Önsöz

Bu kitap üniversitelerimizin Mühendislik Fakültelerinde, Doğrusal Cebir veya Lineer

Cebir adıyla okutulan lisans dersine yardımcı bir kaynak olması amacıyla hazırlanmıştır.
Konular, teorik anlatımdan ziyade, uygulamalı olarak anlatılmış, bol örneklerle ve gerekli
yerlerde mühendislik uygulamalarıyla, mühendislik bölümlerine uygun şekilde verilmiştir.
Bu kitapta, reel vektör uzayları ile, reel vektör uzaylarındaki vektörel hesaplamalar üze­
rinde durulmuş, diğer yandan soyut vektör uzayı kısaca verilip, bu konuda ayrıntıya giril­
memiştir.
Kitabın ilk bölümünde, lineer denklem sistemlerinin çözüm yöntemleri incelenerek
ve matris kavramının nasıl ortaya çıktığı verilmiştir. Bu bölümde lineer denklem sistem­
lerinin elektrik devreleri, yol akışı problemleri, kimyasal denklemlerdeki uygulamaları
örneklerle pekiştirilmiştir. İkinci ve üçüncü bölümde ise matris cebiri ve determinant
konusu detaylı olarak incelenmiştir. Dördüncü bölümde, vektörler ile vektörlerin bazı
uygulamaları verildikten sonra, altıncı bölümde, özdeğer, özvektör, köşegenleştirme ile bu
konuların uygulamaları ele alınmış, yedinci bölümde ise, özellikle mühendisliğin grafik,
animasyon, hareket, bilgisayar, robot teknolojisi ve inşaat uygulamalarında sıkça kul­
lanılan dönme, yansıma, simetri, izdüşüm gibi lineer dönüşümler üzerinde durulmuştur.
En son bölümde de vektörel fonksiyon ve vektör alanı tanımları verilerek vektörel analize
kısa bir giriş yapılmıştır.
Mühendislik fakültelerinde bölümlere göre ders saatleri değiştiğinden, kitaptaki bazı
konular, mühendislik fakültelerinin bölümlerine uygun olarak atlanabilir veya hızlı ve
kısaca verilerek geçilebilir. Kitabın anlatımında, her konudaki en önemli noktalar vurgu­
lanmış ve her konu çeşitli örneklerle zenginleştirilmiştir. Ayrıca, örneklere benzer sorular,
örneklerden hemen sonra yanıtlarıyla birlikte alıştırma olarak verilerek, konunun pekiş­
tirilmesi amaçlanmıştır. Her konunun sonuna, konunun tekrar edilmesi amaçlanarak bir
test sınavı eklenmiştir. Kitabın konu içeriğinde, düzeninde ve tashihinde bana yardımcı
olan Akdeniz Üniversitesi öğretim üyeleri Prof.Dr. Mustafa Alkan ile Doç.Dr. Mehmet
Cenkci’ye teşekkür ederim. Kitabın, tüm öğrencilerimize faydalı olmasını diliyorum.

Mustafa Özdemir
Antalya ­ 2016

"Dünya’da her şey için, medeniyet için, hayat için, muvaffakiyet için en hakiki mürşit
ilimdir, fendir. İlim ve fennin haricinde mürşit aramak gaflettir, cehalettir, dalâlet­
tir."
Mustafa Kemal Atatürk
 İçindekiler

BİRİNCİ BÖLÜM 9
Lineer Denklem Sistemleri
Lineer Denklem Sistemleri 9
Lineer Bağımlı ve Bağımsız Denklemler 13
Denklem ve Bilinmeyen Sayılarına Göre Denklem Sisteminin Çözüm Sayıları 14
Gauss ­ Jordan Eliminasyon Yöntemi ile Denklem Çözümleri 14
Matris Tanımına Giriş 18
Elemanter Satır Operasyonları 21
Bir Matrisin Basamak Biçimi (Eşelon Form) 22
Bir Matrisin Rankı 23
Lineer Denklem Sisteminin Genişletilmiş Matrisinin Rankının Çözümde Etkisi 25
Lineer Homojen Denklem Sistemi 29
Lineer Denklem Sistemlerinin Uygulamaları 32
Kimyasal Denklemlerde Lineer Denklem Sistemlerinin Kullanılması 32
Yol Akışı Problemlerinde Lineer Denklem Sistemlerinin Kullanılması 33
Elektrik Devreleri Problemlerinde Lineer Denklem Sistemlerinin Kullanılması 35
Bölüm Sonu Tekrar Testi (Lineer Denklem Sistemleri) 39

BİRİNCİ BÖLÜM 43
Matrisler
Martis Çeşitleri 44
Martislerde İşlemler 45
Matris Çarpımının Özellikleri 48
Bir Matrisin Transpozesi 53
Simetrik ve Ters Simetrik Matrisler 53
Bir Matrisin Tersi 56
Ortogonal Matris 59
Bir Matrisin İzi 61
Bir Matrisin Tersinin Bulunması 62
Katsayılar Matrisinin Tersini Kullanarak Denklem Sisteminin Çözülmesi 68
Şifrelemede Matrislerin Kullanılması 69
Bölüm Sonu Tekrar Testi (Matrisler) 71
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 75
Determinant
Determinant 76
Determinantın Özellikleri 82
Kofaktör Yardımıyla Determinant Hesabı 90
Ek Matris 105
Lineer Denklem Sistemleri ve Determinant 109
Cramer Kuralı 110
Bölüm Sonu Tekrar Testi (Determinant) 113

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 119

Vektörler
Vektörlerde İşlemler 119
Vektör Uzayı 122
Altvektör Uzayı 123
Dik Koordinat Sistemi 124
Dik Koordinat Sisteminde İki Nokta Arasındaki Uzaklık 126
Vektörlerin Dik Koordinat Sisteminde Gösterilmesi 128
Birim Vektör 131
Vektörlerin Bazı Uygulamaları 132
Doğru Denklemlerinin Vektörler Yardımıyla Bulunması 134
Lineer Bileşim 137
Bir Vektör Kümesinin Bir Uzayı Germesi 139
Lineer Bağımlılık ve Lineer Bağımsızlık 141
Taban 143
Bir Uzayda Bir Vektörün Bir Tabana Göre Koordinatları 146
İç Çarpım 148
Öklid İç Çarpımının Geometrik Uygulamaları 150
Ortogonal ve Ortonormal Taban 153
Öklid İç Çarpımı Yardımıyla Alan Hesaplanması 155
Simetri ­ Yansıma 165
Gram ­ Schmidt Ortogonalleştirme Yöntemi 168
Doğrultman Kosinüsleri 171
Vektörel Çarpım ve Geometrik Uygulamaları 172
Karma Çarpım ve Geometrik Uygulamaları 179
Bölüm Sonu Tekrar Testi (Vektörler) 184
BEŞİNCİ BÖLÜM 191
Lineer Dönüşümlere Giriş
Lineer Dönüşüm 191
Bir Lineer Dönüşüme Karşılık Gelen Matris 193
Lineer Dönüşümün Çekirdeği ve Görüntüsü 196
Bölüm Sonu Tekrar Testi (Lineer Dönüşümlere Giriş) 197

ALTINCI BÖLÜM 199

Özdeğer, Özvektör ve Uygulamaları
Özdeğerlerin Bulunması 200
Özvektörlerin Bulunması ve Özuzaylar 206
Benzer Matrisler 212
Cayley ­ Hamilton Teoremi ve Uygulamaları 214
Cayley Hamilton Teoremini Kullanarak Bir Matrisin Tersini Bulmak 215
Cayley Hamilton Teoremini Kullanarak Bir Matrisin Kuvvetini Hesaplamak 216
Bir Matrisin Köşegenleştirilmesi 217
Özdeğer ve Özvektörlerin Bazı Uygulamaları 221
Uzayda Dönme Ekseninin Bulunması 221
Lineer Diferansiyel Denklem Sistemi Uygulamaları 223
Bir Matrisin Exponansiyelinin Hesaplanması 225
Bölüm Sonu Tekrar Testi (Özdeğer ­ Özvektör) 226

YEDİNCİ BÖLÜM 229

Lineer Dönüşümler ve Uygulamaları
Düzlemde Lineer Operatörler ve Standart Matrisleri 229
Dik İzdüşüm Dönüşümü 229
Yansıma Dönüşümü 233
Dönme Dönüşümü 240
Kırpma (Shear) Dönüşümü 245
Küçültme veya Büyütme Dönüşümü 247
Öteleme Dönüşümü 248
Uzayda Lineer Operatörler ve Standart Matrisleri 250
Uzayda Dik İzdüşüm Dönüşümü 250
Uzayda Yansıma (Simetri) Dönüşümü 254
Uzayda Dönme Dönüşümü 257
Bir Lineer Dönüşümün Birebir ve Örtenliği 262
 Bir Lineer Dönüşüm için Boyut Teoremi 264
Taban Değişimi 266
Bölüm Sonu Tekrar Testi (Lineer Dönüşümler) 272

SEKİZİNCİ BÖLÜM 275

Vektörel Analize Giriş
Vektör Fonksiyon Kavramı 275
Hız, İvme, Momentum ve Kuvvet Vektörleri 279
Yay Uzunluğu 280
Vektör Fonksiyonlar ve Eğriler 281
Skaler Fonksiyon (Skaler Alan) ve Vektör Alanı Kavramı 283
Bir Skaler Alanın Kısmi Türevi 284
Yüksek Mertebeden Kısmi Türevler 285
Gradiyent Vektör Alanı 286
Yöne Göre Türev 288
Bir Vektör Fonksiyonun Bir Vektör Yönündeki Türevi 294
Bir Vektör Alanının Diverjansı 296
Bir Vektör Alanının Rotasyoneli (Curl) 297
Bir Skaler Fonksiyonun Lablasyeni 299
Bölüm Sonu Tekrar Testi (Vektörel Analize Giriş) 301
 Lineer Denklem Sistemleri

Lineer denklem sistemleri, matematik, fizik, kimya, mühendislikte karşılaşılan bir

çok problemde karşımıza çıkarlar. Lineer denklem sisteminin çözüm yöntemlerinin aran­
ması sonucunda, matris kavramı ve matris cebiri ortaya çıkmıştır. Matrisler, özellikle
günümüzde mühendislikte, hareket geometrisinde, animasyon ve bilgisayar teknolojisinde
bir çok problemin de çözümünü kolaylaştırmıştır. Bu bölümde, lineer denklem sistem­
lerinin çözüm yöntemlerini inceleyerek, matris kavramının nasıl ortaya çıktığını göre­
ceğiz. Daha sonraki bölümlerde de, matris cebirinin ve determinantın kullanılmasıyla
birlikte, lineer denklem sistemlerinin farklı çözüm yöntemlerini ele alacağız.
Tanım Bir lineer (doğrusal) denklem deyince, 1 ,2     reel sayılar, 1 ,2  
ise değişkenler olmak üzere,
1 1 + 2 2 + · · · +   = 
formundaki bir denklem anlayacağız. Bu denklemde, 1  2    ’ye denklemin bilin­
meyenleri de denir.
Örneğin,
√
2 + 3 + 3 = 5
üç değişkenli, yani    bilinmeyenli bir lineer denklemdir.

Örnek 1.1 Aşağıdaki

√ denklemlerin lineer olup olmadıklarını belirtiniz.
√
a) 2 + 3 − 2 = 3 b) 3 − 2√  − 3 = 0 √
c)  +  +  = 3 d) 2 − ( 3 − 2)1 + 3 = 2
e)  + sin  +  = 1 f)  + log  −  = 3
g) 22 − 3 +  = 1 h) (ln 3)  − (sin 45◦ )  +  = 

Çözüm : Bir lineer denklemde, çarpım halindeki değişkenler, yüksek dereceden değişken­
ler, kök içindeki değişkenler, değişkenlerin üstel, logaritmik veya trigonometrik fonk­
√
siyonları lineerliği bozan durumlardır. Buna göre, b) seçeneğindeki  terimi, c) se­
çeneğindeki  terimi, e) seçeneğindeki sin  terimi, f) seçeneğindeki log  terimi, g)
seçeneğindeki 2 terimi lineerliği bozarlar. Lineer olan seçenekler, sadece a), d) ve h)
seçenekleridir.

Bir lineer denklemin çözümü demek, bu denklemi sağlayan değerler demektir. Çözüm
sayısı, değişkenlerin istendiği sayı kümesine ve denklemdeki bilinmeyen sayısına göre
olmayabilir ya da, tek veya sonsuz olabilir. Örneğin,
2 + 3 + 3 = 5
üç değişkenli lineer denkleminin sonsuz çözümü vardır.  = 1  = 1 ve  = 0 veya
 = 4  = 0 ve  = −1 gibi çözümler bulunabilir. Bu lineer denklemin çözümlerini en
genel şekilde parametreler yardımıyla verebiliriz.
10 Lineer Denklem Sistemleri

Örnek 1.2 x + 2y = 3 lineer denkleminin çözümünü bulunuz.

Çözüm :  değişkenine bir parametre vererek, diğer değişkenler de bu parametre cinsin­

den bulunabilir.  =  denilirse,
 = 3 − 2
elde edilir. Buna göre, denklemin çözüm kümesini :
{(3 − 2 ) :  ∈ R}
şeklinde ifade edebiliriz. Her  ∈ R için, denklemin farklı bir çözümü elde edilir. Örneğin,
 = 1 ⇒ ( )=(1 1) ;  = 2 ⇒ ( )=(−1 2) ;  = 10 ⇒ ( )=(−17 10)
bu denklemin bazı çözümleridir. En başta  değişkenine parametre verilerek de denklem
çözülebilirdi.

Örnek 1.3 x + 3y + 4z = 6 lineer denkleminin çözümünü bulunuz.

Çözüm : Denklemde üç değişken olduğundan, çözüm için iki parametre kullanmalıyız.

 =  ve  =  denilirse,
 = 6 − 3 − 4
olacaktır. Buna göre, çözüm kümesini :
{(6 − 3 − 4  ) :   ∈ R}
şeklinde ifade edebiliriz.

Örnek 1.4 x, y, z ∈ Z+ olmak üzere, x + 3y + 4z = 9 lineer denkleminin çözü­

münü bulunuz.

