ES-121 SLM

zkì.
çkkçkkMkknuçk yktçkuzfh ES-121

ykuÃkLk ÞwrLkðŠMkxe ¼khík{kt «kÚkr{f yLku
{kæÞr{f rþûkýLkku rðfkMk
rð¼køk
1
¼khík{kt «kÚkr{f rþûkýLkku rðfkMk yLku Mk{MÞkyku-1
yuf{-1 ¼khŒ{kt «kÚkr{f rþûký™ku rðfkMk
yuf{-2 «kÚkr{f rþûký™e Mk{MÞkyku-1

ES-121, ¼khík{kt «kÚkr{f yLku {kæÞr{f rþûkýLkku rðfkMk (rð¼køk-1)
÷u¾f
zkì. ðk½S¼kE ðe. çkkhiÞk (rLkð]¥k) ykýtË yußÞwfuþLk fkì÷us, ykýtË
Ãkhk{þof yLku ÃkwLk: Ãkhk{þof (rð»kÞ)
zkì. {eLkk ykE. hksÃkqík zkì. çkkçkkMkknuçk yktçkuzfh ykuÃkLk ÞwrLkðŠMkxe.
y{ËkðkË.
«ku. (zkì.) ySík®Mkn Ãke. hkýk zkì. çkkçkkMkknuçk yktçkuzfh ykuÃkLk ÞwrLkðŠMkxe.
y{ËkðkË.
Ãkhk{þof (¼k»kk)
zkì. rËÔÞuþ¼kE yu{. Ãkxu÷ ði ã ©e yu { . yu { . Ãkxu ÷ fkì ÷ u s ykì V
yußÞwfuþLk, y{ËkðkË
MktÃkkËLk yLku MktÞkusLk
«ku. (zkì.) ySík®Mkn Ãke. hkýk rLkÞk{f©e (rþûkýþkMºk)
zkì. çkkçkkMkknuçk yktçkuzfh ykuÃkLk ÞwrLkðŠMkxe.
y{ËkðkË.
MktÞkusLk MknkÞ
y{ËkðkË.
«fkþf : fw÷Mkr[ð, zkì. çkkçkkMkknuçk yktçkuzfh ykuÃkLk ÞwrLkðŠMkxe, y{ËkðkË-382481
ykð]r¥k : «Úk{ ykð]r¥k-2020, Lkf÷ : 1200

rîíkeÞ ykð]r¥k-2021, Lkf÷ : 1200
ISBN : 978-93-5598-135-6
Copyright © Registrar, Dr. Babasaheb Ambedkar Open University, Ahmedabad.

December 2020
While all efforts have been made by editors to check accuracy of the content, the
representation of facts, principles, descriptions and methods are that of the
respective module writers. Views expressed in the publication are that of the
authors, and do not necessarily reflect the views of Dr. Babasaheb Ambedkar Open
University. All products and services mentioned are owned by their respective
copyrights holders, and mere presentation in the publication does not mean endorse-
ment by Dr. Babasaheb Ambedkar Open University. Every effort has been made to
acknowledge and attribute all sources of information used in preparation of this Self
Learning Material. Readers are requested to kindly notify missing attribution, if any.
ES-121 ¼khík{kt «kÚkr{f yLku {kæÞr{f rþûkýLkku rðfkMk
rð¼køk- 1 : ¼khík{kt «kÚkr{f rþûkýLkku rðfkMk yLku Mk{MÞkyku - 1
1. ¼khík{kt «kÚkr{f rþûkýLkku rðfkMk
2. «kÚkr{f rþûkýLke Mk{MÞkyku-1
5. «kÚkr{f rþûkýLke yLÞ Mk{MÞkyku
6. ¼khíkeÞ Mk{ks{kt MºkeykuLke Mk{MÞkyku yLku WÃkkÞku
7. ¼khík{kt {kæÞr{f rþûkýLkku rðfkMk-1
8. þk¤k Mktfw÷
rð¼køk- 3 : ¼khík{kt {kæÞr{f rþûkýLkku rðfkMk
10. AuðkzkLkk çkk¤fku {kxu Lkerík rð»kÞf {k¤¾kLke h[Lkk
11. çkk¤fLkku Mkk{krsf rðfkMk
12. {kæÞr{f rþûký{kt rðrðÄ MktMÚkkykuLkku Vk¤ku
rð¼køk- 4 : ¼khíkeÞ Mk{ks{kt rþûkýLkw t {k¤¾w t
13. «kÚkr{f rþûký MkwÄkhýk{kt rðrðÄ MktMÚkkykuLkku Vk¤ku
14. økwshkík þiûkrýf MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kË
15. ðíko{kLk rþûkýLkwt {k¤¾wt
16. hk»xÙeÞ yÇÞkMkYÃkLkwt {k¤¾wt
Ëqhðíkeo yæÞÞLk{kt Mð-yæÞÞLk yÇÞkMk-Mkk{økúeLke ¼qr{fk
Ëqhðíkeo rþûký «ýk÷e{kt yMkhfkhf Mð-yæÞÞLk yÇÞkMk-Mkk{økúe yrLkðkÞo Au.

