku parę hA, ¬i nazwiemy zbiorem częściowo
uprządkowanym.
Tak więc na zbiorze A mamy już określone działania dodawania i mnożenia rozumiane jako
funkcje z A × A do A oraz relację binarną w A × A, relację niewiększości. Każda z par hA, ⊕, i,
hA, ¬i stanowi pewnego rodzaju strukturę; pierwsza - strukturę algebraiczną, druga strukturę
relacyjną.
Istnienie porządku w zbiorze A pozwala na wprowadzenie niezbędnych na pojęć. Rozpatrzmy
zbiór U ⊂ A. Mówimy, że U jest:

(i) zbiorem ograniczonym od góry wtt, gdy: ∃γ∈U ∀a∈U [a ¬ γ];

(ii) zbiorem ograniczonym od dołu wtt, gdy: ∃δ∈U ∀a∈U [δ ¬ a];

2. LICZBY RZECZYWISTE 13

(iii) zbiorem ograniczonym wtt, gdy: ∃δ∈U ∃γ∈U ∀a∈U [δ ¬ a ¬ γ];

Możemy dzięki tym definicjom sformułować definicję zbiorów: ograniczeń dolnych i ograniczeń
górnych. Przez zbiór ograniczeń dolnych zbioru U ⊂ A rozumiemy zbiór

∆U = {δ ∈ A : δ ¬ a, dla wszystkich a ∈ U}.

Natomiast przez zbiór ograniczeń górnych zbioru U ⊂ A rozumiemy zbiór

ΓU = {γ ∈ A : a ¬ γ, dla wszsystkich a ∈ U}.

Każdy z tych zbiorów może być pusty lub niepusty. Jeśli zbiór ograniczeń dolnych (górnych)
zbioru U jest pusty, to mówimy, że zbiór ten nie jest ograniczony od dołu (od góry). Może też być
tak, że niepusty zbiór ograniczeń jest więcej niż jednoelementowy i wtedy zbiór U ma ograniczenie
wyznaczone niejednoznacznie, ma ich wiele.
Ponieważ dla danego zbioru U, zbiory ∆U oraz ΓU są podzbiorami zbioru uporządkowanego
liniowo hA, ¬i, to możemy pytać o istnienie w nich elementu odpowiednio największego dla ∆U
i najmniejszego dla ΓU .
Jeśli w zbiorze ΓU istnieje element najmniejszy, to nazywamy go kresem górnym zbioru U
i oznaczamy przez sup U. W sformalizowany sposób zapiszemy następująco nałożone na niego
warunki:

1. ∀a∈U a ¬ sup U;

2. ∀ε>0 ∃a∈U sup U − ε < a.

Podobnie, jeśli w zbiorze ∆U istnieje element największy, to nazywamy go kresem dolnym zbioru
U oraz oznaczamy przez inf U. A oto warunki formalne opisujące jego własności:

1. ∀a∈U inf U ¬ a;

2. ∀ε>0 ∃a∈U a < inf U + ε < a.

Warto jeszcze podać dwie ważne definicje. Jeżeli dla podzbioru U ⊂ A, gdzie hA, ¬i jest
zbiorem liniowo uporządkowanym istnieje element max U ∈ U, że

∀a∈U [a ¬ max U] ,

to nazywamy go elementem największym w zbiorze U.

Przez analogię, jeśli istnieje element min U ∈ U, że

∀a∈U [min U ¬ a] ,

to nazywamy go elementem najmniejszym w zbiorze U.

Zgodnie z przedstawionymi definicjami kresy zbioru U ⊂ A mogą istnieć lub też nie! Jeśli
istnieją, to albo do zbioru U należą, albo nie. Jeśli dla zbioru U istnieje kres górny sup U oraz
jeśli należy on do zbioru U, to będzie w tym zbiorze elementem największym. Jeśli nie należy,
można wnioskować, że zbiór U elementu największego nie ma. Podobnie, jeżeli istnieje dla zbioru
U kres górny sup U w zbiorze A i jeśli należy on do U, to jest ona elementem największym w
zbiorze U.
2. LICZBY RZECZYWISTE 14

A13. (aksjomat ciągłości) Każdy niepusty i ograniczony od góry podzbiór U zbioru A ma w zbiorze
A kres górny.
Co się tyczy kresu dolnego podzbioru U ⊂ A ograniczonego od dołu, to jego istnienie nie musi
być wymuszane aksjomatem, bo spełniona jest równość:

inf U = − sup{x ∈ A : −a ∈ U}.