Çözüm :    pozitif tamsayılar olduğundan,  değeri sadece 1 olabilir. Aksi halde, 

ve ’nin pozitif tamsayı olabilmesi mümkün değildir. Buna göre,
 + 3 + 4 = 9 ⇒  + 3 = 5
olur. Benzer düşünceyle  = 1 olmalıdır. Buradan,  = 2 olur. Yani, denklemin tek
çözümü  = 2  =  = 1’dir.

1.1 Alıştırma  + 3 = 9 lineer denkleminin çözüm kümesini bulunuz.

Yanıt : {(9 − 3 ) :  ∈ R} 

1.2 Alıştırma 4 +  + 3 = 10 lineer denkleminin çözüm kümesini bulunuz.

Yanıt : {( 10 − 4 − 3 ) :   ∈ R} 

1.3 Alıştırma    ∈ Z+ ise, 4+ +3 = 10 lineer denkleminin çözümünü bulunuz.

Yanıt : (  ) = (1 3 1) 
Mühendisler İçin Lineer Cebir 19

Tanım  bilinmeyenli,  denklemden oluşan

⎧
⎪
⎪ 11 1 + 12 2 + · · · + 1  = 1
⎪
⎨ 21 1 + 22 2 + · · · + 2  = 2
..
⎪
⎪ .
⎪
⎩
1 1 + 2 2 + · · · +   = 
lineer denklem sistemini göz önüne alalım. Bu denklem sisteminde, katsayıların oluştur­
duğu matris ve sağ taraftaki sabit değerlerin oluşturduğu matris sırasıyla,
⎡ ⎤ ⎡ ⎤
11 12  1 1
⎢ 21 22  2 ⎥ ⎢ 2 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
=⎢ . . . ⎥ ve  = ⎢ . ⎥
⎣ .. .. .. ⎦ ⎣ .. ⎦
1 2   
şeklinde yazılabilir. Bu iki matrisin yan yana,
⎡ ¯ ⎤
11 12  1 ¯ 1
¯
⎢ 21 22  2 ¯ 2 ⎥
⎢ ¯ ⎥
[ : ] = ⎢ . .. .. ¯ .. ⎥
⎣ .. . . ¯ . ⎦
¯
1 2   ¯ 
şeklinde yazılmasıyla elde edilen matrise, verilen lineer denklem sisteminin genişletilmiş
katsayılar matrisi (Augmented Matrix) denir. Bundan sonra, bir lineer denklem sistemi­
nin çözümünü, genişletilmiş katsayılar matrisini kullanarak yapacağız.

⎧
⎪
⎪x+y+z+t = 3
⎨
x + 2y + 2z + 3t = 4
Örnek 1.10 denklem sistemini çözelim.
⎪
⎪ x + y + 2z + 2t = 5
⎩
y + z + 4t = 7

Çözüm : Bu sistemin genişletilmiş katsayılar matrisi :

⎡ ¯ ⎤
1 1 1 1 ¯ 3
¯
⎢ 1 2 2 3 ¯ 4 ⎥
[ : ] = ⎢ ⎣ 1 1 2 2
¯ ⎥
¯
¯ 5 ⎦
0 1 1 4 ¯ 7
biçimindedir. İlk satırı, ikinci ve üçüncü satırlardan çıkararak 11 elemanının altındaki
tüm elemanları 0 yapalım.
⎡ ¯ ⎤ ⎧
1 1 1 1 ¯ 3 ⎪  + + + =3
¯ ⎪
⎨
⎢ 0 1 1 2 ¯ 1 ⎥  + +2 =1
⎢ ¯ ⎥⇒ 
⎣ 0 0 1 1 ¯ 2 ⎦ ⎪  + =2
¯ ⎪
⎩
0 1 1 4 ¯ 7  + 4 =7
Şimdi de, ikinci satırı, dördüncü satırdan çıkararak 22 elemanının altındaki tüm eleman­
ların sıfır olmasını sağlayalım.
20 Elemanter Satır Operasyonları

Bu durumda,
⎡ ¯ ⎤ ⎧
1 1 1 1 ¯ 3 ⎪  + + + =3
¯ ⎪
⎨
⎢ 0 1 1 2 ¯ 1 ⎥  + +2 =1
⎢ ¯ ⎥⇒
⎣ 0 0 1 1 ¯ 2 ⎦ ⎪  + =2
¯ ⎪
⎩
0 0 0 2 ¯ 6 2 =6
elde edilir ki, buradan  = 3  = −1  = −4 ve  = 5 elde edilir.
⎧
⎨ x+y+z =3
Örnek : 3x + 2y + 3z = 4 denklem sistemini çözelim.
⎩
2x + y + 2z = 5
Çözüm : Bu sistemin genişletilmiş katsayılar matrisi :
⎡ ¯ ⎤
1 1 1 ¯¯ 3
[ : ] = ⎣ 3 2 3 ¯¯ 4 ⎦
2 1 2 ¯ 5
biçimindedir. İlk satırın, üç katını ikinci satıdan, iki katını da üçüncü satırdan çıkararak
11 elemanının altındaki tüm elemanları 0 yapalım.
⎡ ¯ ⎤ ⎧
1 1 1 ¯¯ 3 ⎨  + + =3
⎣ 0 −1 0 ¯ −5 ⎦ ⇒ − = −5 
¯ ⎩
0 −1 0 ¯ −1 − = −1
Şimdi de, ikinci satırı, üçüncü satırdan çıkararak 22 elemanının altındaki tüm elemanların
sıfır olmasını sağlayalım. Bu durumda,
⎡ ¯ ⎤ ⎧
1 1 1 ¯¯ 3 ⎨  + + =3
⎣ 0 −1 0 ¯ −5 ⎦ ⇒ − = −5
¯ ⎩
0 0 0 ¯ 4 0 =4
elde edilir ki, buradan 0 = 4 tutarsızlığı çıkar. Bu denklemin çözümü olmadığını gösterir.
⎧
⎨  + 2 + 2 = 3
1.7 Alıştırma −− =3 denklem sistemini, genişletilmiş matrisini kulla­
⎩
−+ =3
narak çözünüz.
Yanıt :  = 3  = 0 ve  = 0
⎡ ¯ ⎤
1 1 1 ¯ 3
¯
1.8 Alıştırma Genişletilmiş matrisi ⎣ 0 −1 2 ¯ 2 ⎦ olan denklem sistemini yazınız.
¯
1 −1 0 ¯ 3
⎧
⎨ ++ =3
Yanıt : − + 2 = 2 .
⎩
− =3
Lineer Denklem Sistemleri 21

Elemanter Satır Operasyonları

Yukarıdaki denklem sistemlerini çözerken, denklemler üzerinde uyguladığımız ve
denklemlerin çözüm kümesini değiştirmeyen üç çeşit işlemle karşılaştık. Şimdi, bu işlem­
lerin matrisler için genel tanımını ve gösterimini verelim.

Tanım Bir A matrisi verilsin. A matrisinin satırları üzerinde yapılan aşağıdaki üç çeşit
işleme elemanter satır işlemleri denir.
I) A matrisinin herhangi iki satırını kendi aralarında yer değiştirmek.  −  satır ile
 −  satırın yer değiştirilmesi işlemini  ↔  şeklinde göstereceğiz. Örneğin,
⎡ ⎤ ⎡ ⎤
0 0 1 9 1 2 3 1
⎣ 0 2 −4 6 ⎦ 1 ↔ 3 ⎣ 0 2 −4 6 ⎦
1 2 3 1 −−−−−−−→ 0 0 1 9

II) A matrisinin herhangi bir satırını sıfırdan farklı bir sayı ile çarpmak.  −  satırın
bir  ∈ R ile çarpılmasını,  →  şeklinde göstereceğiz.
⎡ ⎤ ⎡ ⎤
0 0 1 9 0 0 1 9
⎣ 0 2 −4 6 ⎦ 2 → 22 ⎣ 0 4 −8 12 ⎦
1 2 3 1 −−−−−−−−→ 1 2 3 1

III) A matrisinin herhangi bir satırını sıfırdan farklı bir sayı ile çarpıp başka bir satırına
eklemek. − satırın bir  katının,  − satıra eklenmesini,  →  + şeklinde
göstereceğiz.
⎡ ⎤ ⎡ ⎤
0 0 1 9 0 0 1 9
⎣ 0 2 −4 6 ⎦ 2 → 2 + 23 ⎣ 2 6 2 8 ⎦
1 2 3 1 −−−−−−−−−−−−→ 1 2 3 1

Tanım A ve B matrisleri aynı türden iki matris olsun. B matrisi, A matrisi üzerinde
yapılacak elemanter satır işlemleri sonucu elde edilebiliyor ise A ile B matrisine denk
matrisler denir. Bu durum  ∼  şeklinde gösterilir.

∙ ¸
1 2
Örnek 1.11 matrisinin birim matrise denk bir matris olduğunu gösteriniz.
1 1

Çözüm : Elemanter operasyonları uygulayarak görelim.

∙ ¸ ∙ ¸ ∙ ¸ ∙ ¸
1 2 1 2 1 0 1 0

1 1 2 →  2 ­1 0 −1 1 →  1 +2 2 0 −1 2 →­2 0 1
−−−−−−−−−→ −−−−−−−−−−−→ −−−−−−−→
22 Mühendisler İçin Lineer Cebir

Denk matrislere karşılık gelen denklem sistemlerinin çözüm kümesi de denktir. Bu

nedenle, bir denklem sisteminin katsayılar matrisine elemanter satır operasyonları uygula­
narak denklem sistemi çözülebilir. Yani, Gauss­Jordan eliminasyon yönteminde matris
kullanılarak çözüme ulaşılır. Bunu aşağıdaki teoremle ifade edebiliriz.

1.1 Teorem Herbiri  bilinmeyenli,  denklemden oluşan  =  ve  = 

denklem sistemlerini göz önüne alalım. Eger [ : ] ve [ : ] genişletilmiş katsayılar
matrisleri birbirine denk ise, bu lineer denklem sistemleri de birbirine denktir ve çözüm
kümeleri aynıdır.

1.1.1 Bir Matrisin Basamak Biçimi (Eşelon Form)

Tanım Bir matrisin tamamı sıfır olmayan herhangi bir satırındaki en solda bulunan
sıfırların sayısı, bu satırdan bir önceki satırın en solundaki sıfırların sayısından en az bir
fazla ise bu matrise eşelon formdadır denir. Bu tanıma göre, eşelon formdaki bir matrisin
bir satırı tamamen sıfır ise, bu satırın altındaki tüm satırlar da tamamen sıfır olmalıdır.
Eşelon formdaki bir matriste, her satırdaki soldan sıfırdan farklı ilk elemana pivot denir.
Eşelon formdaki bir matriste, matrisin sol tarafında bulunan sıfırlar merdiven şeklinde
basamaklar oluşturdukları için, matrisin basamak biçimi tanımı da kullanılır. Aşağıdaki
matrislerin her biri eşelon formdadır.
⎡ ⎤ ⎡ ⎤
⎡ ⎤ 2 5 0 1 5 0 9 ⎡ ⎤
1 5 0 9 ⎢ 0 1 −4 ⎥ ⎢ 0 2 −4 6 ⎥ 0 1 5 0
⎣ 0 0 2 6 ⎦ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎣ 0 0 2 2 ⎦
⎣ 0 0 3 ⎦ ⎣ 0 0 0 0 ⎦
0 0 0 1 0 0 0 3
0 0 0 0 0 0 0
Aşağıdaki matrisler ise, eşelon formda değildir. Çünkü, birinci matriste, 4’üncü satırda en
soldaki sıfır sayısı 1’dir ve bir önceki üçüncü satırdaki en soldaki sıfır sayısından 1 fazla
değildir. Yine ikinci matriste ise, üçüncü satırdaki soldaki sıfır sayısı, bir önceki satırın
soldaki sıfır sayısından en az 1 fazla değildir. Son matriste de, üçüncü satırın tamamı sıfır
olduğundan, bu satırın altındaki satırların da tamamen sıfır olması gerekirdi.
⎡ ⎤ ⎡ ⎤
3 5 6 3 ⎡ ⎤ 1 1 5
⎢ 0 2 −5 4 ⎥ 0 1 5 ⎢ ⎥
⎢ ⎥  ⎣ 0 0 7 ⎦ ve ⎢ 0 1 7 ⎥
⎣ 0 0 5 1 ⎦ ⎣ 0 0 0 ⎦
0 0 3
0 1 0 0 0 0 3

Tanım Bunun yanında, eşelon formdaki bir matriste her satırdaki soldan sıfırdan farklı
ilk eleman 1 ise ve bu ilk 1’in olduğu sütundaki geri kalan tüm elemanlar 0 ise bu matrise
indirgenmiş eşelon formdadır denir.
Örneğin aşağıdaki matris indirgenmiş eşelon formdadır.
⎡ ⎤
1 0 2 0 2
⎣ 0 1 0 0 1 ⎦
0 0 0 1 4
Lineer Denklem Sistemleri 23

Tanım Herhangi bir A matrisine elemanter satır işlemleri uygulanarak, A matrisine

denk olan eşelon matris elde edilebilir. Bu şekilde elde edilen matrise A matrisinin eşelon
forma dönüştürülmüş matrisi denir.
⎡ ⎤
1 1 2 2
Örnek 1.12 A = ⎣ 1 2 3 2 ⎦ matrisini elemanter satır operasyonlarıyla eşelon
1 2 4 1
forma getiriniz.