yk yÇÞkMk-Mkk{økúeLkk ÷u¾fku, yæÞkÃkfku yLku rðãkÚkeoyku yufçkeòÚke ½ýkt Ëqh yLku õÞkhuf
íkku õÞkhuÞ Lk {¤e þfu íkuðe ÂMÚkrík{kt nkuðkÚke ykðe yæÞÞLk Mkk{økúe Mkwøk{ yLku yMkhfkhf
nkuðe sYhe Au. Ëqhðíkeo rþûký {kxuLke yÇÞkMk-Mkk{økúe{kt rðãkÚkeoLkk çkkirØf ®[íkLkLku
WÆeÃík fhðkLke ûk{íkk íkÚkk ykð~Þf ík{k{ yæÞÞLk «ð]r¥kyku nkuðe òuEyu. yk Mkk{økúe
ÃkkXTÞ¢{Lkk Mkk{kLÞ yLku rðrþü nuíkwykuLkk yLkwMktÄkLku rðãkÚkeoLku ÃkÞkoÃík {køkoËþoLk ykÃkðk
Mkûk{ nkuðe òuEyu. Mð-yæÞÞLk Mkk{økúe{kt yÇÞkMk¢{{kt Mkqr[ík ík{k{ çkkçkíkkuLkku Mk{kðuþ
ÚkkÞ íku sYhe Au.
yMkhfkhf yæÞÞLk rMkØ fhðk {kxu yLkuf «fkhLkk ykÞkusLkLkku WÃkÞkuøk fhðk{kt
ykðu Au; suLkkÚke rðãkÚkeo ¿kkLkkuÃkksoLk fhe þfu. çkkirØf yLku {Lkkuþkherhf fkiþÕÞku fu¤ðe
þfu yLku ðíkoLk íkÚkk yr¼øk{{kt ykð~Þf ÃkrhðíkoLkku MkkÄe þfu. ykÚke s rðãkÚkeoLkwt {qÕÞktfLk
Ãký ÃkkXTÞMkk{økúe{kt ykðhe ÷uðk{kt ykÔÞwt Au.
Ëqhðíkeo rþûkýLke Mð-yæÞÞLk yÇÞkMk Mkk{økúe{kt WÃkÞkuøk{kt ÷uðk{kt ykðu÷e
þiûkrýf «ð]r¥kykuLkwt MðYÃk íku rþûkýLkk ¿kkLkkí{f, ¼kðkí{f fu {Lkkuþkherhf nuíkw{ktÚke
fÞk nuíkwLku Mkt÷øLk Au ? íkuLkk Ãkh ykÄkrhík Au. yk nuíkwyku ¼rð»Þ{kt yLkw¢{u ¿kkLk, çkkirØf
fkiþÕÞku yLku {Lkkuþkherhf fkiþÕÞkuLke WÃk÷ÂçÄ{kt Ãkrhý{u Au. rðãkÚkeoyu {u¤ðu÷ ¿kkLkLke
«krÃík, WÃkÞkuøk yLku yr¼ÔÞÂõík fhðk {kxu «kuíMkkrník fhe þfkÞ. rðãkÚkeoykuLkk Ãkqðo¿kkLkLkku
yLku yLkw¼ðkuLkku ykÄkh ÷ELku h[ðk{kt ykðu÷ rþûký Mkk{økúe îkhk çkkirØf fkiþÕÞLkk
nuíkwLku rMkØ fhe þfkÞ Au yLku íkuLkk îkhk LkðeLk ¿kkLk «krÃíkLkku {køko «þMík ÚkkÞ Au.
yÇÞkMk-Mkk{økúe{kt MðkæÞkÞ «kusuõx yLku «ríkÃk]rü (Feedback)Lkk MðYÃku
yÇÞkMkLkwt ykÞkusLk sYhe Au. þkherhf fkiþÕÞ MktçktrÄík þiûkrýf «ð]r¥kyku{kt r[ºkkí{f
hsqykík nkuðe òuEyu yLku íÞkhçkkË Wr[ík yÇÞkMkLkwt ykÞkusLk nkuðwt òuEyu. ðíkoLk yLku
yr¼øk{{kt ÃkrhðíkoLk {kxu ykÞkursík rþûký «ð]r¥kyku hMk sL{kðu íkuðe íkÚkk yk ÃkrhðíkoLk
îkhk Úkíkkt ÷k¼ yLku íkuLke sYrhÞkíkLku «rík®çkrçkík fhu íkuðe nkuðe òuEyu. íÞkh ÃkAe Lkðkt
yr¼øk{kuLku yÃkLkkððkLke yLku íku MktçktrÄík «r¢ÞkLkk ÞkuøÞ yÇÞkMkLkwt Wr[ík yk÷u¾Lk Úkðwt
òuEyu.
Ëqhðíkeo rþûkýLke ¼qr{fk.
«íÞûk yæÞkÃkLk{kt òuðk {¤íke «íÞkÞLkLke rðþu»kíkkyku; suðe fu ytíkhk÷kÃk,
Ãkqðoyr¼MktÄkLk, ÞkuøÞ MÚkkLku rðhk{, ykhkun-yðhkun, ¼kð-¼tøke{kt, Mðh¼kh ðøkuhu
Ëqhðíkeo yæÞÞLk{kt WÃk÷çÄ LkÚke. yk WýÃk rðþu»kík: {wrÿík MkkrníÞ{kt (÷ur¾ík MkkrníÞ{kt)
òuðk {¤u Au. rðãkÚkeo yLku rþûkf ðå[uLkk ÔÞðnkhLke yk ¾qxíke fzeLku òuzðk {kxu s
Ëqhðíkeo Mð-yæÞÞLk Mkk{økúe{kt þiûkrýf «ð]r¥kykuLkwt ykÞkusLk fhðk{kt ykðu Au. {kxu s
ykðe «ð]r¥kykuLkwt ykÞkusLk ðifÂÕÃkf Lknª; Ãkhtíkw yrLkðkÞo Au.
Mð-yæÞÞLk yÇÞkMk-Mkk{økúeLku LkkLkk yuf{ku{kt rð¼krsík fheLku rþûkýLkk W¥k{
MkkÄLk íkhefu rðfMkkððkLke MktfÕÃkLkk Au. þiûkrýf «ð]r¥kyku{kt ðirðæÞ îkhk rþûkýLkk rðrðÄ
ûkuºkLkk nuíkwyku rMkØ ÚkkÞ íkuðku «ÞíLk fhðkLkku Au.
Ëqhðíkeo rþûkýLke Mð-yæÞÞLk Mkk{økúeLkwt ykÞkusLk ÃkqðorLkrùík þiûkrýf LkeÃksLku
æÞkLk{kt ÷ELku fhðkLkwt nkuðkÚke íkuLkk nuíkwyku yLku æÞuÞku rLkrùík nkuÞ Au. ð¤e yæÞuíkkyku
ËqhMÚk nkuðkÚke yk Mkk{økúe îkhk íkuyku rLkrùík yæÞÞLk «ð]r¥kyku{kt Mkt÷øLk hnu íkuðwt ykÞkusLk
fhðk{kt ykðu Au. suÚke yæÞuíkkyku MktçktrÄík MktfÕÃkLkkykuLku çkhkçkh Mk{S þfu. Mð-yæÞÞLk
Mkk{økúe{kt MkkÚku Mktf¤kÞu÷ MðkæÞkÞku, «kÞkurøkf fkÞkuo, «ð]r¥kyku yLku «fÕÃkkuLkku Ãký yk s
nuíkw Au. yk Mkk{økúe {kxu Wr[ík þiûkrýf «ð]r¥kykuLke WËknhýYÃk Mkqr[ ½ýe {kuxe nkuE
þfu. yk MktË¼uo þiûkrýf «ð]r¥kyku rðãkÚkeoLku yr¼«urhík fhu Au, {køkoËþoLk ykÃku Au yLku
rðãkÚkeoLke «økrík yLku «ËþoLkLkwt Mkíkík {kÃkLk-{qÕÞktfLk Ãký fhu Au.
1
yu f { ¼khŒ{kt «kÚkr{f rþûký™ku rðfkMk
1
: YÃkhu¾k :
(1) «MŒkð™k
(2) «kÚkr{f rþûký™ku yÚko
(3) {VŒ, VhrsÞkŒ, Mkkðorºkf «kÚkr{f rþûký™e MktfÕ…™k
(4) ¼khŒ™wt hkßÞ ƒtÄkhý y™u «kÚkr{f rþûký
(5) VhrsÞkŒ «kÚkr{f rþûký™k rðfkMk™e yirŒnkrMkf ¼qr{fk
(6) MðkŒtºÞku¥kh{kt VhrsÞkŒ «kÚkr{f rþûký
(7) MðkŒtºÞku¥kh fk¤{kt VhrsÞkŒ «kÚkr{f rþûký™e fux÷ef …kÞk™e Mk{MÞkyku
(8) {VŒ, VhrsÞkŒ, Mkkðorºkf «kÚkr{f rþûkýûkuºku ÚkÞu÷kt «Þí™ku
(9) «kÚkr{f rþûký™e „wýð¥kk {kxu Ëuþ{kt nkÚk Ähðk{kt ykðu÷kt «Þí™ku
(10) Mkkhktþ
(11) yuf{ MðkæÞkÞ
(12) Œ{khe «„rŒ [fkMkku
(13) Œ{khe «„rŒ [fkMkku™k W¥khku
(14) Mkqr[Œ ðkt[™ Mkk{„úe
WÆuþku
yk yuf{™k yÇÞkMk …Ae Œ{u ™e[u™e ƒkƒŒku rðþu þrõŒ{k™ ƒ™þku.
1. «kÚkr{f rþûký™ku yÚko òýe þfþku.
2. ¼khŒ™k hkßÞ ƒtÄkhý™k MktË¼o{kt «kÚkr{f rþûký™e Mk{s fu¤ðe þfþku.
3. VhrsÞkŒ «kÚkr{f rþûký™k rðfkMk™e yirŒnkrMkf ¼qr{fk òýe þfþku.
4. MðkŒtºÞku¥kh fk¤{kt VhrsÞkŒ «kÚkr{f rþûký fuðwt nŒw Œu™e {krnŒe «kÃŒ fhe þfþku.
5. MðkŒtºÞku¥kh fk¤{kt VhrsÞkŒ «kÚkr{f rþûký™e fux÷ef …kÞk™e Mk{MÞkyku òýe þfþku.
6. VhrsÞkŒ «kÚkr{f Äkhkyku{kt MkwÄkhk™u ÷„Œe Mk{MÞkyku™e ÞkËe ƒ™kðe þfþku.
7. {VŒ VhrsÞkŒ y™u Mkkðorºkf «kÚkr{f rþûký™e MktfÕ…™k Mk{S þfþku.
8. MðkŒtºÞku¥kh fk¤{kt VhrsÞkŒ «kÚkr{f rþûký™e fux÷ef …kÞk™e Mk{MÞkyku Mk{S
þfþku.
9. {VŒ, VhrsÞkŒ y™u Mkkðorºkf «kÚkr{f rþûký ûkuºku ÚkÞu÷kt «Þí™ku Mk{S þfþku.
10. «kÚkr{f rþûký™e „wýð¥kk {kxu Ëuþ{kt nkÚk Ähðk{kt ykðu÷kt «Þí™ku Mk{S þfþku.
1. «MŒkð™k:
«kÚkr{f rþûký yu s™Œk™e fu¤ðýe Au. XuX 1918 Úke «kÚkr{f rþûký™u {VŒ y™u
VhrsÞkŒ ƒ™kððk™e þYykŒ ÚkE [qfe nŒe, Œu{ AŒkt Mkhfkh™e Äe{e, ÷k„Œe rðne™ y™u
y…whŒe ™erŒ™u ÷eÄu «kÚkr{f rþûký™k ûkuºku ¾qƒ s ykuAe «„rŒ rƒúrxþ þkMk™ Ëhr{Þk™ MkkÄe
þfkE nŒe.
1
1946-47 {kt «kÚkr{f þk¤kyku™k Äkuhý-1 Úke 5 {kt ¼ýíkktt rðãkÚkeoyku™wt «{ký 6 Úke
11 ð»ko™kt ƒk¤fku™e fw÷ ðMkrŒ™k VõŒ 35% sux÷wt nŒwt.«kÚkr{f þk¤kyku™k Äkuhý-1 Úke 5 {kt fw÷
141.1 ÷k¾ rðãkÚkeoyku ¼ýíkkt níkkt. Œu{kt Akufhkyku™e MktÏÞk 106.3 ÷k¾ (53.1 %) nŒe,
ßÞkhu Akufheyku™e MktÏÞk ^õŒ 34.8 ÷k¾ (17.4 %) sux÷e ™Sðe nŒe.
«kÚkr{f rþûký ûkuºku Äkuhý-1 Úke 5 (6 Úke 11 ð»ko™e ðÞ{ÞkoËk){kt VõŒ 35% sux÷e
rðãkÚkeo- ¼hŒe yíÞtŒ yMktŒku»kfkhf „ýe þfkÞ, fkhý fu ¼khŒ™k hkßÞ ƒtÄkhý (f÷{-45)
6 Úke 14 ð»ko™k ƒk¤fku {kxu Mkkðorºkf, {VŒ y™u VhrsÞkŒ «kÚkr{f rþûký™ku ykËuþ ykÃÞku Au.
Mkkðorºkf «kÚkr{f rþûký {kxu 100 % Akufhkyku™e y™u 100% Akufheyku™e «kÚkr{f þk¤kyku{kt
¼hŒe Úkðe skuEyu. 1947 {kt ßÞkhu ¼khŒ Ëuþ ykÍkË ÚkÞku íÞkhu fuð¤ 17 xfk Akufheyku™e
«kÚkr{f þk¤k™k Äkuhý-1 Úke 5 {kt ¼hŒe yíÞtŒ ft„k¤ s „ýe þfkÞ.
1947™k {k[o{kt Ëuþ{kt fw÷ «kÚkr{f þk¤kyku™e MktÏÞk 1,72,661 nŒe y™u Œu{kt fw÷
141.1 ÷k¾ rðãkÚkeoyku™ ¼ýíkkt níkkt. þk¤kyku™e yk MktÏÞk fux÷e y…qhŒe nþu Œu™ku ÏÞk÷
1957 {kt Ëuþ{kt «kÚkr{f þk¤kyku™e Mkð÷Œ™e ¼khŒ Mkhfkhu fhu÷e {kusýe …hÚke ykðu Au. yk
{kusýe™ku nuðk÷ yuðku Au fu, 1957 ™k {k[o™e 31{e Œkhe¾u, Ëuþ{kt su fw÷ 8.40 ÷k¾ hnuXký-
rðMŒkhku níkkt Œu …ife VõŒ 2.29 ÷k¾ (27.26%) rðMŒkhku{kt s «kÚkr{f þk¤kyku nŒe. yk
þk¤kðk¤k rðMŒkhku{kt fw÷ ðMkrŒ™k 60 xfk ÷kufku™ku s Mk{kðuþ ÚkŒku níkku. sku MðkŒtºÞ rMkrØ™k
ykX ð»ko™k ÷kuf ò„]rŒ™k Mk{Þ …Ae …ý Ëuþ™k 72.74% rðMŒkhku «kÚkr{f þk¤kyku ð„h™k
nkuÞ, Œku 1953 {kt ßÞkhu «Úk{ …t[ð»keoÞ Þkus™k™e þYykŒ ÚkE íÞkhu fuðe rð…heŒ rMÚkrŒ nþu
Œu Mk{S þfkÞ yuðe ƒkƒŒ Au.
su{ þk¤kyku™e Mk„ðz™e ƒkƒŒ{kt nŒwt Œu{ «kÚkr{f rþûkýfku™e ¼hŒe y™u Œk÷e{
rðþuÞ nŒwt 1949-50 {kt ¼khŒ Ëuþ{kt ÷„¼„ 5.18 ÷k¾ «kÚkr{f rþûkfku níkkt Œu{kt 2.16 ÷k¾
(41.7 %) sux÷kt rþûkfku fkuE…ý «fkh™e Œk÷e{ ð„h™k níkkt. Mkk{kLÞ heŒu, «kÚkr{f rþûký{kt
Mºke rþûkf s ðÄw ÞkuøÞ nkuÞ Au, …ý 1949-50 {kt «kÚkr{f Mºke rþûkfku™e MktÏÞk VõŒ 79,339
(15.3%) nŒe. sku fu yksu 2016 {kt «kÚkr{f þk¤k{kt …qÁ»k rþûkfku™e MktÏÞk fhŒkt Mºke rþûkfku™e
MktÏÞk ½ýe ðÄkhu skuðk {¤u Au.
«kÚkr{f rþûký™k rðfkMk yÚkuo „wshkŒ hkßÞ{kt rsÕ÷k «kÚkr{f rþûký fkÞo¢{ nkÚk
Ähðk{kt ykÔÞku Au. yk fkÞo¢{™kuu nuŒw «kÚkr{f rþûký ûkuºku, þk¤kyku™u sYhe MkkÄ™-Mkk{„úeÚke
Mkä fhe, „wýð¥kk MkwÄkhk îkhk ƒk¤fku™e ûk{Œkyku ™u rðfkMk fhe Wå[ fûkk™wt ½zŒh fhðk™ku Au.
yk fkÞo¢{™e MkV¤Œk™ku ykÄkh, rþûký ûkuºku MkkÚku Mktf¤kÞu÷kt Mkki fkuE™k MktÞwõŒ «Mkkhku
W…h hnu÷ku Au.
«kÚkr{f rþûký™k rðfkMk™k ykÄkh MŒt¼ Œhefu fux÷ef {wÏÞk ƒkƒŒku r™rùŒ ÚkÞu÷e Au
suðe fu, yÇÞkMk¢{ ykÄkrhŒ MkkrníÞ™ku rðfkMk, MkŒŒ {qÕÞktf™, fkÞko™w¼ð, þiûkrýf xuõ™ku÷kuS,
rþûký Mkt[k÷™, yðirÄf rþûký yk ƒÄe ƒkƒŒku™ku MkiØktrŒf ÏÞk÷ y™u rþûký{kt Œu™k
y{÷efhý{kt {ËËY… ÚkkÞ Œuðe fux÷ef …wrMŒfkyku™e yuf ©uýe ŒiÞkh fhkðe «rMkØ fhðk™wt
«k.ykh.yuMk.rºkðuËe yìßÞwfuþ™ VkWLzuþ™ ŒhVÚke ykÞkus™ fhðk{kt ykÔÞwt Œu y™wMkkh yk
…wrMŒfk «rMkØ fhŒkt yk…™u yk™tË ÚkkÞ Au, yk …wrMŒfk «kÚkr{f rþûký „wýð¥kk MkwÄkh þiûkrýf
©uýe nuX¤™e yk …wrMŒfkyku «kÚkr{f rþûký™k rðfkMk fkÞo¢{{kt W…Þku„e ÚkkÞ Œu{ Au.
hk»xÙeÞ rþûký™erŒ 1968 yku MðŒtºk ¼khŒ™k þiûkrýf ErŒnkMk{kt yuf ™kutÄ…kºk …„÷wt
Au.
yk rþûký™erŒ™wt æÞuÞ ¼khŒ™e «ò{kt Mk{k™ MktMf]rŒ y™u Mk{k™ ™k„rhfíð™e ¼kð™k
ò„]Œ fhðk™wt, hküÙeÞ yufŒk™e ¼kð™k™u {sƒwŒ fhðk™wt y™u hküÙ™k rðfkMk™u ðu„ yk…ðk™wt
2
nŒwt. yk rþûký ™erŒ{kt Mk{„ú rþûký …ØrŒ{kt yk{q÷ …rhðŒo™ fhðk …h ¼kh {qfðk{kt ykÔÞku,
y™u rþûký™k Ëhuf Œƒ¬u Œu™e „wýð¥kk MkwÄkhðk Mkq[ÔÞwt. rð¿kk™ y™u Œktrºkf rþûký …h ðÄkhu
æÞk™ y…kÞwt y™u rðãkÚkeo{kt ™erŒ {¥kk™k Äkuhýku MkwÄkhðk …híðu, Mkwxuðku fu¤ððk …híðu ÷ûk
yk…e™u ÷kufSð™ y™u ðå[u „kZ Mkt…fo MÚkk…ðk ƒkƒŒu ¾kMk ¼kh {qõÞku.
hk»xÙeÞ rþûký ™erŒ 1968 ™wt fËk[ MkkiÚke ™kutÄ…kºk rðfkMkþe÷ …„÷wt Œku nŒw fu Œu{kt
Mk{„ú Ëuþ{kt rþûký™k MkðoMk{k™ {k¤¾k™ku Mðefkh fhðk{kt ykÔÞku y™u {kuxk ¼k„™kt hkßÞku{kt
10 + 2 + 3 ™e rþûký …ØrŒ ÷k„w fhðk{kt ykðe. yk rþûký …ØrŒ{kt «Úk{ 10 ð»ko™k
Œƒ¬k™u ºký ¼k„{kt ðnut[ðk{kt ykÔÞku Au, 1 Úke 5 Äkuhý r™B™ «kÚkr{f, 6 Úke 8 Äkuhý Wå[
«kÚkr{f y™u 9 Úke 10 {kæÞr{f „ýðk{kt ykðu Au.
yk{, „wshkŒ{kt 1 Úke 8 Äkuhý™k rþûký™u «kÚkr{f rþûký „ýðk{kt ykðu Au. sku fu
„wshkŒ{kt 1 Úke 4 Äkuhý r™B™ «kÚkr{f y™u 5 Úke 7 Äkuhý Wå[ «kÚkr{f „ýðk{kt ykðu Au.
yk{, „wshkŒ{kt 1 Úke 7 Äkuhý™k rþûký™u …úkÚkr{f rþûký „ýðk{kt ykðu Au.
nk÷{kt ™ðk {k¤¾k «{kýu „wshkŒ{kt 1 Úke 5 Äkuhý r™B™ «kÚkr{f y™u 6 Úke 8 Äkuhý
Wå[ «kÚkr{f „ýðk{kt ykðu Au.
yk{, „wshkŒ{kt 1 Úke 8 Äkuhý™k rþûký™u «kÚkr{f rþûký „ýðk{kt ykðu Au.
«kÚkr{f rþûkýyu hküÙ™k «íÞuf ™k„rhf™k MkðkO„e rðfkMk™u MkðoMk{k™ Œf …qhe …kzðk™wt
…„rÚkÞwt Au, hk»xÙ™ku «íÞuf ™k„rhf Mðr™¼oh ƒ™e hk»xÙ™k rðfkMk{kt yk…Œku ÚkkÞ yu {kxu «kÚkr{f
rþûký {u¤ððwt ykð~Þf Au.
¼khŒeÞ rþûký …t[u (1964-66) «kÚkr{f rþûký rðþu …kuŒk™k ynuðk÷{kt ™kutæÞwt Au fu
“«kÚkr{f rþûkýyu ™k„rhfŒk™k ½zŒh™e yðMÚkk Au. yk fûkkyu Mkkhk ™k„rhfŒk™k rþûký™ku
…kÞku ™k¾ðku skuEyu.”
rðfMkŒkt sŒkt þnuhku y™u „k{zk™e sYrhÞkŒku™k «&™ku ™k„rhfku Mk{S þfu y™u Œu{kt
yuf Þk ƒeò MðY…{kt Vk¤ku yk…e þfu, …kuŒk™e Vhs Mk{S þfu yuðw rþûký «kÚkr{f Äkuhý{kt
rðãkÚkeoyku™u {¤ðwt skuEyu. yk sðkƒËkhe Ëuþ sku [qfþu. Œku Œu™e yMkh nuX¤ «kÚkr{f rþûký
…ý s ™net …htŒw {kæÞr{f y™u Wå[ rþûký …h rð…heŒ Úkþu.
«kÚkr{f rþûký yu ÷kufþkne™e SðkËkuhe Au.÷kufþkne™u xfkðe hk¾ðk {kxu hküÙ™k
Mk¼k™,MkwMktMf]Œ y™u Mkr¢Þ ¼krð ™k„rhfku™wt r™{koý fhðk {kxu «kÚkr{f rþûký ¾qƒ {n¥ð™wt
Au.
«kÚkr{f rþûkýÚke ðtr[Œ hnu÷e ÔÞrõŒ rðhûkŒk rðï ŒÚkk hküÙ™k ykÄwr™fefhý™k
ðu„™u yku¤¾e y…™kðe þfu ™net.
yk{,«kÚkr{f rþûkýyu Ëuþ™e «kÚkr{f sYrhÞkŒ Au, yk ƒkƒŒ™u æÞk™{kt ÷E ¼khŒeÞ
hkßÞ ƒtÄkhý(1950) ™e f÷{ 45 {kt 6 Úke 14 ð…hkŒk™k ƒk¤fku {kxu {VŒ y™u VhrsÞkŒ
«kÚkr{f rþûký™ku ykËþo MðefkhkÞku.
(2) «kÚkr{f rþûký™ku yÚko : (Meaning of Primary Education)
«kÚkr{f rþûký yux÷u 6 Úke 4 ðÞfûkk™k ƒk¤fku™wt Äkuhý-1 Úke 8 ™wt rþûký su yksu r™B™
«kÚkr{f (Äkuhý-1 Úke 5) y™u Wå[ «kÚkr{f (Äkuhý-6 Úke 8) Œhefu MðefkhkÞ Au. ƒwr™ÞkËe
þk¤k{kt yk ƒu fûkkyku y™w¢{u swr™ÞŒ ƒwr™ÞkËe (6 Úke 11 ð»ko™e ô{h™kt ƒk¤fku) y™u rMkr™Þh
ƒwr™ÞkËe (11 Úke 14 ð»ko™e ô{h™k ƒk¤fku) Úke yku¤¾kÞ Au.
Mk{„ú rþûký™ku …kÞkus «kÚkr{f rþûký „ýkÞ Au, yu heŒu «kÚkr{f rþûký sux÷wt Mkûk{
y™u Mkt„e™ yux÷wt «kÚkr{f rþûký™e „wýð¥kk Ÿ[e. ykÍkË …qðuo «kÚkr{f rþûký™ku yÚko «khtr¼f-
3
þYykŒ™e fu¤ðýe yuðku ÚkŒku. yksu …ý «kÚkr{f rþûký ƒk¤f™u {kxu þYykŒ™e fu¤ðýe Œku
Au, …ý Œu nðu {q¤-…kÞk™e fu¤ðýe ÷u¾kÞ Au.
«kÚkr{f rþûkýyu ÷kufþkne™e SðkËkuhe y™u ykÄkh MŒt¼ Au, rþûký™ku …kÞku yu «kÚkr{f
rþûký Au, ÷kufþkne™u xfkðe hk¾ðk {kxu hk»xÙ™k Mk{k™, MkwMktMf]Œ y™u Mkr¢Þ ¼krð ™k„rhfku™wt
r™{koý fhðk {kxu «kÚkr{f rþûký ¾qƒ {n¥ð™wt Au.
«kÚkr{f rþûkýyu Ëuþ™e «kÚkr{f sYrhÞkŒ Au yk ƒkƒŒ™u æÞk™{kt ÷E ¼khŒeÞ hkßÞ
ƒtÄkhý(1950) ™e f÷{-45{kt 6 Úke 14 ð…hûkk™kt ƒk¤fku {kxu {VŒ y™u VhrsÞkŒ «kÚkr{f
rþûký™ku ykËþo MðefkhkÞku.
«kÚkr{f rþûkýÚke ðtr[Œ hnu÷ ƒk¤fku rðfMkŒk rðï y™u hküÙ™k ykÄwr™f ðu„™u
Mk{sðk{kt {w~fu÷e …zu Au. ykÚke «kÚkr{f rþûký {VŒ y™u VhrsÞkŒ ƒ™kððk{kt ykðu÷ Au.
Äkuhý-1 Úke 8 ™k rþûký™u «kÚkr{f rþûký „ýðk{kt ykðu Au.
(3) {VŒ, VhrsÞkŒ, Mkkðorºkf «kÚkr{f rþûký™e MktfÕ…™k
Mkkðorºkf «kÚkr{f rþûký yux÷u Mk{ks™k «íÞuf ÔÞrõŒ™e fu¤ðýe. Mkkðorºkf «kÚkr{f
rþûký{kt Ä{o,ht„, ®÷„, òrík ð„uhu™k fkuE ¼uË¼kð™u MÚkk™™ nkuÞ. Mkk{krsf, ykrÚkof, Äkr{of,
MkktMf]rŒf, ¼ki„kur÷f fu hksfeÞ ¼uË¼kð ð„h ™k„rhfku™u Mkkðorºkf «kÚkr{f rþûký™ku nf nkuðku
skuEyu. Mkkðorºkf rþûký {VŒ nkuÞ y™u ŒuÚke hkßÞ™e ykðf{ktÚke þk¤kðÞ fûkk™kt Œ{k{
ƒk¤fku™u [kh-…kt[ ð»ko fu ykX ð»ko MkwÄe {VŒ rþûký™ku ¾[o fhðk™e hkßÞu ŒiÞkhe ƒŒkððe
skuEyu.
Mkkðorºkf «kÚkr{f rþûký MkkÄkhý heŒu VhrsÞkŒ nkuÞ Au. ykÚke ‘Mkkðorºkf’ þçË™e
MkkÚku ‘{VŒ’ y™u ‘VhrsÞkŒ’ þçË™ku …ý ‘«kÚkr{f rþûký’™e yk„¤ «Þku„ fhðk{kt ykðu Au.
ŒuÚke yk…ýu fneyu Aeyu fu «kÚkr{f rþûký, {VŒ, VhrsÞkŒ y™u Mkkðorºkf nkuðwt skuEyu.
¼khŒeÞ hkßÞ ƒtÄkhýku Œu™e f÷{-45{kt {VŒ y™u VhrsÞkŒ «kÚkr{f rþûký yt„u
™e[u «{kýu™ku ykËuþ ykÃÞku Au.
“ƒtÄkhý y{÷{kt ykÔÞk …Ae™k Ëþ ð»ko MkwÄe{kt fku{, ht„, r÷t„™k ¼uË¼kð ð„h 6
Úke 14 ð»ko™kt Œ{k{ ƒk¤fku™u {VŒ, VhrsÞkŒ fu¤ðýe™e sku„ðkE fhðk™e Mkhfkh™e Vhs
hnuþu.”
Mkkðorºkf «kÚkr{f rþûký yux÷u òrŒ, r÷t„, Ä{o,ðÞ suðk ¼uË¼kð rð™k Mkðo™u {kxu
«kÚkr{f rþûký™e ŒV …qhe …kzŒwt rþûký, Ëuþ™ku Ëhuf ™k„rhf «kÚkr{f rþûký™e MkwrðÄk™ku ÷k¼
÷E þfu Œu {kxu™ku þw¼ ykþÞ «kÚkr{f rþûký™wt Mkkðorºkf Y… Au. Ëuþ™k þk¤k ðÞ fûkk™k «íÞuf
ƒk¤fku™u ÷½w¥k{ rþûkýŒku «kÃŒ Úkðwt s skuEyu.
yk {kxu™e sðkƒËkhe hküÙu W…kzðk™e Au,
«kÚkr{f rþûký Mkkðorºkf fhðkÚke ¼khŒ suðk rðþk¤ y™u rðfMkŒk Ëuþ{kt ƒnws™
MkwÄe™u …nkut[kzðwt {w~fu÷ Au. rþûký{kt ¾[o™wt {n¥ð ŒÚkk Mkkðorºkf …kÞk™wt yðhkuÄŒwt ƒ™u. ykÚke
yk…ýk Ëuþ{kt «kÚkr{f rþûký rþûký rð™k yk…ðk™wt Mðefkhðk{kt ykÔÞwt Au. rþûký Ve ÷eÄk
rð™k yk…ðk{kt ykðŒwt …úkÚkr{f rþûký {VŒ „ýkÞ Au. yk {kxu «kÚkr{f rþûký™k ¾[o™e
sðkƒËkhe hkßÞ W…kzðk™e Au.
Mkkðorºkf «kÚkr{f rþûký{kt {VŒ sux÷wt s ƒeswt y„íÞ™wt Œ¥ð …úkÚkr{f rþûký™wt VhrsÞkŒ
…ýwt Au. yk…ýkt Ëuþ{kt y¿kk™, ytÄ©Øk y™u „heƒe™u ÷eÄu ÷kufku{kt rþûký™e ¼q¾ ò„Œe
™Úke, ÷kufku …kuŒk™k ƒk¤fku™u «kÚkr{f rþûký y…kððk Mkò„ ™Úke. ykÚke Œuyku ƒk¤fku™u þk¤k{kt
{kuf÷Œk ÷kufrnŒ™wt fkÞo Au.
4
ykÚke ÷kufrnŒ ÄhkðŒkt ¼khŒ suðkt hküÙkuyu ƒk¤f, ðk÷e y™u hküÙ™k rnŒ{kt «kÚkr{f
rþûký VhrsÞkŒ fÞwo Au. «kÚkr{f rþûký™e «krÃŒ™k {n¥ð™k fkÞo {kxu ƒk¤f™u þk¤kyu {kuf÷ðk™e
ðk÷e™u Vhs …kzðk™e sðkƒËkhe hküÙ™e Au.
yk {kxu hküÙ sYhe fkÞËku fhe, fkÞËk¼t„ {kxu rþûký yu yr™ðkÞo Au.
(4) ¼khŒ™wt hkßÞ ƒtÄkhý y™u «kÚkr{f rþûký :
¼khŒ™kt ƒtÄkhý{kt «kÚkr{f rþûký™k {n¥ð™ku Mðefkh ÚkÞku Au, Œu™ku ™k„rhf™k {q¤-
…kÞk™k yrÄfkh{kt Mk{kðuþ fhðk{kt ykÔÞku Au. 6 Úke 14 ðÞ {ÞkoËk™k «íÞuf ƒk¤f™u, LÞkÞ
òŒ, fku{, rMÚkrŒ, MktMfkh™ku ðkhMkku, ð„uhu™k fkuE…ý òŒ™k ¼uË¼kð ð„h {VŒ «kÚkr{f
rþûký {u¤ððk™ku yrÄfkh hkßÞ ƒtÄkhý ykÃÞku Au. ƒtÄkhý™e 45 {e f÷{ yk «{kýu Au :
“ƒtÄkhýu y{÷{kt ykÔÞk …Ae™k ËMk ð»ko MkwÄe{kt fku{, ht„, r÷t„™k ¼uË¼kð ð„h 6 Úke 14
ðÞ™kt Œ{k{ ƒk¤fku™u {VŒ, VhrsÞkŒ rþûký™e sku„ðkE fhðk™ku «Þí™ fhðk™e Mkhfkh™e
Vhs hnuþu.”
yk{, hkßÞ ƒtÄkhýu 6 Úke 14 ðÞ™kt ƒÄkt s Akufhk-Akufheyku {kxu VhrsÞkŒ Äkuhýu
{VŒ «kÚkr{f rþûký «kÃŒ fhðk™ku yrÄfkh ykÃÞku Au. yk Vhs …kuŒu ƒòðe þfu yu {kxu {VŒ
y™u VhrsÞkŒ rþûký™u ÷„Œk fkÞËkyku ½zÞk Au, …ý {kuxk ¼k„™k hkßÞ Äkhkyku yu 6 Úke 11
ðÞ™k ƒk¤fku {kxu VhrsÞkŒ Äkuhýu y™u 11 Úke 14 ðÞ™kt ƒk¤fku {kxu yiråAf Äkuhýu «kÚkr{f
fu¤ðýe™e MkwrðÄk Q¼e fhðk™e sðkƒËkhe hkßÞ Mkhfkhku™u Mkkut…e Au.
ð»ko 2016 MkwÄe{kt ƒtÄkhý™k ykËuþ «{kýu ¼khŒ Mkhfkh y™u hkßÞku™e Mkhfkh «kÚkr{f
rþûký™u Mkkðorºkf ƒ™kðe þõÞkt ™Úke. hkßÞ Mkhfkh «rŒð»ko «ðuþkuíMkð îkhk yu {kxu™k «Þí™ku
fhu Au. ¾he Œu{ AŒkt nsw Äkhu÷e MkV¤Œk «kÃŒ ÚkE þfe ™Úke.
1950{kt ¼khŒ™wt hkßÞ ƒtÄkhý y{÷{kt ykðŒkt 6 Úke 14 ð»ko™k ƒk¤fku {kxu {VŒ,
VhrsÞkŒ Mkkðorºkf «kÚkr{f rþûký™ku ykËþo MðefkhkÞku. yk ykËþo™u {qŠík{tŒ fhðk Ëuþ{kt
«kÚkr{f rþûký™u rðMŒkhðk y™u rðfkMk {kxu y™uf «Þí™ku ÚkÞkt Au, AŒkt nS ½ýwt fhðk™wt ƒkfe
nkuÞ Œuðwt sýkÞ Au, rþûký™e sðkƒËkhe hkßÞku™u Mkkut…ðk{kt ykðe Au, ykÚke Ëuþ™kt ƒÄk hkßÞku
14 ð»ko™e ðÞ™k ƒk¤fku {kxu «kÚkr{f rþûký {VŒ y™u VhrsÞkŒ fhe þõÞkt ™Úke. fux÷ktf
hkßÞkuyu 11 ð»ko™e ðÞ fûkk™k ƒk¤fku {kxu «kÚkr{f rþûký {VŒ y™u VhrsÞkŒ fÞow Au. yk…ýk
„wwshkŒ suðk «„rŒþe÷ hkßÞ 14 ð»ko™e ðÞ fûkk™k ƒk¤fku {kxu «kÚkr{f rþûký {VŒ, VhrsÞkŒ
y™u Mkkðorºkf fÞwo Au.
ð¤e Äkuhý 11 MkwÄe™wt rþûký Œ{k{ {kxu {VŒ y™u fLÞkyku {kxu Œku Œ{k{ fûkkyu rþûký
{VŒ fÞwo Au.
Ëuþ{kt …úkÚkr{f rþûký {VŒ VhrsÞkŒ y™u Mkkðorºkf fhðk™ku ykËþo Mðefkhðk{kt Ëuþ™e
rðþk¤Œk, ðÄw …zŒe s™ MktÏÞk, xkt[k MkkÄ™ku™u …rhýk{u fux÷ef Mk{MÞkyku MðÞt¼q …uËk ÚkÞu÷e
skuðk {¤u Au.
(5) VhrsÞkŒ «kÚkr{f rþûký™k rðfkMk™e yirŒnkrMkf ¼qr{fk
rƒúrxþ y{÷™e ¼khŒ{kt þYykŒ ÚkŒkt …nu÷k Ëuþ{kt su Mk{ks ÔÞðMÚkk «ðŒoŒe nŒe
Œu{kt þiûkrýf Œf™e ƒkƒŒ{kt ¾qƒ yMk{k™Œk nŒe. Mk{ks{kt yuf Auzu «k[e™ MkkrníÞ y™u
¼k»kk{kt r™…qýo ÄwhtÄh …trzŒku níkkt y™u Úkkuzef ¿kkrŒyku nŒe su{kt rþûký™ku Mkkhku Vu÷kðku ÚkÞku
níkku. …ý Mk{ks™k ƒesu Auzu s™Œk™ku ¾qƒ {kuxku Mk{wËkÞ r™hûkh níkku, Œu Mk{Þ{kt Wå[ rþûký
s™ Mk{ks™k 1 % sux÷kt ÷kufku …qhŒwt {ÞkorËŒ nŒwt y™u MkkûkhŒk™wt «{ký ÷„¼„ 6% sux÷wt nŒwt.
Mºkeyku™ku ¾qƒ {kuxku ¼k„ y¼ý níkku, y™u Œuðe s rMÚkrŒ nŒe …AkŒð„o™e Mkkðorºkf rþûký™e
5
MktfÕ…™kLkku-rð[kh …ý MðefkhkÞku ™ níkku.
19{e MkËe™k «khtr¼f ËkÞfkyku{kt rƒú rxþ þkMk™ Ëhr{Þk™ Äe{u Äe{u W…h™e
…hrhrMÚkrík{kt …rhðŒo™ yk„ðk {kxu™k ƒ¤ku ÚkŒe „rŒ{k™ Úkðkt {ktzÞk. skufu Œu{™u MkV¤ ÚkŒkt
÷„¼„ yuf Mkifk™k Mk{Þ™e sYh …ze. rƒúrxþ fk¤ Ëhr{Þk™ fu¤ðkÞu÷wt rntËe {k™Mk …rù{™k
MkkrníÞ y™u Sð™™k Mkt…fo{kt ykðŒkt sq™e Mkk{krsf ÔÞðMÚkk™u ¼Þtfh Ä¬ku …nkutåÞku. r¾úMŒe
r{þ™heyku™e …AkŒ fku{ku™k rþûký {kxu™e rs¿kkMk ƒún{ku Mk{ks, ykÞo Mk{ks, y™u hk{f]»ý
r{þ™™e rn÷[k÷Úke rþûký™k ƒnku¤k Vu÷kððk™e ¼qr{fk Mkòoðk {ktze.
1882-1909 {kt VhrsÞkŒ «kÚkr{f rþûký™e [¤ð¤ þY ÚkE y™u Œu™u …rhýk{u 1910-
17 ™k „k¤k Ëhr{Þk™ yíÞtŒ íkeðú MðY… …fzÞw. yk [¤ð¤™k ™uŒk níkkt ©e „ku…k÷f]»ý
„ku¾÷u. 1910 Úke 1913 MkwÄe yu{ý ¼khŒ Mkhfkh™u VhrsÞkŒ rþûký™ku rMkØktŒ Mðefkhðk ¾qƒ
…zfkhe y™u 18{e 1910{kt VhrsÞkŒ «kÚkr{f rþûký™e þYykŒ fhðk™ku Xhkð ykÛÞku y™u
16{e {k[o, 1911 ™u rË™u Œu{ýu ErB…rhÞ÷ fkWrLMk÷{kt VhrsÞkŒ «kÚkr{f rþûký™u ÷„Œku
¾hzku hsq fÞkuo. su{kt ™e[u™e ƒkƒŒku™ku Mk{kðuþ ÚkŒku níkku.
(1) Ëuþ™e «kÚkr{f rþûký …ØrŒ{kt ¢{þ: VhrsÞkŒ rþûký™ku rMkØktŒ Ëk¾÷ fhðku.
(2) VhrsÞkŒ rþûký™e sðkƒËkhe {hrsÞkŒ Äkuhýu MÚkkr™f Mk¥kkyku …h ™kt¾ðk{kt ykðe
nŒe. su BÞwr™rMk…kr÷xeyku y™u ÷kuf÷ ƒkuzkuo …h ™kt¾ðe.
(3) «ktrŒÞ Mkhfkh™e …qðo …hðk™„e rMkðkÞ fkuE…ý rðMŒkh{kt VhrsÞkŒ rþûký Ëk¾÷ ™
ÚkE þfu Œu™e ŒfuËkhe hk¾ðe.
(4) VhrsÞkŒ rþûký Mkki«Úk{ Akufhkyku {kxu Ëk¾÷ fhðwt y™u …Ae ¢{þ Akufheyku {kxu …ý
Ëk¾÷ fhðwt.
(5) VhrsÞkŒ rþûký™e ðÞ{ÞkoËk 6 Úke 10 ð»ko™e hk¾ðe.
(6) VhrsÞkŒ rþûký™k ðÄkhk™k ¾[o™ku 2/3 ¾[o ¼khŒ Mkhfkhu W…kzðku.
«MŒwŒ ¾hzku yíÞtŒ Mkkð[uŒeðk¤ku y™u Þkus™k™k {hrsÞkŒ Mðefkh™k rMkØktŒ …h
½zkÞu÷ku nkuðk AŒkt Œu™ku Mðefkh ÚkÞku ™nª y™u 19{e {k[o, 1911 {kt 13 rðÁØ 38 {Œu Œu ¾hzku
Qze „Þku ! …htŒw íÞkh ƒkË 1918 Úke 1930 Ëhr{Þk™ ¼khŒ™k «ktŒku{kt VhrsÞkŒ rþûký™k ƒkh
fkÞËkyku …Mkkh ÚkÞk. y™u ¼khŒ™k {kuxk ¼k„ku{kt VhrsÞkŒ rþûký™e þYykŒ ÚkE. Ëuþe
hkßÞku{kt ðzkuËhk hkßÞ{kt 1893 Úke VhrsÞkŒ …úkÚkr{f rþûký™e þYykŒ ÚkE [wfe nŒe. fkuÕnk…wh
hkßÞ{kt VhrsÞkŒ rþûký™e þYykŒ fhe. ßÞkhu MkkihküÙ{kt „kutz÷ hkßÞu VhrsÞkŒ rþûký™k
ûkuºk{kt yuf ™ðes þYykŒ fhe. Œuýu {kºk Akufheyku {kxu «kÚkr{f rþûký VhrsÞkŒ ƒ™kÔÞwt.
(6) MðkŒtºÞku¥kh fk¤{kt VhrsÞkŒ «kÚkr{f rþûký :
1947{kt ¼khŒ MðŒtºk ÚkÞwt íÞkhu fux÷ktf Ëuþ hkßÞku{kt VhrsÞkŒ «kÚkr{f rþûký Ëk¾÷
ÚkÞwt ™ nŒwt. ¼khŒ™kt VõŒ fw÷ 176 þnuhku y™u 11,779 „k{zkyku {kt s «kÚkr{f rþûký VhrsÞkŒ
ƒ™kðe þfkÞwt nŒw. 6-11 ðÞ{ÞkoËk™e fw÷ ðMŒe{ktÚke VõŒ 141.1 ÷k¾ rðãkÚkeoyku (35%) s
þk¤kyku{kt ¼ýíkkt níkkt y™u Œu{ktÞ Akufheyku™e MktÏÞk Œu VõŒ 34.8 (17.4%) s nŒe. 1950{kt
¼khŒ™wt hkßÞ ƒtÄkhý ½zkÞwt y™u y{÷{kt ykÔÞwt. yk ƒtÄkhý™e 45{e f÷{ «{kýu Mk{„ú
Ëuþ{kt 1960 MkwÄe «kÚkr{f rþûký 6-14 ðÞsqÚk™kt Œ{k{ ƒk¤fku {kxu 100% Akufhk Akufheyku
{kxu VhrsÞkŒ ƒ™e sðwt skuEŒw nŒw ƒeò þçËku{kt fneyu Œu 1960 {kt 6-14 ðÞsqÚk™k ƒÄks
Akufhk-Akufheyku þk¤k{kt ¼ýíkktt nkuðkt skuEŒk níkkt, …ý 1961{kt Ëuþ™kt 1275 þnuhku{kt y™u
70,860 „k{zkyku {kt 55.78 ÷k¾ Akufhkyku y™u 30.33 ÷k¾ Akufheyku {kxu «kÚkr{f rþûký
VhrsÞkŒ ƒ™kðe þfkÞw nŒwt. 6-14 ðÞsqÚk™e árüyu rð[kheyu Œku 1966 {kt VõŒ 62.2% ƒk¤fku™e
6
þk¤kyku{kt ¼hŒe ÚkE nŒe. yk ƒŒkðu Au fu 6-14 ðÞsqÚk{kt Mkkðorºkf, {VŒ y™u VhrsÞkŒ
«kÚkr{f fu¤ðýe™k ûkuºku ¼khŒu nsq ÷ktƒe {s÷ fk…ðk™e Au.
(7) MðkŒtºÞku¥kh fk¤{kt VhrsÞkŒ «kÚkr{f rþûký™e fux÷ef …kÞk™e Mk{MÞkyku.
(1) Mkkðorºkf þk¤k «ƒtÄ
(2) …qhŒkt «kÚkr{f rþûkfku™e ¼hŒe
(3) „úk{ rðMŒkhku {kxu rþrûkfkyku™e ¼hŒe
(4) «kÚkr{f rþûkfku {kxu ½r™c Œk÷e{™e ÔÞðMÚkk
(5) 6-14 ðÞsqÚk{kt Mkkðorºkf rðãkÚkeo-¼hŒe
(6) VhrsÞkŒ «kÚkr{f Äkhkyku{kt MkwÄkhk
(7) Akufheyku™wt rþûký
(8) y™wMkqr[Œ òrŒyku y™u …AkŒ fku{ku™kt ƒk¤fku™tw «kÚkr{f rþûký
(9) y…ÔÞÞ y™u MÚkr„ŒŒk
(10) …t[kÞŒhks y™u «kÚkr{f rþûký
(11) «kÚkr{f rþûký™e ykrÚkof Mk{MÞkyku;
W…hkuõŒ Mk{MÞkyku™ku Mktûku…{kt rð[kh fheyu :
1. 1 Mkkðorºkf þk¤k «ƒtÄ
6-11 ðÞsqÚk™kt ƒk¤fku™u Œu{™k hnuXký Úke 1 {kE÷ Úke ðÄkhu Ëqh ™ …zu yu heŒu y™u 11-
14 ðÞsqÚk™kt ƒk¤fku {kxu™e þk¤kyku Œu{™k hnuXký Úke 3 {kE÷ Úke ðÄkhu Ëqh nkuðe ™
skuEyu.
2. 2 …qhŒkt «kÚkr{f rþûkfku™e ¼hŒe
su{ Mkkðorºkf «kÚkr{f rþûký {kxu …whŒe MktÏÞk{kt Äkuhý-1-7 fu 1-8 ™e «kÚkr{f þk¤kyku™e
sYh Au Œu{, yk þk¤kyku{kt ƒk¤fku™u rþûký yk…ðk {kxu …qhŒe MktÏÞk{kt «kÚkr{f
rþûký ¼kE-ƒnu™ku™e sYh Q¼e Úkþu. rþûký ð„h™e þk¤k ÷ktƒku ð¾Œ xfe ™ þfu
ŒuÚke …qhŒkt rþûkfku™e ¼hŒe ykð~Þf Au.
3. 3 „úk{ rðMŒkhku {kxu rþrûkfkyku™e ¼hŒe
„k{zkyku™e «kÚkr{f þk¤kyku {kxu Mºke rþrûkfk {u¤ððk™ku «&™ nsw yuf fkuÞzk Mk{k™
Au. „k{zk™e MÚkkr™f ƒnu™ku™u ¼ÚÚkkt fu yLÞ fkuE ykrÚkof ÷k¼ yk…e ¼hŒe {kxu
«kuíMkkrnŒ fhe þfkÞ, Œu MkkÚku rþrûkfkyku {kxu ykð~Þf þiûkrýf ÷kÞfkŒ{kt ƒktÄ-Akuz
fhe þfkÞ.
4. 4 «kÚkr{f rþûkfku {kxu ½r™ü Œk÷e{™e ÔÞðMÚkk
ßÞkhÚke hkßÞ fûkkyu S.Mke.E.ykh.xe y™u rsÕ÷k fûkkyu zkÞux™e MÚkk…™ fhðk{kt
ykðu Au, íÞkh «kÚkr{f rþûkfku {kxu Œk÷e{ yk…ðk™e ÔÞðMÚkk {kuxk …kÞk …h fhðk{kt
ykðu Au. su{kt rþûkfku™e …kXTÞ …wMŒfku MktƒtrÄŒ þiûkrýf …ØrŒyku MktƒtrÄŒ Œk÷e{ …whe
…kzðk{kt ykðu Au.
5. 5 6-14 ðÞsqÚk{kt Mkkðorºkf rðãkÚkeo-¼hŒe
«kÚkr{f rþûký™ku …úký «&™ 6-14 ðÞsqÚk™kt Œ{k{ Akufhk-Akufheyku™e þk¤k{kt fuðe
heŒu Íz…Úke ¼hŒe fhðe Œu Au. 1966 ™k {k[o™k ytŒ MkwÄe{kt y™u [kuÚke …t[ð»keoÞ
Þkus™k™e þYykŒ ÚkkÞ Œu …nu÷kt 6-14 ðÞsqÚk™k 301.2 ÷k¾ Akufhktyku y™u 195.2
7
÷k¾ Akufheyku™e Äkuhý-1 Úke 5 {kt ¼hŒe ÚkkÞ yuðku ºkeS …t[ð»keoÞ Þkus™k {kxu™ku
÷ûÞktf níkku su …rhýk{u ÚkE þõÞku Lknkuíkku.
ð»ko : 2008 …Ae «rŒð»ko rðãkÚkeoyku™e Mkkðorºkf ¼hŒe {kxu «ðuþkuíMkð™e Wsðýe
fhðk{kt ykðu Au. Œu™u …rhýk{u 6-14 ðÞsqÚk™k ½ýkt ƒk¤fku™e Mkkðorºkf Äkuhýu ¼hŒe
ÚkE þfe Au. ð»ko-2016 {kt Mkkðorºkf rðãkÚkeo ¼hŒe™e xfkðkhe 85% …h …nkut[e Au.
(6) VhSÞkŒ «kÚkr{f Äkhkyku{kt MkwÄkhk™u ÷„Œe Mk{MÞkyku :
¼khŒ Mkhfkh hkßÞ Mkhfkh y™u r™Þkus™ …t[ VhrsÞkŒ «kÚkr{f Äkhkyku{kt sYhe
MkwÄkhkyku îkhk fhðkt skuEyu. rðrðÄ …t[ð»keoÞ Þkus™kyku{kt MkwÄkhk Mkq[ððk skuEyu.
Ëh ð»kou fux÷k rðãkÚkeoyku™e ¼hŒe fhðe, rþûký ËeX rðãkÚkeoyku™e MktÏÞk™wt «{kýu fux÷wt
hk¾ðwt fux÷e þk¤yku ¾ku÷ðe ð„uhu ƒkƒŒku yt„u rð[khýk fhe Œu™wt y{÷efhý fhðwt.
(7) Akufheyku™wt rþûký :
„úk{rðMŒkh{kt Akufheyku™k rþûký™wt «{ký ykuAwt skuðk {¤u Au. yksu …ý Akufheyku™u
r{© þk¤kyku{kt ¼ýðk {kuf÷ðk ðk÷eyku ŒiÞkh ™Úke. sku fu nðu Œu{kt Äe{u Äe{u MkwÄkhku
ykðŒku òÞ Au. ƒuxe ƒ[kðku, ƒuxe …Zkðku Mkqºk y{÷{kt ykÔÞk ƒkË Akufheyku™k rþûký{kt
½ýwt …rhðŒo™ ykÔÞwt Au.
(8) y™wMkqr[Œ òrŒyku y™u …AkŒ fku{™k ƒk¤fku™wt «kÚkr{f rþûký
Mkkðorºkf «kÚkr{f rþûký™k ÷ûÞktf™e Íz…e rMkrØ{kt su y™uf rðhkx yðhkuÄku Au Œu{kt
ykrËðkMkeyku y™u EŒh …AkŒ fku{ku™kt ƒk¤fku™e þk¤k{kt ¼hŒe fhðk™e {w~fu÷eyu
…ý yuf yk„ðe {w~fu÷e Au. rƒúrxþ hks™k ËkuZ Mkku ð»ko™k „k¤k{kt «ò™k yk ð„o{kt
«kÚkr{f rþûký™e su {tË «„rŒ ÚkE nŒe ŒuÚke yk «&™ MðkŒtºÞku¥kh fk¤ Ëhr{Þk™ ¾qƒ
yx…xku y™u Ëw:MkkæÞ ƒLÞku Au. Mkhfkh y™k{Œ ™erŒ™k y{÷ îkhk yk Mk{MÞk™u Ëqh
fhðk™k «Þí™ku fhu Au.
(9) y…ÔÞð y™u MÚkr„ŒŒk :
Mkk{kLÞ heŒu yuðw {k™ðk{kt ykðu Au fu, fkÞ{™e MkkûkhŒk «kÃŒ fhðk {kxu ÔÞrõŒyu
ykuAk{kt ykuAwt [kh «kÚkr{f Äkuhý …kMk sux÷wt rþûký «kÃŒ fhu÷wt nkuðwt skuEyu. «kÚkr{f
Äkuhý-1{kt Ëk¾÷ ÚkÞu÷kt fw÷ ƒk¤fku …ife sux÷kt ƒk¤fku Äkuhý-4 …Mkkh fÞko …nu÷k QXe
òÞ Œku Œu™u y…ÔÞÞ fnu Au.
y…ÔÞÞ™k rfMMkkyku …ife 65% ykrÚkof fkhýku™u ÷eÄu ƒLÞk níkkt. ƒk¤f 9 ð»ko™wt ÚkkÞ
yux÷u Œu Úkkuze ½ýe {sqhe fu fk{ fhe fwxwtƒ™u ykrÚkof heŒu W…Þku„e ÚkkÞ Au. ŒuÚke „heƒ
{k-ƒk… Äkuhý-2-3 …Ae ƒk¤fku™u þk¤k{ktÚke WXkze ÷u Au y™u fk{-{sqheyu ÷„kzu Au.
«kÚkr{f rþûkýûkuºku y…ÔÞÞ™e Mk{MÞk Mksoðk{kt Úkkuzku Vk¤ku ÄhkðŒe yuf ƒeS Mk{MÞk
MÚkr„ŒŒk™e Au. MÚkr„ŒŒk yux÷u yuf Äkuhý{kt rðãkÚkeo™u yuf Úke ðÄw ð»ko ™k…kMk fhe™u
hk¾e {wfðku Œu. …heûkk{kt rðãkÚkeo r™»V¤Œk MÚkr„ŒŒk™wt fkhý ƒ™u Au. rðãkÚkeo ÞkuøÞ
¿kk™-{krnŒe ÄhkðŒku ™ nkuÞ íÞkhu Œu™u …heûkk{kt ™k…kMk fhðk{kt ykðu Au.
Mkkðorºkf «kÚkr{f fu¤ðýe™e árüyu MÚkr„ŒŒk™ku «&™ yu heŒu {n¥ð™ku Au fu, yuf
Äkuhý{kt yuf ƒu ð»ko ƒk¤f ™k…kMk ÚkŒkt, Œu nðu ¼ýe þfþu ™ne yu{ {k™e™u {k-ƒk…
Œu™u WXkze ÷u Au, y™u ŒuÚke Œuyku y…ÔÞÞ™wt yuf …qhf fkhý ƒ™u Au.
(10) …t[kÞŒ hks y™u «kÚkr{f rþûký :
rƒúrxþ hks Ëhr{Þk™ «kÚkr{f fu¤ðýe™k ðneðx {kxu {wÏÞ ƒu MktMÚkk nŒe : (1) „úk{
rðMŒkhku{kt rsÕ÷k þk¤k {tz¤ y™u þnuh rðMŒkhku{kt MkwÄhkE þk¤k {tz¤. ykrÚkof,
8
hksfeÞ, Mkk{krsf y™u ƒeòt fux÷ktÞ ðiÞrõŒf fkhýku™u ÷eÄu þk¤k {tz¤ku „úk{ rðMŒkhku{kt
«kÚkr{f rþûký Äkhk™ku MkÌkËÞŒkÚke y™u ûk{Œk¼Þkuo y{÷ fhðk{kt skuEyu Œux÷kt MkV¤
™eðzÞk ™ne.
(11) «kÚkr{f rþûký™e ykrÚkof Mk{MÞkyku :
Mkkðorºkf «kÚkr{f fu¤ðýe™ku 6-14 ðÞsqÚk™k ƒk¤fku {kxu «ƒtÄ fhðku yu hkßÞ {kxu
yuf yíÞtŒ ¾[ko¤ «ð]r¥k Au. ¼qŒfk¤{kt VhrsÞkŒ «kÚkr{f rþûký™e Þkus™kyku skuEyu
Œuðe MkV¤ ÚkE ™net Œu rsÕ÷k þk¤k {tz¤ku™e „heƒkE y™u {kuxk ¾[o nkÚk Ähðk™e
Œu{™e yþrõŒ™u ÷eÄu. Mkkðorºkf «kÚkr{f fu¤ðýe {kxu ™kýkt Mkhfkhe fkuÚk¤e{ktÚke x…fu
Œu [k÷u ™net. Œu Œku ÄkuÄ™e {kVf X÷ððkt skuEyu.
«kÚkr{f rþûký{kt ðk÷e™e „heƒkE yuf {kuxwt yðhkuÄf ƒ¤ ƒ™e hnu Au Œu™ku r™Ëuoþ
yk…ýu yk„¤ fhe „Þk Aeyu. ðk÷e™e „heƒkE™e MkkÚku hkßÞ™e „heƒkE …ý yux÷wt
s ðuÄf, yðhkuÄf ƒ¤ ƒ™u Au. ð»kuo ð»kuo «kÚkr{f rþûký …kA¤™ku ¾[o Œku nhýVk¤u
ðÄŒku s òÞ Au. 1946-47{kt rƒúrxþhks™u ytŒu «kÚkr{f rþûký …h™ku ðkr»kof ¾[o
Á.2419.96 ÷k¾ níkku. yk ¾[o 1960-61{kt 11980 ÷k¾-÷„¼„ Mkkzk [kh „ýku
ðÄe „Þku níkku.
«kÚkr{f rþûký™e „wýð¥kk ðÄkhðe nkuÞ Œku «kÚkr{f þk¤k{kt ¼ýíkkt Ëhuf rðãkÚkeo ËeX
Mkhfkhe ðkr»kof ¾[o …ý ðÄkhðku hnu. rðãkÚkeo ËeX ðkr»kof Mkhfkhe ¾[o ¾kMk fhe™u ƒu
{wÏÞ ƒkƒŒ …h ykÄkh hk¾u Au. (1) rþûký ËeX rðãkÚkeoyku™e Mkhfkhe MktÏÞk y™u (2)
rþûký …h™k ¾[o™wt rƒ™-rþûkf ¾[o™wt «{ký.
«kÚkr{f rþûký™e ykrÚkof ƒksw™ku rð[kh fhŒkt yk…ýu hkßÞ Mkhfkhku …kuŒk™k ðkr»kof
ƒsux{kt fu¤ðýe {kxu s uhf{™e Vk¤ðýe ÚkE nkuÞ Au Œu™k fux÷k xfk «kÚkr{f rþûký
…kA¤ ¾[ou Au ŒuÞ {n¥ð™wt Au.
(12) ™kutÄýe™e Mk{MÞk :-
Ëuþ{kt 6 Úke 14 ð»ko™e ðÞ fûkk™kt ƒk¤fku {kxu {VŒ, VhrsÞkŒ, Mkkðorºkf «kÚkr{f
rþûký™ku ykËþo MðefkhŒkt yk ðÞ fûkk™kt ƒk¤fku™u þk¤k{kt «ðuþ fhkððk {kxu Œuyku™e
™kutÄýe fhðk™e rðfx Mk{MÞk …uËk ÚkE Au. yksu Akufheyku, …AkŒ ð„o™kt ƒk¤fku ŒÚkk
…AkŒ rðMŒkh™kt ƒk¤fku™e rðrðÄ fkhýkuMkh ykuAe ™kutÄýe yu {n¥ð™e Mk{MÞk Au,
ykÚke yu ƒk¤fku™ku «kÚkr{f rþûký{kt «ðuþ ykuAku hnu Au.
yk Mk{MÞk™k r™ðkhý {kxu «kÚkr{f rþûký yt„u ÷kufò„]rŒ fu¤ðe þk¤kyku ™kutÄýe
fhkðe þfkÞ.
(13) þk¤k™k {fk™™e Mk{MÞk :-
{VŒ, VhrsÞkŒ, Mkkðorºkf «kÚkr{f rþûký Mðefkhðk þk¤kyu ykðŒkt ƒk¤fku™e MktÏÞk
ðÄe, …rhýk{u „k{zu „k{zu þk¤k™kt {fk™ku™e yrŒ rðfx Mk{MÞk W…rMÚkŒ ÚkE. sku fu
ƒk¤f™k hnuXkýÚke yufkË rf÷ku{exh™k ytŒh{kt þk¤k™k {fk™™e MkwrðÄk …qhe …kze
þfkÞ Au. yk{, AŒkt nS ÚkÞk fux÷ktf ytŒrhÞk¤ …AkŒ rðMŒkhku{kt þk¤k™wt MðŒtºk
{fk™™Úke. yksu þnuhku rðfkMk …k{Œkt òÞ Au, …rhýk{u þnuhe rðMŒkhku™e þk¤kyku{kt
Úkðk …qhŒk ykuhzkyku ™Úke.
yk{, VhrsÞkŒ rþûký™e ðÞfûkk™kt ƒk¤fku {kxu þk¤k MkwrðÄk {kxu þk¤k™kt ™ðk {fk™ku
Q¼k fhðkt y™u þk¤k™k {fk™ku rðMŒkhðkLke …ý ÚkŒe Mk{MÞk yk…ýe Mk{ûk Q¼e ÚkE
Au.
9
(14) þk¤k «ðuþ ŒÚkk þk¤k{kt hnuðk yt„u™e Mk{MÞk
{VŒ, VhrsÞkŒ y™u Mkkðorºkf «kÚkr{f rþûký y{÷{kt {qfkŒk VhrsÞkŒ ðÞfûkk™kt
™kutÄkÞu÷kt Œ{k{ ƒk¤fku þk¤k «ðuþ {u¤ðŒkt ™Úke. ð¤e suyku þk¤k «ðuþ {u¤ðu Au.
Œuyku VhrsÞkŒ ðÞ{ÞkoËk …qýo ÚkkÞ íÞkt MkwÄe þk¤k{kt xfe hnuŒkt ™Úke yu …ý yuf „t¼eh
Mk{MÞk Au.
(15) rþûký™e „wýð¥kk™e Mk{MÞk :
Ëuþ{kt 6 Úke 14 ð»ko™e ðÞ fûkk™kt ƒk¤fku {kxu {VŒ, VhrsÞkŒ y™u Mkkðorºkf …úkÚkr{f
rþûký MðefkhkŒk rþûký™e „wýð¥kk™e Mk{MÞk Úkðk WËT¼ðe Au. yk…ýk Ëuþ™k …úkÚkr{f
rþûký™k ErŒnkMk{kt MktÏÞk rðÁØ „wýð¥kk ðå[u ½»koý ÚkŒwt s ykÔÞwt Au. yk ƒkƒŒ{kt
rðrðÄ Ë÷e÷ku ÚkŒe skuðk {¤u Au, yuf Ë÷e÷ yuðe Au fu ¼khŒ suðk rðfMkŒk Ëuþ{kt,
¾kMk fhe™u rþûký rðMŒhý™k …úkhtr¼f nk÷{kt, „wýð¥kk™u ƒkswyu hk¾e su{ ƒ™u Œu{
ðÄkhu ƒk¤fku™u rþûký™ku ÷k¼ {¤u yuðkt «Þí™ku Úkðkt skuEyu.
nk÷{kt „wshkŒ{kt rþûký „wýð¥kk ðkhtðkhÚke 8 MkwÄe Lkçk¤e skuðk {¤u Au, ƒk¤fku MkkÁt
ðk[™ …ý fhe þfŒkt ™Úke, „rýŒ{kt ™ƒ¤k skuðk {¤u Au.
8. {Vík, VhrsÞkík, Mkkðorºkf «kÚkr{f rþûkýûkuºku ÚkÞu÷kt «ÞíLkku :
– ¼khíkeÞ hkßÞ çktÄkhýLke f÷{ 45 {kt yÃkkÞu÷kt ykËuþLku æÞkLk{kt ÷R ykÃkýkt Ëuþ{kt
{Vík, VhrsÞkík, Mkkðorºkf «kÚkr{f rþûký þY fhðkLkk yLku íkuLku MkV¤ çkLkkððk {kxu
yLkuf «ÞíLkku ÚkÞk Au.
– ¼khík{kt rþûkýLke sðkçkËkhe hkßÞkuLke nkuðkÚke Ëuþ{kt rðrðÄ hkßÞkuyu ÃkkuíkkLkk «Ëuþ{kt
«kÚkr{f rþûký VhrsÞkík fhíkkt fkÞËk y{÷{kt {qõÞk Au. yk fkÞËkykuLke {n¥ðLke
çkkçkíkku Lke[u «{kýu Au.
1. «kÚkr{f rþûkýLku VhrsÞkík rþûký íkhefu Ëk¾÷ fhðkLke Vhs Au yuðwt Mðefkhðk{kt
ykÔÞwt. yk sðkçkËkhe MÚkkrLkf MktMÚkkykuLku MkkUÃkðk{kt ykðe.
2. MÚkkrLkf MktMÚkk VhrsÞkík rþûký Ëk¾÷ fhðkLke Vhs{ktÚke [r÷ík ÚkkÞ íku ytøku Ãkøk÷kt
÷uðkLke Ãkqhíke Mk¥kk fkÞËkfeÞ heíku hkßÞ MkhfkhkuLku {¤u Au.
3. VhrsÞkík «kÚkr{f rþûký {kxuLke ðÞ{ÞkoËk 14 ð»koLke økýðe. VhrsÞkík rþûký ËuþLkk
çkÄk s ¼køkku{kt su{ çkLku íku{ s÷ËeÚke Ëk¾÷ fhðwt yLku Akufhkt yLku Akufheyku {kxu yuf
MkkÚku s ÷køkw Ãkkzðwt.
4. VhrsÞkík «kÚkr{f rþûkýLkk fkÞo¢{ {kxu MÚkkrLkf MktMÚkkykuLku hkßÞ Mkhfkhu Ãkqhíke LkkýktfeÞ
MknkÞ ykÃkðe.
– «kÚkr{f rþûký{kt VhrsÞkíkÃkýwt Ëk¾÷ fhðk {kxu rþûkkí{f Ãkøk÷kt ÷uðkLke fkÞËkfeÞ
òuøkðkE Au, íku yLkwMkkh rþûkkí{f Ãkøk÷kt ÷uðkÞ Au. Ãkhtíkw {kºk rþûkk fhðkÚke fkuR yÚko
Mkhíkku Lk sýkíkkt nðu VhrsÞkík «kÚkr{f rþûký {kxu ÷kuf {kLkMk fu¤ððk sLk òøk]rík
fhðk{kt ykðu Au.
– Ëuþ{kt çkk¤fku VhrsÞkík ðÞ{ÞkoËkLkk økk¤k Ëhr{ÞkLk þk¤k{kt «ðuþ {u¤ðu yLku «ðuþ
{u¤ðu÷kt çkk¤fku þk¤k{kt xfe hnu íku {kxu ËuþLkkt swËkt swËkt hkßÞkuyu Lke[u suðkt h[Lkkí{f
Ãkøk÷kt Ãký ¼Þko Au.
1. ykŠÚkf yLku Mkk{krsf heíku ÃkAkík çkk¤fkuLku {Vík ÃkkXâÃkwMíkfku, yæÞÞLk Mkk{økúe,
økýðuþ ðøkuhu Ãkqhkt Ãkkzðk{kt ykðu Au.
10
2. þk¤kyu ykðíkkt çkk¤fkuLku þk¤k{kt yuf xtfLkwt ¼kusLk ykÃkðk {æÞknTLk ¼kusLk ÞkusLkk
y{÷{kt {qfðk{kt ykðe Au.
3. yLkwMkqr[ík òrík, yLkwMkqr[ík sLkòrík yLku rð[híke òríkLkkt çkk¤fkuLku rþ»Þð]r¥k
Ãký ykÃkðk{kt ykðu Au.
4. ÃkAkík rðMíkkhku{kt AkºkkðkMkðk¤e yk©{þk¤kyku, ÃkAkík ðøkkuoLkkt çkk¤fku {kxu
rðLkk {qÕÞu ykðkMk, ¼kusLk íkÚkk yLÞ Mkð÷íkku Ãkqhe Ãkkzíkkt Akºkk÷Þku Ãký MÚkkÃkðk{kt
ykÔÞkt Au.
5. ËuþLkk {kuxkt ¼køkLkk «Ëuþku{kt çkk¤fku Mknu÷kRÚke Ãkøku [k÷eLku þk¤kyu sR þfu
íkux÷kt ytíkhu þk¤kyku MÚkkÃkðk{kt ykðe Au. rð[híke òríkLkkt çkk¤fku {kxu Vhíke
þk¤kyku yLku økkuÃkk÷fkuLkkt çkk¤fkuLkkt rþûký {kxu økkuÃkðøkkuoLke «kÞkurøkf Äkuhýu
òuøkðkE fhe Au.
– «kÚkr{f rþûký VhrsÞkík Úkíkkt íkuLkwt rðMíkhý íkku ÚkÞwt Ãkhtíkw rðMíkhý fhðk síkkt «kÚkr{f
rþûkýLkk rðfkMk yLku økwýð¥kkLke WýÃk sýkR. ykÚke su fuð¤ «kÚkr{f rþûkýLkk
rðMíkhý Ãkh ÷ûk Lk ykÃkíkkt íkuLke økwýð¥kkLke Mk¼kLkíkk {kxuLkk «ÞíLkku nkÚk Ähðk sYhe
økýkÞ.
9. «kÚkr{f rþûkýLke økwýð¥kk {kxu Ëuþ{kt nkÚk Ähðk{kt ykðu÷k «ÞíLkku :
1. «kÚkr{f rþûkýLke økwýð¥kk Ÿ[e ÷kððk «kÚkr{f þk¤kykuLkwt çkwrLkÞkËefhý W¥k{
WÃkkÞ nkuR Ëuþ{kt çkwrLkÞkËe fhðkLkk MktrLkc «ÞíLkkuu ÚkÞkt Au.
2. ykÍkËe ÃkAe «kÚkr{f rþûkýLkku ÔÞkÃk ðÄíkkt rþûkfkuLke sYrhÞkík Q¼e ÚkE. yk
sYrhÞkíkLku ÃknkU[e ð¤ðk «kÚkr{f rþûkf yæÞkÃkLk{trËhkuLkwt çkwrLkÞkËefhý fhðk{kt ykÔÞwt.
rþûkfkuLku yãíkLk íkk÷e{ ykÃkðk {kxu Lkðkt yæÞkÃkLk {trËhku þY fhðk{kt ykÔÞkt. rþûkýLke
Ãk÷xkðu÷e ÃkrhÂMÚkrík{kt rþûkýLke økwýð¥kk MkwÄkhðk yuMk.yuMk.Mke. ÃkkMk rþûkfkuLku çku
ð»koLke Mk½Lk íkk÷e{ ykÃkeLku ¼híke fhðk{kt ykðe.
3. rþûkýLke økwýð¥kk MkwÄkhðk {kxu rþûkf yãíkLk «ðknku, «rðrÄyku yLku þiûkrýf
WÃkfhýkuLkk WÃkÞkuøkLkk ¿kkLkÚke nt{uþk Mkßs hnu íku {kxu þk¤k Mktfw÷ yLku Mkuðk rðMíkhý
fkÞo¢{ Ëuþ¼h{kt nkÚk Ähðk{kt ykÔÞkt.
4. Ëuþ{kt swËkt-swËkt hkßÞku{kt 1964{kt hkßÞ rþûký ¼ðLkku MÚkkÃkðk{kt ykÔÞkt. íkksuíkh{kt
Ëhuf hkßÞ{kt yuLk.Mke.R.ykh.xe. yLku Ëhuf rsÕ÷k{kt ze.ykR.R.xe.Lke MÚkkÃkLkk fhðk
Lk¬e fhðk{kt ykÔÞwt Au.
(5) rþûký-«rþûký™e MktMÚkkyku™k {qÕÞktf™™u {kxu y™u yÇÞkMk¢{ y™u rþûký …ØrŒyku
ƒkƒŒu {k„oËþo™ yk…ðk {kxu hküÙeÞ rþûký ™erŒ-1986{kt Mkq[ÔÞk «{kýu ™uþ™÷
fkWrLMk÷ ykuV xe[Mko yìßÞwfuþ™™u MkkÄ™-Mkt…L™ heŒu MkwMkä fhðk™k «Þí™ku nkÚk
Ähðk{kt ykðe hÌkkt Au.
«kÚkr{f rþûký™k rðfkMk y™u rðMŒhý {kxu ½ýkt «Þí™ku ÚkÞkt Au. AŒkt yk…ýu Q¼e
fhu÷e þiûkrýf Mkð÷Œku ðMkŒe ðÄkhk™u fkhýu ykuAe …zu Au.
yksu …ý Ëuþ{kt 14 ð»ko™e ðÞ fûkk™kt ƒÄk ƒk¤fku™ku þk¤k «ðuþ ÚkE þõÞku ™Úke.
ykÚke hküÙeÞ rþûký™erŒ-1986{kt LkkUæÞwt Au fu ™ðe hküÙeÞ rþûký ™erŒ{kt «kÚkr{f rþûký
ûkuºku ƒu ƒkƒŒku …h ¼kh {qfðk{kt ykðþu.
(1) 6 ð»ko™e ô{h™kt ƒÄkt s ƒk¤fku™ku þk¤k «ðuþ y™u 14 ð»ko™e ô{h ÚkŒkt MkwÄe Œu{Lku
11
þk¤k{kt MÚkkÞe fhðk.
(2) rþûký™e „wýð¥kk MkwÄkhýk,
1950{kt MðŒtºk ¼khŒ™wt ƒtÄkhý y{÷{kt ykðŒkt 6 Úke 14 ð»ko™e ðÞfûkk™kt Œ{k{
ƒk¤fku {kxu {VŒ y™u VhrsÞkŒ …úkÚkr{f rþûký™ku ykËþo MðefkhkÞku. yk ykËþo™u {qrŒo{tŒ
fhðk™k {k„o{kt ykzu ykðŒe rðrðÄ Mk{MÞkyku n÷ fhŒkt fhŒkt «kÚkr{f rþûký™k rðMŒhý
y™u rðfkMk{kt ¾kux ykðu Œu Mðk¼krðf Au, AŒkt hküÙeÞ rþûký ™erŒ-1986 y™u Œu™k y{÷™ku
fkÞo¢{ y{÷e ƒ™Œk yk rËþk{kt Mkr¢Þ «Þí™ku ÚkE hÌkkt Au.
yk MktË¼o{kt hk»xÙeÞ rþûký™erŒ-1986{kt yuf Xhkð hsq fhe yk rËþk{kt hk»xÙ™ku {¬{
r™Äkoh sýkÔÞku Au.
“™ðe hküÙeÞ rþûký™erŒ yÄðå[uÚke þk¤k Akuze sŒkt ƒk¤fku™k «&™ku Wfu÷ðk™e y™u
Íeýðx¼Þko fk¤S…qðof™k ykÞkus™Úke yk¾k Ëuþ{kt rþûký™k «Úk{ Œƒ¬u s Ëk¾÷ ÚkÞu÷ktt
ƒk¤fku þk¤k{kt xfe hnu Œuðe ¾kŒhe™wt Wå[khý fhu Au, yk «Þí™™u yðirÄf rþûký Þkus™kÚke
…qhu…qhku MkV¤ ƒ™kðe þfkþu; yuðe ¾kŒhe yk…ðk{kt ykðþu fu 1990 MkwÄe{kt su ƒk¤fku 11
ð»ko™e ðÞ™kt Úkþu Œu ƒÄkt s ƒk¤fkuyu þk¤kSð™{kt …kt[ ð»ko …qýo fÞko nþu fu yðirÄf rþûký
«ýk÷e îkhk Œu fûkk sux÷wt s ¿kk™ {u¤ÔÞwt nþu, yu s «{kýu 1995 MkwÄe{kt 15 ð»ko™e ô{h ÚkŒkt
MkwÄe ƒÄkt s ƒk¤fku {kxu {VŒ y™u VhrsÞkŒ rþûký yk…ðk{kt ykÔÞwt nþu.”
yk {kxu Ëhuf Œk÷wfk{kt yuf ƒex r™heûkf™u þk¤k «ðuþ y™u MÚkkÞefhý ŒÚkk „úk{ ÷kufku
MkkÚku™k «íÞk…™™e ¾kMk Vhs Mkkut…ðk{kt ykðe Au.
(10) Mkkhktþ
yk…ýu «MŒwŒ yuf{{kt, ¼khŒ{kt «kÚkr{f rþûký™k rðfkMk™u fuLÿ MÚkk™u hk¾e, «kÚkr{f
rþûký™ku yÚko, Mkkðorºkf «kÚkr{f rþûký, VhrsÞkŒ …úkÚkr{f rþûký™k rðfkMk™e yirŒnkrMkf
¼qr{fk, MðkŒtºÞku¥kh fk¤{kt VhrsÞkŒ «kÚkr{f rþûký™e fux÷ef …kÞk™e Mk{MÞkyku, y™u
VhrsÞkŒ «kÚkr{f Äkhkyku{kt MkwÄkhk™u ÷„Œe Mk{MÞkyku ð„uhu™ku rð„Œu yÇÞkMk fÞkuo.
„wshkŒ hkßÞ{kt Äku-8 ™ku «kÚkr{f rþûký{kt Mk{kðuþ ÚkÞku Œu MktË¼uo «kÚkr{f rþûký™k
fux÷ktf nuŒwyku{kt …ý …rhðŒo™ ykÔÞwt Au su{kt ƒk¤fku ¼k»kk-fkiþÕÞ, „krýrŒf fkiþÕÞku y™u
©{-fkuþÕÞ fu¤ðu yk ƒkƒŒ™u «kÄkLÞ yk…ðk{kt ykÔÞwt Au Œu MkkÚku ðkt[™-÷u¾™-„ý™ y™u
yÚko„úný suðk …kÞk™k fkiþÕÞku ƒk¤fku{kt rðfMku Œu {kxu™k Œk÷e{e fkÞo¢{ku™wt ykÞkus™ …ý
{kuxk …kÞk …h ÚkŒwt hnu Au.
(1) «kÚkr{f rþûký™ku yÚko sýkðku.
(2) {VŒ, VhrsÞkŒ y™u Mkkðorºkf «kÚkr{f rþûký™e MktfÕ…™k M…ü fhku.
(3) VhrsÞkŒ …úkÚkr{f rþûký™e rðfkMk™e yirŒnkrMkf ¼qr{fk sýkðku.
(4) MðkŒtºÞku¥kh nk÷{kt «kÚkr{f rþûký™e fux÷ef …kÞk™e Mk{MÞkyku sýkðku.
(5) {VŒ, VhrsÞkŒ y™u Mkkðorºkf «kÚkr{f rþûkýûkuºku ÚkÞu÷kt «Þí™ku sýkðku.
(6) «kÚkr{f rþûký™e „wýð¥kk {kxu Ëuþ{kt nkÚk Ähðk{kt ykðu÷kt «Þí™ku sýkðku.
(12) Œ{khe «„rŒ [fkMkku.
™kutÄ : (y) Œ{khk W¥khku™u ™e[u yk…u÷ søÞk{kt ÷¾ku.
(ƒ) Œ{khk W¥khku™u rð¼k„™k ytŒ{kt yk…u÷ W¥khku MkkÚku Mkh¾kðku.
(1) ™e[u™kt ðkõÞku ¾hkt Au fu ¾kuxk Œu sýkðku.
(1) «kÚkr{f rþûký™u {VŒ y™u VhrsÞkŒ ƒ™kððk™e þYykŒ 1918 Úke ÚkE nŒe.
12
(2) ¼khŒ™k hkßÞ ƒtÄkhý™e f÷{-40 {kt 6 Úke 14 ð»ko™kt ƒk¤fku {kxu Mkkðorºkf, {VŒ y™u
VhrsÞkŒ «kÚkr{f rþûký™ku ykËuþ yk…ðk{kt ykÔÞku Au.
(3) VhrsÞkŒ «kÚkr{f rþûký™e [¤ð¤™k ™uŒk ©e „ku…k÷f]»ý „ku¾÷u níkkt.
(2) ¾k÷e søÞkyku …qhku.
(1) 1947{kt ¼khŒ Ëuþ ykÍkË ÚkÞku íÞkhu...............xfk Akufheyku «kÚkr{f þk¤k™k
Äkuhý 1 Úke 5 {kt ¼ýŒe nŒe.
(2) ƒtÄkhý{kt...................ðÞ™kt «íÞuf ƒk¤f™u rþûký {u¤ððk™ku yrÄfkh {éÞku.
(3) MðkŒtºÞku¥kh fk¤{kt VhrsÞkŒ «kÚkr{f rþûký™e fkuE…ý ºký …kÞk™e Mk{MÞkyku sýkðku.
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
(13) Œ{khe «„rŒ [fkMkku™k W¥khku.
(1) ¾hkt-¾kuxkt rðÄk™ku™k sðkƒku.
(1) Mkk[wt
(2) ¾kuxwt
(3) Mkk[wt
(2) ¾k÷e søÞk …qhku.
(1) 17.4%
(2) 6-14 ð»ko
(3) ºký Mk{MÞkyku
Mkkðorºkf þk¤k MktƒtÄ
…qhŒkt «kÚkr{f rþûkfku™e ¼hŒe
„k{ rðMŒkhku {kxu rþrûkfkyku™e ¼hŒe
(1) ËuMkkE Ä™ðtŒ y™u …xu÷ …e.su(1966) : “¼khŒeÞ rþûký™k ðŒo{k™ «&™ku”, yu.ykh.
þuX™e ft…™e, {wtƒE-2.
(2) þkMºke sÞuLÿ Ëðu y™u yLÞku (1988) : “¼khŒeÞ rþûký™k ™qŒ™ «ðknku y™u
Mk{MÞkyku”, ƒe.yuMk. þkn «fkþ™, y{ËkðkË-1
(3) …xu÷ Mke.fu : «kÚkr{f rþûký™e Mk{MÞkyku, „qsoh «fkþ™, y{ËkðkË.
(4) …xu÷ {kuŒe¼kE yu{ ŒÚkk yLÞ : ¼khŒeÞ rþûký™k ™qŒ™ «ðknku y™u Mk{MÞkyku,
ƒe.yuMk. þkn «fkþ™, y{ËkðkË.
13
yu f { «kÚkr{f rþûký™e Mk{MÞkyku - 1
2
: YÃkhu¾k :
(1) «MŒkð™k
(2) …úkÚkr{f rþûký™k nuŒwyku
(3) VhrsÞkŒ «kÚkr{f rþûký™k yk™wMktr„f «&™ku
(4) «kÚkr{f rþûký{kt „wýð¥kk
(5) ðŒo{k™ «kÚkr{f rþûký™e Ëþk
(6) yuf rþûkýðk¤e þk¤k- yuf Mk{MÞk
1. «MŒkð™k
2. yuf rþûkýðk¤e þk¤kyku™k WËT¼ð™kt fkhýku
3. yuf rþûkýðk¤e þk¤k™wt yr™ðkÞo…ýwt
4. yuf rþûkýðk¤e þk¤k™k «&™ku
5. yuf rþûkýðk¤e þk¤k™k rþûkf™e {w~fu÷eyku
6. yuf rþûkýðk¤e þk¤k™k «&™ku™k Wfu÷™k W…kÞku
7. yuf rþûkýðk¤e þk¤k{kt rþûkf™e ¼qr{fk
(7) Mkkhktþ
(9) Œ{khe «„rŒ [fkMkku
WÆuþku :
yk yuf{™k yÇÞkMk …Ae Œ{u ™e[u™e ƒkƒŒku rðþu þrõŒ{k™ ƒ™þku :
 ƒk¤f™k ðk÷e™e ykrÚkof rMÚkrŒ rðþu òýe þfþku.
 {VŒ ™kMŒku, {æÞknT™ ¼kus™ rðþu {krnŒ„kh Úkþku.
 yuf rþûkf™e þk¤k rðþu òýe þfþku.
 yuf rþûkf™e þk¤kyku™e fux÷ef Mk{MÞkyku rðþu {krnŒ„kh ÚkE þfþku.
 þk¤k{kt rþûkfËeX rðãkÚkeoyku™wt «{ký òýe þfþku.
 …t[kÞŒhks y™u «kÚkr{f rþûký rðþu òýe þfþku.
 …úkÚkr{f rþûký™e ykrÚkof Mk{MÞkyku òýe þfþku.
 «kÚkr{f rþûký™k nuŒwyku™e ÞkËe ƒ™kðe þfþu.
 Mkkt«Œ «kÚkr{f rþûký™e Ëþk rðþu òýku.
(1) «MŒkð™k
VhrsÞkŒ «kÚkr{f rþûký Ëk¾÷ ÚkŒkt Œu™u M…þoŒk fux÷ktf «&™ku …ý WËT¼ÔÞkt Au, yu{kt
ðk÷e™e ykrÚkof Mk{MÞk {n¥ð™ku «&™ Au, Œu MkkÚku rþûkýfðk¤e þk¤kyku™wt ƒknwÕÞ, y…qýo
14
«kÚkr{f þk¤kyku, VhrsÞkŒ «kÚkr{f rþûkf Ëk¾÷ fhðk™e y™u Œu™ku y{÷ fhðk™e ¾k{e
¼hu÷e …ØrŒ rðþu»k sðkƒËkh Au.
þnuhe rðMŒkh{kt ðÄŒe sŒe rðãkÚkeo MktÏÞk™k MktË¼o{kt …k¤e …ØrŒ™e yr™ðkÞoŒk
Q¼e ÚkE Au.
Œu MkkÚku s ‘MktÏÞk’ rðÁØ ‘„wýð¥kk’ ™ku «&™ …ý …u[eËku Au ŒuÚke s Mkhfkhu Ëh ð»ko
«ðuþkuíMkð y™u „wýkuíMkð™e Wsðýe fhðe …zu Au.
«kÚkr{f rþûkýyu ÷kufþkne™e SðkËkuhe Au. ÷kufþkne™u xfkðe hk¾ðk {kxu hküÙ™k
Mk¼k™, MkwMktMf]Œ y™u Mkr¢Þ ¼krð ™k„rhfku™wt r™{koý fhðk {kxu «kÚkr{f rþûký ¾qƒ {n¥ð™wt
Au. «kÚkr{f rþûkýÚke ðtr[Œ hnuŒe ÔÞrõŒ rðfMkŒk rðï ŒÚkk hk»xÙ™k yãŒ™ fhðk™k ðu„™u
yku¤¾e y…™kðe þfu ™net.
yk{, «kÚkr{f rþûkýyu Ëuþ™e «kÚkr{f sYrhÞkŒ Au, yk ƒkƒŒ™u æÞk™{kt ÷E ¼khŒeÞ
hkßÞ ƒtÄkhý (1950)™e f÷{-45{kt 6 Úke 14 ðÞ fûkk™kt ƒk¤fku {kxu {Vh y™u VhrsÞkŒ
«kÚkr{f rþûký™ku ykËþo MðefkhkÞku Au.
{VŒ, VhrsÞkŒ y™u Mkkðorºkf …úkÚkr{f rþûký™e Mk{MÞkyku ¾qƒ s {kuxk «{ký{kt
skuðk {¤u Au.
rðãkÚkeo™e ™kutÄýe, «ðuþ, þk¤k™wt {nk™, rþûkf™e ¼hŒe, rðãkÚkeoyku™wt MÚkkÞefhý
ð„uhu «&™ku y™u Mk{MÞk skuðk {¤u Au.
(2) «kÚkr{f rþûký™k nuŒwyku :
„wshkŒ hkßÞ{kt Äkuhý-8 ™ku «kÚkr{f rþûký{kt Mk{kðuþ ÚkÞku Au, Œu MktË¼o «kÚkr{f
rþûký™k nuŒwyku ™e[u «{kýu r™ÄkorhŒ fhðk{kt ykÔÞk Au.
(1) «kÚkr{f fûkkyu, ƒk¤fku ¼k»kk-fkiþÕÞ, „krýrŒf fkiþÕÞ, ©{-fkiþÕÞ fu¤ðu.
(2) ƒk¤fku Mkk{krsf y™u «kf]rŒf rð¿kk™ku™k rðMŒkhku{kt, ƒk¤f r™heûký, òŒ yÇÞkMk
y™u Mkt½ ¼kð™k fu¤ðu.
(3) ƒk¤fku, h{Œ„{Œku y™u ¾u÷fqË M…Äkoyku{kt ¼k„ ÷E™u þkherhf þrõŒ y™u Mkt½ ¼kð™k
fu¤ðu.
(4) rþûký™u ©{ ÷ûke ƒ™kððk {kxu ƒk¤f{kt Mk{ksku…Þku„e Wí…kËf ©{ fkÞo™wt ykÞkus™
y™u y{÷efhý fhðk™e MkwÍ rðfMku.
(5) ƒk¤fku{kt nuŒw ÷ûke r™heûký™wt fkiþÕÞ rðfMku,
(6) ƒk¤fku, fwxwtƒ þk¤k y™u Mk{ks{kt MknfkhÞwõŒ ðŒo™™e Mkwxuð fu¤ðu.
(7) «f]rŒ-r™heûký y™u f÷k rð»kÞf «ð]r¥kyku{kt Mkk{u÷ ÚkE™u ƒk¤f MkkitËÞo Ëþo™ y™u
Mkso™þrõŒ™ku rðfkMk MkkÄu.
(8) rðrðÄ Ä{kuo, «Ëuþku y™u hküÙku™k ÷kufku™e MktMf]rŒ y™u Sð™þi÷e™k ykËh îkhk ŒÚkk
Mk{ks™k ™ƒ¤k ð„kuo™e Mkuðk fhðk™e Œ¥…hŒk™k rðfkMk îkhk ƒk¤f ÔÞrõŒ„Œ y™u
Mkk{krsf sðkƒËkhe™e ¼kð™k fu¤ðu.
(9) ƒk¤f Mk{ks™e Wí…kËf y™u yLÞ «ð]r¥kyku{kt MknÞku„ MkkÄðk™e y™u Mk{ks Mkuðk™e
ð]r¥k fu¤ðu.
(10) ƒk¤f yuf Mkkhku ™k„rhf ƒ™u.
15
(3) VhrsÞkŒ «kÚkr{f rþûký™k yk™w»ktr„f «&™ku :
1. ðk÷e™e ykrÚkof rMÚkrŒ :
VhrsÞkŒ «kÚkr{f rþûký™e MkV¤Œk{kt ðk÷e™e ykrÚkof rMÚkrŒ ¾qƒ s {n¥ð™e Au.
fux÷ktf ðk÷eyku yux÷k ƒÄk „heƒ nkuÞ Au fu Œu{™u …kuŒk™k ƒk¤fku™k yt„ Zktfðk™kÞ
f…zkt ™Úke nkuŒkt. VhrsÞkŒ rþûký™ku Äkhku su ðk÷eyku …kuŒk™k ƒk¤fku™u þk¤k{kt ¼ýðk
{kuf÷e þfu yu{ nkuÞ y™u suyku xqtfe ár»x™k ykrÚkof ÷k¼ fu þku»ký™u {kxu Œu{™u Xufkýu
÷kðe þfu Au y™u ƒk¤fku™u þk¤k{kt ¼hŒe fhðk™e Œu{™u Vhs …kze þfu Au. …ý ßÞkt
ðk÷e™e EåAk nkuÞ AŒkt Œeðú „heƒkE™u ÷eÄu ƒk¤fku™u þk¤k{kt ¼ýðk {kuf÷ðk {kxu
ykrÚkof ¼ÚÚkwt yk…ðwt skuEyu. Œu{™u ƒ…kuh™wt ¼kus™, þk¤k™ku „ýðuþ, rþûký™kt MkkÄ™ku
ð„uhu {VŒ yk…ðkt …zþu. ðŒo{k™ Mk{Þ{kt yk ƒkƒŒ™ku rðþu ÏÞk÷ hk¾ðk{kt ykðu Au.
2. yuf rþûký™e þk¤k :
yuf rþûkf™e þk¤kyu ¼khŒeÞ rþûký™ku «k[e™ ðkhMkku Au. {ku„÷ Þw„™k …kA÷kt ð»kkuo{kt
ßÞkhu Ëuþ{kt yþktrŒ y™u ÷zkEyku ðÄe, íÞkhu „k{zu-„k{zu rð¾hkÞu÷e yk yuf rþûkf™e
„k{ze þk¤kykuyu s yûkh ¿kk™™e ßÞkuŒ ƒnws™ Mk{ks™k fux÷ktf ð„o{kt s÷Œe hk¾e
nŒe. 19{e MkËe™k «kht¼ fk¤{kt Úkku{Mk {™hku, yurÕVLMx™ rðr÷Þ{ yuz{ suBMk
ÚkkuB…Mk™, ð„uhu yu Mktufzku „k{Xe þk¤kyku™k yrMŒíð™ku Mðefkh fÞkuo níkku, y™u Œu{™u
MkwÄkhe, ™ðe rþûký «Úkk{kt y…™kðe, s™Œk™e rþûký™wt yuf MkkÄ™ ƒ™kððk™e Œu{ýu
rn{kÞŒ fhe nŒe. „k{ze þk¤kyku y™u yuf rþûkf™e þk¤kyku rðþu rƒúrxþ
yrÄfkheyku™e Mkq„™u ÷eÄu Ëuþ{kt s™Œk™e fu¤ðýe™u ½ýwt s þku»kðwt …zâwt nŒwt. ¾uŒeðkze
…h™k hkuÞ÷ …t[™e y™u nkxku„ Mkr{rŒ™e ¼÷k{ýku yuf rþûkf™e þk¤kyku rðÁØ nŒe,
y™u ŒuÚke «kÚkr{f rþûký™wt rðMŒhý {tË …zÞwt nŒwt. yuf rþûkf™e þk¤k{kt yufÚke ðÄkhu
Äkuhýku nkuÞ Au y™u yu{kt 1 Úke {ktze™u 30-40 ƒk¤fku, swËkt-swËkt Äkuhýku™e fûkk™wt rþûký
{u¤ðŒkt nkuÞ Au. 1960 {kt Ëuþ{kt fw÷ 1,38,993 yÚkðk 42.8% sux÷e «kÚkr{f þk¤kyku
yuf rþûkf™e þk¤kyku nŒe y™u Œu{kt VhrsÞkŒ «kÚkr{f rþûký - ðÞ™kt 20.3% sux÷kt
ƒk¤fku ¼ýíkktt níkktt.
3. yuf rþûký™e þk¤kyku™e Mk{MÞkyku :
yuf rþûkf™u yufÚke ðÄkhu ð„kuo þe¾ððk™k nkuÞ Œku Œu™k …h fk{™wt ¼khý hnu Œu rðãkÚkeoyku
…h ÔÞrõŒ„Œ æÞk™ yk…e ™k þfu. rþûký™e „wýð¥kk™wt Äkuhý ™e[wt hnu. rþûkf y™u
ƒk¤fku ƒt™u {kxu þk¤k Mk{Þ ™ehMk y™u ftxk¤k s™f ƒ™e hnu. rþûkf™u {ktË„e ð„uhu
fkhýu hò …h sðwt {w~fu÷ hnu ŒuÚke ykðe þk¤kyku™wt ƒwr™ÞkËefhý fhðwt {w~fu÷ ƒ™u Au.
4. YrZ[wMŒ fwxwtƒku :
fux÷ktf rðMŒkhku{kt, Mkk{krsf …rhrMÚkrŒ, YrZ[wMŒ …whkýwt s™{k™Mk ¾kMk fhe™u ô{h
÷kÞf Akufheyku™u- Mknrþûký™e þk¤kyku{kt ¼ýðk {kuf÷ðk ŒiÞkh nkuŒk ™Úke. ðk÷eyku™k
«íÞûk Mkt…fo îkhk yk Mk{MÞk™k Wfu÷™e …ý [kðe {¤e hnuþu.
5. þk¤k{kt nkshe MkwÄkhýk :
y„kW yuðe Äkhýk nŒe fu, VhrsÞkŒ rþûký™ku fkÞËku y{÷{kt ykðŒkt þk¤k{kt ƒk¤fku™e
™kutÄýe y™u nkshe yk…kuyk… ðÄþu y™u þk¤kyku …h™ku ¾[o …ý ½xþu. …ý yk
Äkhýk ¼khŒ™k ƒÄk s «Ëuþku{kt MkíÞ Xhe ™Úke. ykurhMMkk hkßÞ{kt yuðk ½ýkt rðMŒkhku
Au. ßÞkt 6-11 ð»ko™e ðÞ sqÚk™k 70 Úke 80 % rðãkÚkeoyku þk¤k{kt nksh hnuŒkt ™Úke.
ykðk rð¼k„ku{kt fkÞËk îkhk VhrsÞkŒ nkshe MÚkkr…Œ ÚkE þfu ™ne. rn{k[÷ «Ëuþ
16
…ý yuf …AkŒ rðMŒkh Au. ÷kufku™ku {wÏÞ ÄtÄku ¾uŒe™ku nkuðkÚke Zkuhku [hkððk ™k™kt
ƒk¤fku™ku W…Þku„ ÚkkÞ Au. {kt-ƒk…™e „heƒkE Œu{™e þk¤k{kt™e nkshe™e ykzu ykðu
Au. ynet VhrsÞkŒ rþûký™ku Äkhku ŒÆ™ r™»V¤ ™eðzu Au. ykðk „heƒ y™u …AkŒ
ð„kuo{kt þk¤k{kt ƒk¤fku™e nkshe™e MkwÄkhýk {kxu ƒk¤fku™u ƒ…kuhu þk¤k{kt {VŒ ¼kus™,
{VŒ f…zkt™e sku„ðkE, rþûký MkkÄ™ku™e ¼ux y™u {k-ƒk…ku ™u Úkkuzef ykrÚkof MknkÞ,
ykðkt …„÷kt ¼hðk ¾qƒ ykð~Þf Au.
(6) þiûkrýf MkwrðÄk yt„u™e Mk{MÞk :-
Ëuþ{kt {VŒ, VhrsÞkŒ, Mkkðorºkf «kÚkr{f rþûký Ëk¾÷ ÚkŒkt «kÚkr{f rþûký™wt rðMŒý
ÚkÞwt Au, þk¤k{kt «ðuþ {u¤ð™kh™e MktÏÞk{kt ðÄkhku ÚkÞku, …rhýk{u þk¤k™kt {fk™ku™e Œtøke™ku
yrŒ rðfx «&™ …ý W…rMÚkŒ ÚkÞku. þk¤k™kt {fk™ku™k «&™ W…hktŒ ™e[u suðe þiûkrýf MkwrðÄkyku
yt„u™e Mk{MÞk …ý WËT¼ðe.
1. þk¤k™u MðŒtºk {fk™™e Mk„ðz
2. þk¤k™k {fk™{kt sYhe ykuhzkyku™e MktÏÞk
3. ð„oËeX rþûkf {kxu™e Mk„ðz
4. Ëhuf ð„oËeX þk¤k …rhðkh™e Mk„ðz
5. ð„kuo{kt ƒk¤fku™u ƒuMkðk {kxu Zkr¤Þk fu …kx÷eyku™e Mk„ðz.
6. þk¤k{kt sYrhÞkŒ «{kýu h{fzkt.
7. Þiûkrýf MkkÄ™ku™e Mk„ðz. Ëk.Œ. ™fþkyku, [kxo, yLÞ MkkÄ™ku.
8. þk¤k{kt h{Œ-„{Œ {kxu™wt „úkWLz
9. h{Œ„{Œ™k MkkÄ™ku™e Mk„ðz.
10. þk¤k …xkt„ý{kt òsY-{wŒhze™e Mk„ðz.
¼khŒ™wt Ëhuf ƒk¤f rþûký «kÃŒ fhðk {kxu n¬Ëkh Au. hkßÞ™e Vhs Au fu Ëhufu Ëhuf
ƒk¤f™u «kÚkr{f rþûký™e Mk„ðz …qhe …kzðe. yk {kxu Mk½™ «Þí™ku fhðk{kt ykðe hÌkkt Au.
AŒkt ¼khŒ™kt st„÷ku{kt ðMkŒk fu hý «Ëuþ{kt ðMŒk fu …nkze rðMŒkhku{kt ðMkŒk ÷kufku™ku rðfkMk
yxfe „Þku Au. yk rðMŒkhku yrðfrMkŒ hÌkkt Au. ykÚke yk rðMŒkhku{kt rþûký™e Mk„ðz «kÃŒ
ÚkE þfe ™Úke yu ÷kufþkne hküÙ {kxu f÷tf s „ýkÞ.
VhrsÞkŒ «kÚkr{f rþûký Ëk¾÷ ÚkŒkt þk¤k™k {fk™ku™ku yrŒ rðfx «&™ Úkðk W…rMÚkŒ
ÚkÞku. yu {kxu ÷kuf MknkÞ y™u Mknfkhe y™wËk™ îkhk yksu þk¤kyu ykðŒkt ƒk¤fku™k hnuXkýÚke
yuf rf÷ku{exh™k rðMŒkh{kt {nTËytþu «kÚkr{f þk¤k™k {fk™™e Mk„ðz …qhe …kze þõÞk Aeyu,
AŒkt nS …ý fux÷ktf …AkŒ rðMŒkhku{kt þk¤k™u MðŒtºk {fk™ fu þk¤k {fk™™u …qhŒk ykuhzkyku
ƒktÄe þõÞk ™Úke.
yksu þk¤k™wt {fk™ ƒktÄðk fu þk¤k™k ðÄkhk™k ykuhzkyku Q¼k fhðk Mkhfkh ÷kufVk¤k™e
y…uûkk hk¾u Au. Ëuþ™k …AkŒ rðMŒkh™k ÷kufku ÷kufVk¤ku yk…e þfíkkt ™Úke. ykÚke {fk™™e
Mk„ðz ÚkE ™Úke.
(4) …úkÚkr{f rþûký{kt „wýð¥kk :
1. MktÏÞk rðÁØ „wýð¥kk :
«kÚkr{f rþûký™k ErŒnkMk{kt MktÏÞk rðÁØ ‘„wýð¥kk’ ðå[u ½»koý ÚkŒwt s ykÔÞwt Au. yuf
ƒksw yuðe Ë÷e÷ ÚkE hne Au fu ¼khŒ suðk „heƒ Ëuþ{kt, rðþu»k fhe™u rþûký rðMŒhý™k
«khtr¼f fk{{kt, „wýð¥kk™u ƒkswyu hk¾e, su{ ƒ™u Œu{ ðÄkhu ƒk¤fku™u rþûký™ku ÷k¼
17
{¤u yuðk «Þí™ Úkðkt skuEyu. yuf ƒk¤f™u W¥k{ rþûký {¤u yu™k fhŒkt …kt[ ƒk¤fku™u
MkkÄkhý rþûký {¤e þfu yu ÷kufþkne{kt ðÄkhu EåAðk ÞkuøÞ Au. yk rð[khMkhýe
y™wMkkh, fu¤ðýefkhku™ku yuf ð„o ykuAk ¾[oðk¤k Mkk{kLÞ «fkh™k þk¤k™k {fk™ku,
ykuAk ¾[o ŒiÞkh fhe þfkÞ yuðk rþûký™kt MkkÄ™ku, yuf rþûkf ËeX 40-50 rðãkÚkeoyku,
ðk¤e …ØrŒ, ð„uhu rþûký …h™ku ¾[o ½xkzðk™e …ØrŒyku™ku y{÷ fhðk™e rn{kÞŒ
fhe hÌkku Au. MktÏÞk rðÁØ „wýð¥kk™k rððkË™ku yk¾he sðkƒ yk…e ™ þfkÞ fkhý fu
Œu™ku yuf sðkƒ Au s ™ne, Œu{ AŒkt sku Úkkuze ½ýe „wýð¥kk™k sku¾{u ðÄkhu ƒk¤fku™u
rþûký™ku ÷k¼ yk…e þfkŒku nkuÞ Œku Œu EåAðk sku„ Au. yûkh¿kk™™ku «[kh y™u Œu îkhk
Mkk{krsf, ykrÚkof y™u hksfeÞ «&™ku™e Mkk[e Mk{s yu ÷kufþkne™e «Úk{ sYrhÞkŒ
Au. su{kt y¼ý {kýMkku™wt «{ký ƒnw {kuxwt nkuÞ Œu ÷kufþkne …kuŒk™k {kxu Œu{s ƒeò
hküÙku {kxu ¾Œh™kf Au. ŒuÚke yûkh¿kk™™ku «[kh fhe ¼rð»Þ™ku fkuE…ý ™k„rhf r™hûkh
™ hne òÞ Œu skuðk™e hkßÞ™e Mkðo«Úk{ Vhs Au.
2. þk¤k{kt rþûkf ËeX rðãkÚkeoyku™wt «{ký :
Mkkðorºkf, {VŒ y™u VhrsÞkŒ «kÚkr{f rþûký yu rðþu»kŒ: ¾[ko¤ rþûký «Þku„ Au.
yk «Þku„™e MkV¤Œk {kxu ÷k¾ku Yr…Þk™e sYh hnu Au. «kuVuMkh ykh.ðe. …Y¤ufh fnu
Au Œu «{kýu, Mkkðorºkf rþûký{kt ™kýkt ‘x…fðk’ skuEyu ™ne, …ý ‘huzkðk’ skuEyu.
hkßÞ ƒtÄkhý™e 45{e f÷{ «{kýu 1960 MkwÄe{kt 6 Úke 14 ð»ko™e ðÞ{ÞkoËk™k ƒk¤fku
{kxu «kÚkr{f rþûký {VŒ y™u VhrsÞkŒ ™ fhe þfkÞw Œu™wt {wÏÞ fkhý Œku ™kýkt nŒwt.
VhrsÞkŒ rþûký yux÷u ðÞ{ÞkoËk™k Œ{k{ ƒk¤fku™u þk¤k{kt ¼ýðk {kuf÷ðk ðk÷eyku™u
Vhs …kzðe, ðÄkhu ƒk¤fku ¼ýðk ykðu, yux÷u ðÄkhu þk¤kyku™k {fk™ skuEyu, ðÄkhu
rþûkfku skuEyu, ðÄkhu rþûký MkkÄ™ku skuEyu. þk¤kyku™k r™heûký {kxu ðÄkhu ELM…uõxhku
skuEyu. yk ƒÄk™e Mk„ðz {kxu ¾qƒ ™kýkt™e sYh …zu. Œu{ktÞ rþûkfku {kxu™ku ¾[o {wÏÞ
¾[o ƒ™u Au. Mkk{kLÞ heŒu þk¤k™k ðkr»kof ¾[o…ºk{kt rþûkf™k …„kh, ¼ÚÚkkt ð„uhu™ku
¾[o 90% sux÷ktu nkuÞ Au. Mkkðorºkf rþûký™e Þkus™k {kxu ðÄkhu rþûkfku skuEyu Œux÷k
ðÄkhu ™kýkt skuEyu. Mkkðorºkf …úkÚkr{f rþûký ™u yuf rMkØ ÚkE þfu yuðku ÷ûÞktf ƒ™kððku
nkuÞ Œku rþûkfku …h™ku ¾[o ½xkzðku skuEyu. yk ¾[o ƒu heŒu ½xkze þfkÞ :
(1) rþûkf™k …„kh rzrðzLx Vtz, ð„uhu Mkð÷Œku{kt ½xkzku fhe™u, y™u (2) rþûkf ËeX
rðãkÚkeoyku™e MktÏÞk{kt ðÄkhku fhe™u. sku Mkkðorºkf «kÚkr{f rþûký™u yuf ÔÞkðnkrhf
Þkus™k ƒ™kððe nkuÞ Œku þk¤k{kt rþûkf ËeX rðãkÚkeoyku™wt «{ký ðÄkhðwt s …zþu.
3. …t[kÞŒhks y™u «kÚkr{f fu¤ðýe :
rƒúrxþhks Ëhr{Þk™ «kÚkr{f rþûký™k ðneðx {kxu ƒu {wÏÞ MktMÚkk nŒe : (1) „úk{
rðMŒkhku{kt rsÕ÷k þk¤k {tz¤ y™u þnuh rðMŒkhku{kt MkwÄhkE þk¤k{tz¤ ykrÚkof, hksfeÞ,
Mkk{krsf y™u ƒeòt fux÷ktf ðiÞrõŒf fkhýku™u ÷eÄu þk¤k {tz¤ku „úk{ rðMŒkhku{kt …úkÚkr{f
fu¤ðýe™u Mkkðorºkf ƒ™kððk{kt y™u VhrsÞkŒ rþûkýÄkhk™ku MkÌËÞŒkÚke y™u ûk{Œk¼Þko
y{÷ fhðk{kt skuEyu Œux÷kt MkV¤ ™eðzÞk ™net. rƒúrxþ þkMk™ Ëhr{Þk™ Ëuþ™k {kuxk
¼k„™k „úk{ rðMŒkhku™ku rþûký W…hktŒ ykhkuøÞ, hMŒk, …kýe™e Mk„ðz, rðãwŒ Mk„ðz,
MðåAŒk, ™k„rhfŒk ¾uŒe{kt yãŒ™ MkkÄ™ku™ku W…Þku„ fhðk™wt ¿kk™, ð„uhu{kt ƒnw s
Mker{Œ rðfkMk ÚkE þõÞku. Ëuþ™u „úk{ rðMŒkhku™e Íz…e fkÞk…÷x fhðk {kxu fkuE rðrþü
fkÞo¢{™e sYh nŒe. MðkŒtºÞku¥kh fk¤{kt, „úk{ rðMŒkhku™u fux÷ktf ™k™k Mk½™ rðMŒkhku{kt
ðnut[e ™kt¾ðk{kt ykÔÞk. yk rðMŒkhku{kt ðnut[e ™kt¾ðk{kt ykÔÞk. yk rðMŒkhku™u Mk{ks
rðfkMk ½xfku yuðwt ™k{ yk…ðk{kt ykÔÞwt. MkkÄkhý heŒu yuf Mk{ks rðfkMk ½xf 90000
18
™e ÷kuf ðMŒeðk¤ku „úk{ rðMŒkh nkuÞ,Mk{„ú Ëuþ{kt ykðk 5000 Mk{ks rðfkMk ½xfku
h[ðk{kt ykÔÞk. ™k{ «{kýu, yk ÔÞðMÚkk™ku yÚko yuðk ðneðxe „úk{ rðMŒkhku{kt yuf{ku
ƒ™kððk™ku níkku ßÞkt «kÚkr{f rþûký MkkÚku rðfkMk™kt yLÞ …kMkktyku …ý WífxŒkÚke
y™u ŒeðúŒkÚke nkÚk Ähe þfkÞ. Ëhuf Mk{ks rðfkMk ½xf™u ½xf rðfkMk yrÄfkhe™k nkÚk
™e[u {wfðk{kt ykÔÞku, y™u ¾uŒe, ykhkuøÞ, hMŒk, Wãku„, «kÚkr{f rþûký ð„uhu Ëhuf
rðfkMk™k ûkuºk{kt yuf-yuf yuðk rðMŒhý yrÄfkhe™e r™{ýqtf fhðk{kt ykðe. yk
¢ktrŒfkhe fkÞo¢{ 1952 {kt Ëk¾÷ fhðk{kt ykÔÞku níkku y™u 1963 MkwÄe{kt Œu{kt Mk{„ú
Ëuþ™u ykðhe ÷uðk{kt ykÔÞku níkku.
4. «kÚkr{f rþûký™e ykrÚkof Mk{MÞkyku :
Mkkðorºkf «kÚkr{f rþûký™ku 6-14 ðÞ sqÚk™k ƒk¤fku {kxu «ƒtÄ fhðku yu hkßÞ {kxu yuf
yíÞtŒ ¾[ko¤ «ð]r¥k Au. ¼qŒfk¤{kt VhrsÞkŒ «kÚkr{f rþûký™e Þkus™kyku skuEyu
Œuðe MkV¤ ÚkE ™net Œu™wt fkhý rsÕ÷k þk¤k {tz¤ku™e ™ƒ¤e ykrÚkof rMÚkrŒ y™u {kuxk
¾[o nkÚk Ähðk™e Œu{™e yþrõŒ nŒwt. …úkÚkr{f rþûký{kt ðk÷e™e „heƒkE yuf fuðwt
{kuxwt yðhkuÄf …rhƒ¤ ƒ™e hnu Au Œu™ku r™Ëuoþ yk…ýu yk„¤ fhe „Þk Aeyu. ðk÷e™e
„heƒkE™e MkkÚku hkßÞ™e „heƒkE …ý yux÷wt s ðuÄf-yðhkuÄf ƒ¤ ƒ™u Au. ð»kuo ð»kuo
«kÚkr{f rþûký …kA¤™ku ¾[o nhýVk¤u ðÄŒku s òÞ Au. 1946-47{kt rƒúrxþhks™u
ytŒu «kÚkr{f rþûký …h™ku ðkr»kof ¾[o Á.2419.96 ÷k¾ níkku; yk ¾[o 1960-61{kt
11,980 ÷k¾ - ÷„¼„ Mkkzk[kh „ýku ðÄe „Þku níkku. yk ðÄkhk™ku «ðkn 1961
…AeÞ [k÷wt s hÌkku Au. 1975-76 MkwÄe{kt «kÚkr{f rþûký™ku ¾[o Á.1,30,140 ÷k¾Úke
Á.1,59,160 ÷k¾ …h …nkutåÞku níkku. ykx÷k ƒÄk …iMkk …úkÚkr{f rþûký {kxu Q¼k
fhðk yu Ëuþ {kxu yuf rðhkx y™u rðfx Mk{MÞk nŒe.
5. Mkkt«Œ «kÚkr{f rþûký™e Ëþk : (ðŒo{k™)
1. yku…huþ™ ç÷uf ƒkuzo : MktþkuÄ™ «kusuõx™k Œkhýku
™uþ™÷ fkWrLMk÷ ykuV yìßÞwfuþ™÷ heMk[o yuLz xÙu®Lk„ Œu{s ™uþ™÷ ErLxxâqx ykuV
yìßÞwfuþ™÷ Ã÷k®Lk„ yuLz yuzr{r™MxÙuþ™™u «kÚkr{f þk¤k{kt yÇÞkMk 50000 ƒk¤fku™e
{kusýe fhe. yk ƒk¤fku Œu{ýu ¼khŒ™k ykX hkßÞku™k 46 rsÕ÷kyku{ktÚke …MktË fÞko
níkkt. yk ™{q™k™u ykÄkhu Œu{ýu yku…huþ™ ç÷uf ƒkuzo ™k{™e hküÙeÞ rþûký™erŒ™e
MktfÕ…™k™u [fkMkðk™ku «Þí™ fÞko. [fkMkýe{ktÚke su Œkhkuý {éÞkt Œu Mkkt«Œ …úkÚkr{f
rþûký™e Ëþk ŒhV yt„q÷e r™Ëuoþ fhu Au.
(1) yku…huþ™ ç÷uf ƒkuzo™e MktfÕ…™k ÷ÚkrzÞkt ¾kÞ Au. yÚkkoŒT Ëhuf þk¤k{kt yuf fk¤wt …krxÞwt,
zMxh, ƒu rþûkfku yux÷e LÞw™Œ{ sYrhÞkŒ …qýo fhðe yuðwt nŒwt Œu ƒ™e þõÞwt ™Úke.
(2) …úkÚkr{f rþûký yk…Œe MktMÚkk {kuxu ¼k„u r™»fk¤S™ku ¼ku„ ƒ™u÷e Au.
(3) ©uýe-3 y™u 4 {kt yÇÞkMk fhŒkt ƒk¤fku ðkt[e ÷¾e fu MkkËe „ýŒhe fhe þfŒkt ™Úke,
Œuyku nwt …nu÷ku …qÁ»k yufð[™ Œhefu ðk…hðk™u ƒË÷u {ut s ƒku÷u Au.
(4) «kÚkr{f þk¤k™k rþûkfku™e „wýð¥kk …ý ftE Mkkhe ™Úke. ykurhMMkk, {æÞ«Ëuþ, ykMkk{{kt
«kÚkr{f þk¤k{kt þe¾ðŒkt rþûkfku ©uýe-10 …ý …kMk ™Úke nkuŒk. Œuyku ytf „rýŒ{kt
shkf y½hk ÷½w¥k{ MkkÄkhý yðÞðe™k Ëk¾÷k …ý Wfu÷e þfŒkt ™Úke.
(5) fux÷ef «kÚkr{f þk¤kyku{kt fk¤kt …krxÞk y™u Œu™k …h ÷¾ðk {kxu™k [kuf™ku y¼kð
Au.
(6) þk¤k{kt þiûkrýf MkkÄ™ku™k fex nkuÞ Au. Þwr™MkuVu ‘rð¿kk™™k fex’ ¼ux ykÃÞk Au, …htŒw
19
Œu{kt™e [es ðMŒw ¾kuðkE òÞ Œuðe ƒefu ðk…hðk {kxu fƒkx{ktÚke ƒnkh fkZðk{kt ykðŒk
™Úke.
(7) su{™u ¼ýðk™e ¼q¾ Au y™u suyku þk¤k{kt hne þe¾ðk {kt„u Au Œu{™e yð„ý™k
fhðk{kt ykðu Au ykðe Mkkt«Œ «kÚkr{f rþûký™e yYr[fh nfefŒku ÷ur¾Œ MðY…u hsq
fhðk ƒË÷ Œu{s ykðe {kusýe WÃkkze rnt{Œ…qðof ykðkt Œkhýku «ò Mk{ûk Œu{s Mkhfkh
Mk{ûk {qfðk {kxu rz…kxo{uLx ykuV yìßÞwfuþ™, yu™.Mke.E.ykh.xe. LÞw rËÕne ÄLÞðkË™u
…kºk Au.
2. «kÚkr{f rþûký yt„u™ku …kt[{ku yr¾÷ ¼khŒeÞ þiûkrýf Mkðuo :
„wshkŒ hkßÞ™k Œk.30-06-1986™k ynuðk÷ «{kýu þnuhe rðMŒkh™e «kÚkr{f
þk¤kyku™kt fux÷ktf rðrþü ÷ûkýku yk «{kýu Au.
(1) yk¾k hkßÞ{kt {kºk 06 þk¤kyku hkßÞ Mkhfkh îkhk [÷kððk{kt ykðu Au.
(2) MÚkkr™f MðhkßÞ™e MktMÚkkyku îkhk 63 xfk þk¤kyku™wt Mkt[k÷™ ÚkkÞ Au, ßÞkhu ¾k™„e
MkknMkku îkhk 34 xfk sux÷e þk¤kyku [÷kðkÞ Au.
(3) „wshkŒ hkßÞ{kt þnuhe rðMŒkh™e fw÷ 1287 «kÚkr{f þk¤kyku Au. Œu{ktÚke 13 þk¤kyku™u
yuf …ý ykuhzku ™Úke, 159 þk¤kyku yuf ykuhzkðk¤e Au.
(4) „wshkŒ hkßÞ™k þnuhe rðMŒkh™e 113 þk¤kyku{kt {kºk yuf rþûkf Au.
(5) „wshkŒ™k þnuhku{kt 37 þk¤kyku yuðe Au, su{kt rðãkÚkeo MktÏÞk 1 Úke 25 ™e Au. 76
þk¤kyku{kt 26 Úke 50 ƒk¤fku Au.
(6) rƒ™™kutÄýe «{ký y™wMkkh {kuxk þnuhku{kt Ëh 1000 ƒk¤fkuyu 23 ƒk¤fku ™kutÄkÞu÷kt
™Úke. yk rƒ™™kutÄýe™k xfk™k, xfkðkhe™k 54 xfk fLÞkyku Au.
(7) xqtfk „k¤k™e fu MkŒŒ „uhnkshe …nu÷k Äkuhý{kt MkkiÚke ðÄw Au su™e xfkðkhe 41 xfk
sux÷e Au.
(8) ßÞkt …hkýu ™kutÄýe ÚkE nkuÞ íÞkt „uhnkshe™wt «{ký ðÄw nkuÞ Au.
3. «kÚkr{f rþûký Mkûk{ ƒ™kððk™k Wfu÷ku :
«kÚkr{f þk¤kyku ƒu «fkh™e Au. (1) ¾k™„e y™u (2) rþûký Mkr{rŒ Mkt[kr÷Œ-Mkhfkhe
þk¤kyku. yk ƒu «fkh™e þk¤kyku{ktÚke ¾k™„e «kÚkr{f þk¤kyku ykf»kof y™u
yMkhfkhf Au. Mkr{rŒ Mkt[kr÷Œ Mkhfkhe þk¤kyku™u ¾k™„e þk¤kyku suðe Mkûk{ ƒ™kððe
nkuÞ Œku ™e[u™e ƒkƒŒku æÞk™{kt hk¾ðe skuEyu.
(1) Ëhuf ¾k™„e «kÚkr{f þk¤k, Œu{™k ™Sf™k ÷¥kk™e Mkhfkhe þk¤k™u Ë¥kf ÷uðe.
(2) ™„h «kÚkr{f rþûký Mkr{rŒ™k fkh¼kh™wt rðfuLÿefhý fhðwt.
(3) MktMÚkkfeÞ ykÞkus™ fhðwt.
(4) á~Þ-©kÔÞ MkkÄ™ku™e h[™k, W…Þku„ y™u y{÷efhý …h ¼kh {qfðku.
(5) r™Ëk™ y™u W…[khkí{f rþûký …qÁ …kzðwt.
(6) rþûkfku {kxu Mkuðkfk÷e™ ð„kuo îkhk {k„oËþo™ …qÁ …kzðwt.
(7) r¢Þkí{f MktþkuÄ™ku nkÚk Ähðkt.
(8) þk¤k Mktfw÷™e h[™k fhðe. þk¤k Mktfw÷™u yuf yuf{ „ýe™u, Œu{kt {qÕÞktf™™e yãŒ™
…ØrŒyku Ëk¾÷ fhðe.
MºkkuŒ : MktË¼o : ‘rþûký r[tŒ™’ - (1997), ÷u. zkì. [t…f÷k÷ Í. Þkn …k™k ™t.20, 21
20
4. «kÚkr{f rþûký™e {kæÞr{f rþûký …h™e yMkhku :
…úkÚkr{f rþûký {VŒ, VhrsÞkŒ y™u Mkkðorºkf ƒ™ðk™u fkhýu rðãkÚkeo MktÏÞk{kt MkŒŒ
ðÄkhku ÚkŒku hÌkku Au. yk rðMŒhý™e yMkh {kæÞr{f rþûký …h …ze. …rhýk{u Zt„Äzk
ð„h™wt «kÚkr{f rþûký «kÃŒ fhe™u ƒnwt {kuxe MktÏÞk {kæÞr{f rþûký™u ôƒhu ykðe™u
Q¼e hnu Au. {kæÞr{f rþûký™e „wýð¥kk™k Äkuhýku fÚk¤ðk{kt yk ƒkƒŒu {n¥ð™ku
¼k„ ¼sÔÞku Au. …úkÚkr{f rþûký™e „wýð¥kk fÚk¤Œe òÞ Au. ™ðk-™ðk yÇÞkMk¢{ku
ykÔÞk Au …htŒw Œu™u y™wY… ÞkuøÞ Œk÷e{e rþûkfku, MkkÄ™ku y™u Mk„ðzku™ku y¼kð skuðk
{¤u Au. ½ýe «kÚkr{f þk¤kyku MkkÄ™ku rðnkuýe, õÞktf {fk™ rðnkuýe Au. yk Ëuþ{kt
nswÞu yuf rþûkfðk¤e þk¤kyku 40% sux÷e Au. rþûkf ËeX rðãkÚkeo™w «{ký ÷„¼„ 36
sux÷wt Au. y…ÔÞÞ™wt «{ký ÷„¼„ 80 xfk sux÷wt Au. Mk{„ú Ëuþ{kt «kÚkr{f rþûký™e
yuf Mk{k™ Œhkn ™Úke. „k{zk™k rþûkfku™u …kuŒk™k s „k{{kt Þk ƒksw ƒksw {qõÞk
nkuðkÚke Œuyku þk¤k{kt …qhŒwt æÞk™ yk…Œkt ™Úke. «kÚkr{f rþûký {VŒ, VhrsÞkŒ y™u
Mkkðorºkf nkuðk™u fkhýu …qhŒe {k™ðeÞ y™u ¼kirŒf Mk„ðzku™e «krÃŒ™k y¼kð™e yMkh
«kÚkr{f rþûkýu ¼ku„ððe …zu Au. VhrsÞkŒ fLÞk fu¤ðýe, …AkŒð„kuo™e rþûký «íÞu™e
WËkMke™Œk, ™ƒ¤e ykrÚkof …rhrMÚkrŒ, …AkŒ y™u „úkBÞ rðMŒkhku{kt rþûkf- rþrûkfkyku™e
¼hŒe fhðk{kt ™zŒe {w~fu÷eyku ð„uhu ƒkƒŒku …ý «kÚkr{f rþûký™k rðfkMk™u YtÄu Au.
5. «kÚkr{f rþûký™e „wýð¥kk™u yMkh fhŒkt …rhƒ¤ku y™u ¼÷k{ýku :
«kÚkr{f rþûký™e „wýð¥kk™u ™e[u™k …rhƒ¤ku yMkh fhu Au.
 fux÷ef òríkyku ¼xfŒwt Sð™ „k¤u Au.
 fux÷ktf ÷kufku hkuS-hkuxe {kxu MÚk¤ktŒh fÞko fhu Au.
 hkßÞ{kt ykrËðkMke rðMŒkh{kt ykrËðkMke rþûkfku™e yAŒ skuðk {¤u Au.
 ykrËðkMke rðMŒkh{kt rðrðÄ ƒku÷eyku y™u ¼k»kkyku skuðk {¤u Au.
 r™hûkhŒk™wt «{ký ðÄw Au.
 „úkBÞ rðMŒkh{kt ytÄ ©Øk, ðnu{ku y™u y¿kk™Œk™wt «{ký ðÄw Au.
 ðk÷e™e ykrÚkof rMÚkrŒ ™ƒ¤e Au.
W…hkuõŒ …rhƒ¤ku™ku yÇÞkMk fÞko ƒkË, ¼khŒ Mkhfkhu 1961 {kt Zuƒh …t[™e r™{ýqtf
fhe Œu™e {wÏÞ ¼÷k{ýku ™e[u «{kýu Au.
 yuf {kE÷™e ytËh «kÚkr{f þk¤k™e MkwrðÄk fhðe.
 nkìMxu÷ðk¤e yk©{þk¤kyku MÚkk…ðe.
 Akºkk÷Þ{kt Œ{k{ ÔÞðMÚkk {VŒ fhðe.
 yk©{ þk¤kyku™u MkwMkä y™u MkkÄLk Mkt…L™ fhðe.
 xuõr™f÷ rþûký …h ðÄw ¼kh {qfðku.
 hnuXký™ku «ƒtÄ fhðku.
 ykrËðkMke MktMf]rŒ™k òýfkh rþûkfku™e r™{ýqtf fhðe.
 ytŒrhÞk¤ rðMŒkh{kt rþûkfku™u ¾kMk ðÄkhk™wt ¼ÚÚkwt yk…ðwt.
 ytŒrhÞk¤, …AkŒ rðMŒkh{kt «rþûký fuLÿku MÚkk…ðkt.
21
6. yuf rþûkfðk¤e þk¤k – yuf Mk{MÞk
(1) «MŒkð™k
yuf rþûkfðk¤e þk¤k yu «k[e™ Mk{ÞÚke [k÷e ykðŒe rþûký«Úkk Au. yk…ýkt «k[e™
„wÁfw¤ku{kt yuf „wÁ níkkt. yk…ýk Ëuþ{kt ÷kufrþûký {kxu [k÷Œe „k{Xe þk¤kyku yuf rþûkfðk¤e
þk¤kyku s nŒe. yk…ýk Ëuþ{kt rþûkfðk¤e þk¤kykuyu „k{zkyku{kt rþûký yk…ðk™wt ½ýwt s
W¥k{ fk{ fÞow Au.
ykÍkËe …Ae yk…ýk Ëuþu rþûký™k rðfkMkûkuºku ½ýe «„rŒ MkkÄe Au. Mkkðorºkf «kÚkr{f
rþûký™ku Mðefkh fhkŒkt ƒk¤fku™u …kuŒk™k ½hÚke Ëqh ¼ýðk {kxu sðwt ™ …zu Œu {kxu yuf rf÷ku{exh™k
rðMŒkh{kt «kÚkr{f þk¤k nkuðe skuEyu yuðku ykËþo MðefkÞkuo Au. ykÚke Ëuþ{kt ™k™k „k{zkyku{kt
…ý «kÚkr{f þk¤kyku þY fhðk{kt ykðe. yk…ýk Ëuþ{kt {kuxk¼k„™kt „k{zk{kt ykuAe fu
AqxeAðkE ðMŒe skuðk {¤u Au. yk…ýk Ëuþ™k „úk{ rðMŒkh{kt ™k™k „k{ku ŒÚkk AqxeAðkE
ðMŒe™k fkhýu þk¤k{kt …qhŒe MktÏÞk nkuŒe ™Úke. ð¤e ykðk „k{zkyku{kt ðÄw rþûkfku ÄhkðŒe
þk¤kyku þY fhðk™wt fu [÷kððk™w …hðzu ™ne. ykÚke Ëuþ™kt ½ýkt ¾hkt „k{zkyku{kt yuf rþûkfðk¤e
þk¤kyku þY fhðk{kt ykðe Au.
yuf rþûkf™e þk¤k{kt yufÚke ðÄkhu Äkuhýku nkuÞ Au. yk þk¤k{kt ykþhu 30-40 sux÷ktt
ƒk¤fku swËkt-swËk Äkuhýku™wt rþûký {u¤ðŒk nkuÞ Au. ykðkt yuf fhŒkt ðÄkhu Äkuhýku{kt ykx÷e
ykuAe MktÏÞk nkuÞ Œuðkt MÚk¤kuyu yuf rþûkf™e þk¤kyku hkÏÞk rMkðkÞ [k÷u s ™net.
(2) yuf rþûkfðk¤e þk¤kyku™k WËT¼ð™kt fkhýku
¼khŒeÞ hkßÞ ƒtÄkhý™e f÷{-45 yLðÞu 6 Úke 14 ð»ko™e ðÞfûkk™k ƒÄk ƒk¤fku™u
{VŒ, VhrsÞkŒ, Mkkðorºkf «kÚkr{f rþûký …qÁt …kzðk™ku ykËþo MðefkhkÞku. ykÚke 6 Úke 14
ð»ko™e ðÞfûkk ÄhkðŒkt ƒÄkt ƒk¤f™u «kÚkr{f rþûký yk…ðk™e sðkƒËkhe Ëhuf hkßÞ Mkhfkh™e
Au. yk {kxu hkßÞku™u fuLÿ ŒhVÚke …qhŒe „úkLx yk…ðk{kt ykðu Au. «kÚkr{f rþûký™ku «Mkkh y™u
«[kh ™k™k „k{zkt ŒÚkk AqxkAðkÞkt hnuXkýku Ähkðíkkt „k{zkt MkwÄe …nkutåÞku Au. ykðk „k{zkyku™e
«kÚkr{f rþûký™e sYrhÞkŒ MktŒku»kðk þk¤kyku þY fhðk{kt ykðe. ynet ƒk¤fku™e MktÏÞk ykuAe
nkuðkÚke ðÄw rþûkfkuðk¤e þk¤k …ku»kkÞ ™nª. ykÚke ykðk „k{zkyku{kt yuf rþûkfðk¤e þk¤kyku
yrMŒíð{kt ykðe.
…AkŒ rðMŒkhku, zwt„hk¤ «Ëuþku fu st„÷™k ytŒrhÞk¤ rðMŒkhku{kt yksu …ý rþûký™ku
skuEyu yux÷ku «[kh ÚkÞku ™Úke. yk «Ëuþku{kt ðMkŒk ÷kufku™u rþûký™wt {qÕÞ nsw …ý Mk{òÞwt ™Úke.
ykÚke Œuyku „k{{kt þk¤k nkuðk AŒkt …kuŒk™k ƒk¤fku™u þk¤kyu {kuf÷Œkt ™Úke. ykÚke „k{™e
þk¤k{kt rþûký {u¤ðŒkt ƒk¤fku™e MktÏÞk ðÄŒe ™Úke.ð¤e þk¤kyu Ëk¾÷ ÚkÞu÷ktt ƒk¤fku™e
nkshe …ý ft„k¤ hnu Au. yk {kxu «Þí™ku fhðk{kt ykðu Au íÞkhu …ý Mk{ks™k {kuxk ¼k„™ku xufku
{¤Œku ™Úke. …rhýk{u þk¤k{kt MktÏÞk ðÄe þfŒe ™Úke y™u þk¤k ykuAe MktÏÞkðk¤e yuf rþûkf™e
s hnu Au.
þYykŒ™k Œƒ¬k{kt su-Œu „k{{kt …nu÷k ÄkuhýÚke þk¤k þY fhðk{kt ykðu Au. …nu÷k
Äkuhý™kt ƒk¤fku W…÷k Äkuhý{kt ykðŒk W¥khku¥kh Äkuhýku™e MktÏÞk ðÄŒe òÞ Au, …htŒw ƒÄkt
Äkuhýku {¤e™u …ý rðãkÚkeoyku™e MktÏÞk ðÄŒe ™Úke. yk{, rðãkÚkeoyku™e MktÏÞk™wt «{ký ykuAwt
nkuðkÚke Œu þk¤k yuf rþûkfðk¤e þk¤k s hnu Au.
yuf rþûkfðk¤e þk¤k™wt yr™ðkÞo…ýwt
yuf rþûkfðk¤e þk¤k™e þiûkrýf r‚rØ ©uýe ËeX rþûkfðk¤e þk¤kyku fhŒkt ykuAe nkuÞ
Au. AŒkt yk…ýk Ëuþ™e nk÷™e …rhrMÚkrŒ{kt yu yr™ðkÞo Au. yksu Ëwr™Þk™k ½ýkt ¾hkt Ëuþku{kt
„úk{rðMŒkhku{kt «kÚkr{f rþûký™wt fk{ yuf rþûkfðk¤e þk¤kyku îkhk s ÚkkÞ Au. yk…ýk Ëuþ{kt
™e[u suðkt fkhýku‚h yuf rþûkfðk¤e þk¤k™e yr™ðkÞoŒk sýkÞ Au.
22
…AkŒ rðMŒkh™kt AqxktAðkÞkt hnuXkýku{kt ð‚Œk ÷kufku ŒÚkk yrŒ ™k™kt „k{zktyku{kt ßÞkt
ºký-[kh Äkuhýku™kt ƒÄkt {¤e™u ƒk¤fku™e ‚tÏÞk 30-40 nkuÞ íÞkt ©uýe «{kýu rþûkf Vk¤ððku
¾[o™e Ërüyu …hðzu Œu{ ™Úke. ykÚke …ý yuf rþûkf™e þk¤k yr™ðkÞo Au.
yuf rþûkfðk¤e þk¤kyku ðÄw rþûkfðk¤e fhðe ¾[o™e Ërüyu …hðzu Œu{ ™Úke Œku rþûký™e
r‚rØ™e fu „wýð¥kk™e Ërüyu ƒtÄ fhðe …hðzu Œu{ ™Úke. sku ykðe þk¤kyku ƒtÄ fhðk{kt ykðu
Œku …AkŒ y™u zwt„hk¤ rðMŒkh™kt ƒk¤fku™u {¤u÷e rþûký™e Œf Ae™ðkE òÞ Au, su ƒtÄkhý™e
f÷{ 45 {kt™k ykËuþ™ku ¼t„ ÚkkÞ Au y™u yk ƒk¤fku {VŒ, VhrsÞkŒ, ‚kðorºkf «kÚkr{f
rþûkýÚke ðtr[Œ hnu Au. ykÚke …ý yuf rþûkfðk¤e þk¤k™e yr™ðkÞoŒk Au.
„k{zkt{kt fLÞk-fu¤ðýe {kxu fLÞkþk¤k™e {k„ýe Au. íÞkt fLÞkyku™e ‚tÏÞk ykuAe nkuE,
ðÄw rþrûkfk™ku ƒkus WXkððku {w~fu÷ Au. ykÚke …ý yuf rþûkf™e þk¤k s [k÷w hk¾ðe …zu Au.
(4) yuf rþûkfðk¤e þk¤k™k «§ku
yk…ýk Ëuþ{kt «kÚkr{f rþûký™u {VŒ, VhrsÞkŒ y™u ‚kðorºkf fhðk{kt ykðŒk Ëqh
Ëqh™k «Ëuþku{kt, ytŒrhÞk¤ „k{zkt{kt ð‚Œk ÷kufku™kt ƒk¤fku™u rþûký yk…ðk™e Vhs hkßÞ
‚hfkhku™u …ze. ykÚke Ëuþ{kt ™k™k{kt ™k™k „k{zk{kt «kÚkr{f þk¤kyku þY fhðk{kt ykðe. skufu
™k™kt ™k™kt „k{zkt{kt «kÚkr{f þk¤k þY ÚkE …htŒw íÞkt ð‚Œe ½ýe ykuAe nkuðkÚke þk¤k{kt
ƒk¤fku™e ‚tÏÞk ykuAe hnu Au. …rhýk{u yu þk¤kyku{kt ©uýeËeX rþûkf yk…e þfŒku ™Úke y™u yu
þk¤kyku yuf rþûkfðk¤e hnu Au. yuf rþûkfðk¤e þk¤kyku™k fux÷ktf «§ku skuðk {¤u Au. yk
«§ku ‚k{kLÞ heŒu ™e[u suðk nkuÞ Au: .
• ykðe þk¤kyku{kt yuf rþûkfu yuf fhŒkt ðÄkhu ð„kuo fu Äkuhýku{kt rþûkýfkÞo fhðk™wt nkuÞ
Au.
• yuf rþûkfu ½ýkt Äkuhýku{kt, ƒÄk s rð»kÞku þe¾ððk™k nkuE yÇÞk‚¢{™u …qhŒku LÞkÞ,
{¤e þfŒku ™Úke.
• yuf rþûkfðk¤e {kuxk ¼k„™e þk¤kyku™u …kfwt {fk™ nkuŒwt ™Úke. {kºk þk¤k þY ÚkE Au
yuðwt ƒŒkððk su-Œu „k{{kt nksh {fk™{kt þk¤k þY fhe Ëuðk{kt ykðu÷e nkuÞ Au.
• ykðe þk¤kyku{kt …qhŒwt Vr™o[h …ý nkuŒwt ™Úke.
• yuf rþûkfðk¤e þk¤k{kt þuûkrýf ‚kÄ™ku fu Wãku„ku™kt ‚kÄ™ku™e ‚„ðz y…qhŒe nkuÞ Au.
• ykðe þk¤k{kt yuf s rþûkf nkuE, rþûkf hò …h òÞ íÞkhu þk¤k [÷kððe {w~fu÷ ƒ™u
Au.
• yuf rþûkfðk¤e þk¤k{kt {kuxu ¼k„u ™ðe r™{ýqfku s ÚkŒe nkuÞ Au. …rhýk{u yk þk¤kyku{kt
rƒ™y™w¼ðe rþûkfku™k nkÚku s rþûkýfkÞo ÚkŒwt nkuÞ Au. ykÚke Œu{kt fktE ƒhfŒ ykðŒe
™Úke.
• þk¤k™e ¼kirŒf ŒÚkk þiûkrýf ‚ð÷Œku ™rnðŒT y„h y…qhŒe nkuÞ Au.
• yuf rþûkf™e þk¤k{kt ðneðxe fkÞo¼kh yuf s rþûkfu W…kzðk™ku nkuE, rþûkýfkÞo{kt
Yfkðx ykðu Au. ð¤e þk¤k™k ðneðx y™u ‚t[k÷™™e Œk÷e{™ku {kuxu ¼k„u y¼kð nkuÞ
Au. ykÚke fk{ {w~fu÷ ƒ™u Au.
• rþûkf {kxu rþûký™wt fkÞo ftxk¤ks™f ƒ™u Au. yu s heŒu ƒk¤fku {kxu …ý þk¤k ‚{Þ
™eh‚ hnu Au.
• ykðe þk¤k{kt yuf÷ku rþûkf ƒÄkt Äkuhýku{kt rþûkýfkÞo{kt y‚hfkhŒk ÷kðe þfŒku ™Úke.
ykÚke ƒk¤fku™k rðfk‚™e „wýð¥kk ‚k[ðe þfkŒe ™Úke.
23
• ykðe þk¤k ðÄw{kt ðÄw …kt[ Äkuhý ‚wÄe™e nkuÞ Au. yk þk¤k y…qýo nkuðkÚke y…ÔÞÞ™ku
{kuxku ¼Þ hnu Au.
• yuf rþûkf™e þk¤kyku {kuxu ¼k„u …AkŒ rðMŒkhku{kt rþûkf {kxu hnuðk ŒÚkk s{ðk™e
Œu{s ykhkuøÞ rð»kÞf ‚wrðÄkyku™ku y¼kð nkuÞ Au. ykÚke rþûkf™u ykðk ‚wrðÄk rð™k™k
rðMŒkh{kt Sð™ rðŒkððwt f…Át ÷k„u Au. rþûkf ynet yuf÷Œk yŒw¼ðu Au. …rhýk{u
½ýeðkh þk¤k ƒtÄ hk¾e™u …kuŒk™k ðŒ™ sŒku hnu Au.
yuf rþûkfðk¤e þk¤k™k rþûkf™e {w~fu÷eyku
yuf rþûkfðk¤e þk¤k{kt rþûkf ™e[u suðe y™uf {w~fu÷eyku y™w¼ðŒku skuðk {¤u Au:
• ykðe þk¤kyku Ëqh Ëqh™kt „k{zktyku{kt nkuÞ Au. yuðkt „k{zktyku{kt rþûkf™u hnuðk {kxu
{fk™ …ý {¤e þfŒwt ™Úke. yk{ yuf rþûkfðk¤e þk¤k™k rþûkf™u hnuXký™e ‚wrðÄk
yt„u™e {w~fu÷e …zŒe nkuÞ Au.
• yuf rþûkfðk¤e þk¤k™ku rþûkf þk¤k™k „k{™e ™Sf™k „k{™ku hnuðk‚e nkuÞ Œku Œu
rþûkf …kuŒk™k ðŒ™{kt hnuðk™wt …‚tË fhu yu Mðk¼krðf Au. ð¤e Œu …kuŒk™k ðŒ™{kt
…kuŒk™k ƒk…ËkËk™ku ÔÞð‚kÞ fhu Œu …ý Mðk¼krðf s Au. yk rþûkf ÔÞð‚kÞ ‚kÚku
„qtÚkkÞu÷ku nkuÞ y™u þk¤kyu ykð™ òð™ fhŒku nkuðkÚke Úkkfu÷ku nkuÞ Au. ykÚke Œu …kuŒk™k
rð»kÞ™e ŒiÞkhe fu ƒk¤tfku™e þiûkrýf «ð]r¥k™wt ykÞkus™ ¼køÞu s fhŒku nkuÞ Au.
• yuf rþûkfðk¤e þk¤k™k su rþûkfu rþûkf ÚkŒk …nu÷kt™wt Sð™ þnuh fu ™„h{kt rðŒkÔÞwt
nkuÞ y™u rþûký …ý íÞkt s ÷eÄwt nkuÞ Œuðk rþûkfku™u Ëqh Ëqh™k fkuE ™k™k „k{zk{kt fu
…AkŒ rðMŒkh™e þk¤k{kt fk{ fhðk™wt ÚkkÞ íÞkhu Œu {k™r‚f heŒu yuf «fkh™e yf¤k{ý
y™w¼ðu Au y™u „úkBÞ ÷kufku ‚kÚku y™wfq÷™ ‚kÄe þfŒku ™Úke.
• yuf rþûkfðk¤e þk¤k™ku rþûkf …kuŒk™k fwxwtƒ ‚kÚku „k{zk{kt hnuŒku nkuÞ íÞkhu Œu™u {ktË„e
Ëhr{Þk™ y™uf {w~fu÷eyku ðuXðe …zu Au. Œu Œkífkr÷f Œƒeƒe, ‚khðkh {¤e ™ þfŒkt
{qtÍðý y™w¼ðu Au y™u …kuŒk™e ™kufhe «íÞu yý„{ku …uËk ÚkkÞ Au.
• Wí‚kne Þwðk™ rþûkfku ðÄw «„Œe {kxu yk„¤ yÇÞk‚ fhðk™e EåAk Ähkðíkkt nkuÞ Au.
Œuyku™u …AkŒ fu ytŒrhÞk¤ rðMŒkhku{kt sYhe ‚wrðÄk «kÃík ÚkŒe ™Úke. ykÚke Œuyku {qtÍðý
y™w¼ðŒkt nkuÞ Au.
• yuf rþûkfðk¤e þk¤k™ku rþûkf Œuðk ™k™k „k{zk{kt rMÚkh ÚkR þfu Œuðwt ðkŒkðhý ™
nkuðkÚke Œu{s y™uf {w~fu÷eyku™ku ‚k{™ku fhðku …zŒku nkuðkÚke Œu níkktþ ƒ™u Au. rþûkf™e
«kÚkr{f sYrhÞkŒ …ý ‚tŒku»kkŒe ™Úke. ykÚke Œu r™hkþk y™w¼ðu Au.
• yuf rþûkfðk¤e þk¤k™k rþûkf™wt fk{ yuf ð„o™k rþûkf fhŒkt ¾hu¾h ½ýwt s frX™ Au.
Œu{kt yuf fhŒkt ðÄkhu Äkuhýku™k ð„kuo™u rþûký yk…ðk™wt nkuÞ Au. yk ƒÄk Äkuhýku™k
ð„kuo™u yufe ‚kÚku ¼ýkððk™k nkuÞ Au. ŒuÚke ykðe þk¤k{kt fk{ fhðk {kxu rðrþü
ykÞkus™ {kt„e ÷u Au. y{wf ð„o™u «íÞûk rþûký, Œku y{wf ð„o™u «ð]r¥k îkhk rþûký,
Œku ð¤e fkuE™u MðkæÞkÞ îkhk rþûký fhðk™wt ÚkkÞ Au. yk {kxu ‚{ðkÞ …ØrŒ y…™kððe
…zu Au. {kxu yk fkÞo ¾hu¾h {w~fu÷ Au. ½ýkt ¾hkt rþûkfku ykðe þk¤k{kt rþûkýfkÞo
fhðk™e {w~fu÷e y™w¼ðŒk nkuÞ Au.
(6) yuf rþûkfðk¤e þk¤k™k «§ku™k Wfu÷™k W…kÞ
yuf rþûkfðk¤e þk¤k™k «§ku rðrþü «fkh™k nkuÞ Au. ykÚke Œu™k Wfu÷ {kxu ™e[u suðkt
W…kÞku nkÚk Ähe þfkÞ :
24
• yuf rþûkf™e þk¤k{kt fk{ fhŒkt rþûkfku{kt rðþu»k fw™un™e sYh nkuÞ Au. ykÚke ykðe
þk¤kyku{kt rƒ™y™w¼ðe ŒÆ™ ™ðk rþûkfku ™e{ðk™u ƒË÷u Œk÷e{ …k{u÷ktt, y™w¼ðe
y™u fkÞoûk{ rþûkf-rþrûkfkyku™e r™{ýqtf fhðe skuEyu.
• Œk÷e{ Ëhr{Þk™ ‚tÞwõŒ ð„orþûký™e Œk÷e{ y…qhŒe {¤Œe nkuÞ Au. ykÚke yuf
rþûkfðk¤e þk¤k™k rþûkfku {kxu ‚uðkfk÷e™ ð„o fu „úe»{ rþrƒhku îkhk ¾k‚ Œk÷e{
yk…ðe skuEyu. ykÚke Œuyku ƒnwð„eoÞ þk¤k{kt y‚hfkhf heŒu rþûkýfkÞo fhe þfu.
• yufe ‚kÚku ðÄw ð„kuo™k ‚t[k÷™ {kxu ƒex r™heûkfku îkhk …qhŒwt {k„oËþo™ {¤e hnuðwt
skuEyu. r™heûkfkuyu rþûkfku™e {w~fu÷eyku™u ‚{sðe skuEyu. Œu{ýu y™uf yðhkuÄku ðå[u
su fE fk{ fÞwO nkuÞ Œu™u rƒhËkðe ðÄkhu «ÞíLk fhu Œu {kxu ðÄw ™u ðÄw «kuí‚kn™ …qÁt …kzðwt
skuEyu. ð¤e r™heûkfkuyu „k{÷kufku™ku ‚t…fo fhe, rþûký™wt {qÕÞ ‚{òððwt skuEyu. rþûkf™u
{ËË fhðk „k{ yk„uðk™ku™u ‚{òððk skuEyu. rþûkf™e {w~fu÷eyku yk„uðk™ku ‚{ûk
hsq fhe þk¤k™u ‚{]Ø fhðk™wt fkÞo fhðwt skuEyu.
• yuf rþûkfðk¤e þk¤k™wt ‚t[k÷™ ‚h¤ ƒ™kððk rðþu»k Œk÷e{™k yku… ð„kuo „kuXððk
skuEyu. ykðk ð„o{kt rþûkfku™u yufe ‚kÚku skurzÞk ð„kuo ÷uðk {kxu Œu{s yuf ð„o ‚kÚku
rþûkf rð»kÞ rþûký {kxu hne þfu y™u yu s ‚{Þu ƒeò ð„kuo swËe swËe «ð]r¥k{kt fuðe
heŒu hne þfu Œu™k ykÞkus™ y™u y{÷™e «íÞûk Œk÷e{ yk…ðe skuEyu. yk heŒu yuf
rþûkfðk¤e þk¤k™k rþûkf™u ‚iØktrŒf y™u «kÞkur„f y™w¼ð {¤u yu sYhe Au. yk
yku… ð„kuo îkhk yu þk¤k™k fkuE…ý ð„o™k ƒk¤fku ™ðhk ƒu‚e hnu ™net y™u {w~fu÷e ™
‚suo Œu heŒ™wt ykÞkus™ y™u ‚t[k÷™ fhŒkt þe¾ððwt skuEyu.
• yuf rþûkf™e þk¤k{kt þk¤k™ku yÄkuo ‚{Þ h{Œ„{Œ ŒÚkk ‚nyÇÞk‚ «ð]r¥k y™u yÄkuo
rð»kÞ rþûký{kt Vk¤ððku skuEyu. þk¤k™wt ‚{Þ…ºkf yuðe heŒu „kuXððwt fu suÚke yuf
ð„o{kt rð»kÞ rþûký [k÷Œwt nkuÞ, íÞkhu ƒkfe™k ð„kuo{kt h{Œ„{Œ, fkÞko™w¼ð suðe
«ð]r¥k fu MðyæÞÞ™ [k÷Œwt nkuÞ. ykðe þk¤k{kt ƒk¤fku Mð-«ÞíLk fu Mð-yæÞÞ™ îkhk
¿kk™ «kÃík fhŒkt nkuÞ Œuðe ƒkƒŒku …h ¼kh {qfðku skuEyu.
• yuf rþûkfðk¤e þk¤kyku{kt þiûkrýf ‚wrðÄkyku™e Wý… nkuÞ Au. ykÚke ykðe þk¤kyku™u
þk¤k ‚tfw÷™ku ÷k¼ {¤u Œuðe ÔÞðMÚkk „kuXððe skuEyu. yk W…hktŒ ykswƒksw™e
þk¤kyku™wt ‚tfw÷ Q¼wt fhe, …hM…h™k ykÞkus™…qðof™k r{÷™, «ðk‚, rþrƒh ð„uhu
‚k{qrnf fkÞo¢{ku îkhk …hM…h [[korð[khýk fhe {w~fu÷eyku™ku Wfu÷ ÷kðe nqtV {u¤ððe.
• rþûkf™k hnuýktf™ku «§yu „k{zk{kt yrŒ rðfx Au. „k{zk{kt rþûkf™k hnuýktf™e ÔÞðMÚkk
…qhe …kzðkÚke rþûkf™e {qtÍðý ykuAe ÚkkÞ Au.
• yuf rþûkfðk¤e þk¤k™k rþûkf™u hò …h sðk™e {w~fu÷e …zu Au. yk {w~fu÷e r™ðkhðk
™Sf™e x…k÷fuLÿ™e þk¤k fu Œk÷wfk þk¤k{ktÚke rþûkf™e hò ð¾Œu ‚{Þ‚h yðuS
rþûkf™u {qfðk{kt ykðu yu sYhe Au.
• yuf rþûkfðk¤e þk¤k™wt rþûkýfkÞo ¾hu¾h yx…xwt Au. ynª yuf rþûkf™u ðÄkhu Äkuhýku™u
yuf ‚kÚku rþûký yk…ðk™wt nkuÞ Au. yk rþûkf {kxu yk yuf …kÞk™e {w~fu÷e Au. yk
{w~fu÷e r™ðkhðk {kxu rþûkfu yuf r‚ðkÞ™k yLÞ ºký ð„kuo {kxu MðkæÞkÞ fu yLÞ «ð]r¥k
fhðe. Œu {kxu rþûkfu ykÞkus™ fhðwt skuEyu. yuf ð„o{kt rþûkf þe¾ðíkkt nkuÞ íÞkhu
ƒeò ð„o™u MðkæÞkÞ y…kÞku nkuÞ. yk{, rþûkf Ëhuf ð„o™u nuŒw…qðof fk{{kt hk¾u Au.
rþûkf sÞkhu ƒeò ð„o{kt nkuÞ íÞkhu ð„o™k {kurLkxh ð„o ÔÞðMÚkk ò¤ðu, Ëk¾÷k™e hf{
÷¾kðe, „ýðk yk…u, «§ku …qAu ð„uhu.
25
W…h suðkt W…kÞku nkÚk Ähðk{kt ykðu Œku yuf rþûkfðk¤e þk¤k™k «§ ftRf ytþu Wfu÷e
þfkþu.
(7) yuf rþûkfðk¤e þk¤k{kt rþûkf™e ¼qr{fk
yuf rþûkfðk¤e þk¤k{kt rþûkýfkÞo fhðwt yu ¼khu rðfx y™u fwþ¤Œk {kt„e ÷u Œuðwt Au.
yuf rþûkfðk¤e þk¤k{kt rþûkfu yuf fhŒkt ðÄkhu Äkuhýku ¼ýkððk™k nkuÞ Au. ykÚke yuf
rþûkfðk¤e þk¤k™k rþûkfu ‚k{kLÞ þk¤k™k rþûkfku fhŒkt rðrþü ¼qr{fk ¼sððk™e
Au. Œu yuf Äkuhý{kt þe¾ðŒku nkuÞ íÞkhu ƒeò Äkuhý™k ƒk¤fku ™ðhkt ™ hnu Œu {kxu™e ‚qÍ
y™u ÿrü rþûkf{kt nkuðe sYhe Au. ykðe þk¤k [ku¬‚ «fkh™wt ykÞkus™ {kt„e ÷u Au.
ykðe þk¤k {kxu rþûkf y™w¼ðe, fŒoÔÞr™c, fkÞoËûk y™u ÔÞðnkhfwþ¤ nkuðku sYhe
Au. yk {kxu rþûkfu rðrþü «fkh™e ÷kÞfkŒ fu¤ððk™e sYh Au.
yuf rþûkfðk¤e þk¤k™k rþûkfu rþûký yuðwt h‚«Ë y™u ykf»kof heŒu yk…ðk™wt Au fu suÚke
ykðe þk¤k{kt ƒk¤fku™e nkshe ðÄŒe hnu. yk W…hktŒ „k{™k yk„uðk™ku™u rðïk‚{kt
÷R rË™-«rŒrË™ þk¤k™e ‚tÏÞk{kt yr¼ð]rØ ÚkkÞ yuðe r™ck…qðof «ÞíLk fhðk™e
¼qr{fk ¼sððk™e Au.
(7) ‚khktþ
«MŒwŒ yuf{{kt, yk…ýu VhSÞkŒ «kÚkr{f rþûký™k yk™w»ktr„f «§ku, «kÚkr{f rþûký{kt
„wýð¥kk, …t[kÞŒhks y™u «kÚkr{f fu¤ðýe, ‚kt«Œ «kÚkr{f rþûký™e Ëþk, «kÚkr{f rþûký
yt„u™ku …kt[{ku yr¾÷ ¼khŒeÞ þiûkrýf ‚ðuo, «kÚkr{f rþûký™u ‚ûk{ ƒ™kððk™k Wfu÷ku, «kÚkr{f
rþûký™e {kæÞr{f rþûký …h™e y‚hku y™u «kÚkr{f rþûký™e „wýð¥kk™u y‚h fhŒkt …rhƒ¤ku
y™u ¼÷k{ýku™ku rð„Œu yÇÞk‚ fÞkuo.
nk÷{kt hkßÞ ‚hfkh «kÚkr{f rþûký™e „w ýð¥kk ƒkƒŒu ðÄw ‚ò„ ƒ™e Au .
S.‚e.E.ykh.xe. „ktÄe™„h y™u «íÞuf SÕ÷k{kt ykðu÷kt zkÞux (rsÕ÷k rþûký Œk÷e{ ¼ð™)
îkhk «kÚkr{f rþûkfku™e ÔÞð‚krÞf‚h¤Œk {kxu fkÞorþrƒhku™wt ykÞkus™ fhu Au. ‚ðo rþûký
yr¼Þk™ y™u «¿kk yr¼„{ Œu™k {n¥ð™k «kusuõxT‚ Au.
(8) yuf{ MðkæÞkÞ :
1. «kÚkr{f rþûký™k nuŒwyku sýkðku.
2. VhSÞkŒ «kÚkr{f rþûký™k yk™w»ktr„f «§ku sýkðku.
3. «kÚkr{f rþûký{kt „wýð¥kk™ku «§ku sýkðku.
4. ðŒo{k™ «kÚkr{f rþûký™e Ëþk sýkðku.
5. yuf rþûkfðk¤e þk¤kyku™k WËT¼ðŒk fkhýku.
6. yuf rþûkfðk¤e þk¤k™e sYrhÞkŒ sýkðku.
7. yuf rþûkfðk¤e þk¤k™k «§ku sýkðku.
8. yuf rþûkfðk¤e þk¤k™k rþûkf™k «§ku sýkðku.
9. yuf rþûkfðk¤e þk¤k™k «§ku™k Wfu÷ sýkðku.
10. yuf rþûkfðk¤e þk¤k{kt rþûkf™e ¼qr{fk sýkðku.
(9) Œ{khe «„rŒ [fk‚ku :
™kutÄ : (y) Œ{khk W¥khku™u ™e[u yk…u÷ søÞk{kt ÷¾ku.
(ƒ) Œ{khk W¥khku™u rð¼k„™k ytŒ{kt yk…u÷ W¥khku ‚kÚku ‚h¾kðku.
26
1. VhrsÞkŒ «kÚkr{f rþûký™k yk™w»ktr„f fkuE…ý ƒu «§ku sýkðku.
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
2. «kÚkr{f rþûký™k fkuE…ý ƒu nuŒwyku ÷¾ku.
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
3. ™e[u™k ðkfâku ¾hkt Au fu ¾kuxkt Œu sýkðku.
1. 1960{kt yuf rþûkfðk¤e þk¤kyku 42.8 xfk nŒe.
2. «kÚkr{f fûkk™k rþûký™ku {wÏÞ nuŒw «kÚkr{f ¿kk™ {u¤ððk™ku Au.
3. ‚kt«Œ «kÚkr{f rþûký™e Ëþk òýðk h[kÞu÷k «kusuõx™wt ™k{ yku…huþ™ ç÷uf ƒkuzo Au.
4. yk…ýk hkßÞ{kt yuf rþûkfðk¤e þk¤kyku {kºk 1% s Au.
4. ¾k÷e søÞk …qhku.
1. rƒúxeþ hks™u ytŒu «kÚkr{f rþûký …h™ku ðkr»kof ¾[o ........................ níkku.
2. «kÚkr{f rþûký yt„u™ku …kt[{ku yr¾÷ ¼khŒeÞ þiûkrýf ‚ðuo E.‚. ..................
{kt ƒnkh …zTÞku.
3. E.‚. 1961{kt ..................................... …t[™e r™{ýqtf ÚkR.
1. Ëu‚kE Ä™ðtŒ y™u …xu÷ …e. su. (1966) “¼khŒeÞ rþûký™k ðŒo{k™ «§ku”,
yu.ykh.þuX™e ft…™e, {wtƒE-2.
2. þkMºke sÞuLÿ Ëðu y™u yLÞku (1988) “¼khŒeÞ rþûký™k ™qŒ™ «ðknku y™u ‚{MÞkyku”,
ƒe.yu‚. þkn «fkþ™, y{ËkðkË-1.
3. þkn [t…f÷k÷ (1997) “rþûký ®[Œ™” zkì.‚e.Íuz. þkn yìßÞwfuþ™ xÙMx, ‚whŒ-1.
27
3
: YÃkhu¾k :
1. «MŒkð™k
2. «kÚkr{f rþûký{kt y…ÔÞÞ™e ‚{MÞk
a. «MŒkð™k
b. y…ÔÞÞ™e ‚tfÕ…™k
c. y…ÔÞÞ™k fkhýku
d. y…ÔÞÞ yxfkððk™k W…kÞku
3. «kÚkr{f rþûký{kt MÚkr„ŒŒk™e ‚{MÞk
a. «MŒkð™k
b. MÚkr„ŒŒk™e ‚tfÕ…™k
c. MÚkr„ŒŒk™k fkhýku
d. MÚkr„ŒŒk yxfkððk™k W…kÞku
4. rþûkf Œk÷e{™e ‚{MÞk
a. «MŒkð™k
b. rþûkf™e Œk÷e{
c. Œk÷e{e fkì÷usku™e {ÞkoËkyku
d. Œk÷e{e fkì÷usku y™u «kÚkr{f rþûký ‚wÄkhýk
e. «kÚkr{f rþûký y™u ™kufhe Ëhr{Þk™ Œk÷e{
f. rþûkf Œk÷e{™e ‚{MÞk r™ðkhðk™k W…kÞku
g. rþûkf Œk÷e{™e ‚{MÞk n÷ fhðk ÷uðkÞu÷k …„÷kt
5. ‚khktþ
6. yuf{ MðkæÞkÞ
7. Œ{khe «„rŒ [fk‚ku
8. ‚qr[Œ ðkt[™ ‚k{„úe
WÆuþku :-
yk yuf{™ku yÇÞk‚ fÞko …Ae Œ{u...
1. «kÚkr{f rþûký{kt y…ÔÞÞ™e ‚{MÞk ‚{S þfþku.
2. «kÚkr{f rþûký{kt yÃÔGÞ™k fkhýku ‚{S þfþku.
3. «kÚkr{f rþûký{kt y…ÔÞÞ yxfkððk™k W…kÞku ‚{S þfþku.
4. «kÚkr{f rþûký{kt MÚkr„ŒŒk™e ‚{MÞk ‚{S þfþku.
5. «kÚkr{f rþûký{kt MÚkr„ŒŒk™e ‚tfÕ…™k ‚{S þfþku.
6. «kÚkr{f rþûký{kt MÚkr„ŒŒk™k fkhýku ‚{S þfþku.
28
7. «kÚkr{f rþûký{kt MÚkr„ŒŒk yxfkððk™k W…kÞku ‚{S þfþku.
8. «kÚkr{f rþûký{kt rþûkf Œk÷e{™e ‚{MÞk ‚{S þfþku.
(1) «MŒkð™k
y…ÔÞÞ y™u MÚkr„ŒŒk rþûký™k ûkuºk{kt ½ýe òýeŒe ƒkƒŒku Au,. rðfk‚™k fkuE …ý
Œƒ¬u yk ƒt™u™wt «{ký ðÄŒwt fu ykuAw Œku hnuðk™wt s. rþûký{kt y…ÔÞÞ y™u MÚkr„ŒŒk ‚kûkkŒT
Vw„kðk™k MðY…™e su{ Vu÷kE hÌkkt Au, su™k ÷eÄu rþûký™ku rðfk‚ YtÄkR hÌkku Au y™u níkktþk™wt
«{ký ðÄŒwt sŒwt skuðk {¤u Au.
sku fu y…ÔÞÞ y™u MÚkr„ŒŒk™u Ëqh fhðk™k «ÞíLkku fne þfâ ƒ™ðk™k ™Úke, …htŒw þfâ
nkuÞ Œux÷wt Œu{™wt «{ký ½xkzðk™k «Þk‚ku þfâ ƒ™e þfu, ŒuÚke rþûkýfkhku, fu¤ðýefkhku, y™u
‚tþkuÄfku Œu™wt «{ký ½xkzðk ‚ŒŒ «Þk‚ fhŒkt {k÷w{ …zu Au.
«kÚkr{f rþûký VhSÞkŒ nkuðk AŒkt yk ƒt™u™wt «{ký yk…ý™u skuðk {¤u Au. nk÷{kt
{kæÞr{f fûkkyu ƒt™u™wt «{ký ðÄŒwt-ykuAwt skuðk {¤u Au.
«kÚkr{f rþûký ûkuºku yk ƒt™u™wt «{ký ½xu Œu {kxu «ÞíLk Úkðk skuEyu. «Úk{ ƒt™u™k
fkhýku ŒÚkk ‚ðk …zu.
(2) «kÚkr{f rþûký{kt y…ÔÞÞ™e ‚{MÞk
a. «MŒkð™k
¼khŒeÞ hkßÞ ƒtÄkhý™e f÷{ 45{kt Ëuþ™kt 6 Úke 14 ð»ko™e ðÞfûkk™kt ƒk¤fku {kxu
{VŒ, VhrsÞkŒ, ‚kðorºkf «kÚkr{f rþûký™ku ykËþo ykÃÞku Au. yk…ýk Ëuþ™u MðŒtºkŒk {éÞk™u
…[k‚ ð»kkuo Úkðk ykÔÞkt Au. AŒkt ƒtÄkhý™k yk æÞuÞ™u …nkut[e ðéÞk ™Úke. nk÷™e …rhrMÚkrŒ
skuŒkt sýkÞ Au fu ™Sf™k ¼rð»Þ{kt …ý yk æÞuÞ r‚Ø ÚkE þfu Œu{ sýkŒwt ™Úke.
yk…ýk Ëuþ{kt VhrsÞkŒ rþûký™e ðÞ ÄhkðŒkt ½ýkt ƒk¤fku™e ™kutÄýe ðk÷eyku fhkðŒkt
™Úke. ð¤e ™kutÄkÞu÷kt ƒÄkt ƒk¤fku þk¤k «ðuþ {u¤ðŒkt …ý ™Úke. Œku þk¤k{kt Ëk¾÷ ÚkÞu÷ktt ƒÄkt
ƒk¤fku «kÚkr{f rþûký …qÁt fÞko r‚ðkÞ þk¤k Akuze Ëu Au. ykÚke «kÚkr{f rþûký VhrsÞkŒ™e
ƒkƒŒ™ku y‚hfkhf y{÷ ÚkE þfâku ™Úke.
yûkh¿kk™ yu s «kÚkr{f rþûký™ku nuŒw ™Úke, …htŒw «kÚkr{f rþûký™ku nuŒw ÷kufþkne
hk»xÙ {kxu ƒk¤f™u W…Þku„e y™u sðkƒËkh ™k„rhf ƒ™kððk™ku Au. ð¤e hkßÞ ƒtÄkhý™e 45{e
f÷{ «{kýu Ëhuf ƒk¤fu Œu 14 ð»ko™e W{h™ku ÚkkÞ íÞkt ‚wÄe{kt Œuýu {VŒ y™u VhrsÞkŒ rþûký
…qÁt fÞwO nkuðwt skuEyu. yux÷u fu «kÚkr{f rþûký …qÁt fÞko …nu÷kt sku fkuE ƒk¤f þk¤k Akuze Ëu Œku Œu
rþûký™ku y…ÔÞÞ fu ƒ„kz „ýkÞ.
b. y…ÔÞÞ™e ‚tfÕ…™k (Wastage)
«kÚkr{f rþûký™k y…ÔÞÞ ŒhV ‚ki «Úk{ æÞk™ nkxkuO„ fr{þ™u ¾utåÞwt.
nkxkuO„ fr{þ™u y…ÔÞÞ™e ‚tfÕ…™k ‚{òðŒkt fÌkwt fu, “ƒk¤f «kÚkr{f rþûký …qÁt fhu
Œu …nu÷kt s Œu™u þk¤k{ktÚke WXkze ÷uðk{kt ykðu Œku Œu Œuðk rfM‚k™u rþûký{kt y…ÔÞÞ fnuðk{kt
ykðu Au.
sku fkuE ƒk¤f «kÚkr{f rþûký™ku Œƒ¬ku …qhku ™ fhu y™u yÄðå[u Œu þk¤k Akuze òÞ Œku
Œuýu ykuAk{kt ykuAwt sYhe rþûký «kÃík ™ fÞwO „ýkÞ. «kÚkr{f rþûký™ku Œƒ¬ku …‚kh fÞko
…nu÷kt sku ÔÞrõŒ þk¤k Akuzu Œku Œu y…ÔÞÞ fnuðkÞ Au. «kÚkr{f ¾[o™wt ÞkuøÞ ð¤Œh {éÞwt ™
„ýkÞ, …rhýk{u …i‚k y™u {k™ðþrõŒ™ku ƒ„kz ÚkkÞ. yk ƒkƒŒ™u þiûkrýf ƒ„kz fu y…ÔÞÞ
fnuðk{kt ykðu Au.
29
xqtf{kt y…ÔÞÞ yux÷u ƒ„kz Äkuhý 1 Úke 8 ‚wÄe™ku yÇÞk‚ …qhku fÞko …nu÷k ƒk¤f þk¤k{ktÚke
QXe òÞ Œu™u y…ÔÞÞ fnuðk{kt ykðu Au.
c. y…ÔÞÞ™k fkhýku
y…ÔÞÞ {kxu™kt sðkƒËkh …rhƒ¤ku ™e[u «{kýu Au :
(1) þk¤k™k ‚{Þ™e «rŒfq¤Œk :
{kuxk ¼k„™k ƒk¤fku ykrÚkof heŒu …AkŒ ð„o {ktÚke ykðu Au. ŒuÚke ƒk¤fku™u …kuŒk™k
¼hý…ku»ký {kxu fk{u sðwt …zu Au. ŒuÚke þk¤k™ku ‚{Þ ½ýe ð¾Œ y™wfq¤ ™ ykððk™u
fkhýu ƒk¤f þk¤k Akuze Ëu Au.
(2) rþûký «íÞu ðk÷e™e WËk‚e™Œk :
{kuxk ¼k„™k ðk÷eyku y¼ý Au. ŒuÚke …kuŒk™k ƒk¤f™k rþûký{kt h‚ Ëk¾ðŒkt ™Úke.
ƒk¤f f{kýe fhðk òÞ Œu{kt ðk÷eyku™u ðÄw h‚ …zu Au. ðk÷eyku™e ƒuËhfkhe …ý
y…ÔÞÞ {kxu sðkƒËkh Au.
(3) ðk÷e™e „heƒkE :
yk…ýu íÞkt {kuxk ¼k„™k ðk÷eyu ðÄw …zŒe „heƒ nkuðkÚke ƒk¤f™u f{kýe fhðk {kxu
{kuf÷u Au, ŒuÚke ƒk¤f y{wf rËð‚ þk¤kyu ykðu Au y™u y{wf rËð‚u ykðŒkt ™Úke.
ðk÷e™e „heƒkE …ý y…ÔÞÞ {kxu sðkƒËkh „ýkðe þfkÞ.
(4) ƒk¤f™wt r™ƒo¤ MðkMÚÞ :
yk…ýu íÞkt {kuxk ¼k„™k ðk÷eyku ykrÚkof heŒu „heƒ nkuðkÚke …ku»kýûk{ ¾kuhkf yk…e
þfŒkt ™Úke, ÞkuøÞ ¾kuhkf …qhŒk «{ký{kt ™ {¤ðkÚke ƒk¤f™w MðkMÚÞ r™ƒo¤ ƒ™u Au,
ŒuÚke yðkh™ðkh þkherhf Œf÷eV …zŒe nkuðkÚke ƒk¤f …kuŒk™k yÇÞk‚ Akuze Ëu Au.
r™{o¤ MðkMÚÞ™u fkhýu þk¤kyu …ý r™Þr{Œ heŒu sŒku ™Úke. ytŒu ftxk¤e™u þk¤k Akuze Ëu
Au.
(5) ‚k{krsf heŒheðksku :
Akufheyku™e ƒkƒŒ{kt y…ÔÞÞ™k {kuxk ¼k„™kt fkhýku ‚k{krsf heŒrhðksku nkuÞ Au,
™k™e W{hu Akufheyku™ku rððkn ÚkE sðk, Akufheykuyu ¼ýe™u þwt fhðwt Au yuðe ðk÷eyku™e
rð[kh‚hýe skuðk {¤u Au. ½hfk{{kt {kíkk™u Akufhe™e sYh …zðe, r{© þk¤k{kt Akufhe™u
¼ýðk {kuf÷ðk™e ðk÷eyku™e ™khkS, Ëqh™k „k{zk{kt …„u [k÷e™u Akufheyku™e òŒ
¼ýðk ™ sE þfu yu {kLÞŒk nkuðk™u fkhýu Akufhe{kt ðÄw «{kýw{kt y…ÔÞÞ skuðk {¤u
Au.
(6) þk¤k™k y‚hfkhf fkÞo¢{ku™ku y¼kð/r™ƒo¤Œk :
þk¤k{kt rðãkÚkeoyku™u ðÄw ‚{Þ hkufe hk¾u Œuðe «ð]r¥kyku fu fkÞo¢{ku ÚkŒkt ™Úke, ŒuÚke
rðãkÚkeoyku™u þk¤k{kt ðÄw ‚{Þ hkufkðk {kxu h‚ hnuŒku ™Úke. þk¤k{kt ÞtºkðíkT fkÞo¢{ku
ÚkŒkt nkuðkÚke ƒÄwt s fkÞo Þtºk™e {kVf [k÷u Au. ŒuÚke rðãkÚkeoyku™u þk¤k{kt ðÄw ‚{Þ
hkufðk {kxu «÷ku¼™ku {¤e hnuŒkt ™Úke, ŒuÚke, y…ÔÞÞ™wt «{ký skuðk {¤u Au.
(7) …heûkk …æÄrŒ™e ¾k{e :
ðŒo{k™ …heûkk …ØrŒ™e fux÷ef ¾k{eyku skuðk {¤u Au. ðŒo{k™ …heûkk …ØrŒ {kºk ºký
f÷kf{kt s {qÕÞktf™ fhu Au. …heûkk÷ûke rþûkýfkÞo, ÔÞð‚krÞf÷ûke yÇÞk‚¢{ku ™Úke,
yÇÞk‚¢{ku™wt ðÄw ¼khý ð„uhu fux÷ktf {wÏÞ fkhýku òuuðk {¤u Au. …heûkk …ØrŒ™e
¾k{e™u fkhýu rðãkÚkeoyku{kt y…ÔÞÞ™wt «{ký skuðk {¤u Au.
30
(8) ðÞsqÚk{kt yuf‚qºkŒk™ku y¼kð :
þk¤k{kt ykðŒkt ƒk¤fku ðÞsqÚk «{kýu ‚h¾e ô{h™k ykðŒkt ™Úke, ‚k{kLÞ heŒu „úkBÞ
rðMŒkh{ktÚke ykðŒkt ƒk¤fku {kuxe ô{h™k nkuÞ Au. þnuhe rðMŒkh{kt ƒk¤fku {kuxk ¼k„u
™k™e ô{h™k nkuÞ Au. ŒuÚke ðÞsqÚk{kt ŒVkðŒ …zu Au. ðÄw ŒVkðŒ …zŒku nkuðkÚke {kuxe
ô{h™k ƒk¤fku þk¤k{kt þh{ y™w¼ðu Au.
(9) ¾k{e ¼hu÷e y™u sq™e yæÞk…™ …ØrŒ :
ðŒo{k™ ‚{Þ{kt rþûkfku {kuxu ¼k„u yk„¤™e sq™e …ØrŒ «{kýu rþûkýfkÞo fhu Au, su
ƒk¤fku™u ftxk¤k™ku y™w¼ð fhkðu Au. ð„o{kt {kuxk ¼k„u «ð[™ …ØrŒ™ku s rþûkfku
W…Þku„ fhu Au, ŒuÚke yÇÞk‚{kt ƒk¤fku™u h‚ Wí…LLk ÚkŒku ™Úke, ytŒu ftxk¤e™u yÇÞk‚
Akuze Au.
(10) MÚkr„ŒŒk™wt ðÄw «{ký :
«kÚkr{f fûkkyu yuf s Äkuhý{kt, rðãkÚkeo ðkhtðkh ™…k‚ ÚkkÞ Œku yk¾hu ftxk¤e yÇÞk‚
Akuze Ëu Au. MÚkr„ŒŒk™wt ðÄw «{ký nkuðkÚke …ý {kæÞr{f fûkkyu y…ÔÞÞ ÚkŒku skuðk {¤u
Au.
(11) þk¤k™wt yÞkuøÞ ðkŒkðhý :
þk¤k™wt ðkŒkðhý ÞkuøÞ ™ nkuÞ Œku …ý y…ÔÞÞ ÚkŒkt skuðk {¤u Au. þk¤k{kt rðãkÚkeoyku™e
y…uûkk ‚tŒku»kkŒe ™ nkuÞ, þk¤k{kt ‚„ðzku™ku y¼kð nkuÞ, yk[kÞo fu rþûkfku™wt yÞkuøÞ
ðŒo™ nkuÞ þk¤k{kt hksfkhý ðÄw …zŒwt «ðuþe [qfâwt nkuÞ ð„uhu fux÷ktf fkhýku™u ÷eÄu
þk¤k™wt ðkŒkðhý yÞkuøÞ ƒ™u Au. yÞkuøÞ ðkŒkðhý ƒ™ðk™u fkhýu rðãkÚkeo yÇÞk‚
Akuze Ëu Au.
(12) yÞkuøÞ heŒu W…h Äfu÷ðk™e …æÄrŒ :
«kÚkr{f fûkkyu MÚkkr™f …heûkkyku Þkuòrík nkuÞ Au. {kæÞr{f fûkkyu {kuxk ¼k„u
„k{zktyku{kt ‚tÏÞk™ku «§ rðfx nkuÞ Au, ŒuÚke ð„o ƒtÄ Úkðk™kt ¼Þu rðãkÚkeoyku™u yÞkuøÞ
heŒu W…h Äfu÷ðk™e …ØrŒ skuðk {¤u Au. ykðk yÞkuøÞ heŒu W…h Äfu÷kŒkt rðãkÚkeoyku
yk„¤ sŒkt yÇÞk‚f{ frX™ ÷k„ðkÚke yÇÞk‚ Akuze Ëu Au.
(13) VhrsÞkŒ rð»kÞku :
«kÚkr{f fûkkyu Ëhuf rðãkÚkeoyku {kxu …kt[ rð»kÞku VhrsÞkŒ nkuÞ Au, su …ife Ëhuf rð»kÞ{kt
rðãkÚkeoyku ‚h¾ku LÞkÞ yk…e þfŒkt ™Úke. y{wf rð»kÞ y½hku ÷k„u Au, y{wf rð»kÞ
y½hkt ÷k„Œkt yÇÞk‚ Akuze Ëu Au.
(14) þk¤k{kt nqtVk¤k ðkŒkðhý™ku y¼kð :
þk¤k{kt þk¤k …rhðkh ŒhVÚke «u{, {{Œk, nqtV ð„uhu ™ {¤u Œku …ý rðãkÚkeoyku yÇÞk‚
Akuze Ëu Au. rþûkf™ku fzf Mð¼kð …ý yk™u {kxu sðkƒËkh Au.
(15) þk¤k{kt Mºke rþûkf™wt ykuAwt «{ký :
þk¤k{kt {kuxk ¼k„u Mºke rþûkf™wt «{ký ykuAwt skuðk {¤u Au. y¼ý ðk÷eyku …kuŒk™e
Akufheyku™u …qÁ»k rþûkf …k‚u rþûký fkÞo {kxu {kuf÷ðk™wt …‚tË fhŒkt ™Úke.
ƒk¤f™u sYhe, …ku»kf ðkŒkðhý™u y™wY… yÇÞk‚¢{ ™ nkuðkÚke Œu{s …heûkk …ØrŒ™kt
y™uf Ëq»kýku™u ÷eÄu ƒk¤fku™e rðrðÄ þrõŒ™ku rðfk‚ ÚkŒku ™Úke. [e÷k[k÷w ÞkËþrõŒ™e
s …heûkk ƒÄkt ƒk¤fku™wt ÞkuøÞ {qÕÞktf™ fhe þfŒe ™Úke. ð¤e Œu ƒÄkt ƒk¤fku™u ykf»keo
31
þfŒe ™Úke y™u ƒk¤fku™u þk¤k Akuze Ëuðk Vhs …kzu Au. yux÷u fu …heûký fkÞo ¾qƒ
ûkrŒðk¤wt Au. ðkhtðkh þiûkrýf r‚rØ{kt {¤Œe r™»V¤Œk …ý y…ÔÞÞ ðÄkhu Au.
y…ÔÞÞ yxfkððk™k W…kÞku y™u fkÞo¢{ku
y…ÔÞÞ ½xkzðk™k W…kÞku :
y…ÔÞÞ™wt «{ký ½xkzðk {kxu ™e[u™kt W…kÞku ÞkuS þfkÞ :
(1) y™wVq¤ ‚{Þ :
su rðMŒkh{kt þk¤k ykðu÷e nkuÞ Œu™u y™wVq¤ …zu Œu «{kýu þk¤k™ku ‚{Þ hk¾e þfkÞ.
ƒk¤fku ¾uŒh{kt {ËË fhðk sŒkt nkuÞ Œku ðkðýe fu fk…ýe™k ‚{Þu ðufuþ™ hk¾e þfkÞ
y™u su ‚{Þ™k „k¤k{kt ðk÷e™u fk{™wt ¼khý ykuAwt nkuÞ íÞkhu þk¤k™k ‚{Þ{kt ðÄkhku
ÚkE þfu. yk¾hu Œku yk…ýu ƒk¤fkuLku þk¤k{kt Ëk¾÷ fhðk™kt Au y™u Œuyku {kæÞr{f
rþûký …qÁt fhu íÞkt ‚wÄe þk¤k{kt hk¾ðk™kt Au.
(2) ðk÷e ‚t…fo :
ðk÷eyku™e rþûký «íÞu™e WËk‚e™Œk Ëqh fhðk {kxu Œu{™ku ‚ŒŒ ‚t…fo ‚kÄðku skuEyu.
yk {kxu ‚k{krsf fkÞof{ku ŒÚkk yLÞ ™uŒkyku™e ‚nkÞ ÷E þfkÞ, ðk÷e ‚t{u÷™ …ý
þk¤k{kt „kuXðe þfkÞ, Œu{kt rðãkÚkeoyku™e ‚{MÞk. yt„u [[ko ÚkE þfu.
(3) y÷„ fLÞk þk¤k™e ÔÞðMÚkk :
y…ÔÞÞ™wt «{ký ½xkzðk {kxu y÷„ fLÞk þk¤k™e ÔÞðMÚkk fhðk{kt ykðu Œku y…ÔÞÞ™wt
«{ký ykuAwt ÚkkÞ.
(4) {VŒ ™kMŒk™e ÔÞðMÚkk :
«kÚkr{f þk¤k™e su{ {kæÞr{f fûkkyu …ý {æÞknT™ ™kMŒk™e/¼kus™™e ÔÞðMÚkk
„kuXððk{kt ykðu Œku ƒk¤fku þk¤k{kt nksh hnuþu. yk {kxu „k{™k ÷kufku™ku ‚nfkh
{u¤ðe ¼kusLk {kxu, n¤ðk ™kMŒk {kxu fkuE ÔÞðMÚkk rð[khe þfkÞ. fux÷ktf W…fkhf
‚tMÚkkyku ŒÚkk Ëk™ðeh ÷kufku …k‚uÚke yk {kxu ‚nkÞ {u¤ðe þfkÞ.
(…) ðÄw nkshe {kxu E™k{™e ÔÞðMÚkk :
þk¤k{kt rðãkÚkeoyku ðÄw nkshe yk…u Œu™u E™k{™e ÔÞðMÚkk fhðe skuEyu, Œu{s ƒeS
yÇÞk‚™u ÷„Œe ‚ð÷Œku yk…ðe skuEyu, nkshe ‚wÄkhýk y™u Œu™u xfkððk {kxu W„ú
Íwtƒuþku þY fhðe skuEyu.
(6) ÞkuøÞ ðkŒkðhý :
þk¤kyku™kt {fk™, ð„o ¾tzku, ytËh™e ‚òðx, yÇÞk‚¢{, h{Œ„{Œku ð„uhu{kt ‚wÄkhku
fhðku skuEyu fu ÞkuøÞ nkuðwt skuEyu, þk¤k{kt yæÞÞ™ yæÞk…™ ðkŒkðhý{kt ‚wÄkhku
fhðku skuEyu,
(7) {rn÷k rþûkfku™e ¼hŒe :
y…ÔÞÞ™wt «{ký ½xkzðk {kxu þfâ nkuÞ Œux÷e ‚tÏÞk{kt „úk{ rðMŒkhku™e þk¤kyku {kxu
{rn÷k rþrûkfkyku™e ðÄw ¼hŒe fhðe skuEyu. „úk{ rðMŒkh{kt Akufheyku™wt y…ÔÞÞ™wt
«{ký su ðÄw skuðk {¤u Au. Œu{kt yk heŒu ½xkzku fhe þfkÞ.
(8) „úk{ {u¤k™wt ykÞkus™ :
yLÞ þk¤kyku™k ‚nfkhÚke fu þk¤k ‚tfw÷ îkhk „úk{ {u¤k™wt ykÞkus™ rð[khe þfkÞ
ykÚke „úk{s™ku™u þk¤k fuðe W…Þku„e «ð]r¥kyku nkÚk Ähu Au Œu™ku ÏÞk÷ ykðþu, ykÚke
Œuyku™wt þk¤k «íÞu ykf»koý ðÄkhe þfkþu.
32
(9) „]n Wãku„ku™e þYykŒ :
þk¤k{kt fux÷ktf ™k™k ™k™k „]nWãku„ku «kusuõx Œhefu Ëk¾÷ fhe ƒk¤fku™u Œu fk{{kt hkufe
þk¤k «íÞu™wt ykf»koý ðÄkhe þfkÞ.
Ëk.Œ. þkf¼kS, ½k‚[khku W„kzðkt, ¼hŒ„qtÚký, ‚kçkw ƒ™kðx, r‚÷kE fk{ ð„uhu
suðe fux÷ef «ð]r¥kyku V¤ËkÞe ™eðze þfu, ðk÷eyku™u …ý ykðe «ð]r¥k „{þu. yk
«ð]r¥k{kt hnuŒkt ƒk¤fku …k‚u ™ðwt ¿kk™ ykðþu, Úkkuze ykðf Úkþu, su ƒk¤fku™k ðk÷eyku™u
{ËËY… ÚkE …zþu.
(10) þk¤k{kt ÞkuøÞ ðkŒkðhý W¼wt fhðwt.
þk¤k{kt rðãkÚkeoyku™wt y…{k™ ™ ÚkkÞ Œu{s Œu{™w yk[kÞo, rþûkfku ŒÚkk f{o[kheyku
ŒhVÚke sYhe M™un, {{Œk, nff y™u ‚nk™w¼qrŒ ð„uhu {¤e hnuðkt skuEyu, rðãkÚkeoyku™u
½uhÚke ™ {¤e þfu Œku þk¤k{ktÚke {¤e þfu. þk¤k{kt rðãkÚkeoyku ðÄw ‚{Þ hkufkE hnu Œu
«{ký™w ÞkuøÞ ðkŒkðhýw Q¼wt fhðwt skuEyu.
(11) ðÄkhk™k ð„kuo þÁ fhðkt :
þk¤k{kt su rðãkÚkeoyku ðÄw ™ƒ¤k nkuÞ Œu rðãkÚkeoyku™u þkuÄe fkZðkt skuEyu. su rðãkÚkeoyku
ðÄw ™ƒ¤kt Au Œu {kxu ðÄkhk™k ð„kuo {kxu™e ÔÞðMÚkk þk¤kyu fhðe skuEyu. suÚke VhrsÞkŒ
rð»kÞku rðãkÚkeoyku™u y½hk ÷k„Œk nkuÞ Œu ðÄkhk™k ð„kuo þY ÚkðkÚke {w~fu÷eyku ykuAe
ÚkkÞ, „heƒ rðãkÚkeoyku™u sYhe ‚ð÷Œku …qhe …kzðk{kt ykðu, þk¤k{kt sYhe {k„oËþo™
ÔÞðMÚkkyku „kuXððk{kt ykðu, ð„o ƒZŒe {kxu™k [kufõ‚ Äkuhý ™ffe fhðkt skuEyu.
3. «kÚkr{f rþûký{kt MÚkr„ŒŒk™e ‚{MÞk
(1) «MŒkð™k
«kÚkr{f rþûkýûkuºku y…ÔÞÞ™e ‚{MÞk ‚soðk{kt ™kutÄ…kºk Vk¤ku ÄhkðŒe yuf ‚{MÞk
MÚkr„ŒŒk Au. Ëuþ{kt ykÍkËe™e ‚kÚku «kÚkr{f rþûký {VŒ, VhrsÞkŒ y™u ‚kðorºkf ƒLÞwt.
VhrsÞkŒ rþûký{kt «kÚkr{f þk¤k {kxu ƒk¤fku™e VhrsÞkŒ ™kutÄýe™e ‚kÚku Œuyku™e þk¤k{kt
nkshe …ý {n¥ð™e Au. f{™‚eƒu yk…ýk Ëuþ{kt nsw ‚wÄe VhrsÞkŒ rþûký™ku y‚hfkhf
y{÷ ÚkŒku ™Úke y™u ½ýe søÞkyu ƒk¤fku™e ¾qƒ {kuxk «{ký{kt „uhnkshe skuðk {¤u Au.
þk¤k{kt ½ýeðkh fu ðkhtðkh „uhnksh hnu™kh ƒk¤fku þk¤k rþûký{kt æÞk™ furLÿŒ fhe þfŒkt
™Úke. …rhýk{u Œuyku …kuŒk™k yÇÞk‚{kt yk„¤ ðÄe þfŒkt ™Úke. Œuyku MÚkr„Œ ÚkR òÞ Au.
(2) MÚkr„ŒŒk™e ‚tfÕ…™k (Stagration)
nkxkuO„ fr{þ™u MÚkr„ŒŒk™e ÔÞkÏÞk yk…Œkt ™kutæÞwt Au fu, “fkuE yuf ©uýe{kt ƒk¤f™wt yuf
ð»ko™k ‚{Þ fhŒkt ðÄkhu ð»ko hnuðwt.’ MÚkr„ŒŒk yux÷u yuf™k yuf Äkuhý{kt ™k…k‚ ÚkE yuf fhŒkt
ðÄkhu ð»ko hnuðwt.
MÚkr„ŒŒk yux÷u yuf Äkuhý™e …heûkk{kt r™»V¤Œk {u¤ðe yu s Äkuhý{kt ƒeS ðkh fu
ðkhtðkh hnuðwt. rðãkÚkeo ÞkuøÞ ¿kk™-{krnŒe ™ ÄhkðŒku nkuÞ Œku, Œu su-Œu Äkuhý™e …heûkk{kt
™k…k‚ ÚkkÞ Au. xqtf{kt MÚkrøkíkŒk yux÷u MÚkr„Œ ÚkE sðwt, yxfe sðwt.
«kÚkr{f rþûký™kt þYykŒ™kt Äkuhýku yuðkt nkuÞ Au fu ßÞkhu ƒk¤fku™e {k™r‚f þrõŒ
rðf‚Œe nkuÞ Au. fux÷ktf ƒk¤fku yuðkt nkuÞ Au fu suyku yuf Þk ƒeò fkhýu …heûkk{kt ÄkÞwO …rhýk{
÷kðe þfŒkt ™Úket. ð¤e ™k™e ô{h™kt ƒk¤fku yuðkt [t[¤ nkuÞ Au fu, Œu{™u {kxu yki…[krhf
…heûkk …ØrŒ{ktÚke [¤kE™u ƒnkh …zðwt ½ýwt s {w~fu÷ …zu Au. fux÷ktf ƒk¤fku™u {krnŒe - ¿kk™
nkuÞ Au AŒkt W¥kh {kir¾f heŒu yk…ðk™wt fu W¥kh ÷¾ðk™wt ‚{òŒwt ™Úke yÚkðk ÷¾ðk «íÞu fu
{kir¾f W¥kh yk…ðk™ku ÞkuøÞ {nkðhku ÄhkðŒkt ™ nkuðk™u ÷eÄu …ý …heûkk{kt ‚tŒku»kfkhf Ëu¾kð
fhe þfŒkt ™Úke, y™u Œuyku ™k…k‚ ÚkkÞ Au.
33
nkxkuO„ fr{xe :
yuf™k yuf Äkuhý{kt rðãkÚkeo™u yuf fhŒkt ðÄw ð»ko hk¾e {qfðku.
skunhe y™u …kXf :
‚tŒku»kfkhf heŒu «„rík ™ fhðk™u fkhýu yuf Äkuhý{kt ðÄkhu ð»ko fhðk MÚkr„ŒŒk fnuðkÞ
Au. xqtf{kt yuf Äkuhý{kt ðÄw ð¾Œ ™k…k‚ Úkðwt yux÷u MÚkr„ŒŒk.
VhrsÞkŒ, ‚kðorºkf «kÚkr{f rþûký™e ÿrüyu MÚkr„ŒŒk™e ‚{MÞk yu heŒu {n¥ð™e Au
fu ƒk¤f yuf Äkuhý{kt yuf-ƒu ð»ko ™k…k‚ ÚkŒkt Œu nðu ¼ýe þfu ™rn yu{ {k™e™u {k-ƒk… Œu™u
þk¤kyu Úke WXkze ÷u Au. ykÚke Œu y…ÔÞÞ™wt yuf {n¥ð™wt fkhý ƒ™u Au. yk ‚{MÞk yu heŒu
{qtÍðŒe ƒ™u Au fu ƒk¤fku™u ™k…k‚ fhðkÚke Œu y…ÔÞÞ™wt fkhý ƒ™u Au y™u …heûkk ÷eÄk rð™k fu
™k…k‚ ™ fhðkÚke «kÚkr{f rþûký™e „wýð¥kk fÚk¤u Au.
ƒk¤f™u yuf Äkuhý{kt yuf fhŒkt ðÄw ð»ko hnuðwt …zu yu ¾hu¾h ‚{Þ, þrõŒ y™u ™kýkt™ku
ËwÔÞoÞ Au. yk {kxu ƒk¤f W…hktŒ {k-ƒk…, rþûkf, þk¤k ƒÄkt s sðkƒËkh Au. yk{, MÚkr„ŒŒk
Œku y…ÔÞÞ fhŒkt …ý ðÄw {kuxwt yr™ü Au.
(3) MÚkr„ŒŒk™k fkhýku
MÚkr„ŒŒk™k fkhýku ™e[u «{kýu skuðk {¤u Au, su ™e[u {wsƒ Au :
(1) yr™Þr{Œ nkshe :
ðk÷e™e ykrÚkof rMÚkrŒ ™ƒ¤e nkuðkÚke rðãkÚkeoyku™u fk{u sðwt …zu Œu{s y{wf ‚{Þu
¾uŒe™wt fkÞo [k÷Œwt nkuÞ íÞkhu …ý rðãkÚkeoyku™u fk{u sðwt …zu íÞkhu þk¤k{kt r™Þr{Œ
nkshe yk…e þfu ™nª. ßÞkhu ™ðhkþ™ku ‚{Þ nkuÞ íÞkhu þk¤kyu ykðu Au. yk{
þk¤k{kt yr™Þr{Œ nkshe nkuðkÚke su Œu ð„o{kt ™k…k‚ ÚkkÞ Au,
(2) ¾k{e ¼hu÷e …heûkk …æÄrŒ :
ðŒo{k™ …heûkk …ØrŒ{kt {kºk ºký f÷kf{kt s rðãkÚkeoyku™w {qÕÞktf™ fhðk{kt ykðu Au.
…heûkk ‚{Þu rðãkÚkeo ƒe{kh …ze òÞ Œku rðãkÚkeo™w ð»ko ƒ„zu Au.
(3) yÞkuøÞ rþûký …æÄrŒ :
ðŒo{k™ ‚{Þ{kt ½ýkt ƒÄkt ykÄwr™f ‚kÄ™ku «ðuþ ÚkE [qfu÷kt Au íÞkhu …ý nS rþûkfku
sq™e …ØrŒ «{kýu fkÞo fhŒkt skuðk {¤u Au. sq™e …ØrŒ «{kýu fkÞo ÚkŒwt nkuðkÚke rðãkÚkeoyku
ftxk¤e òÞ Au y™u yÇÞk‚{kt h‚ s¤ðkŒku ™Úke.
(4) ¾k{e ¼hu÷ku yÇÞk‚¢{ :
„wshkŒ hkßÞ{kt Äkuhý Ë‚{k ðŒo{k™ yÇÞk‚¢{{kt …kt[ rð»kÞku VhrsÞkŒ skuðk {¤u
Au, y{wf rð»kÞ rðãkÚkeoyku™u ðÄw y½hku ÷k„u Au, Œu{s ðÄw yÇÞk‚¢{ nkuðkÚke,
rðãkÚkeoyku …h yÇÞk‚¢{™wt ¼khý ðÄe òÞ Au, ŒuÚke rðãkÚkeo yuf s Äkuhý{kt ðÄw
‚{Þ hnu Au.
(5) ðk÷e™e ðÄw …zŒe ƒuËhfkhe :
…kuŒk™k ƒk¤f ŒhV ðk÷e™e ƒuËhfkhe nkuÞ ðk÷eyku …kuŒk™w ƒk¤f fÞk Äkuhý{kt yÇÞk‚
fhu Au, Œu™ku …ý Œu{™u ÏÞk÷ nkuŒku ™Úke, ½hu rþûkýfkÞo fhu Au fu fu{ Œu™e ¾ƒh …ý
hk¾Œkt ™Úke, ðk÷eyku …kuŒk™k ƒk¤f{kt æÞk™ yk…Œk ™ nkuðkÚke, ƒk¤fku ƒuËhfkh ƒ™e
òÞ Au.
(6) þk¤k™ku «rŒfq¤ ‚{Þ :
þk¤k™ku ‚{Þ su Œu rðMŒkh™e y™wfq¤Œk «{kýu ™ nkuÞ. ¾uŒe™wt fkÞo [k÷Œwt nkuÞ íÞkhu
34
þk¤kyu ƒk¤fku sŒkt ™Úke. þk¤k™ku ‚{Þ «rŒfq¤ nkuðkÚke ƒk¤f yÇÞk‚{kt f[kþ
y™w¼ðu Au.
(9) MÚkkr™f ð‚Œe™e sYrhÞkŒ «{kýu þk¤k™k ðufuþ™™ku y¼kð :
þk¤k{kt ðufuþ™ MÚkkr™f sYrhÞkŒ «{kýu ðufuþ™ nkuŒwt ™Úke. fk{™e ‚eÍ™ y™u ðufuþ™
ðå[u {u¤ ƒu‚Œku ™Úke, fk{™k ‚{Þu ƒk¤fku þk¤kyu sŒkt ™Úke, ŒuÚke yÇÞk‚{kt ™ƒ¤k
…ze òÞ Au, ytŒu su Œu Äkuhý{kt ™k…k‚ ÚkkÞ Au.
(8) ð„o{kt ðÄw ‚tÏÞk :
rËð‚u rËð‚u ðMŒe™e ‚tÏÞk ðÄŒe òÞ Au. ŒuÚke ð„o{kt ðÄw ‚tÏÞk ÚkŒe òÞ Au, ŒuÚke
rþûkf ÔÞrõŒ„Œ æÞk™ yk…e þfŒkt ™Úke, ŒuÚke rðãkÚkeo yÇÞk‚{kt ™ƒ¤ku ƒ™u Au, ytŒu
rðãkÚkeo su Œu Äkuhý{kt ™k…k‚ ÚkkÞ Au.
ƒk¤f™u yuf Äkuhý{kt yuf fhŒkt ðÄw ð»ko hnuðwt …zu yu ¾hu¾h ‚{Þ, þrõŒ y™u ÿÔÞLkku
ËwÔÞoÞ Au. Œu™k {kxu {kŒkr…Œk, rþûkf, þk¤k ƒÄkt s sðkƒËkh Au. rþûkfku™u …qhŒe
Œk÷e{ {¤e ™ nkuÞ, ð¾Œku ð¾Œ Œu{™k {kxu yku… ð„kuo™e Þkus™k ™ nkuÞ, Œku Œu{™e
rþûký …ØrŒ ¾k{e ¼hu÷e hnuðk™e, …rhýk{u …heûkk …ØrŒ …ý ¾k{e ¼hu÷e hnu, ð¤e
yÇÞk‚¢{™u rð„ŒkuÚke Xkt‚e Xkt‚e™u ¼Þkuo nkuÞ y™u ƒk¤fku™kt h‚, yr¼Yr[ ŒÚkk
sYrhÞkŒku ‚kÚku fþe ÷uðk Ëuðk ™ nkuÞ Œku …ý rþûký ™ƒ¤wt ™eðzu y™u …rhýk{u ƒk¤fku™e
r‚rØ yu rð»kÞ{kt ¾k‚ fktE ÚkkÞ ™ne.
fux÷ktf {k-ƒk… ƒk¤f ðnu÷wt ¼ýe òÞ yu ykþÞÚke Œu™u ™k™e ðÞu þk¤k{kt Ëk¾÷ fhu Au
yÚkðk yuf ‚kÚku ƒu ©uýe™ku yÇÞk‚ ‚kÚku fhkðu Au. ykÚke ÷ktƒu „k¤u Œu ƒk¤f rþûký{kt
…kA¤ …zu Au. fkuEf ð¾Œ ™k…k‚ …ý ÚkE sŒwt nkuÞ Au.
yk W…hktŒ ðk÷eyku{kt rþûký ¼q¾ …qhŒe ™Úke. ykÚke Œuyku ƒk¤fku™k yÇÞk‚ «íÞu
WËk‚e™ hnu Au. fLÞk-fu¤ðýe ŒhV ðk÷eyku™k ™eh‚ ð÷ýu fLÞkyku{kt MÚkr„ŒŒk™wt
«{ký ðÄkÞwO Au.
(4) MÚkr„ŒŒk yxfkððk™k W…kÞku
«kÚkr{f rþûký fûkkyu MÚkr„ŒŒk™e ‚{MÞk ½ýe f…he y™u {qtÍðŒe Au. Œu™u ™e[u suðk
W…kÞku îkhk yxfkðe þfkÞ. MÚkr„ŒŒk yxfkððk ™e[u suðk W…kÞku nkÚk Ähðkt skuEyu.
þk¤k{kt ƒk¤fku™e yr™Þr{Œ nkshe yu MÚkr„ŒŒk™wt {wÏÞ fkhý Au. ðk÷eyku rþûký™wt
{n¥ð ‚{S ƒk¤fku™k rþûký{kt h‚ ÷uŒk ÚkkÞ, ½hfk{ ð„uhu{kt hkufe™u ƒk¤f™u þk¤kyu sŒku
hkufðk™u ƒË÷u r™Þr{Œ þk¤kyu {kuf÷u Œu {kxu ÷kufò„]rŒ ÷kððe skuEyu. þk¤k{kt ƒk¤fku™e
nkshe™e ‚wÄkhýk {kxu rþûkfu ûk{Œk¼he {¬{ŒkÚke ðk÷eyku™u ‚{òðx fhðe …zþu. ƒk¤fku™e
nkshe ‚wÄkhýk {kxu {æÞknTLk ¼kus™ Þkus™k y‚hfkhf W…kÞ Au. nk÷{kt yk…ýk Ëuþ{kt ƒk¤fku™e
nkshe ‚wÄkhðk {kxu yk W…kÞ y{÷{kt {qfðk{kt ykÔÞku Au.
yk…ýk Ëuþ{kt …wÁ»k rþûkfku™e Œw÷™k{kt Mºke-rþrûkfkyku™e ‚tÏÞk ½ýe ykuAe Au. fux÷ef
ð¾Œ yý½z, rƒ™fu¤ðkÞu÷ku y™u rƒ™‚{¼kðe rþûkf Œu™e yýykðzŒ y™u fXkuh ðŒkoð™u
÷eÄi Œu{s ¾k{e¼hu÷e rþûký…ØrŒ™u ÷eÄu ƒk¤fku™u þk¤k y™u yÇÞk‚ ƒt™uÚke rð{w¾ ƒ™kðu
Au. …rhýk{u ƒk¤fku™e nkshe ft„k¤ y™u yr™Þr{Œ ƒ™e òÞ Au. ¾hkƒ rþûkf y™u ¾k{e¼hu÷e
rþûký…ØrŒ yu MÚkrøkŒŒk™wt yuf {kuxwtfkhý Au. yk™k W…kÞ Œhefu rþrûkfkyku™e ðÄw ¼hŒe,
rþûkfku™u rþûký …ØrŒyku™k W…Þku„™e ‚t„e™ Œk÷e{, ™kufhe Ëhr{Þk™ ‚uðk-rðMŒhý fkÞo¢{ku,
þk¤k y™u ‚{ks ðå[u™ku r™fx™ku ‚t…fo MÚkk…e þk¤k{kt ‚wtËh ‚so™kí{f ðkŒkðhý ‚soðwt skuEyu.
35
(1) nkshe ‚wÄkhýk fkÞo¢{:
su rðãkÚkeoyku þk¤k{kt yr™Þr{Œ ykðŒkt nkuÞ Œuðk rðãkÚkeoyku …kuŒk™e nkshe ‚wÄkhu Œu
{kxu þk¤k{kt «ÞíLk nkÚk Ähðk skuEyu, rðãkÚkeo þk¤k{kt ykðu Œu {kxu he‚u‚{kt ™kMŒk™e
ÔÞðMÚkk fhðe Œu{s þk¤k ŒhV rðãkÚkeo{kt MðÞt ¼kð™k™wt «{kýw ðÄu Œu {kxu «ÞíLkku
fhðk, suÚke nkshe™wt «{ký ‚wÄkhŒk MÚkr„ŒŒk™wt «{ký ½xkze þfkÞ.
(2) ðÄkhk™k ð„kuo™e ÔÞðMÚkk:
rðãkÚkeoyku su, rð»kÞku{kt ðÄw ™ƒ¤k nkuÞ Œuðk rðãkÚkeoyku {kxu ðÄkhk™k ð„kuo™e ÔÞððMÚkk
fhðe skuEyu. ðÄkhk™k ð„kuo™e ÔÞðMÚkk ÚkðkÚke su Œu rð»kÞ y½hku ÷k„Œku nkuÞ Œu rð»kÞ
‚nu÷ku ƒ™þu y™u Œu™k …rhýk{u MÚkr„ŒŒk™wt «{kýw ykuAwt Úkþu. {k™r‚f heŒu ™ƒ¤k nkuÞ
Œuðk rðãkÚkeoyku™u …ý ðÄkhk™k ð„kuo ÷uðk ÷uðkÚke VkÞËku Úkþu.
(3) ÷kÞfkŒðk¤k rþûkfku™e ¼hŒe :
þk¤k{kt þfâ nkuÞ íÞkt …qhŒe ÷kÞfkŒðk¤k rþûkfku™e ¼hŒe fhðe skuEyu, suÚke …qhŒe
÷kÞfkŒðk¤k rþûkfku™e ¼hŒe ÚkŒkt rðãkÚkeoyku™u ‚h¤ heŒu Œu{ s rðãkÚkeoyku ‚kÚku
y™wfq¤ heŒu rþûkýfkÞo fhþu. rðãkÚkeoyku™u y½hku ÷k„Œku rð»kÞ ‚h¤ y™u ‚nu÷ku
÷k„þu.
(4) Œk÷e{™w ykÞkus™ :
y{wf ‚{Þ™k yktŒhu rþûkfku {kxu Œk÷e{™wt ykÞkus™ fhðwt skuEyu, rþûký …ØrŒ rðþu
‚{qn{kt [[ko fhðe Œu{s ykÄwr™f …ØrŒyku yLku ‚kÄ™ku rðþu Œu{™k W…Þku„ rð»ku
sYhe [[ko fhðe skuEyu, MÚkr„ŒŒk Ëqh fhðk þwt fhðw Œu™k W…kÞku™e …ý [[ko ÚkE þfu.
(5) {rn÷k rþûkf™e ¼hŒe :
þk¤k{kt ðÄw {rn÷k rþûkf™e ¼hŒe fhðe skuEyu. suÚke Akufhe …kuŒk™k «§ku y™u
‚{MÞk yt„u {rn÷k rþûkf™e ‚kÚku sÁhe [[ko fhe þfu Œu{ s {rn÷k rþûkf ‚kÚku “¾qƒ
™Sf ykðe þfu, yufƒeò™e ðÄw ™Sf ykððkÚke rðãkÚkeoyku™u þk¤k{kt ðÄw yÇÞk‚
{kxu h‚ Wí…LLk Úkþu.
(6) ‚{ks rþûký y™u «kiZ rþûký™u ðu„ yk…ðku :
þk¤k{kt fu „úk{{kt ‚{ks rþûký y™u «kiZ rþûký™wt «{ký ðÄu Œu {kxu «ÞíLk nkÚk Ähðk
skuEyu. y¼ý ÷kufku™wt «{ký ðÄw skuðk {¤u Au. r™hûkhŒk™wt «{ký ½xŒk, fux÷ef
{kLÞŒkyku su ½h fhe „E Au Œu Ëqh Úkþu, þk¤k y™u ‚{ks yufƒeò™e ¾qƒ ™Sf
ykðþu y™u yufƒeò™k «§ ‚{sþu y™u Œu™u Ëqh fhðk™k W…kÞku ÚkE þfu.
(7) þk¤k y™u ‚{ks ðå[u™e ¾kE Ëqh fhðe :
þk¤k y™u ‚{ks ðå[u™e ¾kE Ëqh fhðk {kxu þk¤k îkhk «ÞíLk nkÚk Ähðkt skuEyu.
þk¤k{kt Œu™k {kxu fux÷ktf fkÞo¢{ku nkÚk Ähðkt suÚke ƒt™u yufƒeò™e ™Sf ykðu y™u
rðãkÚkeyku™k «§ku y™u þk¤k™k «§ku ‚{sŒkt ÚkkÞ, suÚke MÚkr„ŒŒk™wt «{ký ½xþu.
(8) VhrsÞkŒ rð»kÞku™wt «{ký ½xkzðwt :
þk¤k{kt Äkuhý Ë‚{k su …kt[ rð»kÞku VhrsÞkŒ ƒ™kðe Ëuðk{kt ykðu÷k Au ŒuÚke ™ƒ¤kt
rðãkÚkeoyku™u ðÄw {w~fu÷eyku …zu Au. y{wf rð»kÞku ðÄw y½hkt ÷k„u Au. ðÄw rðfÕ…ku™e
ÔÞðMÚkk ÚkðkÚke, rðãkÚkeo™u …‚tË nkuÞ, Œu™u su rð»kÞku{kt ðÄw h‚ nkuÞ Œuðkt rð»kÞku …‚tË
fhe þfu, suÚke MÚkr„ŒŒk™wt «{ký ½xkze þfkÞ.
36
(9) …heûkk …ØrŒ{kt ‚wÄkhku fhðku :
ðŒo{k™ …heûkk …ØrŒ{kt …rhðŒo™ fhðwt skuEyu, …heûkk …ØrŒ{kt ðÄw y™kí{÷ûke «§ku
Œu{s xqtfk «§ku™wt «{ký ðÄkhðwt. ð»ko Ëhr{Þk™ þk¤k{kt rðãkÚkeo™wt ‚ŒŒ y™u ‚ðko„úkne
{qÕÞktf™ ÚkkÞ Œuðe …ØrŒ™w ykÞkus™ fhðwt. Œu{s …k‚/™k…k‚™e su ònuh fhðk™e
…ØrŒ Au Œu{kt …ý ‚wÄkhku fhðku. Œu™e søÞkyu „úuz y…™kðkÞ Œku ðÄw V¤ËkÞe ™eðze
þfu.
(10) hkrºk ð„kuo þY fhðk :
su rðãkÚkeo™u ½uh ðkt[™ {kxu™e ÔÞðMÚkk ™Úke, Œuðk rðãkÚkeoyku {kxu hkrºk ð„kuo™e ÔÞðMÚkk
fhðe, ¾k‚ fhe™u ™çk¤kt rðãkÚkeoyku {kxu ykðe ÔÞðMÚkk „kuXððk{kt ykðu Œku íÞkt
Ëhhkus Œu™wt ‚t[k÷™ rþûkfku îkhk ÚkkÞ y™u íÞkt Ëhhkus su Œu rð»kÞ™k rþûkfku ykðu.
rðãkÚkeoyku su rð»kÞ y½hku ÷k„Œku nkuÞ Œu yt„u rþûkf™e ‚kÚku [[ko fhe þfu.
(12) rþûkf™ku fkÞo ƒkus ½xkzðku :
nk÷{kt yuf rþûkf™ku su fkÞo ƒkus ™ffe fhðk{kt ykðu÷ktu Au Œu™k «{ký{kt ½xkzku fhðku
Œu{s ð„o{kt rðãkÚkeoyku™e ‚tÏÞk™w «{ký Au Œu{kt ½xkzku fhðku, suÚke rþûkfku rðãkÚkeoyku
ŒhV ðÄw æÞk™ yk…e þfu, MÚkr„ŒŒk™wt «{ký ykuAwt fhe þfkÞ.
«kÚkr{f þk¤k{kt ykðŒkt rðãkÚkeoyku™ku …kÞku fk[ku nkuÞ Au «kÚkr{f rð¼k„{kt Œu™k
W…h ðÄw ¼kh yk…ðku. MÚkkr™f rðMŒkh «{kýu þk¤k™k ‚{Þ{kt VuhVkh fhðk™e sYrhÞkŒ
Q¼e ÚkkÞ Œku Œu{kt VuhVkh fhðk, yk{ W…h™k fux÷ktf W…kÞku nkÚk Ähðk{kt ykðu Œku
MÚkr„ŒŒk™wt «{ký ½xkze þfkÞ.
(4) rþûkf Œk÷e{™e ‚{MÞk
«MŒkð™k
«kÚkr{f rþûký yux÷u 6 Úke 14 ð»ko™e ðÞfûkk™kt ƒk¤fku™u …qÁt …kzðk{kt ykðŒwt 1 Úke 7
fu 8 Äkuhý ‚wÄe™wt rþûký. rþûký™k ‚ku…k™™k …kÞk{kt «kÚkr{f rþûký hnu÷wt Au. ‚{„ú rþûký™ku
…kÞku s «kÚkr{f rþûký „ýkÞ Au y™u ykÚke s «kÚkr{f rþûký sux÷wt ‚t„e™ y™u ûk{Œk…qýo
yux÷e s ‚{„ú rþûký «r¢Þk™e „wýð¥kk Ÿ[e „ýkÞ. rþûký™e „wýð¥kk Ÿ[e ÷kððk {kxu
«kÚkr{f rþûký™u ‚t„e™ ƒ™kððwt …zþu. «kÚkr{f rþûký™u ‚t„e™ ƒ™kððwt yu Ëuþ {kxu ½ýe s
„t¼eh ‚{MÞk Au, fkhý fu Ëuþ{kt VhrsÞkŒ y™u ‚kðorºkf «kÚkr{f rþûký Mðefkhðk{kt ykÔÞwt
Au. ykÚke «kÚkr{f rþûký™wt rðMŒhý ÚkÞwt Au.
hkßÞ ƒtÄkhýu {VŒ, VhrsÞkŒ, ‚kðorºkf «kÚkr{f rþûký™ku ykËuþ ykÃÞku, fkhý fu
÷kufþkne Ëuþ™k «íÞuf ™k„rhfu ykuAk{kt ykuAwt «kÚkr{f rþûký Œku ÷uðwt s skuEyu. yuÚke ðÄkhu
rþûký yu {u¤ðe þfu Œku Œu ðÄw W¥k{ „ýkÞ, …htŒw ÷kufþkne™ku fkuE…ý ™k„rhf «kÚkr{f
rþûkýÚke ðtr[Œ hnuðku skuEyu ™rn.
«kÚkr{f rþûký™wt ‚kðorºkfhý fhkíkkt ðÄw ™u ðÄw þk¤kyku ¾ku÷ðk™e sYrhÞkŒ Q¼e
ÚkE. ðÄw ™u ðÄw þk¤kyku þY ÚkŒkt rþûkfku™ku sYrhÞkŒ …ý Q¼e ÚkE. þYykŒ{kt Œku yk…ýk
Ëuþ{kt {kºk þk¤ktŒ …heûkk …k‚ fhu÷kt Œk÷e{ {u¤ÔÞk rð™k™k rþûkfku™e ¼hŒe fhðk{kt ykðe.
ykÚke «kÚkr{f rþûký™e „wýð¥kk ykuAe ÚkE.
«kÚkr{f þk¤k{kt skuzkŒwt ƒk¤f yuf fq{¤k Akuz suðwt Au. Œu™u su heŒu ðk¤eyu Œu heŒu ðk¤e
þfkÞ Au. Œu™u yk…ýu Äkheyu Œuðwt ƒ™kðe þfeyu Aeyu, Ãkhtíkw yk ƒÄk™ku ykÄkh rþûkf …h Au.
yk {kxu Œk÷e{ …k{u÷ktt W¥k{ rþûkfku™e sYh Au. «kÚkr{f fûkkyu ÞkuøÞ Œk÷e{ …k{u÷ktt rþûkfku
{u¤ððk yu yuf {n¥ð™e ‚{MÞk Au.
37
(2) rþûkf™e Œk÷e{
«kÚkr{f rþûký™wt ‚kðorºkfhý ÚkŒkt «kÚkr{f fûkkyu Œk÷e{ …k{u÷ktt rþûkfku {u¤ððk™ku
«§ rðfx Au. «kÚkr{f fûkkyu ƒk¤fku™k ÞkuøÞ rþûký {kxu ‚tÏÞkƒtÄ Œk÷e{ …k{u÷ktt rþûkf
¼kEyku ŒÚkk ƒnu™ku™e sYh Au. yk {kxu 40 Úke 50 rðãkÚkeoykuyu yu yuf Œk÷e{ …k{u÷ktu rþûkf
yu heŒu ðÄkhk™k rþûkf™e Œk÷e{™e ÔÞðMÚkk fhðk™e hnu Œu Mðk¼krðf Au. yk {kxu ™e[u yk…u÷kt
…„÷kt y{÷{kt {qfðkt skuEyu.
• Œk÷e{e rþûkfku™e ¾kux …qhe fhðk ™ðe Œk÷e{e fkì÷usku þY fhðe skuEyu.
• Œk÷e{e fkì÷usku™u yãŒ™ þiûkrýf ‚wrðÄkykuÚke ‚ßs fhðe skuEyu.
• Œk÷e{e fkì÷usku{kt ÞkuøÞ ÷kÞfkŒ Ähkðíkkt «rþûkfku ™e{ðkt skuEyu.
• Œk÷e{ ‚tMÚkkyku …ife 70 xfk sux÷e ‚tMÚkkyku „úk{ rðMŒkhku{kt nkuÞ yu RåA™eÞ Au.
• {rn÷k rþûkfku™u Œk÷e{ {kxu WËkh ¼ÚÚkkt fu yu™k suðe RŒh ‚nkÞ yk…ðe skuEyu.
rþûký™wt ‚kðorºkfhý fhkŒkt þYykŒ{kt þk¤ktŒ …heûkk …‚kh fhe nkuÞ Œuðk rƒ™Œk÷e{e
rþûkfku™e ¼hŒe fhðk{kt ykðe nŒe. íÞkh ƒkË yk rþûkfku™u Œk÷e{e fkì÷usku{kt Œk÷e{
÷uðk {kxu ¼hŒe fhðk{kt ykðŒe nŒe. yk ‚{Þu rþûkf™u ‚hfkh ŒhVÚke Œk÷e{e ¼ÚÚkwt
yk…ðk{kt ykðŒwt nŒwt. Äe{u Äe{u rƒ™Œk÷e{e rþûkfku™e ¼hŒe ƒtÄ ÚkE „E Au. ‚kÚku
‚kÚku þk¤ktŒ rþûkfku™e r™{ýqtf fhðk™e «Úkk …ý ƒtÄ ÚkE. nðu Œku yu‚.yu‚.‚e. …Ae
ƒu ð»ko™e Œk÷e{ {u¤ðu÷e nkuÞ Œuðkt rþûkfku™e s ¼hŒe fhðk{kt ykðu Au. ykÚke «kÚkkor{f
þuûký{kt Œk÷e{ …k{u÷kt rþûkfku™wt «{ký ðæÞwt Au.
«kÚkr{f rþûkfku Œhefu òuzkðk RåAŒe ÔÞrõŒyku™u Œk÷e{ yk…ðk™wt fkÞo «kÚkr{f rþûkf
Œk÷e{e fkì÷usku fhu Au. Œk÷e{ {kxu ykðŒkt rþûkfku™u ‚iØktrŒf Œu{s «kÞkur„f yu{ ƒu
«fkh™wt fkÞo fhðk™wt nkuÞ Au. Œk÷e{eyku {kxu Akºkk÷Þ r™ðk‚ VhrsÞkŒ nkuÞ Au. «kÚkr{f
þk¤kyku{kt þiûkrýf ûk{Œk ÄhkðŒe rðrðÄ «ð]r¥kyku îkhk rþûký yk…ðk™wt nkuÞ Au.
yu™e «íÞûk Œk÷e{ yk Œk÷e{e fkì÷usku{kt yk…ðk{kt ykðu Au.
Œk÷e{ Ëhr{Þk™ ð»ko{kt yuf yXðkrzÞwt ‚ŒŒ rþûký yk…ðk {kxu „úk{ rðMŒkhku{kt sðk™wt
nkuÞ Au. Œk÷e{kÚkeoyku „k{zk™e þk¤k{kt ðkMŒrðf ðkŒkðhý{kt rþûkýfkÞo fhu Au.
«kŒ:fk¤u Œu{s ‚kÞtfk¤u «kÚko™k, Äq™ ð„uhu ‚{qn{kt fhu Au. hkºku ¼s™, ÷kuf„eŒku Þkusu
Au. ‚VkE, «Ëþo™, Wòýe, ™Sf{kt …Þox™, ‚ktMf]rŒf fkÞo¢{ku ð„uhu «ð]r¥kyku{kt
‚r¢Þ h‚:÷uðk ƒk¤fku™u «kuí‚krnŒ fhu Au. yk heŒu þk¤k™kt ƒk¤fku{kt hnu÷e þrõŒyku™u
rðf‚kðu Au.
(3) Œk÷e{e fkì÷usku™e {ÞkoËkyku
«kÚkr{f rþûkfku™e Œk÷e{ yt„u™wt fkÞo Œk÷e{e fkì÷usku fhu Au, …htŒw yk Œk÷e{e fkì÷usku™e
™e[u yk…u÷e fux÷ef {ÞkoËkyku …ý skuðk {¤u Au.
– Œk÷e{e fkì÷usku ÿkhk rþûkf™e Œk÷e{{kt ‚iØktrŒf rþûký …h ðÄw …zŒku ¼kh {qfðk{kt
ykðu Au, ßÞkhu «kÞkur„f fkÞo y™u «íÞûk rþûký …h y…qhŒwt æÞk™ yk…ðk{kt ykðŒwt
nkuÞ Au.
– «kÚkr{f rþûký{kt Œk÷e{e fkì÷usku{kt Œk÷e{e rþûkf™k rþûký …kXku{kt …ØrŒ™e y™u
rð[khku™e szŒk Œu{s yuf òŒ™wt ½huz…ýwt skuðk {¤u Au. Œu{kt fkuE ™ðe™Œk sýkŒe
™Úke.
– Œk÷e{e fkì÷usku{kt yæÞuŒkfuLÿe fux÷ef …ØrŒyku fu «ð]r¥k …ØktŒuyku , ‚{ðkÞ þiûkrýf
y™w¼ðku ð„uhu™e fuð¤ ðkŒku s ÚkkÞ Au, …htŒw Œk÷e{kÚkeoyku™u Œu™u «íÞûkY…u y{÷{kt
38
{qfðk™e Œf {¤Œe ™Úke. Œk÷e{e fkì÷usku{kt yk heŒu «íÞûk fkÞoŒk÷e{ …qhŒk «{ký{kt
{¤Œe ™Úke.
– Œk÷e{e fkì÷usku{kt Œk÷e{kÚkeo rþûkf yLÞ Œk÷e{kÚkeo rþûkfku™k rþûký …kXku™wt r™heûký
fhu Au. Œu{ AŒkt Œu{™u r™»ýktŒ rþûkfku™k rþûký …kXku™wt r™heûký fhðk™e skuEŒe ‚„ðz
nkuŒe ™Úke.
– ½ýe Œk÷e{e fkì÷usku{kt …qhŒku yæÞk…f„ý ™Úke.
– Œk÷e{ ÷eÄk …Ae …ý rþûkf Œhefu™e Œkífkr÷f ™kufhe {¤Œe ™Úke. ykÚke rþûkfku níkktþ
ƒ™u Au.
– Œk÷e{ …k{u÷kt rþûkfku™k rðþu»k rþûký™e ‚wrðÄk nkuÞ Œuðwt sýkŒwt ™Úke.
– fux÷ef Œk÷e{e fkì÷usku™u Œu{™e «kÞkur„f þk¤k …ý nkuŒe ™Úke. ð¤e ™ðe r¢Þkí{f
…ØrŒyku™ku W…Þku„ fhe þfkÞ yuðwt {fk™, ¾tzku, r‚{h™ ‚wrðÄk …ý ½ýe ykuAe Œk÷e{e
fkì÷usku{kt nkuÞ Au.
– Œk÷e{e fkì÷usku{kt «kÚkr{f rþûkfku™e Œk÷e{{kt ‚ŒŒ rþûký {kxu „úk{ rðMŒkhku{kt fk{
fhðk …h ¼kh {qfðk{kt ykðu Au. AŒkt „úk{ s™Œk™ku …qhŒku ‚nfkh Œk÷e{kÚkeo rþûkfku™u
{¤Œku ™Úke.
(4) Œk÷e{e fkì÷usku y™u «kÚkr{f rþûký ‚wÄkhýk
Ëuþ{kt {VŒ, VhrsÞkŒ y™u ‚kðorºkf «kÚkr{f rþûký™ku «‚kh ÚkE hÌkku Au. Ëuþ™k
…AkŒ y™u st„÷™k ytËh™k ¼k„ku{kt ð‚Œk ykrËðk‚eyku ‚wÄe þk¤kyku …nkut[e Au. …rhýk{u
þk¤kyku ðÄe, þk¤kyu ykðŒkt ƒk¤fku™e ‚tÏÞk ðÄe, rþûkfku™e ‚tÏÞk ðÄe. yk{, «kÚkr{f
rþûký™ku «‚kh ðæÞku …htŒw Œu™e „wýð¥kk ½xŒe òÞ Au.
«kÚkr{f rþûký yu Œku …kÞk™wt rþûký Au. hk»xÙ y™u ‚{ks™e sYrhÞkŒ™u …ku»ku yuðwt
„wýð¥kkðk¤wt …kÞk™wt rþûký sYhe Au. „wýð¥kk rðnkuýku «‚kh V¤ËkÞe ƒ™Œku ™Úke. ykÚke
«kÚkr{f rþûký™e „wýð¥kk ‚wÄkhðk sYhe fkÞo¢{ku nkÚk Ähðkt skuEyu.
hk»xÙeÞ rþûký™erŒ-1986 ™k ‚tË¼o{kt ‚{„ú hk»xÙ{kt yuf‚h¾ku Ÿ[e „wýð¥kk ÄhkðŒku
yÇÞk‚¢{ Äkuhý 1 Úke 12 ‚wÄe y{÷{kt {qfðk{kt ykÔÞku Au. yÇÞk‚¢{ ‚wÄhu yu y„íÞ™e
ƒkƒŒ Au, …htŒw yuf÷ku yÇÞk‚¢{ ‚wÄkhðkÚke rþûký™wt MŒh Ÿ[wt ykðu ™nª. yÇÞk‚¢{™u
y{÷{kt {qf™khk rþûkfku™e ÞkuøÞŒk …ý rð[khðe …zþu. yk {kxu Œk÷e{e fkì÷usku™e sYrhÞkŒku
‚{sðe …zþu. Œk÷e{e fkì÷usku{kt sYhe ÷kÞfkŒ Ähkðíkkt …qhŒkt yæÞk…fku y™u …qhŒe þiûkrýf
‚wrðÄkyku nþu Œku Œuyku «kÚkr{f rþûkf™e Œk÷e{ W…hktŒ «kÚkr{f rþûký™e ‚wÄkhýk yt„u …ý
W¥k{ fkÞo fhe þfþu.
«kÚkr{f þk¤kyku{kt Œk÷e{ …k{u÷kt rþûkfku rþûký™wt fkÞo fhŒk nkuÞ Œku rþûký™wt MŒh
Ÿ[wt ykðu. AŒkt «kÚkr{f rþûký™wt MŒh skuEyu Œux÷wt Ÿ[wt ykÔÞwt nkuÞ Œuðwt sýkŒwt ™Úke. rË™-
«rŒrË™ yk MŒh Lke[wt QŒhŒwt s òÞ Au yuðe ‚kðorºkf VrhÞkËku …ý ‚kt¼¤ðk {¤u Au. yk {kxu
{n¥ð™wt fkhý «kÚkkr{f rþûký™wt ‚kðorºkfhý Au. yk W…hktŒ yk {kxu ™e[u suðkt fux÷ktf fkhýku
…ý sðkƒËkh nkuðk™wt sýkÞ Au :
– Œk÷e{ …k{u÷kt rþûkfku ™kufhe Ëhr{Þk™ rðþu»k ðkt[™ fu RŒh ðkt[™Úke rð{w¾ hnuŒk nkuÞ
Au.
– Œk÷e{e fkì÷usku{kt Œk÷e{ Ëhr{Þk™ {u¤ðu÷ «kÞkur„f Œk÷e{™ku W…Þku„ rþûkfku
Ôðð‚kÞ{kt skuzkÞk …Ae ¼køÞu s fhŒk sýkÞ Au.
– ™ðwt òýðk™e y™u þe¾ðk™e Œu{™e rs¿kk‚kð]r¥k™ku {kuxk ¼k„™k rþûkfku{kt ™kþ ÚkÞku
nkuÞ Au.
39
– «kÚkr{f rþûkfku yuf ‚kÚku y™uf ÄtÄkyku …ý fhíkkt nkuðkÚke rþûký™k ÔÞð‚kÞ™u ÞkuøÞ
LÞkÞ yk…e þfŒkt ™Úke.
yk ‚tË¼o{kt «kÚkr{f rþûkfku™u ‚k[e rËþk …qhe …kze «kÚkr{f rþûký™e ‚wÄkhýk fhðk™wt
fkÞo Œk÷e{e fkì÷uskuyu fhðk™wt nkuÞ Au. Œk÷e{e fkì÷usku ‚uðk rðMŒhý fuLÿ Œhefu «kÚkr{f rþûký
‚wÄkhðk{kt y„íÞ™ku Vk¤ku yk…u Au. …kuŒk™e ykswƒksw™k ËMk rf÷ku{exh rðMŒkh{kt ykðu÷e
«kÚkr{f þk¤kyku™u rðMŒhý fkÞo¢{ îkhk «kÚkr{f rþûkýûkuºku ‚wÄkhýk {kxu {n¥ð™ku Vk¤ku
yk…e þfu Au. ½ýe ¾he Œk÷e{e ‚tMÚkkyku Œu™e ykswƒksw™k rþûkfku™u ‚uðk rðMŒhý fkÞo¢{ku
îkhk ™ðe™ «ðknkuÚke ðkfuV hk¾u Au.
Œk÷e{e fkì÷usku ykswƒksw™e «kÚkr{f þk¤kyku {kxu yuf ™ðwt fuLÿ ƒ™e hnu Au fu ßÞktÚke
«kÚkr{f þk¤k™k rþûkfku y™u yk[kÞkuo sYh nkuÞ Œuðkt …wMŒfku, þuûkrýf ‚kÄ™ku ð„uhu þk¤k™k
W…Þku„ {kxu yðkh™ðkh {u¤ðu Au. yk heŒu Œk÷e{e fkì÷usku™k ‚t…fo{kt hne …kuŒk™e òŒ™u
yãŒ™ hk¾e þfu Au.
Œk÷e{e fkì÷usku{kt ‚nrþûký suðe «ð]r¥kyku fu fkÞorþrƒhku, …rh‚tðkËku, fu¤ðýefkhku™kt
«ð[™ku, «Ëþo™ku, ¿kk™ðÄof rþrƒhku ð„uhu Þkusðk{kt ykðu Au.yk ð¾Œu ykswƒksw™e «kÚkr{f
þk¤k™k rþûkfku y™u yk[kÞkuo™u r™{tºkðk{kt ykðu Au. yk heŒu Œuyku™k ¿kk™™u ‚tðrÄoŒ fhe «kÚkr{f
rþûký™e ‚wÄkhýk™wt fkÞo Œk÷e{e fkì÷usku fhu Au.
«kÚkr{f rþûký y™u ™kufhe Ëhr{Þk™ Œk÷e{
™kufhe Ëhr{Þk™™e «kÚkr{f rþûkf™e Œk÷e{™u …kuŒk™e yuf ‚eÄe Vhs Œhefu ‚hfkhu
Mðefkhe ™Úke. ykÚke ™kufhe Ëhr{Þk™ Œk÷e{™ku «§ nsw ‚wÄe „t¼ehŒkÚke rð[khkÞku ™Úke.
™e[u suðkt nuŒw‚h ™kufhe Ëhr{Þk™ rþûkfku™u Œk÷e{ yk…ðk™e ¾k‚ sYh Au.
– «kÚkr{f rþûký{kt ÚkŒkt ™ðk «Þku„ku y™u …ØrŒykuÚke rþûkf ðkfuV hnu.
– Œk÷e{ Ëhr{Þk™ {u¤ðu÷ ÔÞð‚kÞ{kt …zâk …Ae ¼q÷kE „Þu÷e ƒkƒŒku ŒkS ÚkkÞ.
– «íÞûk y™w¼ð îkhk ™¬h {k„oËþo™ {u¤ðu.
– rðrðÄ þuûkrýf ‚kÄ™ku, yæÞuŒkfuLÿ rþûký…ØrŒyku y™u «rðrÄyku™k W…Þku„™wt ¿kk™
{u¤ðu.
– «kÚkr{f rþûký™e rðrðÄ ‚{MÞkyku yt„u rð[khku™e yk…-÷u fhðk™e Œf {¤u y™u
ykðk y™w¼ð îkhk …kuŒk™ku ykí{rðïk‚ fu¤ðu.
– rð½kÚkeo, rþûký, þk¤k, ‚{ks ð„uhu ŒhV™k Œu™k {k™r‚f ð÷ý{kt ykhkuøÞ«Ë …rhðŒo™
ykðu.
– ‚uðkfk÷e™ Œk÷e{Úke rþûkf™wt árü®ƒËw rðþk¤ ƒ™u Au y™u fq…{tzqfŒk Ëqh ÚkE rþûký™k
ÔÞð‚kÞ «íÞu ŒtËqhMŒ ð÷ý fu¤ðkÞ Au.
(6) rþûkf Œk÷e{™e ‚{MÞk r™ðkhðk™k W…kÞku
Ëuþ{kt «kÚkr{f rþûký™ku «‚kh ÚkŒkt Œk÷e{ …k{u÷kt rþûkfku …qhk …kzðk {kxu «kÚkr{f
rþûkf Œk÷e{e fkì÷usku þY ÚkE. yk Œk÷e{e fkì÷usku™e y„kW skuE Œu™k suðe fux÷ef {ÞkoËkyku™u
÷eÄu rþûkf™e Œk÷e{™u ÷„Œe fux÷ef ‚{MÞkyku Q¼e ÚkE. yk ‚{MÞkyku r™ðkhðk {kxu ™e[u
suðkt fux÷ktf W…kÞku ÷uðkt skuEyu.
– Ëuþ™e Œk÷e{e fkì÷usku™u þiûkrýf ‚kÄ™kuÚke ‚w‚ßs fhðe suÚke Œuyku Œk÷e{e rþûkfku™u
rðrðÄ «fkh™k þiûkrýf y™w¼ðku …qhkt …kze þfu.
– Œk÷e{e fkì÷usku{kt r™{kŒk yæÞk…fku Ÿ[e þiûkrýf ÷kÞfkŒ ÄhkðŒkt nkuÞ Œu sYheAu.
Ÿ[e þiûkrýf ÷kÞfkŒ ÄhkðŒkt yæÞk…fku s Œk÷e{e rþûkfku™u ‚k[wt ™uŒ]íð …qÁt …kze þfu.
40
– þiûkrýf ‚tþkuÄ™ y™u Œk÷e{™e hk»xÙeÞ …rh»kËu (NCERT) rþûkf Œk÷e{™e ‚{MÞk
Ëqhfhðk …rh‚tðkËku, sqÚk[[ko, rþrƒhkuÞkuS™u rð[kh-rðrLk{Þ™e Œf …qhe …kze y‚hfkhf
rþûký {kxu™kt «kusuõx y{÷{kt {qfðkt skuEyu.
– Œk÷e{e fkì÷uskuyu …ý rþûkf™e ‚½™ Œk÷e{ …h ¼kh {qfðku skuEyu. yk fkì÷uskuyu {kºk
‚iØktrŒf rþûký …h ¼kh ™ {qfŒkt Œu{™u «íÞûk y™u «kÞkur„f rþûký …h ¼kh {qfðku
skuEyu.
– rþûkf Œk÷e{e fkì÷uskuyu YrZ„Œ rþûkf Œk÷e{ «ýk÷e™u rŒ÷kts÷e yk…e ËE ðkMŒrðf
Œk÷e{ yk…ðe skuEyu.
– «kÚkr{f rþûkf ƒ™ðk {kxu «kÚkr{f rþûkf™e Œk÷e{ ÷eÄk …Ae Œkífkr÷f ™kufhe {¤Œe
™Úke. Œk÷e{kÚkeoyku{kt «ðuþ {u¤ððk {kxu fu «ðuþ {u¤ðŒe ð¾Œu sux÷ktu Wí‚kn nkuÞ Au
Œux÷ku Wí‚kn Œk÷e{ Ëhr{Þk™ hnuðk …k{Œku ™Úke. ykÚke …ý Œuyku …qhŒe Œk÷e{ {u¤ðŒkt
™Úke.
– rþûkfku {kxu™e Œk÷e{e fkì÷usku™u ÷kufku ŒhVÚke …qhŒe ykrÚkof {ËË {¤Œe nkuŒe ™Úke.
ykÚke ™kýktfeÞ Œqx™u ÷eÄu rþûkf™e Œk÷e{{kt f[kþ hnuðk …k{u Au. yk {kxu ‚hfkhu
ykðe fkì÷usku™u …qhŒe ™kýktfeÞ {ËË fhðe skuEyu.
– Œk÷e{e ûkuºku «ðuþu÷kt ÄtÄkËkhe ‚t[k÷fku îkhk [÷kðkŒe fkì÷usku ƒtÄ fhkðe ËE fu Œu{™k
…h [kt…Œe ™sh hk¾e rþûkfku™e Œk÷e{{kt hnuðk …k{Œe-f[kþ Ëqh ÚkkÞ Œu {kxu ‚hfkhu
‚r¢Þ hnuðwt skuEyu.
(7) rþûkf Œk÷e{™e ‚{MÞk n÷ fhðk ÷uðkÞu÷kt …„÷kt
{VŒ, VhrsÞkŒ y™u ‚kðorºkf «kÚkr{f rþûký MðefkhkŒk Ëuþ{kt Ëqh Ëqh™kt „k{zktyku{kt
«kÚkr{f þk¤kyku þY ÚkE. yk «kÚkr{f þk¤kyku {kxu rþûkfku™e {kt„ Q¼e ÚkE. Ëuþ{kt «kÚkr{f
rþûkfku™e {kt„™u …nkut[e ð¤ðk «kÚkr{f rþûkfku™e Œk÷e{ {kxu™e fkì÷usku rƒ÷kze™k xku…™e {kVf
Vqxe ™ef¤e. «kÚkr{f rþûký™k rðMŒhý fkÞo¢{ nuX¤ ½ýe ÷u¼k„w Œk÷e{e fkì÷usku …ý yrMŒíð{kt
ykðe. ykÚke «kÚkr{f rþûký™e „wýð¥kk ‚wÄhðk™u ƒË÷u ™e[e QŒhe. ykÚke ‚hfkhu ykðe
‚tMÚkkyku ‚k{u ºkeS Þkus™kÚke fzf nkÚku fk{ ÷uðk {ktzâwt nŒwt. su ‚tMÚkkyku WŒhŒe „wýð¥kk™e
{k÷q{ …ze nŒe Œu™u Äe{u Äe{u ƒtÄ fhðk™ku fkÞo¢{ nkÚk Ähðk{kt ykÔÞku níkku. …rhýk{u ½ýe
‚tMÚkkyku ƒtÄ fhkE. yu ‚{Þu „wshkŒ{kt 80 sux÷e Œk÷e{e fkì÷usku nŒe Œu ½xkze™u 35 fhðk{kt
ykðe nŒe.
MðŒtºkŒk …Ae ¼khŒ{kt «kÚkr{f rþûký {VŒ, VhrsÞkŒ y™u ‚kðorºkf ƒ™kðkŒk Ëuþ{kt
«kÚkr{f rþûký™wt rðMŒhý ÚkÞwt. yk {kxu™wt yuf fkhý ðMŒeðÄkhku …ý „ýe þfkÞ, …htŒw „{u
Œu{ …ý Ëuþ{kt «kÚkr{f þk¤kyku{kt y™u «kÚkr{f rþûký {u¤ð™khkyku{kt ðÄkhku ÚkÞku. yk™k
y™w‚tÄk™{kt rþûkfku™e ‚tÏÞk …ý ðÄe. ‚tÏÞk rðÁØ „wýð¥kk yu ‚qºkk™w‚kh ‚tÏÞk ðÄu Œku
„wýð¥kk ½xu s. ykÚke ¼khŒ{kt rþûký™k «‚kh ‚kÚku rþûký™e „wýð¥kk™wt Äkuhý ™e[wt „Þwt.yk
™e[u „Þu÷e rþûký™e „wýð¥kk™u ‚wÄkhðk™k nuŒwÚke yÚkkoŒT «kÚkr{f rþûký{kt ‚wÄkhýk fhðk™k
nuŒwÚke fuLÿ ‚hfkhu 1964 {kt «íÞuf hkßÞ{kt hkßÞ-rþûký ¼ð™™e MÚkk…™k fhðk™e yuf Þkus™k
½ze fkZe. yk Þkus™k nuX¤ „wshkŒ ‚rnŒ ƒkh hkßÞku{kt hkßÞ rþûký ¼ð™ku MÚk…kÞkt.
hksÞ rþûký ¼ð™ku hkßÞ™k rþûký ¾kŒk™e þiûkrýf …kt¾ Au. rþûký™ku «‚kh ÚkkÞ
y™u rþûký™e „wýð¥kk ‚wÄhuyu yt„u ‚{ks y™u rþûkf™u ‚kÚku {¤e™u rð[khíkkt fhðk™e Œu{s yu
yt„u ™¬h fkÞo¢{ ½ze fkZe Œu™ku y{÷ fhðk™e sðkƒËkhe hkßÞ rþûký ¼ð™ku ƒòðu Au.
hkßÞ rþûký ¼ð™ku rþûký™k hku®sËk «§ku™u ði¿kkr™f yr¼„{ ðk…he™u Wfu÷u yu
ƒkƒŒ …h ¼kh {qfu Au. yk{, hkßÞ rþûký ¼ð™ «kÚkr{f rþûký ‚wÄkhýk™e fkÞoðkne fhu Au.
41
yk W…hktŒ Œk÷e{e fkì÷usku™e Œk÷e{™u ÷„Œe ‚{MÞk™k Wfu÷ {kxu Œk÷e{e fkì÷usku™k fkÞo¢{ku,
‚uðk rðMŒhý™e «ð]r¥k, ‚k{kLÞ rþûký™ku rðfk‚, ƒwr™ÞkËe rþûký™ku rðfk‚ ð„uhu{kt rðþu»k
h‚ ÷E™u Œu yt„u™k hkßÞÔÞk…e fkÞo¢{ku™wt ykÞkus™ fhe yk fkÞo¢{ku rLkÞr{Œ heŒu Þkusu Au.
hk»xÙeÞ rþûký™erŒ-1986 rþûkf Œk÷e{™e ‚t{MÞk™k Wfu÷ MðY…u ™kuæÞwt Au fu rþûkfku™wt
rþûký yu yuf ‚ŒŒ «r¢Þk Au y™u …qðo ‚uðk y™u ‚uðkfk÷e™ rþûký yu yufƒeò ‚kÚku ‚t÷ø™ Au.
«Úk{ …„÷k Y…u rþûkf «rþûký …ØrŒ™u Œ÷M…þeo heŒu [fk‚ðkt{kt ykðþu.
rþûkf «rþûký™k ™ðk fkÞo¢{ku{kt ‚ŒŒ rþûký y™u yk rþûký™erŒ{kt su-su ƒkƒŒku
…nkut[e ð¤ðk™e ûk{Œk rþûkfku{kt fu¤ðkÞ Œu ƒkƒŒu ðÄkhu æÞk™ yk…ðk{kt ykðþu.
rzrMxÙõx ErLMxxâqx ykìV yìßÞwfuþ™ yuLz xÙu®™„ (DIET)™e rsÕ÷kðkh MÚkk…™k fhðk{kt
ykðþu y™u «kÚkr{f rþûkfku™u yðirÄf rþûký y™u «kiZrþûký{kt fE heŒu fk{ fhðwt Œu {kxu™e …qðo
‚uðkfk÷e™ Œk÷e{ yk…ðk{kt ykðþu.
DIET ™e MÚkk…™kt ÚkÞuÚke su þiûkrýf heŒu ™e[k MŒh™e sýkÞ Œuðe ‚tMÚkkyku™u ¢{þ:
ƒtÄ fhðk{kt ykðþu.
fux÷ef …‚tË fhu÷e xe[‚o xÙu®™„ fkì÷usku™u Mxux fkWrL‚÷ ykìV yìßÞwfuþ™ yuLz rh[‚o™e
fk{„ehe fhðk {kxu rðf‚kððk{kt ykðþu. ™uþ™÷ fkWrL‚÷ ykìV xe[‚o yìßÞwfuþ™ (NCTE)
™u rþûkf «rþûký™e ‚tMÚkkyku™k {qÕÞktf™™u {kxu y™u yÇÞk‚¢{ y™u rþûký …ØrŒyku ƒkƒŒu
{k„oËþo™ yk…ðk {kxu ‚kÄ™ ‚t…LLk heŒu ‚w‚ßs fhðk{kt ykðþu. Þwr™ðr‚oxe™k rþûký rð¼k„ku
y™u rþûkf-«rþûký™e ‚tMÚkkyku ðå[u yktŒh skuzký fhðk{kt ykðþu.
hk»xÙeÞ rþûký™erŒ-1986 {kt ËþkoÔÞk «{kýu rþûkf Œk÷e{™e ‚{MÞk™u n÷ fhðk {kxu
rsÕ÷k fûkkyu rzrMxÙõx RrLMxxâqx ykìV yìßÞwfuþ™ yuLz xÙu®™„ (DIET) rsÕ÷kðkh MÚkk…™k
fhðk{kt ykðe Au. yk ‚tMÚkkyku hk»xÙeÞ rþûký™erŒ-1986 {kt r™ËuorþŒ fkÞo¢{ku fhðk {ktze Au.
hk»xÙeÞ rþûký™erŒ-1986 {kt r™Ëuoþ fÞko {wsƒ ™uþ™÷ fkWrL‚÷ ykuV xe[‚o yìßÞwfuþ™™kt
«kËurþf fuLÿku MÚkk…e™u Œu «kËurþf fuLÿ{kt ykðŒe rþûkf «rþûký™e ‚tMÚkkyku™k {qÕÞktf™™e
fk{„ehe ‚kut…ðk{kt ykðe Au.
™uþ™÷ fkWrL‚÷ ykìV xe[‚o yìßÞwfuþ™™e {kLÞŒk {u¤ððk™e Ëhuf rþûkf™e Œk÷e{
‚tMÚkk™u Vhs …kzðk{kt ykðe Au. su ‚tMÚkk 15 {k[o, 1996 …nu÷kt Œu™e {kLÞŒk {u¤ððk sYhe
«ðuþ…ºk y™u hrsMxÙuþ™ Ve ™rn ¼hu Œu™e {kLÞŒk yk…kuyk… hË Úkþu yuðwt Vh{k™ ƒnkh
…kzðk{kt ykÔÞwt. yíÞkh ‚wÄe yk ™uþ™÷ fkWrL‚÷ ykuV xe[‚o yìßÞwfuþ™ rƒ™ fkÞohŒ ‚tMÚkk
nŒe. Œu™u Ëuþ{kt rþûkf™e Œk÷e{ y™u yu Œk÷e{ …qhe …kzŒe ‚tMÚkkyku™k {qÕÞktf™™e sƒhËMŒ
fk{„ehe ‚kut…ðk{kt ykðe Au. yk ‚tMÚkk y‚hfkhf heŒu fk{„ehe ƒòðþu Œku Ëuþ{kt rþûkf
Œk÷e{™u ÷„Œe ‚{MÞk n÷ Úkþu yu{kt fktE þtfk ™Úke. ð¤e rþûkf Œk÷e{™u y‚hfkhf ƒ™kðkþu.
‚{„úËuþ™e rþûkf Œk÷e{ ‚tMÚkkyku™ku yÇÞk‚¢{ yuf ‚h¾ku hnuþu. skufu ™uþ™÷ fkWrL‚÷ ykìV
xe[‚o yìßÞwfuþ™u Œk÷e{ fkì÷usku {kxu sYhe yuðe ¼kirŒf ‚wrðÄkyku yt„u ™¬e fhu÷kt Äkuhýku ¾qƒ
s Ÿ[kR Au. ykÚke Ëuþ™e ƒnw ykuAe ‚tMÚkkyku s Äkuhýku «{kýu™e nþu.
(5) ‚khktþ
y…ÔÞÞ :
• r™rùŒ fhu÷ ‚{Þ {ÞkoËk{kt yÇÞk‚ …qhku fÞko rð™k ƒk¤f þk¤k{ktÚke QXe òÞ Au y™u
Œu™e …kA¤ ¾[uo÷ ™kýkt, ‚{Þ y™u þrõŒ™ku ƒ„kz ÚkkÞ Au Œu™u y…ÔÞÞ fnu Au.
• ðk÷e™e ykŠÚkf …rhrMÚkrŒ ‚khe ™ nkuÞ Œku rðãkÚkeo þk¤k{kt yr™Þr{Œ hnu Au ŒuÚke
rðãkÚkeo þk¤k Akuze Ëu Au. y…ÔÞÞ Úkðk {kxu™k fkhýku òýe™u Œu™u Ëqh fhðk™k W…kÞku
rð[khðk …zu.
42
MÚkr„ŒŒk :
• rðãkÚkeo {kxu y{qf Œƒ¬k™wt rþûký ÷uðk {kxu þk¤k{kt «ðuþ fhu Au íÞkhu yuðe y…uûkk
h¾kÞ Au, Œu Ëh ð»kuo W¥keýo ÚkE™u ™¬e fhu÷kt ð»kkuo{kt Œu Œƒ¬k™ku rðãkÇÞk‚ …qýo fhþu,
…htŒw ½ýkt rðãkÚkeoyku yuf Äkuhý{kt yuf fhŒkt ðÄw ð¾Œ r™»V¤ ÚkkÞ Au y™u yuf s
Äkuhý{kt MÚkr„Œ rðãkÚkeo MÚkr„Œ ÚkR òÞ Au. sÞkhu rðãkÚkeo yuf s Äkuhý{kt rMÚkh ÚkR
òÞ íÞkhu Œu™u MÚkr„ŒŒk fnu Au.
• MÚkr„ŒŒk™k fkhýku òýe Œu™k Wfu÷ {kxu™k W…kÞku rð[khðkt skuEyu.
1. y…ÔÞÞ yux÷u þwt ? Œu™k fkhýku ‚{òðku.
2. y…ÔÞÞ ½xkzðk™k W…kÞku xqtf{kt sýkðku.
3. MÚkr„ŒŒk yux÷u þwt ? Œu™k fkhýku ‚{òðku.
4. MÚkr„ŒŒk Ëqh fhðk™k W…kÞku xqtf{kt sýkðku.
5. þiûkrýf y…ÔÞÞ yux÷u þwt ? «kÚkr{f rþûký{ktÚke Œu™u r™ðkhðk™k [kh {wÏÞ W…kÞku
sýkðku.
6. «kÚkr{f fûkkyu y…ÔÞÞ y™u MÚkr„ŒŒk™ku ¼uË WËknhý yk…e M…ü fhku.
7. rþûkf™e Œk÷e{™e ‚{MÞk r™ðkhðk™k W…kÞku sýkðku.
8. rþûkf™e Œk÷e{™e ‚{MÞk n÷ fhðk ÷uðkÞu÷k …„÷kt sýkðku.
(7) Œ{khe «„rík [fk‚ku :
(1) y…ÔÞÞ yux÷u þwt ?
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
(2) y…ÔÞÞ™k fkhýku sýkðku.
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
(3) y…ÔÞÞ yxfkððk™k ƒu W…kÞ sýkðku.
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
43
..........................................................................
..........................................................................
(4) MÚkr„ŒŒk yux÷u þwt?
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
(5) MÚkr„ŒŒk™k fkhýku (fkuR Ãký çku) sýkðku.
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
(6) MÚkr„ŒŒk yxfkððk™k ƒu W…kÞ sýkðku.
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
(8) ‚qr[Œ ðkt[™ ‚k{„úe
1. ƒkhiÞk ðe. ðe. : rþûký{kt ðŒo{k™ «ðknku, «Œef «fkþ™, ykýtË
2. …xu÷ ‚e. fu. : «kÚkr{f rþûký™e ‚{MÞkyku, „qsoh «fkþ™, y{ËkðkË.
3. Œ÷kxe rsŒuþfw{kh ŒÚkk yLÞ : {kæÞr{f rþûký™e rðMŒhŒe rûkrŒsku, y{ku÷ «fkþ™,
y{ËkðkË.
4. …xu÷ {kuŒe¼kE yu{ ŒÚkk yLÞ : ¼khŒeÞ rþûký™k ™qŒ™ «ðknku y™u ‚{MÞkyku, ƒe.
yu‚. þkn «fkþ™, y{ËkðkË.
44
4 (Problems of Primary Education -3)
: YÃkhu¾k :
(1) «MŒkð™k
(2) fLÞk fu¤ðýe™e ‚{MÞk
 «MŒkð™k
 fLÞk fu¤ðýe™k yðhkuÄku
 fLÞk fu¤ðýe™k rðfk‚ {kxu™k W…kÞku
 fLÞk fu¤ðýe™k rðfk‚ {kxu ÚkÞu÷kt «ÞíLkku
(3) …AkŒ ð„kuo™kt ƒk¤fku™k rþûký™e ‚{MÞk
 «MŒkð™k
 y™w‚qr[Œ òrík yux÷u þwt ?
 y™w‚qr[Œ òrŒ™k ƒk¤fku™k rþûký™e ‚{MÞk
 y™w‚qr[Œ òrŒ™k ƒk¤fku™e ‚{MÞkyku r™ðkhý™k W…kÞku
 y™w‚qr[Œ s™òrŒ™k ƒk¤fku™k rþûký™e ‚{MÞk
 y™w‚qr[Œ s™òrŒ™k ƒk¤fku™k rþûký™k rðfk‚ {kxu™k W…kÞku (‚{MÞkyku)
 y™w‚qr[Œ s™òrŒ™k fÕÞký Þkus™k
(4) rð[hŒe òrŒ™k ƒk¤fku™k rþûký™e ‚{MÞk
 «MŒkð™k
 rð[hŒe òrŒ™k ƒk¤fku™k rþûký ykzu™k yðhkuÄku
 rð[hŒe òrŒ™k ƒk¤fku™k rþûký {kxu™k W…kÞku
(5) ûkrŒ ÄhkðŒkt ƒk¤fku™k rþûký™e ‚{MÞk
 «MŒkð™k
 þkherhf ¾ku¤-¾kt…ýðk¤k yt„u fkuXkhe …t[™e ¼÷k{ýku
 ûkrŒðk¤k ƒk¤fku {kxu rðrþü þiûkrýf ‚wrðÄkyku™e sYrhÞkŒ™k fkhýku
 ¾ku¤¾kt…ýðk¤k ƒk¤fku {kxu rþûký™e ÔÞðMÚkk
 ¾ku¤¾kt…ýðk¤k ƒk¤fku™k rþûký {kxu ÚkÞu÷kt «Þk‚
(6) ‚khktþ
(8) Œ{khe «„rŒ [fk‚ku
(9) Œ{khe «„rŒ [fk‚ku
(10) ‚qr[Œ ðkt[™ ‚k{„úe
WÆuþku :
yk yuf{™ku yÇÞk‚ fÞko …Ae Œ{u :
45
(1) «kÚkr{f rþûký™e ‚{MÞk{kt fLÞk fu¤ðýe™e ‚{MÞk ‚{S þfþku.
(2) fLÞk fu¤ðýe™k yðhkuÄku ‚{S þfþku.
(3) fLÞk fu¤ðýe™k rðfk‚ {kxu™k W…kÞku ‚{S þfþku.
(4) fLÞk fu¤ðýe™k rðfk‚ {kxu ÚkÞu÷kt «ÞíLkku ‚{S þfþku.
(5) «kÚkr{f rþûký™e ‚{MÞk{kt …AkŒ ð„kuo™k ƒk¤fku™k rþûký™e ‚{MÞk ‚{S þfþku.
(6) y™w‚qr[Œ òrŒ™k ƒk¤fku™k rþûký™e ‚{MÞk ‚{S þfþku.
(7) y™w‚qr[Œ s™òrŒ™k ƒk¤fku™k rþûký™e ‚{MÞk ‚{S þfþku.
(8) y™w‚qr[Œ s™òrŒ™k rþûký ykzu™k yðhkuÄku ‚{S þfþku.
(9) y™w‚qr[Œ s™òrŒ™k rþûký™k rðfk‚ {kxu™k W…kÞku ‚{S þfþku.
(10) y™w‚qr[Œ s™òrŒ™k rþûký™k rðfk‚ {kxu ÚkÞu÷kt «ÞíLkku ‚{S þfþku.
(11) rð[hŒe òrŒ™k ƒk¤fku™k rþûký™e ‚{MÞk ‚{S þfþku.
(12) rð[hŒe òrŒ™k ƒk¤fku™k rþûký ykzu™k yðhkuÄku ‚{S þfþku.
(13) rð[hŒe òrŒ™k ƒk¤fku™k rþûký {kxu™k W…kÞku™e [[ko fhe þfþku.
(14) ûkrŒ ÄhkðŒkt ƒk¤fku™k rþûký™e ‚{MÞk ‚{S þfþku.
(15) þkherhf ¾kuz¾kt…ýðk¤k ƒk¤fku yt„u fkuXkhe …t[™e ¼÷k{ýku ‚{S þfþku.
(16) ûkrŒðk¤k ƒk¤fku {kxu rðrþü þiûkrýf ‚wrðÄkyku™e sYrhÞkŒ™k fkhýku™e [[ko fhe
þfþku.
(17) ¾kuz¾kt…ýðk¤k ƒk¤fku {kxu rþûký™e ÔÞðMÚkk ‚{S þfþku.
(18) ¾kuz¾kt…ýðk¤k ƒk¤fku™k rþûký {kxu ÚkÞu÷kt «Þk‚ ‚{S þfþku.
(1) «MŒkð™k
• «kÚkr{f rþûký{kt rðrðÄ ‚{MÞkyku skuðk {¤u Au. fLÞk fu¤ðýe™e ‚{MÞk …AkŒ
ð„kuo™k ƒk¤fku™k rþûký™e ‚{MÞk rð[hŒe òrŒ™k ƒk¤fku™k rþûký™e ‚{MÞk ûkrŒ
ÄhkðŒkt ƒk¤fku™k rþûký™e ‚{MÞk yk{, [khuÞ ð„kuo {kxu «kÚkr{f rþûký{kt ‚{MÞk
skuðk {¤u Au.
• ¼khŒu Œu™k ƒtÄkhý{kt Mºke fu …qÁ»k ®÷„¼uË rð™k Ëhuf™u {VŒ y™u VhSÞkŒ «kÚkr{f
rþûký {¤u Œu ykËþo MðefkÞkuo Au. ykÚke VhSÞkŒ ô{h{kt ykðŒe Ëhuf rþûký {u¤ðu s
yu sYhe Au.
• yk…ýk Ëuþ{kt «kÚkr{f rþûký™u ‚kðorºkf ƒ™kððk{kt fLÞk fu¤ðýe™e ‚{MÞk Ëuþ {kxu
yrŒ {n¥ð™e ‚{MÞk ƒ™e Au, fkhý fu Ëuþ™k ½ýk ¼k„ku{kt fLÞkyku™u þk¤kyku{kt
{qfðk{kt ykðŒe s ™Úke, Œuyku™ku þk¤k «ðuþ RåA™eÞ „ýkŒku ™Úke. fLÞkyku™u rþûký
{u¤ððkÚke Ëqh hk¾ðk{kt ykðu Au. Œu™k ½ýk fkhýku skuðk {¤u Au.
• yk…ýk Ëuþ{kt …AkŒ ð„kuo{kt ‚k{kLÞ heŒu y™w‚qr[Œ òrŒ, y™w‚qr[Œ s™òrŒ y™u
rð[hŒe òrŒ™k ÷kufku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. yk ºkýuÞ ÷kufku™e rðrðÄ ‚{MÞk skuðk {¤u
Au. þk¤kyu yk òrŒ™k ƒk¤fku™u {kuf÷ðk{kt ykðŒkt ™Úke, ½ýe ðkh ðk÷e™e ykrÚkof
…rhrMÚkrŒ ™ƒ¤e nkuðkÚke, ½h™e sðkƒËkhe fu {sqhe fk{ fhðk{kt ykðu Au.
• ûkrŒ ÄhkðŒkt ƒk¤fku™e ‚{MÞk «kÚkr{f õûkkyu skuðk {¤u Au. ûkrŒ ÄhkðŒkt çkk¤fku{kt ƒu
«fkh™e ûkrŒ ÄhkðŒkt ƒk¤fku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. (1) þkherhf ûkrŒ ÄhkðŒk ƒk¤fku
(2) {k™r‚f ûkrŒ ÄhkðŒkt ƒk¤fku
46
ûkrŒ ÄhkðŒk ƒk¤fku
(1) þkherhf ûkrŒ ÄhkðŒkt ƒk¤fku (2) {k™r‚f ûkrŒ ÄhkðŒkt ƒk¤fku
– ytÄ – {tËƒwrØ
– ƒnuhk-{qt„k – yÕ… ƒwrØ
– rðf÷kt„ – rðf]Œ {ký‚
W…hkuõŒ ƒt™u «fkh™k ƒk¤fku™e «kÚkr{f fûkkyu rðrðÄ ‚{MÞk skuðk {¤u Au. nðu
yk…ýu Ëhuf™ku yÇÞk‚ fheyu.
(2) fLÞk-fu¤ðýe™e ‚{MÞk
(1) «MŒkð™k
¼khŒu Œu™k ƒtÄkhý{kt Mºke fu …qÁ»k ®÷ƒ¼uË rð™k Ëhu™u {VŒ y™u VhrsÞkŒ «kÚkr{f
rþûký {¤u yu ykËþo MðefkÞkuo Au. ykÚke VhrsÞkŒ ô{h{kt ykðŒe Ëhuf fLÞk rþûký {u¤ðu yu
sYhe Au. yk…ýk Ëuþ{kt «kÚkr{f rþûký™u ‚kðorºkf ƒ™kððk{kt fLÞk-fu¤ðýe™e ‚{MÞk Ëuþ
{kxu yrŒ {n¥ð™e ‚{MÞk ƒ™e Au, fkhý fu Ëuþ™k ½ýkt ¼k„ku{kt fLÞkyku™u þk¤kyku{kt {qfðk{kt
ykðŒe s ™Úke. Œuyku™ku þk¤k «ðuþ RåA™eÞ „ýkŒku ™Úke.
«k[e™ fk¤{kt yk…ýk Ëuþ{kt, rþûký{kt ®÷„¼uË ™ níkku. Mºkeyku …ý rþûký {u¤ðŒe
nŒe. ‚{ks …ý Mºke-rþûký ŒhV ò„úŒ níkku. …htŒw fk¤¢{u Mºkeyku™u rþûký {u¤ððkÚke Ëqh
hk¾ðk{kt ykðe. …rhýk{u fLÞk-fu¤ðýe ŒhV Ëw÷oûk ‚uðkðk {ktzâwt.
ykÍkËe™e [¤ð¤Úke Ëuþ{kt ykðu÷e ÷kufò„]rŒ ™u ÷eÄu fLÞk-fu¤ðýe ŒhV Íkuf ðæÞku.
fLÞk-fu¤ðýe ûkuºku ‚r¢Þ «ÞíLkku …ý ÚkÞkt. …htŒw rðrðÄ yðhkuÄku™u fkhýu fLÞk-fu¤ðýe™u skuEyu
Œux÷ku «rŒ‚kË ‚kt…zâku ™rn. «kÚkr{f rþûký™u VhrsÞkŒ y™u ‚kðorºkf ƒ™kðkŒk fLÞkyku™k
rþûký™ku «§ fuðe heŒu n÷ fhðku Œu yuf rðfx ‚{MÞk ƒ™e hne Au. yk fkhý™u ÷eÄu s Mºke-
rþûký …h™e hk»xÙeÞ fr{xe yu ‚kðorºkf «kÚkr{f rþûký™k «§™u Akufheyku {kxu ‚kðorºkf «kÚkr{f
rþûký™k «§ Œhefu yku¤¾kÔÞku níkku.
fLÞk-fu¤ðýe {kxu ykÍkËe …Ae ‚r¢Þ «ÞíLkku ÚkÞkt Au AŒkt ¼khŒ™kt hkßÞku{kt fu¤ðýe™e
rMÚkrŒ yuf‚h¾e ™Úke. ¼khŒ „k{zkt™ku ƒ™u÷ku Ëuþ Au. þnuhku™k «{ký{kt „úk{«Ëuþku{kt fLÞk-
fu¤ðýe {kxu ykuAe ò„]rŒ Au. Mºke-rþûký {kxu Œuyku{kt yuf «fkh™e ‚q„ Au. yk™u fkhýu fLÞk-
fu¤ðýe Íz…e ƒ™e ™Úke.
(2) fLÞk- fu¤ðýe™k yðhkuÄku
MðŒtºkŒk «kÃík fÞko …Ae Ëuþ{kt fLÞk-fu¤ðýe {kxu™k ‚r¢Þ «ÞíLkku fhðk{kt ykÔÞk Au,
AŒkt fLÞk-fu¤ðýe™k rðMŒ]Œefhý™e ykzu fux÷ktf yðhkuÄku ykðŒkt nkuE fLÞk-fu¤ðýe™k rðMŒhý
y™u rðfk‚ yt„u yk…ýu …qhŒe ‚V¤Œk «kÃík fhe þfÞkt ™Úke.
(12) «kÚkr{f rþûký™e ‚{MÞkyku
yk…ýk Ëuþ{kt fLÞk-fu¤ðýe™k rðMŒhý y™u rðfk‚{kt ykzu ykðŒkt yðhkuÄku ™e[u
«{kýu Au.
(1) ‚k{krsf yðhkuÄku
yk…ýk Ëuþ{kt ‚{ks™ku y{wf ð„o fLÞk-fu¤ðýe «íÞu WËk‚e™Œk Ëk¾ðu Au. Œuyku {k™u
47
Au fu fLÞkyku™u rþûký yk…ðk™e sYh ™Úke. ‚{ks™e fLÞk-fu¤ðýe «íÞu™e ‚q„ y™u WËk‚e™Œk
¼Þkuo Ërüfkuý fLÞk-fu¤ðýe™k rðfk‚{kt yðhkuÄf ƒ™u Au.
…AkŒ rðMŒkhku y™u „k{zktyku{kt fLÞk-fu¤ðýe {kxu ‚tfwr[Œ y™u r™Áí‚kn ð÷ý skuðk
{¤u Au. yk rðMŒkh™k ðk÷eyku™u …kuŒk™e fLÞkyku™k rþûký{kt h‚ fu Wí‚kn ™Úke.
fLÞkyku {kxu ½hfk{ y™u ½h‚t¼k¤™e ƒkƒŒ s y„íÞ™e {k™ðk{kt ykðu Au. ykÚke
½ýkt¾hkt {kƒk… …kuŒk™e Ëefhe rþûký {u¤ððk {kxu þk¤kyu òÞ Œu fhŒkt ½h{kt hne ½hfk{
y™u ½h ‚t¼k¤Œkt þe¾u yu ƒkƒŒ™u {n¥ð yk…u Au. …rhýk{u fLÞkyku™u þk¤kyu {kuf÷Œkt ™Úke.
¼khŒ{kt ƒk¤÷ø™™e «Úkk ykuAe ÚkE nkuðk AŒkt, fux÷ef fku{ku{kt nsw {kuxk «{ký{kt
fLÞkyku™kt ™k™e ðÞu ÷ø™ ÚkR òÞ Au. ÷ø™ …Ae Œu™k yÇÞk‚™u yxfkðe Ëuðk{kt ykðu Au y™u
Œu™u þk¤k{ktÚke WXkze ÷uðk{kt ykðu Au.
yk…ýk Ëuþ{kt fux÷ef òrŒyku{kt ƒwh¾k-…zËk fu ½q{xk™e «Úkk nkuðkÚke ðk÷eyku þk¤k
ðÞ™e fLÞkyku™u þk¤kyu {kuf÷íkkt ‚tfku[ y™w¼ðu Au.
‚{ks™k fux÷ktf ð„o{kt fLÞk ÷ø™ …Ae …khfu ½uh sðk™e nkuðkÚke Œu™u rþûký™e fþe s sYh
™Úke yuðe YZ {kLÞŒk «ðŒuo Au. ykÚke Œuyku fLÞkyku™u rþûký yk…ðk™wt RåAŒk ™Úke.
(1) ykrÚkof yðhkuÄku
fLÞk-fu¤ðýe ykzu ykrÚkof yðhkuÄku {n¥ð™ku ¼k„ ¼sðu Au. …kuŒk™wt „wshk™ {ktz {ktz
[÷kðŒkt ðk÷eyku fLÞkyku™k rþûký {kxu ðÄkhk™ku ƒkusku W…kze þfŒkt ™Úke. yk{, ykrÚkof ¼et‚
hnuŒe nkuÞ íÞkhu fLÞkyku™u rþûký yk…ðk {kxu™wt ðÄkhk™wt ¾[o Œu{™u …ku‚kŒwt ™Úke.
„heƒ fwxwtƒ{kt fLÞkyku {kƒk…™u {sqhe îkhk ykrÚkof W…kso™{kt {ËË„kh ƒ™Œe nkuÞ
Au. ð¤e ½h™kt ƒÄkt {kuxk {ký‚ku {sqheyu sŒkt nkuÞ íÞkhu ™k™kt ƒk¤fku™e ‚t¼k¤ Œu{s ½hfk{{kt
{ËË fhðk™wt fk{ fLÞkyku™u ‚ku…ðk{kt ykðu Au. ykÚke …ý fLÞkyku™u þk¤kyu {kuf÷ðk{kt ykðŒe
™Úke.
(3) yLÞ yðhkuÄku
fux÷ktf „k{zkt{kt yksu …ý þk¤kyku ™Úke. ykðk „k{™k ÷kufku …kuŒk™e ƒk¤kyku™u ƒeò
„k{ ¼ýðk {kuf÷Œk ™Úke. Œuyku™u Ëqh ykðu÷e …h„k{™e þk¤k ‚wÄe …kuŒk™e Ëefheyku ¼ýðk
òÞ Œuðwt …‚tË nkuŒwt ™Úke.
fux÷ktf ÷kufku™u …kuŒk™e Ëefheyku r{© þk¤k{kt ¼ýðk òÞ Œu …ý …‚tË ™Úke. ykÚke
Œuyku fLÞkyku™u rþûký ÷uðk {kxu {kuf÷Œk nkuŒkt ™Úke.
þk¤kyku{kt rþrûkfkyku™wt «{ký ykuAwt nkuðk™u fkhýu …ý fLÞkyku™u rþûký {u¤ððk™e
«uhýk {¤Œe ™Úke. ð¤e fux÷ktf ðk÷eyku …kuŒk™e fLÞkyku …qÁ»k rþûkf™k nkÚk ™e[u rþûký {u¤ðu
yu …ý RåAŒk ™Úke. fux÷ef þk¤kyku{kt fLÞkyku™e AuzŒe™k ƒ™kðku ƒ™u Au …rhýk{u fLÞkyku™u
þk¤k{kt {qfŒkt ðk÷eyku „¼hkÞ Au.
W…÷k y™u {æÞ{ ð„kuo{kt …qÁ»kku™wt Mºkerþûký ŒhV™wt ð÷ý ‚wÄÞwO Au, …ý ‚{ks™k
™e[÷k Úkh™k …qÁ»kku{kt Akufheyku™k rþûký {kxu nSÞ …qðo„ún y™u ‚tfwr[Œ {™kuËþk «ðŒuo Au.
¼khŒ MðŒtºk ÚkÞk™u ½ýkt ð»kkuo ðeíÞkt AŒkt fLÞkyku™k rþûký ykzu W…h™k suðkt yðhkuÄku
nkuðk™u ÷eÄu fLÞk-fu¤ðýe{kt Äkhu÷e «„rŒ ÚkE þfe ™Úke.
(3) fLÞk-fu¤ðýe™k rðfk‚ {kxu™k W…kÞku
fLÞkyku™k rþûký ykzu ‚k{krsf fu ykrÚkof yðhkuÄku „{u Œux÷kt nkuÞ Œku …ý hkßÞkuyu
fLÞkyku™k rþûký™k rðfk‚ {kxu fkuE {k„o fkZâk r‚ðkÞ Aqxfku ™Úke. ¼khŒ™k hkßÞ ƒtÄkhýu 6
48
Úke 14 ð»ko™e ðÞsqÚk™k Œ{k{ Akufhktyku Akufheyku ƒt™u™u {kxu «kÚkr{f rþûký {VŒ, VhrsÞkŒ
y™u ‚kðorºkf ƒ™kððk™ku ykËuþ ykÃÞku Au. ykÚke ƒtÄkhýu ÷kËu÷e Vhs Œhefu ¼khŒ™kt rðrðÄ
hkßÞku y™u fuLÿ ‚hfkhu fLÞk-fu¤ðýe™u «kÚkr{f fûkkyu {VŒ, VhrsÞkŒ y™u ‚kðorºkf ƒ™kððe
s hnuþu.
hkßÞku ŒÚkk fuLÿ ‚hfkh fLÞk-fu¤ðýe™ku rðfk‚ fhðk ™e[u suðkt W…kÞku fhe þfu.
(1) fLÞk-fu¤ðýe {kxu s™ò„]rŒ
„úkBÞ rðMŒkhku y™u …AkŒ rðMŒkhku{kt fLÞk-fu¤ðýe™k rðfk‚ {kxu W„ú «[kh fkÞo fhe
s™ò„]rŒ …uËk fhðe skuEyu. fLÞkyku™kt {k-ƒk…ku™u fLÞk-fu¤ðýe™wt {n¥ð ‚{òððwt. Œuyku™k
{™{kt hnu÷kt ðnu{, ytÄ©Øk Ëqh fhe fLÞk-fu¤ðýe {kxu™wt nfkhkí{f ð÷ý rðf‚kððwt.
„úkBÞ y™u …AkŒ rðMŒkhku{kt ð‚Œk ðk÷eyku™wt ‚nrþûký fu r{© þk¤kyku ŒhV™wt skuðk
{¤Œwt ™fkhkí{f ð÷ý ‚wÄkhðk ÔÞðrMÚkŒ Íqtƒuþ nkÚkÄhe Œu Œu{™k {™{kt ‚nrþûký fu r{©
þk¤kyku yt„u ½h fhe „Þu÷kt ¼Þ™u Ëqh fhðku. …AkŒ fu „úk{ rðMŒkhku{kt Akufheyku {kxu™e swËe
þk¤k fhŒkt ‚nrþûký yk…Œe þk¤k fux÷e ‚eÄe …zu Au Œu Œuyku™u ‚{òðe™u ‚nrþûký™ku Mðefkh
fhŒkt fhkðe, fLÞk-fu¤ðýe™ku rðfk‚ fhe þfkÞ.
(2) y÷„ fLÞkþk¤kyku™e MÚkk…™k
ŒÆ™ yr™ðkÞo nkuÞ íÞkt fLÞkyku {kxu y÷„ þk¤kyku™ku «ƒtÄ fhðku skuEyu. ¾k‚ fhe™u
„úk{ rðMŒkhku{kt Wå[ «kÚkr{f fûkkyu y÷„ fLÞk þk¤kyku MÚkk…ðk{kt ykðu Œku 11-14 ðÞsqÚk™e
fLÞkyku™ku þk¤k«ðuþ™ku «§ {nËT ytþu Wfu÷e þfkÞ.
(3) fLÞk-fu¤ðýe {kxu ykrÚkof ‚nkÞ
™ƒ¤e ykrÚkof …rhrMÚkrŒ™u fkhýu fux÷ktf ðk÷eyku Œu{™k …wºkku™u rþûký yk…e þfíkkt
™Úke. ykðk ðk÷eyku …k‚u fLÞkyku™k rþûký™e y…uûkk hk¾ðe yu ðÄkhu …zŒe Au. ykðk ðk÷eyku™u
fLÞk-fu¤ðýe {kxu «kuí‚kn™ {¤u Œu {kxu Œu{™u ykrÚkof {ËË fhðe skuEyu. suÚke Œuyku™u fLÞk-
fu¤ðýe yt„u™wt ykrÚkof ¼khý hnu ™rn. yk {kxu fLÞkyku™u Ve {kVe W…hktŒ „ýðuþ, …kXTÞ…wMŒfku,
÷u¾™‚k{„úe ŒÚkk ¼kus™ suðe ‚wrðÄkyku {VŒ …qhe …kzðe skuEyu.
yk W…hktŒ ytŒrhÞk¤ rðMŒkhku fu …AkŒ rðMŒkhku™e fLÞkyku {kxu rð™k {qÕÞu hnuðk-
s{ðk™e ‚„ðz …qhe …kzŒkt fLÞk Akºkk÷Þku MÚkk…ðkt skuEyu.
fLÞk-fu¤ðýe ykrÚkof ƒkƒŒ™u fkhýu ™ YtÄkÞ yu fuLÿ ‚hfkhu skuðwt skuEyu. yk {kxu su-hkßÞku
fLÞk-fu¤ðýe{kt …kA¤ nkuÞ Œuðkt hkßÞku™u fuLÿ ‚hfkhu ¾k‚ „úkLx yk…ðe skuEyu.
(4) þiûkrýf ‚wrðÄkyku …qhe …kzðe
Akufheyku [k÷e™u sE þfu Œux÷k ™Sf™k ytŒh{kt s þk¤kyku MÚkk…ðe. Wå[ «kÚkr{f
fûkkyu ßÞkt ‚nrþûký «íÞu ðk÷eyku{kt Œeðú rðhkuÄ nkuÞ, íÞkt y÷„ fLÞkþk¤k™e sku„ðkE
fhðe yÚkðk …k¤e …ØrŒ Ëk¾÷ fhe fLÞk, fw{khku {kxu y÷„ y÷„ …k¤e{kt rþûký yk…ðk™e
ÔÞðMÚkk fhðe.
þk¤kyku{kt fLÞkyku {kxu y÷„ {wŒhze-òsY™e ‚wrðÄk Q¼e fhðe. ð¤e h{Œ„{Œ™kt
{uËk™ku y™u ‚kÄ™ku™e y÷kÞËe ‚wrðÄk rË™-«rŒrË™ ðÄkhŒk sðwt.
þk¤kyku{kt Mºke-rþûkfku™e ‚tÏÞk ðÄkhðe skuEyu. „úk{ rðMŒkhku{kt rþrûkfk ƒnu™ku™u
fk{ fhðk ykf»koðk {kxu hnuXký, ykhkuøÞ ‚wrðÄk ð„uhu ‚„ðzku Q¼e fhðe.
fLÞk-fu¤ðýe™u W¥kus™ {¤u Œu {kxu þk¤kyku™k yÇÞk‚¢{{kt „]n‚t[k÷™, ÷r÷Œf¤k
suðkt rð»kÞku ŒÚkk fLÞkyku™e Ár[yku™u …ku»kf yuðe «ð]r¥kyku™u MÚkk™ yk…ðwt. þk¤kyku{kt fLÞkyku™k
h‚™u …ku»kf …wMŒfku, ‚k{rÞfku, h{Œ„{Œ y™u ‚t„eŒ™kt ‚kÄ™ku™e ‚„ðzku …qhe …kzðe.
49
(4) fLÞk-fu¤ðýe™k rðfk‚ ‚kxu ÚkÞu÷kt «ÞíLkku
«kÚkr{f rþûký™u ‚kðorºkf ƒ™kðkŒkt Ëuþ{kt fLÞkyku™k rþûký™ku «§ fuðe heŒu Wfu÷ðku
yu yuf rðhkx ‚{MÞk ƒ™e hne Au. fLÞk-fu¤ðýe™k rðfk‚ ykzu yk„¤ skuÞk Œu «{kýu™k y™uf
yðhkuÄku Au AŒkt Œu™k rðfk‚ {kxu Ëuþ{kt ½ýk ‚r¢Þ «ÞíLkku ÚkÞk Au.
1959 {kt Mºke-rþûký™e …w™ho[™k ‚r{rŒyu fLÞk-fu¤ðýe™k rðfk‚ yt„u ™e[u suðe
¼÷k{ýku fhe :
• hkßÞu y™u hk»xÙu fLÞk-rþûký™u y„úe{Œk yk…ðe.
• fuLÿeÞ rþûký {tºkk÷Þ{kt fLÞk-rþûký™ku y÷„ rð¼k„ þY fhðku.
• hkßÞkuyu ¾k‚ {tz¤ku MÚkk…ðkt.
• rþrûkfkyku™e ‚tÏÞk y…qhŒe nkuÞ íÞkt Œu{™e yðuS{kt 1 þk¤k-{kŒkyku™e r™{ýqtf fhðe.
W…ÞwoõŒ ¼÷k{ýku™k ‚tË¼o{kt fLÞk-fu¤ðýe {kxu ½ýkt ƒÄkt «ÞíLkku ÚkÞk AŒkt fw{khku™k
þk¤k«ðuþ™e ‚h¾k{ýeyu fLÞkyku™k þk¤k-«ðuþ™wt «{ký ½ýwt ykuAwt nŒwt. skufu þYykŒ™e
…t[ð»keoÞ Þkus™kyku Ëhr{Þk™ fLÞk-fu¤ðýe …kA¤ ‚r¢Þ «ÞíLkku ÚkÞkt níkkt. …rhýk{u ¼qŒfk¤™e
‚h¾k{ýeyu fLÞkyku™k þk¤k «ðuþ{kt ‚khku yuðku ðÄkhku ™kutÄkÞku níkku. ykÚke s fkuXkhe rþûký
…t[u (1964-66) fÌkwt Au fu «Úk{ ºký …t[ð»keoÞ Þkus™kyku{kt fLÞk-fu¤ðýe™ku yÆ¼qŒ rðfk‚ ÚkÞku
Au.
«kÚkr{f rþûkýûkuºku rþûkf™e ¾kux …qhðk …tòƒ y™u hksMÚkk™ suðkt hkßÞku{kt þk¤k{kt
fLÞkyku™e Ëu¾hu¾, ‚t¼k¤ y™u ‚nk™w¼qrŒ {kxu ykuAwt ¼ýu÷e AŒkt ‚{sËkh ƒnu™ku™e þk¤k-
{kŒk Œhefu™e r™{ýqtf fhðk{kt ykðe nŒe.
Ëuþ{kt rþûký™k ‚kðorºkf rðfk‚ {kxu ™e{ðk{kt ykðu÷kt fkuXkhe …t[u fLÞk-fu¤ðýe yt„u
™e[u suðe ƒkƒŒku …h ¼kh {qfâku níkku :
• ÷kuf{Œ fu¤ðe fLÞk-fu¤ðýe yt„u™ku …qðo„ún Ëqh fhðku.
• rþrûkfkyku™e ¼hŒe fhðe.
• þfâ íÞkt ‚nrþûký™u «kuí‚kn™ yk…ðw.
• ÷kuf {kt„ nkuÞ íÞkt Wå[ «kÚkr{f rþûkýûkuºku fLÞkþk¤k ¾ku÷ðe.
• þiûkrýf ‚k{„úe ŒÚkk sYh …zu íÞkt …kuþkf …ý {VŒ yk…ðku.
• 11 Úke 14 ð»ko™e ƒnu™ku {kxu ¾tz ‚{Þ™k rþûký™wt ykÞkus™ fhðwt.
fkuXkhe …t[u fhu÷kt ‚q[™ku™k y{÷ {kxu Ëuþ{kt ‚r¢Þ «ÞíLkku ÚkÞkt Au. fLÞk-fu¤ðýe™u
W¥kus™ {¤u Œu {kxu fLÞkyku™u ™Sf™k ytŒhu þk¤k …qhe …kzðk{kt ykðu Au. Ëuþ{kt Wå[ «kÚkr{f
ûkuºku fLÞkyku {kxu y÷„ þk¤kyku MÚkk…ðk{kt ykðe Au. þk¤kyku{kt rþrûkfkyku™wt «{ký ðÄkhðk{kt
ykÔÞwt Au. …AkŒ rðMŒkh™e ƒk¤kyku™u rþûký{kt «kuí‚kn™ {¤u Œu {kxu hnuðk-s{ðk™e {VŒ
‚„ðz ÄhkðŒkt Akºkk÷Þku y™u yk©{þk¤kyku MÚkk…ðk{kt ykðe Au. „wshkŒ suðk hkßÞu Œku
fLÞkyku™u þk¤kyu sðk {VŒ ‚kEf÷ …ý …qhe …kzðk™wt þY fÞwO Au. ð¤e fLÞk-fu¤ðýe™u W¥kus™
{¤u Œu {kxu rþûký™k Œ{k{ MŒhu {VŒ rþûký™e Þkus™k Mðefkhe Au.
hk»xÙeÞ rþûký™erŒ - 1986 {kt Mºkeyku™e ‚{k™Œk {kxu. rþûký yt„u ™kutæÞwt Au fu, “‚{ks{kt
Mºkeyku™wt MÚkk™ Ÿ[wt ÷kððk {kxu™k yuf ‚kÄ™ Œhefu rþûký™ku W…Þku„ fhðk{kt ykðþu. hk»xÙeÞ
rþûký …ØrŒ Mºkeyku™k rðfk‚ {kxu nfkhkí{f y™u Ëhr{Þk™„ehe fhŒe ¼qr{fk ¼sðþu. ™ðkt
{qÕÞku™k «MÚkk…™ {kxu ™ðk yÇÞk‚¢{™wt {k¤¾wt, …kXTÞ…wMŒfku ð„uhu ŒiÞkh fhe™u Œk÷e{ƒØ
rþûkfku ŒiÞkh fhðk{kt ykðþu y™u yk ‚ðo™k ‚t[k÷™ {kxu rþûký ‚tMÚkkyku™u «ð]¥k fhðk{kt
50
ykðþu. Mºkerðfk‚™k fkÞo¢{ku nkÚk Ähðk {kxu swËkt swËkt yÇÞk‚¢{ku y™u fkÞo¢{ku™u «kuí‚kn™
yk…ðk{kt ykðþu.
Mºke-rþûký{kt Q¼k ÚkŒkt yðhkuÄku Ëqh fhðk{kt ykðþu y™u yÇÞk‚™kt ð»kkuo Ëhr{Þk™
þk¤k{kt MÚkkÞefhý …h ¾k‚ æÞk™ yk…ðk{kt ykðþu. rþûký {kxu {rn÷kyku™u y™wfq¤ ‚{Þ
Œu{s ¼ýu÷e Mºkeyku™u {kxu ™kufhe™e ¾k‚ Œfku yk…ðk{kt ykðþu. Mºkeyku™u ÄtÄkfeÞ, ÔÞkð‚krÞf
y™u Œfr™fe rþûký ŒhV ðk¤e™u [e÷k[k÷w ÔÞð‚kÞku W…hktŒ yLÞ ÔÞð‚kÞku{kt yíÞkh™k fu nðu
…Ae rðf‚Œkt Œfr™fe ûkuºkku{kt …ý òrŒ¼uË™u æÞk™{kt ÷eÄk r‚ðkÞ ¼k„eËkh ƒ™kððk{kt ykðþu.’
yk…ýk Ëuþ{kt yk heŒu fLÞk-fu¤ðýe™k rðfk‚ {kxu ½ýk s «ÞíLkku ÚkÞk Au. AŒkt fLÞk-
fu¤ðýe™k rðMŒkh y™u rðfk‚ {kxu ½ýwt ƒÄwt fhðk™wt ƒkfe hnu Au. fLÞk-fu¤ðýe™k rðMŒkh y™u
rðfk‚ {kxu ½ýwt ƒÄwt fhðk™wt ƒkfe hnu Au. fLÞk fu¤ðýe™ku rðfk‚ ‚kÄðk {kxu fLÞkyku{kt rþûký
{u¤ððk™e ¼q¾ s„kzðe …zþu. ð¤e yk {kxu™e ‚hfkhe Þkus™kyku™k fkÞo¢{™ku y{÷ ÚkkÞ
y™u {q¤¼qŒ nuŒw ƒh ykðu Œu hkßÞku y™u fuLÿ ‚hfkhu skuðwt skuEyu.
(3) …AkŒ ð„kuo™k ƒk¤fku™k rþûký™e ‚{MÞk
(1) «Míkkð™k :
«k[e™ ‚{Þ{kt ykÞkuoyu ‚{ks™u Sð™™e ÔÞðMÚkk ‚tË¼uo fkÞo ÔÞðMÚkk „kuXðu÷e nŒe,
su{kt ƒúkñý, ûkrºkÞ, ði~Þ y™u þwÿ yu [kh ðýkuo níkkt. Œu ÔÞðMÚkk f{o ykÄkrhŒ nŒe, yk
ÔÞðMÚkk ©{ rð¼ks™ {kxu™e nŒe. yk ÔÞðMÚkk ©{ rð¼ks™ {kxu™e nŒe.
rþûký™k «[kh™k fkhýu ‚k{krsf …rhðŒo™ ÚkÞwt. ðýo ÔÞðMÚkk nŒe Œu{kt …rhðŒo™ ÚkÞwt.
fkÞo ÔÞðMÚkk{kt …rhðŒo™ ykðŒk sL{ ykÄkrhŒ fkÞoÔÞðMÚkk „kuXðkR.
¼khŒ{kt yt„úusku™k yk„{™ ‚kÚku yk òrŒ¼uËku{kt ò„]rŒ ykðe. yktƒuzfh™k ™uŒ]íð{kt
yM…]~Þku™e ‚{MÞkyku yt„u yktËku÷™ku ÚkÞkt. yk òrŒ™e ‚{MÞkyku yksu …ý Ëqh ÚkR þfe ™Úke.
rþûký™ku Úkkuzku «[kh ÚkðkÚke Úkkuzk …rhðŒo™ku ykÔÞk Au. …htŒw nsw ½ýwt fhðk™wt ƒkfe Au.
yk òrŒ{kt nrhs™ku, ðýfh, hkurnŒ ð„uhu™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au.
‚k[e ÷kufþkne MÚkk…ðe nþu Œku Œu{™u …ý rþûký™e ‚{k™ Œfku ™kufhe™e Œfku, …qhe
…kzðe …zþu.
rðï™k fkuR…ý Ëuþ™k ‚k{krsf Sð™™u Œ…k‚ðk™ku y™u ‚{sðk™ku «ÞíLk fheyu íÞkhu
yuðwt M…ü Ëu¾kÞ Au fu su Œu Ëuþ{kt yuf Úke ðÄw ‚k{krsf rð¼k„ku nkuÞ Au. yk rð¼k„ku r¼LLk
r¼LLk ÷kûkrýõŒkyku Ähkðu Au, Œu™e ‚kÚku ‚kÚku Œuyku yufƒeò™k ‚tË¼o{kt [zŒk-WŒhŒk ‚k{krsf-
ykrÚkof ¢{{kt „kuXðkÞu÷kt nkuÞ Au.
y™w‚qr[Œ òrŒ yux÷u þwt ? (Meaning of Schedule Caste)
y™w‚qr[Œ òrŒyku™u ‘Ër÷Œku’ Œhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
yirŒnkr‚f heŒu ¼khŒeÞ ‚{ks ÔÞðMÚkk™k ‚k{krsf ‚t„X™ Œhefu ¿kkrŒyku™wt yrMŒíð
‚ËeykuÚke hÌkwt Au. ¾k‚ fhe™u ®nËwÄ{eoyku{kt ¿kkrŒ-ÔÞðMÚkk™ku WKð y™u rðfk‚ ÚkÞku Au.
‚{ksþkMºkeyku™k yuf {Œ «{kýu ®nËwyku{kt ¼qŒfk¤{kt suðk {¤Œe [kh ðýkuo™e
ÔÞðMÚkk{ktÚke fk¤¢{u ¿kkrŒyku™ku sL{ y™u rðfk‚ ÚkÞku Au.
ðýo «{kýu ÔÞð‚kÞ y™u …kuŒk™k ðýo{kt ÷ø™ yu ƒu ÷ûkýku ðýo ÔÞðMÚkk™k …kÞk{kt
níkktt. ‚{Þ sŒkt WËT¼ðu÷e ¿kkrŒ-ÔÞðMÚkk{kt …ý ¿kkrŒ y™w‚kh ÔÞð‚kÞ y™u …kuŒk™e ¿kkrŒ{kt
s ÷ø™ yu ÷ûkýku «{w¾ hÌkkt. yk fkhýu y™w‚qr[Œ òrŒ™e ¿kkrŒyku{kt …ht…hk„Œ ÔÞð‚kÞ™wt
yrMŒíð yks ‚w½e [k÷w hÌkwt Au.
51
yk …ht…hk„Œ ÔÞð‚kÞku{kt ðýkxfk{, [k{zk™wt fk{ Œu{s ‚VkR fk{ {wÏÞ Au. ð¤e
‚ËeykuÚke y™w‚qr[Œ òrŒyku™u yM…]~ÞŒk™k yk[hýku™ku ¼ku„ ƒ™ðwt …zŒwt nŒwt. ykÚke 1955{kt
¼khŒ ‚hfkhu yM…]~ÞŒk ™kƒqËe {kxu fk™q™ ƒ™kÔÞku y™u Œu™k y{÷ {kxu™kt …„÷kt …ý ÷eÄkt.
(3) …AkŒ ð„kuo™kt ƒk¤fku™k rþûký™e ‚{MÞk.
«MŒkð™k
yk…ýk Ëuþ{kt …AkŒ ð„kuo{kt ‚k{kLÞ heŒu y™w‚qr[Œ òrŒ, y™w‚qr[Œ s™òrŒ y™u
rð[hŒe òrŒ™k ÷kufku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. ykÚke ynª 1. y™w‚qr[Œ òrŒ™kt ƒk¤fku™k
rþûký™e ‚{MÞk, 2. y™w‚qr[Œ s™òrŒ™kt ƒk¤fku™k rþûký™e ‚{MÞk y™u 3. rð[hŒe
òrŒ™kt ƒk¤fku™k rþûký™e ‚{MÞk™e [[ko fheþwt.
(1) y™w‚qr[Œ òrŒ™e ‚k{krsf ‚{MÞkyku (Social Problems of Schedule Caste)
y™w‚qr[Œ òrŒ™e ‚k{krsf ‚{MÞkyku ™e[u «{kýu òuðk {¤u Au :
(1) ¿kkrŒðkË:
¿kkrŒ «ÚkkÚke ¿kkrŒðkË rðfk‚ …kBÞku Au, Œu{kt yuf ƒeS ¿kkrŒ ŒhV …ý ¼uË¼kð skuðk
{¤u Au. ¿kkrŒ™k ™k{u ‚tMÚkkyku Q¼e fhkÞ Au. Ëhuf ¿kkrŒ …kuŒk™e ¿kkrŒ™k rðfk‚ {kxu
‚ŒŒ «ÞíLk fhu Au. yLÞ ¿kkrŒ™wt þku»ký fhu Au. y…{k™™e ™shu swyu Au.
(2) ®nËw ‚{ks™wt y÷„ rð¼ks™ :
‚{ks{kt ¿kkrŒ ÔÞðMÚkk skuðk {¤u Au, suÚke Œu ‚{ks swËe swËe ¿kkrŒyku™kt rð¼k„ku{kt
rð¼krsŒ ÚkÞu÷ktu Au. «íÞuf ¿kkrŒ yuf y÷„ ¿kkrŒ Œhefu yrMŒíð Ähkðu Au. ‚{ks{kt
®nËw ‚{ks™wt y÷„ rð¼ks™ skuðk {¤u Au.
(3) y÷„ ð‚ðkx :
y™w‚qr[Œ òrŒ™k ÷kufku™u Wå[ ¿kkrŒ™k ÷kufku …kuŒk™e ‚kÚku ð‚ðkx fhðk ËuŒkt ™Úke.
þnuhku{kt …ý nS ½ýe ‚ku‚kÞxe{kt y™w‚qr[Œ òrŒ™e ÔÞrfŒ ð‚e þõŒe ™Úke. „k{zk{kt
y÷„ rð¼k„{kt hnuðwt …zu Au. Ëk.Œ. nrhs™ðk‚, ðýfhðk‚, hkurnŒðk‚ ð„uhu.
(4) Ÿ[™e[™k ¼uË¼kð :
‚{ks{kt Wå[ y™u ™e[ ¿kkrŒ yuðk ƒu ¼uË¼kðku suðk {¤u Au. ƒúkñýku ‚kiÚke Ÿ[ku y™u
y™w‚qr[Œ òrŒ™k ‚kiÚke r™B™ {k™ð{kt ykðu Au. y™w‚qr[Œ òrŒ™k ÷kufku™u y…{k™™e
™shu sðk{kt ykðu Au. rþûký y™u ÔÞð‚kÞ{kt …ý …AkŒ òuðk {¤u Au.
(5) þku»kký™ku ¼ku„ :
y™w‚qr[Œ òrŒ™k ÷kufku™wt þku»ký fhðk{kt ykðu Au. Œuyku™wt ðÄw þku»ký fhe, ºkk‚ yk…ðk{kt
ykðu Au. fux÷ktf rðMŒkhku{kt ‚khkt f…zkt …ý …nuhe þfŒkt ™Úke. y{wf heŒu Sð™ ÔÞðnkh
fhðku …zu Au. {sqhe{kt …ý ðuŒ™ ykuAwt yk…ðk{kt ykðu Au. ‚VkR fk{ fhkððk{kt ykðu
Au. fux÷ktf …qÁ»kku Mºkeyku ‚kÚku ‚t…r¥k ð„h, ÄkfÄ{feÚke, ƒ¤sƒheÚke òríkÞ ÔÞðnkh
fhŒkt nkuÞ Au.
(6) ÔÞ‚™™e ƒËe :
y™w‚qr[Œ òrŒ™k ½ýkt ÷kufku{kt ÔÞ‚™™e ƒËe òuðk {¤u Au. su fktR ykðf {u¤ðu Au Œu
ykðf ÔÞ‚™ …kA¤ ¾[eo ™k¾u Au. MðkMÚÞ {kxu nkr™fkhf ™eðzu Au.
(7) Ënus «Úkk :
Wå[ ¿kkrŒ{kt Ënus «Úkk Au Œuðe s ‚k{krsf ƒËe y™w‚qr[Œ òrŒ{kt skuðk {¤u Au. fLÞk
…ûk …k‚u ðh…ûk …i‚k ÷u Au. Ënus ð„h ÷ø™ ÚkŒkt ™Úke.
52
(8) ‚k{krsf ÔÞðnkh …h «rŒƒtÄku :
y™w‚qr[Œ òrŒ™k ÷kufku ‚kÚku yLÞ ¿kkrŒyku ¼kus™ ÔÞðnkh hk¾Œe ™Úke. Œuyku™e ‚kÚku
ƒu‚e™u s{ðk{kt …ý ½ýk ÷kufku Ëqh hnuðk {k„Œk nkuÞ Au. ÷ø™ ÔÞðMÚkkyku ¿kkrŒ„Œ Au,
suÚke Œu ÔÞðnkh …ý ÚkŒku ™Úke.
(9) yM…]~ÞŒk :
‚{ks{kt y™w‚qr[Œ òrŒ™k ÷kufku™u yM…]~Þ „ýðk{kt ykðu Au. Œuyku™ku rŒhMfkh fhðk{kt
ykðu Au. „k{™k fqðu …kýe ¼hðk …h «rŒƒtÄ, suðe ‚{MÞkyku ykðu, …ý Auðkzk™k
rðMŒkhku{kt òuðk {¤u Au. „ktÄeS y™u yktƒuzfh suðk y„úýe ™uŒkykuyu yM…]~ÞŒk Ëqh
fhðk «Þk‚ku fhu÷ níkktt. nS…ý ‚{ks{kt y™w‚qr[Œ òrŒ™k ÷kufku {kxu™e ÷kufku™e árü
ƒË÷kŒe ™Úke.
(10) WŒhŒe fûkk™ku ÔÞð‚kÞ :
yksu …ý ‚{ks{kt yk ÷kufku™u WŒhŒe fûkk™ku ÔÞð‚kÞ fhðku …zu Au. Ëk.Œ. ‚VkR fkÞo
(11) AqxkAuzk™ku ¼ku„ :
Mºke-…qÁ»k yufƒeòt ‚kÚku y™wfq÷™ ‚kÄe þfŒkt ™Úke, Œu™k ÷eÄu fux÷ktf «§ku Q¼k ÚkkÞ
Au, yðkh™ðkh ‚t½»ko Q¼k ÚkkÞ Au. Mºkeyku ytŒu ftxk¤e AqxkAuzk ÷uðk™ku rð[kh fhu Au.
1955™k rnLËw yuõx y™w‚kh fux÷ef þhŒku™u ykÄe™ Mºke™u …ý AqxkAuzk ÷uðk™ku yrÄfkh
{¤u Au.
(12) ƒk¤ ÷ø™™wt «{ký :
‚{ks{kt fLÞk™e y‚÷k{Œe™u fkhýu, Ëefhe ‚k…™ku ¼khku, ykðk «fkh™e {kLÞŒk™u
fkhýu Œu™k ÷ø™ ½ýe ™k™e ô{hu ÚkðkÚke fwxwtƒ{kt fux÷ktf «§ku W¼k ÚkkÞ Au.
(13) ƒnw…íLke Äkhý :
yk ‚{ks{kt ½ýk …qÁ»kku yuf …íLkeðúŒ …k¤Œkt ™Úke, …htŒw Œuyku ƒu-ºký …íLke ‚kÚku
Sð™ SðŒkt nkuÞ Au. ‚{ks ƒnw…íLke Äkhý fhðk™u fkhýu ‚k{krsf «§ku Q¼kt ÚkŒkt
skuðk {¤u Au.
2. y™w‚qr[Œ òrŒ™e þiûkrýf ‚{MÞkyku (Educational Problems of Schedule
Caste)
«k[e™ ‚{Þ{kt ¿kkrŒ ÔÞðMÚkk™u fkhýu y™w‚qr[Œ òrŒ™k ÷kufku™u rþûký ÷uðk™ku yrÄfkh
níkku ™nª, su™k fkhýu Œuyku{kt rþûký™wt «{ký ykuAwt suðk {¤Œwt. ykÍkËe ƒkË ‚k{krsf
…rhðŒo™Lkk fkhýu rþûký {kxu ‚wÄkhku ÚkŒku suðk {¤u Au su ™e[u {wsƒ Au :
(1) rþûký™k «[kh™ku y¼kð :
ykÍkËe …Ae …ý rþûký™k «[kh™ku y¼kð nkuðkÚke yLÞ ¿kkrŒyku™e ‚h¾k{ýe{kt
yk ¿kkrŒ{kt rþûký™wt «{ký ykuAwt Au. Œuyku «[kh™k y¼kðu rþûký ÷uðk yk„¤ ykðŒkt
™Úke. rþûký {kxu s„]Œ ™Úke, ò„]Œ Au íÞkt ykrÚkof …rhrMÚkrŒ yðhkuÄ Y… ƒ™u Au.
(2) ¼uË¼kð…qðof ÔÞðnkh :
„úk{eý rðMŒkh{kt yk òrŒ™k ÷kufku ‚kÚku ¼uË¼kð…qðof ÔÞðnkh ÚkŒku skuðk {¤u Au. yk
òrŒ™k ƒk¤fku þk¤k{kt rþûký ÷uðk{kt ‚tfku[ y™w¼ðu Au.
(3) yÞkuøÞ {kLÞŒkyku :
yk ÷kufku{kt fux÷ef yÞkuøÞ {kLÞŒkyku™u fkhýu rþûký™k ¿kk™Úke Œuyku yòý Au.
53
ytÄ©æÄkyku, ðnu{, ¼qðk, {kŒkS ð„uhu{kt ðÄw {k™u Au. nS fkuR fwxwtƒ{kt çke{kh …zu
Œku zkìõxh …k‚u ÷R sðk™wt …‚tË fhŒkt ™Úke. ¼qðk …k‚u ÷R sðk™wt …‚tË fhu Au.
(4) rþûký {kxu {k„oËþo™ y¼kð :
yk òrŒ™k ÷kufku yk¾ku rËð‚ {sqhe fhe™u …kuŒk™wt „wshkŒ [÷kðu Au. Œuyku ½hu ykðu
íÞkhu Úkkfu÷kt nkuÞ Au. ƒk¤fku þk¤kyu sŒkt nkuÞ …ý Úkkfu÷kt nkuðkÚke ƒk¤fku ŒhV æÞk™
yk…e þfŒkt ™Úke. ƒk¤fku™e rþûký {kxu sYhe {k„oËþo™ {¤Œwt ™Úke Œu{s yLÞ
søÞkyuÚke …ý {k„oËþo™ {¤Œwt ™Úke. yux÷u rþûký{kt …kA¤ hne sÞ Au. ftxk¤e™u
fux÷eðkh rþûký Akuze Ëu Au. ðk÷eyku …ý y¼ý nkuðkÚke æÞk™ yk…e þfŒkt ™Úke.
(5) ™k™kt ƒk¤fku™u ‚t¼k¤ðk™wt fkÞo :
yk òrŒ™k ÷kufku™e ykrÚkof …rhrMÚkrŒ ™ƒ¤e nkuðkÚke ðk÷eyku sÞkhu {sqhe fk{ {kxu
ƒnkh sÞ íÞkhu ½h{kt ™k™kt ƒk¤fku™e ‚t¼k¤ ÷uðe …zu Au. íÞkhu ½h{kt su ƒk¤fku {kuxk
nkuÞ Œu ƒk¤fku ™k™kt ƒk¤fku™e ½h{kt ‚t¼k¤ ÷u Au, yux÷u þk¤kyu sR þfŒkt ™Úke.
(6) ™ƒ¤e ykrÚkof …rhrMÚkrŒ :
yk òrŒ™k ÷kufku™e ™ƒ¤e ykrÚkof …rhrMÚkrŒ skuðk {¤u Au. ‚hfkh {ËË fhu Au, …htŒw
Œu™e ¾k‚ fkuR {krnŒe Œu{™e …k‚u ™ nkuðkÚke rþûký fu¤ðe þfŒkt ™Úke. ™k™kt ƒk¤fku™u
‚t¼k¤ðk™wt fkÞo fu {sqhe fk{u sðwt …zu Au.
(7) ½h y™u þk¤k ðå[u ðÄw ytŒh :
yk òrŒ™k ÷kufku „úk{eý rðMŒkh{kt Auðkzu hnu Au. ½h y™u þk¤k ðå[u ðÄw ytŒh nkuÞ
Au. þk¤kyu [k÷e™u sðwt. Akufhe nkuÞ Œku yuf÷e {kuf÷ðk™wt …‚tË fhŒkt ™Úke.
(8) y¼ý ðk÷eyku :
yk òrŒ™k ÷kufku{kt ðÄw «{ký{kt y¼ý suðk {¤u Au. ðk÷eyku y¼ý nkuðkÚke rþûký™wt
{n¥ð ‚{sŒkt ™Úke, suÚke fhe™u ƒk¤fku™u þk¤kyu {kuf÷Œkt ™Úke.
(9) YrZ[wMŒ {k™‚ :
yk òrŒ™k ÷kufku ðÄw y¼ý nkuðkÚke y{wf {kLÞŒkykuÚke nsw ‚wÄe ƒnkh ykÔÞk ™Úke.
Œuyku ðnu{ y™u ytÄ©æÄkyku{kt {k™u Au. Akufhe™u þk¤kyu ¼ýðk ™ {kuf÷kÞ.
(10) {k™r‚f þrfŒyku™ku ykuAku yktf :
yk òrŒ™k ÷kufku{kt {k™r‚f þrõŒyku™ku yktf ykuAku òuðk {¤u Au. yk {kxu ½h™wt ðkŒkðhý
sðkƒËkh „ýe þfkÞ. ðk÷eyku y¼ý Au. «[kh™k {kæÞ{ku{kt y¼ýLku, {k„oËþo™
{¤Œwt ™ nkuÞ Œku skuRyu Œuðku rðfk‚ ÚkŒku ™Úke. ykrÚkof …rhrMÚkrŒ ™ƒ¤e nkuðkÚke
rþûký{kt ƒhkƒh æÞk™ hk¾Œkt ™Úke. {sqhe fk{u …ý sðwt …zu Au.
(11) ykrÚkof ð¤Œh™e y…uûkk :
ykrÚkof …rhrMÚkrŒ ™ƒ¤e nkuðkÚke ykrÚkof ð¤Œh™e y…uûkkyku þk¤k{kt rþûký ÷uðk
{kuf÷Œk ™Úke.
(12) y…ÔÞÞ y™u MÚkr„ŒŒk™wt «{ký :
yk òrŒ™k ÷kufku{kt y…ÔÞð y™u MÚkr„ŒŒk™wt «{ký ðÄw òuðk {¤u Au. ½h{kt rþûký™wt
ðkŒkðhý ™Úke, Œu{s ykrÚkof …rhrMÚkrŒ ™ƒ¤e nkuðkÚke {sqhe fk{u sðwt …zu Au. þk¤k{kt
Ëir™f nkshe ykuAe suðk {¤u Au, su™u …rhýk{u þk¤k{kt ƒk¤fku QXe òÞ Au, fu Œu s
Äkuhý{kt ™k…k‚ ÚkkÞ Au.
3. y™w‚qr[Œ òrŒ™e ykrÚkof ‚{MÞkyku (Economic Problems of Schedule Caste)
yk òrŒ™k ÷kufku™e ykrÚkf ‚{MÞk ™ƒ¤e òuðk {¤u Au. {sqhe fkÞo fhe™u …kuŒk™wt „wshk™
54
[÷kðu Au. ðnu{ y™u ytÄ©æÄk{kt ðÄw {k™u Au. ÔÞ‚™™wt «{ký ðÄw òuðk {¤u Au. Ëir™f
ykðf su ÚkkÞ íku ÔÞMkLk{kt ¾[o fhe ™k¾u Au. yk òrŒ™k ÷kufku™e ykrÚkof ‚{MÞkyku™k
fkhýu ™e[u «{kýu rð[khe þfkÞ.
(1) ykrÚkof þku»ký™wt ðÄw «{ký :
yk òrŒ™k ÷kufku {sqhe fhe™u …kuŒk™wt „wshk™ [÷kðu Au. {sqhe™k …i‚k {¤ðk skuRyu
Œux÷k …i‚k {¤Œk ™Úke. xkR{‚h {sqhe™k …i‚k {¤Œkt ™Úke. xkE{‚h {sqhe™k …i‚k
{¤Œkt ™Úke. ykuAwt ðuŒ™ yk…e ðÄw fkÞo ÷uðk{kt ykðu Au.
(2) ykrÚkof …AkŒ…ýwt :
yk òrŒ™k ÷kufku …nu÷uÚke {sqhe fk{ ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ Au. yk ÷kufku™u …nu÷uÚke s ‚t…r¥kÚke
Ëqh hk¾ðk{kt ykðu÷ Au. Œuyku s{e™, {fk™, Ëwfk™ Wãku„ ð„uhu ÄhkðŒkt ™Úke. yk
òrŒ™k ÷kufku rþûký™k y¼kðu ðÄw ykðf {u¤ðe þfŒkt ™Úke. ŒuÚke Œuyku „heƒkR{kt
‚…zkÞu÷kt hnu Au, su Œu{™k rðfk‚ {kxu yðhkuÄY… ƒ™u Au.
(3) ÔÞ‚™™e ƒËe :
yk òrŒ™k ÷kufku{kt ÔÞ‚™™e ƒËe ykÔÞk …Ae ËkY …eðk Œku skuRyu s. ykrÚkof {w~fu÷e,
ÔÞ‚™™e ƒËe ð„uhu™u fkhýu ƒk¤fku rþûkýÚke ðtr[Œ hnu Au.
(4) ƒuhkus„khe :
yk òrŒ™k ÷kufku™u fkÞ{ {kxu hkus„khe {¤Œe ™Úke. y{wf ‚{Þ hkus„khe {¤u Au.
y{wf ‚{Þ {¤Œe ™Úke. ŒuÚke ƒufkh hnuðwt …zu Au. Ëk.Œ . ð»kkoÉŒw{kt fk{ {¤e hnu Au.
ƒeS ÉŒw{kt fk{ {¤Œwt ™Úke.
(…) ™kufhe{kt Œfku™ku y¼kð :
™kufhe{kt yk òrŒ™k ÷kufku™u ykuAe òýfkhe™ku y¼kð, ykuAe ‚tÏÞk{kt ™kufhe{kt Œfku
{¤Œe ™Úke. ½ýeðkh ð„uhu™u fkhýu …ý ™kufhe {¤Œe ™Úke. Œfku {¤u Au. xfkðkhe™wt
ykuAwt «{ký, ¼hŒe, ðÄw ‚{Þu ¼hŒe ð„uhu™ku fkhýu ™kufhe{kt ¼ú»xk[kh, ‚„kðkË,
¿kkrŒðkË ð„uhu™u fkhýu …ý ™kufhe {¤Œe ™Úke.
(6) y¼ý ðk÷eyku:
yk ƒÄe òrŒ™k ÷kufku{kt ðze÷ku ykuAwt ¼ýu÷kt skuðk {¤u Au. rþûký{kt ykuAku h‚ ÷u Au.
ƒk¤fku ¼ýkððk™wt …‚tË fhŒkt ™Úke.
(7) ykrÚkof y‚{k™Œk :
yk òrŒ™k ÷kufku ƒeS ¿kkrŒyku™k ‚tË¼o{kt ykrÚkof heŒu ™ƒ¤k Au. …i‚kËkh ™u „heƒ
ð„o yu{ ƒu ð„o Q¼kt ÚkÞu÷ skuðk {¤u Au. ykÚke ‚{ks{kt ykrÚkof y‚{k™Œk Q¼e
ÚkÞu÷e skuðk {¤u Au.
(8) ÔÞð‚kÞ™e …‚tË„e{kt Œf÷eVku :
yk òrŒ™k ÷kufku y{wf s ÔÞð‚kÞ fhe þfu, yuðe {kLÞŒk ‚{ks{kt skuðk {¤u Au. yk
srŒ™k ÷kufku VfŒ ‚VkR fk{ s fhe þfu. yux÷u yLÞ ÔÞð‚kÞ™e Œfku {¤Œe ™Úke.
…i‚kËkh ÷kufku yk òrík™k ÷kufku™u ™kufhe{kt hk¾ðk ŒiÞkh ™Úke.
y™w‚qr[Œ òrŒ™e, ‚{MÞkyku r™ðkhðk™k W…kÞku (Problems solution of Sched-
ule Caste)
y™w‚qr[Œ òrŒ™e ‚k{krsf, þiûkrýf y™u ykŠÚkf ‚{MÞkyku òuðk {¤u Au. yk
‚{MÞkyku™u æÞk™{kt hk¾e Œu™u r™ðkhðk™k W…kÞku rð[khe þfkÞ, su ™e[u {wsƒ Au :
55
(1) rþûký {kxu «[kh :
y™w‚qr[Œ òrŒ™k ÷kufku{kt ò„]rŒ ykðu Œu {kxu, rþûký ÷uðk {kxu «ÞíLk fhðku sRyu.
Œu{™k {¤Œk ÷k¼ku, nfku, fkÞËk, ð„uhuÚke {krnŒ„kh fhðk skuRyu, suÚke fhe™u Œu{™k{kt
ò„]rŒ ykðu.
(2) þiûkrýf ‚„ðz{kt ðÄkhku :
yk òrŒ™k ÷kufku™e ykrÚkof …rhrMÚkrŒ ™ƒ¤e Au. „heƒkR™u fkhýu ðk÷eyku þk¤kyu
{kuf÷Œkt ™Úke. ykðk ‚{Þu ™u þiûkrýf ‚„ðzku fhðk{kt ykðu Œku rþûký yt„u™e
‚{MÞkyku{kt ‚wÄkhku ÚkR þfu. Ëk.Œ. …kXÞ…wMŒfku, „ýðuþ, Mxuþ™he, Mfku÷hþe…,
Akºkk÷Þ ð„uhu …whe …kzðe skuRyu.
(3) y÷„ Akºkk÷Þ™e ÔÞðMÚkk :
yk òrŒ™k ÷kufku {kxu y÷„ Akºkk÷Þ™e ÔÞðMÚkk „kuXððk{kt ykðu.
(4) Mðhkus„khe™e Œk÷e{ :
‚{ks{kt fu ÔÞð‚kÞ{kt su™e {kt„ nkuÞ Œuðk Mðhkus„kh {kxu™k ÔÞð‚kÞ™e Œk÷e{
yk…ðk{kt ykðu. Wãku„{kt fuðk {ký‚™e sYh Au Œu «{kýu Œk÷e{ „kuXðe þfkÞ.
(5) fLÞk fu¤ðkýe™u W¥kus™ :
y¼ý ðk÷eyku fLÞkyku™u ™k™e ô{hu ÷ø™ fhe ™k¾u Au. fLÞkyku rþûký {u¤ðe™u yk„¤
ykðu, ÔÞð‚kÞ fhu Œku rþûký™ku ÔÞk… ðÄu. Œu™k ƒk¤fku™u ‚khk ‚tMfkh yk…e þfu.
rþûký{kt ðÄw h‚ ÷uŒkt ÚkkÞ, fLÞk fu¤ðýe {kxu ƒÄes ‚„ðzku Q¼e fhðe skuRyu.
(6) yktŒhhk»xÙeÞ ÷ø™™u W¥kus™ :
yk ¿kkrŒ™k ÷kufku yktŒh¿kkŒeÞ ÷ø™ fhu Œu {kxu sYhe W¥kus™ yk…ðwt skuRyu. Œu {kxu
sYhe {k„oËþo™ y™u «[kh fhðku.
(7) ‚tÞwfŒ hnuXký™e ÔÞðMÚkk :
…i‚kËkh™e ™Sf s hnuXký™e ÔÞðMÚkk ÚkkÞ Œuðwt ykÞkus™ rð[khðwt skuRyu, suÚke …i‚kËkh
÷kufku™ku ‚t…fo ðÄðkÚke rþûký{kt h‚ ÷uŒkt ÚkkÞ.
(8) þku»ký™ku rðhkuÄ :
yk ¿kkrŒ™k ÷kufku™wt {sqhe fk{ yt„u þku»ký ÚkŒwt yxfkððk «ÞíLkku Úkðkt skuRyu. yk
¿kkrŒ™k ÷kufku {kxu yuf ‚t„X™ Q¼wt fhðk{kt ykðu, Œu{™k{kt ò„]rŒ ÷kððk{kt ykðu,
þku»ký {kxu™k fkÞËkyku ƒ™kðk{kt ykðu. Œu™ku «[kh fhðk{kt ykðu Œku ‚wÄkhku ÚkR þfu.
(11) ‚{k™ ™kufhe™e Œfku :
yk òrŒ™k ÷kufku {kxu ‚{k™ ™kufhe™e ÷kÞfkŒ «{ký{kt Œfku Q¼e fhðe skuRyu. sYrhÞkŒ
«{kýu Œk÷e{ yk…e þfkÞ.
(12) rþûký Ve ™kƒqËe :
yk òrŒ™k ÷kufku™e ykrÚkof …rhrMÚkrŒ ™ƒ¤e Au ŒuÚke yk òrŒ™k ƒk¤fku™e …k‚uÚke
fkuR…ý «fkh™e Ve ÷uðk{kt ™ ykðu Œu sYhe Au.
(13) sYrhÞkŒ «{kýu ðufuþ™ „kuXððwt :
ð»ko{kt y{wf ‚{Þu ¾uŒe™wt fk{fks ðÄw [k÷Œwt nkuÞ Au. ykðk ‚{Þu ƒk¤fku þk¤kyu
ykðŒkt ™Úke, ŒuÚke ðufuþ™ sYrhÞkŒ y™u y™wfq¤ ‚{Þu „kuXððwt skuRyu.
56
(14) y÷„ {tz¤™e MÚkk…™k :
y™w‚qr[Œ òrŒ™e ‚{MÞkyku Ëqh fhðk {kxu y÷„ {tz¤™e MÚkk…™k fhðk{kt ykðu Œu
sYhe Au. yk {tz¤ îkhk yLÞkÞku ‚k{u ‚t½»ko fhðkt skuRyu. LÞkÞ {kxu yktËku÷™ku fhðkt
skuRyu.
(9) fkÞËk™ku y{÷ :
yk ¿kkrŒ™k ÷kufku {kxu su fkÞËkyku ƒ™kððk{kt ykðu÷ Au Œu fkÞËk™ku y{÷ yð~Þ Œuðkt
«ÞíLk nkÚk Ähðk òuRyu.
(10) ™ðkuËÞ þk¤kyku :
yk ¿kkrŒ™k ÷kufku {kxu ™ðkuËÞ þk¤kyku ðÄw «{ký{kt Q¼e fhðk{kt ykðu. yk þk¤k{kt
«ðuþ {kxu «[kh, ðk÷e ‚t…fo fhðk{kt ykðu.
(5) y™w‚qr[Œ s™òrŒ™k ƒk¤fku™e rþûký™e ‚{MÞk
«MŒkð™k :
rðï{kt ykr£fk …Ae ykrËðk‚eyku™e ‚kiÚke ðÄw ðMŒe ¼khŒ{kt ð‚u Au. ¼khŒ™k {kuxk
¼k„™kt hksÞku{kt ykrËðk‚eyku skuðk {¤u Au. ƒtÄkhýeÞ heŒu Œuyku™u y™w‚qr[Œ s™òrŒ Œhefu
yku¤¾ðk{kt ykðu Au. Œuyku {nTË ytþu st„÷ku y™u …ðoŒeÞ rðMŒkhku{kt MÚkkÞe ÚkÞu÷kt Au. …rhýk{u
s¤, st„÷ y™u s{e™ Œuyku™e ‚tMf]rŒ™kt {n¥ð™kt …kMkktyku Au.
òrŒ, ƒku÷e, ‚tMf]rŒ y™u {kLÞŒkyku™e heŒu …hM…h ™kutÄ…kºk heŒu swËkt …zŒk ¼khŒ™k
ykrËðk‚eyku yuf rðrþü «fkh™e ‚k{krsf-‚ktMf]rŒf Œhkn W…‚kðu Au. ykrÚkof, ‚k{krsf
y™u þiûkrýf ‚tË¼o{kt {ÞkorËŒ rðfk‚ Úkðk™u fkhýu Œu{s st„÷ku y™u …ðoŒeÞ ytŒrhÞk¤ rðMŒkhku{kt
ð‚ðkx™u fkhýu Œuyku™ku ‚{kðuþ ðtr[Œ sqÚkku{kt fhðk{kt ykðu Au.
y™w‚qr[Œ s™òrŒ yux÷u þwt ? (Meaning of Schedule Caste)
yt„úuS þçË xÙkRƒ (Tribe) ÷urx™{ktÚke WŒhe ykÔÞku Au. yirŒnkr‚f y™u ¼ki„kur÷f
‚tË¼o ƒË÷kŒk xÙkRƒ þçË™ku yÚko …rhðŒo™ …k{Œku hÌkku Au. su fu “ykrË{ s™’ yu xÙkRƒ™ku
‚{k™kÚkeo þçË Au yu{ fne þfkÞ.
…rù{™k y™u ¼khŒ™k {k™ðþkMºkeyku y™u ‚{ksþkMºkeykuyu xÙkRƒ, ykrË{òrŒ fu
ykrËðk‚e™e ÔÞkÏÞk ¼khŒeÞ ‚tË¼o{kt fhðk™ku «ÞíLk fÞkuo Au Œu{ AŒkt ¼khŒ™k ykrËðk‚eyku™e
yuf ‚ðo ‚k{kLÞ ÔÞkÏÞk fhðe {w~fu÷ Au.
yt„úusku™k þk‚™ Ëhr{Þk™ ykrËðk‚e rðMŒkhku{kt ÚkÞu÷ktt ‚tMÚkk™ðkËe yk¢{ýku™ku íÞkt™e
«òyu ‚¾Œ «rŒfkh fÞkuo níkku y™u Œu™k …rhýk{u ykrËðk‚eyku™e ‚k{krsf, ‚ktMf]rŒf yku¤¾
rðf‚Œe „R. ykrË{Œk y™u …AkŒ…ýk™k ykÄkh ‚kÚku y™w‚qr[Œ s™òrŒyku™e ÞkËe ŒiÞkh
fhðk{kt ykðe. yk ÞkËe{kt ‚{krðü ykrËðk‚eyku™e [kh ÷kûkrýfŒkyku Au.
(1) ykrË{ {q¤ (h) ykrË{ Sð™ þi÷e (3) ytŒrhÞk¤ rðMŒkhku{kt r™ðk‚ (4) ‚ðkO„e
heŒu …AkŒ…ýwt
„wshkŒ{kt ykrËðk‚e ‚{qnku :
¼khŒ™k ykrËðk‚eyku fw÷ 450 rð¼k„ku{kt ðnut[kÞu÷ku Au, Œu{kt™k fux÷ktf {wÏÞ rð¼k„ku™k
…uxk rð¼k„ku {kºk Au. ðMŒeLke árüyu ™ð ykrË{ ™srŒyku yuðe Au fu Œu{kt yuf…ý ‚ÇÞ ™Úke.
ƒeS ƒksw yk òrŒyku yuðe Au fu Œu™e ðMŒe …kt[ ÷k¾Úke …ý ðÄw Au. „wshkŒ{kt fw÷ 25
òrŒyku{kt ykrËðk‚eyku ðnut[kÞu÷kt Au, Œuyku™k ™k{ yk «{kýu Au :
57
(1) ƒhzk
(2) ƒkð[k
(3) ¼hðkz
(4) ¼e÷
(5) [khý
(6) [kiÄhe, [kiÄhk
(7) Äk™fk, Œzðe, ŒuŒrhÞk
(8) ZkurzÞk
(9) n¤…rŒ
(10) „k{eŒ, „k{xk, „kðe™, {kð[e
(11) „kutz - hks „kutz
(12) fkÚkkuze – fkŒfhe
(13) fkuf™k, fkuf™e, fwf™k
(14) fku÷eZkuh, fku÷½k
(15) fw™ƒe
(16) ™kÞf-™kÞfzk
(10) …Zkh
(18) …xur÷Þk
(19) …ku{÷k
(h0) hƒkhe
(h1) hkXðk
(hh) ‚eËku
(h3) ðkh÷e
(h4) fkuhðkr÷Þk
(h5) …khÄe yzrð®[[h
(26) fqý‚u …khÄe (‚kihk»xÙ r‚ðkÞ™k)
ytƒkSÚke þY fhe Ërûký{kt zkt„ rsÕ÷k™k ðzk {Úkf yknðk ‚wÄe™k ‚{„ú rðMŒkh{kt
hksÞ™k {kuxk¼k„™k ykrËðk‚eyku™ku ð‚ðkx Au. yk rsÕ÷kyku{kt ‚kƒhfktXk, …t[{nk÷,
ËknkuË, ðzkuËhk, ™{oËk, ¼Y[, ‚whŒ, ð÷‚kz, ™ð‚khe y™u zkt„™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au.
ð»ko h001 ™e ðMŒe „ýŒhe «{kýu „wshkŒ™e fw÷ ðMŒe 509.11 ÷k¾™e nŒe, Œu{kt
ykrËðk‚eyku™e ðMŒe 74.81 ÷k¾ (37.90 ÷k¾ …qÁ»kku y™u 36.91 ÷k¾ Mºkeyku) nŒe. hksÞ™e
ðMŒe{kt ykrËðk‚eyku™wt «{ký ÷„¼„ 15 xfk Úkðk òÞ Au.
ykrËðk‚eyku{kt ‚kûkhŒk™wt «{ký 47.7 xfk ™kutÄkÞwt Au. …qÁ»kku{kt yk «{ký 59.2 xfk
y™u Mºkeyku{kt 36 xfk Au.
y™w‚qr[Œ s™òrŒ™e ‚k{krsf ‚{MÞkyku (Social Problems of Schedule Tribe)
y™w‚qr[Œ s™òrŒ™e ‚k{krsf ‚{MÞkyku ™e[u {wsƒ skuðk {¤u Au :
58
(1) y™wfq÷™™e ‚{MÞk :
yk òrŒ™k ÷kufku ¼xfŒwt Sð™ …‚kh fhu Au, Œu{™wt Sð™ MÚkkÞe ™ nkuðkÚke Œu{™k {kxu
y™wfq÷™™e ‚{MÞk Q¼e ÚkkÞ Au. yk @rŒ™k ÷kufku ‚ÇÞ ‚{ksÚke Ëqh …nkze rðMŒkhku{kt
hnuŒk nkuðkÚke Œuyku ‚ÇÞ ‚{ks ‚kÚku y™wfq÷™ ‚kÄe þõŒkt ™Úke. ‚{ks{kt ykuAk
‚t…fo{kt hnu Au.
(2) þku»ký :
yk òrŒ{kt ¾k‚ fhe™u ykrËðk‚e ‚{ks™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. yk òrŒ™k ÷kufku™wt ƒnkh™k
‚{qnku îkhk ÔÞk…f «{ký{kt þku»ký ÚkR hÌkwt Au. rþûký™wt «{ký ykuAwt nkuðkÚke Œu™ku
„uh÷k¼ WXkðe™u fkh¾k™uËkhku, ¾uŒhku™k {kr÷fku, fkuLxÙkõxhku ð„uhu ÷kufku™wt þku»ký fhu
Au. fk{™k «{ký{kt …qhŒk «{ký{kt hkuS {¤Œe ™Úke. ðÄw fk{ fhkðu Au.
(3) ¼k»kk™e ‚{MÞk :
yk ÷kufku™e ¼k»kk-ƒku÷e Œu{™e …kuŒk™e yk„ðe rðrþü yku¤¾ Ähkðu Au. Œu yLÞ
÷kufkuÚke ¼k»kk™e ƒkƒŒ{kt swËkt …zu Au. yLÞ ÷kufku™k ‚t…fo{kt ykððkÚke {q¤ ¼k»kk™e
yku¤¾ ò¤ðe hk¾ðk™e rMÚkrŒ ™ nkuðkÚke ¼k»kkfeÞ ‚{MÞk Q¼e Úkðk …k{e Au.
(4) {k™r‚f þrfŒ™ku ykuAku yktf :
yk òrŒ™k ÷kufku™e {k™r‚f þrõŒ™ku yktf ykuAku òuðk {¤u Au. yLÞ ÷kufku™k ‚t…fo{kt
ykuAk ykððkÚke, ™ðwt þe¾ðk™e òýðk™e þfâŒk ykuAe hnu Au. xe.ðe.™ku ykuAku
W…Þku„ ð„uhu™u fkhýu Œu™e {k™r‚f þrfŒ™ku yktf ykuAku skuðk {¤u Au, suÚke fhe™u
‚k{krsf ‚{MÞk Q¼e ÚkkÞ Au.
(…) YrZ[wMŒ {k™‚ :
yk ÷kufku™e òrŒ™wt YrZ[wMŒ {k™‚ suðk {¤u Au. ¾k‚ fkuR …rhðŒo™ skuðk {¤Œwt ™Úke.
ytÄ©æÄk y™u ðnu{ ðå[u …kuŒk™wt Sð™ …‚kh fhu Au. rþûký{kt ykuAku h‚ ÷u Au.
(6) MðkMÚÞ ‚tƒtÄe ‚{MÞkyku :
Œuyku nS fux÷ef Y÷ [wMŒ {kLÞŒkyku Akuze þfŒkt ™Úke. ykuAkt ðMºkku …nuhðk™u ÷eÄu
Œu{™k þheh …h [k{ze™k hku„ku sýkÞ Au. ËkY™k ÔÞ‚™{kt hnuðkÚke Œu{™k ykhkuøÞ …h
„t¼eh y‚hku …ze Au. ykrÚkof …rhrMÚkrŒ ™ƒ¤e, …ku»kýÞwõŒ ¾kuhkf™ku y¼kð ð„uhu™u
fkhýu MðkMÚÞ …h rð…heŒ y‚hku …ze Au.
(7) ¼xfŒwt Sð™ :
yk òrŒ™k ÷kufku™wt Sð™ ¼xfŒwt suðk {¤u Au. hkuShkuxe {kxu yuf søÞkyuÚke ƒeS
søÞkyu LkeÞ Au. MÚkkÞe ™ nkuðkÚke ‚k{krsf ‚{MÞk Q¼e ÚkŒe skuðk {¤u Au.
(8) ‚tMf]rŒ™e ‚{MÞk :
yLÞ ÷kufku™k ‚t…fo{kt ykððkÚke …kuŒk™e {q¤ ‚tMf]rŒ …h y‚h ÚkR Au. yufƒksw ®nËw
Ä{o, ƒeS ƒksw r¾úMŒe Ä{o ð„uhu™k «¼kð™u ÷eÄu Œu™e ‚k{krsf ‚ktMf]rŒf W…h y‚h
ÚkR Au.
y™w‚qr[Œ s™ òrŒ™e þuûkrýf ‚{MÞkyku :
y™w‚qr[Œ s™ òrŒ™e þiûkrýf ‚{MÞkyku ™e[u {wsƒ skuðk {¤u Au.
yk òrŒ™k ÷kufku™wt ¼xfŒwt Sð™ Au. Œu{™wt Sð™ MÚkkÞe ™ nkuðkÚke Œu{™k ƒk¤fku™e
™kutÄýe fhðk™wt fkÞo {w~fu÷Y… ƒ™e sÞ Au, ŒuÚke rþûký yk…ðk™e ‚{MÞk Q¼e ÚkkÞ Au.
59
(2) …qhŒe ‚„ðzŒk™ku y¼kð :
yk òrŒ™k ð„o™k ƒk¤fku {kxu rþûký™e …qhŒe ‚„ðzŒk™ku y¼kð òuðk {¤u Au. yk
òrŒ™k ÷kufku {kuxk ¼k„u st„÷ rðMŒkh{kt ðÄw «{ký{kt hnu Au. …ðoŒeÞ rðMŒkh{kt
þk¤kfeÞ ¼kirŒf ‚„ðzku yk…ðk™wt þfâ ƒ™Œwt ™Úke.
(3) rþûkf™e ‚{MÞk :
…qhŒe ‚„ðzŒk™k y¼kð™u fkhýu Œu{s st„÷ y™u …nkze rðMŒkh{kt sðk {kxu rþûkf
Œhefu sðk ŒiÞkh ÚkŒkt ™Úke. rþûký™e ‚{MÞk™u ÷eÄu þiûkrýf ‚{MÞkyku Q¼e ÚkkÞ Au.
(4) …kXTâ…wMŒfku™e ‚{MÞk :
ykrËðk‚e ÷kufku ¼xfŒwt Sð™ „k¤Œk nkuðkÚke st„÷ rðMŒkh{kt ðÄw hnu Au. yk òrŒ™k
ƒk¤fku™e ƒku÷e-¼k»kk rðMŒkhu rðMŒkhu y÷„ suðk {¤u Au. Œu{™k {kxu ¾k‚ «fkh™k
…kXÞ…wMŒfku ŒiÞkh fhðk …zu, Œu™e ‚kÚku ‚kÚku yk òrŒ™k ÷kufku™e ¼k»kk «{kýu rþûkfku
ŒuÞkh fhðk …zu. yk fkÞo fhðk™wt {w~fu÷Y… nkuðkÚke þiûkrýf ‚{MÞk Q¼e ÚkkÞ Au.
(…) rþûký{kt ykuAku h‚
yk òrŒ™k ÷kufku{kt ¼xfŒwt Sð™ …‚kh fhŒkt nkuðkÚke rþûký{kt ykuAku h‚ ÷u Au. rþûký
{kxu ðk÷eyku y¼ý nkuðkÚke s™ò„]rŒ ykðŒe ™Úke. ykÚke rþûký {kxu ¾k‚ fkuR
«Þk‚ fhŒkt ™Úke.
(6) «ðuþ™e ‚{MÞk :
yk òrŒ™k ÷kufku MÚkkÞe ™ nkuðkÚke ¼xfŒwt Sð™, …nkze rðMŒkh swËe swËe søÞkyu
hnuXký ð„uhu™u fkhýu þk¤k{kt «ðuþ yk…ðk™ku «§ Q¼ku ÚkkÞ Au. þk¤k y™u ½h ðå[u
ðÄw ytŒh òuðk {¤u Au.
y™w‚qr[Œ s™òrŒ™e ykrÚkof ‚{MÞkyku (Economic Problems of Schedule Tribe)
y™w‚qr[Œ s™òrŒ™e ykrÚkof ‚{MÞkyku ™e[u {wsƒ Au.
(1) hnuXký™e ‚{MÞk :
ykrÚkof ™ƒ¤e …rhrMÚkrŒ™u fkhýu ¼xõŒwt Sð™ „wòhu Au. yuf søÞkyuÚke ƒeS søÞkyu
òÞ Au. MÚkkÞe hnuXký ™Úke. ƒk¤fku™wt rþûký fR søÞkyu ÷uðwt, fR þk¤k{kt «ðuþ
{u¤ððku, st„÷™e …uËkþ …h «rŒƒtÄ ykðíkkt ykðf ½xe Au.
st„÷ku Ae™ðkR sŒkt Œuyku ¾kýku{kt, þnuh™kt ƒktÄfk{ku{kt, hkuz fk{{kt, ¾uŒ {sqhe{kt
ð„uhu™u fkhýu ðkhtðkh MÚk¤ktŒh fhu Au. yk ‚tË¼uo Œuyku ykrÚkof þku»ký™ku ¼ku„ ƒ™u Au
y™u Œuyku yk¾e ®sË„e ËuðkËkh ƒ™e hnu Au.
(3) „heƒe :
yk òrŒ™k ÷kufku™u y{wf s ÉŒw{kt fk{ {¤u Au. yLÞ ÉŒw{kt fk{ {¤Œwt ™Úke. hkuS
hkuxe™ku «§ Q¼ku ÚkkÞ Au. …qhŒk ‚{Þ {kxu fk{ ™ {¤Œwt nkuðkÚke „heƒe{kt ðÄkhku ÚkkÞ
Au.
(4) hkuS hkuxe™ku «§ :
yk òrŒ™k ÷kufku™u hkuS hkuxe {u¤ððk {kxu yuf søÞkyuÚke ƒeS søÞkyu sðwt …zu Au.
fkuR MÚkkÞe Sð™ ™Úke. rþûký™ku «§ Q¼ku ÚkkÞ Au.
60
(5) ¼qr{ ÔÞð‚kÞ™e ‚{MÞk :
Sð™ MÚkkÞe ™ nkuðkÚke, …kuŒk™k yrÄfkhðk¤e s{e™ ™ nkuðkÚke fkÞËk fk™q™ku™u fkhýu
…kuŒk™e s{e™ Œuyku fhe þõŒkt ™Úke. ™ðk fkÞËkyku™u ÷eÄu Œuyku MÚkkÞe ¾uŒe™e ÔÞðMÚkk
fhe þfíkkt ™Úke.
(6) þku»ký :
yk òrŒ™k ÷kufku™wt þku»ký ÚkŒwt nkuðkÚke ykrÚkof heŒu ™ƒ¤k …ze „Þu÷ Au. …qhŒe hkuS
{¤Œe ™Úke. ðÄw fk{ fhkðe™u, ykuAe hkuS yk…ðk{kt ykðu Au.
(7) st„÷ ‚tƒtrÄŒ ‚{MÞk :
y™w‚qr[Œ s™òrŒ {kxu …nu÷k™k suðkt st„÷ku …h Œu{™ku yrÄfkh hÌkku ™Úke. …nu÷kt
fkuR…ý «rŒƒtÄ rð™k Œuyku st„÷ …uËkþ {u¤ðe þfŒkt níkkt. nðu rðrðÄ «fkh™k «rŒƒtÄku™u
fkhýu Œuyku st„÷ku™e W…s {u¤ðe þõŒk ™Úke. Œuyku st„÷™e W…sku {u¤ððk {kxu
yrÄfkhku, XufuËkhku fu s{e™™k {kr÷fku™k þku»ký™ku ¼ku„ ƒ™u Au.
(4) rð[hŒe òrŒ™kt ƒk¤fku™k rþûký™e ‚{MÞk
«MŒkð™k
yk…ýk Ëuþ{kt ðýòhk, ¼hðkz, ykuz, ‚hkrýÞk, ƒòrýÞk ð„uhu suðe y™uf fku{ku
yuðe Au fu suyku …kuŒk™k Sð™r™ðkon {kxu yuf MÚkkLkuÚke ƒesu MÚkk™u rð[hŒe hnu Au. yk òrŒyku™u
rð[hŒe òrŒyku Œhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au. yk ƒÄe òrŒyku fkuE MÚk¤u MÚkkÞe ð‚ðkx fhŒe
nkuŒe ™Úke. ykÚke yu{™kt ƒk¤fku™k þk¤k«ðuþ {kxu™e ™kuÄýe fhðe yu s …kÞk™e ‚{MÞk Au.
ð¤e ¼xfŒwt Sð™ SðŒe yk òrŒyku {kxu þk¤k þY fhe, Œu™u rLk¼kððe …ý {w~fu÷ Au.
‚kðorºkf «kÚkr{f rþûký™k æÞuÞ™u r‚Ø fhðk rð[hŒe òrŒ™kt ƒk¤fku™u rþûký …qÁt
…kzðk yt„u™e ‚{MÞk …ý yux÷e s {n¥ð™e ƒ™e Au.
(2) rð[hŒe òrŒ™kt ƒk¤fku™k rþûký ykzu™k yðhkuÄku
rð[hŒe òrŒ™kt ƒk¤fku™kt rþûký ykzu™k {wÏÞ yðhkuÄku ™e[u «{kýu Au :
(1) yMÚkkÞe Sð™
yk òrŒ™k ÷kufku rMÚkh Sð™ SðŒk ™ nkuðkÚke Œu{™kt ƒk¤fku™u rþûký {¤e þfŒwt ™Úke.
(6) y™w‚qr[Œ s™òrŒ™e ‚{MÞkyku Wfu÷ðk™k W…kÞku : (Problem Solutions of
Schedule Tribe)
y™w‚qr[Œ s™òrŒ™e ‚{MÞkyku Wfu÷ðk™k W…kÞku ™e[u {wsƒ Au.
(1) r™ðk‚e yk©{ þk¤kyku™ku «kht¼ :
yk òrŒ™k ÷kufku™k ƒk¤fku {kxu yk rðMŒkhku{kt r™ðk‚e yk©{ þk¤kyku þY fhðe. yk
þk¤k{kt ‚t…qýo ÔÞðMÚkk fhðe. rþûký™e ÔÞðMÚkk, hnuðk™e ÔÞðMÚkk, s{ðk™e ÔÞðMÚkk
ð„uhu rð™k {qÕÞu ÚkkÞ Œuðe ÔÞðMÚkk „kuXððe, suÚke ƒk¤fku íÞkt MÚkkÞe hne™u rþûký
{u¤ðe þfu.
(h) ykrËðk‚e rþûkfku™e r™{ýqtf fhðe :
su rðMŒkh{kt r™ðk‚e þk¤kyku Œu{s yLÞ þk¤k{kt, yks rðMŒkh™k ykrËðk‚e
rþûkfku™e r™{ýqtf fhðe suÚke Œuyku Œu{™k ‚{ks™u ‚{òðe™u rþûký {u¤ððk {kxu þk¤k{kt
çkk¤fkuLku «ðuþ yÃkkðe þfu.
61
(3) þku»ký{ktÚke {wrfŒ :
yk ÷kufku™u ‚k{krsf y™u ykrÚkof þku»ký{ktÚke {wõŒ fhkððk {kxu ‚hfkhu y™u
yu™.S.yku.yu ‚tÞwõŒ «Þk‚ku fhðkt suRyu, Œu{s ykrÚkof þku»ký ÚkŒwt nkuÞ Œku Œu{ktÚke
{wõŒ fhðk suRyu. yk ÷kufku ËuðkËkh nkuÞ Au. Œuyku Œu{™k Ëuðk{ktÚke {wrõŒ {u¤ðe þfu Œu
{kxu ‚hfkh y™u ‚{ks ‚uðk ‚tMÚkkykuyu yk„¤ ykððwt skuRyu.
(4) {sqh fÕÞký «ð]r¥kyku :
ykrËðk‚eyku {sqhe ‚kÚku rðþu»k ‚tf¤kÞu÷kt Au, Œuyku™wt þku»ký ™ ÚkkÞ y™u fÕÞký ÚkkÞ
Œu {kxu™e «ð]r¥kyku þY fhðe skuRyu.
(5) ykhkuøÞ fÕÞký Þkus™k :
yk rðMŒkh{kt ykhkuøÞ™u ÷„Œe ‚uðkyku {¤e hnu Œu {kxu ykhkuøÞ fuLÿ þÁ fhðk skuRyu.
ykuAk Ëhu ykhkuøÞ™u ÷„Œe ‚uðk {¤u Œuðe ÔÞðMÚkk fhðe.
(6) ‚tMf]rŒ ƒ[kðku yr¼Þk™ :
ykrËðk‚eyku …kuŒk™e ‚tMf]rŒ ƒ[kðe þfu, Œu {kxu ykrËðk‚e {tz¤ Q¼wt fhðwt, yk {tz¤
îkhk ‚tMf]rŒ ƒ[kð {kxu rþûký yk…ðwt skuRyu.
(7) y™wfq÷™ {u¤ððk™k «ÞíLkku :
ykrËðk‚eyku ƒeòt ‚kÚku y™wfq÷™ ‚kÄe þfu Œuðk «fkh™k fkÞo¢{ku „kuXððkt skuRyu.
Œuyku ðÄw{kt ðÄw MÚkkÞe ÚkkÞ Œu {kxu™k «ÞíLkku nkÚk Ähðkt skuRyu.
(8) fk™q™e rþûký™e ÔÞðMÚkk :
ykrËðk‚eyku™u rðrðÄ «fkh™wt fk™q™e rþûký {¤e hnu Œuðe ÔÞðMÚkk „kuXððe skuEyu.
(1) ykrÚkof …rhƒ¤
yk òrŒ™k ÷kufku™e ykrÚkof rMÚkrŒ …ý ™ƒ¤e nkuðkÚke Œuyku …kuŒk™kt ƒk¤fkuuLku þk¤kyu
{kuf÷ðk™u ƒË÷u {sqheyu ÷„kze ËuŒkt nkuÞ Au.
(3) rþûký ŒhV ™fkhkí{f ð÷ý
yk òrŒ™k ÷kufku™k ÔÞð‚kÞ s yuðk Au fu Œu{™u nt{uþkt yuðwt ÷køÞk fhu Au fu yu{™kt
ƒk¤fku™u rþûký™e þe sYh! ð¤e Œuyku rþûký ŒhV ™fkhkí{f ð÷ý Ähkðu Au, …rhýk{u
Œuyku ™Úke Œku ƒk¤fku™e LkkUÄýe fhkðíkkt fu ™Úke’Œku ƒk¤fku™u þk¤kyu {qfŒk. Œuyku™u
ƒk¤f þk¤kyu òÞ yu fhŒkt ½hu hnu Œu ðÄw W…fkhf ÷k„Œwt nkuÞ Au.
(4) ÷kufƒku÷e™e ‚{MÞk
rð[hŒe òrŒ™k ÷kufku™u …ý …kuŒk™e òrŒ™e yuf rðrþü ÷kufƒku÷e nkuÞ Au. yk òrŒ™k
÷kufku™u rþûký {u¤ððk{kt Œu{™e rðrþü ÷kufƒku÷e yðhkuÄY… ÚkkÞ Au.
(3) rð[hŒe òrŒ™kt ƒk¤fku™k rþûký {kxu™k W…kÞku
rð[hŒe òrŒ™kt ƒk¤fku™k rþûký™k rðMŒhý y™u rðfk‚ {kxu ™e[u™k W…kÞku nkÚk
ÄhðkÚke Œu™e ykzu™k yðhkuÄku Ëqh ÚkE þfþu:
• rð[hŒe òrŒ™kt fwxwtƒku þfâ yux÷k ðÄw «{ký{kt yufe sÚÚkk{kt ð‚u yu «fkh™e ‚wrðÄkyku
Q¼e fhðe. yk {kxu yuf ‚{k™ fk{ fh™khk™kt fuLÿku rðf‚kððkt.
• rð[hŒe òrŒ™kt ƒk¤fku™e ‚tÏÞk y…qhŒe nkuÞ íÞkt VhŒe þk¤kyku þY fhðe.
• rð[hŒe òrŒ™k ÷kufku™k ÄtÄk™u y™wY… rþûký™e sku„ðkE fhðe. ð¤e yk òrŒ™kt
ƒk¤fku þk¤k{kt «ðuþ {u¤ðu Œu {kxu ¾k‚ «kuí‚kn™ …qÁt …kzðwt.
62
• rð[hŒe òrŒ™kt ƒk¤fku™k rþûký {kxu ¾k‚ «fkh™e yk©{þk¤kyku þY fhðe. yk
þk¤kyku{kt Œu{™k ÄtÄk™u …ku»kf y™u ‚wÄkhf yÇÞk‚¢{ ŒiÞkh fhðku skuEyu.
• rð[hŒe òrŒ™k ÷kufku™u ÄtÄkfeÞ {ËË, ÷ku™ ŒÚkk ƒeS sYhe ‚ð÷Œku yk…e rMÚkh ð‚ðkx
ŒhV Ëkuhðk.
yk…ýk Ëuþ{kt rð[hŒe òrŒ™kt ƒk¤fku™k rþûký™k rðfk‚ {kxu ‚khk yuðk «ÞíLkku ÚkÞk
Au AŒkt yk òrŒ™kt ƒk¤fku™k rþûký™e ƒkƒŒ{kt skuEyu Œux÷e «„rŒ yk…ýk Ëuþ{kt
ÚkE þfe ™Úke.
(9) ðnu{ y™u ytÄ©æÄk r™ðkhý fkÞof{ :
ykrËðk‚eyku{kt fux÷ktf ðnu{ y™u ytÄ©æÄk òuðk {¤u Au. yk ÷kufku{ktÚke ðnu{ y™u
ytÄ©æÄk Ëqh ÚkkÞ Œu {kxu™k fkÞo¢{ku nkÚk Ähðk.
(10) MÚkkÞe Sð™ {kxu™e ÔÞðMÚkk :
ykrËðk‚e ÷kufku MÚkkÞe Sð™ Sðu Œuðe ÔÞðMÚkk fhðe. hkuS hkuxe MÚkkr™f {¤e hnu Œu
{kxu ™ðk ÄtÄkyku yk rðMŒkh{kt þY ÚkkÞ Œuðe ÔÞðMÚkk fhðe. Œuyku™u s{e™ {¤u y™u
Œu™k …h ¾uŒe fhu Œuðe ÔÞðMÚkk …ý fhðe skuRyu. hkuShkuxe fkÞ{e Äkuhýu {¤u Œuðwt
÷ktçkkøkk¤kLkwt ykÞkus™ rð[khðwt sRyu.
(11) rþûkfku™u Œk÷e{ yk…ðe :
ykrËðk‚e rðMŒkh{kt ™kufhe{kt skuzkŒk rþûkfku™u ykrËðk‚eyku™k ‚tË¼uo Œu{™e ƒku÷e,
¼k»kk, ‚tMf]rŒ, ‚ÇÞŒk ð„uhu ƒkƒŒku æÞk™{kt hk¾e Œk÷e{ yk…ðe skuRyu. Œk÷e{
{¤ðkÚke Œuyku ‚khe heŒu fkÞo fhe þfu.
(12) rþ»Þð]r¥kyku :
ykrËðk‚e™k ƒk¤fku ðÄw «{ký{kt rþûký {u¤ðu Œu {kxu rþ»Þð]r¥kyku™e ÔÞðMÚkk fhðe.
(13) ™kufhe{kt y™k{Œ «Úkk Ëk¾÷ fhðe :
ykrËðk‚e™k ƒk¤fku {kxu ™kufhe{kt y™k{Œ «Úkk Ëk¾÷ fhðe skuRyu. ŒhŒ s ™kufhe
{¤ðk™u fkhýu rþûký{kt h‚ ÷uíkkt ÚkkÞ.
(14) rþûkfku™u rðþu»k ÷k¼ :
ykrËðk‚e rðMŒkh{kt su rþûkfku ™kufhe {kxu ŒiÞkh ÚkkÞ Œu {kxu rðþu»k ÷k¼ yk…ðk
skuRyu.
(15) ÔÞkð‚krÞf rþûký :
• ykrËðk‚e rðMŒkh™k ƒk¤fku™u ÔÞkð‚krÞf rþûký yk…e ÔÞð‚kÞku ŒhV ð¤u Œuðwt rþûký
yk…ðwt skuRyu.
• yk W…hktŒ ŒusMðe ƒk¤fku nkuÞ Œu™e ¾kus fhe™u Wå[ rþûký {u¤ðu Œuðe ÔÞðMÚkk fhðe
skuRyu. Wå[ rþûký {u¤ðe™u Œu™k rðMŒkh{kt, Œu™k ‚{ks™e ‚khe ‚uðk fhe þfu Œuðwt
ykÞkus™ rð[khðwt skuRyu.
• fux÷efðkh yk òrŒ™k ƒk¤fku rþûkýÚke ðtr[Œ hnu Œku ðÄkhk™k hkrºk ð„kuo þY fhe
rþûký yk…ðk™e ÔÞðMÚkk „kuXððe skuRyu.
• rh‚uMk{kt ™kMŒk™e ÔÞðMÚkk …ý „kuXðe þfâ.
• y™wfq¤ ¼k»kk{kt …kXÞ…wMŒf ŒuÞkh fhðk{kt ykðu Œku …ý ðÄw y™wfq¤Œk «kÃík ÚkkÞ.
63
• YrZ[wMŒ {kLÞŒkyku òuðk {¤u Au. Œu Ëqh ÚkkÞ Œu {kxu «ÞíLkku fhðk sRyu. Œuyku™u ðk÷e
r{xª„ fhe™u rþûký yk…ðk{kt ykðu Œku ‚wÄkhku ÚkR þfu.
• yk rðMŒkh™e Akufheyku rþûký ðÄw «{ký{kt ÷uŒe ÚkkÞ Œuðe ÔÞðMÚkk „kuXððe skuRyu,
Œu{s VhŒe þk¤kyku …ý þY fhe þfkÞ.
5. ûkrŒ ÄhkðŒkt ƒk¤fku™k rþûký™e ‚{MÞk
(1) «MŒkð™k
ûkrŒ ÄhkðŒkt ƒk¤fku{kt ƒu «fkh™e ûkrŒ ÄhkðŒkt ƒk¤fku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au :
1. þkherhf ûkrŒ ÄhkðŒkt ƒk¤fku, 2. {k™r‚f ûkrŒ ÄhkðŒkt ƒk¤fku.
þkherhf ûkrŒ ÄhkðŒkt ƒk¤fku ytÄ, ƒnuhkt-{q„kt yt™u rðf÷kt„e yu{ ºký «fkh™kt skuðk
{¤u Au, ßÞkhu {k™r‚f ûkrŒ ÄhkðŒkt ƒk¤fku{kt {tËƒwrØ, yÕ…ƒwrØ, rðf]Œ {k™‚ ÄhkðŒkt
ƒk¤fku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au.
‚kðorºkf «kÚkr{f rþûký {kxu™k «ÞíLkku{kt þkherhf y™u {k™r‚f ûkrŒ ÄhkðŒkt ƒk¤fku™u
rþûký™ku ÷k¼ ™ {¤u Œku Œu yLÞkÞ s „ýkÞ. ûkrŒ ÄhkðŒkt ¾kuz¾kt…ý ÄhkðŒkt ƒk¤fku …ý
‚{ks™wt yt„ Au. ‚{ks™kt yLÞ ƒk¤fku™e {kVf ykðkt ƒk¤fku …ý ÞkuøÞ fu¤ðýe {u¤ðe ‚{ks{kt
Mð{k™¼uh y™u Mðkr¼{k™e Sð™ Sððk™u yrÄfkhe Au. ykÚke ykðkt ƒk¤fku™k rþûký™e
ƒkƒŒ …ý Ëuþ {kxu ½ýe s {n¥ð™e Au. ykÚke yk…ýu ykðkt ƒk¤fku™e W…uûkk fhðe skuEyu
™ne.
ûkrŒ ÄhkðŒkt ƒk¤fku™u rðrþü rþûký™e sku„ðkE îkhk s rþrûkŒ fhe þfkÞ. «íÞuf
÷kufþkne Ëuþ, ykðkt ƒk¤fku™k rþûký™e rðrþü sku„ðkE fhu s Au. ‚{ks™u nðu «ŒerŒ ÚkE
„E Au fu þkherhf ¾kuz¾kt…ýðk¤kt ƒk¤fku{kt …ý fux÷ef rðrþü þrõŒyku …zu÷e Au. sku yu
þÂõík Œu™ku rðfk‚ fhðk{kt ykðu, Œku Œuyku Ëuþ™k ™ðr™{koý{kt {nk{q÷ku Vk¤ku ™kutÄkðe þfu Au.
þkherhf heŒu ûkrŒ ÄhkðŒe ÔÞrõŒyku …ý ƒeS ‚ðkO„e ÔÞrõŒ™k suðe s «„rŒ ‚kÄe þfu Au.
ð¤e ‚{ks™kt ykðkt ƒk¤fku rþûký ÷eÄk rð™k ÷½wŒk„útrÚkÚke ûkku¼ ™ y™w¼ðu, yu nuŒw‚h ykðkt
ƒk¤fku™k rþûký {kxu™e ‚wrðÄk ‚{ksu …qhe …kze™u yuf‚kÚku ƒu nuŒwyku - ‚uðk fÞko™ku y™u ûkrŒ™ku
‚Ëw…Þku„ fÞko™ku - r‚Ø fÞko Au.
þiûkrýf Œf™wt ‚{k™…ýwt ÷k„w …kzðwt nþu Œku ¾kuz¾kt…ýðk¤kt ƒk¤fku {kxu …ý rþûký™e
…qhŒe ‚wrðÄk fhðe …zþu. yk ƒkƒŒ {k™ðŒk™e árüyu sYhe Au y™u W…Þkur„Œk™e ÿrüyu …ý
ykð~Þf Au. sku ÞkuøÞ y™u …qhŒwt rþûký yk…ðk{kt ykðu Œku þkherhf y…t„ku …kuŒk™e y…t„Œk™e:
{ÞkoËk ykuAe fhe þfu y™u Œu s heŒu {k™r‚f y…t„ku, {tËƒwrØðk¤kt ƒk¤fku …ý yuf W…Þku„e
™k„rhf ƒ™ðk™e fux÷ef ûk{Œk fu¤ðe þfu.
(7) y™w‚qr[Œ s™òrŒ fÕÞký Þkus™kyku :
• „wshkŒ ‚hfkh™k ykrËðkMke rðfk‚ rð¼k„, „ktÄe™„h îkhk y™w‚qr[Œ s™òrŒ fÕÞký
Þkus™kyku îkhk Œuyku™ku ƒrn{wo¾e rðfk‚ fhðk™ku «ÞíLk ÚkÞku Au. yk yt„u Œ{u yk ‚tË¼uo
{krnŒ„kh ƒ™ku Œu {kxu fux÷ef {krnŒe Þkus™kyku yºku xqtf{kt hsq fhðk{kt ykðe Au.
(1) þiûkrýf Þkus™kyku :
þiûkrýf Þkus™kyku{kt ™e[u {wsƒ™e Þkus™k y{÷{kt Au :
1. …qðo yu‚. yu‚. ‚e. Úke fkì÷us fûkk™k yÇÞk‚¢{ku {kxu rðãkÚkeoyku™u rþ»Þð]r¥k.
2. «kÚkr{f þk¤k™k rðãkÚkeoyku™u „ýðuþ.
3. rðãk ‚kÄ™k ‚kRf÷ Þkus™k nuX¤ Äkuhý-8{kt ¼ýŒe fLÞkyku™u ‚kRf÷
64
4. ‚iLÞ{kt Wå[ nkuÆkyku «kÃík fhe þfu Œu {kxu rðãkÚkeoyku {kxu ‚kƒhfktXk rsÕ÷k{kt ¾uht[k
{wfk{u ‚ir™f Mfq÷™e MÚkk…™k.
5. hksÞ{kt ykrË òrŒ™k rðãkÚkeoyku {kxu yk©{ þk¤kyku, ykËþo r™ðk‚e þk¤kyku
Akºkk÷Þku™e ðŒo{k™ ÔÞðMÚkk W…hktŒ Akuxk WËu…wh y™u ÔÞkhk ¾kŒu …e.xe.‚e. fkì÷usku™e
MÚkk…™k.
(2) ‚k{krsf Wíf»ko™e Þkus™kyku :
‚k{krsf Wíf»ko™e Þkus™kyku ™e[u {wsƒ Au.
1. AuÕ÷k …kt[ ð»ko{kt fwtðhƒkR™wt {k{uÁt Þkus™k nuX¤ y™u ‚kŒ Vuhk ‚{qn ÷ø™ Þkus™k
nuX¤ Mºkeyku™u ðÄw ‚L{k™¼uh Sððk™e Œfku …qhe …kzðe.
2. ykðk‚ Þkus™kyku nuX¤ ð»ko h001 Úke h005 ËhBÞk™ 18,400 ÔÞrõŒyku™u ykðk‚ ƒktÄfk{
{kxu ‚nkÞ.
(3) ykrÚkof rðfk‚ Þkus™k :
ykrÚkof rðfk‚ Þkus™k{kt ™e[u™e ƒkƒŒku™ku ‚{kðuþ fhðk{kt ykðu Au :
1. ykrËòrŒ ÷kufku™u ËwÄk¤kt …þw …qhkt …kzðk™e Þkus™k.
2. ®‚r[Œ ¾uŒe{kt ¾uŒe™e ykÄwr™f …æÄríkyku, ði¿kkr™f …æÄrŒÚke þkuÄkÞu÷kt ƒeshku…kt y™u
¾uŒe rð»kÞf ykuòhku …qhkt …kzðk™e Þkus™k.
3. fkiþÕÞ r™{koý y™u ûk{Œk ðÄo™ {kxu ykrËðk‚e Œk÷e{kÚkeoyku™u ykÄwr™f y™u ÔÞkð‚krÞf
Œk÷e{.
MðŒtºk ¼khŒ{kt þkherhf ¾kuz¾kt…ýðk¤kt ƒk¤fku™k rþûký yt„u ‚khe ò„]rŒ ykðe Au.
„wshkŒ{kt …ý ykðkt ƒk¤fku™k rþûký {kxu ‚hfkhe y™u MðiråAf «ÞíLkku ‚khk «{ký{kt Úkðk
{ktzTÞk Au. ‚hfkh fhŒkt ‚{ks yk ƒkƒŒ{kt ðÄw ò„]Œ Au. yk…ýu íÞkt ytÄku {kxu™e rþûký‚tMÚkkyku,
ƒnuhk - {qt„k {kxu™e rþûký‚tMÚkkyku y™u rðf÷kt„eyku {kxu™e rþûký-ÔÞðMÚkk ykðu÷e Au.
yk…ýku Ëuþ þkherhf ¾kuz¾kt…ýðk¤e ÔÞrõŒyku™k rþûký™e ÔÞðMÚkk yt„u nt{uþkt ‚Œfo
hÌkku Au y™u Œu {kxu h[™kí{f ÔÞðMÚkk fhe Au.
(2) þkherhf ¾kuz¾kt…ýðk¤kt yt„u fkuXkhe …t[™e ¼÷k{ýku
þkherhf ¾kuz¾kt…ýðk¤kt ƒk¤fku™k rþûký yt„u fkuXkhe …t[u (1964- 4-66) ™e[u suðe
fux÷ef {n¥ð™e ¼÷k{ýku fhe Au :
• 1960 ‚wÄe{kt ytÄ, ƒnuhkt-{qt„kt, nkzfkt™e ¾kuz¾kt…ýðk¤kt y™u {k™r‚f heŒu …AkŒ fw÷
ƒk¤fku™k 15 xfk {kxu rþûký™e y™u Œk÷e{™e ‚wrðÄk fhðe.
• ¾kuz¾kt…ýðk¤kt ƒk¤fku™k rþûký™u ðÄw ûk{Œk¼ÞwO ƒ™kððk {kxu ‚tþkuÄ™ y™u «Þku„ku™e
…ý ‚wrðÄk fhðe.
• ¾kuz¾kt…ýðk¤kt ƒk¤fku {kxu ¾k‚ fkÞo¢{ku Þkusðk.
• {„s{kt Eò …k{u÷ktt, ƒku÷e{kt ûkrŒðk¤kt, yÄo ytÄ, ÷k„ýe{Þ heŒu ÔÞ„ú ƒk¤fku ð„uhu
{kxu rþûký™e ¾k‚ ‚„ðz fhðe.
• ¾kuz¾kt…ýðk¤kt ƒk¤fku™k rþûký {kxu rþûkf rðãkÚkeoyku™wt «{ký 1:10 hk¾ðwt skuEyu.
(3) ûkrŒðk¤kt ƒk¤fku {kxu rðrþü þiûkrýf ‚wrðÄkyku™e sYrhÞkŒ™kt fkhýku
þkherhf heŒu ¾kuz¾kt…ý ÄhkðŒkt ƒk¤fku suðkt fu ƒnuhkt-{qt„kt, ytÄ, yÄo ytÄ, ŒkuŒzkt
ð„uhu™u {kxu …ý rðrþü þk¤kyku™e y™u rðrþü «fkh™k yÇÞk‚™e ‚wrðÄkyku™e‚„ðz
65
nkuðe sYhe Au. ykðkt ƒk¤fku {kxu rðrþü þiûkrýf ‚wrðÄkyku™e sYrhÞkŒ™kt fux÷ktf
fkhýku ™e[u «{kýu Au :
• ƒnuhkt-{qt„kt ƒk¤fku ¼k»kk¿kk™™e árüyu …AkŒ nkuÞ Au.
• y…t„ ƒk¤fku™e {k™r‚f þrõŒ {ÞkorËŒ nkuÞ Au. ykÚke yk …rhrMÚkrŒ{kt ykðkt ƒk¤fku™e
rðrþü rþûký-ÔÞðMÚkk nkuðe sYhe Au.
• þkherhf heŒu y…t„ ƒk¤fku fu¤ðýe™e þYykŒÚke s Œu{™e ô{h™kt ‚k{kLÞ ƒk¤fku™e
‚h¾k{ýe{kt …AkŒ sýkÞ Au. ykÚke y…t„ ƒk¤fku™ku fu¤ðýe «fkh y™u rþûký…ØrŒ
rðrþü «fkh™kt nkuðkt skuEyu.
• þkherhf y…t„ku ™k™k- {kuxk «{ký{kt rðr¼LLk «fkh™e yktr„f ¾k{eyku y™w¼ðŒk
nkuÞ Au. ykÚke yk…ýu Œu{™u {kxu rðrþü þiûkrýf ‚wrðÄkyku …qhe …kzðe sYhe Au.
• {k™r‚f ¾kuz¾kt…ýðk¤kt ƒk¤fku™k {k™r‚f rðfk‚™e Íz… Äe{e nkuÞ Au. y{qŒo
ŒfoþrõŒ™ku rðfk‚ yrŒ{tË, ÞkËþrõŒ yíÞtŒ {ÞkorËŒ, æÞk™ rðMŒkh …ý ½ýku s ‚er{Œ
nkuÞ Au y™u Œuyku ÷½wŒk„útrÚkÚke …ezkŒk nkuÞ Au. ð¤e Œuyku{kt ÷k„ýe™wt- ‚{Œku÷…ýwt
nkuŒwt ™Úke. ykðkt ƒk¤fku ‚k{kLÞ ƒwrØðk¤k ƒk¤fku ‚kÚku ðiÞrõŒf rðr¼LLkŒkyku™u ÷eÄu
yÇÞk‚ fhe þfu ™rn. ŒuÚke Œu{™u rðrþü þiûkrýf ‚wrðÄkyku …qhe …kzðe ykð~Þf Au.
• ðiÞrõŒf rðr¼LLkŒkyku™u ÷eÄu ƒk¤fku{kt h‚, Ár[, ð÷ý, yk[kh-rð[kh, ƒwrØfûkk,
rðrþü þrõŒyku ð„uhu swËkt swËkt nkuÞ Au. Mð¼kð™e Ërüyu …ý fkuE ƒk¤f ÷k„ýeþe÷
fu Qr{oþe÷, ¢kuÄe, [erzÞwt , ‚wMŒ, WØŒ Œu{s rððufþe÷ …ý skuðk {¤u Au. yk{,
ƒk¤fku{kt rðrþü þrõŒ «{kýu ðiÞrõŒf rðr¼LLkŒkyku skuðk {¤u Au. Ëhuf ƒk¤f{kt
fkuE ™u fkuE [ku¬‚ «fkh™e þrõŒ hnu÷e Au. „rýŒ, r[ºk, ‚t„eŒ, ‚krníÞ, ÷wnkhefk{,
‚wÚkkhefk{, „kuXðýe fu ÔÞðMÚkk ð„uhu r¼LLk r¼LLk ƒkƒŒku{kt þrõŒ ÄhkðŒkt ƒk¤fku
yk heŒu swËkt Œhe ykðu Au. ð¤e ƒwrØ þrõŒ ftEf swËe s Au, ftEf rðrþü Au. ykÚke
Œuyku™u {kxu rðrþü þiûkrýf ‚wrðÄkyku …qhe …kzðe ¾qƒ s ykð~Þf y™u yr™ðkÞo Au.
(4) ¾kuz¾kt…ýðk¤kt ƒk¤fku {kxu rþûký™e ÔÞðMÚkk
¾kuz¾kt…ýðk¤e ÔÞrõŒyku {kxu Œu{™e ÞkuøÞŒk ™¬e fhe ™e[u «{kýu™e rþûký™e ÔÞðMÚkk
fhðe skuEyu :
• þk¤k{kt ™ ykðe þfu Œuðkt y…t„ ƒk¤fku™u ½uh ƒuXkt „]nWãku„™wt rþûký {¤u Œuðe ÔÞðMÚkk
fhe þfkÞ.
• nkìrM…x÷-þk¤kyku{kt su ‚khðkh ÷E hÌkkt nkuÞ Œuðkt «kÚkr{f þk¤k™kt ƒk¤fku™u ‚khðkh™e
‚kÚku ‚kÚku ÄtÄkfeÞ rþûký …ý yk…e þfkÞ.
• ¾kuz¾kt…ýðk¤kt ƒk¤fku Akºkðk‚e þk¤kyku{kt hne™u nwLLkh f¤k y™u Wãku„ku™ku yÇÞk‚
fhe þfu Œuðe ÔÞðMÚkk fhðe skuEyu.
• ¾kuz¾kt…ýðk¤kt ƒk¤fku™u ½h suðwt ðkŒkðhý {¤e hnu Œuðe ™‚ohe Mfq÷ku nkuðe skuEyu.
• ykðkt ƒk¤fku™u Wå[ rþûký yk…Œe rðrþü fkì÷usku Œu{s rðrþü rðï rðãk÷Þku™e
ÔÞðMÚkk …ý fhe þfkÞ. ykÚke Œu fûkkyu …ý Œuyku ÄtÄkfeÞ rþûký ÷E þfu.
• ÔÞð‚kÞ÷ûke Œu{s xufr™f÷ þk¤kyku{kt Œuyku {kxu «kÚkr{f fûkkÚke s ÄtÄkfeÞ rþûký™e
þYykŒ fhðe skuEyu.
• yíÞtŒ y…t„ ÔÞrõŒyku {kxu rðrþü ‚„ðzku ÄhkðŒe ÄtÄkfeÞ þk¤kyku™e ÔÞðMÚkk
fhðe skuEyu.
66
ƒk¤fku{kt hnu÷kt ðiÞrõŒf ŒVkðŒku™u æÞk™{kt ÷R ¾kuz¾kt…ýðk¤kt ƒk¤fku™k rþûký™e
yux÷u fu rðrþü rþûký™e ÞkuøÞ ÔÞðMÚkk „kuXððe. yk {kxu ðrõŒ„Œ Ëu¾hu¾, fk¤S¼he
‚t¼k¤, rðrþü þk¤kyku y™u rðrþü «fkh™e r[rfí‚k ð„uhu suðe ‚wrðÄkyku …qhe
…kzðe skuEyu
(5) ¾kuz¾kt…ýðk¤kt ƒk¤fku™k rþûký {kxu ÚkÞu÷kt «Þk‚
«kÚkr{f rþûký™wt ‚kðorºkfhý ÚkŒkt yk…ýk Ëuþ{kt ¾kuz¾kt…ýðk¤kt ƒk¤fku™k rþûký™ku
«§ W…rMÚkŒ ÚkÞku. ykðkt ƒk¤fku™e ™kutÄýe y™u þk¤k«ðuþ yuf {n¥ð™e ƒkƒŒ ƒ™e.
skufu MðŒtºk ¼khŒ{kt ¾kuz¾kt…ýðk¤kt ƒk¤fku™k rþûký yt„u ‚khe ò„]rŒ ykðe Au.
AŒkt ¾kuz¾kt…ýðk¤kt ƒk¤fku™k ðk÷eyku ŒhVÚke …qhŒku ‚nfkh {¤Œku ™Úke. ykÚke …ý
yk ‚{MÞk skuRyu Œux÷e Wfu÷e þfkE ™Úke.
yk ‚{MÞk «íÞu ®[ŒeŒ hne™u hk»xÙeÞ rþûký™erŒ - 1986 {kt “þkherhf ûkrŒykuðk¤kt
ƒk¤fku™u ‚k{kLÞ ƒk¤fku™e ‚kÚku ‚{k™ ¼k„eËkhku Œhefu, ûkrŒykuðk¤kt ƒk¤fku™wt rþûký’
yt„u ™e[u suðe ™kutÄ fhkE Au. “{k™r‚f y™u Œu{™ku ‚{k™ rðfk‚ fhðk {kxu y™u Œuyku
rðïk‚ y™u ®n{ŒÚke ®sË„e™ku ‚k{™ku fhe þfu Œu {kxu ŒiÞkh fhðk{kt ykðþu. yk™u
{kxu ™e[u™kt …„÷kt ÷uðk{kt ykðþu:
• þfâ nþu íÞkt ‚wÄe n÷™[÷™™e ûkrŒykuðk¤kt y™u yLÞ ‚k{kLÞ ûkrŒykuðk¤kt ƒk¤fku™u
ƒeòt ‚k{kLÞ ƒk¤fku ‚kÚku s rþûký yk…ðk{kt ykðþu.
• yLÞ «fkh™e þkherhf fu {k™r‚f ûkrŒyku ÄhkðŒkt ƒk¤fku™u {kxu ¾k‚ «fkh™e r™ðk‚e
þk¤kyku™e rsÕ÷k {Úkfu MÚkk…™k fhðk{kt ykðþu.
• þkherhf heŒu yþõŒku™u {kxu ÔÞkð‚krÞf Œk÷e{™e ÔÞðMÚkk fhðk{kt ykðþu.
• ¾k‚ fhe™u «kÚkr{f rþûkfku™u {kxu ûkrŒykuðk¤kt ƒk¤fku™e ‚kÚku fE heŒu fk{ ÷uðwt Œu™e
Œk÷e{ {kxu™k ð„kuo [÷kððk{kt ykðþu.
• ûkrŒykuðk¤kt ƒk¤fku™k rþûký™u {kxu {hrsÞkŒ Äkuhýu …ý su «ÞíLkku nkÚk Ähðk{kt
ykðþu Œuðk Œ{k{ «ÞíLkku™u «kuí‚krnŒ fhðk{kt ykðþu.
yksu þkhehuf ¾kuz¾kt…ý ÄhkðŒkt ƒk¤fku fu {k™r‚f heŒu …AkŒ ƒk¤fku {kxu™wt ËrürƒËw
ƒË÷kE hÌkwt Au. Œuyku …ý ‚{ks™k yLÞ ‚ÇÞku™e {kVf ‚{k™ n¬ku ‚kÚku MðŒtºkŒk
y™u Mð{k™…qðof Sðe þfu Au. ¾kuz¾kt…ýðk¤kt ƒk¤fku™u yu «fkh™wt Sð™ SðŒkt fhðk
{kxu [e÷k[k÷w rþûký …ØrŒyku™u MÚkk™u rðrþü ‚wrðÄkyku …qhe …kzu Œu «fkh™e þiûkrýf
…ØrŒyku, «ð]r¥kyku y™u ‚wrðÄkyku Q¼e fhðk{kt ykðe Au.
ƒk¤fku™e ðiÞrõŒf rðr¼LLk¥kkyku ÷ûk{kt hk¾e Œu Œuyku™k rþûký rðþu™e ‚wrðÄk
rð[khðk{kt ykðu Au. ¾kuz¾kt…ýðk¤kt ƒk¤fku{kt r¼LLk r¼LLk ŒVkðŒku skuðk {¤u Au.
ykÚke ykðkt ƒk¤fku™u yuf‚h¾e ÔÞðMÚkk ™ …qhe …zkŒkt Œu{™e {k™r‚f ÞkuøÞŒk, h‚,
yr¼Ár[, þkherhf þrõŒ, rðrþü þrõŒ, ‚k{krsf ðkŒkðhý ð„uhu æÞk™{kt. hk¾e
Œu{™k {kxu™e rþûký-ÔÞðMÚkk „kuXððk{kt ykðe Au.
(6) ‚khktþ
• fLÞk fu¤ðýe™e ‚{MÞk, …AkŒ ð„kuo™k ƒk¤fku™k rþûký™e ‚{MÞk rð[hŒe òrŒ™k
ƒk¤fku™k rþûký™e ‚{MÞk, ûkrŒ ÄhkðŒkt ƒk¤fku™k rþûký™e ‚{MÞk ð„uhu {kxu «kÚkr{f
fûkkyu rðrðÄ ‚{MÞkyku skuðk {¤u Au.
• yk [khuÞ «fkh™k ƒk¤fku™e ‚{MÞk™k fkhýku òýe™u Œu™u Ëqh fhðk™k W…kÞku rð[khðk
…zu. ‚hfkh …ý yk rËþk{kt «ÞíLkku fhðk{kt ykðu Œku ‚wÄkhku ÷kðe þfkÞ Œu{ Au.
67
• ‚hfkh …ý yk rËþk{kt skuEyu Œux÷e «ÞíLkþe÷ skuðk {¤Œe ™Úke, ÷kufku™e ¼k„eËkhe
‚kÚku «ÞíLkku fhðk{kt ykðu.
• ÷kufku{kt rþûký «íÞu sYrhÞkŒ Au Œu yt„u ò„]rŒ ÷kððk{kt ykðu, ðk÷eyku™u ‚{òððk{kt
ykðu Œku ‚wÄkhku ÷kðe þfkÞ Œu{ Au. ‚wÄkhk ŒhV «ÞíLkku fhðk sYhe Au. «ÞíLk ð„h
‚V¤Œk ™ {¤u.
(19) fLÞk fu¤ðýe™k yðhkuÄku sýkðku.
(20) fLÞk fu¤ðýe™k rðfk‚ {kxu™k W…kÞku sýkðku.
(21) y™w‚qr[Œ òrŒ yux÷u þwt ?
(22) y™w‚qr[Œ òrŒ™e ‚k{krsf ‚{MÞk fE Au Œu sýkðku.
(23) y™w‚qr[Œ òrŒ™e þiûkrýf ‚{MÞk fE Au Œu sýkðku.
(24) y™w‚qr[Œ òrŒ™e ykrÚkof ‚{MÞk fE Au Œu sýkðku.
(25) y™w‚qr[Œ òrŒ™e ‚{MÞkyku r™ðkhðk™k W…kÞku sýkðku.
(26) rð[hŒe òrŒ™k ƒk¤fku™k rþûký™k yðhkuÄku sýkðku.
(27) rð[hŒe òrŒ™k ƒk¤fku™k rþûký {kxu™k W…kÞku sýkðku.
(28) þkherhf ¾ku¤¾kt…ýðk¤k ƒk¤fku yt„u fkuXkhe …t[™e ¼÷k{ýku sýkðku.
(29) ûkrŒðk¤k ƒk¤fku {kxu rðrþü þiûkrýf ‚wrðÄkyku™e sYrhÞkŒ™k fkhýku sýkðku.
(30) ¾ku¤¾kt…ýðk¤k ƒk¤fku {kxu rþûký™e ÔÞðMÚkk sýkðku.
(31) ¾ku¤¾kt…ýðk¤k ƒk¤fku™k rþûký {kxu ÚkÞu÷kt «Þk‚ sýkðku.
(32) y™w‚qr[Œ s™òrŒ yux÷u þwt ?
(33) y™w‚qr[Œ s™òrŒ™e ‚k{krsf ‚{MÞkyku sýkðku.
(34) y™w‚qr[Œ s™òrŒ™e þiûkrýf ‚{MÞkyku sýkðku.
(35) y™w‚qr[Œ s™òrŒ™e ykrÚkof ‚{MÞkyku sýkðku.
(36) y™w‚qr[Œ s™òrŒ™e ‚{MÞk™ku Wfu÷ ÷kððk™k W…kÞku sýkðku.
(8) Œ{khe «„Œe [fk‚ku.
yk…u÷ rðÄk™™e ™e[u sýkðu÷ rðfÕ…ku{ktÚke ÞkuøÞ rðfÕ… …‚tË fhe sðkƒ yk…ku.
(1) y™w‚qr[Œ òrŒ™e ‚k{krsf ‚{MÞkyku fR Au ?
(1) y÷„ ð‚ðkx (h) ‚tÞwfŒ hnuXký
(3) «[kh™ku y¼kð (4) Ënus ™kƒqË
(2) y™w‚qr[Œ òrŒ™e ‚k{krsf ‚{MÞk™e fR ƒkƒŒ rð‚t„Œ Au ?
(1) yM…]~ÞŒk (h) y÷„ ð‚ðkx
(3) ¿kkrŒðkË (4) Ënus ™kƒqËku
(3) y™w‚qr[Œ òrŒ™e þiûkrýf ‚{MÞk fR Au ?
(1) ÞkuøÞ {kLÞŒkyku (h) ™ƒ¤e ykrÚkof …rhrMÚkrŒ
(3) rþûký {kxu {k„oËþ™ (4) ½h ™Sf þk¤k
68
(4) y™w‚qrŒ òrŒ™e þiûkrýf ‚{MÞk™e fR ƒkƒŒ rð‚t„Œ Au ?
(1) rþûký {kxu {k„oËþo™™ku y¼kð (h) y¼ý ðk÷eyku
(3) ½h y™u þk¤k ðå[u ðÄw ytŒh (4) ¼ýu÷kt ðk÷eyku
(5) y™w‚qr[Œ òrŒ™e ykrÚkof ‚{MÞk fR Au ?
(1) y¼ý ðk÷eyku (h) ykrÚkof ‚{k™Œk
(3) ‚h¤ ÔÞð‚kÞ™e …‚tË„e (4) ™kufhe™e Œfku
(6) y™w‚qr[Œ òrŒ™e ykrÚkof ‚{MÞk™e fR ƒkƒŒ rð‚t„Œ Au ?
(1) ƒuhkus„khe (2) ¼ýu÷kt ðk÷eyku
(3) ÔÞ‚™™e ƒË÷u (4) ykrÚkof þku»ký
(7) y™w‚qr[Œ òrŒ™e ‚{MÞkyku r™ðkhðk™ku W…kÞ fÞku Au ?
(1) ¿kkrŒ{kt ÷ø™ (2) fLÞk fu¤ðýe™u W¥kus™
(3) y‚{k™ ™kufhe™e Œfku (4) y÷„ hnuXký
(8) y™w‚qr[Œ òrŒ™e ‚{MÞkyku r™ðkhðk™ku W…kÞku™e fR ƒkƒŒ rð‚t„Œ Au ?
(1) ‚tÞwfŒ Akºkk÷Þ (h) þiûkrýf ‚„ðzku
(3) hkus„khe™e Œk÷e{ (4) y÷„ Akºkk÷Þ
ƒnwrðfÕ… «§ku
yk…u÷ rðÄk™™e ™e[u sýkðu÷ rðfÕ…ku{ktÚke ÞkuøÞ rðfÕ… …‚tË fhe sðkƒ yk…ku.
(1) y™w‚qr[Œ s™òrŒ™e ‚k{krsf ‚{MÞkyku fE Au ?
(1) ykhkuøÞ ‚tƒtÄe ‚{MÞk (h) MÚkkÞe Sð™
(3) y™wfq÷™ (4) {k™r‚f þrfŒ™ku yktf ðÄw
(h) y™w‚qr[Œ s™òrŒ™e ‚k{krsf ‚{MÞk™e fR ƒkƒŒ rð‚t„Œ Au ?
(1) y™wfq÷™™e ‚{MÞk (h) ¼k»kk™e ‚{MÞk
(3) ‚tMf]rŒ™e ‚{MÞk (4) MÚkkÞe Sð™
(3) y™w‚qr[Œ s™òrŒ™e þiûkrýf ‚{MÞk fE Au ?
(1) MÚkkÞe Sð™ (2) …kXÞ…wMŒf™e ‚{MÞk
(3) rþûký{kt ðÄw h‚ (4) …qhŒe ‚„ðzŒk
(4) y™w‚qr[Œ s™òrŒ™e þiûkrýf ‚{MÞk™e fR ƒkƒŒ rð‚t„Œ Au ?
(1) ¼xfŒwt Sð™ (h) …qhŒe ‚„ðzŒk™ku y¼kð
(3) rþûkf™e ‚{MÞk (4) «ðuþ{kt ‚h¤Œk
(5) y™w‚qr[Œ s™òrŒ™e ykrÚkof ‚{MÞk fR Au ?
(1) MÚkkÞe Sð™ (2) yMÚkkÞe Sð™
(3) hkuS hkuxe{kt ‚h¤Œk (4) hnuXký™e ÔÞðMÚkk
(6) y™w‚qr[Œ s™òrŒ™e ykrÚkof ‚{MÞk™e fR ƒkƒŒ rð‚t„Œ Au ?
(1) ¼xfŒwt Sð™ (h) „heƒe
(3) þku»ký (4) hkuS hkuxe{kt ‚h¤Œk
69
(7) y™w‚qr[Œ s™òrŒ™e ‚{MÞk Wfu÷ðk {kxu fR ƒkƒŒ sYhe Au ?
(1) fk™q™e rþûký (h) yMÚkkÞe Sð™
(3) ðnu{ y™u ytÄ©æÄk (4) þku»ký
(8) y™w‚qr[Œ s™òrŒ™e ‚{MÞk Wfu÷ðk {kxu fR ƒkƒŒ rð‚t„Œ Au ?
(1) ykrËðk‚e rþûkfku™e r™{ýqtf (h) r™ðk‚e yk©{þk¤k™e þYykŒ
(3) {sqh fÕÞký «ð]r¥k (4) y™wfq÷™™e ‚{MÞk
(9) y™w‚qr[Œ s™òrŒ fÕÞký þiûkrýf Þkus™k fR Au ?
(1) rþ»Þð]r¥k yk…ðe (h) ¼kRyku™u ‚kRõ÷ yk…ðe
(3) …kXÞ…wMŒf yk…ðk (4) y÷„ ð„o þY fhðku
(10) s™òrŒ™e fÕÞký þiûkrýf Þkus™kyku {kxu rð‚t„Œ ƒkƒŒ fR Au ?
(1) rþ»Þð]r¥k yk…ðe (h) „ýðuþ yk…ðku
(3) fLÞkyku™u ‚kRf÷ yk…ðe (4) ¼kRyku™u ‚kRf÷ yk…ðe
(11) y™w‚qr[Œ s™òrŒ™e {kxu ‚k{krsf Wíf»ko™e Þkus™k fR Au ?
(1) fwtðhƒkR™wt {k{uÁt (h) ¾uŒe™k ‚kÄ™ku yk…ðk
(3) yûkh¿kk™ yk…ðwt (4) ò„]rŒ ÷kððe
(12) y™w‚qr[Œ s™òrŒ {kxu ‚k{krsf Wíf»ko™e rð‚t„Œ ƒkƒŒ fR Au ?
(1) fwtðhƒkR™wt {k{uÁt Þkus™k (h) yûkh¿kk™ Þkus™k
(3) ‚kŒ Vuhk ‚{qn ÷ø™ (4) yûkh¿kk™ Þkus™k
(13) y™w‚qr[Œ s™òrŒ {kxu ykrÚkof rðfk‚ Þkus™k fE Au ?
(1) …þwyku Ãkqhk …kzðkt (2) ËqÄk¤k …þwyku …qhk …kzðkt
(3) ÷ku™ yk…ðe (4) ÷ku™ ™ yk…ðe
(14) y™w‚qr[Œ s™òrŒ {kxu ykrÚkof rðfk‚ Þkus™k {kxu rð‚t„Œ ƒkƒŒ fR Au ?
(1) ËqÄk¤k …þwyku …qhk …kzðk (h) ¾uŒe rð»kÞf ykuòhku …qhk …kzðk
(3) ƒes hku…k …qhk …kzðk (4) ƒes hku…k …qhk ™ …kzðk
(15) ™e[u™k{ktÚke fE òrŒ y™w‚qr[Œ s™òrŒ sýkÞ ?
(1) ÷wnkh-‚wÚkkh (2) ð‚kðk – „kr{Œ
(3) Œ¤…Ëk-¼kuR (4) …h{kh-hkýk
(9) Œ{khe «„rŒ [fk‚ku™k W¥khku :