Po wprowadzeniu koniecznych pojęć, w odniesieniu do zbiorów dowolnej natury, możemy

przejść do głównego zagadnienia tej części wykładu. Przyjmujemy mianowicie następującą defi-
nicję.
Przez zbiór liczb rzeczywistych, oznaczmy przez R, rozumieć będziemy system hA, ⊕, , ¬i,
w którym spełnione są aksjomaty A1-A13. Innymi słowy R = hA, ⊕, , ¬i.
Definicję tę moglibyśmy sformułować bardziej ogólnie, a mianowicie, że przez zbiór liczb
rzeczywistych R rozumiemy każdy taki system hA, ⊕, , ¬i, w którym spełnione są aksjoma-
ty A1-A13. W przyszłości problem tego uogólnienia będzie rozpatrywany miedzy innymi na
algebrze.

2.2. Podzbiory zbioru liczb rzeczywistych

Wyróżnimy i omówimy teraz ważne podzbiory zbioru liczb rzeczywistych. Były one wie-
lokrotnie rozważane, ale musimy uporządkować obecnie naszą wiedzę w standardach w jakich
wprowadziliśmy zbiór R.

Zbiór liczb naturalnych

Istnieje kilka sposobów wprowadzania tak liczb rzeczywistych jak i naturalnych, ale ponieważ
przyjęliśmy już pewną konwencję wobec R, to zachowamy ją przy wprowadzaniu zbioru liczb
naturalnych.
Na mocy aksjomatu A7. istnieją liczba 0 i 1 w zbiorze R. A teraz przejdźmy już do definicji.
Przez zbiór liczb naturalnych, który oznaczamy symbolem N, rozumiemy najmniejszy, w sensie
relacji zawierania (inkluzji), podzbiór zbioru R spełniający warunki:

1. 0 ∈ N;

2. dla dowolnej liczby n ∈ N liczba (n + 1) ∈ N.

Z tak sformułowanej definicji wynikają naturalne wnioski:

Wniosek 2.1. Dla dowolnego m ∈ R istnieje n ∈ N, że n > m.

Dowód. Przypuśćmy, że tak nie jest. Wtedy mianowicie w N nie byłoby liczby większej niż m.
Wynika stąd, że m byłaby ograniczeniem (lub jednym z ograniczeń górnych) zbioru N. Na mocy
aksjomatu ciągłości mamy, że każdy zbiór ograniczony w R ma kres górny. Oznacza to więc, ze
zbiór liczb naturalnych N ma kres górny w R np. R 3 m0 = sup N. Wtedy istnieć będzie w
zbiorze N taka liczba n0 , że: m0 − 1 < n0 . To zaś po przekształceniu oznacza, że m0 < n0 + 1,
wbrew definicji liczby k0 . y
2. LICZBY RZECZYWISTE 15

Wniosek 2.2. Każdy niepusty podzbiór zbioru N ma element najmniejszy.

Dowód. Przyjmijmy, że K ⊂ N jest takim podzbiorem. Ponadto załóżmy, że k ∈ K. Wtedy

zbiór {n ∈ N : n < k} ma skończoną liczbę elementów, lub jest pusty. W przypadku, gdy jest to
zbiór pusty, to oczywiście k jest najmniejszym elementem tego zbioru. W przypadku przeciwnym
zbiór K ∩ {n ∈ N : n < k} jest skończony i ma element najmniejszy, bo w zbiorze tym każde
dwie sąsiednie ( w sensie relacji ¬) liczby różnią się o 1 i gdyby było inaczej, to zbiór ten byłby
nieograniczony od dołu w R. y

Regułą wnioskowania odnoszącą się do zbioru liczb naturalnych jest Zasada Indukcji Mate-
matycznej, którą zaprezentujemy teraz. A oto ona.