Çözüm :
⎡ ⎤ ⎡ ⎤ ⎡ ⎤
1 1 2 2 1 1 2 2 1 1 2 2
⎣ 1 2 3 2 ⎦ 2 →  2 ­1 ⎣ 0 1 1 0 ⎦ ⎣ 0 1 1 0 ⎦
1 2 4 1 3 →  3 ­1 0 1 2 −1 3 →  3 ­2 0 0 1 −1
−−−−−−−−−→ −−−−−−−−−→
⎡ ⎤
1 2 3 2
1.9 Alıştırma ⎣ 2 3 1 4 ⎦ matrisini eşelon forma ve indirgenmiş eşelon forma
1 2 2 1
getiriniz.
⎡ ⎤ ⎡ ⎤
1 2 3 2 1 0 0 9
Yanıt : ⎣ 0 −1 −5 0 ⎦ ve ⎣ 0 1 0 −5 ⎦ 
0 0 −1 −1 0 0 1 1
1.1.2 Bir Matrisin Rankı
Tanım Bir  matrisi verilsin.  matrisini elemanter satır operasyonları yaparak eşelon
forma getirebiliriz.  matrisinin eşelon formunda, en az bir elemanı sıfırdan farklı olan
satır sayısına  matrisinin rankı denir ve Rank() ile gösterilir. Özel olarak, herhangi
bir sıfır matrisinin rankı 0 kabul edilir.
Örneğin,
⎡ ⎤ ⎡ ⎤
1 0 3 1 2 1
⎢ 0 0 2 ⎥ ⎢ 0 2 3 ⎥
⎣ 0 0 0 ⎦ ve ⎣ 0
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
2 3 ⎦
0 0 0 0 −2 −3
matrislerini göz önüne alalım. İlk matris eşelon formdadır ve rankını doğrudan söyleye­
biliriz. En az bir elemanı sıfırdan farklı olan 2 satır (ilk iki satır) olduğundan, rankı 2’dir.
Diğer yandan, ikinci matris eşelon formda olmadığı için, önce eşelon forma getirilmelidir.
Bu haliyle, en az bir elemanı sıfırdan farklı 4 satır var gibi görünse de, 3 → 3 − 2 ve
4 → 4 + 2 elemanter satır operasyonlarıyla eşelon forma getirildiğinde, son iki satırın
tamamen sıfır olduğu, ve dolayısıyla rankın 2 olduğu görülür. O halde, rankı bulmak için,
yapılacak ilk iş matrisi eşelon forma getirmek olmalıdır.
24 Mühendisler İçin Lineer Cebir

⎡ ⎤
1 2 1
⎢ 2 1 1 ⎥
Örnek 1.13 A = ⎢ ⎥
⎣ 1 −1 0 ⎦ matrisinin rankını bulunuz.
3 3 2

Çözüm : Önce,  matrisine elemanter satır operasyonları uygulayarak eşelon forma ge­
tirelim.
⎡ ⎤ ⎡ ⎤ ⎡ ⎤
1 2 1 1 2 1 1 2 1
⎥ 2 →  2 ­2 1 ⎢ 0 −3 −1 ⎥
⎢ 2 1 1 ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ 0 −3 −1 ⎥
⎢ ⎢ ⎥
⎣ 1 −1 0 ⎦ 3 →  3 ­1 ⎣ 0 −3 −1 ⎦ 3 →  3 ­2 ⎣ 0 0 0 ⎦
3 3 2 4 →  4 ­3 1 0 −3 −1 4 →  4 ­2 0 0 0
−−−−−−−−−−→ −−−−−−−−−→
matrisinde, tüm elemanları sıfır olmayan satır sayısı 2 olduğundan, Rank  = 2’dir.

⎡ ⎤
1 2 −1
⎢ 2 −1 3 ⎥
Örnek 1.14 A = ⎢
⎣ 1 −3
⎥ matrisinin rankını bulunuz.
4 ⎦
1 7 −6

Çözüm : Önce,  matrisini, elemanter satır operasyonları uygulayarak eşelon forma

getirelim.
⎡ ⎤ ⎡ ⎤ ⎡ ⎤
1 2 −1 1 2 −1 1 2 −1
⎥ 2 →  2 ­2 1 ⎢ 0 −5
⎢ 2 −1 3 ⎥ ⎢ 5 ⎥ ⎢ 0 −5 5 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎣ 1 −3 4 ⎦ 3 →  3 ­1 ⎣ 0 −5 5 ⎦ 3 →  3 ­2 ⎣ 0 0 0 ⎦
1 7 −6 4 →  4 ­1 0 5 −5 4 →  4 +2 0 0 0
−−−−−−−−−−→ −−−−−−−−−−→
matrisinde, tüm elemanları sıfır olmayan satır sayısı 2 olduğundan, Rank  = 2’dir.

⎡ ⎤
1 1 1
⎢ 1 2 2 ⎥
1.10 Alıştırma  = ⎢
⎣ 2
⎥ matrisinin rankını bulunuz.
3 3 ⎦
0 1 1

Yanıt : 2.

⎡ ⎤
1 1 1 1
⎢ 1 2 2 1 ⎥
1.11 Alıştırma  = ⎢
⎣ 2
⎥ matrisinin rankını bulunuz.
3 3 1 ⎦
0 1 1 1

Yanıt : 3.
Lineer Denklem Sistemleri 29

Lineer Homojen Denklem Sistemi

Tanım İkinci yanı sıfır olan,
⎧
⎪
⎪ 11 1 + 12 2 + · · · + 1  = 0
⎪
⎨ 21 1 + 22 2 + · · · + 2  = 0
..
⎪
⎪ .
⎪
⎩
1 1 + 2 2 + · · · +   = 0
biçimindeki lineer denklem sistemine lineer homojen denklem sistemi denir. Homojen
denklem sistemini  = 0 olarak yazabiliriz. Bu tür homojen denklem sistemleri için,
1 = 2 = · · · =  = 0 değerlerinin bir çözüm olduğu aşikardır. Bu çözüme aşikar
çözüm denir.

1.3 Teorem   ×  türünde bir matris olmak üzere,  = 0 biçimindeki 

bilinmeyenli homojen lineer denklem sistemi için,  () =  olmak üzere,
i)  =  ise, sistemin tek çözümü aşikar çözümdür. Yani, tüm bilinmeyenler 0’dır.
ii)    ise denklemin  −  parametreye bağlı sonsuz çözümü vardır.

1.4 Teorem Herbiri  bilinmeyenli,  denklemden oluşan  = 0 ve  = 0

homojen denklem sistemlerini göz önüne alalım. Eger  ve  matrisleri birbirine denk
ise, bu homojen lineer denklem sistemleri de birbirine denktir ve çözüm kümeleri aynıdır.
⎧
⎨ x−y+z =0
Örnek 1.18 3x − y + z = 0 denklem sisteminin çözümünü bulunuz.
⎩
x+y−z =0

Çözüm : Bilinmeyen sayısı  = 3’tür. Rank()’yı bulalım.

⎡ ⎤ ⎡ ⎤
1 −1 1 1 −1 1
[  | ] = ⎣ 3 −1 1 ⎦ 2 → 2 − 31 ⎣ 0 2 −2 ⎦
1 1 −1 3 → 3 − 1 0 2 −2
−−−−−−−−−−−−→⎡ ⎤
1 −1 1
⎣ 0 2 −2 ⎦
3 → 3 − 2 0 0 0
−−−−−−−−−−−→
olduğundan, Rank() = 2’dir. O halde, bu denklemin  −  = 3 − 2 = 1 parametreye
bağlı sonsuz çözümü vardır.  =  diyelim. Son matrise göre, 2 − 2 = 0 ⇒  =  ve
 −  +  = 0 ⇒  = 0 elde edilir. Buna göre,
Ç.K. = {(0  ) :  ∈ R}
elde edilir.
32 Mühendisler İçin Lineer Cebir

Lineer Denklem Sistemlerinin Uygulamaları

1. Kimyasal Denklemlerde Lineer Denklemlerin Kullanılması

Örnek 1.22 a (CO) +10 (H 2 ) +b (CO 2 ) → c (CH 4 ) +d (H 2 O) kimyasal denk­

lemine göre, kullanılan (CO) karbonmonoksit molekülü sayısına göre, kullanılması
gereken (CO2 ) karbondioksit molekülü sayısını ve ortaya çıkan su (H 2 O) ve metan
(CH 4 ) gazı molekül sayılarını belirleyiniz. Bu denkleme uygun, katsayıları doğal sayı
olan bir kimyasal denklem bulunuz.

Çözüm : Kimyasal denklemdeki giren ve çıkan atomların sayılarının eşitliğini kullanacağız.

 atomunun eşitliğine göre,  +  = 
 atomunun eşitliğine göre,  + 2 = 
 atomunun eşitliğine göre, 20 = 4 + 2
elde edilir. Buna göre,  =  denilirse,
⎧
⎨  −  = −
2 −  = −
⎩
2 +  = 10
denklem sistemi elde edilir. Buradan,    bilinmeyenlerine göre,

⎡ ¯ ⎤ ⎡ ¯ ⎤
1 −1 0 ¯¯ − 1 −1 0 ¯¯ −
⎣ 2 0 −1 ¯ − ⎦ ⎣ 0 2 −1 ¯  ⎦
¯ 2 → 2 − 21 ¯
0 2 1 ¯ 10 −−−−−−−−−−−−→ 0 2 1 ¯ 10
⎡ ¯ ⎤
1 −1 0 ¯¯ −
⎣ 0 2 −1 ¯  ⎦
¯
3 → 3 − 2 0 0 2 ¯ 10 − 
−−−−−−−−−−−→
elde edilir. Yani,
µ ¶
10 −  1 10 −   5  5 5 3
= = +  = + ve  = − + + = − 
2 2 2 4 2 4 2 2 4
bulunur. Örnek olarak,
 =  = 2 ⇒  = 4  = 3 ve  = 1
elde edilir. Yani,
2 () + (2 ) +  (2 ) → 3 (4 ) + 4 (2 )
kimyasal denklemi bulunur.

1.25 Alıştırma  () + 11 (2 ) +  (2 ) → 3 (4 ) +  (2 ) kimyasal denk­

lemine göre,   ’yi bulunuz.

Yanıt :  = 1  = 2 ve  = 3
Lineer Denklem Sistemleri 35

1.28 Alıştırma Yandaki, yolları ve yönleri gösteren

40 P y T x
yol haritasında, 1 saat içinde yoldan geçen araba sayıları,
yolların yönlerini belirten okların yanında belirtilmiştir. z u

Buna göre, yollardan geçen arabaların sayılarını veren 70 R t S 20

genel çözümü bulunuz.
Yanıt :  = 10’dur.  =  ise,  = 40 −   = 50 − 
ve  = 70 −  olur.

3. Elektrik Devreleri Problemlerinde Lineer Denklem Sistemlerinin Kullanılması

Şimdi de, lineer denklem sistemlerinin, elektrik devrelerinde kullanılan bazı uygula­
malarını verelim. Ama önce, elektrik devreleriyle ilgili olarak kullanacağımız bazı temel
kanunları hatırlayalım.
Ohm Kanunu : Bir elektrik devresinde, iki nokta arasındaki iletkenden geçen akım, bu
iki nokta arasındaki gerilim miktarıyla (potansiyel fark) ile doğru, bu iki nokta arasındaki
dirençle ters orantılıdır. Yani,
Gerilim
Akım =
Direnç
eşitliği vardır. Bu formülü kısaca, akımı  harfi, gerilimi  harfi ve direnci de  harfiyle
gösterirsek

=

 
şeklinde yazarız. Birimleri de dikkate alınırsa,  = eşitliği vardır.

Kirchhoff Akım Kanunu (KCL) : Bir düğüme giren akımların toplamı, çıkan akımların
toplamına eşittir.

I I

I A I
I1 −I2 +I3 −I4 = 0
Kirchhoff Voltaj(Gerilim) Kanunu (KVL) : Enerjinin korunumu ilkesine dayanan bir
kanundur. Kapalı bir elektrik devresinde, harcanan tüm gerilimlerin toplamı, üretilen ya
da sağlanan tüm gerilimlerin toplamına eşittir. Yani, kapalı bir elektrik devresindeki pil,
üreteç gibi enerji kaynaklarından elde edilen gerilimleri toplamı, bu devredeki direnç, mo­
tor gibi araçlar üzerinde oluşan gerilim harcamaları ve düşmeleri toplamına eşittir. Bunu,
kapalı bir devre boyunca, potansiyel farklarının cebirsel toplamı sıfırdır şeklinde de ifade
edebiliriz.
36 Mühendisler İçin Lineer Cebir

Üreteçler ters bağlı olursa yani, kabul edilen akım yönüne ters yönde akım üretirse gerilim
değerinin negatif (−) olacağı unutulmamalıdır. Çünkü böyle bir durumda üretici değil
tüketici gibi davranır. Aşağıdaki elektrik devrelerini inceleyiniz.
R1 R1
A I
D A I
D
V1 V1
+ +
V4­ V2 R2 V4­ V2 R2
R3 R3
B V3
+­
V5 C B V3
­V+ C
5
1 + 2 + 3 = 4 + 5 1 + 2 + 3 + 5 = 4
I1 +I2 +I3 = 4 + 5 I1 +I2 +I3 + 5 = 4

Örnek 1.24. Şekilde akım yönleriyle 5 A 9

birlikte bir elektrik devresi verilmiştir. I1 I2
Buna göre 1  2 ve 3 akımlarının kaç +
amper olduklarını belirleyiniz. 37V­ 4 6
I3
Çözüm :  noktasındaki akım geçişine
göre,
B +
18V
­
1 = 2 + 3
eşitliği vardır.  noktasındaki akım geçişine göre, yine
1 = 2 + 3
eşitliği vardır. Ohm kanununa göre, Potansiyel Farkı = Akım × Direnç, yani,  =
eşitliği olduğunu hatırlayalım. Buna göre, Elektrik devresinin sol döngüsüne göre,
51 + 43 = 37
eşitliği vardır. Şimdi de, sağ döngüye göre bir denklem bulalım.
92 + 62 − 43 = 18
olduğu hemen görülebilir. Böylece,
⎧
⎨ 1 − 2 − 3 = 0
51 + 43 = 37
⎩
152 − 43 = 18
lineer denklem sistemi elde edilir.
Lineer Denklem Sistemleri 37

Buradan,

⎡ ¯ ⎤ ⎡ ¯ ⎤
1 −1 −1 ¯ 0 1 −1 −1 ¯¯ 0
¯
⎣ 5 0 4 ¯ 37 ⎦ ⎣ 0 5 9 ¯¯ 37 ⎦
¯ 2 → 2 − 51
0 15 −4 ¯ 18 −−−−−−−−−−−−→ 0 15 −4 ¯ ¯ 18
⎡ ⎤
1 −1 −1 ¯¯ 0
⎣ 0 5 9 ¯¯ 37 ⎦
3 → 3 − 32 0 0 −31 ¯ −93
−−−−−−−−−−−−→
yazılırsa, 3 = 3 2 = 2 ve 1 = 5 olduğu görülür.