1. ƒnwrðfÕ… «§ku™k ‚k[k W¥khku
1. y÷„ ð‚ðkx
2. Ënus ™kƒqËe
3. ™ƒ¤e ykrÚkof …rhrMÚkrŒ
4. ¼ýu÷kt ðk÷eyku
5. y¼ý ðk÷eyku
6. ¼ýu÷kt ðk÷eyku
70
7. fLÞk fu¤ðýe™u W¥kus™
8. ‚tÞwõŒ Akºkk÷Þ
2. ƒnwrðfÕ… «§ku™k ‚k[k W¥khku :
1. ykhkuøÞ ‚tƒtÄe ‚{MÞk
2. MÚkkÞeSð™
3. …kXTÞ…wMŒf™e ‚{MÞk
4. «ðuþ{kt ‚h¤Œk
5. yMÚkkÞe Sð™
6. hkuS hkuxe{kt ‚h¤Œk
7. fk™q™e rþûký
8. r™ðk‚e yk©{ þk¤k™e þYykŒ
9. rþ»Þð]r¥k yk…ðe
10. ¼kEyku™u ‚kRf÷ yk…ðe
11. fwtðhƒkE™wt {k{uÁt
12. yûkh¿kk™ Þkus™k
13. ËqÄk¤k …þwyku …whk …kzðk
14. ƒes hku…k …qhk ™ …kzðk
15. ð‚kðk-„kr{Œ
(10) ‚qr[Œ ðkt[™ ‚k{„úe