Twierdzenie 2.2. (Zasada Indukcji Matematycznej) Jeśli T (n) jest formułą, której dziedzina jest
podzbiorem zbioru liczb naturalnych oraz jeśli:

(i). (I-szy krok indukcyjny) T (0) jest zdaniem prawdziwym,

(ii). (II-gi krok indukcyjny) jeśli T (n), to T (n + 1), dla każdego n ­ 0,

to T (n) jest zdaniem prawdziwym dla n ∈ N. y

Liczby całkowite
W aksjomatyce liczb rzeczywistych zawarliśmy punkt, stwierdzający, że istnieje liczba 0. Na-
tomiast z faktu, że R jest ciałem wynika, że dla każdej liczby a ∈ R istnieje (−a) ∈ R.

Przez zbiór liczb całkowitych Z, rozumiemy podzbiór zbioru R, złożony ze zbioru liczb natu-
ralnych N oraz wszystkich liczb do nich przeciwnych.
Przedstawiona definicja jest najprostszą z możliwych, definicją zbioru liczb całkowitych. Defi-
nicję konstrukcyjną poznają Państwo w stosownym czasie na wykładzie z Logiki i teorii mnogości.
Zauważmy na razie, że zbiór Z liczb całkowitych, jest zamknięty na dodawanie i mnożenie, w
stosunku do zbioru liczb naturalnych (rozumianych oczywiście jako liczby całkowite nieujemne)
jest on zbiorem ”obustronnie nieograniczonym”, bo nie ma w nim elementu najmniejszego. Poza
tym, co warto podkreślić, w Z\{0} tylko liczba 1 ma element odwrotny w tym zbiorze! Uprzedza-
jąc nieco informacje z zakresu algebry, powiedzmy wprost, że system hZ, ⊕, i jest „pierścieniem
przemiennym z jedynką i bez dzielników zera”.

Liczby wymierne
Rozpatrzmy kolejny zbiór, zbiór Q liczb wymiernych, będący podzbiorem zbioru R. Na wstępie
podkreślmy, że jest to zbiór bogatszy od zbioru Z, wyposażony jako podzbiór R w działania ⊕
oraz z R i, mający tę wygodną własność, że zawiera on poza liczbami całkowitymi, również te
liczby rzeczywiste, które są elementami odwrotnymi dla niezerowych liczb całkowitych w R.
df
Przypuśćmy zatem, że m ∈ Z\{0} jest dowolną liczbą całkowitą, a m−1 = m1 jest jej elementem
odwrotnym względem działania mnożenia z R. Jeśli l ∈ Z jest również dowolną liczbą całkowitą
df
(niekoniecznie inną i mogącą być zerem), to liczbę l m−1 = ml nazwiemy liczbą wymierną o
liczniku l i mianowniku m, lub ułamkiem zwykłym o liczniku l i mianowniku m. Ponieważ dla
każdej liczby całkowitej k ∈ Z \ {0}, jak już powiedzieliśmy, istnieje element odwrotny w R w
2. LICZBY RZECZYWISTE 16

k
postaci k1 , to z własności ciała, jakim jest zbiór R wynika, że k · 1
k
= k
= 1. Z tego też powodu,
pojawia się naturalna i znana nam równość:
l l k l k l kl
=1 = = = .
m m k m k m km
W przeszłości, proces ten nazywaliśmy rozszerzaniem ułamka zwykłego. Widzimy zatem, że każda
liczba wymierna jest reprezentowana przez nieskończony zbiór równoważnych sobie rozszerzeń
tej liczby. Zbiór takich równoważnych sobie liczb jest nieskończony. Nazwiemy go klasą ułamków
równoważnych. Jeżeli teraz posłużymy się definicją równości ułamków zwykłych w postaci:
l1 l2 def
= ⇐⇒ l1 m2 = l2 m1 , dla m1 m2 6= 0,
m1 m2
to zauważymy, że klasy ułamków równoważnych reprezentują w istocie tę samą liczbę wymierną!
Przyjmujemy umowę, że przez zbiór liczb wymiernych Q rozumiemy podzbiór zbioru R złożony
z klas ułamków równoważnych.

Wniosek 2.3. Dla dowolnych liczb wymiernych q1 , q2 ∈ Q istnieje liczba wymierna q leżąca
między nimi.