Örnek 1.25. Şekilde akım yön­ 2 A 2

leriyle birlikte bir elektrik devresi
verilmiştir. Buna göre 1  2 ve 3
I1 I2
akımlarının kaç amper olduklarını +
belirleyiniz. ­ I3
4 8

Çözüm :  noktasındaki akım

geçişine göre,
3 B +
44V
­
2 = 1 + 3
eşitliği vardır. Aynı şekilde  noktasındaki akım geçişine göre de, 1 + 3 = 2 olur.
Yani, 3Ω’luk dirençten geçen akımın 1 olacağı görülür. Ohm kanunu göz önüne alınarak,
elektrik devresinin sol ve sağ döngüsüne göre,
21 − 43 + 31 = 11 ⇒ 51 − 43 = 11
22 + 82 + 43 = 44 ⇒ 52 + 24 = 22
denklemleri yazılabilir. Böylece,
⎧
⎨ 1 − 2 + 3 = 0
51 − 43 = 11
⎩
52 + 23 = 22
lineer denklem sistemi elde edilir. Buradan,
⎡ ¯ ⎤ ⎡ ¯ ⎤
1 −1 1 ¯¯ 0 1 −1 1 ¯¯ 0
⎣ 5 0 −4 ¯¯ 11 ⎦ ⎣ 0 5 −9 ¯¯ 11 ⎦
¯ 2 → 2 − 51
0 5 2 22 −−−−−−−−−−−−→ 0 5 2 ¯ 22
⎡ ¯ ⎤
1 −1 1 ¯¯ 0
⎣ 0 5 −9 ¯¯ 11 ⎦
3 → 3 − 2 0 0 11 ¯ 11
−−−−−−−−−−−→
yazılırsa, 3 = 1 2 = 4 ve 1 = 3 olduğu görülür.
38 Mühendisler İçin Lineer Cebir

1 A
Örnek 1.26. Şekilde akım yönleriyle
birlikte bir elektrik devresi verilmiştir.
+ I2
Buna göre 1  2 ve 3 akımlarının kaç 1
amper olduklarını belirleyiniz.
68V ­ I1
3
4
C D
2
I3
2

B
Çözüm : Kirchhoff Voltaj (Gerilim) Kanununa göre,
⎧ ⎧
⎨ 1 + 3 (1 − 2 ) + 2 (1 − 3 ) = 68 ⎨ 3 61 − 32 − 23 = 68
2 + 4 (2 − 3 ) + 3 (2 − 1 ) = 0 yani, 2 −31 + 82 − 43 = 0
⎩ ⎩
23 + 2 (3 − 1 ) + 4 (3 − 2 ) = 0 1 −1 − 22 + 43 = 0
denklem sistemi elde edilir. Buradan,
⎡ ¯ ⎤ ⎡ ¯ ⎤
−1 −2 4 ¯¯ 0 1 −1 1 ¯¯ 0
⎣ −3 8 −4 ¯ 0 ⎦ 2 → 2 − 31 ⎣ 0 14 −16 ¯¯ 0 ⎦
¯
6 −3 −2 68 ¯ 3 → 3 + 61 0 −15 22 ¯ 68
−−−−−−−−−−−−→⎡ ¯ ⎤
1 −1 1 ¯¯ 0
⎣ 0 −1 6 ¯ 68 ⎦
2 → 2 + 3 ¯
−−−−−−−−−−−→ 0 −15 22 ¯ 68
⎡ ¯ ⎤
1 −1 1 ¯¯ 0
⎣ 0 −1 6 ¯¯ 68 ⎦
3 → 3 − 152 ¯
0 0 −68 −14 · 68
−−−−−−−−−−−−−→
olur. Böylece, 3 = 14 −2 + 63 = 68 ⇒ 2 = 16 ve 1 − 2 + 3 = 0 ⇒ 1 = 24
bulunur.
1.29 Alıştırma Şekilde akım yönleriyle birlikte bir elektrik devresi verilmiştir. Buna
göre 1  2 ve 3 akımlarının kaç amper olduklarını belirleyiniz.
1 A 2

+ I2
2
80V ­ I1
1
1
C D
3
I3
1

B
Yanıt : 1 = 29 2 = 8 3 = 19
Lineer Denklem Sistemleri 39

Bölüm Sonu Tekrar Testi (Lineer Denklem Sistemleri)

⎧
⎨  + 2 =3
1. −2 +  +  = 3 denklem sisteminin kaç çözümü vardır?
⎩
 +  + 2 =1
A) 1 B) 2 C) 3 D) Çözüm Yok E) Sonsuz Çözüm

⎧
⎨  + 2 +  =2
2. −2 +  +  = 3 denklem sisteminin kaç çözümü vardır?
⎩
 − 8 − 5 =1
A) 1 B) 2 C) 3 D) Çözüm Yok E) Sonsuz Çözüm

½
+ =3
3. denklem sistemiyle ilgili aşağıdakilerden kaç tanesi doğrudur?
 +  = 
I. Bu sistemin daima sonsuz çözümü vardır.
II. Bu sistemin sadece  = 3 durumunda sonsuz çözümü vardır.
III.  = 3 için sistemin çözümü yoktur.
IV.  = 3 için sistemin çözümünün olabilmesi için,  = 9 olmalıdır.
V.  = 2 ve  = 2 için sistemin bir tek çözümü vardır.
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5

½
+ =3
4. denklem sisteminin çözüm kümesi hangisidir?
++ =4
A) {(1 2 1)} B) {(  ) = (1 3 −  )   ∈ R} C) Çözüm Yok
D) {(  ) = ( 3 −  1)   ∈ R} E) {(  ) = ( 3 0)   ∈ R}

⎧
⎨  + 2 +  = 3
5.  + 3 + 4 = 4 denklem sistemi aşağıdakilerden hangisine denktir?
⎩
 + 4 + 7 = 5
⎧ ⎧
⎨  + 2 +  = 3 ⎨  + 2 +  = 3 ½
 + 2 +  = 3
A)  +  + 3 = 1 B)  + 3 = 1 C)
⎩ ⎩  + 3 = 1
 + 4 + 7 = 3 =0
⎧ ⎧
⎨  + 2 +  = 3 ⎨  + 2 +  = 3
D)  + 3 = 1 E)  + 3 = 1
⎩ ⎩
 + 2 + 6 = 3 =1
40 Mühendisler İçin Lineer Cebir

⎧
⎨  + 2 = 3
6. −2 +  +  = 3 denklem sisteminin kaç çözümü vardır?
⎩
2 +  + 3 = 3
A) 1 B) 2 C) 3 D) Çözüm Yok E) Sonsuz Çözüm

⎧
⎨  + 2 +  = 2
7.  +  +  = 3 denkleminin sonsuz çözümünün olması için  +  =?
⎩
− +  = 
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5

⎧
⎪
⎪  + 2 +  = 1
⎨
 +  −  = 5
8. sisteminin sonsuz çözümü varsa  +  +  +  =?
⎪
⎪  − 3 − 3 = 
⎩
2 −  +  = 
A) 10 B) 12 C) 8 D) 9 E) 7

⎧
⎨ 3 + 2 + 2 = 0
9.  −  + 3 = 0 homojen denkleminin sonsuz çözümü olması için  kaç
⎩
 + 2 = 0
olmalıdır.
A) 12 B) 13 C) 14 D) −13 E) −12

10.  =  formundaki bir lineer denklem sisteminde, [ : ] genelleştirilmiş

katsayılar matrisi
⎡ ¯ ⎤
1 2 3 ¯ 0
¯
⎣ 0   ¯ 2 −  ⎦
¯
0 0 2 +  ¯ +1

matrisine denktir. Bu sistemin 1 parametreye bağlı sonsuz çözümü olduğuna göre, 

kaçtır?
A) 0 B) 1 C) −1 D) 2 E) Hiçbiri

11.    bilinmeyenlerine göre sırasıyla  =  formunda yazılan bir lineer denklem

sisteminde, [ : ] genelleştirilmiş katsayılar matrisi
⎡ ¯ ⎤
1 2 3 ¯ 0
¯
⎣ 0  1 ¯ 2 + 1 ⎦
¯
0 0 2 − 3 ¯  + 1
matrisine denk olduğuna göre,  = 2 için  =?
A) Çözüm yok B) 1 C) −1 D) 0 E) 2
Lineer Denklem Sistemleri 41

12.  =  formundaki bir lineer denklem sisteminde, [ : ] matrisi elemanter satır

operasyonlarıyla eşelon forma getiriliyor ve
⎡ ¯ ⎤
1 2 3 ¯ 0
¯
⎣ 0   ¯ 2 −  ⎦
¯
0 0  − ¯ 2

matrisi elde ediliyor. Buna göre aşağıdakilerden kaç tanesi doğrudur?
I)  = 0 için, sistemin 1 parametreye bağlı sonsuz çözümü vardır.
II)  = 1 için, sistemin 1 parametreye bağlı sonsuz çözümü vardır.
III)  = 1 için çözüm yoktur.
IV)  = 0 ve  = 1 için sonsuz çözüm vardır.
V)  6= 0 için sistemin bir tek çözümü vardır.
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5

⎧
⎨  +  +  =  + 1
13.  +  +  = 0 denklem sistemi için aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
⎩
 +  +  = 1
A)  = 0 için, sistemin 1 parametreye bağlı sonsuz çözümü vardır.
B)  = −2 için, sistemin çözümü yoktur?
C)  = 1 için çözüm yoktur.
D)  = −2 ve  = 1 için sistemin çözümü yoktur.
E)  6= 1 için sistemin bir tek çözümü vardır.

⎧
⎨  +  = 1
14.  +  =  denklem sistemi için aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
⎩
 +  = 
A)  =  = 1 ise sonsuz çözüm vardır.
B)  = 1 ve  6= 1 ise sistemin daima bir tek çözümü vardır.
C)  = 0 ise çözüm yoktur.
D)  = 0 ise çözüm yoktur.
E) Hiçbiri

15. Aşağıdaki elektrik devresine göre 1 akımı kaç amperdir?

1 A

+ I2
2
­
67V
I1
2
1
C D
3
I3
1

. B

A) 24 B) 13 C) 17 D) 12 E) 16
88 Mühendisler İçin Lineer Cebir

yandan, determinant tanımına göre, elde edilen son matriste, son satırdan sadece 44 
üçüncü satırdan 33  ikinci satırdan 22 ve birinci satırdan da 11 alınabilir. O halde,
permütasyonumuz,  = 1234 olur ve det  = 11 22 33 44 = 1 · 3 · 4 · 3 = 36 elde edilir.
Not Alt üçgensel veya üst üçgensel bir kare matrisin determinantı köşegenlerin çar­
pımına eşittir.

⎡ ⎤
1 1 1 1 1
⎢ 1 2 2 2 2 ⎥
⎢ ⎥
Örnek 3.17 A = ⎢
⎢ 1 2 5 5 5 ⎥ matrisinin determinantı kaçtır?
⎥
⎣ 1 2 5 11 11 ⎦
1 2 5 11 15

Çözüm : Önce, ilk satırı diğer tüm satırlardan çıkaralım. Bu determinantı değiştirmez.
⎡ ⎤ ⎡ ⎤
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
⎢ 1 2 2 2 2 ⎥ 2  → 2 − 1 ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ 0 1 1 1 1 ⎥
⎢ 1 2 5 5 5 ⎥ 3 → 3 − 1 ⎢ 0 1 4 4 4 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎣ 1 2 5 11 11 ⎦ 4 → 4 − 1 ⎣ 0 1 4 10 10 ⎦
5 → 5 − 1
1 2 5 11 15 −−−−−−−−−−−→ 0 1 4 10 14
Şimdi ise, ikinci satırı, 3’üncü, 4’üncü ve 5’inci satırlardan çıkaralım.
⎡ ⎤ ⎡ ⎤
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
⎢ 0 1 1 1 1 ⎥ ⎢ 0 1 1 1 1 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 0 1 4 4 4 ⎥ 3 → 3 − 2 ⎢ 0 0 3 3 3 ⎥
⎢ ⎥ 4 → 4 − 2 ⎢ ⎥
⎣ 0 1 4 10 10 ⎦ ⎣ 0 0 3 9 9 ⎦
5 → 5 − 2
0 1 4 10 14 −−−−−−−−−−−→ 0 0 3 9 13
Benzer düşünceyle, üçüncü satırı 4’üncü ve 5’inci satırlardan çıkaralım.
⎡ ⎤ ⎡ ⎤
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
⎢ 0 1 1 1 1 ⎥ ⎢ 0 1 1 1 1 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 0 0 3 3 3 ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ 4 → 4 − 3 ⎢ 0 0 3 3 3 ⎥
⎣ 0 0 3 9 9 ⎦ ⎣ 0 0 0 6 6 ⎦
5 → 5 − 3
0 0 3 9 13 −−− −−−−−−−−→ 0 0 0 6 10
Bundan sonra geriye, 4’üncü satırı 5’inci satırdan çıkarmak kalır. Böylelikle matrisi eşelon
forma getirmiş oluruz.
⎡ ⎤ ⎡ ⎤
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
⎢ 0 1 1 1 1 ⎥ ⎢ 0 1 1 1 1 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 0 0 3 3 3 ⎥ ⎢ 0 0 3 3 3 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎣ 0 0 0 6 6 ⎦ ⎣ 0 0 0 6 6 ⎦
5 → 5 − 4
0 0 0 6 10 0 0 0 0 4
Bu üst üçgensel matrisin determinantı ise asal köşegen üzerindeki elemanların çarpımına
eşittir. Buna göre, det  = 3 · 6 · 4 = 72 elde edilir.
Determinant 89

⎡ ⎤
2 2 2 2 2
⎢ 2 4 4 4 4 ⎥
⎢ ⎥
3.16 Alıştırma ⎢
⎢ 2 4 6 6 6 ⎥ matrisinin determinantı kaçtır?
⎥
⎣ 2 4 6 10 10 ⎦
2 4 6 10 13

Yanıt : 96.
⎡ ⎤
1 2 3 4 5
⎢ 2 1 2 3 4 ⎥
⎢ ⎥
Örnek 3.18 ⎢
⎢ 3 2 1 2 3 ⎥ matrisinin determinantını bulunuz.
⎥
⎣ 4 3 2 1 2 ⎦
5 4 3 2 1

Çözüm : En alt satırdan başlayarak, her satırdan bir üstündeki satırı çıkarırsak,
⎡ ⎤
1 2 3 4 5
⎢ 1 −1 −1 −1 −1 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 1 1 −1 −1 −1 ⎥
⎢ ⎥
⎣ 1 1 1 −1 −1 ⎦
1 1 1 1 −1
elde edilir. Şimdi, beşinci kolonu diğer tüm kolanlara ilave edersek.
⎡ ⎤
6 7 8 9 5
⎢ 0 −2 −2 −2 −1 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 0
⎢ 0 −2 −2 −1 ⎥ ⎥
⎣ 0 0 0 −2 −1 ⎦
0 0 0 0 −1
bulunur. Buradan, matrisin determinantı 6 · (−2) · (−2) · (−2) · (−1) = 48 elde edilir.