1. ƒkhiÞk ðe.ðe. : ¼khŒeÞ ‚{ks™e ‚{MÞkyku y™u rþûký ®[Œfku, «Œef «fkþ™,
y{ËkðkË.
2. …xu÷ ‚e. fu. : «kÚkr{f rþûký™e ‚{MÞkyku, „qsoh «fkþ™, y{ËkðkË.
3. Œ÷kxe Sø™uþfw{kh ŒÚkk yLÞ : {kæÞr{f rþûký™e rðMŒhŒe ûkrŒyku, y{ku÷ «fkþ™,
y{ËkðkË.
4. {kðkýe ykE.…e. : ŒsT¿kku {kxu ‚krníÞ, hkßÞ rþûký ¼ð™, y{ËkðkË (1988-89)
71
zkì. çkkçkkMkknuçk yktçkuzfh ES-121
rð¼køk
2
¼khík{kt «kÚkr{f rþûkýLkku rðfkMk yLku Mk{MÞkyku-2
yuf{-5 «kÚkr{f rþûkýLke yLÞ Mk{MÞkyku
yuf{-6 ¼khíkeÞ Mk{ks{kt MºkeykuLke Mk{MÞkyku yLku WÃkkÞku
yuf{-7 ¼khík{kt {kæÞr{f rþûkýLkku rðfkMk
yuf{-8 þk¤k Mktfw÷

÷u¾f
y{ËkðkË.
y{ËkðkË.
y{ËkðkË.
MktÞkusLk MknkÞ
y{ËkðkË.