Dowód. Niech więc q1 , q2 ∈ Q będą dowolnie wybrane i takie, że q1 < q2 . Nierówność ta generuje
następne, a mianowicie:
1 1 1 1
q1 < q1 ⊕ q2 oraz q1 ⊕ q2 < q2 .
2 2 2 2
Mamy zatem, że
1
q1 < (q1 + q2 ) < q2 .
2
Ponieważ zbiór Q jest zamknięty ze względu na dodawanie i mnożenie, to przyjmując, że:
1
q := (q1 + q2 )
2
dostajemy tezę. y

Podobnie jak w przypadku wcześniejszych zbiorów liczbowych, metoda konstrukcyjna uzy-

skania zbioru Q zostanie przedatwiona na wykładzie z Logiki i teorii mnogości.

Przez zbiór liczb niewymiernych, który oznaczymy przez I, rozumiemy dopełnienie zbioru Q
do zbioru R, tak więc I = R \ Q.
Istnienie liczb niewymiernych zostało zauważone w starożytności, a przypisuje się je uczniom
szkoły pitagorejskiej.
√
Twierdzenie 2.3. Liczba 2 jest niewymierna.

Dowód. Przypuśćmy, że twierdzenie jest fałszywe. Z tego wnioskujemy, że istnieje liczba wymier-
na ml , której kwadrat daje 2. Dodatkowo zakładamy, że liczby l i m są względnie pierwsze, czyli
nie mają poza liczbą 1 żadnych wspólnych dzielników. Krótko mówiąc, ml jest ułamkiem nieskra-
2
calnym. Jeśli tak, to ml 2 = 2, co oznacza, że l2 = 2m2 . Ostatnia równość pozwala wnioskować,
2. LICZBY RZECZYWISTE 17

że l2 jest liczbą parzystą, a jeśli tak, to i l jest liczbą parzystą. Dla wygody niech p ∈ Z będzie
takie, że l = 2p. Wtedy jest, że 4p2 = 2m2 czyli, że m2 = 2p2 . Podobnie jak poprzednio musi
istnieć dla m taka liczba q, że m = 2q – inaczej byłby kłopot z parzystością kwadratu! I tu jest
inny kłopot, bo otrzymaliśmy, że parzystymi liczbami są zarówno l jak i m, przy założeniu, że są
one względnie pierwsze. Otrzymaliśmy więc sprzeczność, co dowodzi prawdziwości twierdzenia.
y

2.3. Wybrane własności podzbiorów liczb rzeczywistych

Rozpatrzmy na wstępie zagadnienia związane z kresami zbiorów.
n o
1
Przykład 2.4. Rozpatrzmy podzbiór A ⊂ R taki,że A = x = 1 − n+1 : n∈N
Rozpocznijmy od zbiorów ograniczeń zbioru A. Zauważmy na wstępie, że dla wszystkich x ∈ A
jest 0 ¬ x < 1. Mamy mianowicie w myśl tej podwójnej nierówności, że
1
(◦) 0¬1− < 1.
n+1
1
Sprawdźmy po kolei każdą z nierówności nałożonych na x ∈ A. A więc 0 ¬ 1 − daje, że
n+1
1
n+1
¬ 1? Mnożąc stronami przez n+1, które jest wyrażeniem dodatnim dostajemy, że 1 ¬ n+1, co
oczywiście jest prawdą dla n ∈ N. Tak więc w istocie, 0 jest ograniczeniem dolnym zbioru A. Teraz
1
zajmijmy się ograniczeniami górnymi. Z nierówności (◦) wynika, że 0 < n+1 , co jest oczywiście
prawdą dla n ∈ N. Z powodów, które opisaliśmy możemy przyjąć, że ∆A = (−∞; 0] oraz ΓA =
[1; +∞). Dla wyznaczania kresów dolnego i górnego zbioru A musimy wykazać prawdziwość
drugiego podpunktu definicji, a mianowicie, że 0 jest największym z ograniczeń dolnych, a 1
najmniejszym z ograniczeń górnych.
Rozpocznijmy od pokazania, że

∀ε>0 ∃x∈A [x < 0 + ε].