⎡ ⎤
0 2 4 6 8
⎢ 2 0 2 4 6 ⎥
⎢ ⎥
3.17 Alıştırma ⎢
⎢ 4 2 0 2 4 ⎥ matrisinin determinantı kaçtır?
⎥
⎣ 6 4 2 0 2 ⎦
8 6 4 2 0

Yanıt : 1024.
90 Mühendisler İçin Lineer Cebir

Determinantın Kofaktörler Yardımıyla Hesaplanması (Laplace

Açılımları)

Tanım  = [ ]× matrisinin  elemanının bulunduğu satır ve sütunun silin­
mesiyle elde edilen ( − 1) × ( − 1) türünden matrisin determinantına  elemanının
minörü denir ve  ile gösterilir.
 = (−1)+ 
ile tanımlanan  ifadesine de,  elemanının kofaktörü denir.
⎡ ⎤
1 2 6
Örnek 3.19 A = ⎣ −2 4 3 ⎦ matrisinin A23  A31  A33 kofaktörlerini bu­
0 5 4
lunuz.

Çözüm : İstenen kofaktörler,

∙ ¸
1 2
23 = (−1)2+3 det = −5
0 5
∙ ¸
2 6
31 = (−1)3+1 det = −18
4 3
∙ ¸
1 2
33 = (−1)3+3 det =8
−2 4
elde edilir.
⎡
⎤
2 2 0
3.18 Alıştırma A = ⎣ 0 3 0 ⎦ matrisinin kofaktörlerini bulunuz.
0 0 −1

Yanıt : 11 =−3 12 =13 =0 21 =2 22 =−2 23 =31 =32 =0 33 =6.

3.8 Teorem  ,  = [ ]× kare matrisinin  elemanının kofaktörü olsun.
Buna göre,

X
det  =   = 1 1 + 2 2 +  +   (r­inci satır açılımı)
=1
veya

X
det  =   = 1 1 + 2 2 +  +   (s­inci sütun açılımı)
=1

şeklindedir.
Determinant 91

⎡ ⎤
1 2 3 4
⎢ 2 3 4 5 ⎥
Örnek 3.20 A = ⎣
⎢ ⎥ matrisinin determinantını bulunuz.
0 3 0 0 ⎦
1 0 0 5

Çözüm : En çok sıfır olan üçüncü satıra göre kofaktör açılımıyla determinantı hesaplaya­
biliriz.
⎡ ⎤
1 3 4
det =3 · (−1)3+2 ⎣ 2 4 5 ⎦ = − 3 [(20 + 15) − (16 + 30)] = − 3 (−11) =33
1 0 5

⎡ ⎤
2 3 0 1
⎢ 1 0 0 1 ⎥
3.19 Alıştırma  = ⎢
⎣ 0
⎥ matrisinin determinantını bulunuz.
1 1 1 ⎦
0 0 2 0

Yanıt : 8.
⎡ ⎤
1 2 0 0 3
⎢ 0 0 3 0 1 ⎥
⎢ ⎥
Örnek 3.21 A = ⎢
⎢ 0 0 −3 0 4 ⎥matrisinin determinantı 30 ise x =?
⎥
⎣ 1 0 0 1 0 ⎦
1 0 3 x 2

Çözüm : İkinci sütuna göre kofaktör açılımı yapalım.

⎡ ⎤
0 3 0 1 Şimdi
⎢ ⎥
1+2 ⎢ 0 −3 0 4 ⎥ 1 →  1 + 2
det  = 2 · (−1) ⎣ 1 0 1 0 ⎦ 4 →  4 + 2
1 3  2 işlemi yapalım
⎡ ⎤
0 0 0 5
⎢ 0 −3 0 4 ⎥ İlk satıra
= (−2) ⎢ ⎥
⎣ 1 0 1 0 ⎦ göre açalım.
1 0  6
⎡ ⎤
0 −3 0
İlk satıra
= (−2) (5) (−1)1+4 ⎣ 1 0 1 ⎦
göre açalım.
1 0 
∙ ¸
1+2 1 1
= 10 (−3) (−1)
1 
= 30 ( − 1)
olduğundan,  = 2 elde edilir.
Vektörler ve Uygulamaları 141

4.21 Alıştırma →
−
u = (1 1 1) ve →
−
v = (1 2 3) vektörleri tarafından gerilen uzayı
bulunuz.
Yanıt : V = {(  ) :  − 2 +  = 0    ∈ R} 

4.22 Alıştırma − →
w = (1 14 −1) vektörünün, −→u = (1 5 2) ve −
→
v = (1 2 3) vektörleri
tarafından gerilen düzlemde olduğunu gösteriniz.
¡→ − ¢
Yanıt : 1. Yol. det −w →
u−→v = 0 olduğu görülebilir.
2. Yol : −
→
w = 4− →
u − 3−→v olduğu görülebilir.
©− ª
3. Yol : Sp u  v = {(  ) : 11 −  − 3 = 0} olduğu bulunur ve −
→ →
− →
w vektörünün
bu düzlem denklemini sağladığı görülebilir.

Lineer Bağımsızlık ve Lineer Bağımlılık

Tanım R uzayında, →
−
u 1 −
→
u 2 · · ·  −
→
u  vektörleri ve 1  2  · · ·   ∈ R için,
1 −
→
u 1 + 2 −
→
u 2 + · · · +  −
→
u  = 0
olması, ancak ve ancak
1 = 2 = · · · =  = 0
olmasıyla mümkün ise, →
−
u 1 −
→
u 2 · · ·  −
→
u  vektörlerine R de lineer bağımsız vektörler
denir. Diğer yandan,
 −→
u + −
1 1
→
u + ··· +  −
2 2
→
u = ~0
 

olacak şekilde 1  2  · · ·   ∈ R sayılarından en az biri sıfırdan farklı olarak buluna­

biliyorsa, −
→u 1 −
→
u 2 · · ·  −
→
u  vektörlerine R de lineer bağımlı vektörler denir.
Örneğin :
R2 de − →x = (1 3) ve − →y = (3 9) vektörleri lineer bağımlıdırlar. −
→y = 3− →x dir.
→
− →
−
y − 3 x = ~0 eşitliğinde, hem 1 = 1 hem de 2 = −3 sıfırdan farklıdır.
R2 de −→x = (1 1) ve − y = (1 0) vektörleri için, 1 −
→ →x + 2 − →
y = 0 eşitliğinin
sağlanması, ancak ve ancak 1 = 2 = 0 durumunda mümkündür. O halde, − →
x ve − →
y
lineer bağımsızdır.
R3 de −→
x = (2 3 4)  − →y = (3 4 2) ve −
→
z = (1 2 6) vektörleri lineer bağımlıdırlar.
Çünkü,
→
−
z = 2− →
x −−→y yani, 2−→
x −− →
y −− →z = 0
olduğundan, herhangi bir vektör diğerlerine bağlı olarak yazılabilir.
R3 de −→
x = (1 1 1)  −
→
y = (1 0 1) ve −
→
z = (1 1 0) vektörleri lineer bağımsızdırlar.
Çünkü, bu vektörlerin herhangi birini, diğer ikisinden elde etmek hiç bir şekilde mümkün
değildir. −
→
x−→
y−
→z arasındaki, 1 −
→
x + 2 − →
y + 3 −→z = 0 eşitliğinin sağlanması için, ancak
ve ancak 1 = 2 = 3 = 0 olması gerekir.
142 Mühendisler İçin Lineer Cebir

R2 de aynı doğrultudaki iki vektör lineer bağımlıdır.

4.23 Alıştırma R2 de lineer bağımlı iki vektör yazınız.

R3 de aynı düzlemdeki üç vektör lineer bağımlıdır.

4.24 Alıştırma R3 de lineer bağımlı üç vektör yazınız.

Yanıt : Herhangi − →x ve −→
y vektörleriyle birlikte, üçüncü bir −→
z vektörü −→z = −→x + −→y
→
− →
− →
−
  ∈ R alınırsa, x  y  z vektörleri lineer bağımlı olur. Buna göre üç vektör yazınız.

Örnek 4.26 R3 de − →
x = (1, 2, 3), −→y = (1, 1, 0) ve − →z = (−1, 0, 1) vektörlerinin
lineer bağımsız olduğunu gösteriniz.
Çözüm : 1 − →
x +2 −→
y +3 −→z = 0 durumunun sadece 1 = 2 = 3 = 0 iken sağlandığını
göstermeliyiz.
1 (1 2 3) + 2 (1 1 0) + 3 (−1 0 1) = (0 0 0)
eşitliğinden,
{1 + 2 − 3 = 0 21 + 2 = 0 ve 31 + 3 = 0
olur ki, tek çözüm 1 = 0 2 = 0 3 = 0 çözümüdür. O halde, →
−
x−
→
y−
→
z lineer
bağımsızdır.

Not i) R uzayında  vektör verilsin.    ise bu vektörler kesinlikle lineer

bağımlıdırlar. Örneğin, R3 uzayında verilen 4 vektör kesinlikle lineer bağımlıdır.
ii) R uzayında,  vektörle oluşturulan matrisin rankı, ’dan küçükse bu vektörler yine
lineer bağımlıdırlar. Yani, verilen vektörler matrisin satırları gibi düşünülerek, matris
formunda yazılıp, eşelon forma getirildiğinde, en altta tamamı sıfır olan satır varsa, bu
vektörler kesinlikle lineer bağımlıdırlar. Fakat, rank tam  ise, lineer bağımsızdırlar.
iii) R uzayında verilen  vektörün oluşturduğu matrisin determinantının sıfır olması de­
mek, bu determinantın herhangi bir satırının diğer satırlara bağımlı olduğunu, dolayısıyla
bu vektörlerin lineer bağımlı olduklarını gösterir. Örneğin, R3 de verilen üç vektörün
oluşturduğu 3 × 3 determinantı göz önüne alalım. Eğer, bu üç vektör lineer bağımlı ise,
herhangi bir vektör, diğer vektörlere bağlı olarak yazılabileceğinden determinant sıfır
olur. Örneğin,
→
−
x− →y ve −→
x + − →
y
vektörlerini gözönüne alalım. Determinant özellikleri kullanılırsa,
¡→ − ¢ ¡→ − ¢ ¡→ − ¢
det −x→ y  −
→
x + − →
y =  det − x→ y−
→x + − x→ y−→y =·0+·0=0
olduğu görülebilir.
Vektörler ve Uygulamaları 143

Örnek 4.27 R3 de − →
x = (1, 2, 2), →
−
y = (2, 2, 3) ve →
−
z = (3, 2, 4) vektörlerinin
lineer bağımlı olduğunu gösteriniz.

Çözüm : Vektörleri matrisin satırları olarak yazalım ve eşelon forma getirelim.

⎡ ⎤ ⎡ ⎤ ⎡ ⎤
1 2 2 1 2 2 1 2 2
⎣ 2 2 3 ⎦ 2 → 2 −21 ⎣ 0 −2 −1 ⎦ ⎣ 0 −2 −1 ⎦
3 2 4 3 → 3 −31 0 −4 −2 3 → 3 −22 0 0 0
Eşelon formda, son satırın tamamen sıfır olması, bu vektörün diğer vektörler cinsinden
yazılabileceğini, dolayısıyla, −
→
x−
→
y−
→
z vektörlerinin lineer bağımlı olduklarını gösterir.

Örnek 4.28 R3 de − →
x = (1, k, 3), −
→
y = (2, 2, 3) ve −
→
z = (2, 1, 1) vektörleri lineer
bağımlı ise k kaçtır?
¡→ − ¢
Çözüm : →
−
x−
→
y−
→
z lineer bağımlı ise, det −x→
y−
→
z = 0 olmalıdır. Buna göre,
¯ ¯
¯ 1  3 ¯
¯ ¯
¯ 2 2 3 ¯ = 4 − 7 = 0
¯ ¯
¯ 2 1 1 ¯

olması gerektiğinden,  = 74 olur.

4.25 Alıştırma R3 de − →
x = (1 4 3), −
→
y = (0  3) ve −
→
z = (2 1 1) vektörleri lineer
bağımlı ise  kaçtır?
Yanıt : 215

4.26 Alıştırma R4 de − →
x =(2 0 3 0), −
→
y =(1  2 3), −
→
z =(2 1 0 1) ve −
→
w=(0 1 0 1)
vektörleri lineer bağımlı ise  kaçtır?
¡→ − ¢
Yanıt : det − x→ y− →
z −
→
w = 0 eşitliğinden  = 3 olur.

Taban (Baz)
©− − ª
Tanım V bir vektör kümesi olsun. Bu kümede verilen →
u 1 →
u 2   −
→
u  vektörleri
hem lineer bağımsız ise, hem© de V deki her vektör, ª bu vektörler cinsinden yazılabiliyorsa,
yani V uzayını geriyorlarsa, − u 1 −
→ →
u 2   −
→
u  vektörlerine V uzayının bir tabanı denir.
k vektörleri R3 uzayının bir tabanıdır. Bu üç vektör hem lineer bağımsızdır­
Örneğin, ~i ~j ~
lar, hem de R uzayını gererler Bu tabana, R3 uzayının standart tabanı denir. R3 uzayı için
3

sonsuz sayıda taban bulunabilir. Örneğin, − →

x = (1 1 0)  −
→
y = (0 1 1) ve −
→
z = (1 0 1)
vektörleri R de lineer bağımsız olan ve R ’ü geren üç vektördür. Bu vektörler de, R3 için
3 3

bir tabandır. R uzayındaki  lineer bağımsız vektör, daima R uzayını gereceğinden, R

uzayında alınan  vektörden oluşan her lineer bağımsız vektör kümesi, R uzayı için bir
tabandır.
144 Mühendisler İçin Lineer Cebir

4.27 Alıştırma R2 uzayının farklı iki tabanını yazınız.

4.28 Alıştırma R3 uzayının farklı iki tabanını yazınız.

Örnek 4.29 Bir vektör uzayında verilen vektörlerin lineer bağımsız olması, taban ol­
ması için yeterli midir? Bir tane örnek vererek açıklayınız.
Çözüm : Yeterli değildir. Örneğin, R3 uzayında
→
−x = (1 0 0) ve −
→
y = (0 1 0)
©− − ª
vektörleri lineer bağımsızdır. Fakat, R3 uzayını germezler. Bu nedenle →
x→
y taban
olamaz.