ISBN : 978-93-5598-149-3

December 2020
8. þk¤k Mktfw÷

òuEyu.
1
yu f { «kÚkr{f rþûký™e yLÞ Mk{MÞkyku
5
: YÃkhu¾k :
1. «MŒkð™k
2. r™hûkhŒk™ku yÚko
3. r™hûkh ÔÞrõŒ™e ÷kûkrýfŒkyku
4. r™hûkhŒk™e ‚{MÞk
5. r™hûkhŒk™k fkhýku
6. r™hûkhŒk™e y‚hku
7. r™hûkhŒk r™ðkhðk™k W…kÞku
8. r™hûkhŒk r™ðkhðk™k fkÞo¢{ku :
1. hk»xÙeÞ «kiZ rþûký fkÞo¢{
2. „úk{eý «fkhðkze ‚kûkhŒk fkÞo¢{
3. hk»xÙeÞ ‚kûkhŒk r{þ™
4. hk»xÙeÞ rþûký ™erŒ
5. rsÕ÷k «kÚkr{f rþûký fkÞo¢{
6. MðiråAf ‚t„X™ku îkhk «Þk‚ku
7. rðãkÚkeo þrõŒ™ku W…Þku„
9. ‚kûkhŒk ðÄkhðk™k W…kÞku
10. {rn÷k ‚k{kLÞ fkÞo¢{ «kËurþf
11. «kÚkr{f rþûký{kt y‚{k™Œk™e ‚{MÞk
12. rþûkfku™k hnuXký™e ‚{MÞk
13. «kÚkr{f rþûký™wt ‚t[k÷™-yk™w»ktr„f ‚{MÞkyku
14. r™hûkhŒk r™ðkhý™e ykð~ÞfŒk
15. r™hûkhŒk r™ðkhý fâkhu ÚkÞwt „ýkÞ ?
16. r™hûkhŒk r™ðkhý™u yðhkuÄ™k …rhƒ¤ku
17. «kÚkr{f rþûký™wt ‚t[k÷™ yk™w»ktr„f ‚{MÞkyku
1. «MŒkð™k
2. fuLÿ ‚hfkh™wt fkÞoûkuºk y™u sðkƒËkhe
3. hkßÞ ‚hfkhku™wt fkÞoûkuºk
4. MÚkkr™f ‚tMÚkkyku™e ¼qr{fk
5. MðiråAf ‚tMÚkkyku™e ¼qr{fk
6. «kÚkr{f rþûký yt„u ™kýktfeÞ ‚{MÞk
18. ‚khktþ
1
19. yuf{ MðkæÞkÞ
20. Œ{khe «„rík [fk‚ku
WÆuþku :
yk yuf{™ku yÇÞk‚ fÞko …Ae Œu{ :
(1) r™hûkhŒk™e ‚{MÞk ‚{S þfþku.
(2) r™hûkhŒk r™ðkhý {kxu™k W…kÞku y™u «ÞíLkku ‚{S þfþku.
(3) «kÚkr{f rþûký{kt y‚{k™Œk™e ‚{MÞk ‚{S þfþku.
(4) «kÚkr{f rþûký™wt ‚t[k÷™™e yk™w»ktr„f ‚{MÞkyku ‚{S þfþku.
(5) fuLÿ ‚hfkh™wt fkÞoûkuºk y™u sðkƒËkhe ‚{S þfþku.
(6) «kÚkr{f rþûký yt„u hkßÞ ‚hfkhku™wt fkÞoûkuºk ‚{S þfþku.
(7) «kÚkr{f rþûký yt„u MÚkkr™f ‚{MÞkyku™e ¼qr{fk ‚{S þfþku.
(8) «kÚkr{f rþûký yt„u MðiråAf ‚tMÚkkyku™e ¼qr{fk ‚{S þfþku.
(9) «kÚkr{f rþûký yt„u ™kýkttfeÞ ‚{MÞk ‚{S þfþku.
(10) r™hûkhŒk™k fkhýku ‚{S þfþku.
(11) r™hûkhŒk™e y‚hku ‚{S þfþku.
(12) r™hûkhŒk r™ðkhðk™k fkÞo¢{ku ‚{S þfþku.
(13) ‚kûkhŒk ðÄkhðk™k W…kÞku ‚{S þfþku.
1. «MŒkð™k :
• r™hûkhŒk yu ƒnw {kuxe ‚{MÞk Au. hk»xÙ {kxu f÷tfY… Au. r™hûkhŒk yu y™uf ‚k{krsf
ykrÚkof Ëq»kýku™u sL{ ykÃÞku Au, r™hûkhŒk™u fkhýku {k™ðe™ku skuEyu Œuðku rðfk‚ ÚkÞku
™Úke. rð¿kk™ y™u MðkMÚÞ™k r™Þ{kuÚke y…rhr[Œ y™u y¿kk™e ƒ™u Au, …rhýk{u
ytÄrðïk‚ y™u YrZðkrËŒk™ku sL{ ÚkkÞ Au. þuX þknwfkh™k þku»ký™ku ¼ku„ ƒ™u Au.
• r™hûkh {k™ðe …þw ‚{k™ Au. rþûký îkhk s ‚ÇÞŒk y™u ‚tMf]rŒ™ku rðfk‚ y™u ‚{ks™e
«„rík ÚkkÞ Au. sku {k™ðeyu …kuŒk™ku ‚ðkO„e rðfk‚ fhðku nkuÞ y™u Sð™ ‚ºk Ÿ[wt
÷kððwt nkuÞ Œku rþûký yr™ðkÞo Au.
• «íÞuf ‚{ks ‚kûkhŒk{kt {n¥ð™u ‚{su Au. ½ýu ¼k„u rðfr‚Œ Ëuþku{kt ‚kûkhŒk™wt «{ký
Ÿ[wt nkuÞ Au. sÞkhu ¼khŒ y™u yLÞ rðfk‚þe÷ Ëuþku{kt y™u yÄorðfr‚Œ Ëuþku{kt ‚kûkhŒk™wt
«{ký ™et[wt Au. ykÍkËe …qðuo ¼khŒ™k rðfk‚{kt r™hûkhŒk ƒkÄf ƒ™e nŒe. ykÍkËe
…Ae Äe{u Äe{u rþûký™ku «[kh y™u «‚kh ÚkŒk r™hûkhŒk™wt «{ký ½xâwt Au, …htŒw nsw
‚t…qýo ‚ku xfk ‚kûkhŒk r‚Ø ÚkR ™Úke.
2. r™hûkhŒk™ku yÚko : (Meaning of Lliteracy)
• ‚k{kLÞ yÚko{kt skuEyu Œku ‚kûkhŒk™ku y¼kð yux÷u r™hûkhŒk su ÷kufku ÷¾e ðkt[e þfŒkt
™ nkuÞ fu rn‚kƒ rfŒkƒ fhðk™u y‚{Úko nkuÞ Œu™u r™hûkh fnuðk{kt ykðu Au.
• r™hûkh ÔÞrõŒyku yûkhku, yktfzkyku fu þçËku™u ðkt[e þrõŒ ™Úke Œu{s …kuŒk™k rð[khku
÷ur¾Œ MðY…{kt ÔÞõŒ fhe þrõŒ ™Úke.
• ¼khŒ™k ðMŒe „ýŒhe rð¼k„u su ÔÞrõŒ …kuŒk™e {kŒ]¼k»kk{kt ÷¾e ðkt[e þfŒe ™Úke
Œu™u r™hûkh „ýe Au.
2
• ðMŒe „ýŒhe fhŒe ð¾Œu ÔÞrõŒ ÷¾e ðkt[e þfu Au fu Lknª Œu™e {krnŒe {u¤ððk{kt ykðu
Au. Œu™k ykÄkhu ÔÞrõŒ™u y¼ý fu r™hûkh „ýðk{kt ykðu Au.
• fkÞkoí{f ‚kûkhŒk™ku ÏÞk÷ Þw™uMfku™k ‚kûkhŒk r™»ýkŒ sqÚku rðf‚kÔÞku Au. Œu{™k {tŒÔÞ
«{kýu su ÔÞrõŒ …kuŒk™e {kŒ]¼k»kk{kt ÷¾e, ðkt[e þfŒe ™ nkuÞ, ‚kËe „ýŒhe fhe
þfŒe ™ nkuÞ Œu™u r™hûkh fnuðk{kt ykðu Au.
• y{urhfk{kt 6 Äkuhý ‚{fûk ¿kk™ ™ ÄhkðŒe ÔÞrõŒ™u r™hûkh „ýðk{kt ykðu Au.
• fku÷trƒÞk{kt ÔÞrõŒ …kuŒk™wt ™k{ ÷¾e ðkt[e ™ þfu Œu™u r™hûkh „ýðk{kt ykðu Au.
• hkßÞ ƒtÄkhý™k r‚ØktŒ «{kýu 14 ð»ko™e ô{h ‚wÄe™k ƒÄk ƒk¤fku™u {VŒ y™u VhSÞkŒ
«kÚkr{f rþûký yk…ðk {kxu …qhŒk «ÞíLkku fhðk{kt ykÔÞk Au. AŒkt …ý Ëuþ{kt «kÚkr{f
rþûký™k ‚kðorºkf fhðk™wt æÞuÞ nkt‚÷ fhðk{kt ‚V¤Œk «kÃík ÚkR ™Úke. yk…ýu ‚kðorºkf
þk¤k «ðu þe fhðk y™u MÚkkÞe fhðk ™¬e fhŒkt y™u f ƒk¤fku r™hûkh hnu ðk
…kBÞk,…rhýk{u Ëuþ{kt r™hûkhŒk™e yuf {kuxe ‚{MÞk …uËk ÚkR.
• yk…ýk Ëuþ{kt y™uf Þwðfku y™u ÞwðŒeyku yuðk Au fu su þk¤k{kt „Þk s ™Úke, sÞkhu
fux÷k þk¤k{kt Ëk¾÷ ÚkR yufkË-ƒu ð»ko ¼ýe™u QXe „Þk nkuÞ Au y™u Úkkuzwt ½ýwt ¼ýu÷wt
ÚkÞk …AeÚke ¼q÷e „Þk Au,
• ykðk ƒk¤fku …kuŒk™wt ™k{ ÷¾e ™ þfu, ðkt[e ™ þfu Œu™u r™hûkh „ýe þfkÞ Au.
• ykðk ƒk¤fku™e ‚tÏÞk «kÚkr{f þk¤k{kt ‚{MÞkY… «&Lk ƒ™u÷ Au.
(3) r™hûkh ÔÞrõŒ™e ÷kûkrýfŒkyku :-
• yûkh¿kk™™ku y¼kð yu ‚{ks {kxu yuf {kuxk{kt {kuxe ‚{MÞk Au. r™hûkhŒk™u ÷eÄu
ÔÞrõŒ™e «„rŒ YtÄkR òÞ Au.
1. y¼ý ÔÞrõŒ yûkh¿kk™™k y¼kðu Ak…u÷k ‚krníÞ™u ðkt[e þfŒkt ™Úke, …rhýk{u rð[khku™k
‚t…foÚke ðtr[Œ hnu Au.
2. r™hûkh ÔÞrõŒ™ku ƒkirØf rðfk‚ yxfe òÞ Au.
3. r™hûkh ÔÞrõŒ™ku rð[kh YtÄkR òÞ Au.
4. r™hûkh ÔÞrõŒ™wt ‚{ks{kt MÚkk™ {¤Œwt ™Úke, ÷kufku y…{k™™e ™shu swyu Au.
5. r™hûkh ÔÞrõŒ™u fkÞ{e {sqhe™wt fkÞo fhðwt …zu Au.
6. r™hûkh ÔÞrõŒ ÷¾e ™ þfŒe nkuðkÚke …kuŒk™k rð[khku™u ÷ur¾Œ MðY…u ÔÞõŒ fhe þfŒe
™Úke, …rhýk{u ÷k[khe y™w¼ðu Au.
7. ytÄ©Øk™ku ¼ku„ sÕËe ƒ™u Au.
8. y¼ý ÷kufku hk»xÙ™e «„rŒ{kt ƒkÄf ƒ™u Au. hk»xÙ {kxu ykðe ÔÞrõŒyku ¼khY… ƒ™u Au.
9. [qtxýe{kt fku™u {Œ yk…ðku y™u fku™u ™ yk…ðku Œu™ku r™ýoÞ ÷R þfŒkt ™Úke.
10. þknwfkh …k‚uÚke …i‚k ÷eÄk nkuÞ Œku Sð™¼h Œu{ktÚke {wrõŒ {u¤ðe þfŒkt ™Úke. fkhý fu
fux÷wt Éý ÷eÄwt y™u fux÷wt [qfÔÞwt Œu™e Úkðk hk¾e þfŒkt ™Úke.
11. sq™e …ht…hkyku™u ð¤„e hnu Au yux÷u …ht…hk„Œ Sð™ …ØrŒ{kt …rhðŒo™ ÷kððk™k
«ÞíLkku™ku rðhkuÄ fhŒkt nkuÞ Au.
12. …ht…hk„Œ ykËŒku™u Akuze þfŒkt ™Úke. ðkt[e þfŒkt ™ nkuðkÚke ™ðe™ rð[khku y™u Œu™k
÷k¼k ÷k¼™ku ÏÞk÷ ykðŒku ™Úke.
13. r™hûkh ÷kufku{kt y÷kirff {kLÞŒkyku, YZeðkËeŒk y™u ‚k{krsf r™»kuÄku™wt «¼wíð nkuÞ
Au.
3
14. fkuE…ý ™ðe™Œk …híðu þtfk-fwþtfk ‚uðu Au. …rhýk{u ™ðe™ {qÕÞku, …ØrŒyku, ÞwrõŒ
«ÞwrõŒyku ŒÚkk ™qŒ™ rð[kh‚hýe™u Íz…Úke y…™kðe þfŒkt ™Úke.
(5) «kÚkr{f rþûký™e yLÞ ‚{MÞkyku
«MŒkð™k
‚kðorºkf «kÚkr{f rþûký yt„u hkßÞ ƒtÄkhýu yk…u÷ku ykËuþ MðefkhkŒk Ëuþ{kt «kÚkr{f
rþûký™ku rðfk‚ ÚkÞku. «kÚkr{f rþûký™k rðfk‚™e ‚kÚku y„kW skuE Œuðe fux÷ef {kuxe ‚{MÞkyku
WÆ¼ðe. yk {kuxe ‚{MÞkyku W…hktŒ ™e[u ËþkoÔÞk «{kýu™e fux÷ef ‚{MÞkyku …ý WËT¼ðu÷e
skuðk {¤u Au.
(4) r™hûkhŒk™e ‚{MÞk
hkßÞ ƒtÄkhý™k r‚ØktŒ yLðÞu 14 ð»ko™e W{h ‚wÄe™kt ƒÄkt ƒk¤fku™u {VŒ y™u VhrsÞkŒ
«kÚkr{f rþûký yk…ðk {kxu …qhŒk «ÞíLkku fhðk{kt ykÔÞk Au. AŒkt …ý Ëuþ{kt «kÚkr{f rþûký™k
‚kðorºkfhý™wt æÞuÞ nkt‚÷ fhðk{kt ‚V¤Œk «kÃík ÚkE ™Úke. yk ƒkƒŒ{kt yk…ýu ¾qƒ …kA¤
Aeyu . yk…ýu ‚kðorºkf þk¤k «ðuþefhý y™u MÚkkÞefhý ™ fhe þfŒktt y™uf ƒk¤fku r™hûkh
hnuðk …kBÞkt, …rhýk{u Ëuþ{kt r™hûkhŒk™e yuf {kuxe ‚{MÞk …uËk ÚkE.
fkuE…ý Ëuþ™k rðfk‚™ku …kÞku Ëuþ™e ‚kûkhŒk Au. yu ‚ki fkuE Mðefkhðk ÷køÞk Au.
÷kufþkne Ëuþ™ku Ëhuf ™k„rhf ¼ýu÷ku nkuÞ Œku s Ëuþ™ku rðfk‚ ÚkE þfu Au. MðŒtºk ¼khŒu …ý yk
ðkŒ Mðefkhe™u ƒtÄkhý™e 45 {e f÷{{kt «kÚkr{f rþûký 14 ð»ko™e ðÞfûkk ‚wÄe™kt ‚ki™u {kxu
{VŒ y™u VhrsÞkŒ yk…ðk™wt ™¬e ÚkÞwt Au, AŒkt yksu …ý yu{kt ‚V¤Œk {¤e ™Úke.
yk…ýk Ëuþ{kt y™uf Þwðfku y™u ÞwðŒeyku yuðkt Au fu su þk¤k{kt „Þkt s ™Úke. ßÞkhu
fux÷ktf þk¤k{kt Ëk¾÷ ÚkE yufkË-ƒu ð»ko ¼ýe™u QXe „Þkt nkuÞ Au y™u Úkkuzwt ½ýwt ¼ýu÷wt …ý
…kA¤Úke ¼q÷e „Þkt Au. ykðkt ‚ki ykðŒe fk÷™k Ëuþ™wt ¼krð ™¬e fh™khkt Au. ykðkt ‚ki fu
su{™k {kÚku ¼khŒeÞ ÷kufþkne™wt ‚thûký y™u ‚tðÄo™ fhðk™wt Au, Œuyku rþûký {u¤ðe þfâk s
™Úke. yk{, r™hûkhŒk yu yk…ýk Ëuþ ‚k{u™e …zfkh Y… ‚{MÞk Au.
‚kðorºkf «kÚkr{f rþûký™e-yktrþf ‚V¤Œk y™u ðMŒe rðMVkux™u fkhýu Ëuþ{kt Ëh ð»kuo
r™hûkhku™e ‚tÏÞk{kt ðÄkhku ÚkŒku s òÞ Au. r™hûkhŒk yu ÷kufþkne Ëuþ {kxu f÷tf ‚{k™ Au AŒkt
Œu™k r™ðkhý™ku «© Ëuþ {kxu {qtÍðŒku «&Lk Au.
(5) r™hûkhŒk™k fkhýku
r™hûkhŒk {kxu y™uf fkhýku sðkƒËkh Au su{kt þk÷uÞ y™u rƒ™þk÷uÞ fkhýku™k ‚{kðuþ
fhe þfkÞ, su™wt ‚trûkÃík ðýo™ ™e[u {wsƒ Au.
rƒ™þk÷uÞ fkhýku : þk¤k ƒnkh™k {wÏÞ fkhýku ™e[u {wsƒ Au.
1. ðý y™u ¿kkrŒ ÔÞðMÚkk : ¼khŒ{kt «k[e™ ‚{ÞÚke ¿kkrŒ «Úkk y™u ÔÞðMÚkk «[r÷Œ Au.
yk ÔÞðMÚkk™k ƒúkñý, ûkrºkÞ, ði~Þ y™u þwÿ yuðk [kh rð¼k„ku …kzâk Au. rþûký™ku
yrÄfkh ƒúkñýku™u yk…ðk{kt ykÔÞku y™u ƒkfe™k ÷kufku Œu™kÚke ðtr[Œ hne „Þk. yt„úusku™k
þk‚™fk¤ Ëhr{Þk™ „úkBÞ rðMŒkhku{kt þk¤kyku þY fhðk{kt ykðe. Œu{kt r™B™ ¿kkrŒ™k
ƒk¤fku™u «ðuþ {¤Œku ™ nŒku. sku fkuE «ðuþ {u¤ðu Œku Œu™e xefk y™u yðnu÷™k fhðk{kt
ykðŒe. nzÄqŒ fhe™u fkZe {qfðk{kt ykðŒk. Mºkeyku™u ½h™e ƒnkh ™ef¤e rþûký
{u¤ððk™ku yrÄfkh ™ nŒku. ykÍkËe …Ae yk …ht…hk ‚t…qýo…ýu ™kƒqË ÚkE „E Au Œu{
AŒkt yu™k ð÷ýku{kt ‚t…qýo …rhðŒo™ ykÔÞwt ™Úke. …rhýk{u ÷kufku r™hûkh hÌkk Au.
h. „heƒe : ¼khŒ{kt yrŒþÞ „heƒe skuðk {¤u Au. ½ýkt ÷kufku …kuŒk™e LÞw™ík{ sYrhÞkŒku™u
…qhŒk «{ký{kt ‚tŒku»ke þfŒkt ™Úke. ÷kufku™u yLLk, ðMºk, hnuXký™e ‚wrðÄk W…÷çÄ
4
™Úke nkuŒe. ÷„¼„ 40 xfk ÷kufku „heƒe™e hu¾k ™e[u Sð™ „wòhu Au. Œuyku™u rþûký
{u¤ððk {kxu sYhe ‚{Þ y™u ™kýktt {¤Œk ™Úke Œu™u ÷eÄu y¼ý hne „Þk Au.
3. ™‚eƒðkËe ð÷ý : Ëuþ™k {kuxk ¼k„™k ÷kufku yuðwt {k™u Au fu ™‚eƒ{kt ÷ÏÞwt nþu yux÷wt s
{¤þu. rþûký {u¤ðe™u ƒufkh ƒu‚e hnuðwt …zŒwt nkuÞ Œku …Ae yu™e …kA¤ ¾[o þwt fk{
fhðku skuEyu. yu™kÚke þwt VkÞËku ? yux÷u y¼ý hnu Au.
4. ð‚rŒð]rØ : ¼khŒ{kt ð‚rŒ ð]Øu™ku Ëh Ÿ[ku Au. ykÍkËe …Ae 1951{kt Ëuþ™e ð‚rŒ 36
fhkuz nŒe Œu ðÄe™u 1991{kt 84 fhkuz ÚkE „R. 2001{kt 1012089345 y™u 2011{kt
1210193422 ÚkE „E. A ËkÞfk{kt ð‚rŒ{kt ƒ{ýkÚke …ý ðÄkhku ÚkÞku Œu™u ytfwþ{kt
hk¾ðk {kxu fwxwtƒ fÕÞký fkÞo¢{ku™u {n¥ð yk…e™u sYhe ™kýkttfeÞ ‚nkÞ yk…ðk{kt
ykðe Au. yk{ AŒkt ð‚rŒ ð]Ø™u ytfwþ{kt hk¾e þfâk ™Úke. yksu ð‚rŒ yuf yƒs™ku
yktf ðxkðe [qfe Au Œu™u ÷eÄu y™uf ‚{MÞkyku ‚òoE Au. Œu{kt r™hûkhŒk …ý ykðu Au.
Íz…e ð‚rŒ ð]rØ™u fkhýu 6 Úke 14 ð»ko™k Œ{k{ ƒk¤fku {VŒ y™u VhrsÞkŒ rþûký
{u¤ðe þfŒkt ™Úke. su yk„¤ W…h r™hûkh ƒ™u Au. yk™u fkhýu ‚ki™u {kxu rþûký™wt æÞuÞ
r‚Ø ÚkŒwt ™Úke. yk™u ÷eÄu ‚kûkhŒk Ëh Ÿ[ku ykðŒku ™Úke. Œu{kt ð‚rŒ ðÄkhku fkhý¼qŒ
Au.
5. ÔÞkð‚krÞf {k¤¾wt : Ëuþ™e ÷„¼„ 75 xfk ð‚rŒ „úk{eý rðMŒkh{kt ð‚u Au. „k{zk™k
÷kufku™ku {wÏÞ ÔÞð‚kÞ ¾uŒe Au. ¾uŒe W…hktŒ …whf hkus„khe {kxu {sqhe, …þw…k÷™,
nMŒ WæÞku„ ‚kÚku ÷kufku ‚tf¤kÞu÷kt Au. yk ÔÞð‚kÞku{kt rþûký™e sYh nkuŒe ™Úke. fwxwtƒ™ku
{wÏÞ Ôðð‚kÞ ¾uŒe nkuðkÚke ƒk¤fku ™k™…ýÚke s ¾uŒe™wt fk{ fhŒkt nkuÞ Au su Œu{™u
ðze÷ku y™ki…[krhf heŒu þe¾ðkze Ëu Au. yu s heŒu …þw…k÷™, {sqhe, nMŒ õ÷k-
fkhe„he™k ÔÞð‚kÞku™e Œk÷e{ {¤Œe hnu Au. …rhýk{u rþûký™ku rðfk‚ yðhkuÄkÞ Au,
yux÷u r™hûkhŒk™ku ÔÞk… ðÄu Au.
6. ‚tÞwõŒ fwxwtƒ ÔÞðMÚkk : ‚tÞwõŒ fwxwtƒ{kt ½ýe ð¾Œ 3- 4 …uZe™k ‚„ktyku ‚kÚku hnuíkkt nkuÞ
Au. Œu{™e ‚kÚku …rhðkh ƒk¤fku™e ‚tÏÞk ðÄw nkuÞ Au y™u Ëhuf ƒk¤f W…h …qhŒwt æÞk™
yk…ðk{kt ykðŒwt ™Úke. ‚tÞwõŒ fwxwtƒ{kt ƒk¤fku™u rþrûkŒ ƒ™kððk {kxu ¾[o ðÄw ykðu
Au. su fhðk™u þrõŒ{k™ nkuŒk ™Úke. …rhýk{u ƒk¤fku r™hûkh hnu Au. ¾uzqŒku, nMŒ õ÷k-
fkhe„hku, …þw…k÷fku{kt ‚tÞwõŒ fwxwtƒ ÔÞðMÚkk skuðk {¤u Au íÞkt r™hûkhŒk™wt «{ký ðÄkhu
nkuÞ Au. xqtf{kt ‚tÞwõŒ fwxwtƒ «ýk÷e yuf Þk ƒeS heŒu r™hûkhŒk™u xfkðe hk¾ðk{kt
y„íÞ™ku ¼k„ ¼sðu Au.
7. ƒk¤ ÷ø™ : …nu÷k™k ‚{Þ{kt ƒk¤ ÷ø™ «Úkk skuðk {¤Œe nŒe. nsw …ý fux÷ktf „úkBÞ
rðMŒkhku{kt y™u y{wf ¿kkrŒyku{kt yk «Úkk skuðk {¤u Au. ƒk¤÷ø™ «rŒƒtÄf Äkhku
y{÷{kt nkuðk AŒkt …ý Œu™e {ÞkorËŒ y‚h™u fkhýu ™k™e ðÞu Akufhk Akufhe™u …hýkðe
Ëuðk{kt ykðu Au. Œu™u fkhýu rþûký {u¤ððk™e ‚wrðÄk {¤Œe ™Úke. ÷ø™ ƒkË Mºke™u
„]rnýe Œhefu™e ¼qr{fk yËk fhðk™e nkuðkÚke rþûký {u¤ððk™wt yþfâ ÷k„u Au. ÷ø™
…Ae Akufhk™u fkuE™u fkuE «fkh™k fkÞo{kt skuzkðk™wt nkuðkÚke rþûký {u¤ðe þfŒkt ™Úke.
ƒk¤ ÷ø™™u ÷eÄu ÔÞrõŒ™u rþûkýÚke ðtr[Œ hnuðwt …zu Au. yux÷k {kxu „úkBÞ rðMŒkhku{kt
ÔÞk…f r™hûkhŒk skuðk {¤u Au.
8. ¼ki„kur÷f …rhrMÚkrŒ : ¼ki„kur÷f …rhrMÚkrŒ …ý rþûký rðfk‚{kt yðhkuÄf ƒ™u Au.
«kf]rŒf ‚tfxku suðkt fu hu÷, yrŒð]rü, y™kð]rü, ðkðkÍkuzwt, ÄhŒeft…Úke Ëw»fk¤™wt ‚tfx
Q¼wt ÚkkÞ Au. ykðe rð…rhŒ ¼ki„kur÷f …rhrMÚkrŒ™u fkhý ¾uzqŒku y™u „úk{eý rðMŒkh{kt
ð‚Œk yLÞ ÷kufku ykrÚkof ‚tfx{kt ykðe òÞ Au. su r™hûkhŒk {kxu fkhý¼qŒ ƒ™u Au.
5
9. MÚk¤ktŒh : ¼khŒ f]r»k«Äk™ Ëuþ nkuðk™u fkhýu [ku{k‚k r‚ðkÞ™e ÉŒw{kt „k{zk™k ÷kufku
hkuShkuxe {kxu ‚n …rhðkh MÚk¤ktŒh fhŒk nkuÞ Au. ßÞkt …wÁ»k, Mºke y™u ƒk¤fku …ý
{sqhe fhŒk nkuÞ Au. Œu™u ÷eÄu ÷kufku rþûký™k {qÕÞ ‚{S þfŒkt ™Úke Œu{™u ƒk¤f™k
rþûký™k ƒË÷u f{kýe{k h‚ nkuÞ Au. yux÷u rþûký ÷uðk {kxu ƒk¤fku™u {kuõ÷Œk ™Úke.
½ýe ð¾Œ ‚{òðxÚke {kuf÷ðk{kt ykðu Œku ƒk¤fku yÄ½ðå[uÚke rþûký Akuze Ëu Au.
fkhý fu ƒk¤f™u f{kýe{kt h‚ nkuÞ Au …ý rþûký …híðu h‚ nkuŒku ™Úke ŒuÚke r™hûkh hnu
Au.
10. rþûký™kt ¾kuxk ÏÞk÷ku : rþûký™u ÔÞrõŒ™k ‚ðkO„e rðfk‚™wt ‚kÄ™ {k™ðk{kt ykðu Au.
…htŒw „úk{eý y™u ykrËðk‚e rðMŒkhku{kt hnuŒk ÷kufku rþûký™k {n¥ð™u ‚{sŒk ™Úke.
rþûký™u ™kufhe {u¤ððk™wt ‚kÄ™ „ýu Au y™u ßÞkhu ™kufhe {¤Œe ™Úke íÞkhu Œu™e …kA¤
¾[ut÷k ™kýktt™ku ÔÞÞ ÚkkÞ Au Œuðwt ð÷ý Ähðu Au. rþûký™k {qÕÞku™u ‚{S þfŒkt ™Úke y™u
¾kuxk ÏÞk÷ku Ähkðu Au fu rþrûkŒ Akufhkyku þkherhf ©{™wt fkÞo fhðk{kt ™k™{ y™w¼ðu
Au. yk¤‚w y™u ¾[ko¤ ƒ™e òÞ Au. ykðe ¾kuxe {kLÞŒk™u ÷eÄu rþûký yðhkuÄf ƒ™u
Au y™u r™hûkhŒk ðÄu Au. ŒuÚke rðfk‚{kt yðhkuÄ ykðu Au.
11. ¾k{eÞwõŒ rþûký «ýk÷e : yãŒ™ rþûký ÔÞðMÚkk™ku ykht¼ yt„úuskuyu fÞkuo. yt„úuS
fu¤ðýe™e …ØrŒ™ku rðfk‚ fÞkuo. ykÍkËe …Ae ykrÚkof ‚k{krsf fu¤ðýe™e …ØrŒ{kt
…rhðŒo™ ykÔÞwt Au. sYrhÞkŒku{kt …rhðŒo™ ykÔÞwt Au. ™ðe sYrhÞkŒku rðf‚e Au. „úk{eý
rðfk‚ ŒhV æÞk™ furLÿŒ fÞwO Au. „heƒe, ƒufkhe, þku»ký™e ‚{MÞk Ëqh fhðk™e ykð~ÞfŒk
Q¼e ÚkE Au. Œu™k ‚tË¼{kt rþûký™ku rðfk‚ yr™ðkÞo Au. AuÕ÷k ºký [kh ËkÞfk Ëhr{Þk™
þiûkrýf ‚wÄkhk fhe™u ‚kûkhŒk™ku Ëh Ÿ[ku ÷kððk™e rn{kÞŒ fhu Au. …htŒw rþûký ÔÞðMÚkk
yk…ýe sYrhÞkŒku y™u „wýð¥kk™u ‚tŒku»ke þfkŒe ™Úke. yk™u ÷eÄu rþûký ŒhV yrðïk‚
…uËk ÚkkÞ Au. yux÷u rþûký ÷uðk™wt …‚tË fhŒk ™Úke.
12. Mºke rþûký «íÞu WËk‚e™ð]r¥k : Mºke rþûký rð»ku WËk‚e™ ð]r¥k Ëk¾ððk{kt ykðu Au
yux÷u fu Mºke™u rþûký™e sYh ™Úke. Œu™u Œku „]rnýe ƒ™e™u ½h™wt fk{ fhðk™wt, ƒk¤fku™u
sL{ yk…e™u Œu™wt ÷k÷™…k÷™ fhðk™wt Œuðk ÏÞk÷ku Ähkðu Au. yk™u ÷eÄu Mºke rþûký
{ÞkorËŒ hÌkwt Au. þnuhe rðMŒkh{kt Mºke rþûký™ku yktf Ÿ[ku Au. „úkBÞ rðMŒkh{kt …ht…hk„Œ
YrZðkËe ð÷ý™u {n¥ð yk…ðk{kt ykðu Au yux÷u rþûký™ku yktf ™e[ku Au y™u r™hûkhŒk™ku
yktf Ÿ[ku Au.
13. «kiZ rþûký {u¤ððk{kt ‚{Þ y™u ‚tfku[ : ¼khŒ ‚hfkhu „heƒe™e ‚{MÞk™ku n÷ fhðk
{kxu «kiZ rþûký™u {n¥ð yk…ðk{kt ykÔÞwt Au. «kiZku™ku yûkh¿kk™ ƒkƒŒu skuEyu Œuðku
«rŒ¼kð {¤Œku ™Úke. „k{zk™k ÷kufku «kiZ rþûký™k ð„o{kt ƒnw h‚ ÷uŒk ™Úke. yt„úuS
þk‚™ Ëhr{Þk™ ÷kufrþûký™u {n¥ð ™ y…kÞwt Œu™k {kxu fkuE ÔÞðMÚkk ™ nŒe.
þk÷uÞ fkhýku :
¼khŒ rðfk‚þe÷ hk»xÙ Au. rþûký yu ykrÚkof y™u ‚k{krsf rðfk‚™ku ykÄkhMŒt¼ Au.
rþûký yu {k™ð rðfk‚™wt y„íÞ™wt …rhƒ¤ Au. ¼khŒ™k ykÞkus™fk¤ Ëhr{Þk™ rþûký™ku
rðfk‚ ÚkkÞ Œu {kxu fux÷ef …kÞk™e ‚wrðÄkyku Q¼e fhðk™e rð[khýk fhðk{kt ykðe nŒe. yk{
AŒkt fux÷ktf …rhƒ¤ku™u fkhýu ‚kûkhŒk™wt «{ký ™e[w skuðk {¤u Au.
1. þk¤k™ku y¼kð : ¼khŒeÞ ykÞkus™™k 1971{kt Ëh 8 rf.{e.™k ytŒhu 1981{kt Ëh …
rf.{e.™k ytŒhu y™u 1991{kt Ëh 3 rf.{e.™k ytŒhu þk¤k nkuðe skuEyu Œuðku r™ýoÞ
÷uðk{kt ykÔÞku Au. Œu{ AŒkt Ëuþ™e fÁý Ëþk Œku yuðe Au fu fux÷ktf „k{ku{kt «kÚkr{f
þk¤kyku ykðu÷e ™Úke yk™u fkhýu y‚tÏÞ ƒk¤fku rþûkýÚke ðtr[Œ hne òÞ Au.
6
2. y…qhŒe þiûkrýf ‚wrðÄk : ¼khŒ ykrÚkof Ërüyu …AkŒ Ëuþ nkuðk™u fkhýu ykrÚkof rðfk‚™k
‚kÄ™ku {ÞkorËŒ Au. ð‚rŒ rðMVkux, „heƒe y™u ƒufkhe™u ÷eÄu ‚ŒŒ ™kýktt¼ez y™w¼ðu
Au. „k{zk{kt rþûký ‚wrðÄk nkuŒe ™Úke. rþûký «kÃík fhu÷ ÔÞrõŒ™u …ý Œkífkr÷f
ð¤Œh {¤Œwt ™Úke. sku fu, ÷ktƒu „k¤u Ëuþ™u VkÞËku ÚkkÞ Au. r™hûkhŒk™u ™kƒqË fhðk {kxu
…qhŒk þiûkrýf ‚kÄ™ku nkuíkkt ™Úke y™u su W…÷çÄ nkuÞ Au Œu™e rMÚkrŒ yÞkuøÞ nkuÞ Au
yÚkðk y…qhŒe nkuÞ Au. nsw…ý fux÷ktf „k{zkyku yuðk Au fu, ßÞkt þk¤k™e ‚wrðÄk
™Úke. fux÷ktf Ëw„o{ y™u ykrËðk‚e rðMŒkhku{kt þk¤k™e ‚wrðÄk nkuðk AŒkt …ý rƒM{kh
nk÷Œ{kt …zâk nkuÞ Au. rþûkfku (r™Þr{Œ nkshe yk…Œkt ™Úke. su Œu „k{{kt hnuŒk ™Úke
Œu{™u …„kh{kt h‚ nkuÞ Au. ƒk¤fku™u h‚ ËE™u ¼ýkðŒk ™Úke. ‚hfkh 6 Úke 14 ð»ko™k
ƒk¤fku™u {kxu {VŒ y™u VhrsÞkŒ sku„ðkE fhe Au. AŒkt yk ƒÄkt ƒk¤fku™ku ‚{kðuþ
fhe þfkÞ Œuðk {fk™ku y™u þiûkrýf ‚kÄ™ku ™Úke. sku fu, ykÍkËe …Ae ‚kûkhŒ™k Ëh{kt
‚wÄkhku ÚkÞku Au …htŒw r™hûkhŒk, ð‚rŒ ð]rØ suðe ƒËeyku™u fkhýu yk ‚wrðÄk nsw y…qýo
hnuðk …k{e Au.
3. þki[k÷Þ™ku y¼kð : Ëuþ™e „úkBÞ rðMŒkh™e {kuxk ¼k„™e þk¤kyku{kt þki[k÷Þ™e ‚wrðÄk
™Úke. yk™u fkhýu ƒk¤fku y™u ¾k‚ fhe™u ƒk¤feyku þk¤k{kt rþûký ÷uðk sŒe ™Úke.
4. …eðk™k …kýe™e ‚wrðÄk™ku y¼kð : Ëuþ™e ½ýe ¾he þk¤kyku{kt …eðk™k …kýe™e ‚wrðÄk
™Úke. yk™u fkhýu ƒk¤fku þk¤k™k …„kÚkuÞk [zŒk ™Úke.
5. þiûkrýf ‚kÄ™ku™ku y¼kð : Ëuþ™e y‚tÏÞ þk¤kyku yuðe Au fu, ßÞkt þiûkrýf ‚kÄ™ku™ku
y¼kð Au. [kuf, zMxh, ç÷uf ƒkuzo, h{Œ™wt {uËk™ y™u h{Œ„{Œ™k ‚kÄ™ku, sYhe
þiûkrýf ‚kÄ™ku nkuŒkt ™Úke. yk™u ÷eÄu ƒk¤fku rþûký ÷uðk ykðŒk ™Úke.
6. rþûkfku™e y…qhŒe ‚tÏÞk : ½ýe þk¤kyku{kt …qhŒk rþûkfku ™Úke. fux÷ef [kh Äkuhýku™e
þk¤kyku{kt yufkË- ƒu rþûkfku nkuÞ yuðwt …ý ƒ™u Au. rþûkfku™e ‚tÏÞk …qhŒe nkuÞ Œku Œuyku
‚{Þ‚h þk¤k{kt ykðŒk ™Úke nkuŒk.{kuzk ykðu Au y™u ðnu÷k ½hu sŒkt hnu Au. ðkn™
ÔÞðnkh™e ‚ð÷Œ ™ nkuðkÚke ƒ‚™k xkR{u sŒk hnu Au. yk™u ÷eÄu ƒk¤fku rþûký ÷uðk
þk¤k{kt ™Úke sŒkt.
7. ¼k»kk™ku yðhkuÄ : Ëuþ™e ÷„¼½ Œ{k{ þk¤kyku{kt rþü ¼k»kk{kt rþûký yk…ðk{kt
ykðu Au. rþü ¼k»kk™k rþûký{kt ƒk¤f™u fËe ‚{sý …zŒe ™Úke y™u h‚ …zŒku ™Úke
yux÷u þk¤k Akuze Ëuðk™wt «{ký ðÄe òÞ Au. „úk{eý y™u ykrËðk‚e rðMŒkhku{kt Œku
ƒk¤fku™u rþûkf þwt ƒku÷u Au Œu™e ‚{s …zŒe ™Úke. yk™u fkhý ƒk¤fku™wt rþûký y{wf
Äkuhý ‚wÄe{kt MÚkr„Œ ÚkkÞ Au. ™k…k‚ ÚkkÞ yux÷u rþûký Akuze Ëu Au ƒeS Œhf rþûkfku™u
…ý „úk{eý y™u ykrËðk‚e ‚tMf]rŒ y™u ƒku÷e™wt Wr[Œ ¿kk™ nkuŒwt ™Úke yux÷u rþûkf™u
…ý ¼ýkððk{kt h‚ ykðŒku ™Úke.
yk{, ykðk y™uf fkhýk™u ÷eÄu ƒk¤fku rþûkýÚke ðtr[Œ hne òÞ Au. rþûký «kÃík
fhðwt yu {k™ðe™ku {q¤¼qŒ yrÄfkh Au. AŒkt ykÍkËe™k A ËkÞfk …‚kh ÚkÞk …Ae …ý
yk…ýk Ëþ{kt nòhku ƒk¤fku rþûký «kÃík fhðk {kxu þk¤k{kt «ðuþ fhe þfŒkt ™Úke
yux÷u fu yûkh¿kk™Úke ðtr[Œ hne òÞ Au.
Ëuþ™e «„rŒ ‚kÄðe nkuÞ Œku «íÞuf ÔÞrõŒ™u VhrsÞkŒ rþûký «kÃík ÚkkÞ Œu™e sðkƒËkhe
Ëuþ™e ‚hfkhu ÷uðe skuEyu. þk¤k{kt …ý ƒk¤fku™u …qhŒe ƒu‚ðk™e ‚„ðz nkuðe skuEyu.
…qhŒe ykuhzk™e ‚tÏÞk ‚wrðÄk nkuŒe ™Úke Œu™u fkhýu y™uf ƒk¤fku xuLx{kt þuz ™e[u yÚkðk
Íkz ™e[u ƒu‚e™u ¼ýu Au yu {kuxe Ëw:¾Ë ½x™k Au.
yk{, ykðk y™uf fkhýku™u ÷eÄu r™hûkhŒk™e ‚{MÞk™ku WËT¼ð ÚkkÞ Au.
7
6. r™hûkhŒk™e y‚hku :
r™hûkhŒk yu hk»xÙeÞ f÷tf Au. r™hûkhŒk™u fkhýu y™uf ‚{MÞkyku Wí…LLk ÚkR Au. su
Ëuþ™k rðfk‚ y™u «„rŒ{kt ƒkÄf ƒ™e Au. ÷kufku™k Sð™ W…h yu™e {kXe y‚h ÚkE Au.
r™hûkhŒk™e y‚hku ™e[u {wsƒ Au.
1. ÔÞrõŒ™k ÔÞrõŒð rðfk‚{kt ƒkÄf : rþûký yu ÔÞrõŒ™k ÔÞrõŒíð™k rðfk‚™wt {n¥ð™wt
yt„ Au. rþûkýÚke ÔÞrõŒ™wt ÔÞrõŒíð ¾e÷u Au. ƒwrØ y™u ŒfoþrõŒ ¾e÷u Au. rþûký™k
y¼kðu ÔÞrõŒ™e rð[kh‚hýe ‚er{Œ ƒ™e òÞ Au. ƒwrØ y™u ŒfoþrõŒ™k y¼kðu …kuŒk™ku
rðfk‚ ÚkŒku ™Úke.
2. ‚k{krsf …rhðŒo™{kt ƒkÄf : fkuE …ý ‚{ks™k rhðksku Œkuze™u …rhðŒo™ ÷kððwt nkuÞ
Œku rþûký yr™ðkÞo Au. r™hûkh ÔÞrõŒyku …kuŒk™e …ht…hkyku™u ð¤„e hnu Au. yu™e
{ÞkorËŒ rð[kh‚hýe fkuE …ý …rhðŒo™™ku Mðefkh fhðk{kt ¾[fkx y™w¼ðu Au. yk™u
…rhýk{u y™uf ‚k{krsf ‚{MÞkyku Wí…LLk ÚkkÞ Au. suðe fu ƒk¤ rððkn, ËuðkËkhe,
‚kt«ËkrÞfŒk, Ënus «Úkk, rðÄðk rððkn, «ktŒðkË, ¼k»kkðkË, Äkr{of fèhŒk, y…hkÄ
ð„uhu ð„uhu.
3. ykrÚkof rðfk‚{kt ƒkÄf : r™hûkhŒk ykrÚkof rðfk‚{kt ƒkÄf ƒ™u Au. ™qŒ™ ykrÚkof
™erŒyku™u Lknª y…™kððk …kA¤ ¾uzqŒku™e r™hûkhŒk Au. «ðŒo{k™ ‚{Þ{kt ykrÚkof
rðfk‚™k yð™ðk «Þku„ku ÚkE hÌkk Au. ¾uŒe{kt yãŒ™ xuf™ku÷kuS ykðe hne Au.
ði¿kkr™f Zƒu ¾uŒe™k «Þku„ku, nkRrƒúz rƒÞkhý™ku ŒÚkk hk‚kÞrýf ¾kŒhku™ku «Þku„ ÚkE
hÌkku Au. …htŒw yu™e Äkhe ‚V¤Œk {¤Œe ™Úke Œu™wt fkhý r™hûkhŒk Au. su™u ÷eÄu ™ðe™
xuf™ku÷kuS y™u rð[kh‚hýe™u „úný fhðk{kt rðhkuÄ Q¼ku ÚkkÞ Au.
4. ÷kufþkne ÔÞðMÚkk{kt …ý ƒkÄf : Ëuþ{kt «ðŒoŒe r™hûkhŒk™u fkhýu ÷kufþkne ÔÞðMÚkk{kt
‚V¤Œk r‚Ø ÚkŒe ™Úke. y¿kk™Œk y™u ò„]rŒ™k y¼kðu „úk{eýs™Œk …kuŒk™k n¬ku
y™u {ŒkrÄfkh™ku ÞkuøÞ W…Þku„ fhe þõŒe ™Úke. fkuE…ý r[Lnku W…h {Œku rðþu»k yk…u
Au su Œu{™u y„kWÚke fnuðk{kt ykðu Au. su{ fu, f{¤ yÚkðk …tsku. y™k{Œ ƒuXfku …h
ykðŒk W{uËðkhku ‚V¤Œk…qðof fk{ fhe þfŒktt ™Úke. yk™u fkhýu ÷kufþkne ÔÞðMÚkk™ku
Mðefkh fhðk{kt {w~fu÷e y™w¼ðu Au.
5. yktŒhhk»xÙeÞ ‚tƒtÄku{kt ƒkÄf : yks™ku Þw„ ykiãkur„f Þw„ Au. fk[ku {k÷ ¾heËe™u
Wí…kË™ fhu÷e ðMŒwyku yLÞ Ëuþ{kt ðu[ðk {kxu …khM…rhf r™¼ohŒk ðÄe Au. ½ýkt Ëuþku
yufƒeò™e ™Sf ykÔÞk Au. ‚tÞwõŒ hk»xÙ ‚t½ yk™wt W¥k{ WËknhý Au …htŒw ßÞkhu fkuE
hk»xÙ™e ÔÞrõŒyku y¼ý nkuÞ Œku ƒeò Ëuþ™ku ‚t…fo ‚kÄðk y™u yu ‚t…fo™u ò¤ðe
hk¾ðk{kt y‚{Úko ™eðzu Au. rþûký™k y¼kð™u ÷eÄu ¼k»kk™e òýfkhe ™Úke nkuŒe ykðe
rMÚkrŒ{kt yktŒhhk»xÙeÞ ‚tƒtÄku fkÞ{ s¤ðkE hnuŒk ™Úke.
6. ytÄ©Øk y™u ðnu{™wt «kÄkLÞ : r™hûkhŒk, y™uf ðnu{ku, …ht…hkyku, ytÄrðùk‚ y™u
¾kuxe {kLÞŒkyku™u sL{ yk…u Au. r™hûkh ÷kufku y™uf ƒkƒŒku{kt ytÄ©Øk ÄhkðŒk nkuÞ
Au. su{ktÚke Aqxe þfíkkt ™Úke. „úk{eý y™u ykrËðk‚e rðMŒkh™k ÷kufku hku„ ÚkkÞ Œku
Œƒeƒe ‚khðkh fhðk™u ƒË÷u ¼qŒ«uŒ, {tºkŒtºk, Ëuðe- ËuðŒk, ¼„Œ-¼qðk™k [¬h{kt
V‚kR òÞ Au. r™hûkhŒkyu òrŒ, Ä{o, Rùh «íÞu™e y™uf ¾kuxe {kLÞŒkyku™u sL{
ykÃÞku Au. y¿kk™Œk™u fkhýu ðkMŒrðfŒk™u ‚{S™u Mðefkhe þfŒkt ™Úke yux÷u yu{™k
¼ku¤…ý™ku ÷k¼, ¼„Œ, ¼qðk, …qòheyku WXkðe™u þku»ký fhu Au.
7. ƒufkhe y™u „heƒe™u Wí…LLk fhu Au : r™hûkhŒk™u fkhýu ÞkuøÞ «fkh™wt rþûký y™u
ÔÞð‚kÞ÷ûke Œk÷e{ {u¤ðe þfŒkt ™Úke …rhýk{u ÞkuøÞ ™kufhe y™u ÔÞð‚kÞ fhe þfŒkt
8
™Úke yux÷u ƒufkh hnu Au fu yÄo ƒufkhe™e yðMÚkk{kt Sð™ „wòhu Au yux÷u „heƒe™wt
«{ký ðÄu Au.
8. ‚k{krsf „rŒþe÷Œk{kt ƒkÄf : rLkhûkh ÷kufku™e ÔÞkð‚krÞf …‚tË„e™e Œfku {ÞkorËŒ
nkuÞ Au. ½ýu ¼k„u {sqhe, nMŒf÷k fkhe„he, {h½kt WAuh, …þw…k÷™ st„÷{ktÚke ÷kfzk
fk…ðk™e «ð]r¥kyku fhŒkt nkuÞ Au. ¾uŒe r‚ðkÞ™e {ku‚{{kt þnuh{kt {sqhe fhðk síkkt
nkuÞ Au. ykðk ÔÞð‚kÞku{kt {ÞkorËŒ ykðf nkuðkÚke Œu{™wt Sð™Äkuhý Ÿ[w ykðŒwt ™Úke.
…rhýk{u ‚k{krsf, ¼ki„kur÷f „rŒþe÷Œk ƒkÄf ƒ™u Au. r™hûkhŒk y™u y¿kk™™u fkhýu
Wå[ ÔÞð‚kÞku{kt skuzkE þfŒkt ™Úke. …kuŒk™e ‚÷k{Œe sku¾{kþu Œuðku ¼Þ ‚uðŒkt nkuÞ
Au y™u „k{{kt su fktE {¤u ŒuÚke ‚tŒku»k {k™e ƒu‚e hnu Au. su ‚k{krsf „rŒþe÷Œk{kt
yðhkuÄf ƒ™u Au.
9. yLÞ ‚{MÞkyku{kt ƒkÄf : r™hûkhŒk™u ÷eÄu rðrðÄ «fkh™k ¼uË¼kðku™u «kuí‚kn™ {¤u
Au. …rhýk{u ¿kkrŒ, ‚{wËkÞ, ð„o rð„ún Q¼k ÚkkÞ Au. r™ýoÞ «r¢Þk{kt ‚ÇÞŒk y™u
‚tMf]rŒ™k rðfk‚{kt hk»xÙ r™{koý{kt y™u rðfk‚{kt r™hûkhŒk ƒkÄf ƒ™u Au.
ykðe y™uf y‚hku y‚kûkhŒkyu ‚So Au Œu™u Ëqh fhðk {kxu ‚½™ W…kÞku nkÚk Ähðk™e
yíÞtŒ ykð~ÞfŒk Au.
7. r™hûkhŒk r™ðkhý {kxu™k W…kÞku y™u «ÞíLkku
yk…ýk Ëuþ{kt r™hûkhŒk r™ðkhý {kxu‚kûkhŒk Íwtƒuþ ½ýkt ð»kkuoÚke [÷kððk{kt ykðu Au.
AŒkt «[tz ðMŒeðÄkhk™u ÷eÄu r™hûkhku™e ‚tÏÞk ½xŒe ™Úke. skufu yk…ýk hksfkhýeyku ‚MŒe
÷kufr«ÞŒk {u¤ððk {kxu r™hûkhŒk ™kƒqË fhðk{kt ykðþu y™u ‚kûkhŒk ðÄkhðk{kt ykðþu yuðe
…kuf¤ ònuhkŒku fÞko fhu Au, Œku ð¤e fux÷ktf Œku yuðe ònuhkŒ fhu Au fu y{wf rsÕ÷ku ‚t…qýo ‚kûkh
Au. yk ƒÄe ònuhkŒku ¼úk{f …whðkh ÚkE Au, {kºk fk„¤ …h™k yktfzk s Au. ðkMŒrðfŒk Œku
swËe s Au.
Ëuþ{kt r™hûkhŒk {kxu «kiZrþûký ð„kuo [÷kððk{kt ykðu Au. «kiZrþûký {kxu …w»f¤ ‚krníÞ
Ëuþ™e rðrðÄ ¼k»kkyku{kt «fkrþŒ fhðk{kt ykðu Au, AŒkt r™hûkhŒk r™ðkhý{kt Äkhe yuðe
‚V¤Œk «kÃík ÚkE ™Úke. ‚{ks™k su ð„kuo™e sYrhÞkŒku™u æÞk™ …h ÷E™u Œuyku™k rþûký™e Œfku
…qhe …kzðk ƒkƒŒu yks ‚wÄe su W…uûkk ‚uððk{kt ykðe Au Œu Œ{k{ rð‚tðkrËŒkyku™u Ëqh fhðk™e
ƒkƒŒ …h hk»xÙeÞ rþûký™erŒ ¼kh {qfþu yuðwt hk»xÙeÞ rþûký™erŒ-1986™k {w‚Æk{kt ™kuæÞwt Au.
hk»xÙeÞ rþûký ™erŒ™k {w‚Æk{kt ¼k„ 4.10 Úke 4.13 ‚wÄe «kiZrþûký yt„u ™e[u suðe LkkUuÄ
fhðk{kt ykðe Au.
“su ÞwrõŒ y…kðu Œu rðãk” yu yk…ýwt sq™wt ‚qºk Au. rðãÞ y¿kk™Œk y™u sw÷{Úke {wrõŒ
y…kðu Au. rðãk«krÃík™wt {wÏÞ ‚kÄ™ ðk»k™ y™u ÷u¾™ Au. ŒuÚke «kiZku™u rþrûkŒ fhðk {kxu Œu{™u
÷¾Œkt-ðkt[Œkt þe¾ððwt Œu yks™k Þw„{kt yíÞtŒ sYhe Au. (4.10)
÷kufku™e fwþ¤Œkyku™ku ‚ŒŒ rðfk‚ fhe y™u Œu{™e fwþ¤Œk™kt Äkuhýku™e W¥khku¥kh ‚wÄkhýk
fhe™u ‚{ks™u Œu™e sYrhÞkŒ {wsƒ™e fwþ¤ {k™ðþrõŒ «kÃík ÚkkÞ Œu sYhe Au.
rþûký™kt hk»xÙeÞ æÞuÞku™u æÞk™{kt hk¾e™u ™ðk fkÞo¢{ku «kiZrþûký™u {kxu ½zðk{kt ykðu
y™u sq™k fkÞo¢{ku™e Vhe [fk‚ýe fhðk{kt ykðu Œku «kiZku{kt …ý „heƒe ™kƒqËe, hk»xÙeÞ yu
yufŒk, …Þkoðhý yÇÞk‚, ™k™k fwxwtƒ™e rn{kÞŒ , ÷kufku{kt hnu÷e ðkh‚k„Œ y™u ‚ktMf]rŒf
h[™kí{f þrõŒ™ku rðfk‚, {rn÷kyku™ku Wíf»ko ð„uhu ƒkƒŒku rð»ku™e ‚{sý™kt y™u rð[khku™kt
ƒes ðkðe þfkÞ. (4.11)
ðÞsqÚk{ktÚke r™hûkhŒk r™ðkhý {kxu™e hk»xÙÔk…e Íwtƒuþ nkÚk Ähðe s skuEyu. fuLÿ y™u
9
hkßÞ ‚hfkhku, hksfeÞ …ûkku y™u Œuyku™e ‚tMÚkkyku, ‚k{qrnf rþûký™kt ‚kÄ™ku ðzu y™u þiûkrýf
fkÞo¢{ku îkhk r™hûkhŒk r™ðkhý {kxu™kt y‚hfkhf …„÷kt ÷u Œu yíÞtŒ sYhe Au. yk fkÞo{kt {kuxe
‚tÏÞk{kt rþûkfku, rðãkÚkeoyku, Þwðk™ku, MðiråAf ‚tMÚkkyku, ‚t[k÷fku ð„uh™ku ‚nfkh ÷uðku sYhe
ƒ™þu. ‚{qn rþûký fkÞo¢{ku îkhk ‚kûkhŒk fu¤ððk W…hktŒ ÷kufku™u swËwt swËwt ¿kk™ y™u fwþ¤Œk
…ý yk…ðk™kt hnuþu y™u ‚k{krsf y™u ykrÚkof ûkuºku fux÷ktf …rhðŒo™ku …ý ÷kððkt sYhe Au Œu
yt„u™e ‚{sý …ý yk…ðk™e hnuþu. (4.12)
«kiZ y™u ‚ŒŒ rþûký™ku fkÞo¢{ swËe swËe heŒu y{÷{kt {qfðk™ku Au. su{fu-
(1) „úk{rðMŒkhku{kt ‚ŒŒ rþûkýfuLÿku MÚkk…ðkt
(2) fkh¾k™u Ëkhku îkhk fk{Ëkhku™u rþûký; su{kt xÙuz Þwr™Þ™ku y™u ‚hfkhe yusL‚eyku …ý
¼k„ ÷u.
(3) {kæÞr{f þk¤k™wt rþûký …qÁt fÞko …Ae rþûký ÷uðk {kxu™e ‚tMÚkkyku™e MÚkk…™k.
(4) «kiZku {kxu …wMŒfk÷Þku, ðkt[™k÷Þku y™u …wMŒfku™e ÔÞðMÚkk.
(5) ‚{qn rþûký {kxu™kt ‚kÄ™ku Œhefu xe.ðe. rVÕ{ku y™u hurzÞku™ku W…Þku„,
(6) rðãkÚkeo sqÚk …ØrŒ y™u Œu™k ‚t[k÷™ {kxu™e ÔÞðMÚkk,
(7) Distance Learning ËqhðŒeo rþûký™e ÔÞðMÚkk,
(8) MðÞtrþûký™e ÔÞðMÚkk.
(9) h‚, ð÷ý y™u sYrhÞkŒ …h ykÄkrhŒ ™k{ Œk÷e{e fkÞo¢{ku™wt ykÞkus™ (4.13)
yk W…hktŒ r™hûkhŒk r™ðkhý {kxu hk»xÙeÞ rþûký™erŒ-1986 {kt yðirÄf rþûký yt„u™e
™kutÄ …ý Œu™k ¼k„ 5.8 Úke 5.11 {kt ™e[u «{kýu fhðk{kt ykðe Au.
su ƒk¤fku fk{{kt hkufkÞu÷kt nkuE yk¾k rËð‚™e þk¤k{kt nkshe yk…e þfu Œu{ ™Úke
Œuyku™u {kxu, yÄðå[uÚke þk¤k Akuze s™khktyku™u {kxu y™u su rðMŒkh{kt þk¤k s ™Úke yuðk
rðMŒkh™kt ƒk¤fku™u {kxu yðurÄf rþûký™ku yuf rðþk¤ fkÞo¢{ nkÚk Ähðk{kt ykðþu. (5.8)
yðirÄf rþûkýfuLÿku{kt rþûký™k …Þkoðhý™e ‚wÄkhýk {kxu ykÄwr™f xuõ™ku÷kuS™e {ËË
÷uðk{kt ykðþu. MÚkkr™f ‚{ks{ktÚke nkUrþÞkh y™u ƒwrØþk¤e Mºke-…wÁ»kku™u …‚tË fhe™u Œu{™u
rþûkfku Œhefu hkufðk{kt ykðþu. ykðk rþûkfku™e Œk÷e{™u {kxu ¾k‚ æÞk™ Ëuðk{kt ykðþu. y™u
yk{ktÚke su ÔÞrõŒyku ÷kÞf sýkþu Œu™u ðirÄf rþûký «ýk÷e{kt Ëk¾÷ fhðk{kt ykðþu. yðirÄf
rþûký ðurÄf rþûký™e ‚h¾k{ýe{kt shk …ý QŒhŒwt ™ ÷k„u Œu {kxu sYhe …„÷kt ÷uðk{kt
ykðþu. (5.9)
r™hûkhŒk r™ðkhý™k W…kÞku
Ëuþ{kt r™hûkhŒk™e ‚{MÞk™wt MðY… ÔÞk…f Au su™u Ëqh fhðk {kxu Œkífkr÷f W…kÞku
y…™kððk™e sYh Au.
1. ÷kuf ‚nfkh : ¼khŒ{kt rLkhûkhŒk Ëqh fhðk {kxu ÷kuf ‚nfkh™e ¾qƒ sYh Au. su ÷kufku™u
rþrûkŒ fhðk™k Au Œu{™ku ‚nfkh sYhe Au. fkuE …ý Þkus™k ÷kufku …h Xkufe ƒu‚kzðk{kt
ykðu Œku Œu fâkhuÞ ‚V¤ ™Úke ÚkŒe. ‚kûkhŒk yr¼Þk™ ‚V¤Œk…qðof [÷kððwt nkuÞ Œku
÷kufku™ku ‚nfkh sYhe Au. su ÷kufku ‚kûkhŒk yr¼Þk™{kt …kuŒk™wt «Ëk™ «kæÞk…f™k MðY…{kt
yÚkðk rþûkf Œhefu yk…ðk™k Au Œu{™ku ‚nfkh sYhe Au. „úk{eý rðMŒkhku{kt ‚kûkhŒk™wt
«{ký ykuAwt Au, íÞkt ‚kûkhŒk fkÞo™ku «[kh fhðk™e sY2 Au.
h. ð‚ríkð]rØ …h r™Þtºký : Ëuþ{kt Œeðú „rŒyu ð‚rŒ ðÄkhku ÚkR hÌkku Au Œu™u ytfwþ{kt
÷kððk fwxwtƒ r™Þkus™ fkÞo™ku ‚kðorºkf Mðefkh fhðku skuEyu. AuÕ÷k ËkÞfk{kt ð‚rŒ{kt
10
÷„¼„ h… xfk ðÄkhku ÚkÞku Au. yk™u fkhýu sux÷k ‚{Þ{kt …kA÷e ð‚rŒ™u ‚kûkh
ƒ™ðkððk™ku «Þk‚ fhðk{kt ykðu Au yux÷k ‚{Þ{kt r™hûkhku™e ‚tÏÞk{kt ‚ŒŒ ðÄkhku
ÚkŒku hnu Au. …rhýk{u ‚kûkhŒk™wt ÷ûÞ r‚Ø ÚkŒwt ™Úke. yux÷u fu ‚kûkhŒk™e ‚{MÞk™ku Wfu÷
÷kððk™e ‚kÚku ‚kÚku ð‚rŒ ð]Øu …h r™Þtºký hk¾ðk{kt ™ne ykðu Œku r™hûkhŒk …h
r™Þtºký {u¤ððwt {w~fu÷ ƒ™þu.
3. «íÞuf „k{{kt þk¤k™e ‚wrðÄk : Ëuþ™e ŒÚkk fuLÿþkr‚Œ «Ëuþ™e Œ{k{ ‚hfkhkuyu yuðk
«ÞíLk fhðku skuEyu fu ¼khŒ™wt fkuE …ý „k{zwt yuðwt ™ nkuðwt skuEyu fu ßÞkt þk¤k™e
‚wrðÄk ™ nkuÞ. 6 Úke 14 ð»ko™k ƒk¤fku {kxu {VŒ y™u VhrsÞkŒ rþûký™e sku„ðkE fhe
Au. Œku Œ{k{ ƒk¤fku þk¤k rþûkýÚke ðtr[Œ ™ hnuðk skuEyu. ßÞkt {k™ð ‚{wËkÞku
ð‚ðkx fhu Au Œu rðMŒkhku{kt yuf rf÷ku{exh™k rðMŒkh{kt «kÚkr{f þk¤kyku ¾ku÷ðe
skuEyu. suÚke „úk{eý y™u ykrËðk‚e ÷kufku …kuŒk™k ƒk¤fku™u þk¤k{kt {kuf÷e þfu.
4. ƒwr™ÞkËe rþûký : {nkí{k „ktÄeSyu ƒwr™ÞkËe fu¤ðýe Þkus™k «MŒwŒ fhe nŒe su™ku
nuŒw rþûký™e ‚kÚkku‚kÚk Wãku„ rþûký þe¾ððk™ku nŒku. suÚke ƒk¤f …kuŒk™e ƒ™kðu÷e
ðMŒwyku ðu[e™u rþûký ¾[o fkZe þf y™u Mðkð÷tƒe ƒ™e þfu. yk rþûký {kŒ]¼k»kk{kt
s yk…ðk™e rn{kÞŒ fhe nŒe. yk ƒwr™ÞkËe rþûký Ëuþ™k ykËþo ŒÚkk [krhºÞðk™
™k„rhf ƒ™kððk …h ¼kh {qfu Au Œu™ku ÔÞk…f «[kh fhðku skuEyu.
5. «kiZ rþûký : Ëuþ™k ÷kufku{kt skuðk {¤Œe r™hûkhŒk Ëqh fhðk {kxu ‚hfkhu «kiZ rþûký™e
Þkus™k ½ze fkZe Au. Œu™u Ëuþ™k «íÞuf „k{{kt fkÞkorLðŒ fhðk™e sYh Au. yk™u ÷eÄu
„úk{eý ‚{ks{kt hnuŒe Œ{k{ …wc ðÞ™e ÔÞrõŒyku ‚kûkh ƒ™e þfu. yk ÷kufku™u ‚kûkhŒk™wt
{qÕÞ y™u {n¥ð ‚{òððk™e sYh Au. «kiZ rþûký{kt ¿kk™™e ‚kÚku Sð™{kt W…Þku„
ÚkkÞ Œuðk ÔÞðnkrhf rþûký™k …kXku ‚k{u÷ fhðk fhðk skuRyu ŒÚkk ¿kk™™e ð]rØ ÚkkÞ
Œuðk ‚kÄ™ku™ku W…Þku„ fhðku skuEyu.
6. ‚t[kh y™u ‚t…fo {kæÞ{ku îkhk rþûký : Ëuþ™e s™Œk{kt ò„q>Œu ÷kððk y™u Œu{™u ‚kûkh
ƒ™kððk {kxu ÷kuf‚t…fo y™u ‚t[kh {kæÞ{ku™ku W…Þku„ fhðku skuEyu su{kt hurzÞku, ËqhËþo™
ƒt™u ‚kÄ™ku yíÞtŒ þrõŒþk¤e ‚krƒŒ ÚkE þfu Au. ÷kufku™u ‚kûkh ƒ™kððkÚke fkÞo …qÁt
ÚkE sŒwt ™Úke ‚kÚku ‚kÚku Œu{™u rþûký{kt h‚ y™u yr¼Ár[ Wí…LLk ÚkkÞ Œu {kxu ‚ðoŒku{w¾e
¿kk™™ku rðMŒkh ðÄkhðku skuEyu. suÚke ‚kûkhŒk W…hktŒ ¿kk™ðÄof ƒkƒŒku {kxu ‚t…fo y™u
‚t[kh {kæÞ{ku «¼kðe ‚krƒŒ ÚkE þfu Au. hurzÞku, ËqhËþo™ y™u rVÕ{ îkhk yuðk fkÞo¢{ku
hsq fhðk skuEyu.su ÷kufku™u ¿kk™ {u¤ððk{kt Yr[ …uËk fhe þfu.
7. Mºke rþûký : Ëuþ{kt Mºke rþûký {kxu ðÄw ™u ðÄw þk¤kyku ¾ku÷ðe skuEyu. fLÞk fu¤ðýe™ku
ÔÞk… ðÄu Œu {kxu fLÞk rðÄk÷Þku „úk{ rðMŒkh{kt ¾ku÷ðk skuEyu. fkhý fu „úk{eý «ò
fLÞk™u þk¤k{kt {kuf÷ðk{kt ¾[fkx y™w¼ðu Au. Akufhk ‚kÚku ‚nrþûký yk…Œk ™Úke.
{wrM÷{ ‚{ks …ý 10-12 ð»ko™e Akufhe Akufhk ‚kÚku rþûký {u¤ðu Œu …‚tË fhŒk ™Úke.
sku Akufheyku {kxu y÷„ þk¤k ¾ku÷ðk{kt ykðu Œku Mºke rþûký{kt ðÄkhku ÚkE þfu.
8. {VŒ y™u VhrsÞkŒ rþûký : Ëuþ{kt ½ýk fwxwtƒku yuðk Au fu su …kuŒk™k ƒk¤fku™u ¼ýkðe
þfŒkt ™Úke. fkhý fu „heƒ Au. „heƒe™u ÷eÄu yLLk, ð²k y™u hnuXký™e sYrhÞkŒku …qhe
fhe þfŒkt ™Úke. Œku ƒk¤f™u rþûký fâktÚke yk…u. rþûký™ku ¾[o …hðzŒku ™Úke. yux÷u
‚hfkhu {VŒ y™u VhrsÞkŒ rþûký™e Íwtƒuþ þÁ fhe Au. 6 Úke 14 ð»ko™k Œ{k{ ƒk¤fku
þk¤k{kt òÞ Œu {kxu rþûký y™u ¼kus™ rLk:þqÕf ƒ™kððk skuRyu. ¿kk™ ‚kÚku „B{Œ {¤u
Œuðku «ƒtÄ fhðku skuEyu suÚke ƒk¤fku rþûký «íÞu h‚ Ëk¾ðu y™u rþûký «íÞu ykfŠ»kŒ
ÚkkÞ. ‚kðorºkf «kÚkr{f rþûký W…h ¼kh {qfðku skuEyu y™u Œu™ku y‚hfkhf y{÷
fhðk{kt ykðu Œku r™hûkhŒk™e ‚{MÞk n¤ðe ƒ™u Œku yu™ku Wfu÷ ÷kðe þfkÞ. þk¤k,
11
fkì÷us y™u Þwr™ðr‚oxe{kt rþûký …kA¤ fhðk{kt ykðŒk ¾[o{ktÚke y{wf hf{ {VŒ y™u
VhrsÞkŒ rþûký {kxu Vk¤ððk{kt ykðu Œku r™hûkhŒk™ku «&Lk n¤ðku ƒ™e þfu.
9. yÄðå[u þk¤k Akuze síkkt ƒk¤fku™e ‚tÏÞk ½xkzðe : Ëuþ™k „úk{eý y™u ykrËðk‚e
rðMŒkhku{kt y™uf ƒk¤fku þk¤k rþûký …qýo fhðk™u ƒË÷u yÄðå[uÚke Akuze Ëu Au. Œu™u
÷eÄu zÙku… ykWx hux Ÿ[ku ykðu Au. ¾uŒe™k ‚{Þ Ëhr{Þk™ ¾uzqŒ fwxwtƒku ƒk¤f™u þk¤kyu
{kuf÷Œk ™Úke. fkhý fu {k-ƒk… ¾uŒe™k fk{{kt hkufkÞu÷k nkuÞ Au. yux÷u {kuxk ƒk¤fkuyu
…qhŒwt æÞk™ y™u ™k™k ƒk¤fku™e ‚t¼k¤ hk¾ðk™e nkuÞ Au. Œu{ktÞ ¾k‚ fhe™u Akufheyku™u
„]nfkÞo W…hktŒ ™k™k ¼kE¼ktzw™e Ëu¾hu¾ hk¾ðk™e nkuÞ Au. yux÷u rþûký {kxu ‚{Þ
{¤Œku ™Úke. Akufheyku þk¤k{kt ¼hŒe ÚkkÞ Œku …ý r™Þr{Œ nkshe yk…Œe ™Úke. Œu™u
÷eÄu þk¤k Akuze Ëu Au. yk™u fkhýu rþûký{kt y…ÔÞÞ y™u MÚkr„ŒŒk ykðe Au. yux÷u fu
«Úk{ Äkuhý{kt Ëk¾÷ ÚkÞu÷k ƒk¤fku{ktÚke ƒnw s Úkkuzk «kÚkr{f rþûký …qÁt fhu Au.
10. …AkŒð„o ŒhV rðþu»k æÞk™ yk…ðk™e sYh : ¼khŒ{kt …AkŒ ð„o™k y™uf ‚{wËkÞku
yksu …ý st„÷ku, …nkzku, ytŒrhÞk¤ ŒÚkk Ëw„o{ rðMŒkhku{kt ð‚ðkx fhu Au. ykðk
rðMŒkh{kt hnuíkkt ÷kufku ‚ÇÞ ‚{ks™e ‚tMf]rŒ™e ŒÆ™ r™hk¤wt Sð™ Sðe hÌkk Au. Œu{™ku
Wíf»ko ÚkkÞ Œuðk «Þk‚ku ‚hfkh îkhk fhðk{kt ykÔÞk Au. AŒkt …ý Œuyku yk„¤ ykÔÞk
™Úke. Œu{™u yk„¤ ÷kððk {kxu ‚kûkh ƒ™kððk™e sYh Au.
11. þiûkrýf ‚krníÞ™e h[™k : rþûký™ku «[kh y™u «‚kh ÚkkÞ Œu {kxu ¼khŒ™e Œ{k{
¼k»kkyku{kt ƒk¤fku {kxu y™u «kiZku {kxu rþûký ‚krníÞ ŒiÞkh fhðk™e sYh Au suÚke
ƒk¤fku™u þwt ¼ýðwt Au ? þwt þe¾ðkzðk™wt Au ? fuðe heŒu þe¾ððk™wt Au Œu™ku ÏÞk÷ ykðe
þfu. yu ‚krníÞ ƒk¤fku™u rþrûkŒ fhðk{kt {ËËY… ƒ™e þfu. «kiZ rþûký {kxu …ý ¾k‚
‚krníÞ ŒiÞkh fhðk™e sYh Au suÚke ‚kûkhŒk yr¼Þk™{kt {ËËY… ÚkkÞ.
12. ™ðkurËŒ þk¤kyku™e ykð~ÞfŒk : „úk{eý y™u þnuhe rðMŒkh™e þk¤kyku{kt y‚{k™Œk
«ðŒuo Au Œu Ëqh fhðk {kxu ™ðkuËÞ þk¤k™e Þkus™k Ëk¾÷ fhðk{kt ykðe Au. Œu™ku ÷k¼
„heƒ «ò ‚wÄe …nku[u Œuðk ‚r¢Þ «Þk‚ku nkÚk Ähðk™e sYh Au yk™kÚke r™hûkhŒk
ykuAe Úkþu.
yk W…hktŒ hkus„kh y™u ÔÞkð‚kÞ÷ûke rþûký, {æÞkn ¼kus™, rþûký ¾[o{kt ðÄkhku,
‚k{krsf ò„]rŒ, ‚kûkhŒk yr¼Þk™ suðk W…kÞku™wt ykÞkus™ fhðk{kt ykðu y™u
rþûký™e ‚{MÞk n¤ðe ƒ™e þfu Œku r™hûkhŒk Ëqh ÚkE þfu.
8. r™hûkhŒk r™ðkhý™k fkÞo¢{ku :
MðŒtºk ÚkÞk …Ae Ëuþ™e ‚hfkhu r™hûkhŒk r™ðkhý {kxu þfâ yux÷k «ÞíLkku fÞko Au.
…htŒw r™hûkhŒk™e ‚{MÞk yux÷e rðfx y™u rðþk¤ Au fu Œu™u Ëqh fhðk {kxu sux÷k ™kýktt™e sYh
Au Œux÷k ™kýktt ¼khŒ suðk „heƒ y™u rðfk‚þe÷ Ëuþ {kxu yþfâ Au. r™hûkhŒk r™ðkhý {kxu
y™uf fkÞo¢{ku™wt ykÞkus™ fhðk{kt ykÔÞwt Au AŒkt Ëuþ ‚t…qýo ‚kûkh ƒLÞku ™Úke. Ëuþ™e ‚hfkhu yk
‚{MÞk™u ™kƒqË fhðk {kxu y™uf fkÞo¢{ku™e h[™k fhe Au. su™e rð„Œku ™e[u {wsƒ Au.
1. hk»xÙeÞ «kiZ rþûký fkÞo¢{ (National Adult Education Programme)
yk fkÞo¢{™ku «kht¼ hS ykuõxkuƒh, 1978™k hkus ÚkÞku. su™ku nuŒw 15Úke 35 ð»ko™e
ðÞsqÚk™k ÷kufku™u rþûký yk…e ‚kûkhŒk {kxu «kuí‚knuŒ fhðk™k Au. yk fkÞo¢{ fuLÿ
‚hfkh, hkßÞ ‚hfkh, fuLÿþkr‚Œ «Ëþku, MðÞt‚uðe ‚t„X™ku, MðiråAf ‚tMÚkkyku, þk¤k,
fkì÷us, Þwr™ðr‚oxeyku, Þwðf fuLÿku™ku ‚nfkhe «Þk‚ Au. yk fkÞo¢{ ytŒ„oŒ r™hûkh
÷kufku™u ‚kûkh ƒ™kðe™u f÷k fkiþÕÞku þe¾ððk y™u Œu{™ku rðfk‚ fhðku ŒÚkk Œu{™u Wr[Œ
LÞkÞ {¤u Œuðe hý™erŒ fkÞkorLðŒ fhðk™ku ‚hfkh™k fk™w™ku y™u ™erŒyku rð»ku ò„]Œ
12
fhðk™ku rðþu»k fhe™u Mºkeyku y™w‚qr[Œ òrŒyku, y™w‚qr[Œ s™òrŒyku, ‚{ks™k
™ƒ¤k ð„kuo{kt rþûký™ku y¼kð Au Œu™k W…h rðþu»k ¼kh {qfðk{kt ykÔÞku Au.
‚™u 1990™u yktŒhhk»xÙeÞ ‚kûkhŒk ð»ko Œhefu ½ku»kýk fhðk{kt ykðe Au su™ku nuŒw ‚kûkhŒk™e
sYrhÞkŒ «íÞu ò„]rŒ …uËk fhðk™ku nŒku. rðï ‚kûkhŒk ð»ko™ku «kht¼ 2 òLÞwykhe,
1990™k hkus rËÕne ¾kŒu ÚkÞku nŒku. Œu{kt rðãkÚkeo y™u rðãkÚkeo ‚uðf ‚t½ku™u ‚kûkhŒk™k
‚tËuþ™ku «[kh fhðk™ku y™u ðkMŒrðf heŒu ‚kûkhŒk «Ëk™ fhðk™k {nk™ ÷ûÞ™u r‚Ø
fhðk {kxu …kuŒk™e ‚k{wrnf þrõŒ™ku W…Þku„ fhðk {kxu™k ykËuþku yk…ðk{kt ykÔÞk
nŒk.
(2) „úk{eý «fkÞoðkËe ‚kûkhŒk fkÞo¢{ (Rural Functional Literacy Programme)
yk fkÞo¢{™ku ‚t…qýo ¾[o fuLÿ ‚hfkhu W…kzu Au …htŒw yu™wt ‚t[k÷™ fhðk™e sðkƒËkhe
hksÞ ‚hfkhku™e Au. yk fkÞo¢{™ku WÆu~Þ ÷kufku{kt ÷¾ðk ðkt[ðk™e ûk{Œk™u rðfr‚Œ
fhðk™ku ŒÚkk þe¾™kh ÷kufku{kt yu™e ò„]rŒ Wí…LLk fhðk™ku ŒÚkk yu{™u ‚hfkh îkhk fE
fE Þkus™kyku fkÞkorLðŒ Au, rðrðÄ ‚k{krsf, ykrÚkof rðfk‚™e Þkus™kykuÚke yu{™u þwt
÷k¼ Úkþu Œu™e òýfkhe yk…ðk™ku Au. yk fkÞo¢{™ku «kht¼, 1986™k {u {k‚{kt ÚkÞku
nŒku Œu{kt fkì÷us y™u Þwr™ðr‚oxe™k rðãkÚkeoyku™u ‚k{u÷ fhðk{kt ykÔÞk nŒk. yu™wt ‚qºk
nŒwt “Each One, Teach One” «íÞuf ÔÞrõŒ, yuf ÔÞrõŒ™u ¼ýkðu. 1990{k 4.5 ÷k¾
MðÞt‚uðfku yk fkÞo ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷k nŒk. su{ýu 4. 20 ÷k¾ ÷kufku™u ¼ýðk ÷¾ðk™wt
þe¾ÔÞwt nŒwt.
yk fkÞo¢{{kt þk¤k, fkì÷us™k rðãkÚkeoyku y™u yæÞk…fku™u ‚k{u÷ fÞko nŒkt. yu{kt
‚V¤Œk {kxu™k ‚tþkuÄ™ yÇÞk‚ {kxu {k…Ëtzku nŒk. yk fkÞo¢{™e Þkus™k þe¾™kh™e
sYrhÞkŒku y™u ¼k»kkyku™u æÞk™{kt hk¾e™u ƒ™kðe nŒe. ‚hfkhu «kiZ rþûký™e „wýð¥kk
‚wÄkhðk {kxu 40 rsÕ÷k fuLÿku ™¬e fÞko nŒk. yu™e y‚h™wt {qÕÞktf™ fÞko …Ae yk
fkÞo¢{Úke ykuAk{kt ykuAk ‚{Þ{kt ‚kûkhŒk™ku «[kh fhðk {kx {kuxk …kÞu þÁ fhðk{kt
ykÔÞku nŒku. yk fkÞo¢{™k [hýku{kt «kæÞk…fku, rðãkÚkeoyku y™u MðÞt‚uðfku™u Œk÷e{
yk…e™u ŒiÞkh fhu Au. ykðk rðãkÚkeoyku MðÞt‚uðfku su ¾hu¾h ‚kûkhŒk yr¼Þk™™k
fkÞo¢{{kt h‚ Ähkðu Au Œu ™¬e fhe™u yk rðãkÚkeoyku™u ‚t„rXŒ fhe™u «uhýk yk…ðe. 15
Úke 35 ð»ko™e ðÞsqÚk Ähkðíkkt ÔÞrõŒyku™u yku¤¾e™u Œu{™e ðå[u ‚tƒtÄ MÚkkr…Œ fhðku,
MðÞt‚urðfk™k fkÞo™wt {kur™x®h„ fhðwt y™u rðrðÄ ‚t„X™ku ðå[u ‚w{u¤¼Þko ‚tƒtÄku MÚkkr…Œ
fhðk™ku Au. ‚tMÚkk™k «rŒr™rÄyku ßÞkt MðÞt‚uðfku ‚kûkhŒk™wt fkÞo fhe hÌkk Au íÞkt sE™u
rþûký™k ÷k¼ku, [kxo, …kuMxhku y™u yLÞ ‚k{„úe™ku W…Þku„ fhe™u ƒŒkðu Au. Œu{™e
{w~fu÷eyku òýe r™hûkhku™u {kxu …wMŒfk÷Þku , ðkt[™k÷Þku îkhk y™w‚kûkhŒk™e «ð]r¥kyku
fhu Au. s™‚t…f™k {kæÞ{ îkhk fkÞo¢{™e ‚q[™k y™u ‚{Úko™ {éÞwt yu™k ÔÞk…f «¼kð™wt
Þwr™ðr‚oxe™k «kiZ y™u r™htŒh rþûký™k rð¼k„ku îkhk {]ÕÞktf™ fhðwt yíÞtŒ {n¥ð…qýo
Au.
(3) hk»xÙeÞ ‚kûkhŒk r{þ™ (National Literacy Mission)
hk»xÙeÞ rþûký™k r™Ëuoþku y™u fkÞo Þkus™k{kt rð[khðk{kt ykðu÷ hý™erŒyku y™w‚kh
‚hfkhu «kiZ rþûký ûkuºku yuf ÔÞk…f fkÞo¢{ ƒ™kÔÞku Au su™u hk»xÙeÞ ‚kûkhŒk r{þ™™k
™k{u yku¤¾ðk{kt ykðu Au. yk fkÞo¢{™ku «kht¼ {u, 1988{kt fÞkuo yu™wt ÷ûÞ r¢Þkí{f
‚kûkhŒk 15Úke 35 ð»ko™e ðÞsqÚk™k ykX fhku r™hûkhku™u «Ëk™ fhðk™wt nŒwt. ºký fhkuz™u
1990 y™u …kt[ fhkuz™u 1995 ‚wÄe{kt ‚kûkh fhðk™wt nŒwt. yk fkÞo¢{{kt Þwðk™ MðÞt‚uðe
‚tMÚkkyku™u ‚k{u÷ fÞko. 1990{kt 513 Þkus™kyku rðrðÄ hkßÞku y™u fuLÿþkr‚Œ «Ëuþku{kt
fkÞkorLðŒ fhe. yksu y™uf MðiråAf ‚tMÚkkyku yk fkÞo ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷e Au. yk W…hktŒ
13
©r{f rðãk…eX y™u 16 hkßÞ ‚tþkuÄ™ fuLÿku rðrðÄ hkßÞku{kt ©r{fku™u rþûký yk…ðk™wt
y™u fkÞo¢{™u xufr™f÷ ‚t‚kÄ™ku™e ‚nkÞŒk «Ëk™ fhðk™wt Au. „wshkŒ{kt …ý yk fkÞo¢{™u
‚V¤ ƒ™kððk{kt y™uf ‚tMÚkkyku fkÞo fhe hne Au. hk»xÙeÞ ‚kûkhŒk r{þ™u r™hûkhŒk
™kƒqËe™k yr¼Þk™™u Ëuþ™k 285 rsÕ÷kyku ‚wÄe …nkut[kzâwt Au. ‚kûkhŒk™k rðrðÄ fkÞo¢{ku™u
58.07 fhkuz ÔÞrõŒykuyu ÷k¼ ÷eÄku Au. (¼khŒ ‚hfkh : 1994-95)
(4) hk»xÙeÞ rþûký ™erŒ
Ëuþ{kt 1979{kt hk»xÙeÞ rþûký ™erŒ™ku ËMŒkðus hsq fÞkuo Œu{kt r™hûkhŒk r™ðkhý {kxu™k
rðrðÄ fkÞo¢{ku™wt ykÞkus™ fhe™u Œu™w y{÷efhý fhðk{kt ykÔÞwt su{kt {VŒ „ýðuþ,
…wMŒfku y™u rþ»Þð]rík™e sku„ðkE fhðk{kt ykðe su™ku nuŒw rþûký™ku ÔÞk… ðÄkhðk™ku
nŒku.
÷kuf‚¼kyu 1986{kt ™ðe rþûký ™erŒ™u Mðef]rŒ yk…e yu{kt yuf ‚{k™ hk»xÙeÞ rþûký
«ýk÷e ƒ™kððk™ku r™ýoÞ fhðk{kt ykÔÞkusu{kt …kXTÞ¢{™wt {k¤¾wt yuðwt ƒ™kððwt fu suÚke
‚{„ú Ëuþ{kt rþûký™k rðr¼LLk [hýku îkhk ÞkuøÞŒk y™u ‚{k™Œk MÚkkr…Œ ÚkkÞ. ‚{ks
y™u ‚tMf]rŒ™k …kÞk™u ‚wËZ fhu y™u ‚{ŒkðkËe, ÷kufþkne y™u Ä{o r™h…uûk ‚{ks {kxu
sYhe {qÕÞ ÔÞðMÚkk™u MÚkkr…Œ fhu. ™ðe ™erŒ™e rðþu»k fkÞðkne{kt rþûký{kt ‚{k™Œk
W…h ¼kh {qfðk{kt ykÔÞku. þiûkrýf …rhðŒo™, y‚{k™Œk ½xkzðe, «kÚkr{f rþûký™wt
‚kðorºkfhý, «kiZ rþûký, ði¿kkr™f y™u rþÕ… ði¿kkr™f ‚tþkuÄ™™u hk»xÙeÞ sðkƒËkhe
{k™e™u Œu™u {kxu ÃkÞkoÃík ‚t‚kÄ™ku W…÷çÄ fhkððk{kt ykðþu.
hk»xÙeÞ rþûký «ýk÷e™ku r™ùÞ yuðe y…uûkk hk¾u Au fu yuf r™rùŒ fûkk ‚wÄe Œ{k{
rðãkÚkeoyku {kxu ™kŒòŒ y™u ®÷„¼uË ð„h yuf ‚{k™ rþûký {¤u. su Ëuþ™k Œ{k{
¼k„ku{kt 10 + h + 3™k ‚{k™ Zkt[k™e fÕ…™k fhu Au. «Úk{ Ë‚ ð»ko™k „k¤k{kt «kÚkr{f
rþûký {kxu …kt[ ð»ko Wå[ «kÚkr{f rþûký {kxu 3 ð»ko y™u nkRMfq÷™k h ð»ko™e òu„ðkE
nŒe. «kÚkr{f rþûký ‚tƒtÄu hk»xÙeÞ ™erŒ{kt yuðku «‚Œkð hsq fÞkuo fu su ƒk¤fkuyu 1990
‚wÄe{kt 11 ð»ko …qhkt fÞko nkuÞ Œu{™u …kt[ ð»ko™wt rþûký y™ki…[krhf heŒu …qÁt …kzðk{kt
ykðþu yu{kt 1995 ‚wÄe{kt 14 ð»ko ‚wÄe™e ðÞ ÄhkðŒkt Œ{k{ ƒk¤fku™u {VŒ y™u
VhrsÞkŒ rþûký yk…ðk{kt ykðu yuðe sku„ðkE fhðk{kt ykðe.
r™hûkhŒk r™ðkhý {kxu hk»xÙeÞ rþûký ™erŒ{kt yuðku «MŒkð hk¾ðk{kt ykÔÞku fu, 15Úke
35 ð»ko™k ðÞsqÚk{kt «kiZ rþûký y™u r™htŒh rþûký™ku rðþk¤ fkÞo¢{ rðrðÄ {kæÞ{ku
îkhk fkÞkorLðŒ fhðk{kt ykðþu. rðrðÄ {kæÞ{ku{kt r™htŒh rþûký {kxu „úk{eý ûkuºkku{kt
fuLÿku™e MÚkk…™k, {kr÷fku y™u ‚hfkh ‚tƒtrÄŒ ‚t„X™ku îkhk ©r{fku™u rþûký, hurzÞku,
ËqhËþo™ rVÕ{ku™k ÔÞk…f «{ký{kt ‚k{qrnf rþûký {kxu W…Þku„ fhðku, rþûký
{u¤ð™khkyku™u sqÚk{kt yufºk fhðk, ËqhðŒeo rþûký fkÞo¢{ku y™u Mð-rþûký™k ykÞkus™{kt
‚nfkh™ku ‚{kðuþ fhðk{kt ykÔÞk. yk fkÞo Þkus™kyu yuðku r™ýoÞ fÞkuo fu, «kiZ rþûký™ku
hk»xÙeÞ fkÞo¢{ 1990 ‚wÄe [kh fhkuz y™u 1995 ‚wÄe{kt A fhkuz ÷kufku™u ÷k¼krLðŒ fhe
‚kûkh ƒ™kðþu. (yknwò : 1994)
rz‚uBƒh 1993{kt Þkusðk{kt ykðu÷ “‚ki™u {kxu rþûký’’ rþ¾h {tºkýk{kt ðÄw ð‚rŒ
ÄhkðŒk ™ð Ëuþkuyu ¼k„ ÷eÄku nŒku su{kt ƒktø÷kËuþ , ƒúkrÍ÷, [e™, RSÃík, ¼khŒ,
RLzku™urþÞk, {urõ‚fku, ™kRSrhÞk ytŒu …krfMŒk™u ¼k„ ÷eÄku y™u yirŒnkr‚f r™ðuË™
W…h ‚ne fhe. su{kt ‚™u 2000 ‚wÄe{kt ‚ki™u {kxu rþûký™wt æÞuÞ nkt‚÷ fhðk …h ¼kh
{qfðk{kt ykÔÞku. yk ™ð Ëuþku{kt 70 xfk …wÏŒ ðÞ™k r™hûkhku Au. yk ™ð Ëuþkuyu hk»xÙeÞ
MŒhu rðfk‚, Sð™Äkuhý{kt ‚wÄkhýk, yÞkuøÞŒk y™u ð‚rŒ ð]rØ …h r™Þtºký ŒÚkk
14
yktŒhhk»xÙeÞ MŒhu ‚rn»ýwŒk, ‚ËT¼kð y™u þktrŒ MÚkk…ðk {kxu ‚ku™u {kxu rþûký™wt ÷ûÞ
«kÃík fhðwt sYhe Au. «ò™e «kÚkr{f rþûký™e sYrhÞkŒ s÷ËeÚke …qhe fhðk {kxu™e
sðkƒËkhe ÷eÄe. yk rþ¾h {tºkýk{kt rð[kh rð{þo fÞko ƒkË «kÚkr{f rþûký™u ‚kðorºkf
ƒ™kððk ŒÚkk ƒk¤fku, Þwðk™ku, «kiZku {kxu rþûký™e Œf rðMŒkhðk W…h ¼kh {qfâku
nŒku. (…xu÷ {VŒ¼kE : 1998)
(5) rsÕ÷k «kÚkr{f rþûký fkÞo¢{ (District Primary Education Programme -
DPEP)
yk fkÞo¢{™u 1993{kt ‚iØktrŒf {tsqhe {¤e y™u 1994{kt ykÞkus™ …t[u yuf fuLÿ …whMf]Œ
Þkus™k Œhefu {tsqhe yk…e. yk‚k{, nrhÞkýk, {æÞ«Ëuþ, fýkoxf, Œr{÷™kzw y™u
fuh¤ yu{ ‚kŒ hkßÞku™k 4h rsÕ÷kyku{kt rsÕ÷k «kusuõxku ŒiÞkh fhe™u yk Þkus™k™ku
y{÷ fhðk{kt ykÔÞku. yk Þkus™k ytŒ„oŒ þiûkrýf heŒu …AkŒ rsÕ÷kyku sÞkt {ktnu÷k
‚kûkhŒk™ku yktf hk»xÙeÞ ‚kûkhŒk fhŒk ™e[ku nkuÞ ŒÚkk su rsÕ÷k{kt «kÚkr{f rþûký™e
ðÄŒe síke {kt„™wt ‚t…qýo ‚kûkhŒk yr¼Þk™ Íwtƒuþ™wt(TLC : Total Literacy Cam-
paign) ‚V¤Œk…qðof ‚t[k÷™ ÚkŒwt nkuÞ Œuðk rsÕ÷kyku …‚tË fhðk{kt ykÔÞk. yk rsÕ÷k{kt
ykÞkus™ «r¢Þk ‚½™ Au y™u ‚n¼k„eŒk ðÄw Au. Œu{kt r‚ØktŒ y™u «Þku„™ku ‚{LðÞ
ÚkÞu÷ku Au. hk»xÙeÞ rþûký ‚tþkuÄ™ y™u Œk÷e{ …rh»kË (NCERT) þiûkrýf ykÞkus™
y™u ðneðx™e hk»xÙeÞ ‚tMÚkk (IIM) suðe ‚tMÚkkyku ‚nkÞf ƒ™e Au. yk ‚tMÚkkyku îkhk
rðf‚kððk{kt ykðe hnu÷e rþûký y™u ‚t[k÷™ ‚tƒtÄe y™uf rð¼kð™kykuyu rsÕ÷k
«kÚkr{f rþûký fkÞo¢{™k ykÞkus™Úke «r¢Þkyku™e y™uf Œfku …qhe …kze Au. ykÞkus™
«r¢Þk™k ¼k„Y…u ™ðe™ fuze ftzkhu yuðk yÇÞk‚ku …qhk Ãkkzâkt Au.
Wå[¥k{ æÞuÞ, ykÞkus™ «r¢Þk y™u Œu™e ‚½™Œk ŒÚkk ûk{Œk÷ûke ½zŒh W…h yk fkÞo¢{{kt
ðÄw ¼kh {qfðk{kt ykÔÞku Au, rðfk‚÷ûke ‚nfkh ûkuºkku ‚kfkh ÚkŒe yuf ™ðe Œhkn Au su
‚kŒíÞ, ‚{k™Œk y™u MÚkkr™f ‚{ks™e ‚k{u÷„ehe W…h ¼kh {qfu Au ŒÚkk þiûkrýf ûkuºku
‚nkÞY… ƒ™u Au. yk fkÞo¢{ îkhk «kÚkr{f rþûký™k rðfk‚ {kxu þk¤kyku™u ¼kirŒf
‚wrðÄkykuÚke ‚w‚ßs fhðe, „wýð¥kk ‚wÄkhðe, ƒk¤f™e ûk{Œkyku™ku rðfk‚ fhe™u ©uX
½zŒh fhðwt y™u ƒk¤fku™u WLLkŒ Sð™ Sððk {kxu ‚ûk{ ƒ™kððk W…h ¼kh {qfðk{kt
ykÔÞku Au. (¼khŒ ‚hfkh: 1995)
yktŒhhk»xÙeÞ rðfk‚ ‚tMÚkk (IDA) îkhk 1995- 96™k ð»ko Ëhr{Þk™ „wshkŒ™e DPEP
sq™ ‘9…Úke {tsqhe yk…ðk{kt ykðe Au. hkßÞ™k ƒ™k‚fktXk, …t[{nk÷ y™u zkt„ yu{
ºký rsÕ÷kyku{kt yk fkÞo¢{ y{÷e ƒ™kðkÞku Au. nðu yk fkÞo¢{ hkßÞ™k Œ{k{
rsÕ÷k{kt fkÞkorLðŒ ÚkÞku Au. yk W…hktŒ ‚ðo rþûkk yr¼Þk™, {æÞkö ¼kus™ Þkus™k,
y™w‚qr[Œ òrŒ y™u y™w‚qr[Œ s™òrŒ{kt ‚kûkhŒk™k «‚kh {kxu fMŒwhƒk „ktÄe ƒkr÷fk
rðãk÷Þ , ™ðkuËÞ rðãk÷Þ ‚t„X™ yÕ… ‚tÏÞf rþûký™e Þkus™k y{÷e ƒ™kðe Au.
(9) MðiråAf ‚t„X™ku îkhk «Þk‚ku
r™hûkhŒk™e rðþk¤ ‚{MÞk™ku Wfu÷ yuf÷e ‚hfkh ÷kðe þfu Lknª. r™hûkhŒk™u ™kƒqË
fhðe nkuÞ Œku ‚hfkh™k «ÞíLkku y™u MðiråAf ‚t„X™ku™k ‚rnÞkhk ‚½™ «Þk‚ku™e sYh
Au. ‚hfkh™e ™kýkttfeÞ ‚nkÞÚke MðiråAf ‚tMÚkkyku îkhk r™hûkh ÔÞrõŒyku™u yku¤¾e™u
‚kûkh ƒ™kððk{kt «uhfY…u fk{ fhe þfu Au.
rðËuþ™e …ý fux÷ef ‚tMÚkkyku r™hûkhŒk r™ðkhý {kxu fkÞo fhu Au su{kt fu™uzk™e ‚tMÚkk
(Wrold Literacy of Caneda) «kiZ rþûký ûkuºku fk{ fhu Au. yk ‚tMÚkkyu ¼khŒ{kt 26
‚kûkhŒk Þku s™kyku {kxu ‚nkÞŒk …q h e …kze Au . ƒeS ‚t MÚkk (South Asian
15
Partnership) {rn÷k «kiZ rþûký {kxu fkÞo fhu Au. yk ‚tMÚkkyu rƒnkh, W¥kh«Ëuþ,
{æÞ«Ëuþ suðk …AkŒ hkßÞku{kt {rn÷k «kiZ rþûký™e Þkus™kyku fkÞkorLðŒ fhe Au. yk
‚tMÚkk 36 MðiråAf ‚t„X™ku™k ‚nÞku„Úke rðfk‚™k fkÞo ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷e Au y™u ‚™u
2000 ‚wÄe{kt 10 ÷k¾ Mºkeyku (1 r{r÷Þ™) ‚kûkh ƒ™þu Œuðe ykþk hk¾ðk{kt ykðu Au.
«kiZ rþûký™e ‚kÚku ƒk¤ rþûký …ý {n¥ð…qýo …kÞk™e sYrhÞkŒ Au. hk»xÙeÞ rþûký
™erŒ{kt “14 ð»ko ‚wÄe™k Œ{k{ ƒk¤fku™u ‚tŒku»kfkhf „wýð¥kkðk¤wt «kÚkr{f rþûký rð™k
{qÕÞu VhrsÞkŒ…ýu …qÁt …kzðwt.’’ yuðe ònuhkŒ fhðk{kt ykðe Au y™u ‚kðorºkf «kÚkr{f
rþûký™u {n¥ð yk…ðk{kt ykÔÞwt Au. fuLÿ y™u hkßÞ ‚hfkhu y™uf MðiråAf ‚tMÚkkyku
y™u ™ðe þiûkrýf ‚tMÚkkyku ¾ku÷e Au. …htŒw ƒÄk ƒk¤fku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Œu{kt ÚkŒku ™Úke.
y…qhŒe ‚tÏÞk™u …nkut[e ð¤ðk ‘yku…huþ™ ç÷uf ƒkuzo’ (Operation Black Board)
Þkus™k y{÷{kt {qfe Au. su{kt «íÞuf „k{zk{kt «kÚkr{f þk¤k ¾ku÷ðk™wt æÞuÞ hkÏÞwt Au.
…htŒw nsw …ý ½ýk „k{zkyku{kt «kÚkr{f rþûký {kxu þk¤k™e ‚wrðÄk ™Úke, ™kýkttfeÞ
Œt„e™u fkhýu nòhku þk¤k{kt …qhŒk þiûkrýf ‚kÄ™ku ™Úke. …rhýk{u ƒk¤fku þk¤k{kt sŒk
™Úke. …rhýk{u ‚kûkhŒk yktf Ÿ[ku ykðŒku ™Úke.
rþûký™u {q¤¼qŒ yrÄfkh yk…e™u ‚kðorºkf ƒ™kððwt nkuÞ Œku ‚hfkh y™u MðiråAf
‚t„X™kuyu ònuh s™Œk s™kËo™™k ‚kÚk ‚nfkhÚke r™hûkhŒk r™ðkhý™wt fkÞo fhðwt …zþu.
(7) rðãkÚkeo þrõŒ™ku W…Þku„
‚kûkhŒk yr¼Þk™{kt Ëuþ™k Þwðk™ y™u ƒufkh rðãkÚkeoyku™u ‚ktf¤ðk{kt ykðu Œku Œuyku
r™r»¢ÞŒk{ktÚke ƒnkh ykðu. Ëuþ™k fux÷ktf hkßÞku{kt r™hûkhŒk™wt «{ký ðÄw Au íÞkt
«kÞkur„f Äkuhýu rðãkÚkeoyku™e ‚uðk ÷uðk{kt ykðu y™u Œu™u Œƒeƒe y™u Rs™uhe
rðãkþk¾k{kt «ðuþ {u¤ððk™k Äkuhýku{kt AqxAkx yk…ðk{kt ykðu Œku yk ‚{MÞk™wt ftEf
ytþu r™hkfhý ÷kðe þfkÞ. Þwr™ðŠMkxeyku™k rðãkÚkeoyku yuf ™{q™kY…u yk fkÞo fhu Œku
‚kûkhŒk yr¼Þk™ku ‚V¤ ƒ™u. Ëuþ™k ƒufkh Þwðk™ku™u ßÞkt ‚wÄe ƒeS ™kufhe fu fk{ ™
{¤u íÞkt ‚wÄe Œu{™u «kiZ rþûký™k ð„kuo [÷kððk™wt fkÞo ‚kut…ðwt skuEyu. y™u Œu™k ƒË÷k{kt
{k™ËT ðuŒ™ yÚkðk ykrÚkof ð¤Œh yk…ðwt skuEyu. Œku Ëuþ™k Þwðk™ku™e ƒuhkus„khe™e
‚{MÞk n¤ðe ƒ™u. ykðk fkÞo¢{ku™wt ‚{ÞƒØ ykÞkus™ fhðk{kt ykðu Œku ðufuþ™
Ëhr{Þk™ Œu{™e þrõŒ™ku W…Þku„ ‚kûkhŒk yr¼Þk™{kt fhe þfkÞ. rðãkÚkeoyku™u yk
fkÞo {kxu ÞkuøÞ Œk÷e{ yk…e™u ŒiÞkh fhðk™e ykð~ÞfŒk Au. su rðãkÚkeoyku ‚V¤Œk…qðof
‚kûkhŒk yr¼Þk™™wt fkÞo fhu Œu{™u «ðuþ{kt AqxAkx yk…ðe skuEyu. y™u …heûkk …k‚
fhðk{kt Œu™k „wýktf ƒku™‚Y…u yk…ðk{kt ykðu Œku Œuyu rðïk‚…qýo y™u ¼hku‚k…kºk
fhðk{kt …qhe þrõŒ y™u r™ck™ku W…Þku„ fhe þfu Œu{ Au. rþûkfku y™u «kæÞk…fkuyu …ý
rðãkÚkeoyku™u ykðk fkÞkuo fhðk «kuí‚krnŒ fhðk skuEyu.
r™hûkhŒk ™kƒqËe yu …zfkhY… fkÞo Au. yu{kt þe¾ð™khk, þe¾™khkyku™ku ‚{LðÞ
sYhe Au. yk fkÞo™u ‚t…qýo r™ckÚke y™u s™Œk s™kË™™ku ‚nÞku„ ÷E™u fhðk{kt ykðu
Œku r™hûkhŒk ™kƒqË fhe þfkÞ. sku fu, ‚hfkh™k yÚkk„ «ÞíLkku y™u MðiråAf ‚tMÚkkyku™k
«Þk‚kuÚke r™hûkhŒk™e xfkðkhe rË™«rË™ ½xŒe òÞ Au …htŒw ‚t…qýo ‚ku xfk ‚kûkhŒk r‚Ø
fhðk™u {kxu nsw ½ýe Þkºkk fhðk™e Au.
¼khŒ™k ð‚rŒ „ýŒhe™k ð»ko 2001™k ynuðk÷ y™w‚kh ‚kûkh™e xfkðkhe 65.38 Au
…wÁ»kku{kt ‚kûkhŒk™wt «{ký 75.85 xfk ŒÚkk Mºkeyku{kt 54.16 xfk Au. fuh¤{kt ‚kûkhŒk™e
xfkðkhe ‚kiÚke ðÄw 90.92 Au íÞkh …Ae™k ‚™u 2001™e ð‚rŒ „ýŒhe y™w‚kh Ëuþ{kt
‚kûkh ÷kufku™e fw÷ ‚tÏÞk 56,67,14,995 Au. „úk{eý rðMŒkhku{kt ‚kûkhŒk Ëh 59 4 xfk
Au. Ëuþ™ku fw÷ ‚kûkhŒk Ëh 65.36 Au.
16
2001™e ð‚rŒ „ýŒhe «{kýu Œ{k{ hkßÞku y™u fuLÿþkr‚Œ «Ëuþku{kt 60 xfkÚke ðÄw
…wÁ»kku ‚kûkh Au. {rn÷kyku{kt ‚kûkhŒk Ëh 50 xfk fhŒk ykuAku nkuÞ Œuðk hkßÞku{kt
hksMÚkk™, yYýk[÷ «Ëuþ, ËkËhk y™u ™„h nðu÷e, W¥kh«Ëuþ, sB{w, fk~{eh, Íkh¾tz
y™u rƒnkh™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au.
¼khŒ{kt fw÷ r™hûkhku™e ‚tÏÞk 29,6h,08,952 Au. yk{ktÚke 10,66,54,066 …wÁ»kku ŒÚkk
18,95,54,886 Mºkeyku Au. r™hûkhku™e ð‚rŒ W¥kh«Ëuþ, yktÄú«Ëuþ, …rù{ ƒt„k¤ ,
{æÞ«Ëuþ y™u {nkhk»xÙ{kt ‚ðkorÄf Au. yks ‚wÄe™ku y™w¼ð yuðwt ƒŒkðu Au fu fuLÿ
‚hfkh …kuŒk™k «ÞíLkku{kt r™hûkhŒk Ëqh fhe þfe ™Úke. yk fkÞo{kt MðiråAf ‚t„X™ku™ku
‚nÞku„ ÷uðku sYhe Au.
r™hûkhŒk™wt r™ðkhý fhðk {kxu Ëuþ{kt «kiZ rþûký fkÞo¢{™ku Wí‚kn…qðof þw¼kht¼ fÞkuo
fux÷ktf ‚khk …rhýk{ku …ý ykÔÞkt …htŒw yk {kæÞ{Úke RråAŒ ÷ûÞku™e …qrŒo ™ ÚkE þfe
yu™wt {wÏÞ fkhý yu Au fu yk fkÞo¢{™u ‚{kLÞ s™Œk™ku ‚nÞku„ {éÞku Lknª.
yk W…hktŒ ƒk¤fku™k rþûký …h ¼kh {qfâku Au. yk nuŒw {kxu þk¤k{kt ƒk¤fku™u {VŒ
¼kus™, f…zkt, …wMŒfku ð„uhu yk…ðk{kt ykðu Au. Mºke rþûký™u ðÄkhðk {kxu hkßÞku{kt
y÷„ þiûkrýf ‚tMÚkkyku™wt r™{koý fhðk{kt ykÔÞwt Au. Mºke rþûký fuLÿku™u ykrÚkof ‚nkÞŒk
«Ëk™ fhðk ŒÚkk Mºke rþûký …ý rð[kh rð{þo fhðk {kxu y™uf fkÞo¢{ku™wt ykÞkus™
y™u ‚t[k÷™ fhðk{kt ykðe hÌkwt Au. y™uf þiûkrýf Þkus™kyku þÁ fhe™u Œu™ku y{÷
fhðk{kt ykðu Au. yk heŒu rþûký™ku «[kh- «‚kh™e Ërüyu „wshkŒ{kt ½ýwt fhðk{kt
ykÔÞwt Au.
9. ‚kûkhŒk ðÄkhðk™k W…kÞku
‚kûkhŒk ðÄkhðk {kxu ™e[u™k W…kÞku y…™kððkt skuEyu.
(1) rþûký™ku «[kh- «‚kh fhe™u ‚kûkhŒk ðÄkhðe skuEyu.
(2) r™:þqÕf rþûký yk…ðwt skuEyu.
(3) rþûký™u yr™ðkÞo ƒ™kððwt skuEyu.
(4) ÷kufku{kt rþûký™ku «[kh «‚kh fhe rþûký «íÞu Ár[ y™u ò„]rŒ …uËk fhðe skuEyu.
„k{zk™k ÷kufku™u rþûký™wt {n¥ð ‚{òððwt skuEyu.
(5) Mºke rþûký™ku «[kh- «‚kh fhðku skuEyu.
(6) rðrðÄ ‚ktMf]rŒf fkÞo¢{ku ÿkhk „k{zk{kt rþûký™ku «‚kh fhðku skuEyu.
(7) rþûký …ØrŒ hkus„kh÷ûke ƒ™kððe skuEyu.
(8) ƒwr™ÞkËe rþûký y™u «kiZ rþûký™u «kuí‚kn™ yk…ðwt skuEyu.
(9) {kuƒkR÷ …wMŒfk÷Þ y™u ðkt[™k÷Þ™e ‚tÏÞk ðÄkhðe skuRyu.
(10) {™kuhts™ fkÞo¢{ku îkhk rþûký™k «‚kh™wt fk{ fhðwt skuEyu.
(11) rþûký™e «r¢Þk{kt Mºkeyku™u ‚k{u÷ fhðe skuEyu.
(12) „úk{eý y™u …AkŒ ð„o™e Mºkeyku™u rþûký {kxu «kuí‚krnŒ fhðe skuEyu.
(13) ÷kufò„]rŒ {kxu MðiråAf ‚tMÚkk™e {ËË ÷uðe skuEyu
(14) y™w‚qr[Œ òrŒ y™u y™w‚qr[Œ s™òrŒ™k ÷kufku {kxu ¾k‚ þk¤kyku þÁ fhðe skuEyu.
(15) ykrËðk‚e rðMŒkhku{kt hnuŒk ÷kufku™u Œu{™e ¼k»kk fu ƒku÷e{kt rþûký {¤u Œuðe ÔÞðMÚkk
fhðe skuEyu.
17
(10) {rn÷k ‚k{ÏÞ fkÞo¢{
yk fkÞo¢{™e þÁykŒ 1989Úke ÚkE Au {rn÷k ‚k{kLÞ {rn÷kyku™u yrÄfkh ‚t…LLk
ƒ™kððk™ku ‚tƒtÄ yu{™k rþûký ‚kÚku skuzkðk™e rËþk{kt ‚kiÚke ‚V¤ «Þk‚ Au. yk fkÞo¢{ 10
hkßÞku™k 60 rsÕ÷kyku y™u 900Úke ðÄw „k{ku{kt [k÷e hÌkku Au. yk fkÞo¢{ îkhk {rn÷kyku™ku
…kuŒk™k «íÞu™ku Ërüfkuý Œu{s ‚{ks{kt yu{™e …ht…hk„Œ ¼qr{fk{kt …rhðŒo™ ÷kððk™ku «ÞíLk
fhðk{kt ykðu Au. yk{kt {rn÷kyku {kxu yuðwt ðkŒkðhý ƒ™kððk{kt ykðu Au fu Œuyku ¿kk™ y™u
{krnŒe «kÃík fhðk {kxu yu{kt h‚ ÷uŒe ÚkkÞ. yk{kt {rn÷kyku™e ‚{k™Œk «kÃík fhðk {kxu y™u
‚t½»ko {kxu ŒiÞkh fhðk{kt ykðu Au. yk fkÞo¢{ {kxu 52 fhkuz Yr…Þk ¾[o fhðk™e ÔÞðMÚkk
fhðk{kt ykðe Au.
„wshkŒ{kt yk fkÞo¢{ fux÷ktf rsÕ÷k{kt fkÞkorLðŒ Au. su{kt ðzkuËhk, hksfkux, …t[{nk÷,
‚kƒhfktXk ‚whuLÿ™„h ŒÚkk zkt„™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. y{ËkðkË ¾kŒu {wÏÞ f[uhe fkÞohŒ Au.
yk fkÞo¢{ îkhk {rn÷kyku™u rþûký «íÞu ò„]rŒ ÷kðe™u Mðr™¼oh ƒ™kððk™ku «Þk‚
fhðk{kt ykðu Au yk W…hktŒ fMŒwhƒk „ktÄe ƒkr÷fk rðæÞk÷Þ îkhk fLÞk fu¤ðýe™u «kuí‚krnŒ
fhðk{kt ykðu Au.
yktŒhhk»xÙeÞ MŒhu ‚tÞwõŒ hk»xÙ ‚t½™e ‚tMÚkk “Þw™uMfku” rþûký ûkuºk{kt y™uf ™ðk «Þku„ku
fhe hne Au. yk ‚tMÚkk yÄeorðfr‚Œ y™u …AkŒ Ëuþku {kxu y™uf fkÞo¢{ku fhe [qfe Au.
‚hfkh y™u yLÞ Œ{k{ hk»xÙeÞ Œu{s yktŒhhk»xÙeÞ MŒh™e ‚tMÚkkyku r™hûkhŒk™e ‚{MÞk™k
r™hkfhý {kxu f]Œ r™ùÞe Au. AŒkt …ý nsq ½ýwt fhðk™wt ƒkfe Au. yksu yk ¼e»ký ‚{MÞk™k
‚{kÄk™ {kxu ‚tfr÷Œ «Þk‚ku™e yíÞtŒ ykð~ÞfŒk Au.
yæÞuŒkyku™e sYrhÞkŒku y™u MÚkkr™f …Þkoðhý™u æÞk™{kt hk¾e™u yðirÄf rþûký™k
yÇÞk‚¢{™wt {k¤¾wt ŒiÞkhfhðk{kt ykðþu, su {k¤¾wt {wÏÞ yÇÞk‚¢{™k {k¤¾kt™e su{ s
ƒÄkt þiûkrýf æÞuÞku™e …qŒoŒk fhŒwt nþu. Wå[ «fkh™e „wýð¥kk ÄhkðŒwt þiûkrýf ‚krníÞ ŒiÞkh
fhðk{kt ykðþu y™u yk ‚knuíÞ yðurÄf rþûký ÷u™kh ƒÄk s rðãkÚkeoyku™u rð™k{qÕÞu yk…ðk{kt
ykðþu. yðirÄf rþûký «ýk÷e{kt …ý h{Œku, nheVkEyku, ‚ktMf]rŒf fkÞo¢{ku y™u «Þk‚ku™ku
‚{kðuþ Úkþu. (5.10)
yðirÄf rþûkýfuLÿku™wt ‚t[k÷™ {nËtþu ¾k™„e MðiråAf ‚tMÚkkyku îkhk y™u rsÕ÷k …t[kÞŒku
îkhk Úkþu. yk fuLÿku{kt ‚t[k÷™™u {kxu™kt sYhe ™kýktt ÞkuøÞ «{ký{kt y™u ‚{Þ‚h Vk¤ððk{kt
ykðþu. ‚hfkh yk rþûký «ýk÷e™u SðtŒ hk¾ðk {kxu™e ‚ðo sðkƒËkheyku Mðefkhþu. (5.11)
yk heŒu yk…ýk Ëuþ{kt r™hûkhŒk r™ðkhðk ‚½™ «ÞíLkku ÚkE hÌkk Au, …hŒw «[tz
ðMŒeðÄkhk™u ÷eÄu r™hûkhŒk™e ‚{MÞk™k Wfu÷ {kxu yk…ýk Ëuþ{kt skuEyu Œux÷e ‚V¤Œk «kÃík
ÚkE þfe ™Úke.
(11) «kÚkr{f rþûký{kt «kËurþf y‚{k™Œk™e ‚{MÞk
yk…ýk Ëuþ{kt ¼ki„kur÷f Ërüyu ¾qƒ s y‚{k™Œk hnu÷e Au. Œu™ku fux÷kuf ¼k„
{uËk™¼qr{ ÄhkðŒku Au, Œku fux÷kuf ¼k„ hý«Ëuþ Au. ð¤e Œu™ku fux÷kuf ¼k„ zwt„hk¤ fu …nkze
«Ëuþ Au, Œku fux÷kuf ¼k„ „e[ st„÷kuÚke ½uhkÞu÷ku Au. Ëuþ™e ¼ki„kur÷f y‚{k™Œk™e y‚h Œu™k
÷kufku™kt Sð™, heŒrhðks , ‚tMfkrhŒk ð„uhu …h …ý …zŒe skuðk{kt {kðu Au. «kËurþf y‚{k™Œk™e
y‚h «kÚkr{f rþûký …h …ý …zu Au.
Ëuþ{kt {VŒ, VhrsÞkŒ, ‚kðorºkf «kÚkr{f rþûký MðefkhkŒk VhrsÞkŒ rþûký™ku fkÞËku
fhðk{kt ykÔÞku. VhrsÞkŒ rþûký™ku fkÞËku y{÷{kt ykðíkkt þk¤k{kt ƒk¤fku™e nkshe y™u
™kutÄýe yk…kuyk… ðÄþu, …ý yk Äkhýk ¼khŒ™k ƒÄk s «Ëuþku{kt ‚íÞ Xhe ™rn. Ëuþ™k …AkŒ
18
rðMŒkhku{kt yk fkÞËku ‚V¤-ÚkE þfâku Lknª. ð¤e ƒÄkt hkßÞkuyu 6 Úke 14 ð»ko™e ðÞfûkk ÄhkðŒkt
ƒk¤fku {kxu «kÚkr{f rþûký VhrsÞkŒ fÞwO …ý ™nu. fkuE hkßÞu 6 Úke 11™e, Œku fkuE hkßÞu 6 Úke
11 ð»ko™e ðÞ {kxu VhrsÞkŒ «kÚkr{f rþûký™e sðkƒËkhe Mðefkhe. ykÚke Ëuþ{kt «kÚkr{f
rþûký{kt rþûký™k ‚kðorºkf VhrsÞkŒ…ýk {kxu «kËurþf y‚{k™Œk™e ‚{MÞk …uËk ÚkE.
yk ‚{MÞk …uËk Úkðk™wt fkhý Au hkßÞku™e ykrÚkof {ÞkoËk. Ëhuf hkßÞ …kuŒk™e ykrÚkof
{ÞkoËk™u ÏÞk÷{kt hk¾e «kÚkr{f rþûký™k VhrsÞkŒ…ýk™ku y{÷ fhu Au. ‚{„ú Ëuþ{kt yuf‚h¾e
ðÞfûkk {kxu VhrsÞkŒ…ýk™ku y{÷ fhðku nkuÞ Œku „tòðh ¾[o fhðku …zu. yk {kxu hkßÞ
‚hfkhku yuf÷u nkÚku Œu W…kze þfu ™rn. ykÚke fuLÿ ‚hfkhu ‚n¼k„e ƒ™e hkßÞku™u sYhe ™kýktfeÞ
‚nkÞ fhðe skuEyu.
yk ‚tË¼o{kt hk»xÙeÞ rþûký™erŒ-1980{kt Mðefkhðk{kt ykÔÞwt Au fu “‚{„ú Ëuþ{kt rþûký™ku
Vu÷kðku fhðk™k fkÞo¢{ku, y‚k{k™Œk Ëqh fhðk™k fkÞo¢{ku, «kÚkr{f rþûký™k ‚kðorºkfhý™k
«Þk‚ku, «kiZrþûký fkÞo¢{ y™u rð¿kk™ y™u xuõ™ku÷kìS™k ûkuºku ‚tþkuÄ™ku™k fkÞo¢{ku™k y{÷efhý
{kxu™ku {wÏÞ ykÄkh y™u sðkƒËkhe ‚{„ú…ýu hk»xÙ™kt hnuþu.”
‚{„ú Ëuþ «kÚkr{f rþûký{kt y‚{k™Œk™e ‚{MÞk™k Wfu÷ {kxu frxƒØ ÚkÞu÷ku sýkÞ
Au, …rhýk{u yk ‚{MÞk™ku Wfu÷ xqtf ‚{Þ{kt ykðe òÞ Œuðe ½ýe þfâŒk hnu÷e Au.
(12) rþûkfku™kt hnuýktf™e ‚{MÞk
Ëuþ{kt 6 Úke 14 ð»ko™e ðÞfûkk™kt Œ{k{ ƒk¤fku {kxu {VŒ y™u VhrsÞkŒ «kÚkr{f
rþûký™e ƒkƒŒ MðefkhkŒk «kÚkr{f rþûký™ku rðMŒkh ÚkÞku. Ëqh Ëqh™k ytŒrhÞk¤ «Ëuþku{kt,
Aqxkt Aqxkt hnuXký Ähkðíkkt ÷kufku {kxu, zwt„hk¤ «Ëuþku fu ßÞkt {k™ð ð‚ðkx nŒku íÞkt ™k™k{kt
™k™k „k{{kt «kÚkr{f þk¤k þY ÚkE. ßÞk suðwt {fk™ {éÞwt íÞkt þk¤k þY fhðk{kt ykðe. su
„k{™e {k„ýe ykðe íÞkt þk¤k Œku þY ÚkE, …hŒw yk ‚kÚku Œu þk¤k{kt r™{kÞu÷kt rþûkf™k
hnuýktf™e ‚{MÞk Q¼e ÚkE. fux÷ktf „k{ Œku ŒÆ™ fk[kt Íqt…zkt ÄhkðŒkt „k{ Au, íÞkt þk¤k™u
…kuŒk™wt {fk™ ™Úke. ykðk „k{{kt rþûkf™u {kxu hnuðk ÞkuøÞ {fk™ {¤ðwt {w~fu÷ ƒLÞwt , hnuðk
{kxu ÞkuøÞ {fk™™e ‚wrðÄk «kÃík ™ ÚkŒk rþûkf íÞkt {qtÍkðk ÷køÞku, …rhýk{u Œu™e þk¤k{kt nkshe
yr™Þr{Œ ƒ™e. rþûkf™e nkshe yr™Þr{Œ ƒ™Œkt ƒk¤fku™wt rþûkýfkÞo ¾kuht¼u …zTÞwt.
fux÷ktf „k{zktyku{kt rþûkf {kxu hnuýktf™e ÔÞðMÚkk ™ nkuðk™u ÷eÄu Œu Ëqh™k «Ëuþ{kt ßÞkt
hnuýktf™e ‚wrðÄk Q¼e ÚkkÞíÞktÚke …kuŒk™e þk¤kyu ykðŒku nkuÞ Au, …rhýk{u ykð™òð™{kt Œu
Úkkfe sŒkt ƒk¤fku™k rþûkýfkÞo™wt fk{ Wí‚knÚke fhŒku ™Úke.
su-Œu „k{{kt rþûkf™k hnuýktf™e ‚wrðÄk ™ nkuÞ íÞkt rþûkf Œu „k{™ku ÷kuf‚t…fo …ý fhe
þfkŒku ™Úke. ykÚke VhrsÞkŒ ðÞ™kt ƒk¤fku™u þk¤k{kt Ëk¾÷ fhkððk{kt ‚V¤ ÚkE þf Œku ™Úke.
hk»xÙeÞ rþûký™erŒ-1986{kt Mðefkhðk{kt ykÔÞwt Au fu Ëhuf „k{™e þk¤k{kt {kuxk fne
þfkÞ Œuðk ƒu ykuhzkyku™e ‚„ðz yk…ðk{kt ykðþu su ykuhzkyku™ku Ëhuf ÉŒw{kt W…Þku„ ÚkE
þfþu. yk W…hktŒ Ëhuf «kÚkr{f þk¤k{kt ykuAk{kt ykuAk ƒu rþûkfku hk¾ðk{kt ykðþu, su{ktÚke
yuf {rn÷k rþrûkfk y™u yuf …wÁ»k rþûkf nþu. yk ‚kÚku yk…ý™u ‚q[™ fhðk™wt {™ ÚkkÞ fu
«kÚkr{f rþûký™ku ‚khe heŒu rðfk‚ fhðku nkuÞ Œku Ëhuf „k{™u þk¤k™k {fk™ W…hktŒ ƒu rþûkf
hnuðk {kxu hnuýktf …qhkt …kzðkt skuEþu.
rþûkfku™u hnuýktf …qhkt …kzðk{kt ykðu Œku rþûkfku su-Œu „k{{kt rMÚkh ÚkR hnuþu. …rhýk{u
VhrsÞkŒ ðÞ™kt þk¤kyu ykðŒkt ƒk¤fku™e ‚tÏÞk ðÄþu. Äe{u Äe{u «kÚkr{f rþûký™wt {VŒ,
VhrsÞkŒ ™u ‚kðorºkfhý™wt æÞuÞ r‚Ø Úkþu.
19
13. «kÚkr{f rþûký™wt ‚t[k÷™ – yk™w»ktr„f ‚{MÞkyku
«MŒkð™k
¼khŒeÞ hkßÞ ƒtÄkhý™e f÷{ 45 {kt sýkÔÞwt Au fu, “Mxux ƒÄkt ƒk¤fku™u 14 ð»ko™e ðÞu
…nkut[u íÞkt ‚wÄe{kt Œu{™u {VŒ y™u VhrsÞkŒ rþûký yk…ðk «ÞíLk fhþu.’’ ynet Mxux, ¼khŒ
‚hfkh y™u ‚t‚Ë, hkßÞ ‚hfkhku y™u ƒÄe MÚkkr™f ŒÚkk yLÞ ‚tMÚkkyku fu su ¼khŒ ‚hfkh™k
r™Þ{ nuX¤ nkuÞ. «kÚkr{f rþûký™e sðkƒËkhe hkßÞ ‚hfkhku™e Au. fuLÿ ‚hfkh Œu{™u yk
sðkƒËkhe r™¼kððk {kxu sYhe {ËË…qhe …kzu Au. hkßÞ ‚hfkhku «kÚkr{f rþûký™e yk sðkƒËkhe
swËe swËe MÚkkr™f ‚tMÚkkyku suðe fu BÞwr™r‚…÷ fku…kuohuþ™ku, þnuh ‚wÄhkEyku Œu{s rsÕ÷k …t[kÞŒku
îkhk r™¼kðu Au. yk {kxu hkßÞ ‚hfkhku MÚkkr™f ‚tMÚkkyku™u ™kýktfeÞ ‚nkÞ …qhe …kzu Au.
(2) fuLÿ ‚hfkh™wt fkÞoûkuºk y™u sðkƒËkhe
¼khŒ ‚hfkh™k rþûký {tºkk÷Þ™k swËk swËk rð¼k„ku …ife yuf rð¼k„ «kÚkr{f rþûký
yt„u™e sðkƒËkhe WXkðu Au. fuLÿ ‚hfkh hkßÞ ƒtÄkhý™e 45{e f÷{{kt yk…u÷k ykËuþ™e …qrŒo
{kxu hkßÞku, MÚkkr™f ‚tMÚkkyku ŒÚkk ¾k™„e ‚tMÚkkyku™u {k„oËþo™ ŒÚkk ‚÷kn yk…u Au.
fuLÿ ‚hfkh™ku «kÚkr{f rþûký rð¼k„ hkßÞku™e …qðo «kÚkr{f, «kÚkr{f ŒÚkk ƒwr™ÞkËe
rþûký yt„u™e Þkus™kyku, rþûkfku™k …„kh, rþrûkŒ ƒufkhku™u hknŒ, ÷½w{Œeyku™kt ƒk¤fku {kxu
rþûký™k {kæÞ{™ku «&Lk, VhrsÞkŒ rþûký, fLÞkyku™wt rþûký, Akºkk÷Þku™e ‚„ðz, ƒk¤fku
{kxu™wt ‚krníÞ ŒiÞkh fhkððwt ð„uhu suðe «kÚkr{f rþûký™u ÷„Œe ƒkƒŒku yt„u ‚hfkh™u ‚÷kn
yk…ðk fuLÿeÞ ‚÷knfkh ‚r{rŒ y™u yku÷ ErLzÞk fkWrL‚÷ Vkìh yur÷{uLxhe yußÞwfuþ™ ™k{™e
ƒu {n¥ð™e ‚r{rŒyku hk¾u Au.
yk…ýk Ëuþ{kt yk ‚r{rŒyku™e ‚÷kn™u ÷eÄu «kÚkr{f y™u ƒwr™ÞkËe rþûkýûkuºku ½ýe
«„rŒ ÚkE Au. fuLÿ ‚hfkh hkßÞku™u «kÚkr{f rþûký yt„u sYhe ‚÷kn yk…u, ™kýktfeÞ ‚nkÞ fhu
y™u swËe swËe Þkus™kyku™wt ‚t„X™ fhu Au. hkßÞku y™u fuLÿ ðå[u sux÷e ðÄw ‚{sqŒe nkuÞ y™u
hkßÞ ‚hfkhku sux÷wt ðÄw ‚kÁt ykÞkus™ fhu Œux÷k «{ký{kt «kÚkr{f rþûký{kt ‚wÄkhýk ÚkŒe nkuÞ
Au.
(3) hkßÞ ‚hfkhku™wt fkÞoûkuºk
rþûký yt„u™e ‚t…qýo ‚¥kk y™u sðkƒËkhe hkßÞ ‚hfkhku …k‚u Au. Ëhuf hkßÞ …kuŒk™wt
fkÞo rþûký rð¼k„ {khVŒu fhu Au. rþûký rð¼k„{kt rþûký{tºke, ™kÞƒ rþûký{tºke, rþûký™wt
‚r[ðk÷Þ, rþûký fr{þ™h™e f[uhe ŒÚkk hkßÞ ‚hfkh™u rþûký™erík yt„u ð¾Œkuð¾Œ ‚÷kn
yk…ðk {kxu™kt rƒ™‚hfkhe {tz¤ku y™u ‚r{rŒyku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au.
hkßÞ ‚hfkhku™e «kÚkr{f rþûký yt„u ™e[u suðe fux÷ef sðkƒËkheyku Au. yk
sðkƒËkheyku™k ‚tË¼o{kt «kÚkr{f rþûký™k ‚t[k÷f™u yk™w»ktr„f fux÷ktf «&Lkku n÷ fhðk™k
nkuÞ Au.
• «kÚkr{f rþûký {kxu ™kýktfeÞ sku„ðkE fhðe. hkßÞ™k ƒsux{kt «kÚkr{f rþûký {kxu
¾[o yt„u™e sku„ðkE fhðe. yk ‚{MÞk ½ýkt hkßÞku™u {qtÍðu Au.
• VhrsÞkŒ ðÞfûkk™kt su{ ƒ™u Œu{ ðÄw ƒk¤fku™u «kÚkr{f þk¤k{kt ÷kððk™e y™u Œu {kxu
«kÚkr{f rþûký {kxu sYhe fkÞËku fhðk™e Œu{s Œu™k y{÷™e sðkƒËkhe hkßÞ
‚hfkhku™e Au.
• {VŒ, VhrsÞkŒ y™u ‚kðorºkf «kÚkr{f rþûký™k ‚tË¼o{kt ™k™kt ™k™kt „k{zktyku{kt
þk¤kyku MÚkk…ðk™e sYrhÞkŒ Q¼e ÚkE. ykÚke hkßÞ{kt þk¤kyku™e sku„ðkE fhðk™e
‚{MÞk Q¼e ÚkE.
20
• {VŒ, VhrsÞkŒ, ‚kðorºkf «kÚkr{f rþûký™u ÷eÄu fLÞkyku™k rþûký™e ‚{MÞk …uËk
ÚkE. yk ‚tË¼o{kt fLÞkyku™k rþûký {kxu …qhe ‚„ðzku Q¼e fhðk™e sðkƒËkhe hkßÞku™u
{kÚku ykðe.
• «kÚkr{f rþûký™ku rðMŒkh y™u rðfk‚ ÚkŒkt hkßÞku{kt Œk÷e{ …k{u÷kt ðÄw rþûkfku™e sYh
Q¼e ÚkE. «kÚkr{f þk¤kyku™e Œk÷e{ …k{u÷kt «kÚkr{f rþûkfku™e sYrhÞkŒ …qhe …kzðk™e
sðkƒËkhe hkßÞku™u {kÚku ykðe. «kÚkr{f rþûkfku™u Œk÷e{ yk…ðk™e sðkƒËkhe hkßÞku™e
Au. hkßÞ ‚hfkh s yk rþûkfku {kxu ™kufhe™e þhŒku y™u …„khÄkuhý ð„uhu ƒkƒŒku
™ffe fhu Au.
• y™w‚qr[Œ òrŒ, y™w‚qr[Œ s™òrŒ, rð[hŒe òrŒ, ûkrŒ ÄhkðŒkt ƒk¤fku, ÷½w{Œeyku™kt
ð„uhu™kt ƒk¤fku {kxu «kÚkr{f rþûký {kxu sku„ðkE fhðe.
• hkßÞ™k «kÚkr{f rþûký {kxu yÇÞk‚¢{ h[ðku ŒÚkk Œu™k ‚tË¼o{kt …kXTâ…wMŒfku «fkrþŒ
fhðk™e sðkƒËkhe hkßÞku™e Au.
1976™k ƒtÄkhýeÞ ‚wÄkhk{kt yuf ËqhtËuþe¼ÞwO …„÷wt ‚q[ðkÞwt Au. Œu{kt fuLÿ ‚hfkh y™u
hkßÞ ‚hfkhku™e ðå[u rþûký™k ûkuºk {kxu™e sðkƒËkheyku ™¬e fhðk{kt ykðe Au. yk{kt rþûký
{kxu™e hkßÞ ‚hfkhku™e sðkƒËkhe ÞÚkkðŒT hnu Au, ßÞkhu fuLÿ ‚hfkh hk»xÙeÞ rþûký y™u
yuf‚qºkŒk {kxu™k rþûký™e {sƒqŒe {kxu, rþûký™wt Äkuhý y™u „wýð¥kk ò¤ððk {kxu, Ëuþ™e
þiûkrýf sYrhÞkŒku òýðk y™u Œu™u …nku[e ð¤ðk (su{kt {k™ðrðfk‚ y™u {k™ðþrõŒ™ku rðfk‚
ÚkkÞ) - Wå[ rþûký y™u ‚tþkuÄ™™e sYrhÞkŒku™u …qhe …kzðk {kxu y™u ‚{„ú Ëuþ{kt rþûký™k
MŒh™u Ÿ[ku ÷kððk {kxu™e Œ{k{ sðkƒËkheyku™wt ðn™ fhþu.
«kÚkr{f rþûký yt„u™e sðkƒËkhe MÚkkr™f ‚tMÚkkyku™u ‚kut…kE Au, AŒkt «kÚkr{f rþûký
yt„u™e hkßÞ ‚hfkhku™e sðkƒËkhe ½ýe {kuxe Au y™u ½ýe {n¥ð™e Au.
(4) MÚkkr™f ‚tMÚkkyku™e ¼qr{fk
«kÚkr{f rþûký™k ‚t[k÷™{kt MÚkkr™f ‚tMÚkkyku fuLÿ ‚hfkh y™u hkßÞ ‚hfkh™e ¼k„eËkh
Au. MÚkkr™f ‚tMÚkkyku™k ‚nfkhÚke s Ëuþ{kt «kÚkr{f rþûký™wt fk{ ÚkkÞ Au. ¼khŒ™kt ƒÄkt
hkßÞku{kt yk ƒkƒŒ{kt yuf‚h¾e …rhrMÚkrŒ ™Úke.
MÚkkr™f ‚tMÚkkyku suðe fu þnuh ‚wÄhkEyku, BÞwr™r‚…÷ fku…kuohuþ™ y™u rsÕ÷k …t[kÞŒku
«kÚkr{f rþûký™k ðneðx {kxu rþûký ‚r{rŒyku h[u Au. Ëhuf hkßÞ{kt «kÚkr{f rþûký™k
ðneðx™e fux÷ef yktŒrhf ƒkƒŒku rðþu r¼LLk r¼LLk ÔÞðMÚkkyku Au y™u ŒuÚke fux÷ef ‚{MÞkyku
Q¼e ÚkE Au. «kÚkr{f rþûký™k ‚t[k÷™{kt «kÚkr{f rþûkfku™e ¼hŒe Œu{s Œu{™e ƒË÷eyku™ku
«&Lk …kÞk™ku Au. Œu{kt ÚkŒe „uhherŒyku yt„u y™uf VrhÞkËku ÚkŒe skuðk {¤u Au.
(5) MðiråAf ‚tMÚkkyku™e ¼qr{fk
¼khŒ{kt rþûký™k rðfk‚{kt MðiråAf ‚tMÚkkyku™ku Vk¤ku ¾qƒ s {n¥ð™ku Au. «kÚkr{f
rþûký{kt MðiråAf ‚tMÚkkykuyu ™kutÄ…kºk ¼qr{fk ¼sðe Au. ƒtÄkhý™e f÷{ 45 «{kýu Ëuþ{kt
Ëhuf ƒk¤f™u Œu 14 ð»ko™wt ÚkkÞ íÞkt ‚wÄe Œu™u {VŒ y™u VhrsÞkŒ rþûký yk…ðk™wt Au.
Ëuþ{kt «kÚkr{f rþûký {VŒ, VhrsÞkŒ y™u ‚kðorºkf fhkŒkt, Ëuþ™u {kÚku yuf {kuxe
sðkƒËkhe ykðk …ze. ykðzwt {kuxwt fkÞo fuLÿ ‚hfkh fu hkßÞ ‚hfkhku …qÁt fhe þfu ™rn yux÷u
ykðzk {kuxk fkÞo{kt MðiråAf ‚tMÚkkyku™ku ‚nfkh ykð~Þf Au.
ƒtÄkhý™e f÷{ (30) 1«{kýu MðiråAf ‚tMÚkkyku™u þk¤k MÚkk…ðk™e y™u Ve ÷uðk™e Aqx
{¤u÷e Au. ykÚke MðiråAf ‚tMÚkkyku þk¤kyku MÚkk…u Œku ŒuÚke ‚hfkh™e sðkƒËkhe Úkkuze n¤ðe
ÚkkÞ ŒÚkk «kÚkr{f rþûký yt„u ‚hfkh™wt ¾[o …ý Úkkuzwt ½xu. MðiråAf ‚tMÚkkyku þk¤kyku MÚkk…Œkt
21
÷kufku™ku ‚nfkh {¤e hnuŒk «kÚkr{f rþûký™wt VhrsÞkŒ…ýwt ‚nu÷kEÚke y™u s÷ËeÚke Ëk¾÷
fhðk{kt ‚nkÞ {¤u Au.
Ëuþ{kt nsw ƒk¤fku™e {kuxe ‚tÏÞk þk¤kyku{kt ÷kððk™e Au. ykÚke MðiråAf ‚tMÚkkyku™e
‚uðkyku ÷uðk™e sYh Au s. MðiråAf ‚tMÚkkyku™k ‚t[k÷™ yt„u hkßÞ ‚hfkhku™ku ytfwþ hnu Au.
ykÚke ykðe ‚tMÚkkyku™e fkÞoûk{Œk s¤ðkE hnu Au. AŒkt rþûkfku™k þku»ký™u ÷„Œe fux÷ef
„uhherŒyku ÚkŒe skuðk {¤u Au.
(6) «kÚkr{f rþûký yt„u ™kýktfeÞ ‚{MÞk
«kÚkr{f rþûký™u {VŒ, VhrsÞkŒ y™u ‚kðorºkf fhðk y™u Œu™ku fkÞoûk{ y{÷ fhðk
{kxu ™kýktfeÞ sðkƒËkhe {kuxe hnu Au. ƒk¤f ‚nu÷kEÚke [k÷e™u þk¤kyu sE þfu yu heŒu ‚{„ú
Ëuþ{kt þk¤kyku™e sku„ðkE fhðe, „heƒ ƒk¤fku, y™w‚qr[Œ òrŒ, y™w‚qr[Œ s™òrŒ y™u
rð[hŒe òrŒyku™kt ƒk¤fku {kxu …kXTÞ…wMŒfku, „ýðuþ, ÷u¾™‚k{„úe ŒÚkk {æÞkö ¼kus™ ð„uhu
{VŒ yk…ðk™wt, yk ƒÄkt {kxu ™kýktt skuEyu s. yu s «{kýu rþûkfku™e Œk÷e{ {kxu Œk÷e{e
‚tMÚkkyku™kt {fk™ ƒktÄðk, Wãku„ {kxu™kt ‚kÄ™ku ð‚kððkt y™u «kÚkr{f ‘rþûký™wt VhrsÞkŒ…ýwt
Ëk¾÷ fhðk {kxu ½ýwt {kuxwt ¾[o fhðwt …zu Œu{ Au. yk ¾[o ½ýwt ¼khu Au. ykÚke «kÚkr{f rþûký™wt
™kýktfeÞ …k‚wt {sƒqŒ nkuðwt skuEyu fu suÚke fhe™u ™kýktt™k fkhýu ‚kðorºkf «kÚkr{f rþûký™k
fkÞo¢{{kt yðhkuÄ ykðu ™rn.
hkßÞ ƒtÄkhý™e 45{e õ÷{u ‚kðorºkf «kÚkr{f rþûký™e sðkƒËkhe fuLÿ ‚hfkh, hkßÞ
‚hfkh y™u MÚkkr™f ‚tMÚkkyku W…h {qfu÷ Au. ykÚke yk ºkýuÞ ¼k„eËkhku ™kýktfeÞ sðkƒËkhe
fuðe heŒu W…kzu Au Œu™k W…h «kÚkr{f rþûký™k fkÞo¢{™e ‚V¤Œk™ku ykÄkh hnu Au. yk ºkýuÞ{kt
‚kiÚke rðþu»k. sðkƒËkhe fuLÿ ‚hfkh™e Au. sku fu ‚kðorºkf «kÚkr{f rþûký™ku 6 Úke 14 ð»ko™e ðÞ
sqÚk™kt ƒk¤fku {kxu «ƒtÄ fhðku yu Ëuþ {kxu yuf yíÞtŒ ¾[ko¤ ƒkƒŒ Au. yk W…hktŒ «kÚkr{f
rþûký{kt ðk÷e™e „heƒkE …ý yuf {kuxwt yðhkuÄf ƒ¤ ƒ™e hnu Au.
yk…ýk Ëuþ{kt ™kýktfeÞ ‚{MÞk™u ÷eÄu ‚kðorºkf «kÚkr{f rþûký™k ÷ûÞktfku™e r‚rØ Ëqh
™u Ëqh Äfu÷kŒe òÞ Au. MðŒtºkŒk™u ykx÷kt ƒÄkt ð»kkuo ðeíÞkt AŒkt rþûký™wt VhrsÞkŒ ‚kðorºkfhý
ÚkE þfâwt ™Úke y™u fâkhu Úkþu Œu [ku¬‚…ýu fne þfkÞ Œu{ …ý ™Úke.
suðkt {qÕÞku fu¤ðkÞ Œu …ý yr™ðkÞo Au. rþûkf yu rð½kÚkeo {kxu r…Œ]íð y™u {kŒ]íð™wt
‚t„{ŒeÚko Au. Œu™k ‚íÞ™k yk„úne ƒLÞk …Ae s rð½kÚkeoyku ‚íÞ™k yk„úne ƒ™þu. Œu™k{kt Mð
«íÞu™e r™ck nkuðe sYhe Au. …kuŒk™k ÔÞð‚kÞ {kxu™ku ykËh y™u ©Øk nkuðkt sYhe Au. n¬ku
{kxu™e ò„wrŒ y™u Vhs…k÷™™e sðkƒËkhe™e ‚¼k™Œk Œu™k{kt nkuÞ Œu …ý yr™ðkÞo Au. Œu
ykËþkuo™wt {qrŒo{tŒ MðY… nþu. Œu Mð{Œ™ku yk„úne Lknª nkuÞ. ‚íÞËþo™ {kxu™e WíftXk, ‚íÞ…k÷™
{kxu™ku yk„ún Œu™k{kt nþu. Œu …kuŒk™k {Œku fu {tŒÔÞku™wt rðãkÚkeoyku{kt „uhðksƒe…ýu ykhku…ý
fhðk™ku rðhkuÄe nþu. yk™ku “¼ÿkt ¢Œðku ÞLŒw rðïŒ:’’ yu Œu™ku «uhýk{tºk nþu. ykÚke, Œu {wõŒ
{k™‚™ku rn{kÞŒe nþu. Œu ‚nk™w¼]rŒþe÷ y™u ‚{…oýþe÷ nþu. Œu rðïþktrŒ™ku [knf y™u
{k™ðŒk™ku W…k‚f nþu. Œu™ku Ä{o yu {k™ðÄ{t nþu. “MðÄ{uo r™Ä™ ©uÞ:’ yu Œu™ku Sð™{tºk
nþu. yk{, rþûký yu Œu™ku Ä{o nþu, rðãkÚkeo Œu™ku ykhkæÞËuð nþu y™u {k™ðŒk Œu™e W…k‚™k
nþu.
(14) r™hûkhŒk r™ðkhý™e ykð~ÞfŒk
W¥kh : r™hûkhŒk r™ðkhý™e ykð~ÞõŒk ™e[u {wsƒ Au.
(1) r™hûkh ÔÞrõŒ yu™e yk‚…k‚™kt {ký‚ku, …ûkeyku ƒÄkt™u yku¤¾e þfu Au, …htŒw fk„¤
…h ÷¾u÷wt ðkt[e þõŒe ™Úke. Œu ytÄ nkuÞ Œuðku y™w¼ð fhu Au. ÷¾u÷wt ðkt[ðk {kxu Œu
÷k[kh ƒ™e òÞ Au.
22
(2) r™hûkh ÔÞrõŒ ÷¾u÷wt ðkt[e ™rn þfðkÚke Œu yLÞ ÔÞrõŒyku ‚kÚku ‚h¤ŒkÚke ykËk™«Ëk™
fhe þõŒe ™Úke. Ëqh™e ÔÞrõŒyku™u …kuŒk™k ‚tËuþkyku fu x…k÷ku ÷¾e™u {kuõ÷e þfŒe
™Úke. Œu™u ƒeò …h ykÄkh hk¾ðku …zu Au.
(3) r™hûkh ÔÞrõŒ …wMŒfku fu ‚k{rÞfku™wt ÷¾ký ðkt[e þõŒe ™Úke. y¾ƒkhku™wt fu ðŒo{k™…ºkku™wt
ðkt[™ fhe þõŒe ™Úke. ŒuÚke Œu fux÷eõðkh rðï™k fu hküq™k ‚k{kLÞ ƒ™kðku fu «ðíko{k™
«ðknkuÚke ‚k{kLÞ heŒu ðkfuV hne þfŒe ™Úke.
(4) r™hûkh ÔÞrõŒ …wMŒfku™wt ðkt[™ fhe þõŒe ™Úke. ŒuÚke Œu …wMŒfðkt[™™ku ÷k¼ fu yk™tË
{u¤ðe þfŒe ™Úke. Œu rðï™k ¿kk™¼tzkhÚke ðtr[Œ hne òÞ Au. …wMŒfku yu ¿kk™™k fíkko
Au, ¿kk™™k ¾ò™k™e [kðe Au. r™hûkh {ký‚ku Œu™kÚke ðtr[Œ hne òÞ Au.
(5) …wMŒfku™k ðkt[™Úke ‚{Þ™ku ‚Ëw…Þku„ fhe þfkÞ Au. r™hûkh ÔÞrõŒ ‚{Þ™ku ‚Ëw…Þku„
fhe þfŒe ™Úke.
(6) r™hûkh ÔÞrõŒ yLÞ ‚kûkh ÔÞrõŒyku™e Œw÷™k{kt ÷½wŒk„útrÚk y™w¼ðu Au. Œu ÷½wŒk„útrÚk™ku
¼ku„ ƒ™u Au.
(7) r™hûkh ÔÞrõŒ™u ‚{ks{kt ½ýe ƒkƒŒku{kt AuŒhkðk™ku ¼Þ hnu Au. Œu ‚khe heŒu …kuŒk™k
rn‚kƒku ÷¾e þfŒe ™Úke, „ýŒhe ƒhkƒŒ fhe þõŒe ™Úke. ykÚke Œu ½ýeðkh AuŒhkE
òÞ Au.
(8) ‚{ks™k yLÞ ÔÞrõŒyku™k ‚t…fo y™u ykËk™-«Ëk™ ‚kûkh ÔÞrõŒyku sux÷e ‚h¤ŒkÚke
fhe þfu Au, r™hûkh ÔÞrõŒyku yux÷e ‚h¤ŒkÚke fhe þõŒe ™Úke.
(9) r™hûkh ÔÞrõŒyku™e …k‚u ykhkuøÞ ‚k[ððk™wt ¿kk™ …ý nkuŒwt ™Úke. …rhýk{u Œuyku ½ýeðkh
hku„ku™ku ¼ku„ ƒ™u Au. MðåAŒk, ‚w½zŒk ð„uhu™wt {n¥ð s÷Ëe ‚{S þfŒe ™Úke.
(10) r™hûkh ÔÞrõŒyku ‚k{u ‚{ks™k {kuxk ð„o™u - ¾k‚ fhe™u ‚kûkhŒk™u ðhu÷kt ÷kufku …qðo„únkuÚke
swyu Au. ŒuÚke ‚{ks{kt Œu …qðo„únku™ku ¼ku„ ƒ™u Au.
(11) r™hûkh ÔÞrõŒyku ‚kûkhŒkÞwõŒ ™ nkuðkÚke Œu{™u ‚khe ™kufheyku, ‚khk ÔÞð‚kÞku «kÃík
ÚkE þfíkkt ™Úke. Œuyku™u ƒeò™e {sqhe fhðe …zu Au. ÞkuøÞ «{ký{kt ykSrðfk «kÃík
ÚkŒe ™Úke. ykÚke Œuyku „heƒe™ku ¼ku„ …ý ƒ™u Au.
(12) r™hûkhŒkÚke ÔÞrõŒ™u ‚{ks{kt ÞkuøÞ {k™-‚L{k™ «kÃík ÚkŒkt ™Úke. ykÚke Œu{™ku ykrÚkof
y™u ‚k{krsf {ku¼ku ™e[u QŒhu Au.
(13) Œuyku ykrÚkof heŒu fux÷efðkh ‚t…LLk ™ nkuðkÚke Œu{™kt …rhðkh fu ƒk¤fku™k rðfk‚{kt
…ý skuEyu Œuðwt Þku„Ëk™ yk…e þõŒe ™Úke. Œu{™wt Sð™Äkuhý fux÷eõðkh ™e[u QŒhu Au.
(14) r™hûkh ÔÞrõŒ fËk[ ykrÚkof heŒu ‚t…LLk nkuÞ Œku …ý Œu ‚kûkh ÔÞrõŒyku™e su{ Ërü
rðþk¤ ™ ƒ™Œkt ™kýktt™ku ‚Ëw…Þku„ fhe þõŒe ™Úke. ™kýktt™ku ËwÔÞoÞ ÚkŒku yxfkððk y™u
‚w¾e Sð™ Sððk {kxu ‚kûkhŒk - rþûký sYhe Au.
(15) ‚kûkhŒk - rþûký yu ÷kufþkne™ku «kýðkÞw Au. ¼ýu÷kt fu rþûký …k{u÷kt ÷kufþkne™k
ykÄkhhŒt¼ku Au. Œu ÷kufþkne™wt {qÕÞ òýe - r…Akýe þfu Au. ÷kufþkne{kt ÔÞrõŒ™k
yrÄfkhku y™u Vhsku «íÞu ò„]Œ hnku þfu Au. ¼ýu÷e ÔÞrõŒ™u -‚kûkhŒk …k{u÷e ÔÞrõŒ™u
÷kufþkne{kt {ŒkrÄfkh™wt {qÕÞ ‚{òÞ Au. r™hûkhŒk yu {kuxku yr¼þk… Au. r™hûkh
÷kufku {ŒkrÄfkh™wt …qhŒwt {qÕÞ ‚{sŒk ™Úke. ŒuÚke hk»xÙ™k ÷kufþkne rðfk‚Œtºk{kt ¼k„eËkh
ƒ™e þfíkkt ™Úke.
(16) rðfk‚™e Þkus™kyku fuðe nkuÞ, fuðk «fkh™k ÔÞkð‚kÞku fhe þfkÞ, Œu fuðe heŒu fhe
þfkÞ, fku™e {ËË y™u {k„oËþo™ {u¤ðe hkÍkÞ. yk ƒÄwt r™hûkhku ‚{S þfíkkt ™Úke.
23
Œuyku hk»xÙ™e rðrðÄ Þkus™kyku™ku ÷k¼ ÷E þfíkkt ™Úke. ykÚke Œuyku hk»xÙ™k rðfk‚{kt
¼k„eËkh ƒ™e þfíkkt ™Úke.
(17) yk…ýk Ëuþ™ku ‚kiÚke {kuxku «&Lk ðMŒeðÄkhk™ku Au. yuðwt «rŒ…krËŒ ÚkÞwt Au fu ðMŒe
ðÄkhk™u y™u r™hûkhŒk™u ‚eÄku ‚tƒtÄ Au. rþrûkŒ ‚{ks …kuŒk™e {ÞkoËkyku y™u Vhs
‚{su Au, ßÞkhu r™hûkh ‚{ks ðhŒeðÄkhk™kt sku¾{ku «íÞu ‚t…qýo Ëw÷oûk ‚uðe hÌkku Au.
r™hûkh ‚{ks™u ‚kûkh ƒ™kðe ðMŒeðÄkhk™k ys„h™u ™kÚkðku sYhe Au. ŒuÚke
ðMŒeðÄkhk™e {kuxe ‚{MÞk™ku ‚k{™ku fhðk {kxu y™u ™k™k …rhðkh{kt ‚w¾e ‚{ks™e
h[™k {kxu r™hûkhŒkr™ðkhý yíÞtŒ sYhe Au.
(18) r™hûkhŒk r™ðkhýÚke ÔÞrõŒ ¿kk™ «kÃík fhe Œu™ku Sð™{kt ‚Ëw…Þku„ fhu. ¿kk™™k W…Þku„Úke
Mðkð÷tƒe y™u ykí{r™¼oh ƒ™u. ÔÞrõŒ{kt ‚khk - ™h‚k™ku rððuf …uËk ÚkkÞ, Œu fwrhðksku,
ytÄ©Øk y™u ðnu{ku™u rŒ÷ktsr÷ yk…u, Sð™{kt ÞkuøÞ ði¿kkr™f ‚{s y™u ði¿kkr™f
ð÷ýku rðf‚kðe™u rLkhku„e y™u r™hk{Þ Sð™ Sðe þfu, ‚kÚku ‚kÚku ÞkuøÞ ÔÞð‚kÞ îkhk
Srðfku…kso™ {u¤ðe …kuŒk™wt Sð™Äkuhý y™u Sð™þi÷e{kt ‚wÄkhku ÷kðu. ÷kufþkne™k
yuf ™k„rhf Œhefu yrÄfkhku™wt sŒ™ fhe, Vhsku™wt …k÷™ fhu. yk{ ÚkkÞ Œku hk»xÙ™e
{k™ð‚…tr¥k™k ÞkuøÞ rðfk‚ îkhk hk»xÙ™ku ykrÚkof, ‚k{krsf, ‚ktMf]rŒf y™u ™irŒf fu
ykæÞkrí{f rðfk‚ þfâ ƒ™u.
15. r™hûkhŒk r™ðkhý fâkhu ÚkÞwt „ýkÞ ?
fkuE…ý ÔÞrõŒ™u ™e[u {wsƒ ðkt[Œkt-÷¾Œkt fu „ýŒkt ykðzu íÞkhu r™hûkhŒk Ëqh ÚkE
„ýkÞ.
(1) ÔÞrõŒ {™„{íkkt rð»kÞ™k ÷¾ký™u yuf r{r™x{kt 30 þçËku™e Íz…Úke ƒku÷e™u ðkt[e
þfu.
(2) ‚h¤ ¼k»kk{kt ÷¾kÞu÷kt Vfhk™u yuf r{r™x™k 35 þçËku™e Íz…Úke ðktÞe þfu.
(3) hMŒk™kt ™k{ku, ònuhkŒ™wt ÷¾ký, ‚kËe ‚q[™kyku ŒÚkk ™ðrþrûkŒku {kxu™k ‚{k[khku
suðe ƒkƒŒku™wt ðkt[™ fhe þfu.
(4) …kuŒk™k yt„Œ fk{fks {kxu™k ‚h¤ …ºkku fu r[êeyku fu ÷¾kýku ðkt[e þfu.
÷u¾™ :
(1) ÔÞrõŒ ßÞkhu yuf r{r™x™k 7 þçËku™e Íz…Úke ƒeò™k ÷¾ký™e ™f÷ fhe þfu.
(2) fkuE ‚h¤ ÷¾ký ÷¾kðu, Œku ÔÞrõŒ òŒu yuf r{r™x™k 5 þçËku Íz…Úke ÷¾e þfu.
(3) ÔÞrõŒ …kuŒu ‚eÄe ÷exe{kt y™u ƒu þçËku ðå[u sYhe s„k hk¾e™u ÷¾e þfu.
(4) …kuŒk™k hkusƒhkus™k W…Þku„™k …ºkku, yhSyku y™u ™k™fze r[êeyku ÷¾e þfu.
„ý™ :
(1) ÔÞrõŒ òŒu 1 Úke 100 ‚wÄe™k yktf ðkt[e y™u ÷¾e þfu.
(2) ÔÞrõŒ òŒu ºký yktfzkðk¤k ‚kËk ‚hðk¤k, ƒkËƒkfe fhe þfu.
(3) ÔÞrõŒ òŒu ƒu yktfzk™k „wýkfkh-¼k„kfkh fhe þfu.
(4) ÔÞrõŒ òŒu Œku÷{k…™kt fkx÷kt yku¤¾e y™u ðk…he þfu, ÷tƒkE – …nku¤kE {k…e þfu.
Yr…Þk™e ™kux fu r‚¬k ŒÚkk …i‚k™k r‚¬k yku¤¾e þfu.
(5) ÔÞrõŒ™u s{e™™wt {k… ÷uŒkt ŒÚkk ½rzÞk¤ skuŒkt ykðzu.
ðkt[™, ÷u¾™ y™u „ý™{kt ykx÷e r‚rØyku sku «kÃík ÚkkÞ Œku ÔÞrõŒ r™hûkhŒk{ktÚke
{wõŒ ÚkE Au yÚkðk ÔÞrõŒ™wt r™hûkhŒk r™ðkhý ÚkÞwt Au Œu{ fne þfkÞ.
24
16. r™hûkhŒk r™ðkhý™u yðhkuÄŒk …rhƒ¤ku :
W¥kh : r™hûkhŒk r™ðkhý™u yðhkuÄŒk …rhƒ¤ku sýkðku.
(1) ‚k{kLÞ s™‚{qn{kt fux÷efðkh ½ýku {kuxku s™‚{qn r™hûkh skuðk {¤u Au. ykðk r™hûkh
÷kufku fux÷ktf ÔÞð‚kÞku nMŒ„Œ fhe™u fu ¾uŒeðkze, ZkuhWAuh îkhk Sð™r™ðkon [÷kðu
Au. ykÚke ¼ýe™u þwt fk{ Au ? yuðe ÔÞk…f {kLÞŒkt Œu{™k{kt ½h fhe „Þu÷e nkuÞ Au.
(2) …wY»kku ‚k{kLÞ heŒu …kuŒk™k ÔÞð‚kÞ{kt fu «ð]r¥k{kt ÔÞMŒ nkuÞ Au. Œu{™u r™hûkhŒk Ëqh
fhðk™wt „{u …ý ÔÞMŒŒk™u ÷eÄu Œuyku ‚{Þ Vk¤ðe þfíkkt ™Úke.
(3) r™hûkhŒk{kt …wÁ»kku fhŒkt Mºkeyku™wt «{ký Ÿ[wt nkuÞ Au. Mºkeyku ½hfk{ fhu Au, h‚kuE
ƒ™kðu Au, ZkuhWAuh y™u ¾uŒeðkze{kt æÞk™ yk…Œe nkuÞ Au. Œu{™u ¼ýðwt - yûkh¿kk™
{u¤ððwt sYhe ÷k„Œwt ™Úke.
(4) fux÷efðkh {kuxe ô{h™kt Mºke…wÁ»kku™u yûkh¿kk™ «kÃík fhðk{kt þh{ y™u ‚tfku[™ku
y™w¼ð ÚkkÞ Au.
(5) …ht…hk„Œ {kLÞŒk y™w‚kh Akufhe™u ¼ýkðe™u þwt fk{ Au ? ykðe ¼úk{f {kLÞŒk™u ÷eÄu
Akufheyku™u fkt Œku rþûký ykÃkŒk ™Úke yÚkðk yÄðåÞuÚke yÇÞk‚ Akuze Ëu Au. Ëefhe Œku
…khfe Úkk…ý, [q÷ku Vqtõðku y™u ƒk¤fku ‚k[ððk™wt s yu{™wt fk{ Au yu rð[khÚke ¼ýkðíkkt
™Úke.
(6) ‚{ks{kt fux÷ktf yuðk ‚kûkhku y™u yuðkt MÚkkr…Œ rnŒku nkuÞ Au fu su y{wf ¾k‚ òrŒyku™u
fu {ký‚ku™e …k‚u {sqhe fhkðu- Au, Œu{™wt þku»ký fhu Au, Œu{™u „uh{k„uo Ëkuhe™u yûkh¿kk™
yk…Œkt ™Úke.
(7) fux÷efðkh {kŒk-r…Œk™e yíÞtŒ „heƒ nk÷Œ ™k™kt ƒk¤fku™u ™k™…ýÚke s {sqhe fhðk
«uhu Au. ykðkt ƒk¤fku …k‚u fk{ fhkðe™u Œu{™e ykrÚkof rMÚkrŒ ‚wÄkhðk™e fkurþþ fhu Au.
ykðe ƒk¤{sqhe …ý r™hûkhŒk – r™ðkhý{kt yðhkuÄY… ƒ™u Au.
(8) yk {kxu ‚kûkhŒk yr¼Þk™™k fkÞo¢{ku Þkusðk …zu. yk fkÞo¢{{kt suyku ‚k{u÷ Au yux÷u
fu su ÷kufku r™hûkh Au Œu{™u ‚kûkh ƒ™kððk. ƒesku ð„o r™hûkh ÷kufku™u ‚kûkh ƒ™kððk™k
fkÞo¢{{kt skuzkE þfu Œuðku ‚kûkh ð„o Au fu su{ýu r™hûkhku™u ‚kûkhŒk yr¼Þk™{kt ‚k{u÷
fhðk™k Au.
…htŒw, r™hûkhŒk r™ðkhý {kxu r™hûkh ÷kufku{kt ò„wrŒ ™Úke y™u ‚kûkh ð„o yk r™hûkh
ð„o ŒhV™e …kuŒk™e Vhsku™e W…uûkk fhu Au. r™hûkhku™e r™hûkhŒk Ëqh fhðk {kxu …kuŒk™k
…zkuþe r™hûkhku™u yÚkðk …kuŒk™k rðMŒkh™k r™hûkhku™u ¼ýkððkt skuEyu Œuðe ò„]rŒ
…ý ¼ýu÷kt ÷kufku{kt nS ‚wÄe ykðe ™Úke. Œuyku ykðe s™‚uðk îkhk Ëuþ‚uðk fhðk
ŒiÞkh ™Úke. ykÚke hk»xÙ™e r™hûkhŒk Íz…Úke ™kƒqË ÚkŒe ™Úke.
(9) yrðhŒ ðMkíkeðÄkhku …ý r™hûkhŒk r™ðkhý{kt yðhkuÄf ™eðzu Au. ðMkŒeðÄkhk {kxu
yk…ýe ‚k{krsf y™u Äkr{of {kLÞŒkyku …ý sðkƒËkh Au. ðMŒe ðÄkhk™u ÷eÄu rþûký™e
‚wrðÄkyku ykuAe ÚkŒe òÞ, r™hûkhku™e ‚tÏÞk ðÄŒe òÞ, …rhðkh™e ykrÚkof rMÚkrŒ
ft„k¤ ÚkŒe òÞ ykÚke ƒk¤fku þk¤k{kt sE þfu ™rn, f{kýe{kt skuzkðwt …zu. ðÄkhku y™u
r™hûkhŒk yuf s r‚¬k™e ƒu ƒkswyku Au. r™hûkhŒk™u ÷eÄu ðMŒe ðÄu Au, ðMkŒeðÄkhk™u
÷eÄu r™hûkhŒk{kt ð]rØ ÚkkÞ Au.
(2) ‚hfkhe Œtºk :
r™hûkhŒk r™ðkhý {kxu ‚kûkhŒk yr¼Þk™ [÷kððwt …zu. ÷kufþkne{kt rþûký yu ÔÞrõŒ™ku
sL{r‚Ø yrÄfkh Au. r™hûkhŒk r™ðkhý {kxu ‚hfkhe ðneðxŒtºk y™u s™‚{wËkÞ™e
¼k„eËkhe nkuðe sYhe Au. …htŒw,
25
(1) r™hûkhŒk r™ðkhý {kxu ‚hfkheŒtºk fu ðneðxe Œtºk{kt ¾k‚ fkÞo¢{ku y™u Œu{™k
y{÷efhý™e Þkus™kyku nkuÞ Au. ‚hfkhe Œtºku ¾qƒ s {n¥ð™e ¼qr{fk ¼sððe skuEyu.
rsÕ÷k™k f÷uõxhÚke {ktze™u „úk{‚uðf, Œ÷kxe ð„uhu™e sðkƒËkhe nkuÞ Au. fux÷efðkh
yk yrÄfkheyku MðuåAkyu r™ck…qðof fk{ fhŒk ™Úke. “fhðk ¾kŒh fk{‘ fhu Au.
Œu{™k{kt «rŒƒØŒk™ku y¼kð skuðk {¤u Au. rþûký ¾kŒwt …ý r™hûkhŒk r™ðkhý {kxu
W…uûkk ‚uðŒwt nkuÞ Œuðwt fux÷efðkh skuðk {¤u Au.
(2) yk W…hktŒ yk fkÞt¢{{kt ‚t÷ø™ yuðk r™ckðk™ yrÄfkheyku™e ƒË÷eyku ðkhtðkh ÚkŒe
nkuÞ Au. ykÚke ykðk fkÞo¢{{kt Íz… ykðŒe ™Úke.
(3) r™hûkhŒk r™ðkhý {kxu - ‚kûkhŒk yr¼Þk™™u ‚{S™u fkÞo¢{ku ‚V¤ heŒu «ÞkuS þfu Œu
{kxu ‚hfkhe yrÄfkheyku™u Œk÷e Œk÷e{™ku …ý y¼kð skuðk {¤u Au.
(3) ‚kûkhŒk ‚krníÞ : ‚kûkhŒk yr¼Þk™™k fkÞo¢{{kt ºkeswt yðhkuÄf …rhƒ¤ Œu{™k {kxu™wt
‚krníÞ Au.
(1) r™hûkh ÷kufku{kt fux÷ktf …rh…õð W{h™k, Sð™™k ÔÞð‚kÞ{kt skuzkÞu÷k ÷kufku nkuÞ Au.
yk ÷kufku …k‚u y™w¼ð, ¼k»kk™wt ¼tzku¤, {kir¾f yr¼ÔÞrõŒ™e ykðzŒ nkuÞ Au. ŒuÚke
ykðk ÷kufku {kxu Œu{™u ‚kûkh ƒ™kððk {kxu Œu{™e fûkk™u ðÞ™u æÞk™{kt hk¾e r™hûkhŒk
Ëqh fhðk™wt ‚krníÞ h[ðwt skuEyu. yk{ Œku fuLÿ ‚hfkhu ykðwt ‚krníÞ «kËurþf ¼k»kkyku{kt
ŒiÞkh fhðk™wt sýkÔÞwt Au. hkßÞ ‚hfkhku yk rËþk{kt «ÞíLkþe÷ Au, AŒkt skuEyu Œuðwt
‚krníÞ ‚òoÞwt ™Úke.
(2) su Œu «kËurþf ¼k»kk{kt rðrðÄ ƒku÷eyku nkuÞ Au. hkßÞ ‚hfkhu ykðwt ‚krníÞ ŒiÞkh
fhðk{kt su Œu rðMŒkh™e, su Œu ÷kufku™e ƒku÷eyku, þçË¼tzku¤™ku, ‚tMf]rŒ™ku ÏÞk÷ hk¾e
‚krníÞ ‚soðwt skuEyu. {kºk rþü ¼k»kk{kt s ‚krníÞ ‚òoÞ Œku fux÷ktf «kËurþf rðMŒkhku™k
s™‚{wËkÞ™u Œu y™wfq¤ ykðŒwt ™Úke, ŒuÚke Œuyku Œu™e W…uûkk fhu Au.
‚khktþ :
• r™hûkhŒk yu ƒnw {kuxe ‚{MÞk Au. r™hûkhŒkyu y™uf ‚k{krsf ykrÚkof Ëw»kýku™u sL{
ykÃÞku Au. r™hûkhŒk™u fkhýu {k™ðe™ku skuEyu Œuðku rðfk‚ ÚkŒku ™Úke. rð¿kk™ y™u
MðkMÚÞ™k r™Þ{kuÚke y…rhr[Œ y™u y¿kk™e ƒ™u Au, …rhýk{u ytÄrðïk‚ y™u
YZeðkËeŒk™ku sL{ ÚkkÞ Au.
• þuX, þknwfkh™k þku»ký™ku ¼ku„ ƒ™u Au. r™hûkh {k™ðe …þw ‚{k™ Au. rþûký îkhk s
‚ÇÞŒk ™u ‚tMf]rŒ™ku rðfk‚ y™u ‚{ks™e «„rŒ ÚkkÞ Au. sku {k™ðeyu …kuŒk™ku ‚ðkO„e
rðfk‚ fhðku nkuÞ y™u Sð™ ‚ºk Ÿ[wt ÷kððwt nkuÞ Œku rþûký yr™ðkÞo Au.
• «íÞuf ‚{ks ‚kûkhŒk™k {n¥ð™u ‚{su Au. ½ýku ¼k„u rðfr‚Œ Ëuþku{kt ‚kûkhŒk™wt «{ký
Ÿ[wt nkuÞ Au. ßÞkhu¼khŒ y™u yLÞ rðfk‚þe÷ Ëuþku{kt y™u yÄorðfr‚Œ Ëuþku{kt ‚kûkhŒk™wt
«{ký ™et[wt Au. ykÍkËe …qðuo ¼khŒ™k rðfk‚{kt r™hûkhŒk ƒkÄf ƒ™e nŒe. ykÍkËe
…Ae Äe{u Äe{u rþûký™ku «[kh y™u «‚kh ÚkŒk r™hûkhŒk™wt «{ký ½xâwt Au. …htŒw nsw
‚t…qýo ‚ku xfk ‚kûkhŒk r‚Ø ÚkR ™Úke.
• r™hûkhŒk™k fkhýku ò™™u Œu yLŒu™k W…kÞku nkÚk Ähðk skuEyu. y{wf ‚{Þ™k ytŒhu
Œu™wt {qÕÞktf™ ÚkŒwt hnuðwt skuEyu, Œku s ‚wÄkhku ÷kðe þfkÞ.
(18) yuf{ MðkæÞkÞ : (Unit Exercises)
(1) r™hûkhŒk™ku yÚko sýkðku.
(2) r™hûkh ÔÞrõŒ™e ÷kûkrýfŒkyku sýkðku.
26
(3) r™hûkhŒk™k fkhýku sýkðku.
(4) r™hûkhŒk™e y‚hku sýkðku.
(5) r™hûkhŒk r™ðkhý™k W…kÞku sýkðku.
(6) r™hûkhŒk r™ðkhý™k fkÞo¢{ku sýkðku.
(7) ‚kûkhŒk ðÄkhðk™k W…Þku sýkðku.
(8) {rn÷k ‚k{ÚÞo fkÞo¢{ sýkðku.
(9) r™hûkhŒk r™ðkhý™e ykð~ÞfŒk sýkðku.
(10) r™hûkhŒk r™ðkhý fâkhu ÚkÞwt „ýkÞ ?
(11) r™hûkhŒk r™ðkhý™u yðhkuÄŒk …rhƒ¤ku sýkðku.
(19) Œ{khe «„rík [fk‚ku.
Œ{khku W¥kh yk…u÷ sðkƒ{kt ÷¾ku.
(1) r™hûkhŒk™ku yÚko sýkðku.
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
(2) r™hûkh ÔÞrõŒ™e ÷kûkrýfŒkyku sýkðku. (fkuE…ý ƒu)
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
(3) r™hûkhíkk™k fkuE…ý ƒu fkhýku sýkðku.
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
(4) r™hûkhŒk r™ðkhðk™k fkuE …ý ƒu W…kÞku sýkðku.
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
27
..........................................................................
..........................................................................
(5) r™hûkhŒk r™ðkhý™k fkuE …ý ƒu fkÞo¢{ sýkðku.
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
(6) ‚kûkhŒk ðÄkhðk™k fkuE …ý ƒu W…kÞku sýkðku.
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
(7) r™hûkhŒk r™ðkhý™e fkuE …ý ƒu ykð~ÞfŒk sýkðku.
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
(8) r™hûkhŒk r™ðkhý fâkhu ÚkÞwt „ýkÞ ?
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
(9) r™hûkhŒk r™ðkhý™u yðhkuÄŒk fkuE…ý ƒu …rhƒ¤ku sýkðku.
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
28
(20) ‚qr[Œ ðkt[™ ‚k{„úe (Suggest Readings)
(1) Ëðu nr»koËk yu[ :‚k{krsf ‚{MÞkyku, Þwr™ðŠMkxe „útÚk r™{koý ƒkuzo, „wshkŒ hkßÞ,
y{ËkðkË.
(2) hkð÷ ™xw¼kE rð. : rðfk‚{k™ ¼khŒeÞ ‚{ks{kt rþûkf, ™ehð «fkþ™, y{ËkðkË.
(3) ¼khŒeÞ ‚{ks{kt Mºkeyku™e ‚{MÞkyku y™u W…kÞku (Problems and Solutions of
Women in Indian Society)
29
yu f { ¼khŒeÞ ‚{ks{k Mºkeyku™e Mk{MÞkyku y™u W…kÞku
6
: YÃkhu¾k :
(1) «MŒkð™k
(2) ¼khŒeÞ ‚{ks{kt Mºke rþûký
(3) Mºke rþûký™wt {n¥ð
(4) ¼khŒeÞ ‚{ks{kt Mºkeyku™e ‚k{krsf ‚{MÞkyku
(5) Mºkeyku™e ‚k{krsf ‚{MÞkyku Ëqh fhðk™k W…kÞku
(6) ¼khŒeÞ ‚{ks{kt Mºkeyku™e rþûký rð»kÞf ‚{MÞkyku
(7) ¼khŒeÞ ‚{ks{kt Mºkeyku™e rþûký rð»kÞf ‚{MÞkyku Ëqh fhðk™k W…kÞku
(8) ¼khŒeÞ ‚{ks{kt Mºkeyku™e ykrÚkof ‚{MÞkyku
(9) ¼khŒeÞ ‚{ks{kt Mºkeyku™e ykrÚkof ‚{MÞkyku Ëqh fhðk™k W…kÞku.
(10) Mºkeyku™e ‚{MÞkyku Ëqh fhðk™k W…kÞku
(11) ‚khktþ
(13) Œ{khe «„rík [fk‚ku
(14) Œ{khe «„rík [fk‚ku™k W¥khku
(15) ‚qr[Œ ðkt[™ ‚k{„úe
WÆuþku :
yk yuf{™ku yÇÞk‚ fÞko …Ae Œ{u...
(1) ¼khŒeÞ ‚{ks{kt Mºke rþûký™wt {n¥ð ‚{S þfþku.
(2) ¼khŒeÞ ‚{ks{kt Mºkeyku™e ‚k{krsf ‚{MÞkyku ‚{S þfþku.
(3) Mºkeyku™e ‚k{krsf ‚{MÞkyku Ëqh fhðk™k W…kÞku ‚{S þfþku.
(4) ¼khŒeÞ ‚{ks{kt Mºkeyku™e rþûký rð»kÞf ‚{MÞkyku ‚{S þfþku.
(5) ¼khŒeÞ ‚{ks{kt Mºkeyku™e rþûký rð»kÞf ‚{MÞkyku Ëqh fhðk™k W…kÞku ‚{S þfþku.
(6) ¼khŒeÞ ‚{ks{kt Mºkeyku™e ykrÚkof ‚{MÞkyku ‚{S þfþku.
(7) ¼khŒeÞ ‚{ks{kt Mºkeyku™e ykrÚkof ‚{MÞkyku Ëqh fhðk™k W…kÞku ‚{S þfþku.
(8) Mºkeyku™e ‚{MÞk Ëqh fhðk™k W…kÞku ‚{S þfþku.
(1) «MŒkð™k :
• ¼khŒu Œu™k ƒtÄkhý{kt Mºke fu …wÁ»k ®÷„¼uË rð™k Ëhuf™u {VŒ y™u VhSÞkŒ «kÚkr{f
rþûký {¤u yu ykËþo MðefkÞkuo Au. ykÚke VhSÞkŒ ô{h{kt ykðŒe Ëhuf fLÞk rþûký
{u¤ðu s yu sYhe Au. yk…ýk Ëuþ{kt «kÚkr{f rþûký™u ‚kðorºkf ƒ™kððk{kt fLÞk
fu¤ðýe™e ‚{MÞk Ëuþ {kxu yrŒ {n¥ð™e ‚{MÞk ƒ™e Au, fkhý fu Ëuþ™k ½ýk ¼k„ku{kt
fLÞkyku™u þk¤kyku{kt {qfðk{kt ykðŒe s ™Úke, Œuyku™ku þk¤k «ðuþ RåA™eÞ „ýkŒku
™Úke.
30
• ykÍkËe™e [¤ð¤Úke Ëuþ{kt ykðu÷e ÷kufò„]rŒ™u ÷eÄu fLÞk-fu¤ðýe ŒhV Íkuf ðæÞku.
fLÞk fu¤ðýe ûkuºku ‚r¢Þ «ÞíLkku …ý ÚkÞk, …htŒw rðrðÄ yðhkuÄku™u fkhýu fLÞk fu¤ðýe™u
skuEyu Œux÷ku «rŒ‚kË ‚kt…zâku ™Úke. «kÚkr{f rþûký™u VhSÞkŒ y™u ‚kðorºkf ƒ™kðŒk
fLÞkyku™k rþûký™ku «&Lk fuðe heŒu n÷ fhðku yu yuf rðfx ‚{MÞk ƒ™e hne Au. yk
fhðk™u ÷eÄu s Mºke-rþûký …h™e hk»xÙeÞ fr{xeyu ‚kðoºkef «kÚkr{f rþûký™k «&Lk™u
Akufheyku {kxu ‚kðorºkf «kÚkr{f rþûký™k «&Lk Œhefu yku¤¾kÔÞku nŒku.
• fLÞk fu¤ðýe {kxu ykÍkËe …Ae ‚r¢Þ «ÞíLkku ÚkÞkt Au AŒkt ¼khŒ™k hkßÞku{kt fLÞk
fu¤ðýe™e rMÚkrŒ yuf‚h¾e ™Úke, ¼khŒ „k{zk™ku ƒ™u÷ku Ëuþ Au. þnuhku™k «{ký{kt
„úk{ «Ëuþku{kt fLÞk-fu¤ðýe {kxu ykuAe ò„]rŒ Au. Mºkerþûký {kxu Œuyku{kt yuf «fkh™e
‚q„ Au. yk™u fkhýu fLÞk fu¤ðýe Íz…e ƒ™e ™Úke.
• «kÚkr{f rþûký{kt «ðuþ ™ {u¤ð™kh fLÞk r™h…uûk hnu Au. «kÚkr{f rþûký …ý ™
{u¤ÔÞwt nkuÞ Œku {kæÞr{f rþûký{kt «ðuþ ™ {u¤ðe þfu Œu ƒkƒŒ ™fkhe ™ þfkÞ Œuðe
ƒkƒŒ Au. «kÚkr{f rþûký ðtr[Œ fLÞk {kæÞr{f rþûký ‚wÄe …nkut[e þfŒe ™Úke.
• «kÚkr{f rþûký ðtr[Œ fLÞk Wå[ rþûký ‚wÄe …nkut[e þfŒe ™Úke.
• «kÚkr{f rþûký ™ {u¤ð™kh fLÞk {kuxe ô{h ‚wÄe rþûký ™ {u¤ððk™u fkhýu ½ýe ƒÄe
‚{MÞkyku™ku ‚k{™ku fhðku …zu Au.
• fLÞk fu¤ðýe {kxu ‚{MÞkyku, Œu™u Ëqh fhðk™k W…kÞku rð»ku {krnŒe {u¤ððk «ÞíLk
fheyu.
• fLÞk {kxu yk…ýu Mºke þçË ðk…heyu Œku yÞkuøÞ Lknª „ýkÞ,
Mºke ‚{MÞk™ku yÚko :
• ðuËfk÷e™ ¼khŒeÞ ‚{ks{kt Mºkeyku ‚{k™ MÚkk™ y™u „kihð ¼ku„ðŒe nŒe. rðËuþeyku™k
yk¢{ý ƒkË Mºke-…wÁ»k ðå[u™e y‚{k™Œk™e þYykŒ ÚkR. …rù{ ‚tMf]rŒ™wt y™wfhý
ÚkÞk ƒkË …wÁ»kku su ykrÄ…íÞ ¼ku„ðu Au Œu Mºkeyku™u {¤Œwt ™Úke. Mºkeyku™k Sð™ ‚tƒtÄe
…rhrMÚkrŒ ÷kufku™wt æÞk™ ¾ut[u
• xuf™ku÷kuS y™u rð¿kk™™e nhýVk¤™u fkhýu ‚{ksu Œ{k{ ûkuºku «„rík fhe Au, …htŒw
Mºke™e ƒkƒŒ{kt …eAunX fhe Au. ƒtÄkhýu Mºke-…wÁ»k™k ‚{k™ nf y™u yrÄfkhku ykÃÞkt
Au. «kÚkr{f rþûký {VŒ, VhSÞkŒ y™u ‚kðosr™f Au, …htŒw Œu™ku ÔÞkðnkrhf y{÷
ÚkŒku ™Úke.
• Mºke-…wÁ»k ‚{k™Œk skuðk {¤Œe ™Úke. yÇÞk‚{kt …ý Mºke-…wÁ»k ðå[u y‚{k™Œk
skuðk {¤u Au. ðkMŒrðf Sð™{kt Mºkeyku™u y™uf y‚{k™Œkyku y™u yLÞkÞku™ku ¼ku„
ƒ™ðwt …zu Au.
• yk…ýe ‚tMf]rŒ{kt skuðk {¤Œe fux÷ef «Úkkyku …ý yk™u {kxu sðkƒËkh Au. su …eAu
…wÁ»kku y™u ðze÷ku™e ‚ðkuo…he ‚¥kk, ‚tÞwõŒ fwxwtƒ «Úkk™u fkhýu Q¼e ÚkŒe ‚{MÞkyku,
ƒk¤ ÷ø™ku, rþûký™ku y¼kð, ƒtÄ™fŒko, rhŒh‚{ku™e rð…heŒ y‚h Mºkeyku™e Sð™
…h …zŒe nkuÞ Au.
• {k™ð yuf ‚k{krsf «kýe Au. ‚{ks{kt hnu Au. Œu ‚{ks{kt sL{u Au. ‚{ks{kt hne
{k™ðe™ku rðfk‚ ÚkŒku suðk {¤u Au y™u ‚{ks{kt {]íÞw …k{u Au. ðŒo{k™ ‚{Þ{kt {ký‚
su ‚{ks{kt Sðe hÌkku Au, Œu ‚{ks{kt …kuŒk™wt MÚkk™ r™rùŒ fhðk ‚ŒŒ «ÞíLk fhe hÌkku
Au.
• ‚{ks{kt òrŒ-¿kkrŒ™k ¼uË¼kðku W…h W…hÚke Ëqh ÚkŒk nkuÞ Œu{ Au, …htŒw yktŒrhf heŒu
¼uË¼kðku h¾kŒk nkuÞ Au.
31
• yk…ýu skuR þfeyu Aeyu fu ½ýkt ÷ktƒk ‚{ÞÚke {rn÷kyku™u 33% «rŒr™rÄíð yk…ðk™ku
¾hzku …‚kh ÚkR þfŒktu ™Úke. ¾hu¾h 50% «rŒr™rÄíð yk…ðk™wt nkuÞ fkhý fu Mºke
…wÁ»k yuf hÚk™k ƒu …izk ‚{k™ Au, AŒkt ‚{ks{kt ƒt™u ðå[u ¼uË¼kð h¾kÞ Au.
• yksu skuRyu Œku Mºkeyku™wt þku»ký ÚkkÞ Au, Œuðe s heŒu y™w‚qr[Œ òrŒ y™u s™òrŒ™k
÷kufku «íÞu ‚hfkhu ½ýe s Þkus™kyku y{÷{kt {qfe Au, AŒkt Auðkzk™k „k{zkt{kt nsw
yM…]~ÞŒk™e ‚{MÞk Au. su™ku ‚wÄhu÷k MÚk¤kuyu yktŒrhf ¼uË¼kðku skuðk {¤u Au. yk{
¼khŒeÞ ‚{ks{kt y™uf ‚{MÞkyku suðk {¤u Au.
• Mºke™e òŒeÞŒk r™Þtºký …h ¾qƒ ¼kh {qfðk{kt ykÔÞku Au. fwxwtƒ™e ykƒY ÷uŒe Mºkeyku™k
fu [krhºÞ …h yð÷tƒu Au.
• Mºkeyku™u ytfwþ{kt hk¾ðk …h ¼kh y…kÞku Au. Mºke-…wÁ»k™k fkÞo rð¼ks™{kt Mºke™wt
fkÞoûkuºk ½h™e „]rnýe, {kŒk …íLke Œhefu™e fk{„eheyku{kt ‚{kÃík ÚkR òÞ Au
• ßÞkhu …wÁ»k™wt fkÞoŒtºk ½hƒnkh™k ‚ðo ‚{ksfkhý, hksfkhý, yÚkofkhý y™u
ònuhûkuºkku{kt ÔÞk…u Au. ¿kkrŒ y™u Ä{o ÔÞðMÚkk …ý Œu™k …h ¼kh {qfu Au. yk{ Mºke…wÁ»k{kt
‚{k™Œk™e ðkŒku fhðk AŒkt Mºke™ku Ëhssku nt{uþk r™B™ hnuðk …kBÞku Au.
2. ¼khŒeÞ ‚{ks{kt Mºke rþûký :
• «k[e™ ¼khŒ{kt Mºke rþûký™u «kuí‚kn™ yk…ðk{kt ykÔÞwt nŒwt, ðuËfk÷e™ y™u
W…r™»kËfk¤{kt fux÷ef ¼hu÷e Mºkeyku™kt WËknhý suðk {¤u Au.{wrM÷{ þk‚™fk¤
Ëhr{Þk™ …rhrMÚkrŒ{kt …rhðŒo™ ykÔÞw y™u Mºkeyku™ku Ëhssku ™e[u WŒhŒku „Þku.
• Mºkeyku™k rþûký …h «rŒƒtÄ Vh{kððk{kt ykÔÞku nŒku. yku„ýe‚{e y™u ðe‚{e ‚Ëe{kt
Mºkeyku™e rMÚkrŒ{kt ‚wÄkhýk ÚkR.
• R.‚. 1982™k rþûký…t[™e ¼÷k{ýku ¼ý {rn÷kyku {kxu y÷„ þk¤kyku™e þYykŒ
ÚkR. ykÚke fux÷ktf ¾k™„e ‚t[k÷fkuyu …ý fLÞk fu¤ðýe™u W¥kus™ yk…ðk {kxu fux÷ktf
…„÷kt ¼Þko. Œu{ýu fux÷ef þk¤k-fkì÷us þY fhe nŒe. yk™u fkhýu Mºkeyku™e ‚{MÞkyku
Q¼e ÚkkÞ Au.
• Mºkeyku™k Sð™ …h y‚h fhŒe rð…heŒ …rhrMÚkrŒyku,
• Äkuhýku, {qÕÞku, {kLÞŒkyku, yr™åA™eÞ „ýðk{kt ykðŒe nkuÞ Œu{s Œu™k r™ðkhý {kxu
‚k{wrnf …„÷kt ÷uðk™k nkuÞ Œuðe …rhrMÚkrŒ™u Mºkeyku™e ‚{MÞkyku fnuðkÞ Au.
• Mºkeyku™u ‚{MÞkyku yux÷u …wÁ»k™e Œw÷™k{kt Mºkeyku fu ™e[k MÚkk™ y™u Ëhßò™u ‚qr[Œ
fhŒe ‚{MÞkyku, ykðe ‚{MÞkyku{kt Mºkeyku™wt ykuAw «{ký, ¼úwý níÞk, r™hûkhŒk,
y‚{k™Œk fkixwtrƒf ‚{MÞkyku {kxu ‚ktMf]rŒf ƒkƒŒku y™u æÞuÞku ‚k{rsf …rhðŒo™,
Mºke™wt ÔÞrõŒíð …ý sðkƒËkh nkuÞ Au. ykrÚkof …hkÄe™Œk, r™hûkhŒk …ý Mºke™e
‚{MÞk™wt fkhý ƒ™u Au. yk{, rðrðÄ …rhrMÚkrŒyku Mºke™e ‚{MÞk {kxu fkhý¼qŒ ƒ™u
Au.
• Mºkeyku™e rðrðÄ ‚k{krsf ‚{MÞkyku :
1. Ënus ‚{MÞk
2. ðu~Þk ‚{MÞk
3. Mºkeyku™e ykí{níÞk
4. òŒeÞ ‚Œk{ýe
5. {rn÷kyku™e rðÁØ ÚkŒe ®n‚kyku-yíÞk[khku
32
• yt„úusku™k yk„{™ …Ae ¼khŒeÞ Sð™ y™u ‚tMf]rŒ …h y‚h skuðk {¤e. yk{ Œku ðwz
¾heŒk{kt …ý fLÞk fu¤ðýe{kt rðfk‚ {kxu y™wËk™™e rn{kÞŒ fhðk{kt ykðe nŒe.
• „ktÄeS™k Ërûký ykr£fk{ktÚke MðËuþ yk„{™ …Ae Œu{™k Sð™Ëþo™Úke y™u rþûký
Ëþo™™e ÔÞk…f y‚hku sL{ðkÚke Œu{™k h[™kí{f fkÞo¢{ku™u ÷eÄu …ý fLÞk fu¤ðýe™ku
¼khŒ{kt rðfk‚ ÚkÞku.
• ¼khŒ suðk ÷kufþkne þk‚™ ÄhkðŒk Ëuþ{kt fLÞk fu¤ðýe™wt {n¥ð ‚{s þfkÞ Œuðwt Au.
R.‚.1950™e 26{e òLÞwykheyu ¼khŒ «ò‚¥kkf hk»xÙ ƒLÞwt Au.
• ¼khŒ™k ƒtÄkhý «{kýu Ä{o, srŒ, ®÷„, ðÞfûkk™k ¼uË¼kð ð„h ¼khŒ{kt sL{u÷e 6
Úke 14 ð»ko™e ðÞsqÚk™k «íÞuf ƒk¤f™u «kÚkr{f rþûký {VŒ y™u VhrsÞkŒ yk…ðk™wt
r™rùŒ ÚkÞwt Au.
• rþûký™k ‚kðorºkfhý™k «Þk‚ku …ý [k÷e hÌkkt Au. ykÚke fLÞk fu¤ðýe™u ‚kÁt yuðwt
W¥kus™ {¤e hÌkwt Au. fuLÿ y™u hksÞ ‚hfkh™k «Þk‚kuÚke fLÞk fu¤ðýe{kt ðu„ ykÔÞku
Au. Mºkeyku{kt ò„]rŒ …ý nðu ðÄŒe ™Þ Au. ‚{ks{kt Mºke rþûký™e sYrhÞkŒ {kxu
…rhðŒo™ ÚkÞwt Au.
3. Mºke rþûký™wt {n¥ð :
• fkuR …ý hk»xÙ™k ‚k{krsf y™u ‚ktMf]rŒf rðfk‚{kt ™khe {n¥ð™ku ¼k„ ¼sðu Au. Œu
…wÁ»k™e yÄkOr„™e Au. ykÚke ‚{„ú …rhðkh{kt ¼kh ðn™ fhðk™e sðkƒËkhe …rhðkh{kt
Mºke™e nkuÞ Au. Œu …rhðkh™wt n÷™[÷™ Au ŒuÚke …rhðkh{kt ™u Mºke yrþrûkŒ nkuÞ Œku Œu
…rhðkh™e sðkƒËkhe ƒhkƒh heŒu ðn™ fhe þõŒe ™Úke. ykÚke …rhðkh ‚khe heŒu
[÷kððk {kxu Mºke rþûký™e sYh Au. su ™e[u {wsƒ™e ƒkƒŒkuÚke M…ü ÚkkÞ Au.
(1) ‚{ks™k fÕÞký {kxu :
‚{ks{kt Mºke™wt MÚkk™ {n¥ð™wt „ýðk{kt ykðu Au. ¼khŒ suðk Ëuþk{kt Mºke™u þrõŒ
MðY… „ýðk{kt ykðe Au, íÞkt yk þrõŒ sku rþûký …kBÞk rð™k þrõŒne™ ƒ™u Œku Œu
…rhðkh y™u ‚{ks™wt fÕÞký fhe þfíkkt ™Úke. ‚{ks y™u fwxwtƒ{kt Mºke …rhðkh{kt ðn™
fhðk™e sðkƒËkhe Œu™k rþhu Au.
(2) ƒk¤fku™u ‚tMfkh yk…ðk :
‚{ks{kt ƒk¤fku™u ‚tMfkh yk…ðk™wt fkÞo Mºkeyku s fhŒe nkuÞ Au. su {kŒk rþûký …k{e™u
‚khk ‚tMfkhku «kÃík fÞko nþu Œku s ƒk¤fku™u ‚khk ‚tMfkh yk…e þfþu. {kŒkyku™u rþûký
yk…ðk{kt y„úŒk¢{ yk…ku.
(3) yrÄfkhku «íÞu ò„]rŒ ÷kððk :
¼khŒeÞ ‚{ks{kt yrþrûkŒ Mºkeyku ‚{ks™k yLÞkÞ, þku»ký y™u yíÞk[kh™ku ¼ku„
ƒ™u Au. Mºkeyku ™u rþrûkŒ nkuÞ Œku ò„]Œ ƒ™e ‚{ks™k yLÞkÞ y™u þku»ký™ku rðhkuÄ fhu
Au. Mºkeyku™u {¤Œk yrÄfkhku «íÞu ò„]rŒ ÷kððk {kxu Mºke rþûký™e sYh Au.
(4) ðnu{ y™u ytÄ©æÄk Ëqh fhðk :
‚{ks{kt ðnu{ y™u ytÄ©æÄk™wt «{ký ðÄkhu Au. rþûký ÷uðkÚke Mºkeyku ðnu{ku,
ytÄ©æÄkyku y™u fwrhðksu™ku ¼ku„ ƒ™Œe ™Úke.
(5) Mºke y™u …wY»k ‚{k™ :
‚{ks{kt Mºke y™u …wÁ»k ‚{k™ „ýðk{kt ykðu Au. Mºke y™u …wÁ»k yuf hÚk™k ƒu ‚{k™
…izk Au, Œu{ktÚke yuf …izwt su y‚{k™ nkuÞ, yrþrûkŒ nkuÞ Œku hÚk ƒhkƒh ¾ut[e þfkŒku
™Úke. ykÚke fLÞk fu¤ðýe™e ¾k‚ sYrhÞkŒ Au.
33
(6) ‚L{k™ y™u ykËh yk…ðk:
sÞkt ‚{ks{kt Mºke™u ‚L{k™ y™u ykËh yk…ðk{kt ykðu Au íÞkt Ëuðku™ku ðk‚ nkuÞ Au.
Mºke™e r™ck y™u «rŒck yu ‚{ks™wt yð÷tƒ™ Au. ykÚke Mºke™u ‚L{k™ y™u ykËh™e
yrÄfkrhýe ƒ™kððe nkuÞ Œku fLÞkyku™u fu¤ðýe yk…ðk™e ŒkŒe sYrhÞkŒ Au.
(7) yLÞkÞ y™u þku»ký™ku rðhkuÄ fhðk :
• ‚{ks{kt Mºkeyku™wt þku»ký ÚkR hnu÷ Au. Mºkeyku™k þkherhf þku»ký y™u òŒeÞ þku»ký™e
‚{MÞkyku suðe fu ðu~Þk ÔÞð‚kÞ y™u ËuðkËk‚e «Úkk Mºkeyku ‚k{u™k yíÞk[khku ÚkR
hnu÷ Au. Mºkeyku™e {kh…ex, ykí{níÞk, ®n‚k ð„uhu ÚkkÞ Au. rþrûkŒ Mºke nkuÞ Œu
yLÞkÞ y™u þku»ký™ku rðhkuÄ fhe þfu Œu {kxu Mºke rþûký™e sYh Au.
• fkuR…ý hk»xÙ™k ‚k{krsf y™u ‚ktMf]rŒf y™u ‚ktMf]rŒf WíÚkk™{kt ™khe {n¥ð™ku ¼k„
¼sðu Au. Œu …wÁ»k™e ‚nÄ{o[krhýe Au. Œu …wÁ»k™e yÄkOr„™e Au. ykÚke ‚{„ú …rhðkh™ku
¼kh ðn™ fhðk™e sðkƒËkhe …rhðkh{kt Mºke™e nkuÞ Au. Œu …rhðkh™wt n÷™[÷™ Au
ŒuÚke …rhðkh{kt su Mºke yÚkðk {kŒk yrþrûkŒ nkuÞ Œku Œu …rhðkh™e sðkƒËkhe ƒhkƒh
ðn™ fhe þõŒe ™Úke.
• ¼khŒ suðk Ëuþ{kt Mºke™u þrõŒ MðY… „ýðk{kt ykðe Au, íÞkt yk þrõŒ su rþûký
…kBÞk rð™k þrõŒne™ ƒ™u Œku Œu …rhðkh y™u ‚{ks™wt fÕÞký fhe þfŒe ™Úke.
• ™khe su rþûký …k{u÷e nþu Œku Œu fwxwtƒ y™u ‚{ks Œu{s hk»xÙ™u Œkhu Au. yrþrûkŒ ™khe
fwxwtƒ y™u ‚{ks™u fÞkhuf zqƒkzu Au.
4. ¼khŒeÞ ‚{ks{kt Mºkeyku™e ‚k{krsf ‚{MÞkyku :
¼khŒeÞ ‚{ks{kt Mºkeyku™e ‚k{krsf ‚{MÞkyku ™e[u {wsƒ Au.
(1) ƒk¤ ÷ø™ :
Mºkeyku™e y‚÷{kŒe™u fkhýu Ëefhe ‚k…™ku ¼khku, yk {kLÞŒk™u fkhýu Œu™k ÷ø™ ½ýe
™k™e ô{hu fhðk{kt ykðu Au. ƒk¤÷ø™ yu ™k™e ô{hu fhðk{kt ykðu Au. ƒk¤÷ø™ yu
Mºkeyku™e ‚k{krsf ‚{MÞk suðk {¤u Au.
(2) òŒeÞ þku»ký :
Mºkeyku™k þkherhf þku»ký y™u òŒeÞ þku»ký™e ‚{MÞkyku suðe fu ðu~Þk ÔÞð‚kÞ y™u
ËuðËk‚e «Úkk ð„uhu suðe òŒeÞ þku»ký™u ÷„Œe ‚{MÞkyku suðk {¤u Au.
(3) yíÞk[kh :
Mºkeyku ‚k{u™k yíÞkh™e ‚{MÞkyku suðe fu Mºkeyku™e {kh…ex, ykí{níÞk, ®n‚k
ð„uhu.
(4) ƒ¤kífkh :
‚{ks{kt Mºkeyku™u VõŒ òŒeÞ ÔÞðnkh™wt ‚kÄ™ ‚{S ÷uðk{kt ykðu Au. fux÷ktf …wÁ»kku
Mºkeyku ‚kÚku ‚t{rŒ rð™k, ÄkfÄ{feÚke ƒ¤sƒheÚke òŒeÞ ÔÞðnkh fhŒkt nkuÞ Au.
fux÷ef ðkh {sƒqhe™ku ÷k¼ ÷R™u òŒeÞ ÔÞðnkh fhŒk nkuÞ Au. y‚÷k{Œe ‚{ks{kt
«ðoŒŒe suðk {¤u Au.
(5) ƒnw …íLke ÷ø™ :
½ýkt …wÁ»kku yuf fhŒkt ðÄw …íLke ‚kÚku Sð™ SðŒkt nkuÞ Au. ¾k‚ fhe™u {wrM÷{ku{kt yk
«fkh™e Aqx ðÄw suðk {¤u Au. ‚{ks{kt ½ýkt …wÁ»kku yuf…íLke ðúŒ …k¤Œk ™Úke.
34
(6) Aqxk Auzk™k «&Lkku :
Mºke-…wÁ»k yufƒeòt ‚kÚku y™wfq÷™ ‚kÄðk{kt r™»V¤ òÞ Œku AqxkAuzk ÷uðk™ku «&Lk
Q¼ku ÚkkÞ Au. ½ýeðkh Mºke fu …wÁ»k yLÞ ‚kÚku «u{ nkuðkÚke, {kƒk…™e RåAk «{kýu
÷ø™ Úkíkkt nkuðkÚke, ytŒu AqxkAuzk ÷uðk™ku «&Lk Q¼ku ÚkkÞ Au. 1955™k ®nËw {uhus yuõx
y™w‚khfux÷ef þhŒku™u ykÄe™ Mºke™u …ý AqxkAuzk ÷uðk™ku yrÄfkh {¤u Au.
(7) Mºke …wÁ»k y‚{k™Œk :
‚{ks{kt Mºke™u …wÁ»k™e ‚{fûk „ýðk{kt ykðŒe ™Úke Œu™u ƒeòt Ëhsò™e „ýðk{kt
ykðu Au. Œu™wt MÚkk™ …ý …wÁ»k …Ae „ýkÞ Au.
(8) Mºke ðMŒe{kt ½xkzku :
òrŒ …heûký{kt, „¼o…kŒ, Ënus y™u Ëefhe ‚k…™ku ¼khku suðe {kLÞŒk™u fkhýu Mºke
ðMŒe{kt ½xkzku ÚkR hÌkku Au, su ‚{ks {kxu yÞkuøÞ ½x™k ƒ™e hnuþu.…wÁ»k™u ðÄw {n¥ð
yk…ðk{kt ykðu Au.
(9) ÷ø™ fhðk™ku nf :
fLÞkyku™wt fâkt ÷ø™ fhðwt Œu ™¬e fhðk™wt fkÞo {k-ƒk… fhu Au. {kƒk… …‚tË fhu÷ Akufhk
‚kÚku fLÞkyu ÷ø™ fhðk …zu Au. su Mºke Ëqh ™kufhe fhðk sÞ Œku Œu™u yuf÷wt hnuðwt …zu Au.
ykððk-sðk™k ½ýkt «&Lkku hnu Au. fux÷efðkh Mºke™u ½h™e ™Sf ™kufhe {¤u Œku fhðk
ËuðkÞ Au. ƒeS ƒkƒŒ yu Au fu Mºkeyku …rŒ fu ™kufhe yu{ktÚke yuf™e …‚tË„e fhðk™e hnu
Au.
(10) Mºke™ku ‚{ks{kt Ëhssku :
‚{ks{kt Mºke™ku Ëhssku ƒesu „ýðk{kt yðu Au. Mºke …wÁ»k ‚{kuðze ™Úke Œu{ {k™ð{kt
ykðu Au. yk{kt Mºkeyku …ý fkhý¼qŒ Au. Œu™u ½h ‚t¼k¤ðk™wt hnu Au. fux÷ef Mºkeyku
™kufhe fhŒe nkuðk AŒkt Œu™k ¾kŒk{ktÚke …i‚k W…kzðk™wt fkÞo …wÁ»k fhŒk nkuÞ Au. íÞkhu
Mºke Ëhssku ™e[ku hnu Œu Mðk¼krðf Au.
…. Mºkeyku™e ‚k{krsf ‚{MÞkyku Ëwh fhðk™k W…kÞku
Mºkeyku™e ‚k{krsf ‚{MÞkyku Ëqh fhðk™k W…kÞku ™e[u {wsƒ Au.
(1) Ënus «Úkk r™ðkhý:
Ënus «Úkk r™ðkhý {kxu ‚k{krsf ‚wÄkhfku™k «Þk‚ku …ý «‚tþ™eÞ Au. yk W…hktŒ yk
«Úkk™k r™ðkhý {kxu 1961, 1983 Œu{s 1984™k Ënus «rŒƒtÄf Äkhkykuyu Ënus ÷uðk-
yk…ðk …h «rŒƒtÄ Vh{kÔÞku Au.
(2) ƒk¤÷ø™ «rŒƒtÄf Äkhku :
ƒk¤÷ø™ «rŒƒtÄf Äkhku …ý yrMŒíð{kt Au. Œu™ku y{÷ fhðk{kt ykðu Au. ƒk¤ ÷ø™
fh™kh™u ƒt™u …ûku fzf{kt fzf ‚™ fhðk{kt ykðu. ™eríkr™Þ{ku fzf ƒ™kððk{kt ykðu.
(3) fk™q™e rþûký fkÞo¢{ :
rþûký îkhk Mºkeyku{kt ò„]rŒ ykðu Œu {kxu fk™q™e rþûký yk…ðk™e ÔÞðMÚkk fhðe
skuRyu. fk™q™e rþûký yk…ðkÚke Mºkeyku{kt ò„]rŒ ykðþu Œku «&Lkku ykuAk Q¼k Úkþu.
(4) Mºke rþûký{kt ðÄkhku fhðku :
Mºke rþûký{kt ðÄkhku ÚkkÞ Œu {kxu ò„]rŒ ÷kððe Œu{s Œu{™u ðÄw ‚„ðzku {¤e hnu Œuðe
ÔÞðMÚkk fhðe. Mºke rþûký ðÄu Œku Mºkeyku rðþu»k ò„]rŒ ÚkkÞ y™u Œu ‚{ks{kt …kuŒk™e
Ak… Q¼e fhe™u MÚkk™ {u¤ðe þfu. nk÷{kt rþûký{kt ðÄkhku fhðk {kxu Mºkeyku™u rþûký
Ve{ktÚke {wrõŒ yk…e Au.
35
(5) Mºke {tz¤ Q¼wt fhðwt ({rn÷k {tz¤)
Mºkeyku{kt ðÄw ò„]rŒ ykðu Œu {kxu {rn÷k {tz¤ Q¼wt fhðk{kt ykðu. yk {rn÷k {tz¤
îkhk Mºkeyku™k «&Lk n÷ fhðk{kt ykðu, Œu{s Mºkeyku™k «&Lkku yt„u ðÄw ò„]rŒ ykðu
Œuðk fkÞo¢{ku Þkusðk skuEyu. ðõŒkyku™u ƒku÷kðe «ð[™ku „kuXððk{kt ykðu.
(6) fwrhðksku rðÁæÄ VkÞËk :
‚{ks{kt ðŒo{k™ fwrhðksu rðÁæÄ VkÞËk nkuðk skuRyu. Ënus «Úkk, ƒk¤÷ø™ ƒnw …íLke
÷ø™, ƒ¤kífkh, þku»ký ð„uhu yt„u fkÞËkyku ƒ™kððk skuRyu. fkÞËkyku ƒ™kðe Œu™ku
y{÷ ÚkkÞ Œuðk «ÞíLkku fhðk.
(7) ‚{ks{kt ò„]rŒ™ku Vu÷kðku :
Mºkeyku{kt rþûký, hûký y™u fwrhðksu ‚tË¼uo ‚{ks{kt ò„]rŒ ykðu Œuðku Vu÷kðku fu «[kh
fhðku. rVÕ{ ƒŒkððe, «ð[™ „kuXððkt ð„uhu.
(8) Mºke ‚L{k™ {kxu™e «ð]r¥kyku :
• ‚{ks{kt Mºke ‚L{k™ ÚkkÞ Œuðe «ð]r¥kyku™wt ykÞkus™ fhðwt. {rn÷k {tz¤ yk «fkh™e
«ð]r¥kyku{kt ðÄw h‚ ÷u, ‚k{krsf ‚tMÚkkyku …ý yk «fkh™e «ð]r¥kyku{kt ðÄw h‚ ÷u Œuðwt
ykÞkus™ rð[khðwt skuRyu.
• Mºke ‚kÁ fkÞo fhu Œu Œu™wt ™nuh{kt ‚L{k™ fhðwt. Ëk.Œ. Mºke …kuŒk™e ÷kÞfkŒ{kt ‚wÄkhku fhu
Œku ‚L{k™ fhðwt. yæÞk…f ƒ™u, yk[kÞo ƒ™u, fku$ ‚kÁt MÚkk™«kÃík fhu Œku ‚L{k™ fhðwt
skuRyu.
• yLÞ Mºkeyku™u yk„¤ ykððk™e «uhýk {¤u.
(9) yktŒh ¿kkrŒÞ ÷ø™™u «kuí‚kn™ :
fkuR Mºke ‚{ks{kt yLÞ ¿kkrŒ™k …wÁ»k ‚kÚku ÷ø™ fhu Œku Œu™wt ‚{ks{ktÚke «kuí‚kn™
yk…ðwt skuRyu.{kƒk… ŒhVÚke …hðk™„e yk…ðe skuRyu. Mºke™u …kuŒk™k …‚tË„e™k
÷ø™ fhðk™e Aqx yk…ðe.
(10) rðÄðkyku™u …w™: ÷ø™ fhðk™e Aqx yk…ðe :
‚{ks{kt fkuR Mºke rðÄðk ƒ™u Œku Œu™u Vhe ð¾Œ ÷ø™ fhðk™e Aqx yk…ðe skuRyu.
(11) fwxwtƒ yËk÷Œku™e þYykŒ :
• ‚{ks{kt fwxwtƒ yËk÷Œku™e þYykŒ fhðe. Mºkeyku™k «&Lkku, AqxkAuzk™k «&Lk n÷ fhðk
«ÞíLk fhðku.
• Mºkeyku™k «&Lkku ykuAk ÚkkÞ Œuðk «ÞíLkku fhðk. Mºke þku»ký ÚkkÞ Œu {kxu ðÄw ŒfuËkhe
hk¾ðe.
• ƒk¤÷ø™ «rŒƒtÄf Äkhku …ý yrMŒíð{kt Au. yk W…hktŒ ðŒo{k™ fkÞËkyku™e y‚fkhõŒk
{kxu fk™q™e ‚nkÞ Þkusðk, fk™q™e rþûký fkÞo¢{, fwxwtƒ yËk÷Œku …ý AqxkAuzk ð„uhu
suðk «&Lkku n÷ fhe yk…u Au. rðÄðkyku™wt …w™: ÷ø™ fkÞËk îkhk þfâ ƒ™kÔÞwt Au. Œu{s
Mð …‚tË„e™k yktŒh ¿kkŒeÞ ÷ø™ku™u «kuí‚kn™ yk…ðk{kt ykðu.
• sku fu yk ƒÄk {kxu ‚{ks{kt ò„]rŒ ÷kððk™e ykð~ÞfŒk Au. y¾ƒkhku, hurzÞku Œu{s
ËqhËþo™ suðk {kæÞ{ku …ý Mºkeyku™k Ëhsò™u ‚wÄkhðk {kxu ÞÚkk ÞkuøÞ «Æk™ fhe þfu
Œu{ Au.
• ÷ø™ y™u fwxwtƒ çÞqhku Sð™ ‚kÚke þkuÄðk{kt {ËË fhe þfu Œu{ Au.
• ðu~Þk ÔÞð‚kÞ Œu{s ËuðËk‚e «Úkk™ku ytŒ ÷kððk {kxu™e fk™q™e sku„ðkRyku Au.
36
• Mºkeyku …h™k þku»ký, yíÞk[kh Œu{s ®n‚k fu ykí{níÞk hkufðk {kxu …ý VkusËkhe
fkÞËkyku™ku yk©Þ ÷R þfkÞ Œu{ Au.
6. ¼khŒeÞ ‚{ks{kt Mºkeyku™e rþûký rð»kÞf ‚{MÞkyku :
¼khŒeÞ ‚{ks{kt Mºkeyku™e rþûký rð»kÞf ‚{MÞkyku ™e[u {wsƒ Au.
(1) ½h y™u þk¤k ðå[u ðÄw ytŒh :
½h y™u þk¤k ðå[u ðÄw ytŒh nkuðkÚke ðk÷eyku …kuŒk™e Akufheyku™u þk¤k{kt {kuf÷ðk™wt
…‚tË fhŒkt ™Úke. Akufheyku™u þk¤kyu [k÷e™u sðwt …zu Au. Akufheyku™u þk¤kyu yuf÷k
{kuf÷ðk™wt ðk÷e …‚tË fhíkkt ™Úke.
(2) ‚tÞwfŒ rþûký
þk¤k{kt Akufhk-Akufheyku ‚kÚku yÇÞk‚ fhu Au. {kuxk¼k„™e þk¤k{kt ƒt™u™wt rþûký ‚kÚku
[k÷u Au. ðk÷eyku ‚tÞwõŒ rþûký …‚tË fhŒk ™Úke. Akufheyku™k fux÷ktf «&Lkku Q¼k ÚkkÞ
Au.
(3) þk¤k{kt y÷„ y÷„ ÷uzeÍ Y{™ku y¼kð
þk¤k{kt y÷„ y÷„ ÷uzeÍ Y{™ku y¼kð suðk {¤u Au. Akufheyku {kxu fux÷ef þkherhf
‚{MÞkyku nkuÞ Au. y÷„ ÷uzeÍ Y{ ™ nkuðkÚke {w~fu÷e Q¼e ÚkkÞ Au. þk¤k™e ykrÚkof
…rhrMÚkrŒ ™ƒ¤e nkuðkÚke y÷„ Y{™ku y¼kð suðk {¤u Au.
(4) Mºke rþûkf™ku y¼kð :
þk¤k{kt rþûký fkÞo {kxu Mºke rþûkf™wt «{ký ykuAwt suðk {¤u Au. …wÁ»k rþûkf …k‚u
Akufheyku yÇÞk‚ fhu Œuðwt ðk÷eyku …‚tË fhŒkt ™Úke. Akufheyku™k fux÷ktf «&Lkku nkuÞ Œu
…wÁ»k rþûkf …k‚u hsq ™ fhe þfu.
(5) fLÞkyku {kxu rðrþü «fkh™k yÇÞk‚¢{™ku y¼kð
þk¤kyku{kt fLÞkyku {kxu rðrþü «fkh™ku y÷„ yÇÞk‚¢{ nkuÞ Œuðwt suðk {¤Œwt ™Úke.
Akufhkyku y™u Akufheyku {kxu yufs «fkh™ku yÇÞk‚¢{ Au. Akufhe sÞkhu ðkMŒrðf
Sð™{kt òÞ íÞkhu nk÷™ku yÇÞk‚¢{ ¾k‚ W…Þku„e ƒ™Œku ™Úke.
(6) Akufhk-Akufhe ðå[u ¼uË¼kð :
fwxwtƒ{kt Akufhk-Akufheyku™k rþûký{kt ¼uË¼kð hk¾ðk{kt ykðu Au. Akufhk™k rþûký
«íÞu rðþu»k æÞk™ hk¾ðk{kt ykðu Au. rðþu»k ¾[o fhðk{kt ykðu Au. Akufhk™e ‚h¾k{ýeyu
Akufheyku™k rþûký «íÞu ykuAku h‚, ykuAwt ¾[o, ykuAwt æÞk™ hk¾ðk{kt ykðu Au.
(7) YZe[wMŒ {k™‚ :
ðk÷eyku™wt {k™‚ YrZ[wMŒ skuðk {¤u Au. Akufheyku™u ðÄkhu rþûký yk…ðk™wt …‚tË fhŒkt
™Úke. Akufhe 18 ð»ko™e ÚkkÞ fu ŒhŒ s ÷ø™ fhe ™k¾ðk™wt …‚tË ðk÷eyku fhu Au. Akufhe
…kA¤ ¾[o fhðk{kt ykðu Œku {uhus …Ae ƒeò™u ykðf {¤u Œuðe {kLÞŒk Ähkðu Au. Ënus
«Úkk, ¿kkrŒ «Úkk ð„uhu suðk {¤u Au.
(8) Akufheyku «íÞu™e {kLÞŒkyku
Akufheyku rð»ku ‚{ks{kt fux÷ef {kLÞŒkyku suðk {¤u Au ŒuÚke rþûký{ktÚke ƒkfkŒ hk¾u
Au. “Ëefhe™u „kÞ Ëkuhu íÞkt òÞ’. ‘Ëefhe ‚k…™ku ¼khku, zkuMkku zwtðkhku {hu …ý zkuMke
fwtðkhe ™ {hu.’ ‘Ëefhe …khfe Úkk…ý’ ð„uhu {kLÞŒkyku Mºkeyku™u rþûký{kt …AkŒ hk¾u
Au. Akufhe {kuxe ÚkŒkt s ðk÷eyku™u ®[Œk ÚkkÞ Au. fwËhŒe þkherhf h[™k{kt …ý Mºke
swËk…ýwt Au. Akufheyku™k fux÷ktf «&Lkku nkuÞ Au. yk ƒÄkt fkhýku‚h ðk÷eyku Mºkeyku™u
rþûký yk…ðk{kt …kAk …zu Au.
37
ðk÷eyku™e ™ƒ¤e ykrÚkof …rhMÚkrŒ nkuðkÚke ðk÷eyku Akufheyku™u ½hfk{ fu Aqxf {sqhe
{kxu {kuf÷e Ëu Au. yux÷u Akufhe™u rþûký yk…ðk™wt …‚tË fhŒkt ™Úke.
(10) Mºke rþûký yt„u yò„]fŒk :
Mºkeyku™k rþûký {kxu ‚{ks{kt s„]rŒ™ku y¼kð ¿kðk {¤u Au. Akufhe™k ÷ø™™e ®[Œk
™Úke. Ëefheyku™u fkixwtrƒf sðkƒËkheyku ðÄw «{ký{kt ‚kut…ðk{kt ykðu Au. y¼ý y™u
YrZ[wMŒ ðk÷eyku Ëefheyku™u Aqxf {sqhe fhkðu Au. ðk÷eyku™e ykrÚkof …rhrMÚkrŒ ™ƒ¤e
nkuðkÚke Mºke rþûký {kxu fkuR rð[khýk ÚkŒe ™Úke.
(11) þiûkrýf ‚„ðzŒkyku™ku y¼kð :
Mºkeyku {kxu y÷„ þk¤k-fkì÷usku™wt «{ký ykuAwt Au, Œu W…hktŒ Akºkk÷Þku™e ÔÞðMÚkk …ý
ykuAe òuðkt {¤u Au. fwxwtƒ{kt …ý þiûkrýf ‚„ðz ykuAe {¤u Au.
7. ¼khŒeÞ ‚{ks{kt Mºkeyku™e rþûký rð»kÞf ‚{M[kyku Ëqh fhðk™k W…kÞku :
¼khŒeÞ ‚{ks{kt Mºkeyku™e rþûký rð»kÞf ‚{MÞkyku Ëqh fhðk™k W…kÞku ™e[u {wsƒ
Au.
(1) ðk÷e ò„]rŒ :
fLÞkyku™k rþûký {kxu ðk÷eyku™u ðÄw ò„]Œ fhðk™e sYh Au. fLÞkyku™u fu¤ðýeÚke þwt
÷k¼ Úkþu Œu™e ‚{s yk…ðe. ‚{ks{kt fuðk …rhðŒo™ ykðe hnu÷ Au Œu{kt Mºke™e
¼qr{fk fuðe nþu Œu™e ‚{s yk…ðe. ðk÷eyku{kt ò„]rŒ{kt ðÄkhku ÚkŒk fLÞkyku™k rþûký{kt
ðÄkhku Úkþu.
(2) «[kh {kæÞ{™ku W…Þku„
«[kh {kæÞ{™ku W…Þku„ fhe Mºkeyku™e fu¤ðýe{kt ðÄkhku ÚkkÞ Œuðe ÔÞðMÚkk™wt ykÞkus™
fhðwt. ‚{ks{kt fuðk …rhðŒo™ ÚkR hnu÷ Au. Mºkeyku™ku rþûký yk…ðk{kt ykðu Œku ‚{ks{kt
fuðku Vk¤ku yk…e þfu ð„uhu yt„u «[kh fhðku.
(3) ðk÷e ‚t…fo :
ðk÷e ‚t…fo ‚kÄe Œu{™u fLÞk fu¤ðýe™wt {qÕÞ ‚{òððwt skuRyu. ‚{ks{kt …rhðŒo™ yt„u,
fLÞk™e ¼qr{fk, ykrÚkof ƒkƒŒku, ƒk¤ WAuh ð„uhu ‚{s yk…ðe skuRyu.
(4) Wå[ MÚkk™u …nkut[u÷e {rn÷kyku™k WËknhký :
‚{ks{kt fu¤ðýe {u¤ððk™u fkhýu Wå[ MÚkk™u …nkut[u÷e {rn÷kyku™k WÆknhý ðk÷eyku™u
‚t…fo îkhk, rVÕ{ îkhk, yLÞ {æÞ{™ku W…Þku„ fhe ‚{s yk…ðe. Wå[ MÚkk™u fkÞo fhu÷
{rn÷kyku™k ™k{ yk…e {krnŒe yk…ðe. Ëk.Œ. hksfeÞ ûkuºku, rþûkýûkuºku, LÞkÞûkuºku
Œu{s yLÞ ÔÞð‚kÞ{kt ‚tf¤kÞu÷ {rn÷kyku™k WËknhýku yk…ðk.
(5) ykrÚkof {ËË :
ðk÷eyku ykrÚkof {ËË ™ƒ¤e nkuðk™u ÷eÄu ¼ýkðŒk ™ nkuÞ Œku ðk÷eyku™u ykrÚkof {ËË
fhðe skuRyu. fLÞkyku™u Ve, „ýðuþ, …kXTâ…wMŒfku Œu{s yLÞ þiûkrýf ‚k{„úe W…÷çÄ
fhkððe skuRyu.
(6) Mºke rþûkf™e r™{ýqtf :
«kÚkr{f þk¤kyku{kt ¾k‚ fhe™u fLÞkyku nkuÞ íÞkt rþrûkfkykuLke r™{ýqtf fhðe skuEyu fu
suÚke Œu fLÞkyku™u ‚khe heŒu ‚{S þfu.
38
(7) ƒk¤ ÷ø™™ku yxfkððk :
‚{ks{kt ƒk¤÷ø™ku ÚkŒkt nkuÞ Œu yxfkððkt skuRyu. fkÞËkfeÞ sku„ðkR fzf ƒ™kðe.
ƒk¤ ÷ø™ ™ ÚkkÞ Œu {kxu õzf su„ðkR fhðe.
(8) fLÞk {kxu y÷„ þk¤k :
fLÞk {kxu y÷„ þk¤k™e ðÄw «{ký{kt su„ðkR ÚkkÞ Œuðwt ykÞkus™ fhðwt. yk ƒkƒíku
ðk÷eyku™u ‚{s yk…ðe.
(9) fLÞk {kxu y÷„ Akºkk÷Þ :
fLÞk {kxu y÷„ þk¤k™e ‚kÚku ‚kÚku y÷„ Akºkk÷Þ™e ÔÞðMÚkk fhðe skuRyu. ‚hfkh
îkhk ™ðkt ™ðkt Akºkk÷Þ Q¼k ÚkkÞ Œuðwt ykÞkus™ fhðwt.
(10) fLÞk {kxu y÷„ yÇÞk‚¢{ :
fLÞk™e sYrhÞkŒ™u æÞk™{kt hk¾e y÷„ yÇÞk‚¢{ Ëk¾÷ fhðku skuEyu. …kuŒk™u su{kt
h‚ nkuÞ Œu yÇÞk‚¢{{kt Ëk¾÷ ÚkR þfu. Ëk.Œ. f÷kyku-r[ºk, ‚t„eŒ, ™]íÞ ð„uhu
„]n‚wþku¼™, „]nf÷k, ƒk¤ WAuh, ¾kuhkf y™u …ku»ký, „]nrð¿kk™, ¼hŒ, „qtÚký,
‚eðý, Lk‹Mk„, rþûký ð„uhu suðkt yÇÞk‚¢{ku þY fhðk.
(11) hnuXký™e ™Sf þk¤k :
fLÞkyku {kxu hnuXký™e ™Sf ðÄw þk¤k Q¼e ÚkkÞ Œuðwt ykÞkus™ fhðwt. ‚hfkh™u …ý
yk yt„u hsqykŒ fhðe.
(12) y÷„ ykhkuøÞ™e ‚„ðz :
þk¤k{kt fu ™Sf™k rðMŒkh{kt fLÞkyku {kxu ykhkuøÞ™e ‚„ðz {¤e hnu Œuðe ÔÞðMÚkk
fhðe. fLÞk {kxu su þkherhf Œf÷eV …zu íÞkhu ŒhŒ s ‚„ðz {¤e hnu Œu sYhe Au.
(13) MÚkkr™f sYrhÞkŒ «{kýu þk¤k™ku ‚{Þ :
þk¤k™ku ‚{Þ MÚkkr™f sYrhÞkŒ™u æÞk™{kt hk¾e hk¾ðku skuRyu. fLÞkyku ðÄw «{ký{kt
þk¤k{kt ykðu Œuðku ‚{Þ …‚tË fhðku. yk {kxu ðk÷e ‚t…fo fhðku.
(14) þk¤k{kt ‚÷k{Œe™wt ðkŒkðhý :
fLÞkyku {kxu þk¤k{kt fu þk¤k ƒnkh ‚÷k{Œe™wt ðkŒkðhý Q¼wt ÚkkÞ Œuðe ÔÞðMÚkk
„kuXððe skuEyu. ðk÷eyku ®[Œk{ktÚke {wõŒ hnu Œu sYhe Au.
(15) ¾tz ‚{Þ™k rþûký™e ‚„ðz :
fLÞkyku ½hfk{{kt hkufkÞu÷e nkuÞ Au. íÞkhu Œuyku™u ™ðhkþ™k ‚{Þu rþûký {u¤ðe þfu
Œuðe ¾tz ‚{Þ™e rþûký™e ‚„ðz Q¼e fhðe skuRyu.
(16) Mºke ò„]rŒ :
Mºke rþûký {kxu Mºkeyku{kt s ò„]rŒ ÷kððe sYhe Au. {kŒkyku …kuŒk™e Ëefheyku {kxu
rþûký yk…ðk yk„¤ ykðu Œku Ëefheyku™u rþûký {¤u.
(17) ¾tz ‚{Þ™e ™kufhe™e ‚„ðz
rþûký {u¤ÔÞk …Ae fLÞkyku™u ŒhŒ s ¾tz ‚{Þ™e ™kufhe {¤e òÞ Œuðe ‚„ðz „kuXððe
skuRyu. ™kufhe{kt fLÞkyku™wt «{ký ðÄu Œuðk «ÞíLkku fhðk.sku ykðk W…kÞku Þkusðk{kt
ykðu Œku fLÞkyku™k rþûký{kt y…urûkŒ r‚ræÄyku {u¤ðe þfkÞ.
8. ¼khŒeÞ ‚{ks{kt Mºkeyku™e ykrÚkof ‚{MÞkyku :
¼khŒeÞ ‚{ks{kt Mºkeyku™e ykrÚkof ‚{MÞkyku ™e[u {wsƒ Au.
39
¼khŒ{kt fux÷ktf ÷kufku yíÞtŒ „heƒ nk÷Œ{kt Sðu Au, ŒuÚke Œuyku fLÞkyku™u þk¤k{kt
{kuf÷Œkt ™Úke.
(2) ykrÚkof ð¤Œh™ku y¼kð :
Akufhk fhŒkt Akufhe™k rþûký …kA¤ ¾[uo÷k ™kýktt™wt ykrÚkof ð¤Œh {¤Œwt ™Úke. yuðe
{kLÞŒk™u ÷eÄu ƒk¤kyku™u þk¤k{kt {kuf÷Œkt ™Úke.
(3) ykrÚkof {ËËY… :
Akufhe ½hfk{ y™u {sqhe fhe™u {k-ƒk…™u {ËËY… ÚkkÞ Au, ŒuÚke þk¤kyu sR þõŒe
™Úke. ðk÷eyku™e ykrÚkof rMÚkrŒ ™ƒ¤e Au. Akufhe ykrÚkof heŒu {ËËY… ÚkŒe nkuðkÚke
þk¤kyu {kuf÷ðk™wt …‚tË fhŒkt ™Úke.
(4) ðkh‚knf :
Mºkeyku™u ðkh‚knf Au AŒkt {¤Œku ™Úke. ðkh‚k{kt …wºk™u «kÄkLÞ {¤u Au. Mºke™u …khfe
Úkk…ý „ýðk{kt ykðu Au. ŒuÚke Œu ‚k‚hu sÞ Au íÞkt Œu …wÁ»k™k nf{kt Œuýu hnuðwt …zu Au.
Mºke-…wÁ»k™e su{ r{÷õŒ {u¤ðe þõŒe ™Úke, Äkhýk fhe þõŒe ™Úke fu ðu[e þõŒe ™Úke.
ðkh‚k™e ƒkƒŒ{kt …wºk-…wºke ðå[u ¼uË¼kð h¾kÞ Au.
(5) ÔÞð‚kÞ …‚tË„e :
• Mºkeyku {kxu {ÞkorËŒ ÔÞð‚kÞ Au. y{wf s ÔÞð‚kÞ Mºkeyku …‚tË fhu Au. y{wf ÔÞð‚kÞ
Mºkeyku …‚tË fhŒe ™Úke.
• Mºkeyku rþrûkfk, ™‚o, fkhfw™, Œƒeƒe, ‚nfkhe y{÷Ëkh, …ku÷e‚ ‚whûkkË¤ku{kt ð„uhu{kt
fkÞo fhŒe skuðk {¤u Au. yk r‚ðkÞ™k yLÞ ûkuºkku{kt …ý Mºkeykuyu …„…u‚khku fhðk
{ktzÞk Au. AŒkt nsw …ý fux÷ktf ÔÞð‚kÞku ŒhV Mºkeyku™e Ár[ ™Úke.
• ÔÞð‚kÞ …‚tË„e{kt r…Œk-…rŒ™ku Vk¤ku hnu Au. …íLke™k ÔÞð‚kÞ …‚tË fhðk™k yrÄfkh™u
Mðefkhðk{kt ykÔÞku ™Úke. fux÷ef ¿kkrŒyku™e Mºke™u ÔÞð‚kÞ fhðk ËuðkŒku ™Úke. ÔÞð‚kÞ
fhðk fLÞkyku™u …rŒ Ëqh {kufð÷k …‚tË fhŒk ™Úke.
(6) hkus„khe ûkuºku þku»ký :
Mºkeyku™wt hkus„kheûkuºku þku»ký ÚkŒwt suðk {¤u Au. Mºkeyku™k fk{™k «fkhku, hò, ðuŒ™,
÷k¼ku, fk{™k f÷kfku ð„uhu ƒkƒŒ{kt ¼uË¼kð h¾kÞ Au. fk{™k MÚk¤u þku»ký ÚkŒwt nkuÞ
Au. ðÄw fk{ fhkððwt y™u ykuAku ÷k¼ yk…ðku ð„uhu ƒkƒŒ yk…ýu skuRyu Aeyu.
(7) Mºke …hkÄe™Œk :
Mºkeyku ykrÚkof ûkuºku …fz ÄhkðŒe ™Úke. fux÷ef ÔÞð‚kÞ fhŒe Mºkeyku …ý ykrÚkof
ƒkƒŒkuyt„u …rŒ …h ykÄkrhŒ nkuÞ Au. ykrÚkof ƒkƒŒku yt„u ¿kk™ nkuŒwt ™Úke. ykÚke
ykrÚkof ‚¥kk …wÁ»k™k nkÚk{kt hnu Au.
9. ¼khŒeÞ ‚{ks{kt Mºkeyku™e ykrÚkof ‚{MÞkyku Ëqh fhðk™k W…kÞku :
¼khŒeÞ ‚{ks{kt Mºkeyku™e ykÚkof ‚{MÞkyku Ëqh fhðk™k W…kÞku ™e[u {wsƒ Au.
(1) ÔÞð‚kÞ {kxu ÷ku™ :
Mºkeyku™e ykrÚkof ‚{MÞkyku suðk {¤u Au. yÇÞk‚ ƒkË ÔÞð‚kÞ fhðk {kxu ÷ku™™e
ÔÞðMÚkk fhðk{kt ykðu. ÷ku™ ykuAk ÔÞks Ëhu yk…ðk{kt ykðu.
40
(2) Mºke ÔÞð‚kÞ™u W¥kus™ :
Mºkeyku ÔÞð‚kÞ ûkuºku yk„¤ ykðu Œu {kxu «kuí‚kn™ yk…ðwt sRyu. Mºkeyku{kt ò„]rŒ
{kxu™k «Þk‚ku …ý fhðk skuRyu. Mºkeyku™u …kuŒk™ku yÇÞk‚¢{ …qhku fhu fu ŒhŒ s
ÔÞð‚kÞ {¤e sÞ Œuðe ÔÞðMÚkk fhðe.
(3) ÔÞð‚kÞûkuºku þku»ký rðhkuÄe fkÞËk :
ÔÞð‚kÞ™k MÚk¤u Mºkeyku™wt þku»ký ™ ÚkkÞ Œu {kxu fkÞËkyku ½ze™u Œu™wt [wMŒ heŒu y{÷efhý
fhðwt skuRyu.
(4) {rn÷k {tz¤ :
{rn÷k {tz¤u Mºkeyku™u ykrÚkof ‚æÄhŒk {kxu «Þk‚ku fhðkt skuRyu. fÞk ÔÞð‚kÞ{kt
sYrhÞkŒ Au, fuðk rþûký fu Œk÷e{™e sYh Au Œu™e {krnŒe {rn÷k {tz¤ îkhk yk…ðk{kt
ykðu.
(5) s™ò„]rŒ ÷kððe :
‚{ks{kt Mºkeyku …ý ykrÚkof heŒu yk„¤ ðÄu Œu {kxu s™ò„]rŒ ÷kððk™e sYh Au.
(6) Mºke rþûký™ku ÔÞk… ðÄkhðku :
Mºkeyku rþûký {u¤ðŒe ÚkkÞ Œu{s ykrÚkof ‚{MÞkyku Ëqh ÚkkÞ Œu {kxu «ÞíLkku fhðk
skuRyu. Mºkeyku {kxu rþûký{kt su ‚{MÞkyku Au Œu Ëqh fhe rþûký™ku ÔÞk… ðÄkhðk «ÞíLk
fhðku.
(7) fkÞËk™wt hûký :
Mºkeyku™u ykrÚkof ûkuºku …„¼h fhðk ½ýkt fkÞËkyku ½zkÞu÷kt Au, …ý Mºkeyku Œu «íÞu
ò„]Œ ÚkkÞ Œu sYhe Au. fkÞËk îkhk Œu™wt hûký {¤u Œuðe ÔÞðMÚkk fhðe.
(8) Mºke{kt ò„]rŒ ÷kððe :
Mºkeyku ‚{ks{kt ykrÚkof ûkuºku yk„¤ ðÄu Œu {kxu s™ò„]rŒ ÷kððk™e sYh Au. Mºkeyku
ykrÚkof heŒu …„¼h fR heŒu ÚkR þfu Œu {kxu Mºkeyku{kt ò„]rŒ ÷kððe skuRyu.
(9) ‚nfkhe ‚tMÚkk™ku ‚nfkh :
Mºkeyku ykrÚkof …„¼h ƒ™kððk {kxu ‚hfkhu «Þk‚ku fhðk skuRyu. fux÷ef Þkus™k yuðe
½zkÞ fu suÚke Mºkeyku yk„¤ ykðe þfu. ðÄw{kt ðÄw Mºkeyku Œu™ku ÷k¼ ÷R þfu Œuðe
ÔÞðMÚkk „kuXððe skuRyu.
10 . Mºkeyku™e ‚{MÞkyku Ëqh fhðk™k W…kÞku :
• ¼khŒeÞ ƒtÄkhý{kt fLÞkyku™u rþûký{kt ‚{k™ Œfku yk…ðk{kt ykðe Au. AŒkt nS …ý
fLÞk fu¤ðýe ûkuºku ns ½ýwt fhðk™wt ƒkfe Au. su fu ¼khŒ™k rðrðÄ «Ëuþku{kt hnuŒe
ƒnwrðÄ «òyku™u rðrþü ‚{MÞk nkuÞ Au. AŒkt yk yt„u „t¼eh W…kÞku™e rð[khýk
fhðe skuEyu.
• Mºkeyku™e ‚k{krsf ‚{MÞkyku, rþûký rð»kÞf ‚{MÞkyku, ykrÚkof ‚{MÞkyku yk ºkýuÞ
«fkh™e ‚{MÞkyku™u Ëqh fhðk™k W…kÞku ™e[u {wsƒ Au.
(1) ‚k{krsf ‚{MÞkyku Ëqh fhðk™k W…kÞku :
(1) Ënus «Úkk r™ðkhý
(2) ƒk¤÷ø™ «rŒƒtÄf Äkhku
(3) fk™q™e rþûký fkÞo¢{
41
(4) Mºke rþûký{kt ðÄkhku fhðku
(5) {rn÷k {tz¤ Q¼wt fhðwt
(6) fwrhðksku rðÁæÄ fkÞËk
(7) ‚{ks{kt ò„]rŒ™ku Vu÷kðku
(8) Mºke ‚L{k™ {kxu™e «ð]r¥kyku
(9) yktŒh¿kkrŒÞ ÷ø™™u «kuí‚kn™
(10) rðÄðkyku™u …w™: ÷ø™ fhðk™e Aqx yk…ðe
(11) fwxwtƒ yËk÷Œku™e þYykŒ
(2) Mºkeyku™e rþûký rð»kÞf ‚{MÞkyku Ëqh fhðk™k W…kÞku.
(1) ðk÷e ò„]rŒ
(2) «[kh {kæÞ{™ku W…Þku„
(3) ðk÷e ‚t…fo
(4) Wå[ MÚkk™u …nkut[u÷e {rn÷kyku™k WËknhý
(5) ykrÚkof {ËË
(6) Mºke rþûký™e r™{ýqtf
(7) ƒk¤÷ø™ku yxfkððk
(8) fLÞk {kxu y÷„ þk¤k
(9) fLÞk {kxu y÷„ Akºkk÷Þ
(10) fLÞk {kxu y÷„ yÇÞk‚¢{
(11) hnuXký™e ™Sf þk¾k
(12) y÷„ ykhkuøÞ™e ‚„ðz
(13) MÚkkr™f sYrhÞkŒ «{kýu þk¤k™ku ‚{Þ
(14) þk¤k{kt ‚÷k{Œe™wt ðkŒkðhý
(15) Mºke ò„]rŒ
(16) ¾tz ‚{Þ™e ™kufhe™e ‚„Ôz
(3) Mºkeyku™e ykrÚkof ‚{MÞkyku Ëqh fhðk™k W…kÞku :
(1) ÔÞð‚kÞ {kxu ÷ku™
(2) Mºke ÔÞð‚kÞ™u W¥kus™
(3) ÔÞð‚kÞ ûkuºku þku»ký rðhkuÄe fkÞËk
(4) {rn÷k {tz¤
(5) s™s„]rŒ ÷kððe
(6) Mºke rþûký™ku ÔÞk… ðÄkhðku
(7) fkÞËk™wt hûký
(8) Mºke{kt ò„]rŒ ÷kððe
(9) ‚nfkhe ‚tMÚkk™ku ‚nfkh
42
11. ‚khktþ
• {q¤ “Mºke” þçË MŒ] ÄkŒw …hÚke ykÔÞku Au. MŒ] yux÷u rðMŒkhðwt Vu÷kððwt. Mºke îkhk
fwxwtƒ™ku rðMŒkh y™u ÔÞk…fŒk ðÄu Au. Mºkeyku …k‚u s ‚{ks rðrðÄ y…uûkk hk¾u Au.
yk{ Mºkeyku fwxwtƒ Sð™™e {n¥ð™e Ähe Au. fwxwtƒ™e Œ{k{ ƒkƒŒku y™u rðfk‚{kt
Œu{™wt Þku„Ëk™ {nk{w÷wt Au.
• yk…ýe …ht…hk„Œ ‚{ks ÔÞðMÚkk{kt ŒÚkk yk[kh, rð[kh y™u ÔÞðnkh{kt ÷Ir„f
¼uË¼kð skuðk {¤Œku nŒku. Mºke …wÁ»k y‚{k™Œk ‚kðorºkf nŒe. Mºkeyku ƒtÄ™ÞwõŒ
Sð™ SðŒe nŒe.
• Mºke—…wÁ»k ‚{k™Œk MÚkk…ðk …h ¼kh {qfðk{kt ykÔÞku Au, …htŒw ÔÞðnkh{kt yk ƒkƒŒ
skuðk {¤Œe ™Úke. Mºke™k ‚k{krsf MÚkk™{kt …rhðŒo™ ykÔÞwt Au, …htŒw ðkMŒrðfŒk ðå[u
rðþk¤ ytŒh Au. fux÷ef YrZ„Œ …ht…hkyku Mºke™k {k„o{kt yðhkuÄf ƒ™u Au. su™ku
Mºkeyku™u ‚k{™ku fhðku …zu Au. …rhýk{u …wÁ»k ‚{kuðze ƒ™e þfŒe ™Úke.
• y‚{k™Œk yLÞkÞ, yðhkuÄ, r™Þtºký, ykí{ ‚L{k™™ku y¼kð, ®÷„¼uË, ‚¥kk™e
ŒkƒuËkhe™e …ht…hk, Wãku„efhý, þnuhefhý, fk™q™efhý,
• ‚t…fo {kæÞ{ku, rþûký suðkt …rhƒ¤ku™u ÷eÄu ‚{k™Œk, MðŒtºkŒk, ‚k{rsf LÞkÞ, ÔÞrõŒ™wt
„kihð y™u ÷kufþkne™k ™qŒ™ {qÕÞku y™u Äkuhýku, suðk …rhƒ¤ku y™u ‚{kÞkus™ ‚kÄe™u
yð™ðkt Œ¥ðku™u ‚{kðe ÷E™u …rhðŒo™ ÷kððk™e ¼qr{fkyu Mºke ‚{k™Œk™e rËþk{kt
…rhðŒo™ ykÛÞwt Au. Œku ƒeS ŒhV …whkŒ™ …ht…hkyku Œu{kt yðhkuÄ …uËk fhe {q¤¼qŒ
‚k{krsf h[™k™u xfkðe hk¾ðk™e ¼qr{fk ¼sðu Au, yk™u fkhýu Mºkeyku™e ‚{MÞkyku
…uËk ÚkkÞ Au.
(12) yuf{ MðkæÞkÞ (Unit Exercises)
1. Mºke rþûký™wt {n¥ð sýkðku.
2. ¼khŒeÞ ‚{ks{kt Mºkeyku™e ‚k{krsf ‚{MÞkyku sýkðku.
3. Mºkeyku™e ‚k{krsf ‚{MÞkyku Ëqh fhðk™k W…kÞku sýkðku.
4. ¼khŒeÞ ‚{ks{kt Mºkeyku™e rþûký rð»kÞf ‚MÞkyku sýkðku.
5. Mºkeyku™e rþûký rð»kÞf ‚{MÞkyku Ëqh fhðk™k W…kÞku sýkðku.
6. ¼khŒeÞ ‚{ks{kt Mºkeyku™e ykrÚkof ‚{MÞkyku sýkðku.
7. Mºkeyku™e ykrÚkof ‚{MÞkyku Ëqh fhðk™k W…kÞku sýkðku.
(13) Œ{khe «„rŒ [fk‚ku.
ƒnwrðfÕ…ku «&Lkku
8. yk…u÷ rðÄk™™e ™e[u s„kðu÷ rðfÕ…ku{ktÚke ÞkuøÞ rðfÕ… …‚tË fhe sðkƒ yk…ku.
(1) Mºke rþûký™e þk {kxu sYh Au ?
(1) ‚{ks™k fÕÞký {kxu (2) …kzkuþe™k fÕÞký {kxu
(3) rðãkÚkeo™k fÕÞký {kxu (4) ðnu{ y™u ytÄ ©æÄk Q¼e fhðk
(2) ¼khŒeÞ ‚{ks{kt Mºkeyku™e ‚k{krsf ‚{MÞkyku fE Au ?
(1) ƒk¤÷ø™ (h) Mºke …wÁ»k ‚{k™Œk
(3) yufs …íLke (4) Mºke ðMŒe{kt ðÄkhku
43
(3) ¼khŒeÞ ‚{ks{kt Mºkeyku™e ‚k{krsf ‚{MÞk™e fE ƒkƒŒ rð‚t„Œ Au ?
(1) ƒnw …íLke ÷ø™ (h) Mºke ðMŒe{kt ½xkzku
(3) Mºke …wÁ»k y‚{k™Œk (4) Mºke …wÁ»k ‚{k™Œk
(4) Mºkeyku™e ‚k{krsf ‚{MÞkyku Ëqh fhðk™k W…kÞku{kt ™e[u™k{ktÚke fÞku Au ?
(1) ¿kkrŒ ÷ø™ (h) Ënus «Úkk r™ðkhý
(3) rðÄðk™u …w™: ÷ø™ {kxu r™Þtºký (4) fwrhðksu{kt AqxAkx
(5) Mºkeyku™e ‚k{krsf ‚{MÞk Ëqh fhðk {kxu fE ƒkƒŒ rð‚t„Œ Au ?
(1) {rn÷k {tz¤ (h) ƒk¤÷ø™ «rŒƒtÄf Äkhku
(3) ¿kkrŒ{kt s ÷ø™ (4) fk™q™e, rþûký fkÞo¢{
(6) Mºkeyku™e rþûký rð»kÞf ‚{MÞk fR Au ?
(1) Mºke rþûký «íÞu s„]ŒŒk (h) y÷„ rþûký
(3) ½h y™u þk¤k ðå[u ytŒh (4)Akufhk Akufhe ðå[u ‚{k™Œk
(7) Mºkeyku™e rþûkk„ rð»kÞf ‚{MÞk{kt fE ƒkƒŒ rð‚t„Œ Au ?
(1) ‚tÞwõŒ rþûký (h) Mºke rþûkf™ku y¼kð
(3) Akufhk-Akufhe ðå[u ¼uË¼kð (4) þk¤k{kt y÷„ ÷uzeÍ Y{
(8) Mºkeyku™e rþûký rð»kÞf ‚{MÞk Ëqh fhðk {kxu fÞku W…kÞ fhe þfkÞ ?
(1) hnuXkýÚke Ëqh þk¤k (h) r{© rþûkf™e r™{ýqtf
(3) ðk÷e ‚t…fo (4) r™rùŒ þk¤k™ku ‚{Þ
(9) Mºkeyku™e rþûký rð»kÞf ‚{MÞk Ëqh fhðk {kxu fR ƒkƒŒ rð‚t„Œ Au ?
(1) ðk÷e{kt ò„]rŒ (h) ðk÷e ‚t…fo
(3) ykrÚkof {ËË (4) ƒk¤ ÷ø™ku …h ¼kh
(10) Mºkeyku™e ykrÚkf ‚{MÞk fR Au ?
(1) Mºke MðŒtºkŒk (h) hkus„khe ûkuºku þku»ký
(3) ykrÚkof ð¤Œh (4)‚kðorºkf ÔÞð‚kÞ
(11) Mºkeyku™e ykrÚkof ‚{MÞk {kxu fR ƒkƒŒ rð‚t„Œ Au?
(1) hkus„kheûkuºku þku»ký (h) Mºke …hkÄe™Œk
(3) ðkh‚knf (4) ‚kðorí[f ÔÞð‚kÞ
(12) Mºkeyku™e ykrÚkof ‚{MÞk Ëqh fhðk þwt fhe þfkÞ ?
(1) Mºke ÔÞð‚kÞ™u W¥kus™ (h) Mºke rþûký {ÞkorËŒ fhðwt.
(3) …wÁ»k ò„]rŒ ÷kððe (4)ÔÞð‚kÞ ûkuºku þku»ký
(13) Mºkeyku™e ykrÚkof ‚{MÞk Ëqh fhðk {kxu fE ƒkƒŒ rð‚t„Œ Au ?
(1) Mºke ÔÞð‚kÞ™u W¥kus™ (h) {rn÷k {tz¤
(3) Mºke rþûký™ku ÔÞk… ½xkzðku (4)fkÞËk™wt hûký
44
1. ‚{ks™k fÕÞký {kxu
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
2. ƒk¤÷ø™
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
3. Mºke …wÁ»k ‚{k™Œk
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
4. Ënus «Úkk r™ðkhý
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
5. ¿kkrŒ{kt s ÷ø™
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
45
6. ½h y™u þk¤k ðå[u ytŒh
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
7. þk¤k{kt y÷„ ÷uzeÍ Y{
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
8. ðk÷e ‚t…fo
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
9. ƒk¤÷ø™ku …h ¼kh
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
10. hkus„khe ûkuºku þku»ký
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
11. ‚kðorºkf ÔÞð‚kÞ
..........................................................................
46
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
12. Mºke ÔÞð‚kÞ™u W¥kus™
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
13. Mºke rþûký™ku ÔÞk… ½xkzðku
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
(15) ‚qr[Œ ðkt[™ ‚k{„úe : (Suggested Readings)
(1) …xu÷ ‚e. fu. : «kÚkr{f rþûký™e ‚{MÞkyku, „wsoh «fkþ™, y{ËkðkË.
(2) Ëðu nr»koËk yu[. : ‚k{krsf ‚{MÞkyku, Þwr™ðŠMkxe „útÚk r™{koý ƒkuzo, „wshkŒ hkßÞ,
y{ËkðkË.
(3) ƒkhiÞk ðe. ðe. : ¼khŒeÞ ‚{ks™e ‚{MÞkyku y™u rþûký ®[Œfku, «Œef «fkþ™,
y{ËkðkË.
(4) hkð÷ ™xw¼kE ðe. : fu¤ðýe™e Œkr¥ðf y™u ‚{ks þkMºkeÞ ykÄkh þe÷kyku, ™ehð
«fkþ™, y{ËkðkË.
47
yu f { ¼khŒ{kt {kæÞr{f rþûký™ku rðfk‚ (Development
7 of Secondary Education in India)
: YÃkhu¾k :
1. «MŒkð™k
2. {kæÞr{f rþûký
a. «MŒkð™k
b. {kæÞr{f þk¤k rþûký yux÷u þwt ?
c. {kæÞr{f rþûký™k nuŒwyku
3. ¼khŒ™e …t[ð»keoÞ Þkus™kyku
a. ykÍkËe ƒkË …t[ð»keoÞ Þkus™kyku
b. …t[ð»keoÞ Þkus™kyku{kt ykrÚkof Vk¤ðýe
c. …t[ð»keoÞ Þkus™kyku Ëhr{Þk™ {kæÞr{f þk¤kyku™e ‚tMÚkkyku™e ð]rØ
d. {kæÞr{f þk¤kyku{kt rðãkÚkeoyku™e ð]rØ
e. fkuXkhe …t[™e árüyu {kæÞr{f ûkuºku rðãkÚkeo ¼hŒe
4. {kæÞr{f rþûký™k rðfk‚™e ‚{MÞkyku
a. {kæÞr{f rþûký™k ‚t«{ký rðMŒhý™ku y¼kð
b. ‚{MÞkyku™ku Wfu÷
c. {kæÞr{f rþûký : «kÚkr{f y™u Wå[ rþûký™u skuzŒku ‚uŒw
d. «kÚkr{f rþûký™e {kæÞr{f rþûký …h™e y‚hku
5. {kæÞr{f rþûký™e Wå[ fu¤ðýe …h™e y‚h
6. {kæÞr{f rþûký™wt ‚t[k÷™ fhŒe rðrðÄ ‚tMÚkkyku (yusL‚e)
7. ‚khktþ
8. yuf{ MðkæÞkÞ
9. Œ{khe «„rík [fk‚ku
10 . Œ{khe «„rík [fk‚ku™k W¥khku
WÆuþku :
yk yuf{™k yÇÞk‚ …Ae Œ{u ™e[u™e ƒkƒŒku rðþu þrõŒ{k™ ƒ™þku :
• ¼khŒ™e …t[ð»keoÞ Þkus™kyku rðþu òýe þfþku.
• …t[ð»keoÞ Þkus™kyku{kt ykrÚkof Vk¤ðýe ‚{S þfþku.
• …t[ð»keoÞ Þkus™kyku Ëhr{Þk™ {kæÞr{f þk¤kyku™e ‚tMÚkkyku{kt ð]rØ™k yktõzkykuÚke
{krnŒ„kh Úkþku.
• {kæÞr{f þk¤kyku{kt rðãkÚkeoyku™e ð]ræÄ™e òýfkhe «kÃík fhe þfþku.
• fkuXkhe …t[™e árüyu {kæÞr{f ûkuºku rðãkÚkeo ¼hŒe rðþu òýe þfþku.
48
• {kæÞr{f rþûký™k rðfk‚™e rðrðÄ ‚{MÞkyku ðýoðe þfþku.
• {kæÞr{f rþûký™k rðfk‚™e rðrðÄ ‚{MÞkyku™k Wfu÷ku ‚q[ðe þfþku.
• {kæÞr{f rþûký™e Wå[ fu¤ðýe …h™e y‚hku òýe þfþku.
1. «MŒkð™k (Introduction)
¼khŒeÞ rþûký™k ErŒnk‚ …h ÿrü…kŒ fhŒkt M…ü sýkÞ Au fu, E.‚. 1812 ‚wÄe
rþûký™e W…uûkk ÚkE Au. ‚ki «Úk{ 1813 ™k [kxoh yufx{kt EMx ErLzÞk ft…™eyu Ëh ð»kuo yuf ÷k¾
Yr…Þk ¼khŒeÞ rþûký™kt rðfk‚ y™u ‚wÄkhýk {kxu ¾[uðk yuðwt [kxuh™e f÷{-43{kt sýkððk{kt
ykÔÞwt nŒwt. …htŒw yu hf{ yt„úuS, «kåÞ fu Ëuþe ¼k»kk{ktÚke fÞk ‚krníÞ {kxu ¾[oðe Œu™ku ¼khu
rððkË òøÞku. Auf yk 1835{kt {ufku÷u™e r{™exT‚Úke s Œu™ku r™ýìÞ ykÔÞku.yux÷u fu, yt„úuS
‚krníÞ y™u {kæÞ{™e þYykŒ {ufku÷u™k r™ýoÞÚke ÚkE-ykÄwr™f yt„úuS rþûký™ku …kÞku yu heŒu
¼khŒ{kt ™t¾kÞku. 1839™e ykuõ÷uLz™e ™kutÄu yu™u ‚{Úko™ ykÃÞwt. 1854{kt ðqz™ku ¾heŒku ¼khŒeÞ
rþûký™k ErŒnk‚™ku {n¥ð™ku ËMŒkðus ƒLÞku.Œu™e ¼÷k{ýkuÚke rþûký ¾kŒwt y™u y™wËk™ «Úkk
yrMŒíð{kt ykðe. rþûkfku™e Œk÷e{ {kxu y™u Þwr™ðr‚oxeyku™e MÚkk…™k {kxu™e Œu™e ¼÷k{ýku
¾qƒ s «þt‚™eÞ nŒe.…rhýk{u 1857{kt ¼khŒ{kt ‚ki «Úk{ {wtƒE, {ÿk‚ y™u õ÷f¥kk{kt ºký
Þwr™ðŠMkxeyku MÚk…kR.
ykÍkËe …nu÷kt 1857 ‚wÄe fkuE s …t[ ™e{ðk™e sYh ™ nŒe fu{ fu #ø÷uLz™e …k÷kì{uLx
Ëh ðe‚ ð»kuo EMx ErLzÞk ft…™e™u su …èk yk…Œe Œu{kt rþûký yt„u™e fkuE ¼÷k{ý {qfðk{kt
ykðŒe.…hŒw 1857 ™k MðkŒtºÞ ‚t„úk{ …Ae #ø÷uLz™e …k÷ko{uLx ¼khŒ™wt hkßÞ …kuŒk™e ‚eÄe
Ëu¾hu¾ ™e[u {qfâwt. yux÷u #ø÷uLz™e hkýe rðõxkurhÞk™k Œks ™e[u ¼khŒ ykÔÞwt .hkýe rðõxkurhÞk™ku
ZtZuhku òýeŒku Au.yux÷u 1857 …Ae ¼khŒeÞ rþûký™k ErŒnk‚{kt ºký {n¥ð™k …t[ r™{kÞk,su{ýu
¼khŒeÞ rþûký™e rMÚkrŒ ‚wÄkhðk sYhe ¼÷k{ýku fhe :
(1) ¼khŒeÞ rþûký …t[ (ntxh fr{þ™): 1882 «kÚkr{f rþûký {kxu™e s {n¥ð™e ¼÷k{ýku
fhe.
(2) ¼khŒeÞ rðãk…eX…t[ (hu÷u fr{þ™): 1902 Wå[ rþûký {kxu™e ¼÷k{ýku fhe,su™kÚke
Þwr™ðr‚oxe Äkhku yrMŒíð{kt ykÔÞku.
(3) f÷f¥kk rð½k…eX…t[ (‚uz÷h fr{þ™): 1917 Wå[ rþûký {kxu™e rðfk‚÷ûke ¼÷k{ýku
fhe, su™kÚke Þwr™ðr‚oxe {kxu™e „úkLx™e ™erŒ WËkh ƒ™e.
yk{ skuŒkt ykÍkËe …nu÷kt™kt ºkýu …t[ku{ktÚke yufuÞ …t[ {kæÞr{f rþûký yt„u™wt ™ nŒwt,
yu yuf f{™‚eƒe s „ýkÞ!
ºký …t[ku W…hktŒ rþûký™k ErŒnk‚{kt ™e[u™e Äx™kyku …ý æÞk™ ¾ut[u Œuðe Au :
(1) 1921{kt C.A.B.E. (fuLÿeÞ rþûký ‚÷knfkh ƒkuzo)™e MÚkk…™k ÚkE.
(2) 1929{kt nkxkuo„ fr{xeyu y…ÔÞÞ y™u MÚkr„ŒŒk …h ‚ki «Úk{ æÞk™ ËkuÞwO.
(3) 1953{kt «ktrŒf MðhksÞ {éÞwt.
(4) 1935{kt yuƒx-ðqz rh…kuxuo ‚k{kLÞ y™u xufr™f÷ rþûký yt„u™e ‚wtËh ¼÷k{ýku fhe,
ð¤e yk s ð»kuo ƒwr™ÞkËe rþûký™ku rð[kh Ëuþ ‚{ûk „ktÄeSyu {qfÞku.
(5) 1944{kt ‚ksuLx rh…kuxo{kt ðe‚ rðþu™wt rþûký™wt ‚wtËh ykÞkus™ hsq ÚkÞwt. yk ƒÄwt AŒkt,
{kæÞr{f rþûký Œku yý{k™eŒk Ëefhk suðwt s hÌkwt. Œu™e ‚ktrÏÞf ð]ræÄ ™e[u™k fkuXk
…hÚke M…ü ÚkkÞ Au :
49
¼khŒ{kt ykÍkËe …nu÷kt {kæÞr{f rþûký™ku rðfk‚
¢{ ð»ko {kæÞr{f þk¤kyku rðãkÚkeoy ku ™e ‚t ÏÞk
1 1854-55 284 33,801
2 1870-71 3023 1,24,802
3 1881-82 3561 2,15,077
4 1901-02 5493 6,23,000
5 1921-22 8987 12,39,000
6 1936-37 14414 24,96,000
7 1946-47 18140 39,74,000
W…ÞwoõŒ yktfzkyku …hÚke {k÷q{ …zu Au fu, ykÍkËe …nu÷k™kt 93 ð»ko™k „k¤k{kt fw÷
17856 {kæÞr{f þk¤kyku ðÄe Au ,yux÷u ‚huhkþ ‚{„ú ¼khŒ{kt ðkr»kof 192 {kæÞr{f þk¤kyku
™ðe þY ÚkE nŒe yu{ fnet þfkÞ.Œu s heŒu 93 ð»ko™k „k¤k{kt 39,40,199 rðãkÚkeoyku {kæÞr{f
rþûký «kÃík fhðk «ðu~Þk, yux÷u fu ‚huhkþ Ëh ð»kuo 42 nòh sux÷k ™ðk rðãkÚkeoyku ‚{„ú
Ëuþ{ktÚke {kæÞr{f rþûký ÷uðk Ëk¾÷ ÚkÞk, yu{ fne þfkÞ. ykðk rðþk¤¼khŒ{kt ‚ktrÏÞf
ð]ræÄ shkÞu ‚tŒku»ks™f ™ nŒe. {kæÞr{f þk¤kyku ÞtºkðŒ y™u [e÷k[k÷w rðãkÚkeoyku fkì÷usku
{kxu Wí…LLk fhŒe nŒe. {kæÞr{f rþûký™wt {kæÞ{ …ý yt„úuS nŒwt. Œu{kt xufr™f÷ fu ÔÞkð‚krÞf
rð»kÞku™u …qhŒwt MÚkk™ y…kÞwt ™ nŒwt. 1945™k yr¾÷ ¼khŒeÞ ™E Œk÷e{ ‚t{u÷™{kt ‚{„ú ™E
Œk÷e{™ku rð[kh hsq ÚkÞku nŒku. …rhýk{u ¼khŒ™k ‚ki «Úk{ ƒu W¥kh ƒwr™ÞkËe rðãk÷Þku (Post
Basic Schools) 1947 {kt «kÞkur„f Äkuhýu ‚uðk„úk{ y™u rƒnkh™k fw{khƒk„{kt þY ÚkE [qfâkt
nŒkt.
yk{ skuŒkt 1947 {kt yk…ý™u ykÍkËe «kÃík ÚkR íÞkhu yt„úusku™k ËkuZ‚ku ð»ko™k þk‚™™u
ytŒu 18,140 {kæÞr{f þk¤kyku y™u 39 ÷k¾ 74 nòh rðãkÚkeoyku ðkh‚k{kt {éÞkt nŒkt. rƒúxeþ
þk‚™ Ëhr{Þk™ {kæÞr{f rþûký™e «„rŒ ‚ktrÏÞf fu „wýkí{f ƒt™u{kt fkuE s heŒu ‚tŒku»ks™f ™
nŒe, Œu Œku {kºk fkhfw™ku …uËk fh™kh fkh¾k™wt s nŒe.
(2) {kæÞr{f rþûký :
(1) «MŒkð™k :
• rƒúxeþ þk‚™ Ëhr{Þk™ {kæÞr{f fu¤ðýe{kt 5 Úke 7 r{z÷ Mfq÷™k ƒt™u Äkuhý 8 Úke 11
nkEMfq÷™k Äkuhýku nŒkt. yk{ nkuðk™wt fkhý yu nŒwt fu Œu ð¾Œu Äkuhý 1 Úke 4 fu 5
«kÚkr{f fu¤ðýe™k „ýkŒk y™u Œu™wt rþûký «kËurþf ¼k»kk{kt yk…ðk{kt ykðŒwt, ßÞkhu
Äkuhý 5 Úke 7 r{z÷ Mfq÷™k nŒkt, Œu™wt rþûký ¼khŒeÞ ¼k»kkyku îkhk fu yt„úuS îkhk ÚkŒwt,
ŒuÚke s Œu þk¤kyku™u y™w¢{u ð™kofâw÷h r{z÷ Mfq÷ku y™u yt„úuS r{z÷ Mfq÷ku fnuðk{kt
ykðŒe, Œu fkhýÚke s nsw …ý r{z÷ Mfq÷ þçË «Þku„ [k÷w Au.
• ƒeò yr¾÷ ¼khŒeÞ þiûkrýf ‚ðuoûký (1965){kt Úkðk Äkuhý 5 Úke 7/8 ™ku r{z÷ Mfq÷
Œhefu WÕ÷u¾ ÚkÞku Au. Úkðk „wshkŒ suðkt fux÷ktf hkßÞku{kt ‚kðorºkf, {VŒ y™u VhrsÞkŒ
«kÚkr{f fu¤ðýe™e ðÞ{ÞkoËk ƒtÄkhý{kt 6 Úke 14™e ÚkR Au.
• ŒuÚke r{z÷ Mfq÷™k Äkuhý 5 Úke 7 yu «kÚkr{f fu¤ðýe™k W…÷k MŒh ƒLÞkt Au.
yk MŒh™u r‚™eÞh ƒuÍef Úkðk fnuðk{kt ykðe Au. yk{, {kæÞr{f fu¤ðýe 8 Úke 11
[kh-[kh Äkuhýku™u ykðhe ÷uŒe ƒ™u, …ý íÞkhu …Ae hkÄkf]»ý™ Þwr™ðŠMkxe …t[u y™u {kæÞr{f
rþûký …t[u Wå[Œh {kæÞr{f þk¤kyku™ku yuf ™ðku s ÏÞk÷ ykÃÞku.
ykÚke {kæÞr{f þk¤k{kt Wå[Œh fûkk™k ƒu Äkuhýku W{uhkÞk. yk fûkkyu rþûký™wt Äkuhý
y„kW™e RLxh {ezeyux fkì÷us fûkk™wt ÚkkÞ yuðe y…uûkk nŒe. 1966{kt fkuXkhe …t[u 1 Úke 10
Äkuhý™e ƒ™u÷e ‚k{kLÞ rþûkýðk¤e þk¤uÞ rþûký™e ‚tfÕ…™k yk…e.
50
yk heŒu fkuXkhe …t[u þk¤k-fu¤ðýe™u Pre University Œhefu Treat fhe™u ¼÷k{ýku fhe
Au y™u AŒktÞu Proper Planning and Development of School-Curriculum ™u ÷eÄu yk
‚{„ú Þwr™x™u swËkt-swËkt W…rð¼k„ku{kt ðnut[e ™kÏÞwt.
• …qðo «kÚkr{f
• «kÚkr{f (r™B™ y™u Wå[)
• {kæÞr{f (r™B™ y™u Wå[)
‚k{kLÞ árüfkuý ðkŒku ‚{„ú þk¤k-fu¤ðýe yuf Au, Œu hk¾ðk{kt ykÔÞku Au, Œuðku Äkuhý-
1 Úke 10 ™k rþûký™u MðÞt ‚t…qýo ƒ™kÔÞwt. Äkuhý 11-12 ™u Wå[Œh {kæÞr{f þk¤k™k Äkuhýku
ƒ™kððk{kt ykÔÞk Au. yksu Äkuhý 11 Úke 12 ™k ‚¤t„ rþûký™ku ÏÞk÷ W…‚e hÌkku Au, ŒuÚke s
fne þfkÞ fu yk„k{e ð»kkuo{kt {kæÞr{f fu¤ðýe™e fûkk yuf swËe fûkk „ýðk™u ƒË÷u þk¤k
rþûký™e fûkk™ku ytŒ„oŒ ¼k„ s ÷uðkþu.
(2) {kæÞr{f rþûký yux÷u þwt ?
• yíÞkh™e …rhrMÚkrŒ™u æÞk™{kt hk¾e™u {kæÞr{f rþûký™u ™e[u «{kýu ÔÞkÏÞkrÞŒ fhe
þfkÞ :
• {kæÞr{f rþûký yux÷u Äkuhý 8 Úke 10 ™wt fu 14 Úke 16 ð»ko™e ðÞfûkk™k ƒk¤fku™wt rþûký
• Äkuhý 8 Úke 10 Äkuhý™k rðãkÚkeoyku™u rþûký yk…Œe ‚tMÚkk Au.
• ™ðe sku„ðkE «{kýu
Äkuhý 9 Úke 10 Äkuhý™k rðãkÚkeoyku™u rþûký yk…Œe ‚tMÚkk Au, su{kt rðãkÚkeoyku™u
™k„rhfŒk™k „wýku, {qÕÞku, sðkƒËkhe, hk»xÙeÞ yufŒk, ‚nfkh™e ¼kð™k ð„uhu ƒkƒŒku …h
¼kh yk…ðk{kt ykðu Au.
(3) {kæÞr{f rþûký™k nuŒwyku :
{kæÞr{f rþûký™k nuŒwyku ™e[u «{kýu Ëþkoðe þfkÞ :
(1) Äkuhý-10 ‚wÄe™k rðãkÚkeoyku™u rþûký yk…ðk™ku «ƒtÄ fhðku.
(2) ÔÞðk‚krÞf þrõŒ ¾e÷ððk {kxu «ÞíLk fhðku.
(3) rðãkÚkeoyku{kt ‚khk ™k„rhf™k „wýku rðf‚kððk.
(4) rðãkÚkeoyku{kt hk»xÙeÞ ¼kð™k rðf‚kððe.
(5) rðãkÚkeoyku{kt [krhºÞ™wt r™{koý fhðwt.
(6) rðãkÚkeoyku{kt rðrðÄ fkiþÕÞku rðf‚kððk.
(7) rðãkÚkeoyku …kuŒk™e sðkƒËkhe WXkðe þfu Œuðk þrõŒ{k™ ƒ™kððk.
(8) rðãkÚkeoyku {qÕÞku™ku rðfk‚ fhðku.
(9) rðãkÚkeoyku{kt ‚k{krsf ‚{k™Œk™e ¼kð™k rðf‚kððe.
3. ¼khŒ™e …t[ð»keoÞ Þkus™kyku :
(1) ykÍkËe ƒkË …t[ð»keoÞ Þkus™kyku :
yk…ýku Ëuþ 1947 ™e 15{e yku„Mxu ykÍkË ÚkÞku. yk…ýu ƒtÄkhý ½ze™u 1950™e
òLÞwykhe™e 26{e yu y{÷e ƒ™kÔÞwt, yux÷u 1950{kt yk…ýu Ëuþ™e r‚f÷ ƒË÷ðk
ykÍkË ¼khŒ™u ykƒkË çkLkkððk …k÷ko{uLxu hk»xÙeÞ ykÞkus™ …t[™e h[™k fhe, …rhýk{u
yk…ýu A …t[ð»keoÞ Þkus™kyku …qýo fhe þfâk Aeyu :
51
• ‚™u 1951 Úke 1956 {kt «Úk{ …t[ð»keoÞ Þkus™k.
• ‚™u 1956 Úke 1961{kt ƒeS …t[ð»keoÞ Þkus™k.
• ‚™u 1961 Úke 1966{kt ºkeS …t[ð»keoÞ Þkus™k.
• ‚™u 1966 Úke 1969 Ëhr{Þk™ ºký ðkr»kof Þkus™kyku Äzðk{kt ykðe.
• ‚™u 1969 Úke 1974{kt [kuÚke …t[ð»keoÞ Þkus™k.
• ‚™u 1974 Úke 1979{kt …kt[{e …t[ð»keoÞ Þkus™k.
• ‚™u 1979 Úke 1980 ‚wÄe™e ðkŠ»kf Þkus™k.
• ‚™u 1980 Úke 1985 ‚wÄe™e Aêe …t[ð»keoÞ Þkus™k.
• ‚™u 1985 Úke 1990 ‚wÄe™e ‚kŒ{e …t[ð»keoÞ Þkus™k.
yk{ yk…ýu ºký Þkus™kyku Œku ‚h¤ŒkÚke …kh fhe þfâk nŒkt, …htŒw [kuÚke Þkus™k su
1966 Úke fhe þfÞk. fkhý fu, 1962 ™k [e™ ‚kÚku™k rð„ún y™u 1865-66™k …krfMŒk™ ‚kÚku™k
½»koý™u fkhýu Ëuþ{kt ykrÚkof Œtºk{kt fxkufxe Q¼e ÚkE. ykuAwt nkuÞ Œu{ ykVŒ …ý ¼¤e. 1965
Úke 1967 Ëhr{Þk™ Ëuþ{kt ‚ŒŒ ƒu ð»ko f]r»k Wí…kË™{kt ½xkzku ÚkÞku. 1966{kt Yr…Þk™wt yð{qÕÞ™
ÚkÞwt. …rhýk{u 1966 Úke 1969 Ëhr{Þk™ ykrÚkof ykÞkus™™e Vuhrð[khýk fhe™u ðkr»kof Þkus™kyku
ƒ™kðe; yux÷u ºký ð»ko ‚wÄe™wt ð[„k¤k™wt ykÞkus™ fhðwt …zÞwt. íÞkh ƒkË 1979-80{kt yuf
ðkr»kof Þkus™k ÚkE. …AeÚke 1980 Úke 85 Aêe y™u 1985 Úke 1990 ‚wÄe™e ‚kŒ{e Þkus™k y{÷e
ƒ™e Au.
…t[ð»keoÞ Þkus™k™k ykÞkus™ y™u y{÷ ‚kÚku ykÍkËe ƒkË ¼khŒeÞ ErŒnk‚™k rþûký{kt
‚e{kr[LnY… ™e[u™kt ºký …t[ku r™{kÞkt su{ýu ¾qƒ y„íÞ™e ¼÷k{ý fhe :
(1) ¼khŒeÞ rðãk…eX…t[ (hkÄkf]»ý™…t[) : 1948-49 suýu Wå[ rþûký™kt æÞuÞku, rºkð»keo-
rz„úe fku‚o, ‚k{kLÞ rþûký, „úk{-rðãk…eX y™u Wå[ rþûký™k {kæÞ{ Œhefu «kËurþf-
{kŒ]¼k»kk {kæÞ{ ƒ™kððk™e ¼÷k{ýku fhe.
(2) {kæÞr{f rþûký…t[ ({wÆr÷Þkh fr{þ™) : 1952-53 rþûký™k ‚{„ú ErŒnk‚{kt ¼khŒ{kt
{kæÞr{f rþûký yt„u™w yk «Úk{ …t[ „ýkÞ, suýu {kæÞr{f rþûký™k nuŒwyku, xufr™f÷
rþûký, yÇÞk‚¢{-…heûkk-‚wÄkhýk, Wå[Œh {kæÞr{f þk¤kyku, rðrðÄ÷ûke {kæÞr{f
þk¤kyku™e rn{kÞŒ fhe.
(3) hk»xÙeÞ rþûký…t[ (fkuXkhe fr{þ™) : 1964-66 ykÍkËe ƒkË hk»xÙeÞ ‚{MÞkyku™ku
‚tË¼o{kt rþûký™ku ‚ki «Úk{ rð[kh ÚkÞku. 16 rðÆk™ku™eyktŒhhk»xÙeÞ xe{u 9000
ÔÞrõŒyku™k ELxhÔÞq ÷E™u 2400 ÷ur¾Œ ™kutÄku «kÃík fhe™u 673 …]c™ku 19 «fhýku{kt
ðnut[kÞu÷ku Ë¤Ëkh ynuðk÷ Ëuþ ‚{ûk {qfâku. yu ynuðk÷™wt …k™ËeX, Y.2,250/-y™u
þçËËeX „ýeyu Œku Y.2.50 …i. Úke ðÄw ¾[uo Au. ¼khŒeÞ rþûký™k ErŒnk‚{kt yk
ynuðk÷u ¾qƒ s ËqhtËuþe¼he 20 ð»ko™e Þkus™k yk…e Au. yu™e ¼÷k{ýkuÚke s yk…ýu
íÞkt rþûký™e 10+2+3 ™e ™ðe Œhkn yrMŒíð{kt ykðe.
1. …t[ð»keoÞ Þkus™kyku{kt ykrÚkof Vk¤ðýe :
ykÍkËe …nu÷kt rþûký …kA¤ ¾k‚ ™kýkt ‚hfkh îkhk ¾[koÞk ™ nŒk. ykÍkËe ƒkË
yk…ýu 1951-52 Úke …t[ð»keoÞ Þkus™kyku y{÷e ƒ™kðe. A Þkus™kyku …qýo ÚkE. ‚kŒ{e
Þkus™k (1985 Úke 1990)yrMŒíð{kt Au. yk…ýu A Þkus™k ËhBÞk™ fux÷kt ™kýktt fÞkt
¾[koÞk Œu skuEþwt.
yk …t[ku W…hktŒ 1977{kt ©e Eïh¼kE fr{xe™ku ynuðk÷ y™u fkÞo-yæÞÞ™ (Learn-
52
ing to Do) y™u zku.ykrË‚urþÞkn hk»xÙeÞ ‚{eûkk ‚r{rŒ™ku ynuðk÷ …ý rþûký-s„Œ
‚{ûk ™ðk WL{u»kku ÷E™u ykÔÞku Au. ¼khŒ ‚hfkhu 16 Vuƒúwykhe, 1983 ™k hkus ƒu
hk»xÙeÞ rþûkf…t[ku™e r™{ýqtf fhe Au. su{k yuf …t[™k yæÞûku «ku.ze.…e [èku…kæÞkÞ y™u
ƒeò …t[™k yæÞûk «ku.hE‚ yn{Ë Au. ƒt™u …t[ku™k ‚ÇÞ ‚r[ð Œhefu ©e rfhex sku»ke
Au, suyku ¼khŒ ‚hfkh™k rþûký {tºkk÷Þ{kt rðrþü ‚r[ð Au. «Úk{ …t[ þk¤k rþûký
yt„u y™u ƒesw …t[ Wå[ rþûký yt„u ¼÷k{ýku fhþu. ƒt™u …t[™k {¤e™u 40 ‚ÇÞku Au.
ƒt™u …t[kuyu …kuŒ…kuŒk™e fkÞo«ýk÷e ™¬e fhe Au. Vuƒúwykhe 84{kt …t[kuyu fux÷ef ¼÷k{ýku
«„x fhe Au, …htŒw yk¾he rh…kuxo sw÷kE, 1984{kt «„x Úkþu. yk ƒt™u …t[ku™u rþûkf
yæÞk…fku™k …„kh yt„u ¼÷k{ý fhðk™wt ‚kuÃÞwt ™Úke yu rðrþü ðkŒ Au.
yk{, …t[ð»keoÞ Þkus™kyku™k ÄzŒh ‚kÚku ykÍkËe ƒkË ºký …t[ku y™u ƒu ‚r{rŒyku y™u
ƒu rþûkfku {kxu™kt hk»xÙeÞ …t[kuyu rþûký-rðfk‚ {kxu y{qÕÞ ¼÷k{ýku fhe Au.
‚{ksrþûký,
«kÚkr{f rþûký {kæÞr{f rþûký ‚ktMf]rŒf, xuf ™ef÷
Þkus™k rþûký …kA¤ ¾[koÞ u÷ Wå[ rþûký …kA¤
¢{ Þku s™k …kA¤ ¾[koÞu÷ hf{ …kA¤ ¾[koÞu÷ hf{ y™u yLÞ rþûký
ð»ko fw÷ hf{ Y. ¾[koÞ u÷ hf{ Y.
Y. Y. …kA¤ ¾[ko Þu÷ hf{
Y.
ƒsu x™k ƒsu x™k ƒsux™k ƒsu x™k ƒsux ™k
fhkuz{kt fhkuz {kt fhkuz {kt fhkuz {kt fhkuz{kt
xfk xfk xfk xfk xfk
1951-
1 «Úk{ 169.60 7 93.00 54.83 21.90 12.91 15.47 9.12 39.23 23.14
1956
1956-
2 ƒeS 307.00 7 89.00 28.99 52.53 17.11 46.30 15.08 119.17 38.82
1961
1961-
3 ºkeS 569.00 7 209.00 36.73 88.00 15.47 82.00 14.41 190.00 33.39
1966
ðkr»ko f
1966-
4 ºký 290.95 — 64.70 22.24 64.17 22.06 82.23 28.26 79.85 27.44
1969
Þkus™kyku
1969-
5 [kuÚke 786.00 3 239.00 30.41 140.00 17.81 195.00 24.81 212.00 26.97
1974
1974-
6 …kt[{e 1285.00 4 410.00 31.91 250.00 19.46 292.00 22.72 333.00 25.91
1979
ðkr»ko f 1979-
7 262.96 — 118.33 45.00 36.82 14.00 36.82 14.00 70.99 27.00
Þku s™k 1980
Arê 1980-
8 25223.70 2.6 1034.00 45.32 402.00 13.49 399.00 13.34 688.70 27.85
Þku s™k 1985
A
9 fw÷ 6194.21 — 2257.03 36.44 1055.42 17.04 1148.8 2 18.54 1732.94 27.98
Þkus ™k{kt
1985-
10 ‚kŒ{e 8573.09 — 1830.45 21.35 2387.65 27.85 2387.6 5 27.85 1967.34 22.94
1990
(2) India : Publications Division, Ministry of Infromation and Broadcasting, Gov-