1 1 1
Mamy mianowicie, że 1 − n+1 < 0 + ε, co daje 1 − ε < n+1 lub równoważnie n + 1 < 1−ε i dalej:
h i
1 ε ε 1
n < 1−ε − 1 tzn. n < 1−ε Wystarczy więc przyjąć, że n ∈ N oraz n ¬ 1 + 1−ε , a taka liczba
na pewno należy do zbioru N. Zatem zwiększenie ograniczenia dolnego powoduje, że nie jest już
ono ograniczeniem. Wynika stąd, że inf A = 0. Ponieważ inf A ∈ A, to liczba 0 jest równocześnie
i kresem dolnym i elementem najmniejszym w zbiorze A.
Zajmijmy się teraz kresem górnym. Mamy, że ΓA = [1; +∞). Zbadamy czy element najmniej-
szy w zbiorze ograniczeń górnych zbioru A jest kresem górnym tego zbioru. Zbadamy czy jest
prawdą, że:
∀ε>0 ∃x∈A [1 − ε < x].
1 1
A więc mamy 1 − ε < 1 − n+1 . Zatem n+1 < ε, co daje 1ε < n + 1, a więc, że 1ε − 1 < n czyli.
1−ε 1
ε
< n. Z uwagi na zależność x = 1 − n+1 mamy, że dla każdego ε > 0 można wskazać x ∈ A,
że 1 − ε < x. Tym samym 1 jest kresem górnym zbioru A. Ponieważ jednak sup A 6∈ A, to nie
jest to element największy w A. 
1
Symbol [u] oznacza część całkowitą liczby u ∈ R
2. LICZBY RZECZYWISTE 18

n o
x
Przykład 2.5. Wyznaczymy kresy zbioru B = 1+x 2 : x ∈ R . Na zbiór B możemy patrzeć
x
jak na zbiór wartości funkcji f : R → R o wzorze f (x) = 1+x 2 . Warto zauważyć przy tym, że

funkcja ta jest nieparzysta, co trochę ułatwia przyszłe rachunki. Jeśli więc istnieje ograniczenie
górne zbioru A i jest to na przykład M , to −M będzie jego ograniczeniem dolnym. Z drugiej
|x|
strony, ponieważ f (−x) = −f (x), to zbiór A składa się z liczb postaci 1+x 2 oraz liczb do nich

przeciwnych. Niech więc

|x|
¬ M,
1 + x2
dla pewnego M > 0. Mamy stąd
|x|
¬ 1 + x2 ,
M
2 2
a ponieważ x = |x| , to porządkując otrzymane równanie kwadratowe dostajemy, że:
1
|x|2 − |x| + 1 ­ 0.
M
Nierówność ostatnia jest prawdziwa zawsze, pod warunkiem niedodatności wyróżnika. Mamy
więc, że musi być
1
− 4 ¬ 0,
M2
co w konsekwencji daje M ­ 12 . Tak więc widzimy, że ΓA = [ 12 ; +∞). Widać z tego łatwo, że
sup A = 12 , a z właściwości zbioru A wynika, że inf A = − 21 , bo ∆A = (−∞; − 12 ]. 

Twierdzenie 2.4. Jeśli A ⊂ B oraz B ⊂ R jest zbiorem ograniczonym, natomiast A 6= ∅, to:

inf B ¬ inf A oraz sup A ¬ sup B.

Dowód. Zbiór B jako ograniczony podzbiór zbioru R ma kres dolny, inf B. Wynika wprost z
definicji, że dla wszystkich b ∈ B jest inf B ¬ b. Ponieważ jednak A ⊂ B, to także inf B ¬ a dla
wszystkich a ∈ A. Kres dolny zbioru B, inf B należy do zbioru ograniczeń dolnych zbioru A. Z kolei
zbiór A jako podzbiór zbioru ograniczonego w R jest ograniczony, a przez to, z wcześniejszych
rozważań wynika, ze ma kres dolny, a więc inf B ¬ inf A.
Dowód drugiej z nierówności przebiega podobnie. y

Twierdzenie 2.5. Między każdymi dwiema różnymi liczbami rzeczywistymi znajduje się liczba
wymierna.

Dowód. Niech a, b ∈ R oraz niech a < b. Wtedy z nieograniczoności od góry zbioru N wynika
1
istnienie liczby n ∈ N, dla której b−a < n. Stąd mamy, że n1 < b − a. Ponieważ b jest skończone
podobnie jak n, to zbiór {m ∈ N : nb < m} jest niepustym podzbiorem zbioru liczb naturalnych.
Zbiór ten ma element najmniejszy, który oznaczymy przez k. Wówczas jest

k − 1 < nb ¬ k

i dalej
k 1 k−1
a = b − (b − a) = − = < b.
n n n
Liczby k − 1 oraz n są liczbami naturalnymi, przez co ich iloraz k−1
n
jest liczbą wymierną. y
2. LICZBY RZECZYWISTE 19

Wniosek 2.4. W każdym otoczeniu o dodatnim promieniu liczby rzeczywistej, znajduje się liczba
wymierna.