Örnek 4.30 Bir vektör uzayında verilen vektörlerin, o uzayı germesi, taban olması için
yeterli midir? Bir tane örnek vererek açıklayınız.
Çözüm : Yeterli değildir. Örneğin, R2 uzayında
→
−
x = (1 0), −
→y = (0 1) ve −
→
z = (1 1)
vektörleri R2 uzayını gererler. Fakat, bu üç vektör lineer bağımsız olmadıklarından
(−
→
z =− →x +− →y ), R2 uzayının tabanı değillerdir.

4.29 Alıştırma −→
x = (1 0 0), −
→
y = (0 1 0)  −
→
z = (1 1 1) ve −
→
w = (1 2 3) vektörleri
3
R uzayının tabanı olabilir mi?
Yanıt : R3 de, 4 vektör lineer bağımsız olamayacağından, taban olamazlar.

4.30 Alıştırma − →x = (1 0 0 0), →

−
y = (0 1 0 0)  →
−
z = (1 1 1 0) vektörleri R4
uzayının neden tabanı değildir?
Yanıt : R4 uzayını, 3 vektörle germek mümkün olmadığından taban olamazlar.

Not →
−
u 1 −
→
u 2 · · ·  −
→
u  vektörleri tarafından gerilen,
©− − ª
u 1 →
Sp → u 2 · · ·  −
→
u = V
uzayından, seçilecek maksimum sayıdaki lineer bağımsız vektör, V uzayının bir tabanı
olur. R uzayından seçilen herhangi  tane lineer bağımsız vektör, R uzayının ta­
banıdır.

Tanım V bir vektör uzayı olsun. V uzayının tabanındaki vektör sayısına V uzayının
boyutu denir ve  (V) ile gösterilir.  (R ) =  olduğu açıktır.  boyutlu bir uzaydan
seçilen  vektör, bu uzayın bir tabanıdır.
Vektörler ve Uygulamaları 151

Öklid İç Çarpımını Kullanarak İki Vektörün Arasındaki Açının Bulunması

4.7 Teorem →
−
x ve −
→
y , R uzayında iki vektör olsun. −
→
x ve −
→
y arasındaki açı  ise,
­−
→ ®
x−→y
cos  = °−
°→ ° ° °
x ° °−
→y°
’dir.
Kanıt : R uzayında, aralarındaki açı  olan − →x ve −→y vek­
→
− →
− →
− →
−
törlerini alalım. x  y ve x − y vektörleri şekildeki gibi
°− ° °− °
bir °üçgen oluştururlar ve bu üçgenin kenarları °→x °  °→
y°
°
ve °− →
x −− →y ° uzunluğuna sahiptir. Şimdi, Kosinüs teoremini
uygulayacağız.
°− °2 °→°2 °− °2 °→° °− °
°→x −− y ° = °−
→ x ° + °→y ° − 2 °− x ° °→y ° cos 
°→ − °2
eşitliğinde, sol taraftaki °−
x −→y ° normunu,
°− °2 ­→ − ®
°→x −− →
y° = − x −→y−→
x −−→
y
­→ − ® ­→ − ® ­→ − ® ­→ − ®
= − x→x − − x→
y − −y→x + −
y→
y
°→°2 ­→ − ® °→°2
= °− x° −2 − y + °−
x→ y°
şeklinde yazarsak,
°− °2 ­→ − ® °→°2 °− °2 °→°2 °→° °− °
°→x° −2 − x→ y + °− y ° = °→ x ° + °− y ° − 2 °− x ° °→y ° cos 
­→ − ® °→° °− °
eşitliğinde, sadeleştirmeler yapılarak, −x→y = °− x ° °→
y ° cos  elde edilir. Böylece,
­−
→ ®
x−→y
cos  = °
°−
→ ° ° °
x ° °−
→y°
bulunur. ♣

Örnek 4.40 Sıfırdan farklı iki vektörün dik olmasıyla, iç çarpımları arasında nasıl bir
bağıntı vardır?
Çözüm : Aralarındaki açı 90◦ olan −
→x ve −
→
y vektörlerini alalım. cos 90◦ = 0 olduğundan,
­−→ ®
x−→y
cos  = °
°−→ ° °→° = 0
x ° °−y°
­→ − ®
eşitliğinden, −
x→
y = 0 elde edilir. Sonuç olarak, iki vektörün iç çarpımı 0 ise, bu iki
vektör birbirine dik olacaktır.

­→ − ®
(−
→
x ve −
→
y birbirine diktir) −
→
x ⊥−
→
y ⇔ −
x→
y =0
Vektörler ve Uygulamaları 153

Not Bir V vektör uzayının, tabanındaki tüm vektörler birbirine dik ise, bu tabana
V uzayının ortogonal tabanı denir. Bu vektörlerin herbiri ayrıca birim vektör ise bu
tabana ortonormal taban denir.
Örneğin, R2 uzayında,
©−
→ ª
u 1 = (3 4)  −→
u 2 = (4 −3)
bir ortogonal tabandır. Bu vektörlerin herbirinin normuna bölünerek birim yapılırsa, elde
edilen ½µ ¶ µ ¶¾
3 4 4 −3
  
5 5 5 5
tabanı, bir ortonormal tabandır. R uzayında da,
3
©−
→ ª
u 1 = (1 2 2)  −
→u 2 = (2 1 −2)  −
→
u 3 = (2 −2 1)
tabanı bir ortogonal taban,
½ ¾
→
− 1 →
− 1 −
→ 1
u 1 = (1 2 2)  u 2 = (2 1 −2)  u 3 = (2 −2 1)
3 3 3
tabanı ise bir ortonormal tabandır.

Örnek 4.43 R2 uzayının − →u = (5, 12) vektörünü içeren bir ortogonal tabanını bu­
lunuz ve bu tabandan da bir ortonormal taban elde ediniz.
­→ − ®
Çözüm : −→v = (−12 5) alınırsa, −
u→v = 0 olacağından,
©−→ ª
u = (5 12) ; −
→
v = (−12 5)
bir ortogonal taban olur. Her bir vektör normuna bölersek,
½µ ¶ µ ¶¾
5 12 −12 5
 ;− 
13 13 13 13
ortonormal tabanını elde ederiz.

Not Ortogonal bir matriste :

i) Tüm satır ve tüm sütun vektörleri birbirine diktir.
ii) Tüm satır ve sütun vektörlerinin uzunluğu 1’dir.

⎡ ⎤
−1 −1 1 1
1 ⎢ −1 1 −1 c ⎥
Örnek 4.44 A = ⎢⎣
⎥ matrisi bir ortogonal matris ise, a =?
2 −1 b 1 −1 ⎦
−1 −1 a −1
b =? c =?

Çözüm : h1  2 i = 0 eşitliğinden,  = 1 h1  3 i = 0 eşitliğinden,  = 1 ve son olarak,

h1  4 i = 0 eşitliğinden,  = −1 elde edilir. Bu    değerleri için  =  olduğunu
görebilirsiniz.
Vektörler ve Uygulamaları 155

Öklid İç Çarpımını Kullanarak Alan Hesaplamalarının Yapılabilmesi

4.8 Teorem − →
x ve − →
y , R uzayında iki vektör olsun. −
→
x ve −
→
y arasındaki açı  olmak
→
− →
−
üzere, x ve y ile oluşturulan paralelkenarın alanı
¡−
→ →
− ¢ q­− → ® ­→ − ® ­→ − ®2
 x  y = x− →
x − y→ y − − x→ y
’dir.
Kanıt : Aralarındaki açı  olan, − →
x ve −→y vektörleriyle
oluşturulan paralelkenarın alanını
¡→ − ¢ °→° °− °
 − x→y = °− x ° °→y ° sin 
√
ile bulabiliriz. ­sin  =® 1 − cos2  yazalım. Diğer yan­
→
−
x− →
y
dan, cos  = ° °−→ ° ° ° olduğunu da kullanırsak,
x −
° ° →
y°
v
u ­−
→ ®2
¡−
→ →
− ¢ °−
° → ° °−
° ° → °u
° t x−→y
 x  y = x y 1 − °− °2 °→°2
°→
x ° °− y°
q° ° ° ° ­→ − ®2
= °−
→x ° °−
2 → 2
y° − − x→ y
q­ ® ­→ − ® ­→ − ®2
= →
−x− →x − y→ y − − x→y
elde edilir. Üçgenin alanı için bu değer 2’ye bölünür. ♣

Örnek 4.47 − →x = (1, 3, 2) ve −

→
y = (2, 3, 1) vektörleriyle oluşturulan paralelkenarın
alanını bulunuz.
¡→ − ¢ q­− ® ­→ − ® ­→ − ®2
Çözüm :  − x→
y = →x−→
x − y→y − − x→y eşitliğinden,
¡→ − ¢ √ √
 − x→y = 14 · 14 − 132 = 3 3
elde edilir.

Örnek 4.48 Köşelerinin koordinatları A (1, 1, 1)  B (4, 1, 3) ve C (1, 3, 4) olan

üçgenin alanını bulunuz.

Çözüm : Önce noktadan vektöre geçelim.

→
− −−
→ −→
x =  =  −  = (3 0 2) ve →
−
y =  =  −  = (0 2 3)
denilirse, üçgenin alanı :
q ®2 1 √
1 ­− → ® ­→ − ® ­→ − 1√
 () = x−
→
x − y→
y − −x→
y = 13 · 13 − 62 = 133
2 2 2
bulunur.
156 Mühendisler İçin Lineer Cebir

Örnek 4.49. Şekildeki dikdörtgenler prizması şeklin­

deki odanın bir köşesinde bulunan üçgen duvarın odaya
bakan yüzü boyanacaktır. T [MC]’nin orta noktası,
S ise [ML]’nin orta noktası olduğuna göre, bu yüzün
alanını bulunuz.
Çözüm : N(6 0 0)  S(0 4 0) ve T(0 0 5) olduğundan,
→
− −→
x = NT =T−N= (−6 0 5)
→
− −→
y = NS =S−N= (−6 4 0)
olduğu göz önüne alınırsa,
q ®2 1 p √
1 ­− → ® ­→ − ® ­→ −
 () = x−
→
x − y→
y − −x→
y = 61 · 52 − 362 = 469
2 2
elde edilir.

4.48 Alıştırma Köşelerinin koordinatları (1,1,0) (2,3,3) ve (2,1,1) olan üçgenin

alanını bulunuz.
√
Yanıt : 3.

4.49 Alıştırma → −
x = (1 2) ve →
−
y = (2 1) vektörleriyle oluşturulan paralelkenarın
alanını bulunuz.
Yanıt : 3.

Örnek 4.50 Köşelerinin koordinatları A (1, 1, 1)  B (2, 2, 1) ve C (1, 3, 3) olan üç­

genin çevrel çemberinin alanını hesaplayınız.

sin  1
Çözüm : = ( :Çevrel çemberin yarıçapı) olduğunu hatırlayınız. Buna göre,
→
− → 
−− 2 −→
x =  = (1 1 0) ve − →
y =  = 0 olduğundan,
­−
→ ® √
x−→y 2 1 3
cos  = ° ° °− ° = √ √ = ⇒ sin  =
°−→x ° °→y ° 2 8 2 2
q √
bulunur. Buradan,  = || = (−1)2 + 12 + 22 = 6 olduğundan,
√
 6 √
= =√ = 2
2 sin  3
bulunur ki, çevrel çemberin alanı :  =  = 2 elde edilir.
2

4.50 Alıştırma R4 uzayında köşelerinin koordinatları  (1 0 1 2)   (1 2 3 4) ve

 (4 2 3 1) olan üçgenin çevrel çemberinin alanını hesaplayınız.
27
Yanıt : 
5
Vektörler ve Uygulamaları 157

Öklid İç Çarpımını Kullanarak Dik İzdüşüm Vektörünün Bulunması

4.9 Teorem − →x−→

y ∈ R sıfırdan farklı vektörleri verilsin. −
→x vektörünün, −
→
y vektörü
üzerindeki dik izdüşüm vektörü ile bu vektörün uzunluğu
­−
→ ® ­− ®
→
− ¡−→ ¢ x−→y − → °−
° → °
°
→
x− →
y
y = İzd→
x →
− y x = ­−
−
→ ® y ve x → −y = ° °
y−→y °−→
y°
ile bulunur.

Kanıt : ~e −
→
y doğrultusundaki birim vektör olsun. Buna göre,
→
−
y →
−x 
e= °
~ →
−
°y°
° = °−
→ °
° x  °
°− °
°→x  ° −
→
−
yazılabilir. Bu eşitlikten, x  = °− ° ° →
y elde edilir.
→
y°
Diğer yandan,
­→ − ® ­− ®
°− ° °− ° °− ° − x→ y →x− →
y
°→ ° °→ °
x  = x cos  = x ° °→ ° ° °→° = °− °
°−→x ° °−y° °→y°
olduğu kullanılırsa,
­→
− ® ­− ®
−
→ ¡−
→ ¢ x−→
y − →
→
x−
→
y −
y x = °−
x  = İzd→
− °2 y = ­−
→ ®→y
°→
y ° y−
→
y
bulunur. ♣

Örnek 4.51 − →
x = (1, 1, 3) vektörünün −→
y = (2, 3, 1) vektörü üzerindeki dik izdüşüm
vektörünü bulunuz.
Çözüm : Formül uygulanarak
­−
→ ®
¡−
→ ¢ x−
→y − 8− 4
y x = ­−
İzd→
−
→ →
− ®→y = →
y = (2 3 1)
y y 14 7
elde edilir. Siz, formül uygulamak yerine, kanıtta kullandığımız yöntemle bulmaya çalışınız.