ernment of India : 1975 to 1985
(3) þkn y™u Ëu‚kE ™ðe hk»xÙeÞ rþûký™erŒ : „wzfB…ur™yL‚-ðzkuËhk :sw÷kE-1987 …q.
27(ynet yk…u÷ yktfzk-‚kŒ{e Þkus™k™k ÷ûÞktfku Au. Œu{kt VuhVkh™u yðfkþ Au).
r™»f»ko : A …t[ð»keoÞ Þkus™kyku yk…ýu …wýo fhe Au. A Þkus™k™k 34 ð»ko Ëhr{Þk™
yk…ýk Ëuþu rþûký …kA¤ þe sku„ðkRyku (ykrÚkof) fhe Au Œu W…ÞwoõŒ fkuXk …h™k
ŒkhýÚke skuEyu.
(1) A yu Þkus™k Ëhr{Þk ‚{„ú rþûký …kA¤ 6194.21 fhkuz Yr…Þk ¾[koÞk Au. su{kt™k
17xfk (17.04) sux÷kt ™kýktt 1055.42 fhkuz Yr…Þk {kæÞr{f rþûký …kA¤ ð…hkÞk Au.
53
(2) A yu Þkus™k Ëhr{Þk™ ‚kiÚke ðÄw hf{ «kÚkr{f rþûký …kA¤ 36.44 xfk (2257.03
fhkuz Yr…Þk) y™u ‚kiÚke ykuAe hf{ {kæÞr{f rþûký …kA¤ ¾[koÞk Au. ‚kiÚke ðÄw ™kýktt
«kÚkr{f rþûký …kA¤ …Ae {kæÞr{f rþûký …kA¤ ¾[koðk skuEyu su ƒLÞwt ™Úke.
(3) «Úk{ Þkus™k{kt ‚{„ú ƒsux™k 7 xfk ™kýktt rþûký …kA¤ Vk¤ðkÞkt nŒk. Aêe Þkus™k{kt
Œu ½xe™u 2.6 xfk ÚkR „Þkt Au. yk{ «Úk{ Þkus™kÚke Aêe Þkus™k Ëhr{Þk™ ™kýktt ðÄw
¾[koÞk Au …ý xfkðkhe ykuAe ÚkŒe „R Au. ¾hu¾h Œku ‚{„ú ƒsux™k 10 xfk ™kýktt
rþûký …kA¤ Vk¤ððkt skuRyu.
(4) Œu s heŒu «Úk{ Þkus™k …Ae {kæÞr{f rþûký …kA¤™e hf{ ðÄŒe „E Au. …htŒw ‚{„ú
rþûký™k ƒsux™k «Úk{ Þkus™k{kt …… xfk (54.83 xfk) ™kýktt {kæÞr{f rþûký …kA¤
Vk¤ÔÞk nŒkt. ßÞkhu Aêe Þkus™k{kt Œu ™kýktt ½xe™u 45 xfk (45.32 xfk) ÚkR „Þkt Au.
(5) «Úk{ Þkus™k fhŒkt Aêe Þkus™k{kt {kæÞr{f rþûký …kA¤ ÷„¼„ 18 „ýk (18.35
„ýk) ™kýktt ¾[koÞk Au. ð¤e 34 ð»ko ËhBÞk™ Ëh ð»kuo {kæÞr{f rþûký …kA¤ 11.18
fhkuz ™kýktt ¾[koÞk Au.
(6) ‚kŒ{e Þkus™k™k ÷ûÞktf{kt {kæÞr{f rþûký …kA¤ 2387.65 fhkuz Yr…Þk (27.85 xfk)
¾[oðk™e sku„ðkR Au. ‚kŒ{e Þkus™k{kt su ™kýktt Vk¤ÔÞkt Au Œu yíÞkh ‚wÄe A yu
Þkus™kyku™k ‚hðk¤k fhŒkt ƒ{ýe Au. yux÷u Þkus™k™k ykÞkusfkuyu {kæÞr{f rþûký™k
rðfk‚™e y…uûkkyku …ý ‚kŒ{e Þkus™k{kt yk «{kýu hk¾e Au.
- {kæÞr{f rþûký™e ‚wrðÄkyku ðÄkhðe.
- „rýŒ-rð¿kk™ ŒÚkk fkÞko™w¼ð suðk rð»kÞku™u {n¥ð yk…ðwt su{kt “Ëqhrþûký’™ku …ý
‚{kðuþ fhðku.
- MÚkkr™f ‚tMÚkkyku™u W¥kus™ yk…ðwt.
- …AkŒ rðMŒkhku™u þnuhku suðe ‚„ðz yk…ðe.
- {kæÞr{f rþûký ‚{„ú Ëuþ{kt {VŒ fhðk{kt ykðu.
- {kæÞr{f rþûký™wt ÔÞkð‚kÞefhý, «kÃík ‚k{„úe™ku „wÁ¥k{ W…Þku„, yãŒ™ «Þku„þk¤k
r™{koý, …qhŒwt r™heûký y™u ‚{ks‚uðk™k fkÞo¢{ku W…h ¼kh yk…ýu RråAyu fu, ‚kŒ{e
Þkus™k™e yk ykþkyku V¤e¼qŒ ÚkkÞ.
(7) …t[ð»keoÞ Þkus™kyku Ëhr{Þk™ rþûkf-rðãkÚkeo «{ký 1:25 ™wt hnu÷wt Au. ‚{„ú rþûký
…kA¤ ¼khŒ{kt rðãkÚkeoËeX ‚huhkþ 12 Yr…Þk™ku ¾[o (1995-96)ÚkÞku nŒku. Œu s ð¾Œu
rðï™k yLÞ Ëuþku fhŒkt yk…ýu fux÷ku ykuAku ¾[o fhŒk nŒk Œu òýðk suðwt Au.
(1) y{urhfk- 1,175 Y. (3) #ø÷uLz-518 Y.
(2) hrþÞk-938 Y. (4) £kL‚-245 Y.
„wshkŒ yu ð¾Œu rþûký …kA¤ ÔÞrõŒËeX ‚huhkþ ¾[o Y.16 fhŒw nŒwt. …ý rðï™k
yktfzk™u yktƒðk nsw yk…ýu fux÷e {trÍ÷ fk…ðe ƒkfe Au ? fkuXkhe…t[u ‚q[ÔÞwt Au fu, 1985-86
‚wÄe{kt ‚{„ú rþûký …kA¤ ÔÞrõŒËeX ðkr»kof ‚huhkþ ¾[o Y. 54 Úkðku skuEyu.
ð¤e, swËk swËk Ëuþku{kt rþûký …kA¤ ÚkŒwt ‚hk‚he ¾[o, fw÷ hk»xÙeÞ ykðf™k fux÷k xfk
Au, Œu òýðwt h‚«Ë ÚkR …zþu.
54
fw÷ hk»xÙeÞ ykðf™e xfkðkhe{kt
1. y{urhfk 5 .8
2. rƒúx ™ 5 .8
3. fu™uzk 8 .2
4. ¼khŒ 2 .4
5. Ehkf 6 .7
6. ŒkEðk™ [e™ 3 .3
7. skuzo ™ 7 .0
8. rVr÷…kEL‚ 4 .6
9. {÷urþÞk 6 .4
10 . ®‚„k…wh 3 .1
11 . ÚkkR÷uLz 3 .1
12 . r‚rhÞk 9 .1
13 . fu r™Þk 5 .3
14 . Íkt rƒÞk 5 .6
15 . Þw„kLzk 5 .2
16 . [e÷e 5 .4
W…ÞwoõŒ yktfzk skuŒkt M…ü ÚkkÞ Au fu, ¼khŒ …kuŒk™e hk»xÙeÞ ykðf™k h.… xfk rþûký
…kA¤ ¾[uo Au,su rðï™k 16 Ëuþku™e Œw÷™k{kt ykuAk{kt ykuAwt «{ký Au. yk…ýk Ëuþ fhŒkt ™k™k
Ëuþku …ý ðÄw hf{ ¾[uo Au.
1955-66{kt ¼khŒ{kt hk»xÙeÞ ykðf™k 2.9 xfk ™kýktt ¾[koÞkt nŒk. Œu ðÄkhe™u 1985-
86 {kt 6 xfk fhðk™wt fkuXkhe…t[u ÞkuøÞheŒu s ‚q[™ fÞwO Au.
{kæÞr{f rþûký …kA¤ ‚huhkþ rðãkÚkeoËeX …t[ð»keoÞ Þkus™kyku™k „k¤k Ëhr{Þk™ su
¾[o ÚkÞwt Au Œu ™e[u {wsƒ Au.
«Úk{ Þkus™k Ëhr{Þk™ ‚huhkþ rðãkÚkeo ËeX ¾[o 73
ƒeS Þkus™k Ëhr{Þk™ ‚huhkþ rðãkÚkeo ËeX ¾[o 89
ºkeS Þkus™k Ëhr{Þk™ ‚huhkþ rðãkÚkeo ËeX ¾[o 107
[kuÚke Þkus™k Ëhr{Þk™ ‚huhkþ rðãkÚkeo ËeX ¾[o 206
…kt[{e Þkus™k Ëhr{Þk™ ‚huhkþ rðãkÚkeo ËeX ¾[o 244
yk hf{ r™B™ {kæÞr{f þk¤k{kt ‚k{kLÞ «ðkn{kt ¼ýŒk rðãkÚkeoyku {kxu s ¾[eo Au.
ÔÞkð‚krÞf rþûký™ku yu{kt ‚{kðuþ ÚkÞku ™Úke. fkuXkhe…t[u (rðãkÚkeoËeX {kæÞr{f rþûký …kA¤™wt
ðkr»kof ‚hufkþ ¾[o Y.443.71985-86 ‚wÄe{kt fhðk™e ¼÷k{ý fhe Au.)
3. …t[ð»keoÞ Þkus™kyku Ëhr{Þk™ {kæÞr{f þk¤kyku™e ‚tMÚkkyku{kt ð]rØ :
…kt[ …t[ð»keoÞ Þkus™kyku Ëhr{Þk™ {kæÞr{f þk¤kyku{kt Xef Xef ð]rØ ÚkÞu÷e skuðk {¤u
Au. yk…ýu r{z÷ y™u {kæÞr{f-Wå[ {kæÞr{f þk¤kyku™e ‚tÏÞk fE heŒu ð]rØ …k{e Au, Œu
skuEyu.
55
{kæÞr{f þk¤kyku™e ‚tÏÞk {kæÞr{f
r{z÷/r‚rLkÞh
rðrðÄ÷ûke fw÷ þk¤kyku{kt
¢{ Þkus ™k y™u ð»ko ƒuÍef Mfq÷™e {kæÞr{f/Wå[Œh
{kæÞr{f {kæÞr{f ðÄkhku fu
‚tÏÞk {kæÞr{f þk¤kyk
þk¤kyku þk¤kyku ½xkzku
1 ykÍkËe ‚{Þu
-- 5300 - 5300 --
1947
2 «Úk{ Þkus™k «kht¼u
13,596 7,288 - 7,288 +1,988
1950-51
3 «Úk{ Þkus™k™u ytŒu
21,730 10,838 255 11,093 +3,805
1955-56
4 ƒeS Þkus™k™u
49,663 17,257 2,155 19,372 +8,279
ytŒu1 960-61
5 ºkeS Þkus™k™u ytŒu
75,798 27,477 2,386 29,863 +10,491
1965-66
6 ºký ðkr»kof Þkus™k™u
88,567 34,773 2,625 38,398 +8,353
yt Œu 1966-69
7 [kuÚke Þku s™k™u ytŒu
97,356 40,127 2,612 42,739 +4,341
1973-74
8 …kt[{e Þkus™k™u yt Œu
1,10,902 46,874 - 46,874 +4,135
1979-79
9 ðkr»kof Þkus™k™u yt Œu
1,14,720 52,279 - 52,279 +5,405
1979-80
10 Aêe Þkus™k™u yt Œu
1,40,000 60,000 - 60,000 +7,721
1984-85
11 A Þkus™k™u ytŒu
7,12,332 2,97,973 9,993 3,07,906
yuft Ëh
W…ÞwoõŒ ‚khýe W…hÚke A …t[ð»keoÞ Þkus™kyku yux÷u fu, 34 ð»ko Ëhr{Þk™ {kæÞr{f
þk¤kyku™e ð]rØ™wt r[ºk yk «{kýu fne þfkÞ.
1. «Úk{ Þkus™k™e þYykŒ{kt 13,596 r{z÷ Mfq÷ nŒe Œu ðÄe™u Aae Þkus™k™u ytŒu
1,40,000 ÚkR. yÚkkoŒT 34 ð»ko{kt 1,26,404 ™ðe r{z÷ Mfq÷ þY ÚkE. yux÷u fu, Ëh ð»kuo
3,718(3717.76) sux÷e ™ðe r{z÷ Mfq÷ yk Ëuþ{kt þY ÚkR. ƒeS heŒu fneyu Œku A yu
Þkus™k Ëhr{Þk™ r{z÷ Mfq÷™e ð]Øu Ë‚„ýe ÚkE.
2. ykÍkËe «kÃík ÚkR íÞkhu yk Ëuþ{kt 5300 {kæÞr{f þk¤kyku nŒe. Aêe Þkus™k™u ytŒu Œu
ðÄe™u 10,000 ÚkE yux÷u fu, ykÍkËe ƒkË 38 ð»ko Ëhr{Þk™ 54,700 ™ðe {kæÞr{f
þk¤kyku ðÄe. Ëhð»kuo 1440 (1439.47) ™ðe {kæÞr{f þk¤kyku ykÍkËe ƒkË yk Ëuþ{kt
þY ÚkR. ƒeS heŒu fneyu Œku ykÍkËe …Ae {kæÞr{f þk¤kyku{kt 11 „ýe ð]rØ ÚkR Au.
3. A yu …t[ð»keoÞ Þkus™kyku Ëhr{Þk™ 52,712 ™ðe {kæÞr{f þk¤kyku 34 ð»ko Ëhr{Þk™
þY ÚkR. yÚkkoŒT Ëh ð»kuo Ëuþ{kt …t[ð»keoÞ Þkus™kyku Ëhr{Þk™ 1550 ™ðe {kæÞr{f
þk¤kyku ¾w÷e. yux÷u fu ykÍkËe ƒkË …t[ð»keoÞ Þkus™kyku Ëhr{Þk™ {kæÞr{f þk¤kyku™e
ð]rØ 8 „ýe ÚkR.
4. yk…ýk Ëuþ{kt …kt[ {kE÷™k rðMŒkh{kt yuf {kæÞr{f þk¤k yÚkðk 5000™e ð‚rŒyu
yuf {kæÞr{f þk¤k™ku ÷ûÞktf Au. yk…ýu 1985 ™e Ëuþ™e ð‚rŒ 70 fhkuz „ýeyu Œku
yuftËhu skuEyu. Œu™e søÞkyu 90,000 {kæÞr{f þk¤kyku rðã{k™ Au. yux÷u fu Ëuþ{kt
56
80,000 ™ðe {kæÞr{f þk¤kyku™e sYh Au yu{ fne þfkÞ.
yk{, ™ðe {kæÞr{f þk¤kyku þY ÚkkÞ Œku s Ëuþ™k {kæÞr{f rþûký™ku ÞkuøÞ ƒk¤fku
rþûký «kÃík fhe þfu. Aêe Þkus™k™u ytŒu Ëuþ™kt 14 Úke 17 ð»ko™e ô{h™k {kæÞr{f
rþûký™u ÞkuøÞ fw÷ ƒk¤fku{ktÚke ÷„¼„ 33% {kæÞr{f rþûký «kÃík fhu÷ Au. ƒkfe™k
67% ™u ‚{kððk ™ðe {kæÞr{f þk¤kyku™e sYh hnuþu.
5. ™ðe {kæÞr{f þk¤kyku þY fhŒe ð¾Œu Œu ðÄw ¾[ko¤ ™ ƒ™u y™u fkÞoûk{Œk™e Ÿ[e xku[
…h xfe þfu yu ƒ‚u ƒkƒŒku …h æÞk™ yk…ðwt skuEyu. fkuXkhe rþûký…t[u (1964-96)
{kæÞr{f þk¤kyku{kt ¼ýŒk rðãkÚkeoyku™e ‚tÏÞk™e Ërüyu rMÚkrŒ y‚tŒku»kfkhf Au,
yuðwt …kuŒk™k yÇÞk‚ …hÚke ‚q[ÔÞwt Au. …t[u 9 hkßÞku™k 39 rsÕ÷kyku{kt {kæÞr{f þk¤kyku
‚tÏÞk™k «{ký{kt fuðe heŒu rðMŒhe Au, Œu ËTþÔÞwt Au. Œu™ku r™»f»ko ykðku Au.
- 100 Úke ykuAk rðãkÚkeoykuðk¤e 295.6 xfk þk¤kyku nŒe. ykÚke ‚kiÚke ðÄw þk¤kyku
45.1 xfk sux÷e hksMÚkk™{kt ykðu÷e nŒe.
- 100 Úke 1309 rðãkÚkeoykuðk¤e þk¤kyku 11.7 xfk þk¤kyku nŒe, Œu{kt ‚kiÚke ðÄw 21.4
xfk hksMÚkk™{kt nŒe.
- 140 Úke 179 ‚tÏÞkðk¤e 9.1 xfk þk¤kyku nŒe, su{kt 21.2 xfk …tòƒ{kt nŒe.
- 180 Úke 239 ‚tÏÞkðk¤e 8.9 xfk þk¤kyku nŒe, su{kt 16.6 xfk ‚kiÚke ðÄw ykurhM‚k{kt
nŒe.
- h40 Úke 319 ‚tÏÞkðk¤e 10.3 xfk þk¤kyku nŒe, su{kt 13.1 xfk {i‚wh{kt ‚kiÚke ðÄw
nŒe.
- 320 Úke 399 ‚tÏÞkðk¤e 9.00 xfk þk¤kyku nŒe, su{kt ‚kiÚke ðÄw 12.8 xfk fuhk÷k{kt
nŒe.
- 400 Úke 479 ‚tÏÞkðk¤e 8.2 xfk þk¤kyku nŒe.
- 480 Úke 519 ‚tÏÞkðk¤e 3.5 xfk þk¤kyku nŒe.
- …h0 Úke W…h™e ‚tÏÞkðk¤e þk¤kyku™wt «{ký 12.7 xfk nŒwt. …t[u LkkUæÞwt Au fu, {kæÞr{f
þk¤kyku™wt MÚkkr™fhý Œu{™e rðãkÚkeo ‚tÏÞk™e Ërüyu ½ýwt y‚tŒku»kfkhf Au. fkuXkhe…t[u
Œu™u ‚wÄkhðk {kxu™e ¼÷k{ýku fhe Au, Œu ½ýe s y‚hfkhf Au. yk…ýu nðu …Ae™k
ykÞkus™{kt yk ¼÷k{ýku™u …kÞk™e „ýeyu yu {n¥ð™wt Au. ¼÷k{ýku yk «{kýu™e Au.
- ™k™e y™u ¾[¤ þk¤kyku™e ‚tÏÞk ƒ™u yux÷e ykuAe fhðk «ÞíLk Úkðku skuRyu.
- ™ðe {kæÞr{f þk¤k™u {kLÞŒk yk…Œkt …nu÷kt MÚkkr™f rðMŒkh{ktÚke Œu …qhŒe ‚tÏÞk{kt
rðãkÚkeoyku™u ykf»keo þfþu fu ™rn Œu™e fu¤ðýe ¾kŒkyu ¾kŒhe fhðe skuRyu. ™rn Œku
…kt[uf ð»ko{kt þk¤k{kt ‚tÏÞk y{wf MŒhu ðÄe™u …nku[ðe skuEyu.
- þk¤k 10 Úke 15 nòh™e ðMŒeðk¤k … Úke 7 {kR÷™k rðMŒkh{ktÚke rðãkÚkeoyku {u¤ðe
þfu yu{ nkuðwt skuEyu.
fkuXkhe…t[™e ¼÷k{ýku™e Ërüyu ßÞkt þk¤kyku™e sYrhÞkŒ Au, íÞkt þk¤kyku {¤u y™u
ßÞkt sYh ™Úke íÞkt y™kð~Þf „wýð¥kk™k Äkuhý™u ™uðu {qfe™u {kæÞr{f þk¤k ™ ¾ku÷ðk™e
ðkŒ …ý æÞk™{kt hk¾ðk suðe Au. ð¤e, su þk¤kyku Au Œu™e ‚wÄkhýk ÚkkÞ y™u Œu ðÄw
‚{]Ø ƒ™u yu …ý sYhe Au. ™ðe {kæÞr{f þk¤k™e MÚkkr™f sYrhÞkŒ skuE™u {tsqhe
yk…ðe skuEyu Lknª fu hksfeÞ Ërüyu.
nðu {kæÞr{f þk¤kyku™e ð]rØ ‚kÚku Œk÷e{e ‚tMÚkkyku y™u rþûkfku™e ‚tÏÞk{kt ÚkÞu÷e
ð]rØ skuEyu .
7. swyku. ™uþ™÷ yußÞwfuþ™™ku rh…kuxo (1964-66), 1966 …]. 180
57
8. yus™. …].180
3. 3. 4 {kæÞr{f þk¤kyku{kt rðãkÚkeoyku™e ð]rØ :
{kæÞr{f þk¤kyku™e ‚tÏÞk ðÄðk™e ‚kÚku, {kæÞr{f rþûkfku y™u Œk÷e{™e ‚„ðzku …ý
ðÄu÷e sýkÞ Au. …ý yu ƒÄk™wt {q¤ {kæÞr{f þk¤k{kt ðÄu÷k rðãkÚkeoyku Au. yk…ýu r{z÷ y™u
r‚r™Þh ƒwr™ÞkËe þk¤kyku ŒÚkk {kæÞr{f y™u Wå[ {kæÞr{f fûkkyu …t[ð»keoÞ Þkus™k{kt ÚkÞu÷e
rðãkÚkeoyku™e ð]rØ skuRþwt.
r{z÷ y™u {kæÞr{f/Wå[Œh {kæÞr{f þk¤kyku{kt rðãkÚkeo ¼hŒe