Dowód. Niech x ∈ R będzie dowolnie ustaloną liczbą rzeczywistą. Wtedy, dla każdej liczby
1
naturalnej n ∈ N, między liczbami x oraz x + n+1 znajduje się liczba wymierna qn – na mocy
1
ostatniego twierdzenia. Wynika z tego, że |x − qn | ¬ n+1 . Dowolność wyboru liczby n ∈ N,
świadczy o prawdziwości tezy. y

Uwaga. Informacja zawarta w ostatnim wniosku jest dla nas niezwykle ważna, bo mówi
ona tyle, że każda liczba rzeczywista może być z dowolną dokładnością przybliżana przez liczby
wymierne!
Przez pierwiastek arytmetyczny stopnia n ∈ N z liczby rzeczywistej x ∈ R nazywamy taką
liczbę rzeczywistą t > 0, że x = tn , jeśli tylko liczba t istnieje.

Twierdzenie 2.6. Dla dowolnej liczby rzeczywistej x > 0 oraz dowolnej liczby naturalnej n ∈ N
istnieje dokładnie jedna liczba t > 0, że tn = x.

Dowód. Przypuśćmy, że istnieją dwie różne, dodatnie liczby rzeczywiste t1 oraz t2 , że x = tn1
oraz x = tn2 . Skoro liczby te są różne, to jedna z nich musi być mniejsza i przyjmijmy, że jest
t1 < t2 . Wówczas mielibyśmy tn1 < tn2 , co przeczy założeniu, że ich n-te potęgi są równe. Zatem
jednoznaczność mamy dowiedzioną.
Dowiedziemy teraz istnienia pierwiastka stopnia n-tego z liczby x.
Załóżmy, że x > 0 oraz s > 0 oraz, że

A = {s ∈ R : sn ¬ x}.
 n
x x x x
Zbiór ten jest niepusty, bo 1+x ∈ A, ponieważ 1+x ¬ 1+x < x oraz – co oczywiste 1+x < 1.
Tak więc zbiór A jest ograniczony od góry, na przykład przez x + 1, bo x + 1 > 1 i jeśli s > x + 1,
to sn > (x + 1)n > x, co oznacza, że s 6∈ A.
Niech u = sup A. Mamy trzy możliwości: albo un < x, albo un = x, albo un > x. Załóżmy, że
un < x oraz , że h ∈ (0; 1). Wtedy w oparciu o wzór dwumienny Newtona mamy:
! !
n n−1 n
(u + h)n = un + u h + ... + uhn−1 + hn =
1 n−1
" ! ! #
n n n−1 n
=b +h u + ... + uh n − 2h + hn−1 = un + h [(u + 1)n − un ] .
1 n−1
Jak pamiętamy liczba h ∈ (0; 1) nie miała nałożonych na siebie żadnych dodatkowych warunków.
Niech więc
x − un
0<h< .
(u + 1)n − un
Liczba taka istnieje, bo między każdymi dwiema liczbami istnieje liczba wymierna. Otrzymujemy
zatem, że
(u + h)n < un + (x − un ) = x,
co oznacza, że u + h ∈ A, to zaś przeczy określeniu liczby u.
2. LICZBY RZECZYWISTE 20

Niech zatem x < un oraz niech u − h ∈ A dla 0 < h < 1 dostatecznie małego. Na nowo
wykorzystajmy dwumian Newtona. Mamy

(u − h)n ­ h[(u + 1)n − un ].

Wybierając liczbę h tak, by zachodziła nierówność

un − x
0<h< , dla b − h ∈ A,
(u + 1)n − un

dostajemy:
(u − h)n > un − (un − x) = x.
Stąd wynika, że (u − h) 6∈ A, co przeczy założeniu. Pozostaje nam jedynie możliwość trzecia:
un = a. y

Zajmiemy się teraz nierównością trójkąta w zbiorze liczb rzeczywistych. Jest ona dla nas
ważna ze względu na to, że posługujemy się w tym zbiorze metryką naturalną, czyli zdefiniowaną
przy pomocy wartości bezwględnej.
Przed przystąpieniem do szczegółowych rozważań warto przypomnieć oczywiste fakty:
(i) |x| = max{−x, x} (ii) −|x| ¬ x ¬ |x|, (iii) |xy| = |x||y|.