4.51 Alıştırma − →x = (0 1 1 0 1) vektörünün −

→
y = (0 1 1 1 1) vektörü üzerindeki
dik izdüşüm vektörünün uzunluğunu bulunuz.
­−
→ ®
°→ ° x−→
y 3
Yanıt : °− x →
−
y
° = °
°−→ ° = .
y° 2

4.52 Alıştırma −
→x = (2 1 1) vektörünün −
→
y = (1 1 3) vektörü üzerindeki dik izdüşüm
vektörünü bulunuz.
6
Yanıt : −
→
x  = (1 1 3) 
11
172 Mühendisler İçin Lineer Cebir

Vektörel Çarpım ve Geometrik Uygulamaları

Tanım Skaler çarpımın sonucu bir skaler değerdir. İki vektörün vektörel çarpımı ise
x = (1  2  3 ) ve −
bir vektördür. Uzayda −
→ →
y = (1  2  3 ) gibi iki vektörün vektörel
çarpımı;
¯ ¯
¯ ~i ~j ~ k ¯¯
→
− ¯
x ×−→y = ¯¯ 1 2 3 ¯¯
¯ 1 2 3 ¯
→
−
x ×−→y = (  −    −  +      −   )
2 3 3 2 1 3 3 1 1 2 2 1

şeklinde tanımlanır. Bu tanıma göre, iki vektörün vektörel çarpımının sonucunda yeni bir
vektör elde edilir.

Örnek 4.65 → −
x = (1, 2, 3) ve −→y = (0, 2, 1) olduğuna göre, − →x ×−→
y vektörünü
bulunuz.
⎡ ⎤
~i ~j ~ k
Çözüm : x × y = det ⎣ 1 2 3 ⎦ = (−4 −1 2) olur. Bu vektörün hem −
→
− →
− →
x hem
0 2 1
de →
−
y vektörüyle iç çarpımının sıfır olduğunu ve dolayısıyla −
→
x ve −
→
y vektörlerine dik
olduğunu görünüz.
¯ ¯
¯ ~i ~j ~
k ¯¯ µ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯¶
¯ ¯ 2 3 ¯ ¯ ¯ ¯ 2 3 ¯
→
− −
→
Not : x × y = ¯¯ ¯
1 2 3 ¯ = ¯¯ ¯−¯ 1 3 ¯¯ ¯ şeklinde hesap­
2 1 ¯ ¯ 0 1 ¯ ¯ 2 1 ¯
¯ 0 2 1 ¯
lanabilir.

+ - +

4.71 Alıştırma →
−
x = (1 1 2) ve →
−
y = (1 2 1) olduğuna göre, →
−
x ×→
−
y vektörünü
bulunuz.
Yanıt : (−3 1 1) 

4.72 Alıştırma →
−
x = (−1 2 3) ve −
→
y = (3 −2 1) olduğuna göre, −
→
x ×−
→
y vektörünü
bulunuz.
Yanıt : (8 10 −4) 
 Özdeğer ve Özvektör

Bir Lineer Operatör Hangi Vektörün Doğrultusunu Değiştirmez?

(Bir Matris Hangi Vektörle Çarpılırsa, Vektörün Doğrultusu Değişmez?)

Özdeğer ve özvektör tanımını vermeden önce, bu bölüme bir problemle başlayalım.

Soru : Herhangi bir  ×  türünden  kare matrisi verilsin. Sıfır vektöründen farklı, öyle
vektörler bulunuz ki,  matrisiyle çarpımı, yine bu vektör doğrultusunda bir vektör versin.
Kısaca, problemimiz R uzayından, yine R uzayına tanımlanmış bir dönüşümün hangi
vektörlerin doğrultusunu değiştirmediği problemidir.
Bu soruyu 2 × 2 türünden matris için çözelim. Bir
∙ ¸
1 2
=
3 2
matrisi alalım. u = (1  2 ) 6= 0 olsun. −
→
− →u
→
−
vektörünün, u doğrultusunda olmasını istiyoruz.
O halde, bir  ∈ R için, −
→
u = − →u olmalıdır.
∙ ¸∙ ¸ ∙ ¸
1 2 1 1
=
3 2 2 2
eşitliğini,
∙ ¸∙ ¸ ∙ ¸∙ ¸
1 2 1 1 0 1
=
3 2 2 0 1 2

veya
µ ∙ ¸ ∙ ¸¶ ∙ ¸ ∙ ¸
1 0 1 2 1 0
 − =
0 1 3 2 2 0

şeklinde yazabiliriz. −
→
u vektörü sıfırdan farklı bir vektör olduğuna göre, buradan elde
edilecek homojen denklem sisteminin, sıfırdan farklı bir (1  2 ) çözümünün olması için
ancak ve ancak
µ ∙ ¸ ∙ ¸¶
1 0 1 2
det  − =0
0 1 3 2
olması gerekir. Buradan,
∙ ¸
−1 −2
det = 0 ⇒ 2 − 3 − 4 = 0 ⇒ 1 = 4 veya 2 = −1
−3  − 1
elde edilir. Yani, istenilen şekildeki vektörler için,  değeri ya 4, ya da −1 olabilir. Buna
göre, −
→
u vektörünü bulalım.
200 Özdeğer ve Özvektör

∙ ¸∙ ∙ ¸¸
1 2 11
−
→
u = 4−
→
u ⇒ =4
3 2 22
∙ ∙ ¸¸ ∙ ¸
1 + 22 41 0
⇒ − =
31 + 22 42 0
∙ ¸ ∙ ¸
−31 + 22 0
⇒ =
31 − 22 0
2
eşitliğinden, 1 = 2 elde edilir. Buna göre, 2 = 3 alınırsa, 1 = 2 olur ki,
→
− 3
u = (2 3) =  (2 3) vektörü, problemin koşulunu sağlar. Böylece, − →
u 1 = (2 3)
→
−
alabiliriz.  = −1 için de, bir u vektörü bulalım.
∙ ¸∙ ¸ ∙ ¸
1 2 1 1
−
→
u = −− →u ⇒ =−
3 2 2 2
∙ ¸ ∙ ¸ ∙ ¸
1 + 22 1 0
⇒ + =
31 + 22 2 0
∙ ¸ ∙ ¸
21 + 22 0
⇒ =
31 + 32 0
elde edilir. Buradan,  = − olur.  =  ise  = − dir ve −
1 2 2 1
→u = (− ) =  (−1 1)
vektörü problemin koşulunu sağlar. Buna göre, problemin koşulunu sağlayan bir başka
vektör de −→u 2 = (−1 1) alınabilir. Böylece, 2 × 2 bir matris için, istenen koşulu sağlayan
iki lineer bağımsız vektör bulmuş olduk.
Tanım   ×  türünden bir matris olmak üzere,  skaleri ve sıfırdan farklı bir −
→
u
vektörü için,
−
→
u = −
→
u
eşitliği sağlanıyorsa,  sayısına  matrisinin özdeğeri (karakteristik değeri), −
→
u vek­
törüne de  sayısına karşılık gelen  matrisinin özvektörü (karakteristik vektörü) denir.
Yani, bir  matrisinin, çarpıldığında doğrultusunu değiştirmediği vektörlere o matrisin
özvektörleri denir. Bu tanımı, "R uzayında tanımlı bir lineer dönüşümün doğrultusunu
değiştirmediği vektörlere, bu dönüşümün özvektörleri denir" şeklinde de ifade edebiliriz.
− →
u = − →
u eşitliğini,
−→u = ( ) −
→
u ⇒ ( − ) − →
u = ~0
şeklinde yazarak, bir homojen denklem sistemi elde ederiz. − →
u vektörü sıfırdan farklı bir
vektör olduğundan, böyle bir homojen denklem sisteminin sıfırdan, yani aşikar çözümden
farklı çözümlerinin olabilmesi için, det ( − ) = 0 olması gerekir.  matrisi  × 
türünden olduğu için, bu eşitlik bize ’inci dereceden bir polinom denklem verir.
 () = det ( − )
’inci dereceden polinomuna,  matrisinin karakteristik polinomu denir. Bir  mat­
risinin, tüm özdeğerlerinin kümesine  kümesini tayf’ı veya spektrum’u denir.
202 Özdeğer ve Özvektör

A = [a ]× için, det (λI  −A) = 0 denkleminin kökleri, A matrisinin

özdeğerleridir.

∙ ¸
3 6
Örnek 6.4 matrisinin özdeğerlerini bulunuz.
2 2

Çözüm : det (2 − ) = 0 denkleminin köklerini bulacağız.

µ ∙ ¸ ∙ ¸¶ ∙ ¸
1 0 3 6 −3 −6
det  − = det 
0 1 2 2 −2 −2
= 2 − 5 − 6 = 0
denkleminden, 1 = −1 ve 2 = 6 bulunur. Özdeğerleri −1 ve 6’dır.
∙ ¸
1 2
6.2 Alıştırma matrisinin özdeğerlerini bulunuz.
1 1
√ √
Yanıt : 2 + 1 1 − 2
∙ ¸
2 1
6.3 Alıştırma matrisinin özdeğerlerini bulunuz.
1 2

Yanıt : 3 1.
∙ ¸
2 −1
6.4 Alıştırma matrisinin özdeğerlerini bulunuz.
1 2

Yanıt : Reel özdeğeri yoktur.

⎡ ⎤
2 −1 −1
6.5 Alıştırma ⎣ 1 0 −1 ⎦ matrisinin özdeğerlerini bulunuz.
1 1 −2

Yanıt : 1 0 −1.
⎡ ⎤
2 1 1 0
⎢ 1 0 2 0 ⎥
6.6 Alıştırma ⎢
⎣ 1
⎥ matrisinin özdeğerlerini bulunuz.
1 1 0 ⎦
0 1 0 1
√ √
Yanıt : 2 + 2 2 − 2 −1 1.
Özdeğer ve Özvektör 207

A = [a ]× matrisinin özvektörlerinin bulunması

Bir  = [ ]× matrisi verilsin.

1. Öncelikle det ( − ) = 0 eşitliğinden,  özdeğerlerinin bulunması gerekir.
u = [  · · ·  ] olmak üzere, −
2. Her bir  değeri için, −
→ →
u = −→
u yani,

1 2 

( − ) −
→
u = ~0
eşitliği kullanılarak, 1  2    bilinmeyenleri bulunur. ve parametreye bağlı iseler
buna göre ifade edilir. Bu denklem sisteminin, katsayılar matrisi ( − ) olan bir homo­
jen denklem sistemi olduğuna dikkat ediniz. Bu katsayılar matrisi çoğu zaman elemanteer
satır operasyonlarıyla basitleştiririlir.
3. →−
u   özdeğerine karşılık gelen herhangi bir özvektör olmak üzere,
©→ ª
 V0 = − u :  ∈ R
uzayı,  özdeğerine karşılık gelen özuzaydır ve R uzayının bir altuzayıdır. Bu kümedeki,
0 vektörü dışındaki her vektör,  özdeğeri için bir özvektördür.

∙ ¸
4 1
Örnek 6.10 A = matrisinin özvektörlerini bulunuz.
2 3

Çözüm : det (2 − ) = 0 eşitliğinden,

¯ µ ¶ µ ¶¯
¯ ¯
¯ 1 0 − 4 1 ¯ = 2 − 7 + 10 = 0
¯ 0 1 2 3 ¯
olur ki, buradan 1 = 2 ve 2 = 5 bulunur.
£ ¤
Buna göre, − →u=   ve ( − ) −
→
u = ~0 için,
µ ∙ ¸ ∙ ¸¶ ∙ ¸ ∙ ¸∙ ¸ ∙ ¸ ½
1 0 4 1  2 1  0 2 +  = 0
1 = 2 ⇒ 2 − = = ⇒
0 1 2 3  2 1  0 2 +  = 0
eşitliğinden, = ⇒ =−2 olur. Buradan, =2’ye karşılık gelen özvektör −
→
u =(1 −2) ve
1
özuzayı :
V2 = {(1 −2)  :  ∈ R}
olur. Benzer şekilde,
µ ∙ ¸ ∙ ¸¶ ∙ ¸ ∙ ¸∙ ¸ ∙ ¸ ½
1 0 4 1  1 −1  0 − +  = 0
1 = 5 ⇒ 5 − = = ⇒
0 1 2 3  −2 2  0 2 − 2 = 0
eşitliğinden, = ⇒ = olur. Buradan, =5’e karşılık gelen özvektör −
→
u =(1 1) ve 2
özuzayı :
V5 = {(1 1)  :  ∈ R}
olur.
208 Mühendisler İçin Lineer Cebir

∙ ¸
1 3
Örnek 6.11 A = matrisinin özvektörlerini bulunuz.
2 2

Çözüm : det (2 − ) = 0 eşitliğinden,

¯ µ ¶ µ ¶¯
¯ ¯
¯ 1 0 − 1 3 ¯=2 − 3 − 4=0
¯ 0 1 2 2 ¯
olur ki, buradan 1 = −1 ve 2 = 4 bulunur. Buna göre,
∙ ¸ ∙ ¸ ∙ ¸ ∙ ¸
1 3 1 0 2 3 2 3
 − (−1)  = 0 ⇒ − (−1) = ∼
2 2 0 1 2 3 0 0
olduğundan, 2 + 3 = 0 ⇒  = 2 ⇒  = −3 olur. O halde,  = −1’e karşılık gelen
özvektör uzayı :
V−1 = {(−3 2)  :  ∈ R}
olarak bulunur. Benzer şekilde,
∙ ¸ ∙ ¸ ∙ ¸ ∙ ¸
1 3 1 0 −3 3 −3 3
 − 4 = 0 ⇒ −4 = ∼
2 2 0 1 2 −2 0 0
olduğundan, −3 + 3 = 0 ⇒  =  ⇒  =  olur. O halde,  = 4’e karşılık gelen
özvektör uzayı :
V4 = {(1 1)  :  ∈ R}
olarak bulunur.
∙ ¸
2 1
6.16 Alıştırma  = matrisinin özvektör uzaylarını bulunuz.
1 2

Yanıt : 1 = 1 V1 = {(−1 1)  :  ∈ R}  2 = 3 V3 = {(1 1)  :  ∈ R}.