11 Úke 14 ð»ko™ e ô {h™k, Äku - 14 Úke 1 7 ð»ko™ e ô{h™k, Äku- 9
Þkus ™k y™u Þkus ™k™wt
¢{ 6 Úke 8™k ƒk¤fku™ e ¼ hŒe Úke 12™k ƒk¤fku™ e ¼hŒe
ð»ko ð»ko
‚tÏÞk ÷ k¾{kt xfk ‚tÏ Þk ÷k¾{kt xfk
1 ykÍkËe ‚{Þu 1 947 — — 8. 7 3.8
«Úk{ Þku s™k
2 1950 -5 1 31 .2 12 .7 1 2.2 5.3
«kh t¼ u
«Úk{ Þ kus™k™u
3 1955 -5 6 42 .9 16 .5 1 8.8 7.4
ytŒ u
ƒeS Þkus ™k™u
4 1960 -6 1 67 22 .5 2 8.9 10 .6
ytŒ u
ºkeS Þku s™k™u
5 1965 -6 6 105 .3 30 .8 5 0.4 16 .2
ytŒ u
ºký ðkr»kof
6 1973 -7 4 134 .4 34 .2 7 2.8 20 .0
Þkus™k™u ytŒ u
[ku Úke Þkus ™k™u
7 1973 -7 4 146 .9 35 .6 7 4.8 20 .0
ytŒ u
…kt[ {e
8 1979 -7 9 181 .1 38 .0 9 0.8 20 .6
ðkr»ko f
9 1979 -8 0 195 .5 40 .2 9 6.7 21 .1
Aêe Þku s™k™u
10 1984 -8 5 263 .2 51 .0 168 .0 33 .0
ytŒ u
W…Þwoõík ‚khýe W…hÚke …t[ð»keoÞ Þkus™k™kt 34 ð»ko Ëhr{Þk™ ÚkÞu÷e rðãkÚkeo ¼hŒe yk
{wsƒ Au.
1. «Úk{ Þkus™k™e þYykŒ{kt Äku.6 Úke 8{kt r{z÷Mfq÷{kt ¼ýŒkt ƒk¤fku™e ‚tÏÞk 31.2
÷k¾ nŒe. Œu ðÄe™u A Þkus™k™u ytŒu 263.2 ÷k¾ ÚkE. yÚkrŒ 34 ð»ko{kt 232 ÷k¾ ™ðk
rðãkÚkeo «ðu~Þk. yux÷u fu Ëh ð»kuo ykþhu 7 ÷k¾ (9.8h ÷k¾) ™ðk rðãkÚkeoyku™e ¼hŒe
r{z÷Mfq÷ fûkkyu ÚkR yux÷u fu, Þkus™kyku Ëhr{Þk™ rðãkÚkeo ¼hŒe ykX„ýe (8.4
„ýe) ÚkE fnuðkÞ.
2. ykÍkËe ‚{Þu Ëuþ™e {kæÞr{f/Wå[Œh {kæÞr{f þk¤k{kt ¼ýŒk rðãkÚkeoyku™e ‚tÏÞk-
8.7 ÷k¾ nŒe. 14 Úke 17 ð»ko™e W{h™k yk Ëuþ™kt Œ{k{ ƒk¤fku{ktÚke yk ‚tÏÞk {kºk
3.8 xfk nŒe. Aêe Þkus™k™u ytŒu 38 ð»ko ƒkË yu ƒk¤fku™e ‚tÏÞk 1498.00 ÷k¾ ÚkE
„E Au. yÚkkoŒ ykÍkËe ƒkË 38 ð»ko ËhBÞk™ Ëuþ™e {kæÞr{f þk¤kyku{kt 159.3 ÷k¾
ƒk¤fku r™þk¤{kt ™ðk ykÔÞkt yux÷u fu, Ëh ð»kuo ÷„¼„ 4 ÷k¾ ™ðkt ƒk¤fku {kæÞr{f
þk¤k{kt W{uhkÞk. yu™ku yÚko yu ÚkÞku fu, 19 „ýe ð]rØ {kæÞr{f þk¤k™k ƒk¤fku{kt ÚkR.
58
3. Þkus™kyku Ëhr{Þk™™e ð]rØ skuRyu Œku «Úk{ Þkus™k ð¾Œu {kæÞr{f þk¤kyku{kt yk
Ëuþ™kt 14 Úke 17 ð»ko™e W{h™kt fw÷ ƒk¤fku{ktÚke 5.3 xfk ƒk¤fku yux÷u fu 12.2 ÷k¾
ƒk¤fku ¼ýŒkt nŒkt. Aêe Þkus™k™u ytŒu yu ‚tÏÞk ðÄe™u 198.0 ÷k¾ ÚkR Au. yux÷u fu 34
ð»ko{kt fw÷ 155.8 ÷k¾ ™ðkt ƒk¤fku {kæÞr{f þk¤k{kt Ëk¾÷ ÚkÞk. yÚkkoŒT Ëh ð»kuo 4.58
÷k¾ ™ðkt ƒk¤fku™e ¼hŒe ÚkE. …t[ð»keoÞ Þkus™k Ëhr{Þk™ {kæÞr{f þk¤kyku{kt
rðãkÚkeo ¼hŒe ÷„¼„ 14 „ýe 13.77ÚkE yuf fnuðkÞ. Aêe Þkus™k™u ytŒu Ëuþ™kt 14
Úke 17 ð»ko™e W{h™kt Œ{k{ ƒk¤fku{ktÚke 33 xfk™u nsw {kæÞr{f þk¤k ƒŒkðkE Au. 97
xfk nsw {kæÞr{f þk¤k™e ƒnkh Au. Œu{™wt {kæÞr{f rþûký fuðe heŒu fâkhu Úkþu yu
‚ðk÷ Au.
yk{ Œku Ëuþ™kt 6 Úke 14 ð»ko™k Œ{k{ ƒk¤fku {kxu ‚kðorºkf rþûký yr™ðkÞo Au. …ý
{kæÞr{f rþûký ƒÄk™u {kxu yr™ðkÞo ™Úke. yk Œƒ¬u rðMŒhý™u ƒË÷u Œu{™u ÔÞkð‚krÞf
«ðknku{kt fu{ ðk¤ðkt yu Ëuþ™ku «ký «&Lk Au. {kæÞr{f rþûký{kt {kºk yxfkðe™u yk…ýu
Ëuþ™wt ¼÷wt Lknª fhe þfeyu. yk…ýu Aêe Þkus™k™u ytŒu fËk[ 26 xfk rðãkÚkeoyku™u
{kæÞr{f þk¤k{kt …ðuþ yk…eþwt Œu r[ºk yLÞ Ëuþku™e Œw÷™k{kt ½ýwt …kA¤ Au. 1967-
98{kt yk…ýu {ktz 20xfk rðãkÚkeoyku™u {kæÞr{f þk¤k Ëu¾kze nŒe, Œu ‚{Þu Ëwr™Þk™k
yLÞ Ëuþku™e þe rMÚkrŒ nŒe Œu skuðk suðe Au.
MÚkkLk xfk MÚkkLk xfk
1. W¥kh y{urhfk 92 5.yurþÞk 30
2. Þwh ku … hrþÞk 65 6. ykhƒ hkßÞku 25
3. ykuþur™Þk (ykuMxÙur÷Þk-LÞq Íe÷uLz) 60 7.
4. ÷urx™ y{urhfk 35 8. ¼khŒ 20
yk yktfzk …hÚke M…ü sýkÞ Au fu, ykr£fk r‚ðkÞ™k Œ{k{ Ëuþku fhŒkt yk…ýu …kA¤
Aeyu.
5. fkuXkhe…t[™e Ërüyu {kæÞr{f ûkuºku rðãkÚkeo ¼hŒe
{kæÞr{f rþûký{kt rðãkÚkeo ¼hŒe™wt r[ºk skuŒkt …nu÷kt Œu™u {kxu yk„k{e ð»kkuo{kt þwt fhðwt
skuRþu Œu skuEyu.
(1) {kæÞr{f ûkuºku rðMŒhý-rðãkÚkeo ¼hŒe hk»xÙ™u nðu …Ae™kt ð»kkuo{kt fux÷k y™u fuðk «fkh™k
‚wrþrûkŒ {k™ðƒ¤™e sYrhÞkŒ Au Œu™k ytËks «{kýu r™ÞtrºkŒ fhðe hnuþu. (h) yk
ûkuºku yíÞkh ‚wÄe{kt ÄtÄkfeÞ rþûký™ku rðfk‚ ¾qƒ …kt„¤ku hÌkku Au. ŒuÚke ÄtÄkfeÞ rþûký™u
ðÄw ðu„ yk…ðku hnuþu. r™B™ {kæÞr{f fûkkyu ÄtÄkfeÞ rþûký ÷uŒk rðãkÚkeoyku™wt «{ký
ykuAk{kt ykuAwt 20 xfk y™u Wå[Œh {kæÞr{f fûkkyu 50 xfk ƒ™kððwt sYhe hnuþu.
(4) þiû krýf Œf™e ‚{k™Œk™ku ykËþo r‚Ø fhðk {kxu ¾q ƒ ƒnku¤ k «{ký{kt
rþ»Þð]ríkyku™e ‚wrðÄk fhðe hnuþu. (4)ŒusMðe rðãkÚkeoyku fuð¤ rð»kÞ ¿kk™{kt ™rn
…ý RŒh þrõŒyku{kt …ý™e ¾kus fhðe hnuþu y™u Œu{™e r™‚„oË¥k þrõŒyku …kt„hu
yuðe yæÞÞ™‚k{„úe Œu{™u …qhe …kzðe hnuþu.
fkuXkhe…t[u …kuŒk™k ynuðk÷{kt {kæÞr{f rþûký™e y…urûkŒ ¼hŒe™wt su r[ºk ykÃÞwt Au. Œu
skuðkÚke yk…ý™u M…ü ÏÞk÷ ykðþu fu y…uûkk fhŒkt yk…ýu fux÷k yk„¤ ðæÞk Aeyu
Þk …kA¤ hÌkk Aeyu.
59
Äkuh ý/ð»ko rðãkÚkeo ¼hŒe (nòh{kt) ðÞsqÚk™e fw÷ ðMŒe™k xfk
¢{ fw÷ fw÷
Äku.8 Úke 10 Akufhkyku Akufheyku Akuf hkyku Akufheyku
1 1950-51 1304 204 1508 10. 9 1.8 6.5
2 1955-56 1965 406 2371 14. 9 3.3 9.3
3 1960-61 2941 741 3682 20. 4 5.4 13 .1
4 1965-66 4707 1420 5127 28. 7 9.1 19 .1
5 1970-71 6559 2259 8818 34. 2 12.2 23 .4
6 1975-76 9104 3581 12685 40. 8 16.9 29 .1
7 1980-81 12256 5285 17541 49. 1 22.6 36 .3
8 1985-86 16526 7842 24368 60. 4 30.6 46 .0
Äku.11- 12
1 1950-51 245 37 282 3 .3 0.5 1.9
2 1955-56 431 71 502 5 .2 0.9 3.1
3 1960-61 717 132 849 8 .0 1.6 4.9
4 1965-66 1172 226 1398 11. 5 2.3 7.0
5 1970-71 1696 391 2087 14. 6 3.5 9.2
6 1975-76 2351 638 2989 17. 0 4.8 11 .0
7 1980-81 3422 1089 4512 21. 7 7.4 14 .8
8 1985-86 5004 1869 6873 28. 8 14.4 20 .4
16 . Reprot of the Education Commission (1964-65, P.167)

fkuXkhe…t[u Ëþkoðu÷ W…ÞwoõŒ fkuXk …hÚke {kæÞr{f ûkuºku rðãkÚkeo ¼hŒe™ku ÏÞk÷ ykðu Au.
r™B™{ kæ Þr{ f þ k¤ ky ku(Äku.8 Úke 10){kt 1950-51 …h{kt ÷„¼„ 15 ÷k¾ rðãkÚkeoyku™ku
ytËks Au. su ‚tÏÞk ðÄe™u 1985-89{kt ykþhu 2.44 fhkuz sux÷e Úkþu. yux÷u fu ÷„¼„ 16 „ýe
rðãkÚkeo ¼hŒe Úkþu. ð¤e fkuXkhe…t[™e Äkhýk {wsƒ 1985-86{kt ŒkuÞu 46 xfk s ƒk¤fku rþûký
«kÃík fhþu. (…htŒw yk Äkhýkyku ¾kuxe …ze Au. 1980-81{kt Œku nsw 96.7 ÷k¾ ƒk¤fku y™u
21.1 xfk s {kæÞr{f þk¤k{kt ykÔÞkt Au Œu …ý Wå[ {kæÞr{f ‚kÚku Œku fkuXkhe…t[™k ÷ûÞktfu
…nkU[ðk Œku nsw ƒu …t[ð»keoÞ Þkus™kyku ‚wÄe {Úkðwt …zþu.)
Wå[Œh {kæÞr{f þk¤kyku{kt 1950-51{kt ÷„¼„ 3 ÷k¾ rðãkÚkeoyku níkkt. Œu{ktÚke
ðÄe™u 1985-86{kt ÷„¼„ 69 ÷k¾ Úkþu, yux÷u fu ‚tÏÞk™e ð]Øu 23 „ýe Úkþu.
fkìXkhe…t[u rðãkÚkeo ¼hŒe{kt r™Þtºký {qfðk {kxu ™e[u™e ƒkƒŒku ŒhV æÞk™ ËkuÞwO Au.
(1) ™ðe {kæÞr{f þk¤kyku™e MÚkk…™k …qðo-ykÞkus™Úke fhðe skuRyu. (h) þk¤kyku{kt
rþûký™wt Äkuhý ‚k[ðe hk¾ðwt y™u Œu{kt sux÷e søÞkyku nkuÞ Œux÷k «{ký{kt s ™ðk
rðãkÚkeoyku Ëk¾÷ fhðk. (3)ßÞkt søÞkyku Úkkuze nkuÞ íÞkt „wýð¥kk™u Äkuhýu rðãkÚkeoyku™e
«ðuþ™u {kxu „kuXðýe fhðe. (4)Ëhuf {kæÞr{f þk¤k ™ðk rðãkÚkeoyku™u «ðuþ yk…Œe
ð¾Œu þrõŒ, r‚rØ y™u ƒwrØ{kt W¥k{ rðãkÚkeoyku™u s …‚tË fhu. Äku. 8 Úke 10 {kt
rðãkÚkeoyku™wt «ðuþr™Þtºký ‘Mð-…‚tË„e’ y™u “‚òðx’™u Äkuhýu fhðwt skuRyu.
17. yk yktfzk y™u y„kW Ëþkoðu÷ yktfzk ðå[u Vhf nkuðk™wt fkhý yu Au fuyk{kt Äku.8 Úke
10 y™u Äku.11-12™k yktfzk ykÃÞk Au, ßÞkhu y„kW™k yktfzk{kt 6 Úke 8 y™u Äku.9 Úke
11-12™k yktfzk yk…u÷k Au. …ý Wå[Œh {kæÞr{f fûkkyu rðæÞkÚkeo «ðuþ™wt r™Þtºký
Äkuhý ðÄkhu fzf nkuðwt skuRyu. «ðuþ r™Þtºký™e ykÄkhrþ÷kyku ykðe nkuE þfu.
60
- Äku.10™u ytŒu ònuh …heûkk{kt rðãkÚkeoyu {u¤ðu÷ „wý æÞk™{kt ÷uðk.
- ƒkuzoh ÷kR™ rfM‚k{kt þk¤k{kt rðãkÚkeo™ku ‚ðkO„eý hufzo skuðku.
- …heûkkyku{kt su þrõŒ fu fkiþÕÞku™e f‚kuxe ™ ÚkŒe nkuÞ Œu™k rðþu™e «{ký¼qŒ {krnŒe™u
æÞk™{kt ÷uðe.
- ŒusMðe-«rŒ¼k‚tÃkLLk rðãkÚkeoyku™e ƒkƒŒ{kt y{wf rð»kÞ-„rýŒ fu ¼k»kk{kt Œu{™e
r‚Ø Ÿ[e ™ nkuÞ Œku Œu{™e yLÞ «„rŒ fu r‚rØ™u ÷ûk{kt ÷E sYhe AqxAkx {qfðe.
(1) sq™e {kæÞr{f þk¤kyku™wt áZefhý fhe™u y™u Œu™u ™ðe {kæÞr{f þk¤kyku™k MÚk¤™wt
ykÞkus™ fhe™u, Œu{kt rþûký™wt Äkuhý ò¤ðe hk¾ðk «ÞíLk fhðku (h) Ëhuf rsÕ÷kyu
yk„k{e 10 ð»ko {kxu {kæÞr{f rþûký™kt rðfk‚ {kxu Ã÷k™ ƒ™kððk …h nðu æÞk™
furLÿŒ fhðwt (3){kæÞr{f rþûký™wt ÄtÄkfeÞ rðMŒhý fhðwt.
r™»f»ko:
yk{, ‚{„ú heŒu skuŒt ¼khŒ™e A yu …t[ð»keoÞ Þkus™kyku™k 34 ð»ko Ëhr{Þk™:
- rþûký …kA¤ yk…ýu 6194.21 fhkuz Yr…Þk ¾åÞko su{ktÚke 17 xfk ™kýktt 1055.42 fhkuz
Yr…Þk {kæÞr{f rþûký …kA¤ ðk…Þko. Ëh ð»kuo 11 fhkuz (11.18 fhkuz) Yr…Þk ¾åÞko.
- Ëh ð»kuo 1550 ™ðe {kæÞr{f þk¤kyku þY ÚkR yux÷u fu ykX„ýe ‚tÏÞk ðÄe.
- Ëh ð»kuo h7 nòh sux÷k (26638) ™ðk rþûkfku ðæÞk. su ykX„ýku ðÄkhku „ýkÞ.
- Ëh ð»kuo {kæÞr{f þk¤k{kt 4 ÷k¾ ™ðkt ƒk¤fku ykÔÞkt, su 19 „ýe ð]rØ „ýkÞ. ykx÷e
«„rŒ AŒkt nsw Ëuþ{kt :-
- ‚{„ú ƒsux™k h.4 xfk ™kýktt s rþûký …kA¤ Vk¤ðkÞ Au. {kæÞr{f rþûký …kA¤
‚{„ú rþûký ƒsux™kt 17 xfk ™kýktts Vk¤ðkÞ Au.
- nsw Ëuþ{kt {kæÞr{f rþûkfku{ktÚke 15 xfk sux÷k rþûkfku rƒ™Œk÷e{e Au.
- nsw Ëuþ™kt 11 Úke 14 ð»ko™e W{h™k Œ{k{ ƒk¤fku{ktÚke 51 xfk s r{z÷ Mfq÷{kt ykÔÞk
Au, yux÷u fu 49 xfkyu nsw r{z÷ Mfq÷ skuR ™Úke.
- nsw Ëuþ{kt 14 Úke 17 ð»ko™e W{h™k {kæÞr{f / Wå[Œh {kæÞr{f rþûký™u ÞkuøÞ Œ{k{
ƒk¤fku{ktÚke 33 xfk s {kæÞr{f rþûký™u ÞkuøÞ ƒLÞk Au. ƒkfe™k 67 xfk Œku nsw
{kæÞr{f rþûkýÚke yr÷Ãík Au. yk Au yk…ýk Ëuþ™wt {kæÞr{f rþûký™wt r[ºk.
yk…ýu yne {kæÞr{f rþûký™kt rðMŒhý™wt ‚ktrÏÞf r[ºk skuÞwt. Ëuþ™k y™uf «&Lkku™u
…rhýk{u Œu™wt rðMŒkhý ¼÷u ‚tŒku»ks™f ™ nkuÞ AŒkt Xef Xef ÚkÞwt Au. …htŒw Œu{ktÚke y™uf ‚{MÞkyku
„wýð¥kk™u ÷„Œe …ý Q¼e ÚkE Au. yk…ýu Ëuþ™k {kæÞr{f rþûký™k rðfk‚™e ‚{MÞkyku ŒhV
yuf Ërü…kŒ fhe ÷Eyu.
4. {kæÞr{f rþûký™k rðfk‚™e ‚{MÞkyku :
(1) {kæÞr{f rþûký™k ‚«{ký rðMŒhý™ku y¼kð :
{kæÞr{f þk¤kyku Ëuþ™e ðMŒe™k «{ký{kt yksu Au, Œu™k fhŒkt ƒ{ýe sYh Au. Œu
W…hktŒ yksu su þk¤kyku Au Œu™wt ‚t«{ký rðMŒhý ™Úke. „úk{ rðMŒkhku{kt þnuhe rðMŒkhku™e
Œw÷™k{kt ykuAe {kæÞr{f þk¤kyku Au. ð¤e, „úk{rðMŒkhku{kt …ý ykrËðk‚e rðMŒkhku{kt
¾qƒ ykuAe {kæÞr{f þk¤kyku Au. yux÷u fu, ßÞkt ‚{]Ø rðMŒkhku Au íÞkt sYh fhŒkt ðÄw
þk¤kyku Au y™u ßÞkt sYh Au Œuðk „úk{ ŒÚkk ð™ðk‚e rðMŒkhku{kt ykuAe þk¤kyku Au.
…rhýk{u ‚{ks™ku yuf r™B™ MŒh {kæÞr{f rþûkýÚke ðtr[Œ hne òÞ Au. yk{u Ëuþ™kt
14 Úke 17 ð»ko™e ô{h™kt {kæÞr{f rþûký™u ÞkuøÞ yuftËh ƒk¤fku{ktÚke 33 xfk sux÷kt
61
ƒk¤fku s {kæÞr{f rþûký «kÃík fhu Au. 67 xfk ƒk¤fku Œku {kæÞr{f rþûkýÚke yr÷Ãík
s Au. ðMŒe™e Ërüyu nsw Ëuþ{kt ƒeS 76 nòh sux÷e {kæÞr{f þk¤kyku™e sYh Au,
su „úk{ ð™ðk‚e rðMŒkh{kt MÚkk…ðe skuEyu.
1. {kæÞr{f rþûký™wt ÔÞkð‚kÞefhý ÚkÞwt ™Úke : rþûký™e ™ðe Œhkn 10+2+3 ßÞkhu
y{÷{kt {qfe íÞkhu yu{kt {k™ðk{kt ykðu÷wt fu r™B™ {kæÞr{f fûkkyu fw÷ rðãkÚkeoyku™k
20 xfk y™u Äku.10 ™u ytŒu 50 xfk sux÷k rðãkÚkeoyku ÔÞð‚kÞ÷ûke yÇÞk‚¢{ku{kt sþu.
…htŒw yk nuŒw r‚Ø ÚkÞku ™Úke. rðãkÚkeoyku™ku {kuxk ¼k„™ku «ðkn rðãkfeÞ rð»kÞku ÄhkðŒk
Wå[Œh {kæÞr{f rþûký ŒhV ðéÞku Au. Äku. 10™u ytŒu ÔÞkð‚kÞ÷ûke yÇÞk‚¢{ku {kxu™e
‚wrðÄkyku Q¼e fhðk{kt y™u yu rËþk{kt rðãkÚkeoyku ykf»koðk{kt r™»V¤Œk {¤e Au.
‚™u 1982-83 ‚wÄe{kt 4-2™k MŒhu ÔÞkð‚krÞf yÇÞk‚¢{ku{kt rðãkÚkeoyku™e ‚tÏÞk Ëh
ð»kuo VõŒ 60,000 ‚wÄe …nku[e nŒe. Wå[¥kh {kæÞr{f Œƒ¬u ÷„¼„ 8.50 ÷k¾
rðãkÚkeoyku 1982-83 {kt yÇÞk‚ fhŒk nŒk. Œu{ktÚke {kºk 60 nòh s ÔÞkð‚kÞ÷ûke
yÇÞk‚¢{ku{kt „Þk, su fux÷wt þh{s™f r[ºk Au.
yu s heŒu nkÞh ‚ufLzhe «ðkn …‚kh fh™kh rðãkÚkeoyku{ktÚke 80 xfk fkì÷usku y™u
Þwr™ðr‚oxeyku{kt «ðuþ {u¤ðu Au. yk{kt™k VõŒ 20 xfk s ÄtÄkËkhe fu xufr™õ÷ ‚tMÚkkyku{kt
sR þfu Au.
2. {kæÞr{f rþûký {kºk …wMŒrfÞwt ƒ™e „Þwt Au : {kæÞr{f rþûký™u ytŒu rðãkÚkeo fkuR ÔÞð‚kÞ
{kxu ûk{Œk «kÃík fhe þfŒktu ™Úke. {kæÞr{f rþûký™u ÄtÄkfeÞ ƒ™kððk™k ‚ûk{ «Þk‚ku
ÚkÞk ™Úke, …rhýk{u rðãkÚkeoyku™e yktÄ¤e Ëkux rðãkfeÞ rð»kÞku ŒhV Au. rþûký™e ™ðe
™erŒ-1986™k “rþûký™ku …zfkh’ …wrMŒfk{kt …ý M…ü sýkÔÞwt Au fu ‘ rþûký™e yk
‚…kxeyu ‚kiÚke ðÄw yMðMÚk fhe {qfu yuðe ƒkƒŒ yu Au fu, 8 yÚkðk 10 yÚkðk Œku 12
ð»ko™k rþûký …Ae …ý rðãkÚkeoyku™e „ý™k…kºk ‚tÏÞk™u Œu{™k ¼kirŒf, ‚ktMf]rŒ yÚkðk
‚k{krsf-ykrÚkof …Þkoðhý™u ‚{sðk™e yÚkðk …kuŒk™e {u¤u rð[khðk™e þrõŒ «kÃík
ÚkŒe ™Úke. Œuyku hkus„kh™k ƒòh{kt …qhŒk rðïk‚ yÚkðk ÞkuøÞŒk ÔÞkð‚krÞf fwþ¤Œk
‚kÚku Ëk¾÷ ÚkŒk ™Úke’. yk{, …wMŒrfÞk rþûkýLku fkhýu sðkƒËkh y™u rð[khðk™-
ÔÞð‚kÞ yr¼{w¾ rfþkuh-rfþkuheyku {kæÞr{f rþûký{ktÚke «kÃík ÚkŒkt ™Úke.
3. rðrðÄ÷ûke þk¤kyku™ku ™qŒ™ «Þku„ ƒtÄ fÞkuo Au : 1952-53™k {kæÞr{f rþûký …t[u
({wËr÷Þkh …t[) rðrðÄ÷ûke {kæÞr{f þk¤kyku™e ¼÷k{ý fhe nŒe. …rhýk{u «Úk{
Þkus™k™u ytŒu Ëuþ{kt 225 rðrðÄ÷ûke þk¤kyku þY ÚkR nŒe. yk þk¤kyku ðÄe™u [kuÚke
Þkus™k™u ytŒu 2612 ‚wÄe …nkut[e. …ý 1994-66 ™k hk»xÙeÞ rþûký…t[u (fkuXkhe …t[u)
rðrðÄ÷ûke þk¤kyku ƒtÄ fhðk™e ¼÷k{ý fhŒkt Œu þk¤kyku …kt[{e Þkus™k …Ae ƒtÄ
…ze. ¾hu¾h Œku ÔÞkð‚kÞ÷ûke rþûký™ku …kÞku ™k¾ðk {kxu rðrðÄ÷ûke þk¤kyku yíÞtŒ
W…Þku„e nŒe. Œu™k y{÷efhý™ku yr¼„{ ƒË÷e™u Œu [k÷w hk¾e nkuŒ Œku ½ýku ‚khku
«Þku„ nŒku.
4. {kæÞr{f rþûký™ku ÔÞk… ðæÞku Au, …ý „wýð¥kk ½xe Au : {kæÞr{f rþûký™e ‚ktrÏÞf
ð]rØ yð~Þ ÚkE Au. Œu™kt …rhýk{u Œu™ku ÔÞk… ðæÞku Au. «Úk{ Þkus™k ð¾Œu 1950-51{kt
{kæÞr{f rþûký™u ÞkuøÞ Ëuþ™k Œ{k{ ƒk¤fku{ktÚke 5.3 xfk s {kæÞr{f rþûký «k{
fhŒkt nŒk. 1983-84{kt Œu ðÄe™u 32.5 xfk™e ÚkR Au. yÚkkoŒT {kæÞr{f rþûký ÷u™kh
ƒk¤fku™e, Œu{™u rþûký yk…™kh ‚tMÚkkyku, rþûkfku™e ‚tÏÞk ykÍkËe ƒkË W¥khku¥kh
ðÄe Au. Œu{ AŒkt „wýð¥kk ½xe Au. fu{ fu ÔÞk… ðÄu Œu{ {kæÞr{f þk¤k {kxu ykð~Þf
{fk™ku, rV[h, «Þku„þk¤k, rðrþü ¾tzku, ‚{]Ø …wMŒfk÷Þ, h{Œ-„{Œ™kt r¢zkt„ý,
ÿ~Þ-©kÔÞ ‚kÄ™ku ð„uhu™e ‚„ðzku …ý ðÄðe skuEyu. Œu ™ ðÄu Œku yk…kuyk… rþûký™e
62
„wýð¥kk fÚk¤u. ‚kÚku ‚kÚku rþûkfku™e‚ßsŒk …ý ðÄðe skuRyu. yu{ ™ ÚkŒkt rþûký™e
„wýð¥kk ½xðk …k{e Au.
‚™u 1978™k yr¾÷ ¼khŒeÞ rþûký ‚ðuo y™w‚kh 27 xfk {kæÞr{f þk¤kyku y™u 10
xfk Wå[Œh {kæÞr{f þk¤ykyku …k‚u òsY-{wŒhze™e …ý ‚„ðz ™Úke. ßÞkt Sð™™e
fwËhŒe nksŒku {kxu™e ‚wrðÄk …ý ™ nkuÞ íÞkt yLÞ þiûkrýf ¼kirŒf ‚kÄ™ku Œku fâktÚke
nkuÞ?
yk{, rþûký™k ÔÞk… ‚kÚku þk¤k™e ¼kirŒf ‚„ðzku, rþûkf™e ‚ßsŒk, rðãkÚkeo-rþûkf
«{ký suðe ƒkƒŒku ŒhV æÞk™ ™ yk…ðk™u fkhýu ‚ktrÃÞf ð]rØ AŒkt „wýð¥kk ½xe Au.
yu{ õne þfkÞ.
5. ‚{„ú Ëþ{kt Wå[¥kh {kæÞr{f rþûký Œƒ¬ku rMÚkh ÚkÞku ™Úke : fkuXkhe …t[u ‚qr[Œ 10+2+3
™e ™ðe Œhun nsw ‚{„ú Ëuþ{kt y{÷e ƒ™e ™Úke. Ëuþ™kt 32 hkßÞku (fuLÿþkr‚Œ ‚kÚku){ktÚke
26 hkßÞku (fuLÿþkr‚Œ ‚rnŒ){kt yk ™ðe Œhun y{÷e ƒ™e Au. nsw 6 hkßÞku (fuLÿþkr‚Œ
«Ëuþku ‚rnŒ) nsw yu™ku y{÷ ÚkÞku ™Úke. yÚkkoŒT fu rþûký™e ™ðe Œhun ‚{„ú Ëuþ{kt
yuf‚h¾e y™u rMÚkh „kuXðkR ™Úke. su hkßÞkuyu y{÷ fÞkuo Au, Œu{kt …ý + h™ku (Wå[
{kæÞr{f) Œƒ¬ku fux÷ktf hkßÞkuyu {kæÞr{f þk¤k ‚kÚku ‚¤t„ yuf{ Œhefu hkÏÞku Au. Œku
fux÷ktf hkßÞkuyu swr™Þh fkì÷usku MðY…u hk¾u÷ Au. su Þwr™ðr‚oxe rþûký ‚kÚku skuzkÞu÷
Au. yk{ ™ðe Œhun nsw rMÚkh ƒ™e ™Úke. íÞkt 1986 ™e rþûký™e ™ðe ™erŒ ™ðe s Œhun
5+3+2+2+3 ð„uhu ykðu Au.
6. {kæÞr{f rþûký{kt ‚{ksku…Þku„e Wí…kËf ©{fkÞo r™»V¤ „Þwt Au : „ktÄeSyu …kÞk™e
fu¤ðýe{kt Ëþkoðu÷ Wãku„ nkÚk rþûký y™u fkuXkhe …t[u Ëþkoðu÷ “fkÞko™w¼ð’ r™»V¤
„Þkt …Ae ©e Eïh¼kE fr{xeyu yk…u÷ “‚{ksku…Þku„e Wí…kËf ©{fkÞo’ ™u yk…ýu
y{÷e ƒ™kððk™k nŒk. …ý Œu fhe þfâk ™Úke. Œu™ku ‚ÓËÞŒk…qðof Mðefkh s ÚkÞku
™Úke. yk {kxu™k «Þku„ku-«ÞíLkku AqxkAðkÞk yð~Þ ÚkÞk Au …ý yuf Þk ƒeò fkhý‚h
Œu™u Äkhe ‚V¤Œk {¤e ™Úke. „wshkŒ{kt Œku “Sð™…Þku„e «ð]r¥k™u ™k{u ™k{™ku s
fkÞo¢{ ƒ™e „Þku Au.
7. Œk÷e{e fkì÷usku™e ûk{Œk{kt ½xkzku ÚkÞku Au : Ëuþ{kt Œk÷e{e fkì÷usku™e ‚tÏÞk yð~Þ ðÄe
Au. …ý Œk÷e{ ÷R™u ƒnkh …zŒk rþûkfku™e ‚ßsŒk{kt ðÄkhku ÚkÞku ™Úke. Œk÷e{e
fkì÷usku™e ûk{Œk{kt ½xkzku ÚkÞku Au. yk fkì÷usku þk¤kykuÚke yr÷Ãík hne Au. ð¤e Œk÷e{e
fkì÷usku yÇÞk‚¢{ku, fkÞo¢{ku, «kÞkur„f fkÞo ð„uhu ðkMŒrðõŒk ‚kÚku fË{ r{÷kðe þfŒktt
™Úke. Œk÷e{e fkì÷usku™k fkÞo¢{ku™e ™ðu‚hÚke rð[khýk fhðk™e sYh Au.
8. {kæÞr{f y™u Wå[¥kh {kæÞr{f fûkkyu Ëk¾÷ fhu÷e MðkæÞkÞ …ØrŒ r™»V¤ „E Au
:{kæÞr{f-Wå[Œh {kæÞr{f þk¤k{kt rþûký ÷uŒkt rðãkÚkeoyku{kt Mð-yæÞÞ™™e xuð …zu
Œu {kxu™k fkÞo¢{ MðY… MðkæÞkÞ …ØrŒ y{÷e ƒ™kðe nŒe. Œu {kxu fux÷ktf hkßÞku™k
…kXTâ…wMŒf {tz¤kuyu MðkæÞkÞ …ØrŒ {kxu MðkæÞkÞ…kuÚkeyku™wt «fkþ™ fÞwO nŒwt …ý Œu™ku
y{÷ ƒhkƒh ™ ÚkŒkt MðkæÞkÞ…kuÚkeyku …h Äq¤ [ze „E Au. ¾hu¾h {kæÞr{f y™u
Wå[¥kh {kæÞr{f fûkkyu MðkæÞkÞ y™u r™herûkŒ yÇÞk‚ …ØrŒ™ku y{÷ fhðk™wt
Rïh¼kR fr{xeyu …ý ‚q[™ fÞwO nŒwt. …htŒw Œu™ku ‚k[ku ÓËÞ…qðof y{÷ ÚkÞku s ™Úke.
9. rþûkfku {kxu™k ‚uðkfk÷e™ fkÞo¢{ku y…qhŒk y™u rƒ™fkÞoûk{ Au : ‚uðk ƒËkðŒk rþûkfku™u
‚uðkfk÷e™ Œk÷e{ {¤e hnu Œu {kxu™k fkÞo¢{ku rþûkf «rþûkýƒkuzo, hkßÞ rþûký¼ð™,
yu™.‚e.E-ykh.xe., xÙu®™„ fkì÷usku y™u fu¤ðýe ¾kŒk îkhk yðkh™ðkh ÞkuòŒkt nkuÞ
Au. …ý Œu …qhíkkt ™Úke. ™ðku yÇÞk‚¢{ ykðu íÞkhu yuðk fkÞo¢{ku ÞwØ™k Äkuhýu ÞkuòÞ
Au. …Ae Œu ŒhV fkuE skuŒwt s ™Úke. ¾hu¾h Œku rð»kÞðMŒw, …ØrŒyku, «rðrÄyku,
63
yußÞwfuþ™÷ xuf™ku÷kuS, ™ðe™ «ðknku, ™ð-rð[kh …rhðŒo™ {kxu™k ‚uðkfk÷e™ fkÞo¢{
r™Þr{Œ Þkusðkt skuEyu. suÚke yk…ýkt rþûkfku Œkò y™u yãŒ™ hnu. Œu{™e ÔÞkð‚krÞf
‚ßsŒk ‚{]Ø ƒ™u. ¾hu¾h Œku yk {kxu Ëhuf hkßÞ{kt yuf ‚uðkfk÷e™ Œk÷e{™e ‚tMÚkk s
nkuðe skuEyu Þk Ëhuf xÙu®Lk„ fkì÷usku™u ‚uðkrðMŒhý fuLÿ yk…e™u Œu fk{ Œu{™u ‚kut…ðwt
skuRyu.
fux÷ef søÞkyu r™htŒh rþûký y™u ‚uðkrðMŒhý™kt fuLÿku nŒkt Œu ƒtÄ ÚkÞk Au, [k÷u Au Œu
…qhŒkt fkÞoûk{ ™Úke.
10. ðkhtðkh ƒË÷kŒe rþûký™e ™erŒ™u fkhýu fkuE rMÚkh «Þku„ku-…rhýk{ku «kÃík ÚkÞkt ™Úke :
rþûký™e ™erŒ ðkhtðkh ƒË÷kÞk fhu Au. yk…ýk Ëuþu ykÍkËe ƒkË ŒhŒ s hk»xÙeÞ
rþûký ™erŒ ™¬e fhe Ëuðe skuEŒe nŒe. …ý Auf yufðe‚ ð»ko ƒkË ‚ki «Úk{ 1968{kt
hk»xÙeÞ rþûký™erŒ yk…ýu ònuh fhe. su™u 10+2+3 ™e ™ðe Œhun™u ™k{u yku¤¾e …ý
Œu™ku ‚tÃkqýo y{÷ yk¾k Ëuþ{kt yuf‚h¾ku ™ ÚkÞku. fkÞko™w¼ð, ‚{ksku…Þku„e
Wí…kËf©{fkÞo, Sð™…Þku„e «ð]r¥kyku suðk yÕ…Sðe «Þku„ku fÞko Œu r™»V¤ síkkt
„Þk íÞkt ð¤e 1986™e rþûký™e ™ðe ™erŒ ykðe …zu Au. yk{, rMÚkhŒk…qðof «Þku„™u
yðfkþ ykuAku hÌkku Au.
11. {kæÞr{f rþûký [e÷k[k÷w y™u y…rhðŒo™þe÷ ƒ™e „Þwt Au : {nTytþu {kæÞr{f rþûký™ku
fkÞo¢{ [e÷k[k÷w, …wMŒrfÞku, ½huzƒØ y™u {kºk rðãkfeÞ ƒ™e „Þku Au. Œu{kt ™ðŒh
«Þku„ku, ‚tþkuÄ™ku r¢Þkí{f ‚tþkuÄ™, ™qŒ™ «ðknku, rð¿kk™-xuf™ku÷kuS™ku W…Þku„,
™ðrð[kh …rhðŒo™ suðk fkÞo¢{ku™e …qhŒe ys{kÞþ s ÚkE ™Úke. …rhýk{u Œu [e÷k[k÷w
y™u y…rhðŒo™þe÷ ƒ™e „Þku Au.
12. yÇÞk‚¢{ku{kt ykzuÄz-WŒkðr¤Þk VuhVkhku fÞko Au : {kæÞr{f rþûký™k yÇÞk‚¢{ku{kt
™ðe™Œk Ëk¾÷ fhðk ™ðku yÇÞk‚¢{ y{÷e ƒ™kÔÞku …ý …qhŒe ŒiÞkhe, rþûkfku™e
‚ßsŒk y™u …qhŒkt ‚kÄ™ku rð™k Œu ÷„¼„ r™»V¤ ™eðzâku. ykzuÄz y™u WŒkð¤u
ÚkÞu÷e yÇÞk‚¢{™e ‚wÄkhýkyu rð…heŒ y‚h fhe „R. Œu rþûkfku y™u rðãkÚkeoyku ƒt™u
{kxu {qtÍðýY… ƒ™e „Þku. yÇÞk‚¢{ ykÄwr™f ƒ™kððk™k ÷ku¼{kt ™u ÷ki¼{kt yk…ýu
fBÃÞqxh „rýŒ (™ðwt „rýŒ) Ëk¾÷ fÞwO. …ý Œu ÷„¼„ r™»V¤ „Þwt. fux÷ktÞ rð»kÞku{kt
{n¥ðkfktûke yÇÞk‚¢{ {qfe ËeÄku. …Ae Wnk…kun ÚkŒkt y{wf «fhý hË fhðk {ktzâk.
ŒuÚke Œu™e y‚hfkhfŒk ™ hne.
ð¤e, yÇÞk‚¢{ ƒË÷kÞ …ý Œu™ku ðknf rþûkf ™ ƒË÷kÞ íÞkt ‚wÄe Œu™ku þku yÚko ? n¤
ƒË÷kÞ …ý n¤…rŒ ™ ƒË÷kÞ, {trËh™ku Sýkuoîkh ÚkkÞ …ý …qòhe ™ ƒË÷kÞ ? suðku
¾u÷ ÚkÞku.
13. þk¤kyku{kt ‚ðkO„e rðfk‚ {kxu™e ykuAe Œfku {¤u Au : {kæÞr{f þk¤kyku rðãkÚkeoyku™k
‚ðkO„e rðfk‚ {kxu y™u ™uŒ]íð™e ÷kufþkne™e Œk÷e{ {kxu™e ‚tMÚkkyku Au. yux÷u {kºk
ònuh …heûkkyku™k …rhýk{ku W…hÚke þk¤k™wt {qÕÞktf™ ™ Úkðwt skuRyu. þk¤k ƒk¤fku™kt
‚ðkO„e rðfk‚ {kxu fE fR ‚nyÇÞk‚ «ð]r¥kyku fhu Au, Œu …ý skuðwt skuRyu. yksu
þk¤kyku{ktÚke yu «ð]r¥kyku ¼qt‚kŒe òÞ Au. rð»kÞ{tz¤ku™e «ð]r¥kyku, rðrðÄ ‚ktMf]rŒf
‚krnríÞf fkÞo¢{ku, yr¼ÔÞrõŒ {kxu™k fkÞo¢{ku, rðrðÄ M…Äkoyku, rðrþü rË™ku™e
Wsðýe, «ðk‚ku-…Þox™ku, «kÚko™k ‚t{u÷™ku, ¼etŒ…ºkku, þk¤k ‚k{rÞfku™wt «fkþ™ suðe
«ð]r¥kykuÚke þk¤kyku Ä{Ä{Œe nkuðe skuRyu, …ý yksu Œu{kt ykux Ëu¾kÞ Au. rþûkfku™ku
h‚ …ý ykðe «ð]r¥kyku ŒhV ykuAku ÚkŒku òÞ Au.
14. ònuh …heûkkyku, rþûkfku™e ¼hŒeyku{kt „uhherŒyku yk[hkÞ Au : yu‚. yu‚. ‚e. y™u
64
yu[. yu‚. ‚e. suðe ònuh …heûkkyku™e «{ký¼qŒŒk W…h þtfk ò„e Au. Œu{kt „uhherŒyku
yk[hkŒe sýkE Au. {qÕÞktf™fkhku-{kuzhuxhku-«kr&Lkfku-„uhherŒyku yk[hŒk skuðk {¤u
Au. Œu{™e ƒuËhfkheyku …ý ðÄŒe [k÷e Au. …heûkk™e su „t¼ehŒk nkuðe skuEyu Œu
sýkŒe ™Úke. …rhýk{u ƒk¤fku, ðk÷eyku y™u «rŒ¼k‚t…LLk rðãkÚkeoyku™ku ònuh
…heûkkyku{ktÚke rðïk‚ QXŒku òÞ Au. fux÷ef „uhherŒyku{kt Œku rþûkf-«rþûkfku sðkƒËkh
XÞko Au.
ð¤e, {kæÞr{f-Wå[¥kh {kæÞr{f rþûkfku™e ¼hŒe{kt ¾wÕ÷uyk{ …i‚k ÷uðkÞ Au. Œu™ku
yktfzku ðÄŒku òÞ Au. …xkðk¤kÚke r«rL‚…k÷ ‚wÄe™k™e ¼hŒe{kt ‚t[k÷f {tz¤ku yÚkðk
rsÕ÷k rþûkýkrÄfkheyku yÚkðk ƒt™u ‚kÚku {¤e™u (‚nfkhe {tz¤e îkhk) rþûkfku™u ðu[kŒk
÷u Au. ykðk ðu[kÞu÷k rþûkfku þwt rþûký yk…e þfðk™k ? ‚hðk¤u Œu™e y‚h rþûký™e
„wýð¥kk y™u ¼krð …uZe™k ½zŒh …h s …zðk™e.
15. ™ðe {kæÞr{f þk¤kyku þY fhðk yt„u™e fkÞoðkne rðMŒhý {kxu ¾Œh™kf Au : Ëuþ{kt
nsw ™ðe {kæÞr{f þk¤kyku™e sYh Au. …ý „wshkŒ hkßÞ{kt {kæÞr{f rþûký ƒkuzuo
™ðe þk¤kyku þY fhðk yt„u™k su ™ðk r™Þ{ku ƒ™kÔÞk Au, Œu ¾Œh™kf Au. Œu™kÚke fkuE
™ðe {kæÞr{f þk¤k þY ÚkR þfþu Lknª. ð¤e Úkþu Œku ¼úük[kh îkhk. ‚hfkhu yuðwt
XhkÔÞwt Au fu, [k÷w {kæÞr{f þk¤kÚke Ë‚ rf.{e.Úke ykuAk ytŒh{kt þY ÚkŒe {kæÞr{f
þk¤k™u þY Úkðk™k …kt[ ð»ko ‚wÄe fkuR „úkLx yk…ðk{kt ykðþu Lknª y™u Œu™u r™ÞŒ
Äkuhý fhŒkt ðÄw Ve …ý ÷uðk-Ëuðk{kt ykðþu Lknª. …ý sku Ë‚ rf.{e.Úke ðÄw ytŒh{kt
ykðe {kæÞr{f þk¤k þY Úkþu Œku Œuðe ™ðe {kæÞr{f þk¤k™u þY Úkðk™k «Úk{ …kt[ ð»ko
‚wÄe h… xfk™e {ÞËk{kt yuznkuf „úkLx yk…ðk{kt ykðþu.
ƒeswt {kæÞr{f rþûký ƒkuzo™k ™ðe þk¤k þY fhðk™k ™ðk r™Þ{ku y™w‚kh þk¤k …k‚u 3
÷k¾™wt ¼tzku¤ nkuÞ y™u Œu Y.1000/-hrsMxÙuþ™ Ve ŒÚkk Y.100/- Vku{o ¼hu Œku s Œu™u
{tsqhe {¤u.
{nkhk»xÙ hkßÞu hkßÞ{kt fkuE ™ðe {kæÞr{f þk¤k þY ™ fhðk™ku r™ýoÞ ÷eÄku nŒku.
yk ƒÄe ƒkƒŒkuÚke M…ü ÚkkÞ Au fu, {kæÞr{f rþûký™k rðfk‚{kt yk ƒÄe þhŒku
yðhkuÄY… Au. nsw Ëuþ{kt ßÞkt ykð~ÞfŒk Au íÞkt ‚ðuoûký fhe™u ykðk fkuE r™Þ{ku
rð™k {kæÞr{f þk¤kyku þY Úkðk Ëuðe skuEyu Þk ‚hfkhu fhðe skuEyu.
16. rƒ™‚hfkhe {kæÞr{f þk¤k™k fu¤ðýe {tz¤ku™u nðu h‚ hÌkku ™Úke : rƒ™‚hfkhe {kæÞr{f
þk¤kyku™k ‚t[k÷f {tz¤ku …k‚uÚke {kæÞr{f rþûký ƒkuzuo Äe{u Äe{u fux÷eÞu ‚¥kkyku ÷R
÷eÄe Au. …rhýk{u Œu{™u nðu Ëk™ yk…ðk{kt, W½hkððk{kt fu rðfk‚™kt fkÞkuo{kt h‚ hÌkkt
™Úke. ‚hfkh™e „úkLx W…h s þk¤kyku ™¼u Au.
17. xâwþ™«Úkk xâqþ™õ÷k‚ y™u „kEzku™wt ‚k{úkßÞ ðÄe hÌkwt Au : {kæÞr{f rþûký{kt rþûkfku
îkhk ÚkŒe xâwþ™™e ƒËe y™uf „uhherŒyku yk[hðk ŒhV ð¤e Au. xâwþ™ õ÷k‚ku
rƒ÷kze™k xku…™e su{ Q„e ™ef¤u Au. Œu{kt rðãkÚkeoyku MðiåAkyu nkuþu nkuþu òÞ Au.
„kRzku™e {kÞkò¤u {q¤ …kXTÞ…wMŒfku™wt {n¥ð ‚¥ðne™ ƒ™kðe ËeÄwt Au. nðu Œku rþûkfku
…ý „kRzku ðkt[e™u ¼ýkðŒkt ÚkÞkt Au. …rhýk{u ‚{„ú {kæÞr{f rþûký …heûkk÷ûke y™u
xqtf{k„eo ƒ™e „Þwt Au. Œu{ktÚke s …heûkk{kt [kuheyku™wt Ëq»ký ðæÞwt Au.
18. ðk÷eyku {kæÞr{f rþûký «íÞu W…uûkk ‚uðu Au: ðk÷eykuyu …kuŒk™k ƒk¤fku þwt ¼ýu Au ? fuðwt
¼ýu Au ? rðf‚u Au fu fu{ ? Œu skuðwt skuRyu. …ý skuŒkt ™Úke. Ëhuf þk¤k{kt ðk÷e{tz¤
nkuðwt skuRyu. 217 …ý nkuðwt skuRyu. yux÷u fu …uhuLx, xe[‚o yuLz ÃÞw…Õ‚ fr{xe, su{kt
ðk÷e, rþûkf y™u rðãkÚkeo™ku ‚{LðÞ ÚkkÞ. ðk÷e ‚t{u÷™ku Ëh ‚ºku Úkðk skuEyu Œu …ý
65
ÚkŒkt ™Úke. …rhýk{u fux÷ef þk¤k™k rþûkýfkÞo™e ™ƒ¤kR ŒhV ykt„¤e [ªÄe þfkŒe
™Úke.
19. þk¤k™k yk[kÞo™e rMÚkrŒ ÿki…Ëe fhŒktÞu ƒËŒh ƒ™e „R Au : þk¤k™k yk[kÞo™u rþûkfku,
rðãkÚkeoyku, ‚t[k÷f{tz¤, ‚hfkh, ðk÷eykuyu [khu ƒkswÚke ½uhe ÷eÄk Au- ƒÄk Œu™wt
ðMºkknhý fhu Au. ŒuÚke Œku fux÷ef {kuxe {kæÞr{f þk¤kyku{kt yk[kÞkuo xfŒk ™Úke.
þk¤k™k yk[kÞo™u su MðŒtºkŒk y™u ‚h¤Œk ðneðx ŒÚkk rðãkfeÞ ƒkƒŒku {kxu skuEyu
Œu ™Úke.ð¤e ðneðx yux÷ku ƒÄku ðÄe „Þku Au fu, Œu rðÄkfeÞ ƒkƒŒku{kt ÷ûk s yk…e
þfíkktu ™Úke.
rþûkf{tz¤ku y™u Œu™e ‚÷k{Œeyu fux÷ktf {kÚkk¼khu rþûkfku™u hûký ykÃÞwt Au. Akþðkhu
nzŒk÷Lkwt þMºk Ëu¾kze rþûký™u ¾kuht¼u [zkðe Ëu Au. yk ‚tsku„ku{kt yk[kÞo {kxu ykÞkus™
y™u ‚t[k÷™ ËkuÌk÷wt ƒ™e „Þwt Au.
3.4.2 ‚{MÞkyku™ku Wfu÷ :
™e[u {wsƒ™k Wfu÷ nkuR þfu : (1) {kæÞr{f rþûký™wt ‚«{ký rðMŒhý fhðwt (h) rðãkfeÞ
rþûký ŒhV™e Ëkux ¾k¤ðe, {k…ƒtÄe fhðe. (3) ÄtÄkfeÞ {kæÞr{f rþûký ŒhV™wt ykf»koý
ðÄkhðwt, ‚„ðzku ðÄkhðe. (4) Wå[¥kh {kæÞr{f þk¤kyku™u ‚ûk{ ƒ™kððe. (5) {kæÞr{f
rþûkfku™e Œk÷e{™u ‚ƒ¤ ƒ™kððe, Œu™u ðkMŒrðfŒk ‚kÚku skuzðe. Œk÷e{e fkì÷usku™e „wýð¥kk
ðÄkhðe. (6)rðãkÚkeoyku™e {kæÞr{f rþûký ŒhV™e yktÄ¤e Ëkux hkufe™u Œu{™u ÞkuøÞ {k„uo ðk¤ðk.
(7) {kæÞr{f rþûký™e „wýð¥kk™wt Äkuhý Ÿ[wt ÷kððwt Œu {kxu ‚„ðzku ðÄkhðe. (8) {kæÞr{f
fûkkyu Rïh¼kR fr{xe™e ¼÷k{ýku y™w‚kh™wt rþûký™wt {k¤¾wt „kuXððwt …zþu. ‚{ksku…Þku„e
Wí…kË™fkÞo™u ‚V¤ ƒ™kððk ¼„ehÚk …wÁ»kkÚko fhðku …zþu. Œu {kxu ðÄkhk™e ™kýkttfeÞ sku„ðkEyku
…ý fhðe …zþu. Wãku„ y™u fkÞko™w¼ð™k s™e Ëþk ‚. W.©.™e ™ ÚkkÞ Œu {kxu [uŒðwt …zþu.(ÚkE
„R Au ?) (9) ‚{„ú hkßÞ™k Œk÷e{ …k{u÷k rþûkfku™e ™kutÄýe Úkðe skuEyu. Œu{™e „wýð¥kk™u
Äkuhýu ¼hŒe Úkðe skuEyu . …i‚k™wt Ëq»ký fkuE…ý ¼ku„u Ëqh Úkðwt skuEyu. Œu {kxu fkÞËk îkhk ‚ò™e
sku„ðkR Úkðe skuEyu. (10) xâwþ™™e ƒËe fkÞËkÚke Ëqh fhðe skuEyu. (11) „kRzku …ý fkÞËkÚke
ƒtÄ fhðe skuEyu. (12)MðkæÞkÞ…kuÚkeyku™u ƒË÷u Ëhuf rþûkf s MðkæÞkÞ ŒiÞkh fhu, ÷eÚkku fhu
Œuðe ÔÞðMÚkk Úkðe skuEyu. Œu {kxu™wt ¾[o {kLÞ Úkðwt skuEyu. (13) …kXTÞ…wMŒfku, rþûkf r™ËŠþ™e
y™u yÇÞk‚…kuÚkeyku™e „wýð¥kk ðÄðe skuEyu. (14){kæÞr{f þk¤k Akuze „Þu÷k …w™: «ðuþ
RåAu Œku Œu{™k {kxu yðirÄf rþûký-‚„ðzku Q¼e fhðe …zþu. (15) rþûkfku y™u rðãkÚkeoyku
Mð-yæÞÞ™™e «ð]r¥kyku fhu Œu {kxu™e ¼kirŒf …rhrMÚkrŒyku ‚wÄkhðe skuEyu. ÞkuøÞ heŒu ykÞkursŒ
{fk™ku, …qhŒk yðfkþðk¤k ð„o¾tzku, þiûkrýf W…fhýku, rð¿kk™™kt ‚kÄ™ku , ‚{ksku…Þku„e
Wí…kËf ©{fkÞo y™u {™kuhts™™e «ð]r¥kyku {kxu™e ‚„ðzku þk¤k{kt ðÄkhðe …zþu. ‚{]Ø
…wMŒfk÷Þku ‚tË¼o„útÚkkuÚke ‚ßs fhðkt …zþu. (16)rþûkfku {kxu ‚uðkLŒ„tŒ fkÞo¢{ku y™u r™htŒh
rþûký™k fkÞo¢{™e Œf ðÄkhðe …zþu. yk {kxu Ëhuf ƒe. yuz. fkì÷us ‚kÚku ‚uðk rðMŒhý Þkus™k
yk…ðe skuEyu. „wshkŒ{t yr÷Þkƒkzk y™u {kuzk‚k™e {kæÞr{f Œk÷e{e fkì÷usku™u {¤u÷k r™htŒh
rþûký™k fkÞo¢{ku™u ðÄw rðMŒ]Œ fhðk …zþu. ƒÄe s fkì÷usku™u yuðk fkÞo¢{ku yk…ðk …zþu.
‚hfkh Ëhuf ƒe. yuz. fkì÷usku™u r™htŒh rþûkýfuLÿ yk…ðk™wt „t¼ehŒk…qðof rð[khe hne Au. Œu™ku
y{÷ ðnu÷e Œhu fhðku skuEyu. (17) {kæÞr{f þk¤kyku{kt «Þku„fkÞo y™u {kir÷f ‚so™kí{f
fkÞo {kxu™wt …Þkoðhý Q¼wt fhðwt …zþu. (18) Wå[¥kh {kæÞr{f rþûký™wt ÔÞkð‚kÞefhý fhðwt
…zþu. Œu {kxu zkì. ykrË‚urþÞkn hk»xÙeÞ ‚{eûkk ‚r{rŒyu fhu÷ ¼÷k{ýku y™w‚kh “yæÞÞ™
y™u fkÞoþe÷ ‚{ks™ku yr¼„{‘ y…™kððku …zþu. Œu™ku ynuðk÷ “fkÞo-yæÞÞ™’™ku yÇÞk‚
fhe ‚{„ú Ëuþ{kt Wå[¥kh {kæÞr{f rþûký™u ‚k[k yÚko{kt {kæÞr{f y™u Wå[ rþûký ðå[u™ku ‚uŒw
ƒ™kððku …zþu. (19){kæÞr{f rþûkfku rðÄkfeÞ heŒu ‚ßs ƒ™u Œu {kxu Œu{™u …wMŒfku-‚k{rÞfku
ð‚kððk {kxu ‚hfkhu 50 xfk hf{ yk…ðe skuRyu. yk heŒu yt„Œ ÷kRƒúuhe ð‚kððk™wt «kuí‚kn™
66
…wÁt …kzðwt skuEyu. (20) rþûkfku™kt ðkt[™, ÷u¾™fkÞo ‚tþkuÄ™fkÞo y™u «Þku„fkÞo rðf‚u Œu {kxu
Ëh …kt[ ð»kuo Œu{™k fkÞo™wt {qÕÞktf™ fhðwt skuRyu. ™ðe™ «ðknku ™ðŒh «Þku„Úke Œu{™u ‚ßs
ƒ™kððk skuEyu. ‚hfkhu rþûkfku {kxu™kt ƒu ‘hk»xÙeÞ rþûkf …t[ku’ r™BÞkt Au. su ðÄw W…Þku„e Úkþu.
(21) rþûkfku {kxu Ëh …kt[ ð»kuo ‚{„ú ¼khŒ{kt «ðk‚ fhðk™ku £e …k‚ {¤ðku skuRyu. (yíÞkhu
Ëh [kh ð»ko™kt ç÷kuf{kt yk…ðk™wt [k÷w s Au. {urzf÷ ¼ÚÚkwt …ý y…kÞ Au. …ý Œu™ku ËwY…Þku„
ÚkkÞ Au. rxrõx s yk…ðe skuEyu.) ykðk Œku y™uf {k„kuo-W…kÞku {kæÞr{f rþûký™k rðfk‚ {kxu
‚q[ðe þfkÞ.
3. {kæÞr{f rþûký :
«kÚkr{f y™u Wå[ rþûký™u skuzŒku ‚uŒw : {kæÞr{f rþûký™k Œƒ¬k™u yuf ‚{Þu rþûký™e
‚kiÚke ™ƒ¤e fze Œhefu økýðk{kt ykðu÷. …ý nðu yksu rþûký™e ‚kiÚke ykuAe ™ƒ¤e fze Œhefu
fËk[ {kæÞr{f fûkk™u „ýkðe þfkÞ. «kÚkr{f Œƒ¬k™e ½kuh yð„ý™k ºke‚-ºke‚ ð»kkuo ‚wÄe
ÚkR nkuðk™u …rhýk{u «kÚkr{f Œƒ¬k™wt rþûký ¾hk yÚko{kt {VŒ, VhrsÞkŒ y™u ‚kðorºkf ™Úke
ƒ™e þfâw.t fËk[ yu ‚kÁt ƒLÞwt nkuŒ Œku ftEf ykïk‚™ {¤Œ …ƒú Œu{ ƒLÞwt ™Úke y™u Þwr™ðr‚oxeyku{kt
su heŒu rþûký ÚkkÞ Au Œu skuŒkt …ý r™hkþk W…su Au. rþûký™kt «kÚkr{f y™u {kæÞr{f Œ]ŒeÞ
(Wå[ rþûký) Œƒ¬k ykx÷k ™ƒ¤k nkuÞ íÞkhu yu™u skuzŒe fze ‚ƒ¤ þe heŒu nkuR þfu ? yk {kxu
{kæÞr{f r©ûký™k «©ku™u yk…ýu ‚{„ú ‚tË¼o{kt skuðk skuRyu. yu Ërüyu MðhkßÞ …Ae™kt
«Úk{ …å[e‚ ð»kkuo{kt ykfkh …k{u÷e ™e[u™e ºký nfeõŒku æÞk™{kt hk¾ðe …zþu.
0 Úke … Äkuhý{kt ¼ýŒkt rðãkÚkeoyku™e ‚tÏÞk{kt 250 xfk™ku ðÄkhku ÚkÞku.
- 6 Úke 8 Äkuhý{kt ¼ýíkkt rðãkÚkeoyku™e ‚tÏÞk{kt 950 xfk™ku ðÄkhku ÚkÞku.
- 9 Úke 11 Äkuhý{kt ¼ýŒkt rðãkÚkeoyku™e ‚tÏÞk{kt 900 xfk™ku ðÄkhku ÚkÞku.
{VŒ, VhrsÞkŒ y™u ‚kðorºkf rþûký™ku ytþŒ: y{÷ ÚkÞku nkuðk AŒkt rðãkÚkeoyku™k
ykðk ¼hkðk™u …rhýk{u „wýð¥kk™kt Äkuhýku …h Œu™e sƒhe y‚h ÚkR Œu{ AŒkt rþûký™kt ÔÞk…
y™u rþûký™kt Äkuhýku ‚wÄkhðk™kt ©uýeƒØ …„÷ktyku ÷uðk{kt ykðe hÌkkt Au. rþûký™e ‚ðo{kLÞ
™erŒyku y{÷ ÚkR þfu yu {kxu rðrðÄ …t[ku™e ¼÷k{ýku îkhk ‚{Þu ‚{Þu ÞkuøÞ VuhVkhku …ý
fhŒk hÌkkt Au.
{wÆkr÷Þkh fr{þ™u 1954{kt rðrðÄ÷ûke þk¤kyku™wt ‚q[™ fhu÷wt. {kæÞr{f rþûký™u yÚko…qýo
ƒ™kððk™e rËþk{kt yk ‚q[™™wt ½ýwt {n¥ð nŒwt. …hŒw ™ð{kt Äkuhý™u ytŒu rð»kÞ™e …‚tË„e
{kxu™e rðãkÚkeoyku™e …rh…õðŒk …qhŒe ™ ÷k„e. fkuXkhe…t[u (1994) …kuŒk™k rh…kuxo{kt y™u yu
…Ae ÷kuõ‚¼kyu …‚kh fhu÷k ™uþ™÷ yußÞwfuþ™ …kur÷‚e hu‚kuÕÞwþ™ (1968) {kt rþûký {kxu
10+2+3 ™e Œhun ‚q[ððk{kt ykðe. ‚{„ú Ëuþ{kt rþûký™k {k¤¾k{kt yuf‚qºkŒk ÷kððk {kxu™e
ÞkuøÞ ¼÷k{ý nŒe. ‚{„ú {kæÞr{f Œƒ¬k™u fkÞko™w¼ð™e …k‚u ÔÞð‚kÞ÷ûke ð¤ktf yk…ðk™ku
{n¥ð™k nuŒwyku™e …kA¤ nŒku. …ý yu nuŒw ƒh ™ ykÔÞku. fËk[ yu™k {q¤{kt ‚{ks{kt «ðŒo{k™
{qÕÞku sðkƒËkh „ýkðe þfkÞ.
Wå[¥kh {kæÞr{f fûkkyu …ý ½ýk «©ku Q¼k fÞkO. yk Œƒ¬ku þk¤k ‚kÚku ™ skuzkÞ y™u
fkì÷us ‚kÚku skuzkÞ Œku yu™e …kA¤™ku {q¤¼qŒ nuŒw {kÞkuo òÞ yu{ …ý ƒ™u y™u ™ðe Œhkn™ku
{™kuði¿kkr™f ‚tË¼o …ý sku¾{kÞ. ƒeS ŒhV yk Œƒ¬ku þk¤kyku ‚kÚku skuzðkÚke ð„oðkh
rðãkÚkeoyku™e ‚tÏÞk™k, ÞkuøÞ ÷kÞfkŒðk¤k y™u su Œu rð»kÞku þe¾ðe þfu Œuðk Œk÷e{ …k{u÷kt
‚tÏÞkrÄ™ y™u ‚tÏÞkrÄf «kæÞk…fku™kt, „wýð¥kk™kt Äkuhýku™e ò¤ðýe™k, ‚kÄ™ ‚ßsŒk™kt
Œu{s yæÞk…f Œk÷e{™k y™uf «&Lku yuf ‚k{xk Q¼k ÚkÞk Au. ‚kÚku ‚kÚku hkßÞku™e ykrÚkof
{w~fu÷e™e {qtÍðý Q¼e s Au. Œu ðå[u Wå[¥kh {kæÞr{f™k «&Lkku ‚ŒŒ ðÄŒk s „Þk Au.
67
„wshkŒ{kt fLÞk fu¤ðýe y™u …Ae ‚{„ú {kæÞr{f fu¤ðýe {VŒ fhðk™wt WŒkðr¤Þwt
…„÷wt Œífk÷e™ ‚hfkhu ÷eÄwt Œu™kt ƒu {n¥ð™kt …rhýk{ku ykÔÞk :
1. «kÚkr{f rþûký™u {VŒ y™u ‚kðorºkf ƒ™kððk {kxu™kt ykrÚkof ‚kÄ™ku xkt[k …zŒkt nŒk.
íÞkt yk ™ðku ¼kh yk…ðkÚke ykrÚkof ¾ut[ ðÄw™u ðÄw ½uhe ƒ™Œe „R.
2. …rhýk{u Wå[Œh {kæÞr{f™e ™ðe Œhkn™u {¤Œe skuRŒe ykrÚkof ‚nkÞ ‚hfkh …qhŒk
«{ký{kt yk…e þfe Lknª.
™ðe Œhkn™u …rhýk{u ÷kufku{kt rþûký™e ¼q¾ ò„e. „úkBÞ rðMŒkhku{kt {kæÞr{f þk¤kyku
y™u fkì÷usku Q¼e Úkðk {ktze yu …Ae Wå[¥kh {kæÞr{f þk¤kyku þY fhðk ‚k{krsf hksfeÞ
Ëƒkýku þY ÚkÞkt yk™u fkhýu «kÚkr{f rþûký ‚kðtrºkf ƒ™u Œu …nu÷kt s {kæÞr{f rþûký y™u
fkì÷us rþûký™wt rðMŒhý ðÄðk {ktzâwt y™u ‚hfkh ykrÚkof ‚nkÞ fhðk{kt r™»V¤ „R.
yk Ëhr{Þk™ s™Œk ‚hfkh™e h[™k ÚkR. yu …Ae rþûký{kt ºký {n¥ð™e ½x™kyku
ƒ™e. (1) 10 ð»ko™k þk¤uÞ yÇÞk‚¢{ {kxu fuLÿ ‚hfkhu ™e{u÷e Rïh¼kR ‚r{rŒyu ynuðk÷
ƒnkh …zâku. (h) Wå[¥kh {kæÞr{f fûkkyu rþûký™k ÔÞð‚kÞefhý {kxu ™e{u÷e zkì. ykrË‚uþeykn
‚r{rŒ™ku ynuðk÷ ƒnkh …zâku. (3)Wå[ rþûký™u æÞk™{kt hk¾e™u hksfkux{kt {¤u÷e fw÷…rŒyku™e
økkurcLku ykÄkhu Þw.S.‚e.™e ™erŒrð»kÞf …wrMŒfk ƒnkh …ze.
Rïh¼kR ‚r{rŒyu ‚{ksku…Þku„e Wí…kËffkÞo™u …ýo rð»kÞ™ku Ëhßsku ykÃÞku, ¼k»kk
yt„u™e fkuXkhe…t[™e ¼÷k{ýku™u {k„tËþof „ýðk™wt, ¼ýŒh™ku ¼kh n¤ðku ÚkkÞ Œu Ërüyu
…kXTÞ…wMŒfku yt„u, rð»kÞku™e ‚tÏÞk yt„u, …kXTÞ¢{ yt„u y™u r™herûkŒ yÇÞk‚fkÞo yt„u, y™ufrðÄ
‚q[™ku fÞko Au. …ý yk{kt …ý rðãkÚkeoyku™k ¼khý™ku rð[kh fhðk{kt ykÔÞku ™Úke. yuf Þk
ƒeò fkhýku‚h {kæÞr{f rþûký™k Œƒ¬u yuf ‚kÚku ½ýe ƒÄe ¼k»kkyku þe¾ððk™ku ÷ku¼ yk…ýu
sŒku fhe þfíkkt ™Úke. ‚{Þ…ºkf™k ÷„¼„ 50 xfk sux÷k Œk‚ ¼k»kkyku þe¾ððk{kt òÞ Au.
Ëþ ð»kkuo™k þk¤uÞ yÇÞk‚¢{{kt {kŒ]¼k»kk ykX ð»ko {kxu rnLËe ƒu fu ºký ð»ko {kxu, yt„úuS ºký
fu [kh ð»ko {kxu y™u ‚tMf]Œ ƒu ð»ko {kxu, þe¾ÔÞk …Ae ™ð y™u ËMk{k Äkuhý{kt yuf fu ƒu
¼k»kkyku rðfÕ…u rðãkÚkeoyku …‚tË fhu yuðwt „kuXðe™u yuõ‚kÚku ƒÄe ¼k»kkyku þe¾ðe …zu yuðwt
ykÞkus™ sYh ÚkR þfu. rð¿kk™ y™u „rýŒ™k yÇÞk‚¢{ku ¼khu ƒ™Œk hnu Œu ‚kÚku yu{™u {kxu
ðÄkhu Œk‚ Vk¤ðe þfkÞ yu {kxu ¼k»kkrþûký{kt ykðwt ƒwrØ„BÞ Mxu„®h„ (Rational Stagger-
ing) sYhe y™u þfâ Au.
rþûký™ku «kÚkr{f Œƒ¬ku ð»kkuo™e ½kuh W…uûkk™u fkhýu y™u Œ]ŒeÞ Œƒ¬ku (Wå[ rþûký™ku)
nuŒwrðne™ rðMŒkh ŒÚkk „wýð¥kk™kt Äkuhýku yt„u™e yk…ýe ÷k…hðkne™k fkhýu ftŒkE „Þu÷ku
nkuÞ íÞkhu nS {kæÞr{f Œƒ¬u su ftR [k÷u Au Œu Úkkuzwtf ‚kÁt sýkÞ Au y™u Œu™u fkhýu {kæÞr{f
Œƒ¬k™u rþûký™e ‚kiÚke ykuAe ™ƒ¤e fze Œhefu „ýkðe þfkÞ.
«kÚkr{f rþûký™ku …kÞku sku {sƒqŒ nkuÞ Œku {kæÞr{f rþûký {u¤ððk{kt fkuE {w~fu÷e ™
™zu …ý W…h sýkÔÞwt Œu «{kýu yÇÞk‚¢{™wt ¼khý rðãkÚkeoyku y™u Œu{™k rþûký™u nŒkþ
ƒ™kðu Au. {kæÞr{f rþûký™u sku «kÚkr{f y™u Wå[ rþûký™u skuzŒku ‚uŒw ƒ™kððku nþu Œku Œu™k
yÇÞk‚¢{ku rþûký …ØrŒyku y™u yLÞ þiûkrýf fkÞo¢{ku «kÚkr{f rþûký™k y™w‚tÄk™{kt Þkusðk
…zþu.
‚{„ú rþûký™e Ërüyu hk»xÙeÞ fûkkyu zkufkÞk fhŒwt …rhðŒo™ y{÷efhý …k{u Œku s
rþûký™k ûkuºk{kt «ðŒoŒk „kuxk¤k{ktÚke {kæÞr{f rþûký{wõŒ Úkþu y™u ™e[÷k y™u W…÷k ƒLLku
Œƒ¬k™u skuzŒku {sƒqík ‚uŒw ‚krƒŒ Úkþu.
68
4. «kÚkr{f rþûký™e {kæÞr{f rþûký …h™e y‚hku :
{kæÞr{f rþûký yu «kÚkr{f y™u Wå[ rþûký™u skuzŒku ‚uŒw Au. …ý yk ‚uŒw™ku …kÞku
{sƒqŒ Au fu ™rn Œu skuðk™ku «Þk‚ fheyu. «kÚkr{f rþûký™e fuðe y‚hku {kæÞr{f
rþûký™u fE fE heŒu ÚkkÞ Au Œu skuRyu :
- «kÚkr{f rþûký {VŒ, VhrsÞkŒ y™u ‚kðorºkf ƒ™ðk™u fkhýu rðãkÚkeo ‚tÏÞk{kt ‚ŒŒ
ðÄkhku ÚkŒku hÌkku Au. yk rðMŒhý™e y‚h {kæÞr{f rþûký …h …ze. …rhýk{u Zt„Äzk
ð„hLkwt «kÚkr{f rþûký «kÃík fhe™u ƒnw {kuxe ‚tÏÞk {kæÞr{f rþûký™u ôƒhu ykðe™u
Q¼e. {kæÞr{f rþûký™kt „wýð¥kk™kt Äkuhýku fÚk¤ðk{kt yk ƒkƒŒu {n¥ð™ku ¼k„
¼sÔÞku.
- Äkuhý 7™u ytŒu ònuh …heûkk ÷uðk™ku r™ýoÞ y™uf rðhkuÄku ðå[u ÷uðkÞku Au, yu™e þe y‚h
ÚkkÞ Au yu skuðk™wt hÌkwt íÞkt ‚wÄe Œku ƒÄk s ƒk¤fku {kæÞr{f rþûký{kt «ðuþ {u¤ðu s Au,
yu™e y‚h …ý {kæÞr{f rþûký …h …ze.
- «kÚkr{f rþûký™wt „wýð¥kk™wt Äkuhý ‚ŒŒ fÚk¤Œwt òÞ Au, ™ðku yÇÞk‚¢{ ykÔÞku Au,
…htŒw yu™u ÞkuøÞ rþûkfku, ‚kÄ™ku, ‚„ðzku™ku y¼kð Au.
- yÇÞk‚¢{ ™ðku ykÔÞku Au …ý rþûkfku yu™k yu s Au. s™k yr¼„{ðk¤k rþûkfku™u
f‚kuxeyu [zkð™kh yÇÞk‚¢{ ƒk¤fku fR heŒu ykí{‚kŒT fhe þfu?
- «kÚkr{f þk¤kyku™u …qhŒe ¼kirŒf ‚wrðÄkyku ™Úke {¤e þfe ½ýe «kÚkr{f þk¤kyku,
‚kÄ™rðnkuýe, fâktf Œku {fk™rðnkuýe þk¤kyku Au.
- yk Ëuþ{kt nswÞu yuf rþûkfðk¤e þk¤kyku 40% sux÷e Au. rþûkfËeX rðãkÚkeo™wt «{ký
÷„¼„ 36 sx÷wt Au, y…ÔÞÞ™wt «{ký ÷„¼„ 80 xfk sux÷wt Au.
- ‚{„ú Ëuþ{kt nS «kÚkr{f rþûký™e yuf ‚{k™ Œhkn ™Úke.
- «kÚkr{f rþûkfku™kt …„khÄkuhýku nswyu ykþkM…Ë ™Úke. (Ëu‚kR …t[u Úkkuzkuf rË÷k‚ku ykÃÞku
Au. Œu{ AŒkt Ÿ[e „wýð¥kk ÄhkðŒe ÔÞrõŒyku™u «kÚkr{f rþûký ûkuºku ykf»keo þfe ™Úke.)
- ™ðe «rðrÄyku, «ÞwrõŒyku, …ØrŒyku™ku y¼kð, …heûkk …ØrŒ …ý ¾k{e ¼hu÷e,
- yÇÞk‚¢{ nswÞ ÔÞkðnkrhf y™u Sð™÷ûke ŒÚkk ðirðæÞ÷ûke ™Úke.
- nsw «kÚkr{f þk¤k{kt Œk÷e{ …k{u÷k M™kŒf yk[kÞkuo y™u rð¿kk™-„rýŒ™k rþûkfku
™Úke.
- yk…ýkt Œk÷e{ yæÞk…™ {trËhku ðkMŒð{kt fkuR ‚½™ Œk÷e{ ™Úke yk…e þ¾Œkt. Œk÷e{™wt
‚wtËh …Þkoðhý nsw ¾qƒ ykuAkt yæÞk…™ku{kt skuðk {¤u Au. «kÚkr{f y™u {kæÞr{f
rþûkfku™k Œk÷e{e fkÞo¢{ku{kt, Œu™kt yÇÞk‚¢{ku{kt yufY…Œk s¤ðkŒe ™Úke. ðkMŒrðf
yÇÞk‚¢{ku ‚kÚku Œk÷e{e yÇÞk‚¢{ku™ku {u¤ ™Úke.
- rþûkf r™Ëþo™e™ku y¼kð Au Œku y…qýo Au.
- „k{zk™k rþûkfku™u …kuŒk™k s „k{{kt Þk ykswƒksw {qfÞk nkuðkÚke Œu{™wt …qÁt æÞk™
½hfk{{kt yk…u Au. ¾tz ‚{Þ™wt æÞk™ s þk¤k{kt nkuÞ Au. rþûký ‚r{rŒyku y™u rsÕ÷k
…t[kÞŒku™k nkÚk{kt ‚t[k÷™ nkuðkÚke y™uf «fkh™kt rðæLkku Q¼k ÚkkÞ Au. ƒË÷eyku{kt
…ý rþûkfku™wt þku»ký ÚkkÞ Au. «kÚkr{f rþûký{kt ¾k™„e ‚kn‚ku™ku …ý Vk¤ku nkuðkÚke
½ýk ðneðxe y™u þiûkrýf «&Lkku Q¼k ÚkkÞ Au. ‚hfkh y™u ¾k™„e ‚kn‚ku ‚t[kr÷Œ
«kÚkr{f þk¤kyku™k rþûký™k „wýð¥kk™k Äkuhýku{kt Vuh skuðk {¤u Au.
- ‚ŒŒ ðÄŒe hnu÷e ð‚rŒ™u …rhýk{u rþûký{kt {kæÞr{f y™u ¼kirŒf ‚wrðÄkyku sux÷k
«{ký{kt {¤ðe skuRyu Œu {¤e þfe ™Úke.
69
- «kÚkr{f rþûký {VŒ, VhrsÞkŒ y™u ‚kðorºkf nkuðk™u fkhýu …qhŒe {k™ðeÞ y™u ¼kirŒf
‚„ðzku™e «krÃík™k y¼kð™e y‚h «kÚkr{f rþûký™u ¼ku„ððe …ze. Œu™e y‚h
{kæÞr{f rþûký …h …ý …ze.
- VhrsÞkŒ fLÞkfu¤ðýe, …AkŒð„kuo™e rþûký «íÞu™e WËk‚e™Œk, ™ƒ¤e ykrÚkof
…rhrMÚkrŒ, …AkŒ y™u „úkBÞ rðMŒkhku{kt rþûkf-rþrûkfkyku™e ¼hŒe fhðk{kt ™zŒe
{w~fu÷eyku ð„uhu ƒkƒŒku …ý «kÚkr{f rþûký™k rðfk‚{kt YtÄe hne Au.
- «kÚkr{f rþûký{kt Wãku„ Xef Xef ð„kuðkÞku Au. Wãku„™wt rðf]ríkfhý nË ðxkðe „Þwt Au.
yk{ W…hkuõŒ ƒkƒŒku™u fkhýu «kÚkr{f rþûký™e „wýð¥kk fÚk¤Œe hne Au y™u Œu™e
y‚h {kæÞr{f rþûký …h …ý …ze.
3. 5 {kæÞr{f rþûký™e Wå[ fu¤ðýe …h™e y‚hku?
su{ «kÚkr{f rþûký™e y‚hkuyu {kæÞr{f rþûký™kt „wýð¥kk™kt Äkuhýku ™e[u ÷R sðk{kt
fkhýY… ƒLÞk Œu{ {kæÞr{f rþûký™e fux÷ef ‚{MÞkyku™u fkhýu Œu™e y‚h Wå[ rþûký W…h
…ý Úkðk …k{e. yk„¤ yk…ýu skuR „Þk Œu «{kýu {kæÞr{f rþûký™e fûkk rþûký™e ƒÄe
õûkkyku{kt {n¥ð™e fuLÿðŒeo fze Au. Œu «kÚkr{f y™u Wå[ rþûký™u skuz™kh ‚uŒw Au. yk fze
sux÷e {sƒqŒ Œux÷k «{ký{kt «kÚkr{f rþûký y™u Wå[ rþûký™e „wýð¥kk hnuðk™e ykÚke …ý
{kæÞr{f rþûký™e fux÷ef {n¥ð™e ‚{MÞkyku skuRþwt :
- {kæÞr{f rþûký{kt rðãkÚkeo ¼hŒe™ku ‚huhkþ ðkr»kof ð]rØËh 10 xfk sux÷ku s hÌkku Au su
®[Œks™f nkuðk™u fkhýu fkuXkhe…t[u Œu™u 7 xfk sux÷ku ‚¾ðk™wt ‚q[™ fÞwO. {kæÞr{f
ûkuºk™k yk rðMŒhý™u ÷eÄu Wå[ rþûký{kt …ý rðãkÚkeo «ðuþ™ku ½‚khku ðÄŒku „Þku y™u
{kºk rþrûkŒ ƒufkhku™e ‚{MÞk ½uhe ƒ™e.
- yu s heŒu Wå[¥kh {kæÞr{f þk¤kyku™wt rðMŒhý …ý ½ýwt ðæÞwt. ðkr»kof 11.3 xfk™k
ðÄkhk ‚k{u ‚huhkþ 8.3 xfk™ku ðkr»kof ðÄkhku s fkuXkhe…t[u ‚q[ðu÷ku. yk{, yk
rðMŒhý™e y‚h …ý ½ýe ƒÄe heŒu þiûkrýf ðneðx W…h …ze y™u Œu{ktÚke ½ýkt «&Lkku
W…rMÚkŒ ÚkÞk. {kæÞr{f fûkkyu rðrðÄ÷ûke yÇÞk‚¢{ku y™u ÔÞð‚kÞ÷ûke yÇÞk‚¢{ku™e
sku„ðkE fhðk AŒkt {kuxk¼k„™e þk¤kyku{kt yu Ëk¾÷ ÚkR þfâku ™rn. {kuxk¼k„™e
þk¤kyku [e÷k[k÷w rþûký yk…Œe þk¤kyku s hne. yu™e y‚h …ý Wå[ rþûký …h
…ze. {kºk ‚k{kLÞ «fkh™k yufuzur{f yÇÞk‚¢{ku su {kæÞr{f y™u Wå[ rþûký{kt
y…™kðkR hÌkkt Au. Œu™u fkhýu rþrûkŒ ƒufkhku™e ‚tÏÞk{kt ðÄkhku ÚkŒku s hÌkku Au. yk™e
y‚h …ý Wå[ rþûký™kt „wýð¥kk™k Äkuhýku …h Úkðk …k{e Au.
- {kæÞr{f fûkkyu rþûký™kt ÄtÄkfeÞfhý{kt y™u Wå[ rþûký{kt ÄtÄkfeÞfhý{kt su yufY…Œk
nkuðe skuEyu Œu ™ nkuðk™u fkhýu {kæÞr{f fûkkyu {u¤ðu÷k ÔÞð‚kÞe y™w¼ðku Wå[
rþûký{kt {ËËY… ƒ™Œk ™Úke.
- {kæÞr{f fûkkyu rðrðÄ rð»kÞku {kxu ÞkuøÞ ÷kÞfkŒ ÄhkðŒkt rþûkfku™e ‚tÏÞk {ÞkorËŒ
nkuðk™u fkhýu Œu™e y‚h Wå[ rþûký™kt „wýð¥kk™kt Äkuhýku …h …zu Au.
- {kæÞr{f þ:¤k™ku rðãkÚkeo ßÞkhu Wå[ rþûký {kxu fkì÷us{kt «ðuþ {u¤ðu Au íÞkhu Œu{™e
‚k{u fkuE r™rùŒ æÞuÞ nkuŒwt ™Úke. yu™wt fkhý yu Au fu {kæÞr{f fûkkyu rðãkÚkeoyku™u
{æÞ{ fûkk™e ™tŒk„ehe …qhe …kzðk{kt ƒnw ykuAe ‚V¤Œk {u¤ðe þfâk Aeyu.
- {kæÞr{f þk¤kyku fu fkì÷usku rðrðÄ Wãku„ku ‚kÚku ‚tƒtÄ skuze þfâk ™Úke, yu™u ÷eÄu
rþûký™wt ÔÞkð‚kÞe {qÕÞ ½xŒwt „Þwt Au.
- {kæÞr{f rþûkýûkuºk ¾k™„e ‚kn‚™k «kƒÕÞ™u fkhýu rþûkfku™wt þku»ký, þk¤k™e y…qhŒe
70
¼kirŒf ‚ð÷Œku, þk¤k™k yktŒrhf ðneðx{kt y™uf «fkh™e „uhherŒyku Œu{s þiûkrýf
‚kÄ™ku™e ‚wrðÄk yt„u™k «©ku™e y‚h Wå[ rþûký ûkuºku …ý ÚkR Au.
- «kÚkr{f rþûký™e su{ {kæÞr{f rþûký{kt …ý MÚkr„ŒŒk y™u y…ÔÞÞ™wt ‚kÁt yuðwt
«{ký skuðk {¤u Au y™u Œu™e y‚hku Wå[ rþûký …h ÚkŒe skuðk {¤u Au.
- yk W…hktŒ {kæÞr{f rþûký™k yÇÞk‚¢{™e ¾k{eyku rþûký™k ÔÞkð‚kÞefhý™e sYh,
yt„úuS rþûký yt„u™e yk…ýe ™erŒ, {kæÞr{f fûkkyu y™wËk™ yk…ðk yt„u™e ‚hfkhe
™erŒ-yk{ rðrðÄ ƒkƒŒku™u fkhýu {kæÞr{f rþûký™e„wýð¥kk …h ½uhe y‚h ÚkR Au
y™u Wå[ rþûký™u …ý yu M…þeo „R Au.
(6) {kæÞr{f rþûký™wt ‚t[k÷™ fhŒe rðrðÄ ‚tMÚkkyku (yusL‚eÍ)
{kæÞr{f rþûký fûkkyu Œu™wt ‚t[k÷feÞ y™u ðneðxe {k¤¾wt skuŒkt {kæÞr{f rþûký™wt
‚t[k÷™ fhŒe rþûký‚tMÚkkyku™k «fkh ™e[u «{kýu …kze þfkÞ :
(1) fuLÿ yÚkðk hkßÞ ‚hfkh îkhk ‚t[kr÷Œ þk¤kyku
(2) MÚkkr™f MðhkßÞ™e ‚tMÚkkyku îkhk ‚t[kr÷Œ þk¤kyku
(3) ¾k™„e ‚kn‚ îkhk ‚t[kr÷Œ þk¤kyku su{kt
a. xÙMx îkhk ‚t[kr÷Œ þk¤kyku
b. ¾k™„e {u™us{uLx îkhk ‚t[kr÷Œ þk¤kyku
c. r{þ™heyku îkhk [k÷Œe þk¤kyku
rðrðÄ ‚tMÚkkyku™wt rðMŒhý :
ykÍkËe {éÞk …Ae {kæÞr{f rþûkýûkuºku W…h ºký «fkh™e ‚tMÚkkyku (yusL‚eÍ) îkhk
[k÷Œe þk¤kyku™wt rðMŒhý ™e[u™k fkuXk îkhk skuE þfkÞ Au.
{kæÞr{f þk¤kyku™wt ‚t[k÷™ fhŒe ‚tMÚkkyku™wt rðMŒhý
1950- 51 1955- 56 1960- 61 1965 -66 1973 -78
ð»ko
(xfk{kt) (xfk{kt) (xfk{kt) (xfk{kt) (xfk{kt)
‚hfkh ‚t[kr÷Œ 14.8 14.9 18.8 20 .4 21 .5
MÚkkr™f MðhksÞ™e
11.3 12.0 12.0 12 .0 11 .0
‚tMÚkkyku îkhk ‚t [kr÷Œ
¾k™„e ‚kn‚ku îkhk
73.7 72.2 69.2 68 .4 67 .5
‚t[kr÷Œ
fw ÷ {kæÞr{f þk¤kyku 100 100 100 100 100
{n¥ð™k Œkhýku :
W…hkuõŒ fkuXk™ku yÇÞk‚ fhŒkt {kæÞr{f fûkkyu fkÞo fhŒe rðrðÄ ‚tMÚkkyku™e ™e[u™e
ƒkƒŒku æÞk™{kt ykðu Au :
1. ¾k™„e ‚t[k÷™ nuX¤™e {kæÞr{f þk¤kyku™e xfkðkhe ½xŒe nkuðk AŒkt …ý ÷„¼„
68 xfkÚke ðÄw þk¤kyku™wt ‚t[k÷™ Œu™u nMŒf hÌkwt Au.
2. ‚hfkh Ækhk ‚t[kr÷Œ þk¤kyku™e xfkðkhe ™e[e nkuðk AŒkt Œu{kt ‚ŒŒ ðÄkhku ÚkŒku hÌkku
Au. 1950-51{kt ‚hfkh ‚t[kr÷Œ {kæÞr{f þk¤kyku 21.5 xfk sux÷e ƒ™u Au.
3. MÚkkr™f MðhkßÞ™e ‚tMÚkkyku îkhk ‚t[kr÷Œ {kæÞr{f þk¤kyku™e xfkðkhe fkÞ{e ‚kð
71
ykuAe hnu Au. yk{ AŒkt 1950-51Úke 1955-56™k ‚{Þ„k¤k{kt Úkkuzku VuhVkh Ëu¾kÞku
Au. …htŒw W¥khkuŒh xfkðkhe{kt ÚkŒku Äe{ku ½xkzku LkkUuÄ…kºk ƒkƒŒ Au.
4. {kæÞr{f y™u Wå[¥kh {kæÞr{f þk¤kyku™e ‚tÏÞk{kt ÚkŒku ‚ŒŒ ðÄkhku æÞk™ ¾U[u Œuðe
ƒkƒŒ Au. yk ‚tÏÞk™ku ðÄkhku yu rþûký «íÞu™e ò„]rŒ™wt ‚eÄwt …rhýk{ Ëþkoðu Au.
™e[÷e fûkkyu ykðku yufÄkhku ðÄkhku árü„ku[h ÚkŒku ™Úke ŒuÚke yu M…ü ÚkkÞ Au fu Œu{kt
fkÞo fhŒkt rðrðÄ Ëƒký sqÚkku {kæÞr{f rþûký™u …qýo ƒ™kððk „rŒ{k™ hÌkkt Au.
7. ‚khktþ
«MŒwŒ yuf{{kt yk…ýu {kæÞr{f rþûký™u fuLÿMÚkk™u hk¾e™u, ykÍkËe ƒkË …t[ð»keoÞ
Þkus™kyku, Œu{kt ykrÚkof Vk¤ðýe y™u …t[ð»keoÞ Þkus™kyku Ëhr{Þk™ {kæÞr{f þk¤kyku™e
‚tMÚkkyku{kt ÚkÞu÷kt ð]rØ™e rð„Œu [[ko fhe. fkuXkhe …t[™e árüyu {kæÞr{f ûkuºku rðãkÚkeo ¼hŒe,
rðfk‚™e ‚{MÞkyku y™u Œu™k Wfu÷ku rðþu …ý ŸzkýÚke yÇÞk‚ fÞkuo, Œu ‚kÚku {kæÞr{f rþûký
yu «kÚkr{f y™u Wå[ rþûký™u skuzŒku ‚uŒw Au Œu™e [[ko fhe …hM…h yufƒeò …h™e y‚h™ku
yÇÞk‚ fÞkuo y™u yuf{™kt ytŒ¼k„{kt þk¤k ‚tfw÷™e …ý {krnŒe {u¤ðe. yk Œ{k{ ƒkƒŒku
{kæÞr{f rþûký™k rðfk‚™u ‚eÄe heŒu M…þuo Au.
8. yuf{ MðkæÞkÞ :
1. {kæÞr{f rþûký yux÷u þwt ?
2. {kæÞr{f rþûký™k nuŒwyku sýkðku.
3. {kæÞr{f þk¤k™k rðfk‚™e ‚{MÞkyku sýkðku.
4. {kæÞr{f rþûký™e Wå[ fu¤ðýe …h™e y‚hku sýkðku.
5. {kæÞr{f rþûký™wt ‚t[k÷™ fhŒe rðrðÄ ‚tMÚkkyku sýkðku.
Œ{khe «„rŒ [fk‚ku
™kutÄ : (1)Œ{khk W¥khku yk…u÷ søÞk{kt ÷¾ku.
(2) Œ{khk W¥khku™u rð¼k„™k ytŒ{kt yk…u÷ W¥khku ‚kÚku ‚h¾kðku.
(1) ™e[u™kt ðkfâku ¾hkt Au fu ¾kuxkt Œu sýkðku :
1. ¼khŒ{kt ‚ki «Úk{ 1857{kt Þwr™ðŠMkxeyku™e h[™k ÚkR nŒe.
2. «Úk{ …t[ð»keoÞ Þkus™k 1961 Úke 1966 Ëhr{Þk™ nŒe.
3. hk»xÙeÞ rþûký…t[™u fkuXkhe fr{þ™ …ý fnu Au.
4. rþûký™e ™ðe ™erŒ 1976{kt y{÷{kt ykðe.
(2) ¾k÷e søÞk …qhku.
1. «kÚkr{f y™u Wå[¥kh «kÚkr{f rþûký™u skuzŒku ‚uŒw ......................... Au.
2. {wËkr÷Þkh fr{þ™ E. ‚. ................... {kt h[kÞwt.
3. ‚{ksku…Þku„e Wí…kËf ©{fkÞo™e ¼÷k{ý ................... ‚r{rŒyu fhe nŒe.
(3) ™e[u™k «&Lkku™k xqtf{kt sðkƒ yk…ku.
(1) {kæÞr{f rþûký™k rðfk‚™e fkuR…ý ƒu ‚{MÞkyku sýkðku.
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
72 ..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
(2) «kÚkr{f rþûký™e {kæÞr{f rþûký …h™e fkuE…ý ƒu {n¥ð™e y‚hku sýkðku.
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
(10) Œ{khe «„rŒ [fk‚ku™k W¥khku : (Answer to check your progress)
(1) ¾hk-¾kuxk rðÄk™ku™k sðkƒku :
1. ¾kuxwt 2. ¾kuxwt
3. ¾kuxwt 4. ¾kuxwt
(2) ¾k÷e søÞk …whk
(1) {kæÞr{f rþûký
(2) {wÆr÷Þh …t[ 1952-53 {kt h[kÞwt
(3) fkuXkhe …t[
(3) {kæÞr{f rþûký™k rðfk‚™e fkuE…ý ƒu ‚{MÞkyku sýkðku.
(1) {kæÞr{f rþûký™wt ÔÞkð‚kÞefhý ÚkŒwt ™Úke.
(2) {kæÞr{f rþûký™ku ÔÞk… ðæÞku Au, …htŒw „wýð¥kk ½xe Au.
(4) «kÚkr{f rþûký™e {kæÞr{f rþûký …h™e fkuE…ý ƒu {n¥ð™e y‚hku sýkðku.
(1) «kÚkr{f rþûký™wt „wýð¥kk™wt Äkuhý fÚk¤Œwt òÞ Au.
(2) yÇÞk‚¢{ nswÞ ÔÞð‚krÞf y™u Sð™÷ûke ŒÚkk ðirðæÞ÷ûke ™Úke.
3. 8 ‚qr[Œ ðkt[™ ‚k{„úe