Twierdzenie 2.7. Dla dowolnych liczb x ∈ R oraz y ∈ R zachodzi nierówność:

|x| − |y| ¬ |x + y| ¬ |x| + |y|.

Dowód. W przeszłości korzystaliśmy już z faktu, że |x|2 = x2 = |x2 |, skorzystajmy z niego

również teraz. Mamy

|x + y|2 = (x + y)2 = x2 + 2xy + y 2 ¬ x2 + 2|x||y| + y 2 = (|x| + |y|)2 .

Mamy więc, że
|x + y| ¬ |x| + |y|.
W dalszej części zauważmy pewną wygodną i jednocześnie oczywistą zależność:

|x| = |x + y + (−y)| ¬ |x + y| + | − y| = |x + y| + |y|,

z której natychmiast otrzymujemy, że

|x| − |y| ¬ |x + y|.

Stąd już tylko jeden krok do sukcesu, bo mamy:

max{|x| − |y|, |y| − |x|} = |x| − |y| ¬ |x + y|.

y
2. LICZBY RZECZYWISTE 21

2.4. Rozszerzony zbiór liczb rzeczywistych R∞

Jak pamiętamy, zbiór liczb rzeczywistych wprowadziliśmy jako strukturę R = hA, ⊕, , ¬i z
odpowiednimi aksjomatami A1.-A13. Obecnie chcemy do zbioru R dołączyć dwa abstrakcyjne
elementy −∞ oraz +∞ zwane odpowiednio: minus nieskończonością oraz plus nieskończonością.
Nie wdając się w spekulacje nad ich naturą zadbać musimy o ich miejsce w aksjomatyce zbioru
liczb rzeczywistych. Wymaga to wprowadzenia nowych aksjomatów. Mianowicie, przyjmujemy,
że:

B1. ∀a∈R [−∞ < a < +∞];

B2. ∀a∈R [(−∞) ⊕ a = a ⊕ (−∞) = −∞;

B3. ∀a∈R (+∞) ⊕ a = a ⊕ (+∞) = +∞;

B4. (−∞) (−∞) = +∞ = (+∞) (+∞);

B5. ∀a>0 [(−∞) a = −∞ ∧ (+∞) a = +∞];

B6. ∀a<0 [(−∞) a = +∞ ∧ (+∞) a = −∞];

B7. ∀a∈R\{0} [(−∞) a=a (−∞) ∧ (+∞) a=a (+∞)];

B8. (−∞) ⊕ (−∞) = −∞ ∧ (+∞) ⊕ (+∞) = +∞.

Przyjmujemy ponadto, że następujące działania nie są określone w zbiorze R∞ :

0 (−∞), 0 (+∞), (+∞) (+∞), (−∞) (−∞), (∞) ⊕ (−∞),

(−∞) ⊕ (+∞), (+∞) (+∞), (−∞) (−∞), (−∞)0 , (+∞)0 , 0∞ .

Operacje te jako osobną kategorię problemów nazywamy symbolami nieoznaczonymi. Szczegółowe
rozważania na ich temat, prowadzić będziemy w przyszłości.
Rozpatrzmy dowolny zbiór A ⊂ R∞ . Zbiór ten jest ograniczony, bo dla każdego a ∈ A jest
−∞ ¬ a ¬ +∞.
Jeżeli A 6= ∅, to mamy dwa przypadki:

(i) A ⊂ R jest jego podzbiorem ograniczonym. Wtedy na mocy aksjomatu ciągłości ma kresy,
co gwarantuje, że istnieją inf A oraz sup A;

(ii) A jest nieograniczony w R. Wtedy jest on ograniczony w R∞ , co gwarantuje aksjomat B1.

Z tego co dotąd ustaliliśmy wynika, że dla dowolnego zbioru A 6= ∅, jest

−∞ ¬ inf A, sup A ¬ +∞, inf A ¬ sup A.