⎡ ⎤
2 −1 −1
Örnek 6.12 A = ⎣ 1 0 −1 ⎦ matrisinin özvektörlerini bulunuz.
1 1 −2

Çözüm : det (3 − ) = 0 eşitliğinden,

¯ ⎛ ⎞ ⎛⎡ ⎤⎞¯
¯ 1 0 0 2 −1 −1 ¯
¯ ¯
¯ ⎝ 0 1 0 ⎠ − ⎝⎣ 1 0 −1 ⎦⎠¯ = 3 −  = 0
¯ ¯
¯ 0 0 1 1 1 −2 ¯
£ ¤
olur ki, 1 =0 2 =−1 ve 3 =1 olur. Buna göre, −
→
u =    ve ( − ) −
→
u =0
için,
⎡ ⎤ ⎡ ⎤ ⎡ ⎤ ⎡ ⎤
1 0 0 2 ­1 ­1 ­2 1 1 1 → 1 ­22 0 1 ­1
=0 ⇒ 0 ⎣ 0 1 0 ⎦ − ⎣ 1 0 ­1 ⎦=⎣ ­1 0 1 ⎦ ⎣ ­1 0 1 ⎦
0 0 1 1 1 ­2 ­1 1 2 3 → 3 ­2 0 ­1 1
−−−−−−−−−−−→
denklem sisteminde, sadece 2 lineer bağımsız denklem olduğu görülür.
214 Mühendisler İçin Lineer Cebir

Cayley ­ Hamilton Teoremi ve Uygulamaları

Cayley ­ Hamilton teoremini vermeden bir soru çözelim.
∙ ¸
1 2
Örnek 6.16 a) A = matrisinin karakteristik polinomunu bulunuz.
4 3
2
b) A −4A − 5I 2 matrisini bulunuz.
c) a) ve b)’yi karşılaştırarak bir sonuç çıkarınız.

Çözüm : a)  matrisinin karakteristik polinomu,

∙ ¸
−1 −2
det ( − ) = det = 2 − 4 − 5
−4  − 3
bulunur.
b)
∙ ¸∙ ¸ ∙ ¸ ∙ ¸
1 2 1 2 1 2 1 0
2 − 4 − 52 = −4 −5
4 3 4 3 4 3 0 1
∙ ¸ ∙ ¸
9 8 9 8
= −
16 17 16 17
∙ ¸
0 0
=
0 0
olduğu görülür.
c)  matrisinin karakteristik polinomu  () = 2 − 4 − 5 ’dir. Diğer yandan,  matrisi
kendi karakteristik polinomunda yerine yazılırsa, sıfır matrisi elde edilir. Bu durum, 
matrisinin, kendi karakteristik polinomunun bir kökü olduğunu gösterir.

Örnekten de sonuç olarak çıkardığımız bu durum aslında tüm  ×  türünden kare

matrisler için geçerli bir durumdur. Bu kullanışlı ve şık sonucu, adını Arthur Cayley
ve William Rowan Hamilton adlı matematikçilerden alan Cayley­Hamilton Teoremi ile
ifade edeceğiz. Cayley­Hamilton teoremi, bir matrisin tersini bulmada, ya da bir matrisin
herhangi bir kuvvetini hesaplamada bize pratik çözümler sağlar.

6.10 Teorem (Cayley ­ Hamilton Teoremi) Her kare matris, kendi karakteristik
polinomunun bir köküdür. Yani, her kare matris kendi karakteristik polinomunu sağlar.
∙ ¸
1 2
Örneğin,  = matrisinin karakteristik polinomu 2 − 2 − 1’dır ve
1 1
∙ ¸2 ∙ ¸ ∙ ¸ ∙ ¸
1 2 1 2 1 0 0 0
2 − 2 −  = −2 − =
1 1 1 1 0 1 0 0
eşitliği sağlanır
Özdeğer ve Özvektör 215

Cayley Hamilton Teoremini Kullanarak Bir Matrisin Tersini Bulmak

 = [ ]× matrisi için det  6= 0 olsun. Bu durumda tersinden söz edebiliriz.
 matrisinin karakteristik polinomu
 () =  + () −1 + · · · + 1  + (−1) det 
biçimindedir.

Buna göre, Cayley­Hamilton teoremine göre


 + () −1 + · · · + 1  + (−1) (det ) 
eşitliği sağlanacağından,
(−1)−1 (det )  =  + () −1 + · · · + 1 
yazılabilir. Bu eşitliği −1 ile çarpıp, −1 yalnız bırakılırsa,
−1
(−1) ¡ −1 ¢
−1 =  + () −2 + · · · + 2  + 1 
(det )
eşitliği elde edilir.

∙ ¸
1 2
Örnek 6.17 Cayley ­ Hamilton teoremini kullanarak A = matrisinin tersini
4 3
veren bağıntıyı bulunuz.

Çözüm :  matrisinin karakteristik polinomunun 2 −4−5 olduğunu bir önceki örnekte

bulmuştuk. Buna göre,
 − 4
2 − 4 − 5 = 0 ⇒ 5 = 2 − 4 ⇒ 5−1 =  − 4 ⇒ −1 =
5
elde edilir.

∙ ¸
1 2
6.23 Alıştırma Cayley ­ Hamilton teoremini kullanarak  = matrisinin tersini
2 3
veren bağıntıyı bulup, tersini bulunuz.
∙ ¸ ∙ ¸ ∙ ¸
1 2 1 0 −3 2
Yanıt :  =  − 4 =
−1
−4 = .
2 3 0 1 2 −1

⎡ ⎤
2 −1 3
6.24 Alıştırma  = ⎣ 1 0 3 ⎦ matrisinin tersini, Cayley ­ Hamilton teoremini
1 −1 4
kullanarak bulunuz.
⎡ ⎤
2 3 1 −3
( − 3) 1
Yanıt : −1 = olduğu görülebilir. Buna göre, −1 = ⎣ −1 5 −3 ⎦’dir.
4 4
−1 1 1
Vektörel Analize Giriş
INDEKS
Adjoi t Matris
Ağırlık Merkezi
Ala ı İç Çarpı la Bulu ası
Alt Üçge sel Matris
Altuza
Asal Köşege
Be zer Matris
Bir Doğru a Göre Si etri , İki Matrisi Çarpı ı
Bir Düzle e Göre Si etri
Bir Eğri Bo u a Türe
Bir Matrisi Tersi ,
Bir Nokta ı Doğru a Uzaklığı
Bir Nokta a Göre Si etri
Bire ir Dö üşü
Biri Matris
Biri Vektör
Bo ut
Bo ut Teore i
Bü ült e Dö üşü ü
Ca le Ha ilto Teore i
Cra er Kuralı
Curl
Çekirdek
Del Operatörü
Deter i a t
Deter i a tı Özellikleri
De rik Matris
Difera si el De kle Siste i
Dik İzdüşü Vektörü
Dik Koordi at Siste i
Di erja s
Doğru Üzeri e İzdüşü
Doğrult a Kosi üsü
Doğrultu Açıları
Doğrultu Vektörü
Doğru u Doğrult a ı
Doğru u Eği i
Dö e Açısı , Li eer De kle
Dö e Ekse i , Li eer De kle Siste i ,
Dö e Dö üşü ü e Matrisi
Dört üzlü ü Ha i
Düzle De kle i
Düzle Üzeri e İzdüşü
Düzle i Nor ali
Eğri
Eğri i Hız Vektörü
Ek Matris
Elektrik De releri
Ele a ter Satır Operas o ları
Ele a ter Sütu Operas o ları
Euler-Rodrigues For ülü
Eşelo For
E po a si el Matris
Fi o a i Dizisi
Gauss - Jorda Eli i as o Yö te i
Ger e Aksi o u
Gradi e t
Gradi e ti Geo etrik A la ı
Gra S h idt Yö te i
Grup
Ha i
Her it e Matris
Hız Vektörü
303
Ho oje De kle Siste leri Ortogo al Matris ,
Ide pote t Matris Ortogo al Ta a
I olutif Matris , Ortogo alleştir e
İç Çarpı Orto or al Ta a
İç Çarpı Fo ksi o u Orto or alleştir e
İç Çarpı la Ala Bulu ası Öklid İç Çarpı ı
İki Matrisi Eşitliği Örte Dö üşü
Ötele e Dö üşü ü
İki Matrisi Topla ı Özdeğer
İki Nokta Arası daki uzaklık , Özuza
İzo orfiz , İzo orf Uza lar Öz ektör ,
İ e Vektörü Öz ektörü Bulu ası
İzdüşü Dö üşü ü , Peri odik Eğri
İzdüşü Vektörü Peri odik Matris
Karakteristik Değer Per ütas o Fo ksi o u
Karakteristik Poli o , Per ütas o u İşareti
Karakteristik Vektör Pi ot
Kare Matris Ra k
Kar a Çarpı Ra k e Li eer De kle Siste leri
Kar a Çarpı la Ha i Hesa ı Regüler Matris
Ker el Çekirdek Rodrigues For ülü
Kırp a Dö üşü ü Rotas o el
Kıs i Türe Sarrus Kuralı
Ki asal De kle U gula aları S h arz Eşitsizliği
Kir hhoff Akı e Voltaj Ka u u Shear Dö üşü ü
Kofaktör Si etri Dö üşü ü ,
Kofaktör Açılı ı Si etrik Matris
Ko u Vektörü Si güler Matris
Köşege Matris Skaler Ala
Köşege leştir e Skaler Ala ı Kıs i Türe leri
Ku et Vektörü Skaler Çarpı
Küçült e Dö üşü ü So ut Vektör Uza ı
La la e Açılı ı Spektru
La las e Şifrele e e Matrisler
Li eer Bağı lılık Ta a
Lİ eer Bağı sızlık Ta a Değişi i
Li eer Bileşi Ta a Teore i
Ta f
Teğet Vektör
, , Li eer Dö üşü Tek - Çift Per ütas o
Li eer Dö üşü leri Bileşkesi Ters Matris
Li eer Dö üşü ü Çekirdeği Ters Si etrik Matris
Li eer Dö üşü ü Görü tü Uza ı Tersi ir Li eer Dö üşü
Li eer Dö üşü ü Matrisi Tersi ir Matris
Li eer Dö üşü ü Ra kı Tra spoze
Li eer Fo ksi o el Üçge Eşitsizliği
Li eer Ho oje De kle Siste leri Üst Üçge sel Matris
Li eer Operatör Vektör
Matris , Vektör Ala ı
Matrisi E po a si eli Vektör Ala ı ı Türe i
Matrisi İzi Vektör Fo ksi o
Matrisi Köşege leştiril esi Vektör Fo ksi o u Türe i
Matrisi Ra kı Vektör Uza ı
Matrisi Tra spozesi Vektör Yö ü de Türe
, Mi ör Vektörel Çarpı
Mo e tu Vektörü Vektörel Çarpı ı Nor u
Na la Operatörü Vektörel Çarpı la Ala Hesa ı
Nilpote t Matris Vektörü Nor u
Nokta ı Doğru a Uzaklığı Ya sı a Dö üşü ü , ,
Nokta ı Düzle e Uzaklığı Ya Uzu luğu
Nor Yol Akış Pro le leri
Oh Ka u u Yö e Göre Türe
Ora tılı Böle Nokta Yüksek Merte ede Kıs i Türe ler
304 Mühendisler İçin Lineer Cebir

Kaynaklar :
1. Analitik Geometri, Mustafa Özdemir, Altın Nokta Yayınları, 2.Baskı, İzmir, 2015.
2. Matrices in Engineering Problems, Marvin J.Tobias, Morgan & Claypool Publishers
Series, ebook ISBN: 9781608456598, 2011.
3. Vector Geometry, Gilbert de B. Robinson, Dover Publications, 2011.
4. Çözümlü Lineer Cebir Problemleri, Fethi Çallıalp, Birsen Yayınları, 8.Baskı, 2008.
5. Linear Algebra and Its Aplications, David C. Lay, Addison­Wesley, 4.Baskı, 2012.
6. Introductory Notes in Linear Algebra for the Engineers, Marcel B. Finan, Arkansas
Tech University, 2012. (faculty.atu.edu/mfinan/LINENG.pdf)
7. Lineer Cebir 1, H.Hilmi Hacısalihoğlu, Hacısalihoğlu Yayınları, 9.Baskı, 2010.
8. Yüksek Matematik Cilt 3, Ahmet A. Karadeniz, Çağlayan Kitabevi, İstanbul, 2004.
9. Lineer Cebir, Fahrettin Akbulut, Ege Üniversitesi Matbaası, Cilt II, 1990.
10. Introduction to Linear Algebra, Gilbert Strang, Wellesley Cambridge Press, 2009.
11. Vector Analysis, Murray Spiegel, McGraw­Hill Education, 2.Baskı, 2009.
12. Vektörel Hesap, Fahrettin Akbulut, Ege Üniversitesi Matbaası, Cilt II, 1981.
13. Analitik Geometri, Rüstem Kaya, Bilim Teknik Yayınevi, 2009.
14. Lineer Cebir, Salih Karaali, Nazım Terzioğlu Matematik Enstitüsü Yayınları, İstanbul,
1979.
15. Coordinate Geometry, Luther Pfahler Eisenhart, Dover Publications, 2005.
16. Lineer Cebir, Arif Sabuncuoğlu, Nobel Yayınları, Ankara, 2000.
17. 2 ve 3 Boyutlu Uzaylarda Analitik Geometri, H.Hilmi Hacısalihoğlu, Ankara, 1998.

Mustafa Özdemir’in Diğer Kitapları

1. Analitik Geometri ve Çözümlü Problemler, Altın Nokta Yayınları, 480 sy. 2016.
2. Dahimatik, Altın Nokta Yayınları, 608 sy. 4. Baskı, 2014.
3. Ulusal Antalya Matematik Olimpiyatları 1, (İ.Aliyev ile birlikte) Altın Nokta Yayınları,
318 sy, 2015.
4. Matematik Olimpiyatlarına Hazırlık 1, Temel Bilgiler, Altın Nokta Yayınları, 368 sy, 5.
Baskı, 2016.
5. Matematik Olimpiyatlarına Hazırlık 2, Kombinatorik, Altın Nokta Yayınları, 413 sy, 4.
Baskı, 2014.
6. Matematik Olimpiyatlarına Hazırlık 3, Sayılar Teorisi, Altın Nokta Yayınları, 400 sy,
3. Baskı, 2013.
7. Matematik Olimpiyatlarına Hazırlık 4, Analiz­Cebir 1, Altın Nokta Yayınları, 336 sy,
3. Baskı, 2013.
8. Matematik Olimpiyatlarına Hazırlık 5, Analiz­Cebir 2, Altın Nokta Yayınları, 461 sy,
2. Baskı, 2012.