(1) Ëu‚kE Ä™ðtŒ y™u …xu÷e …e. su. (1966)“¼khŒeÞ rþûký™k ðŒo{k™ «&Lkku” yu. ykh.
þuX™e ft…™e, {wtƒE-2.
(2) þkMºke sÞuLÿ Ëðu y™u yLÞku (1992)“¼khŒeÞ rþûký™k ™qŒ™ «ðknku y™u ‚{MÞkyku”
ƒe. yu‚. þkn «fkþ™, y{ËkðkË-1.
(3) þkn ‚e. ‚e. (1988), fu¤ðýe Ëþo™, Sð™¼khŒe {tz¤, ‚whŒ-1
(4) …xu÷ {kuŒe¼kE yu{. ŒÚkk yLÞ : þk¤k «ƒtÄ, ƒe. yu‚. þkn «fkþ™, y{ËkðkË.
73
yu f { þk¤k ‚tfw÷ (School Complex)
8
: YÃkhu¾k :
(1) «MŒkð™k
(2) þk¤k ‚tfw÷™ku yÚko
(3) þk¤k ‚tfw÷™k ÷ûkýku
(4) þk¤k ‚tfw÷™k nuŒwyku
(5) þk¤k ‚tfw÷™e «ð]r¥kyku
(6) þk¤k ‚tfw÷™e {ÞkoËkyku
(7) ‚tfw÷™e ‚ßsŒk
(8) þk¤k ‚tfw÷ rþûkfku {kxu y„íÞ
(9) ‚khktþ
(11) Œ{khe «„rík [fk‚ku
(12) Œ{khe «„rík [fk‚ku™k W¥khku
(13) ‚qr[Œ ðkt[™ ‚k{„úe
WÆuþku (Objectives)
yk yuf{™ku yÇÞk‚ fÞko …Ae Œ{u :
(1) þk¤k ‚tfw÷™ku yÚko ‚{S þfþku.
(2) þk¤k ‚tfw÷™k ÷ûkýku ‚{S þfþku.
(3) þk¤k ‚tfw÷™k nuŒwyku ‚{S þfþku.
(4) þk¤k ‚tfw÷™e {ÞkoËkyku ‚{S þfþku.
(5) þk¤k ‚tfw÷™e ‚ßsŒk ‚{S þfþku.
1. «MŒkð™k
hk»xÙeÞ rþûký ™erŒ 1986 y™u Œu™k y{÷efhý fkÞo¢{{kt M…ü Ëþkoðu÷ Au fu rþûký™e
ÔÞðMÚkk y™u ykÞkus™™e …ØrŒ{kt yk{w÷ …rhðŒo™™u Ÿ[e y„úŒk yk…ðe sYhe Au. MÚkkr™f
fûkkyu y‚hfkhf y{÷efhý Œtºk™e rð[khýk fhŒe ð¾Œu y{÷efhý fkÞo¢{{kt þk¤k ‚tfw÷™k
rðfk‚ …h ¾k‚ ¼kh {wfu÷ Au.
yksu ‚{„ú Ëuþ{kt 7,35,785 sux÷e þk¤kyku Au. su{kt 5,29,392 «kÚkr{f þk¤kyku
1,38,687 Wå[ «kÚkr{f þk¤kyku, 53,208 {kæÞr{f þk¤kyku y™u 15,498 Wå[Œh {kæÞr{f
þk¤kyku Au. þk¤kyku™e ‚tÏÞk fqËfu™u ¼q‚fu ðÄŒe òÞ Au. 1978 Úke 1986 þk¤kyku{kt 16.03
xfk sux÷e ð]rØ ÚkE Au þk¤kyku ðÄðk ‚kÚku þk¤kyku™k yufƒeò ‚kÚku™ku Sð™ ‚t…fo ykuAku ÚkŒku
nkuÞ Œuðwt {k÷w{ …zu Au þk¤kyku þk¤kyku ðå[u yksu òýu fu …ku»ký™e szƒu‚÷kf Ëeðk÷ku ¾ze
ÚkŒe nkuÞ Œuðwt ¼k‚u Au.
Wå[Œh {kæÞr{f þk¤k …kuŒk™k s fuB…‚™e {kæÞr{f þk¤k ‚kÚku {kæÞr{f þk¤k …kuŒk™k
74
s rðMŒkh™e Wå[ «kÚkr{f þk¤k ‚kÚku y™u Wå[ «kÚkr{f þk¤k…kuŒk™k ‚tfw÷™e «kÚkr{f þk¤k
‚kÚku fkuE ™kŒku ™ hk¾u Œu fu{ þk¤k þk¤k ðå[u™e yk rËðk÷ku yuðe s¤ ƒ™Œe òÞ Au fu {kæÞr{f
þk¤k™k fkÞofhku «kÚkr{f þk¤k™k rþûkfku fhŒkt …kuŒk™e òŒ™u Ÿ[e „ýu yu s ¢{ Wå[ rþûký
y™u {kæÞr{f rþûký ðå[u [k÷Œku nkuÞ Œuðwt skuðk {¤u Au. ¾hu¾h Œku rþûký™k fkuR…ý rð¼k„{kt
fk{ fhŒk rþûkfku yuf s …tÚk™k ‚k…Úke Þku„ Au ƒÄk s rþûkfku yuf s su™u ¼hu÷k Au. ‚tsku„ku
y™w‚kh þk¤k{kt swËkt swËkt rð¼k„{kt rþûký{kt fkÞo fhu Au. (fkuE …ý «kÚkr{f{kt, fkuE {kæÞr{f{kt
Œku ð¤e fkuR Wå[ rþûký{kt fkÞo fhu Au) rþûký ‚tMÚkkyku ðå[u ðÄŒwt sŒwt ytŒh yk¾hu Œku ‚{„ú
rþûký™e R{khŒ™u ™wf‚k™ fhu Au. yk{u rþûký™ku ‚k[ku ÏÞk÷ ‚{„ú Œk™k rþûký™ku Au. …Ae
Œu™u xwfzk fhe™u fE heŒu r‚Ø fhe þfkÞ.
«kÚkr{f þk¤k™e ™Sf ¾qƒ ‚wtËh {kæÞr{f þk¤k nkuÞ Œu™e …k‚u ‚{]Ø …wMŒfk÷Þ h{Œ
„{Œ™wt {uËk™ nkuÞ «Þku„þk¤k Œk÷e{ M™kŒf y™wM™kŒf yk[kÞo ð„uhu nkuÞ AŒkt …u÷e «kÚkr{f
þk¤k y™u Œu™ku fkuE ÷k¼ ™ {¤u, yux÷wt s Lknª …ý {kæÞr{f þk¤k „wÁŒk„útrÚk™e y™u «kÚkr{f
þk¤k ÷½wŒk „útrÚkÚke …ezkÞ …rhýk{u {k™ð þrõŒ™ku fux÷ku ƒÄku ÔÞÞ „ýkÞ, Œu{s þk¤kyku™e
‚tÏÞk rËð‚u rËð‚u ðÄðk™u fkhýu rþûký™e „wýð¥kk™k Äkuhýku ™e[u sŒk „Þk Au Œu™k …rhýk{u
ðneðx ‚t[k÷™ {k„oËþo™ y™u r™heûký fkÞkuo{kt …ý {w~fu÷eyku ‚òoŒe „E Au.
yk ƒt™u …rhýk{ku rþûký s„Œ {kxu ™wfþk™ fhŒk Au yk ™e …rhrMÚkrŒ Ëqh fhe™u {kæÞr{f
þk¤kyku™e «kÚkr{f þk¤kyku™wt yuf þiûkrýf ‚tfw÷ ƒ™kððk™ku rð[kh hk»xÙeÞ rþûký …t[u ykÃÞku
…t[u þk¤kyku™k ðå[u™k SðtŒ y™u Œks„e ¼Þko ‚tƒtÄku ‚[ðkR hnu Œu {kxu ‚{]Ø {kæÞr{f
þk¤k™e ‚kÄ™ ‚k{„úe rðrþü {k™ð þrõŒ y™u rðrþü fkiþÕÞku ÄhkðŒe ÔÞrõŒyku™ku ÷k¼ Œu
rðMŒkh™e «kÚkr{f þk¤kyku™u {¤u. yk{ …hM…h «u{ y™u ‚nfkh™k …kÞk …h h[kÞu÷ku yk
‚k{qrnf þk¤k ‚tfw÷ rþûký Þkºkk{kt ‚n rðfk‚™k WØkh rþûký ‚ku…k™ku ‚h fhu yuðe WËkŒ
‚tfÕ…™k fkuXkhe …t[u hsq fhe Au. Ëuþ{kt fux÷ef søÞkyu {kæÞr{f þk¤kyku …kuŒk™e yk‚…k‚™e
«kÚkr{f þk¤kyku ‚kÚku Sð™ ‚t…fo hk¾e ‚uðk rðMŒhý™wt ‚wtËh fkÞo fhu Au. fkuXkhe …t[u yk
‚tfÕ…™k hsq fhe Œu …nu÷k …ý ykðk y™ki…[krhf þk¤k ‚tfw÷ku Œku Wí‚krnŒ ÿrüðk™ yk[kÞo™k
™uŒ]íð ™e[u Ëuþ{kt fâktf fâktf [k÷Œk s nŒk.
rþûký™e rðrðÄ fûkk™k Œƒ¬k™u ‚ktf¤Œe fzeyku™u ‚kÄðk™ku «Þk‚ rþûký{kt ¼kðkí{f
yufŒk ÷kðu Au. yk…ýk Ëuþ™e ykrÚkof ‚{MÞk™e ÿrüyu yk…ýu þiûkrýf ‚tMÚkkyku™u ‚kÄ™
‚t…LLk ƒ™kðe þfâk ™Úke. fux÷ef ‚tMÚkkyku ykrÚkof ¼kirŒf ‚wrðÄk{kt ‚æÄh nkuÞ Au. ykðe
‚tMÚkkyku ykuAk ‚kÄ™ku ðk¤e ‚tMÚkkyku™k rðfk‚{kt …qhf ƒ™e þfu, yk…ýk Ëuþ™e ‚hfkhu …ý
yk yt„u rð[kÞwO Au, Œu ÞkuøÞ Au rþûký ™erŒ 1986™k y™w‚tÄk™{kt þk¤k ‚tfw÷ …h ðÄw ¼kh
{qfðk{kt ykðu÷ku Au, Ëu¾hu¾ hk¾™kh™u r™heûký fh™khk yrÄfkheyku y…qhŒe ‚tÏÞk{kt nkuðk™u
fkhýu nk÷™e …rhrMÚkrŒ{kt Œuyku Œu{™k fkÞo{kt y‚hfkhf heŒu …nkut[e ð¤Œk ™Úke. Œu{™e Úkkuze
¼qr{fk y™u fkÞkuo þk¤k ‚tfw÷ ‚t¼k¤þu.
2. þk¤k ‚tfw÷ yux÷u þwt (Meaning of school complex)
‚khk ‚tfw÷™u «ðŒo{k™ þiûkrýf {k¤¾k™e sYhe ™ðh[™k Au. þiûkrýf Äkuhý ‚wÄkhðk
{kxu þk¤k ‚tfw÷ku{kt skuzkÞu÷e þiûkrýf ‚tMÚkkyku Œu{™k ‚t[k÷f {tz¤ku („úkLx {u¤ðŒk fu ™ {u¤ðŒk
‚hfkhe MÚkkr™f ‚tMÚkkyku, …t[kÞŒ nMŒf™e ‚tMÚkkyku fu ¾k™„e ‚tMÚkkyku™k {tz¤ku) y™u MÚkkr™f
rðMŒkh („úkBÞ fu þnuhe)™e y…uûkk r‚ðkÞ r™B™ fûkk™e ‚tMÚkkyku.
Ëk¾÷k Œhefu «kÚkr{f þk¤kyku Œu{™k ™Sf™k rðMŒkh{kt ykðu÷e Wå[ þk¤kyku ‚kÚku
{k™ð y™u ¼kirŒf (yux÷u fu …wMŒfk÷Þ rð¿kk™ «Þku„þk¤kyku fkÞo rþrƒh™k ‚kÄ™ku þiûkrýf
‚kÄ™ku h{Œ „{Œ™k ‚kÄ™ku) ƒt™u ‚t…r¥k™k MºkkuŒku{kt ¼k„ ÷uðk y™u {k„oËþo™ {u¤ððk {kxu
‚tf¤kÞ Au.
75
“þk¤k{kt yæÞÞ™ yæÞk…™ «r¢Þk™e ‚wÄkhýk™k nuŒw {kxu nfkhkí{f ‚t[k÷f ðŒo™
…rhðŒo™ ÷kððk {kxu «ÞíLk yux÷u s þk¤k‚tfw÷”. ‚k{kLÞ ‚{s «{kýu þk¤k ‚tfw÷ ƒu þçËku™ku
‚{qn Au. þk¤k y™u ‚tfw÷ þk¤kyku™k ‚tfw÷™u ‚k{krsf þçËku Au. þk¤k™ku yÚko þiûkrýf ‚tMÚkk
y™u ‚tfw÷™ku yÚko ‚{qn. xqtf{kt þk¤k ‚tfw÷ yux÷u þiûkrýf ‚tMÚkk™ku ‚{qn. yk‚…k‚™e «kÚkr{f,
Wå[ «kÚkr{f, {kæÞr{f, Wå[Œh {kæÞr{f ð„uhu™ku ‚{qn Œu þk¤k ‚tfw÷. ƒeS heŒu fneyu Œku
rþûký™e rðrðÄ ‚tMÚkkyku™k yuf sqÚk™e h[™k Œu þk¤k ‚tfw÷.
yuf MÚkk™ W…h «kÚkr{f, Wå[ «kÚkr{f, {kæÞr{f, Wå[Œh {kæÞr{f ð„uhu™u Œk÷e{e
fkì÷usku™k …khM…rhf ‚nÞku„Úke rþûký yk…ðk™e ÔÞðMÚkk fhu Œku Œu þk¤k ‚tfw÷ „ýkÞ. ykðku
‚{qn …kh‚ …heûkk Þkur„f þiûkrýf ™uŒ]íð …qÁt …kzu, {k„oËþo™ yk…u. yk{ ‚nÞku„, ™uŒ]íð y™u
r™Ëuoþ™ yu þk¤k ‚tfw÷™k «ký Au.
fkuXkhe rþûký …t[
þk¤k ‚tfw÷™e ÔÞkÏÞk M…ü fhŒkt fkuXk™e rþûký …t[ ™kutÄu Au fu “yuf {kæÞr{f þk¤k™e
yk‚…k‚ ƒ™u÷ þk¤kyku™ku ‚k{qrnf þiûkrýf ‚wÄkhk y™u rðfk‚™k yuf ™k™k{kt ™k™k «kÃÞ
yuf{ su Au su™u þk¤k ‚tfw÷ fnuðk{kt ykðu Au.”
‚k{kLÞ heŒu „úk{ rðMŒkh{kt …kt[uf Ë‚ {rn™k rðMŒkh{kt yuf {kæÞr{f þk¤k, [kh fu
…kt[ Wå[{kt «kÚkr{f þk¤kyku y™u Ë‚Úke ðe‚ r™B™ «kÚkr{f þk¤kyku {¤e yuf ‚tfw÷ h[kÞ.
yk þk¤k ‚tfw÷{kt {kæÞr{f þk¤k yuf fuLÿ þk¤k (Lead schools) ƒ™u. yk ‚tfw÷™k ƒÄk {¤e™u
80 Úke 100 sux÷k rþûkfku™wt yuf sqÚk ƒt™u yk ™k™fzwt AŒkt ‚t[k÷™ ÞkuøÞ sqÚk ƒ™u. yk ™k™wt
r™Þtrºký ‚k{kLÞ™k ‚tƒtÄkuÚke fkÞo fhu. yk Œk÷e{ …k{u÷wt yuf s su™u ¼hu÷wt rþûkýsqÚk rþûký™e
fkÞk…÷x fhðk {kxu {[e …zþu.
“The group ro schools built around a secondary school as the minimum vi-
able unit of education refrom and development is termed as school complex the
commission says it is possible to provide certain facilities and equipment which
cannot be provided separately to each school’s jointly fro all schools in complex.”
“nuŒwyku™u r‚rØ yÚkuo ‚n ®[Œ™ {kxu ¼u„ku ÚkÞu÷ku nuŒw÷ûke ‚{qn Œu þk¤k ‚tfw÷”
xqtf{kt rþûký™wt fk{ fh™khe rðrðÄ Œu™e swËe swËe þiûkrýf ‚tMÚkkyku ðå[u ytŒh ‚tMÚkk
‚nÞku„™e …rhrMÚkrŒ W¼e fhðe yux÷u þk¤k ‚tfw÷™e h[™k fhðe yu{ fnuðkÞ.
yk ‚tfw÷ …hM…h «u{ y™u ‚nfkh™k …kÞk …h yuf …rhðkh™e ¼kð™kÚke h[kÞu÷wt nkuðwt
skuEyu, Œku s Œu™e {q¤ ¼kð™k s¤ðkE hnu. yk þk¤k ‚tfw÷{kt su {k™ð þrõŒ nkuÞ Œu™wt {n¥ð
W…Þku„ W…Þku„ rþûký™k fkÞo{kt fhe þfkÞ. Œuðe ™uŒ]íðþrõŒ {kæÞr{f þk¤k™k yk[kÞkuo{kt
nkuðe skuEyu. yk fk{ rðþk¤ ÓËÞðk¤k y™u Ÿze ‚qÍ ðk¤k yk[kÞo s fhe þfu.
3. þk¤k ‚tfw÷™k ÷ûkýku (Characteristics of school complex)
þk¤k ‚tfw÷™k ÷ûký ™e[u «{kýu Au :
(1) {kæÞr{f Wå[Œh {kæÞr{f þk¤k™e yk‚…k‚ þk¤k ‚tfw÷ Q¼wt fhðk{kt ykðu Au.
(2) þiûkrýf ‚wÄkhýk yÚkðk rðfk‚™k yuf yuf{ Œhefu Œu™u „ýðk{kt ykðu Au
(3) Œu{kt ƒÄk s rð¼k„ku™e þk¤kyku™ku ‚{kðuþ ÚkŒku nkuÞ Au.
(4) rþûký y™u {qÕÞktf™™e ðÄw ‚khe …ØrŒyku™k y{÷ {kxu Œu{s yuf ð„o{ktÚke yk„¤™k
ð„o{kt rðãkÚkeoyku™k «ðuþ {kxu yuf yuf{ Œhefu Œu™ku W…Þku„ fhðk{kt ykðu Au.
(5) Œu rþûký rð¼k„ îkhk ŒiÞkh fhkÞu÷k [ku¬‚ fkÞo fhþu ŒÚkk Œu{kt ‚{krðü y÷„ y÷„
þk¤kyku™e ‚kÚku fk{ …kh …kzþu.
76
(6) þk¤k ‚tfw÷™e ð¤e ‚tMÚkk {kæÞr{f þk¤k™k yk[kÞo su Œu rðMŒkh™e ƒÄe þk¤kyku {kxu
fk{™wt ykÞkus™ fhþu y™u {k„oËþo™ yk…þu.
(7) «íÞuf þk¤k ‚tfw÷™e {wÏÞ þk¤k™k yk[kÞo©e™k ™uŒk„ehe nuX¤ yuf ‚r{rŒ ƒ™þu y™u
yLÞ ‚tMÚkkyku™k ðzkyku Œu™k ‚ÇÞku hnuþu.
(8) þk¤k ‚tfw÷ îkhk rþûký™wt ‚ºk Ÿ[wt ÷kððk™ku «ÞíLk fhþu.
4. þk¤k ‚tfw÷™k nuŒwyku : (Objectives of School Complex)
þk¤k ‚tfw÷™k nuŒwyku ™e[ «{kýu Au :
1. þk¤k ‚tfw÷ îkhk rþûkfku™u yu{™k s «&Lkku Wfu÷ðk {kxu þrõŒ{k™ ƒ™kððkt.
2. þk¤k ‚tfw÷ rþûkfku, ðk÷eyku y™u rðãkÚkeoyku™u Œuyku™u ‚k{™ku fhðk …zŒk rþûký™k
«&Lkku ‚{sðk þrõŒ{k™ ƒ™kððk y™u Œuðk «&Lkku™ku ‚k{™ku fhðk{kt …ý {ËËY…
ƒ™ðwt.
3. ‚tMÚkk™k {k¤¾k{kt …rhðŒo™þe÷Œk ÷kððk rþûký™e „wýð¥kk y™u ‚w‚t„ŒŒk ðÄkhðk
rþûkfku y„ú¼k„ ¼sðu Œu {kxu yrÄfkhku™wt fuLÿeÞfhý fhðwt. …rhýk{u r™heûký, ÔÞðMÚkk,
‚t[k÷™, ‚{MÞkyku ð„uhu ‚h¤ŒkÚke n÷ ÚkR þfu.
4. rþûkfku™e ÔÞð‚krÞf ‚ßsŒk rðf‚u Œu {kxu rþrûkfk™k …rh‚tðkË y™u yku… ð„kuo îkhk
rþûkfku™u ‚ktf¤ðk.
5. yuf þk¤k y™u ƒeS þk¤k ðå[u su ytŒh …ze „Þwt nkuÞ Œu Ëqh fhðk {ËËY… Úkðwt.
6. rþûkfku™u ‚kÚku {¤e™u fk{ fhðk y™u rþûký ‚wÄkhýk™e Œuyku™e sðkƒËkheyku ðnut[e
÷uðk «uhýk yk…ðe.
7. þk¤k ‚tfw÷{ktÚke «rŒ¼k ‚t…LLk rðãkÚkeoyku™u þkuÄe fkZðk y™u Œu{™u ÞkuøÞ {k„oËþo™
ŒÚkk ‚nkÞ fhðkt.
8. þk¤k ‚tfw÷{kt ¼k„ ÷uŒe þk¤kyku{kt skuð {¤Œe y…qýoŒkyku™u Ëqh fhe rþûký™k ‚ºk
‚wÄkhýk{kt {ËËY… ƒ™ðwt.
9. swËkt swËkt rð»kÞku {kxu yÇÞk‚sqÚk fu rð»kÞ ‚r{rŒyku h[e Œu îkhk Œu rð»kÞ™k þiûkrýf
fkÞo¢{™u y‚hfkhf ƒ™kððk {k„kuo rð[khðk.
10. þk¤k ‚tfw÷ îkhk …rhðkh™e ¼kð™k rðf‚kððe.
11. þiûkrýf ‚kÄ™ku, …wMŒfk÷Þ ‚k{„úe y™u yæÞk…™™e ‚wrðÄkyku™ku rðr™{Þ îkhk {n¥k{
W…Þku„ fhðku.
12. þk¤k ‚tfw÷ îkhk y‚hfkhf heŒu ‚wÄkhe þfkÞ Œuðk þk¤k ðneðx™k fkÞoûkuºk™u yku¤¾ðk.
13. þiûkrýf ‚{MÞkyku™k Wfu÷ {kxu ™k™k þiûkrýf ‚tþkuÄ™ nkÚk Ähðk.
14. rþûkfku y™u rðãkÚkeoyku™u ‚k{qrnf y™u ‚hfkhe Sð™™e Œk÷e{ yk…ðe.
15. ‚k{qrnf rðfk‚ {kxu™e ¼qr{fk Q¼e fhðe.
16. rþûký™k ™ðe™ «ðknku y™u «Þku„ku™u ð„o{kt «Þku„ðk™e Œf Q¼e fhðe.
yk nuŒwyku {kºk rËþk ‚q[f Au, su Œu rðMŒkh™e sYrhÞkŒku «{kýu Œu{kt …rhðŒo™ ÷kðe
þfkÞ. þk¤k ‚tfw÷ îkhk W…h {wsƒ™k nuŒwyku æÞk™{kt hk¾e™u þk¤kyku ðå[u ‚hfkh ÞwõŒ ðkŒkðhý
W¼wt fhðk{kt ykðu Œku þk¤kyku …k‚u™k {ÞkorËŒ ‚kÄ™ku™k fkÞoûk{ W…Þku„Úke ½ýwt ƒÄwt ‚kÁt ÚkR
þfu. Œu{s rþûkýûkuºku Q¼k ÚkŒk …zfkhku™k ‚ŒŒ ‚k{™ku fhðk{kt þk¤k ‚tfw÷ W¥k{ {kæÞ{ Œhefu
fkÞo fhe þfu Œu{ Au.
77
yk{, þk¤k ‚tfw÷ yu yks™k rþûký rðMVkux™k Þw„™e {kt„ Au, rðþu»k fhe™u „heƒ
Ëuþ™k ykuAk ‚kÄ™ku y™u ‚t…r¥k™u y…ÔÞÞÚke ƒ[kððk {kxu þk¤k ‚tfw÷ yuf ¾qƒ W¥k{ {k„o
ƒŒkðu Au. yu™u y™w‚hðkÚke yk…ýe þk¤kyku™e ¼kirŒf y™u {k™ðeÞ ‚wrðÄkyku ðÄw ‚½™ŒkÚke
¾…{kt ÷kðe þfkþu, Œu™ku {n¥k{ W…Þku„ ÚkR þfþu.
5. þk¤k ‚tfw÷™e «ð]r¥kyku (Activities of School Complex)
þk¤k ‚tfw÷ îkhk {kuxk «{ký{kt «ð]r¥kyku™wt ykÞkus™ ÚkR þfu. yæÞÞ™ y™u yæÞk…™™e
„wýð¥kk ‚wÄkhðk {kxu swËkt-swËkt ‚tfw÷ku swËe swËe «ð]r¥kyku fhe þfu. Ëhuf ‚tfw÷ Œu™k «&Lkku y™u
sYrhÞkŒku «{kýu «ð]r¥kyku™u y„úŒk¢{ yk…e þfu. þk¤k ‚tfw÷™k nuŒwyku r‚Ø fhðk yuf
‚wykÞkursŒ «ð]r¥kyku ykð~Þf Au. ykðe {k„oËþo™ «ð]r¥kyku ™e[u hsq fhe Au.
(1) ðkr»kof ykÞkus™ :
þk¤k ‚tfw÷ îkhk ð»ko ËhBÞk™ fE fE «ð]r¥kyku ÚkR þfu Œu{ Au. yk„¤™k ð»ko ËhBÞk™
fE fE «ð]r¥kyku ÚkR Œu™e ‚V¤Œk y™u r™»V¤Œk rð[khðe, Œu{s ™ðk ð»koÚke ™ðe fE
fE «ð]r¥kyku W{uhðk suðe Au Œu™wt ðkr»kof ykÞkus™ ŒiÞkh fhðwt Œu{s fâkhu fE «ð]r¥k
fhðe Œu™wt ykÞkus™ …ý rð[khðwt skuEyu.
(2) þiûkrýf ykÞkus™ :
‚tfw÷ îkhk ð»ko ËhBÞk™ þiûkrýf ykÞkus™ rð[khðwt skuEyu, Œu{kt ™e[u™k suðe ƒkƒŒku
ÚkR þfu : r™Ëþo™ …kX, rð»kÞ ðMŒw™e [[ko, rðrðÄ …ØrŒyku™k W…Þku„ku, MðkæÞkÞ
h[™k, «Þku„ ð„uhu.
(3) rðãkÚkeo™wt fûkk «{kýu ð„eofhý :
rðãkÚkeo™wt fûkk «{kýu ð„eofhý fhðk ‚tfw÷ {n¥ð™ku Vk¤ku yk…e þfu Œu{ Au, ‚tfw÷ îkhk
rðrðÄ «fkh™e ƒwrØ f‚kuxeyku, „rýŒ™e f‚kuxeyku yk…e rðãkÚkeo™wt fûkk «{kýu ð„eofhý
ÚkR þfu. ð„eofhý ÚkŒkt Ëhuf fûkk™k rðãkÚkeo™wt Œu{™e «„rŒ {kxu ½ýe ‚h¤Œk ÚkkÞ Au.
(4) {tË y™u ŒusMðe rðãkÚkeoyku™u yk„¤ ðÄðk™e Œfku Q¼e fhðe :
þk¤k ‚tfw÷™e ÔÞðMÚkk™u fkhýu “÷ktƒk ‚kÚku xqtfku òÞ, {hu Lknª Œku {ktËku ÚkkÞ.” yu LÞkÞu
ŒusMðe rðãkÚkeo ‚kÚku {tË rðãkÚkeo ¾ut[kŒku yxfu Au. Œus heŒu {tË rðãkÚkeo™u …ý ð„eofhý
ÚkŒkt yu™e s ƒwrØ fûkk™k rðãkÚkeo™e ‚kÚku ¼ýðk™wt {¤u Au, yk{ {tË y™u ŒusMðe
rðãkÚkeoyku™u yÇÞk‚{kt yk„¤ ðÄðk™e Œf Q¼e ÚkkÞ Au.
(5) ÔÞkÏÞk™ {k¤kyku™wt ykÞkus™ :
ð»ko™e þYykŒ{kt s ‚tfw÷™e þk¤kyku™k rþûkfku™u ‚ßs fh™khe ÔÞkÏÞk™ {k¤k™wt
ykÞkus™ þk¤k ‚tfw÷ fhu Œu «{kýu su Œu rð»kÞ™k y™w¼ðe rþûkfku™k sqÚk ðå[u ƒu‚e
ðkŒko÷k…ku fhu.
Ëk.Œ. y‚hfkhf rþûký …ØrŒyku, rð»kÞ ðMŒw yt„u™k ðkŒko÷k…ku, á~Þ-©kÔÞ ‚kÄ™ku
y™u Œu™ku W…Þku„™e ‚{s™ku ‚{MÞk Wfu÷ {kxu sYhe ðkŒko÷k…ku Œu{s rðãkÚkeoyku ‚{ûk
y™w¼ðe ÔÞrõŒyku™wt «ð[™ „kuXðe þfkÞ.
(6) þiûkrýf ‚ur{™kh :
þk¤k ‚tfw÷™k …rhðkh™k ‚ÇÞku ¼u„k ÚkR þiûkrýf ‚ur{™kh™wt ykÞkus™ fhe þfu. Œu{kt
ŒusMðe rðãkÚkeoyku™wt yæÞÞ™, {tË rðãkÚkeoyku™wt yæÞÞ™, „]nfkÞo{kt r™Þr{ŒŒk ÷kððk
á~Þ-©kÔÞ ‚kÄ™ku ƒ™kððk, ðk…hðk y™u r™Ëþo™ yt„u rðãkÚkeoyku™e rðrðÄ ‚{MÞkyku
ð„uhu ƒkƒŒku W…h þiûkrýf ‚ur{™kh™wt ykÞkus™ nkÚk Ähe þfkÞ.
78
(7) fuLÿeÞ «Þku„ þk¤k™e {w÷kfkŒ :
ƒÄe «kÚkr{f þk¤kyku™u rð¿kk™ rþûký {kxu «Þku„ þk¤k ™Úke. Äkuhý 5, 6, 7 {kxu™k
«Þku„ku {kxu ykðe {æÞMÚk «Þku„þk¤k ‚tfw÷™u fkhýu {¤e þfu. yk «Þku„þk¤k «Þku„ku™wt
ykÞkus™ fhu. Œk÷e{ …k{u÷kt rð¿kk™ rþûkfku™ku «kÚkr{f þk¤k™k rþûkfku ŒÚkk rðãkÚkeoyku™u
÷k¼ {¤u. «Þku„ W…hktŒ yLÞ á~Þ-©kÔÞ ‚kÄ™ku™ku …rh[Þ {u¤ððk™wt …ý þfâ ƒ™u
Au.
(8) þiûkrýf ‚kÄ™ku™ku rðr™{Þ :
þk¤k ‚tfw÷{kt rðrðÄ þiûkrýf ‚kÄ™ku ð‚kððk{kt ykðu. su ‚ÇÞ þk¤k …k‚u ykuAk
þiûkrýf ‚kÄ™ku nkuÞ Œu þk¤k™u ‚tfw÷ îkhk ‚kÄ™ku …qhk …kzðk{kt ykðu. sYhe þiûkrýf
‚kÄ™ku {kxu yuf ƒeS ‚tMÚkkyku ðå[u yk…÷u Úkðk™u fkhýu su Œu ‚tMÚkk{kt ¾qxŒkt ‚kÄ™ku
{¤e þfu Au.
(9) rVÕ{ þku™wt ykÞkus™ :
{kºk ÔÞkÏÞk™™k {kæÞ{Úke s ™ þe¾ðŒkt fux÷ef ƒkƒŒ{kt ‚tfw÷ rVÕ{ þku™wt ykÞkus™
…ý fhe þfu.
Ëk.Œ. rð¿kk™™u ÷„Œe rVÕ{, ¼q„ku¤™u ÷„Œe rVÕ{, ykËþo ™k„rhfŒk™k ÷ûkýku,
hk»xÙeÞ ‚uðk Þkus™k rðþu™e rVÕ{ku ð„uhu ƒkƒŒku {7kxu rVÕ{ þku ™wt ykÞkus™ ‚tfw÷ îkhk
rð[khe þfkÞ.
(10) rðrðÄ {tz¤ku™e h[™k :
Ëhuf þk¤k{kt rðrðÄ {tz¤ku™e h[™k fhðk {kxu h‚ ðÄðk {ktzTÞku Au, ‚tfw÷™e ƒÄes
rþûký ‚tMÚkkyku rðrðÄ {tz¤{kt skuzkÞ, Œu™e «ð]r¥kyku{kt ‚r¢Þ ƒ™e ÷k¼ ÷R þfu Œuðwt
ykÞkus™ ‚tfw÷ fhu Œku yu Œu rð»kÞ{kt ðÄw h‚«Ë y™u y‚hfkhf ƒ™e þfu Au.
Ëk.Œ. rð¿kk™ {tz¤, ‚krníÞ {tz¤, ‚{ks rðãk{tz¤, „rýŒ {tz¤, Œu{s Wå[¥kh
{kæÞr{f þk¤k ‚kÚku nkuÞ Œku yÚkoþkMºk {tz¤ yufkWLx {tz¤, ðkrýßÞ ÔÞðMÚkk {tz¤
ð„uhu {tz¤ku h[e þfkÞ.
(11) fuLÿeÞ ÔÞkÞk{ {tz¤ :
ƒÄe þk¤k …k‚u h{Œ„{Œ {kxu™wt …qhŒwt {uËk™ nkuŒwt ™Úke. ‚tfw÷™e yufkË þk¤k {kuxwt {uËk™
ÄhkðŒe nkuÞ su™ku fuLÿeÞ ÔÞkÞk{ þk¤k Œhefu W…Þku„ fhðk™wt „kuXðe þfkÞ. ‚tfw÷™e
ƒÄe s þk¤kyku fuLÿeÞ ÔÞkÞk{ þk¤kyku W…Þku„ fhe þfu yu «{kýu™wt ykÞkus™ þk¤k
‚tfw÷ fhu. yk fuLÿeÞ ÔÞkÞk{ þk¤k{kt rðrðÄ h{Œ„{Œ™e M…Äko™wt ykÞkus™ fhðk{kt
ykðu, Œu{s ÔÞkÞk{ rþûkf™ku «kÚkr{f þk¤k™u ÷k¼ …ý {¤e þfu.
(12) ‚ktMf]rŒf fkÞo¢{ku :
þk¤k ‚tfw÷ îkhk ‚ktMf]rŒf fkÞo¢{ku™wt ykÞkus™ fhðk{kt ykðu, su{kt h{Œkuí‚ð™wt ykÞkus™
fhðk{kt ykðu, ¼k„ ÷u™kh rðsuŒk rðãkÚkeoyku™u R™k{ku, «{ký…ºkku, «kuí‚kn™ ð„uhu
yk…e þfkÞ.
h{Œkuí‚ð : ‚tfw÷™e þk¤kyku™k ƒÄk s rðãkÚkeoyku {kxu rz‚uBƒh fu òLÞwykhe {k‚{kt
y™wfq¤Œkyu ðkr»kofkuí‚ð ÞkuS þfkÞ.
ðkr»kofkuí‚ð™e Wsðýe «‚t„u ™e[u {wsƒ™k fkÞo¢{ku „kuXðe þfkÞ : ðfŒ]íð M…Äko, y™u
yk™tË ƒòh, ‚w÷u¾™ M…Äko, r[ºk M…Äko, nMŒr÷r¾Œ ytf M…Äko, „eŒ M…Äko, Ëuþ
¼rõŒ „eŒ M…Äko, ‚{qn„k™ M…Äko, ‚{qn ™]íÞ M…Äko, yufktfe M…Äko, ðuþ¼q»kk M…Äko,
r™ƒtÄ M…Äko, ™kxf M…Äko ð„uhu.
79
ykðe M…Äkoyku ŒtËwhMŒ heŒu ÞkuòÞ Œku Œu ‚tfw÷™e þk¤k™k rðãkÚkeoyku™k ‚k{krsf rðfk‚{kt
½ýku {kuxku Vk¤ku yk…e þfu. yk fkÞo¢{{kt ðk÷eyku™u …ý ‚k{u÷ fhe þfkÞ. ykðk
fkÞo¢{ku îkhk rðrðÄ þk¤kyku™k rðrþü þrõŒyku ÄhkðŒk rðãkÚkeoykuÚke yLÞ,
rðãkÚkeoyku rþûkfku y™u ðk÷eyku …rhr[Œ ÚkR þfu y™u Œu{™k rðfk‚ {kxu rðþu»k fkÞo¢{ku
yt„u rð[khe þfu.
(13) ðk÷e ‚t…fo fkÞo¢{ :
þk¤k ‚tfw÷™e þk¤kyku ðk÷e ‚t…fo fkÞo¢{™wt ykÞkus™ fhe þfu. ðk÷e ‚t…fo fkÞo¢{{kt
rðãkÚkeoyku™e ‚{MÞkyku, þk¤k™k «&Lkku ð„uhu yt„u rð[khýk nkÚk Ähe þfkÞ.
(14) «Ëþo™ „kuXððk :
þk¤k ‚tfw÷™e þk¤kyku™k rðãkÚkeoyku îkhk rðrðÄ «fkh™k «Ëþo™ku „kuXððk, rðþu»k
fhe™u rð¿kk™, nMŒf÷k, ¼q„ku¤, «kËurþf, ‚tMf]rŒ, ÔÞkð‚krÞf {k„oËþo™ ð„uhu™k
«Ëþo™ku „kuXððk W…Þku„e Au.
(15) þk¤k ‚tfw÷™wt {u„uÍe™ ŒiÞkh fhðwt :
þk¤k ‚tfw÷ îkhk ð»ko ËhBÞk™ ÚkÞu÷ fkÞo¢{ku yt„u {u„uÍe™ ŒiÞkh fhðk{kt ykðu suÚke Œu
yt„u™e {krnŒe yLÞ þk¤kyku™u …nkut[u.
(16) ‚L{k™ fkÞo¢{ :
þk¤k ‚tfw÷™e þk¤kyku{kt rðrðÄ ûkuºku rðãkÚkeoykuyu fhu÷ «„rík ònuh{kt rðãkÚkeoyku™wt
Œu{s rþûkfkuyu fhu÷ «„rŒ yt„u ‚L{k™ yt„u™ku fkÞo¢{ „kuXððk{kt ykðu, suÚke yLÞ
þk¤kyku™u Œu{s rðãkÚkeoyku™u y™u rþûkfku™u sYhe «uhýk y™u «kuí‚kn™ {¤e hnu.
(17) ‚{ks W…Þku„e Wí…kËf fkÞo™wt ykÞkus™ :
þk¤k ‚tfw÷™e þk¤kyku {kxu ‚{qn{kt ‚{ks W…Þku„e Wí…kËf fkÞo™wt ykÞkus™ fhðk{kt
ykðu.
(18) {qÕÞktf™ …ØrŒ™wt ykÞkus™ :
þk¤k ‚tfw÷™u yuf{ „ýe™u, Œu{kt {qÕÞktf™™e yãŒ™ …ØrŒyku Ëk¾÷ fhe þfkÞ. yksu
{qÕÞktf{kt ‚ŒŒ y™u ‚ðkO„e {qÕÞktf™™ku rð[kh þk¤k ‚tfw÷{kt ys{kððk suðku Au.
ðzkuËhk rsÕ÷k{kt ykðk «Þku„ku ÚkÞkt Au. yk {kxu™k ¿kk™‚qºkku, fkÞorþrƒhku ÞkuS þfkÞ,
su{kt su Œu rð»kÞ™k ŒsT¿kku™u ƒku÷kðe™u {k„oËþo™ {u¤ðe þfkÞ. yuf{ ykÞkus™ {wsƒ
Ëhuf sqÚk{kt ðufuþ™ …zu Œu …nu÷k rð»kÞðkh ykÞkus™ ðfoþku… ÞkuS™u fhe þfkÞ, fux÷ktf
MðkæÞkÞku ŒiÞkh fhe þfkÞ, sYh sýkÞ íÞkt rþûký™e fkì÷usku™e ‚nkÞ ÷R þfkÞ.
(19) ykÄwr™f þiûkrýf ‚kÄ™ku™ku W…Þku„ :
fux÷ktf þiûkrýf ‚kÄ™ku y™u ‚wrðÄkyku þk¤k‚tfw÷{kt «kÃík fhðk{kt ykðu. su™ku W…Þku„
þk¤k ‚tfw÷™e Œ{k{ þk¤kyku fhe þfu, Ëk.Œ. rVÕ{ «kusuõxh, yur…zkÞkuMfku…, M÷kRz
«kusuõxh, ykuðhnuz «kusuõxh, xeðe, ðe‚eykh ð„uhu Ëhuf þk¤k ð‚kðe ™ þfu …ý
þk¤k ‚tfw÷ ð‚kðe þfu.
(20) ‚tMÚkkfeÞ ykÞkus™ :
‚tfw÷™e þk¤k™k yk[kÞkuo ¼u„k {¤e ‚{„ú þk¤k ‚tfw÷™k þiûkrýf rðfk‚™e Y…hu¾k
ŒiÞkh fhu. ƒ™u Œku ‚tMÚkkfeÞ ykÞkus™ …ý fhe þfu. Ëhuf þk¤k-þk¤ksqÚk …kuŒk™wt ykÞkus™
ŒiÞkh fhu. yk{, ‚{„ú þk¤k ‚tfw÷ ÷ktƒk y™u xqtfk „k¤k™wt ‚tMÚkkfeÞ ykÞkus™ …ý fhe
þfu.
80
(21) hu÷e ykÞkus™ :
þk¤k ‚tfw÷ ð»ko{kt yufkË ƒu ðkh ‚{qn{kt …kuŒk™k rðãkÚkeoyku™e ‚wtËh hu÷e ÞkuS þfu.
(22) yðuS rþûkf™e ÔÞðMÚkk :
hò W…h WŒh™kh rþûkf™e yðuS ÔÞðMÚkk …ý ‚tfw÷ îkhk ÚkR þfu, y÷ƒ¥k ÷ktƒk
„k¤k™e hò W…h nkuÞ Œku þfâ ƒ™u.
yk W…hktŒ þk¤k ‚tfw÷{kt yuf ‚kÁt ‚t„únk÷Þ Q¼wt fhe þfkÞ. su{kt su Œu «Ëuþ™e
rðrþü ‚tMf]rŒ™wt «rŒr™rÄíð nkuÞ. yus heŒu ‚tfw÷{kt yuf ‚khku ¼q„ku¤ ¾tz, «Ëþo™
¾tz, rð¿kk™ ¾tz, ðkrýßÞ ¾tz …ý nkuÞ.
þk¤k ‚tfw÷ku™u, rsÕ÷k rþûkýkrÄfkhe™e …qðo ‚t{ríkÚke yÇÞk‚¢{{kt ½xŒk VuhVkh fhðk™e
Aqx yk…e þfkÞ, ÷ktƒk „k¤u þk¤k ‚tfw÷ MðkÞ¥k ƒ™u Œuðk «Þk‚ fhe þfkÞ.
6. þk¤k ‚tfw÷™e {ÞkoËkyku (Limitation of School Complex)
þk¤k ‚tfw÷™e «ð]r¥k þk¤k™k rðfk‚™u …ku»kf Au, …htŒw AuÕ÷k fux÷ktf ð»kkuoÚke ‚tfw÷
fkÞo¢{ku™k yð÷kuf™Úke «ŒeŒ ÚkÞwt Au, Œu ykÄkhu fux÷ef {ÞkoËkyku™ku WÕ÷u¾ sYhe ƒLÞku
Au. :
• {kæÞr{f þk¤k™k rþûkfku suyku yk fkÞo¢{ {kxu ðÄw ‚r¢Þ ƒ™e fkÞo fhu Au. Œu{™k
fkÞo¼kh™ku rð[kh fhe, ¼rð»Þ{kt yk fkÞo¼kh Œu{™k þiûkrýf fkÞoƒkus{kt „ýkÞ Œuðe
ÔÞðMÚkk rð[khðe skuEyu.
• þk¤k ‚tfw÷™e {æÞMÚk þk¤kyu ykðk fkÞo¢{ku {kxu ðÄw ykrÚkof ƒkus™u ðn™ fhðk r™¼kð
„úkLx{kt y÷„ ÔÞðMÚkk ™Úke nkuŒe. ykðe ykrÚkof ‚wrðÄk þk¤k ‚tfw÷ fkÞoûkuºk™u ðÄw
[uŒ™ðtŒw ƒ™kðþu.
• «kÚkr{f ûkuºk™k r™heûkfku y™u Wå[ yrÄfkheyku{kt yk «ð]r¥k {kxu h‚™e Wý… skuðk
{¤u Au. …rhýk{u «kÚkr{f rþûkfku ŒhVÚke …ý Œu{kt WËk‚e™Œk skuðk {¤u Au. yk{,
þk¤k ‚tfw÷™e {æÞMÚk þk¤k™k «ÞíLkku™u ‚t…qýo ‚V¤Œk {¤Œe ™Úke.
• þk¤k ‚tfw÷™k fkÞoûkuºk{kt su þk¤kyku ‚tf¤kÞu÷e Au, Œu™k {kxu rsÕ÷k rþûký yrÄfkhe©e
ŒhVÚke «uhýk fu «kuí‚kn™ ykuAk «{ký{kt {¤e hnu Au. yrÄfkheyku {kºk yrÄfkheyku
Œhefu s ðŒoŒk skuðk {¤u Au.
• þk¤k ‚tfw÷™k fkÞo¢{ku „kuXððk ‚{Þ yt„u™e y„ðzku Q¼e ÚkkÞ Au. yk yt„u ‚{Þ…ºkf{kt
VuhVkh fhðk™wt fkÞo {w~fu÷ ƒ™u Au.
• þk¤k ‚tfw÷™k fkÞo¢{™wt ‚t[k÷™ fhe þfu Œuðk Wí‚kne rþûkfku™ku y¼kð skuðk {¤u Au.
• ‚nfkhe «ð]r¥kyku{kt ‚ki™wt fk{ yu fkuE™wt Lknª yu{ ƒ™ðk™ku ‚t¼ð …ý ™fkhe þfkÞ
yu{ ™Úke.
• YrZ[wMŒ yk[kÞo y™u «„rŒþe÷ rþûkf ðå[u rþûký yk…ðk™e …ØrŒyku rð»ku {Œ¼uË
Q¼k ÚkkÞ íÞkhu sku YrZ[wMŒ yk[kÞo ™¬e ƒ™e òÞ Œku «„rŒþe÷ rþûkfku™u ‚n™ fhðwt
…zu.
• þk¤k ‚tfw÷™e ™uŒk„ehe ‚t¼k¤™kh ðzk y™u ‚ÇÞku …ht…hk„Œ rþûký{kt {k™Œk nkuÞ Œku
sqÚk rþûký{kt ¢ktrŒ ÷kðe þfkŒe ™Úke, Œu yuf ƒtrÄÞkh rþûký ƒ™e òÞ Au.
• þk¤k ‚tfw÷ yuf ¾[ko¤ yuf{ Au.
81
1. þk¤k ‚tfw÷ yux÷u þwt ? Œu™k ÷ûkýku xqtf{kt sýkðku.
2. hk»xÙeÞ rþûký ™erŒ 1986{kt ‚tË¼o{kt þk¤k‚tfw÷™e ‚tfÕ…™k sýkðku.
3. þk¤k ‚tfw÷ fâkt fâkt nuŒwyku æÞk™{kt hk¾e MÚkk…ðk{kt ykðu Au ?
4. þk¤k ‚tfw÷ îkhk þk¤k{kt fuðk «fkh™k fkÞo¢{ku™wt ykÞkus™ ÚkR þfu ?
5. þk¤k ‚tfw÷™wt ykÞkus™ Œ{u fE heŒu fhþku ?
6. þk¤k ‚tfw÷™e h[™k Œ{u fE heŒu fhþku ?
7. þk¤k ‚tfw÷™e {ÞkoËkyku xqtf{kt sýkðku.
8. þk¤k ‚tfw÷ rþûkfku {kxu fE heŒu W…Þku„e …whðkh Úkþu ?
9. Œ{khk rðMŒkh{kt rþûký™e „wýð¥kk ‚wÄkhýk {kxu þk¤k ‚tfw÷™k {k¤¾k{kt hne™u «kÚkr{f
þk¤k, r{z÷ Mfq÷ y™u {kæÞr{f þk¤k™k þiûkrýf ‚hfkh {kxu fkÞo Þkus™k ŒiÞkh fhku.
10. Œ{khe þk¤k ‚tfw÷{ktÚke þk¤kyku™e ¼kirŒf ‚wrðÄkyku™ku W…Þkus™™k {k„kuo ‚q[ðku.
(7) ‚tfw÷™e ‚ßsŒk:
- yk ‚tfw÷ …k‚u yufkË ‚kÁt …wMŒfk÷Þ ‚kÁt «kusuõxh, yufkË ‚khe yãŒ™ «Þku„þk¤k
y™u ™ðe™Œ{ þiûkrýf W…fhýku nkuÞ. yk ƒÄwt yuf ‚{]Ø {kæÞr{f þk¤k{kt ð‚kðe
þfkÞ. su™ku ÷k¼ ‚tfw÷™e Œ{k{ «kÚkr{f þk¤kyku y™u r™B™ «kÚkr{f þk¤kyku {¤e™u
þiûkrýf …rhðŒo™, ™ðrð[kh y™u rðfk‚™k fkÞo¢{ku nkÚk Ähe þfu.
- yk þk¤k ‚tfw÷ …hM…h ‚tƒtÄ-ÔÞðMÚkk y™u ‚t[k÷™™e Ërüyu yu{ ƒu fûkkyu nkh{k¤kY…u
„kuXðe þfkÞ. «Úk{ nkh{kt Ëhuf Wå[¥kh «kÚkr{f þk¤k ‚kÚku 4 Úke 7 r™B™ «kÚkr{f
þk¤k™ku ‚tƒtÄ skuze þfkÞ. yux÷u fu yk þk¤k‚tfw÷{kt Wå[¥kh «kÚkr{f þk¤kyku nkuÞ
y™u r™B™ «kÚkr{f þk¤kyku nkuÞ Œku Ëhuf™e ‚kÚku …kt[ r™B™ «kÚkr{f þk¤kyku skuzŒkt
…kt[ r™B™ «kÚkr{f þk¤kyku y™u yuf Wå[¥kh «kÚkr{f þk¤kyku yuf yuðkt …kt[ sux÷k
swÚkku h[e þfkÞ. yk ÚkÞku yuf þiûkrýf rðãkþk¾k™ku ‚tfw÷ ynet Wå[¥kh «kÚkr{f
þk¤k™k yk[kÞo r™B™ «kÚkr{f þk¤k{kt ‚uðkrðMŒhý fkÞo fhþu. ykðk Ëhuf ™k™fzk
sqÚk™e yuf ‚r{rŒ ƒ™þu. yu ‚r{rŒ{kt Wå[¥kh «kÚkr{f þk¤k™k yk[kÞkuo yæÞûk hnuþu.
Œu{™k sqÚk™e …kt[ r™B™ «kÚkr{f þk¤k™k yk[kÞkuo yu ‚r{rŒ™k ‚ÇÞku hnuþu. ykðe
…kt[ sux÷e þk¤k‚tfw÷ ‚r{r¥kyku ƒ™þu. Œuyku ykÞkus™ y™u rðfk‚™k fkÞo¢{ku nkÚk
Ähþu.
yk s «{kýu fkì÷usku …kuŒk™k rðMŒkh{kt ykðu÷k … Úke 7 {kæÞr{f þk¤k ‚tfw÷ku™wt yuf
‚{„ú yuf{ ƒ™kðe™u …kuŒk™e ‚kÚku ‚ktf¤e ÷u. yk{, r™B™ «kÚkr{f fûkkÚke {ktze™u Wå[
rþûký™e ‚tMÚkkyku ‚kÚku yuf‚qºku ƒtÄkþu y™u rþûký{kt ™ðe™Œ{ «ðknku, ‚tþkuÄ™ku,
rðfk‚™k fkÞo¢{ku y™u Œu™wt ykÞkus™ y™u ‚tf÷™ fhðk{kt ¾qƒ W…Þku„e ‚krƒŒ Úkþu.
ƒeS nkh{kt …ý þk¤k‚tfw÷ ‚r{rŒ ƒ™þu. {kæÞr{f þk¤k™k yk[kÞo yk ‚r{rŒ™k
yæÞûk ƒ™þu. yk ‚r{rŒ{kt …kt[ Wå[¥kh «kÚkr{f þk¤k™k yk[kÞkuo, ðe‚ sux÷e r™B™
«kÚkr{f þk¤kyku™k yk[kÞkuo ‚ÇÞku Œhefu hnuþu. yk {wÏÞ þk¤k‚tfw÷ ‚r{rŒ „ýkþu. su
‚{„ú ‚tfw÷ {kxu™k ykÞkus™ fkÞo¢{ku y™u {k„oËþo™™wt fkÞo fhþu. yk {wÏÞ ‚r{rŒ
Wå[¥kh «kÚkr{f þk¤k‚tfw÷ ‚r{rŒ™u {k„oËþo™ yk…þu. r™B™ «kÚkr{f þk¤kyku Œu™e
‚kÚku skuzkÞu÷e s nþu yux÷u yk…kuyk… Ëhuf fkÞo¢{ Auf ™e[u ‚wÄe rðMŒhþu. ð¤e,
ykÞkus™ ™e[÷e y™u W…÷e ƒt™u fûkkyu Úkþu, suÚke MÚkkr™f …rhrMÚkrŒ y™w‚kh Œu{kt
rðrðÄŒk hnuþu.
82
yk s «{kýu {kæÞr{f þk¤k™k ‚tfw÷ku™wt ºkeswt ðŒwo¤ ƒ™þu. yk {kæÞr{f þk¤k‚tfw÷
‚r{rŒ™k yæÞûk Œhefu fkì÷us™k yk[kÞo hnuþu y™u …kt[ fu ‚kŒ {kæÞr{f þk¤kyku™k
yk[kÞkuo y™u 15 Úke 20 sux÷e Wå[¥kh «kÚkr{f þk¤k™k yk[kÞkuo Œu™k ‚ÇÞku Œhefu
hnuþu. yk heŒu Wå[ rþûký fûkk” r™B™Œh «kÚkr{f þk¤kfûkk ‚kÚku SðtŒ ‚t…fo ƒ™e
hnuþu.
ykðk «fkh™e þk¤k ‚tfw÷™e h[™kÚke þk¤kyku™k sqÚk™u Œu{s r™heûký {kxu™e sðkƒËkh
ÔÞrõŒyku™u ‚k{kLÞ {k„tËþo™™k fkÞo¢{™k rðfk‚ {kxu …qýo MðŒtºkŒk hnuþu. þk¤kyku-
fkì÷usku ðå[u Ÿ[-™e[™k su ð„o¼uËku h[kÞk Au Œu Ëqh Úkþu. rsÕ÷k rþûkýkrÄfkhe Ëhuf
þk¤k‚tfw÷™u yuf yuf{ „ýe™u fux÷ktf yrÄfkhku y™u sðkƒËkheyku yk…þu …rhýk{u
yrÄfkhku™wt …ý rðfuLÿefhý Úkþu.
(8) þk¤k ‚tfw÷ rþûkfku {kxu y„íÞ :
• MÚkkr™f fûkkyu, þk¤k-‚tfw÷ku þk¤k rþûký™k ‚wÄkhu÷kt ykÞkus™ y™u ðneðx{kt Ëkuhðýe
yk…u Œuðe y…uûkk hk¾ðk{kt ykðu Au. ðirÄf heŒu Œu rðMŒkh™k rþûký™e „wýð¥kk Ÿ[e
÷R sðk …h ¼kh yk…ðk™ku hnuþu. rþûkfku {kxu fux÷ktf y„íÞ™k {wÆkyku ™e[u «{kýu
Au.
1. þk¤k ‚tfw÷ rþûkfku™k ÔÞrõŒ„Œ hkuStËk þiûkrýf «&Lkku n÷ fhðk{kt {ËË fhþu.
2. þk¤k™k rþûkfku™k yufƒeòt™k rð[khku™e yk…÷u fhðk{kt {ËËY… Úkþu.
3. rþûký™e „wýð¥kk ‚wÄkhðk{kt rþûkf™u {ËËY… Úkþu. Ëk.Œ. ðfoþku… ‚ur{™kh, rVÕ{
þku, r™Ëþo™ …kXku ð„uhu.
4. þk¤k ‚tfw÷ îkhk þk¤k{kt rð¿kk™, ‚{ksku…Þku„e Wí…kËf fkÞo ð„uhu™wt «Ëþo™ Þkusðk™wt
þfâ ƒ™kðþu.
5. þk¤kyku™k rþûkfku y™w¼ð™k ykËk™-«Ëk™ {kxu xufku …qhku …kzðk {kxu þrõŒ{k™ ƒ™þu.
6. MÚkkr™f fûkkyu ™ðk rð[khku, ‚tþkuÄ™ y™u «Þku„ku{kt ‚n¼k„e Úkðk y™u rþûkfku{kt
þiûkrýf ™uŒ]íð ƒnkh ÷kððk{kt {ËËY… Úkþu.
7. þk¤k ‚tfw÷ îkhk rþûkfku™u W…Þku„e «ð[™ku „kuXðþu.
8. þk¤k™k ðneðxe «&Lkku™e [[ko ÚkR þfþu.
9. þiûkrýf ðkŒkðhý ‚wÄkhðk{kt rþûkfku™u {ËËY… Úkþu.
10. …heûkkyku™k ‚t[k÷™{kt yk[kÞo™u rþûkfku {ËËY… Úkþu y™u þrõŒ{k™ ƒ™kðþu.
11. fkuE rþûkf hò …h òÞ íÞkhu yðuS rþûkf™e ÔÞðMÚkk ÚkR þfþu.
‚khktþ : (Let us Sum up)
• hk»xÙeÞ rþûký™erŒ 1986 y™u Œu™k y{÷efhý fkÞo¢{{kt M…ü Ëþkoðu÷ Au fu rþûký™e
ÔÞðMÚkk y™u ykÞkus™ …ØrŒ{kt yk{q÷ …rhðŒo™™u Ÿ[e y„úŒk yk…ðe sYhe Au.
MÚkkr™f fûkkyu y‚hfkhf y{÷efhý fhðk Œtºk™e rð[khýk fhŒe ð¾Œu, y{÷efhý
fkÞo¢{{kt þk¤k ‚tfw÷™k rðfk‚ …h ¾k‚ ¼kh {qfu÷ Au.
• fkuXkhe rþûký …t[ sýkÔÞk «{kýu :
• þk¤k ‚tfw÷™e ÔÞkÏÞk M…ü fhŒkt fkuXkhe rþûký …t[ ™kutÄu Au fu “yuf {kæÞr{f þk¤k™e
yk‚…k‚ ƒ™u÷ þk¤kyku™ku ‚{qn fu su þiûkrýf ‚wÄkhýk y™u rðfk‚™k yuf ™k™k{kt
™k™k «kÃÞ yuf{ Au su™u þk¤k ‚tfw÷ fnuðk{kt ykðu Au.”
83
• þk¤k ‚tfw÷ îkhk rþûkfku™u yu{™k s «&Lkku Wfu÷ðk {kxu þrõŒ{k™ ƒ™kððk.
• rþûký™e „wýð¥kk ‚wÄkhðk «ÞíLkku ÚkR þfu.
• þk¤k{kt þk¤k ‚tfw÷ îkhk rðrðÄ «ð]r¥kyku™wt ykÞkus™ fhe™u þk¤k ‚tfw÷™u ðu„ðk™
ƒ™kðe þfkÞ Au.
(1) ™e[u™k rðÄk™ku ¾hkt fu ¾kuxkt Œu sýkðku.
1. þk¤k ‚tfw÷™ku nuŒw þk¤k™e rþMŒ ‚wÄkhðk™ku Au.
2. «kÚkr{f rð¼k„™ku s þk¤k ‚tfw÷{kt ‚{kðuþ fhðk{kt ykðu Au.
3. þk¤k ‚tfw÷™wt nuŒw „wýð¥kk ‚wÄkhðk™ku Au.
4. þk¤k ‚tfw÷{kt ‚kÃíkkrnf ykÞkus™ fhðk{kt ykðu Au.
5. þk¤k ‚tfw÷{kt ðk÷e™ku ‚t…fo ‚kÄðk{kt ykðŒku ™Úke.
6. þk¤k ‚tfw÷ {kxu y÷„ „úkLx Vk¤ððk{kt ykðu Au.
(2) þk¤k ‚tfw÷ yux÷u þwt ?
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
(3) þk¤k ‚tfw÷ yux÷u þwt ?
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
(4) þk¤k ‚tfw÷™k fkuE…ý ƒu nuŒw sýkðku.
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
(5) þk¤k ‚tfw÷™e fkuE…ý ƒu {ÞkoËk sýkðku.
..........................................................................
..........................................................................
84
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
(6) þk¤k ‚tfw÷™k fkuE…ý ƒu ÷ûký sýkðku.
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
(12) Œ{khe «„rŒ [fk‚ku™k W¥khku : (Answer to check your progress)
(1) ¾hkt ¾kuxk rðÄk™ku™k sðkƒku.
(1) ¾kuxwt Au.
(2) ¾kuxwt Au.
(3) ‚k[wt Au.
(4) ¾kuxwt Au.
(5) ¾kuxwt Au.
(6) ¾kuxwt Au.
(2) þk¤k ‚tfw÷ yux÷u
“nuŒwyku™e r‚rØ yÚkuo ‚n®[Œ™ {kxu ¼u„ku ÚkÞu÷ku nuŒw÷ûke ‚{qn íku þk¤k ‚tfw÷.”
(3) þk¤k ‚tfw÷™k ƒu nuŒwyku :
(1) rþûkfku™k «&Lkku Wfu÷ðk {kxu þrõŒ{k™ ƒ™kððk.
(2) þk¤k ‚tfw÷ îkhk …rhðkh™e ¼kð™k rðf‚kððe.
(4) þk¤k ‚tfw÷™e ƒu {ÞkoËk :
(1) rsÕ÷k rþûký yrÄfkhe ŒhVÚke fkuE …ý «uhýk-«kuí‚kn™ {¤Œe ™Úke.
(2) fkÞo¢{ {kxu ‚{Þ …ºkf{kt VuhVkh fhðku …zu Au.
(13) ‚qr[Œ ðkt[™ ‚k{„úe (Suggested Reading)

(1) ƒkhiÞk ðe. ðe. : rþûký{kt ðŒo{k™ «ðknku, «Œef «fkþ™, ykýtË.
(2) sku»ke {q¤ þtfh yu÷. : þk¤k ‚tfw÷, ‚uðk rðMŒhý fuLÿ, {kuzk‚k.
(3) þkMºke sÞuLÿ Ëðu ŒÚkk yLÞ : {kæÞr{f þk¤k «þk‚™ y™u ‚t„X™, ƒe.yu‚. þkn
«fkþ™, y{ËkðkË.
(4) hkßÞ rþûký ¼ð™ : ŒsT¿kku {kxu ‚krníÞ, hkßÞ rþûký ¼ð™, y{ËkðkË.
85
rð¼køk
3
¼khík{kt {kæÞr{f rþûkýLkku rðfkMk
yuf{-9 ¼khík{kt {kæÞr{f rþûkýLkku rðfkMk - 2
yuf{-10 AuðkzkLkk çkk¤fku {kxu Lkerík rð»kÞf {k¤¾kLke h[Lkk
yuf{-11 çkk¤fLkku Mkk{krsf rðfkMk
yuf{-12 {kæÞr{f rþûký{kt rðrðÄ MktMÚkkykuLkku Vk¤ku

÷u¾f
y{ËkðkË.
y{ËkðkË.
y{ËkðkË.
MktÞkusLk MknkÞ
y{ËkðkË.

ISBN : 978-93-5598-150-9

December 2020
8. þk¤k Mktfw÷

íkku õÞkhuÞ Lk {¤e þfu íkuðe ÂMÚkrík{kt nkuðktÚke ykðe yæÞÞLk Mkk{økúe Mkwøk{ yLku yMkhfkhf
òuEyu.
æÞkLk{kt ÷ELku fhðkLkwt nkuðktÚke íkuLkk nuíkwyku yLku æÞuÞku rLkrùík nkuÞ Au. ð¤e yæÞuíkkyku
ËqhMÚk nkuðktÚke yk Mkk{økúe îkhk íkuyku rLkrùík yæÞÞLk «ð]r¥kyku{kt Mkt÷øLk hnu íkuðwt ykÞkusLk
1
yu f { ¼khík{kt {kæÞr{f rþûkýLkku rðfkMk - 2
9
: YÃkhu¾k :
9.1 «MíkkðLkk
9.2 {kæÞr{f rþûkýLkwt hk»xÙeÞfhý
9.2.1 hk»xÙeÞfhý yux÷u þwt ?
9.2.2 hk»xÙeÞfhýLkk ÷ûkýku
9.2.3 hk»xÙeÞfhýLkk ÷k¼
9.2.4 hk»xÙeÞfhýLke {ÞkoËkyku
9.2.5 hk»xÙeÞfhýLke Mk{MÞkyku
9.3 {kæÞr{f rþûkýLkwt ÔÞðMkkÞefhý
9.3.1 ¼qr{fk
9.3.2 ÔÞðMkkÞe÷ûke rþûkýLkk nuíkwyku
9.3.3 ÔÞðMkkrÞf rþûký{kxuLke Mk{MÞkyku
9.3.4 Mkq[Lkku
9.3.5 ¼÷k{ýku
9.3.6 rLkBLk yLku Wå[íkh {kæÞr{f fûkk
9.3.7 {kæÞr{f rþûký{kt yÃkÔÞÞ - fkhýku
9.3.8 {kæÞr{f rþûký{kt MÚkrøkíkíkk - fkhýku, WÃkkÞku
9.4 {kæÞr{f rþûkýLke yLkwËkLk yLku ¼k»kkLkerík
9.4.1 {kæÞr{f rþûkýLke yLkwËkLk Lkerík
9.4.2 Eïh¼kE Mkr{ríkyu Mkq[ðu÷ yLkwËkLke LkeríkLkk økwý Ëku»k
9.4.3 {kæÞr{f rþûký{kt ¼k»kkLkerík
9.4.4 fkuXkhe Ãkt[ yLku rºk-¼k»ke Mkqºk
9.4.5 ¼k»kkfeÞ LkeríkLkk «&LkkuLkk Wfu÷ku
9.5 fkuXkhe Ãkt[Lke ¼÷k{ý yLkwMkkh rºk¼k»kk Mkqºk :
9.6 økwshkík MkhfkhLke ¼k»kk rþûký Lkerík :
9.7 fkuXkhe Ãkt[u Mkq[ðu÷e ¼k»kkfeÞ Lkerík{ktÚke Q¼e ÚkÞu÷e Mk{MÞkyku
9.8 ¼k»kk LkeríkLke Mk{MÞkLkk Wfu÷ {kxu ÔÞðMÚkk
9.9 Mkkhktþ
9.10 yuf{ MðkæÞkÞ
9.11 ík{khe «økrík [fkMkku
9.12 ík{khe «økrík [fkMkkuLkk W¥khku
9.13 Mkqr[ík ðkt[Lk Mkk{økúe
1
 WÆuþku :
yk yuf{Lkku yÇÞkMk fÞko ÃkAe, ík{u Lke[u sýkðu÷ çkkçkíkku {kxu þÂõík{kLk çkLkþku :
(1) {kæÞr{f rþûkýLkk hk»xÙeÞfhý rðþu òýe þfþku.
(2) {kæÞr{f rþûkýLkk þiûkrýf yLku Mkk{krsf ÷k¼kuLke [[ko fhe þfþku.
(3) hk»xÙeÞfhýLke ykŠÚkf yLku ðneðxe {ÞkoËkyku ðýoðe þfþku.
(4) ÔÞðMkkÞ÷ûke rþûkýLkk nuíkwyku «MÚkkrÃkík fhe þfþku.
(5) {kæÞr{f rþûký{kt yÃkÔÞÞ yLku MÚkrøkíkíkk rðþu Mk{s fu¤ðe þfþku.
(6) {kæÞr{f rþûkýLke yLkwËkLk yLku ¼k»kkLkeríkLke [[ko fhe þfþku.
(7) Eïh¼kE Mkr{ríkyu Mkq[ðu÷ yLkwËkLkLke LkeríkLkk økwýËku»k sýkðe þfþku.
(8) ¼k»kkfeÞ LkeríkLkk «&LkkuLkk Wfu÷ {køkkuo ðýoðe þfþku.
(9) hküefhýLkk ÷ûkýku Mk{S þfþku.
(10) hk»xÙeÞfhýLkk ÷k¼ Mk{S þfþku.
(11) hk»xÙeÞfhýLke {ÞkoËk Mk{S þfþku.
(12) hk»xÙeÞfhýLke Mk{MÞk Mk{S þfþku.
9.1 «MíkkðLkk
- ¾kLkøke MkknMkku îkhk [k÷íke {kæÞr{f rþûký MktMÚkkykuLke {ÞkoËkyku yLku Mk{MÞkyku
Wfu÷ðk hkßÞ Mkhfkhku «ð]¥k nkuðkt Aíkkt ¾kLkøke Mkt[k÷fkuLke ÷køkðøk, þun-þh{ yLku
Mkhfkh WÃkhLkk ð[oMðLku fkhýu ½ýeðkh rþûký ÃkhLkwt MkhfkhLkwt rLkÞtºký yMkhfkhf çkLkíkwt
LkÚke. yk Mktòuøkku{kt rþûkf Mkt½ku {kæÞr{f rþûkýLkk hk»xÙefhýLke [[ko yrLkðkÞo ÚkE Ãkze
Au, íku MkkÚku fkuXkhe rþûký Ãkt[u {kæÞr{f rþûkýLkk ÔÞðMkkÞefhý Ãkh ¼kh {qõÞku nkuðktÚke
íkuLke [[ko Ãký yMÚkkLku LkÚke. {kæÞr{f rþûkýLkk rðfkMkLke [[ko{kt yÃkÔÞÞ - MÚkrøkíkíkk,
yLkwËkLk Lkerík ¼k»kkLkerík Ãký {n¥ðLkk Ãkrhçk¤ku nkuðktÚke «Míkwík yuf{kuLku fw÷ Ãkkt[ Ãkuxk
yuf{ku{kt rð¼krsík fheLku WÃkhkuõík {wÆkykuLke rðøkíku [[ko fhe Au.
• rçkúrxþ þkMkLk fk¤{kt MkhfkhLke MkeÄe Ëu¾hu¾ Lke[u rþûkýLkwt Mkt[k÷Lk ÚkÞwt níkwt. ykÍkËe
«krÃík fÞko ÃkAe íku{kt {n¥ðLkk VuhVkhku ÚkÞk Au. ykÃkýk çktÄkhýLkk 45{kt yLkwåAuË{kt 7
Úke 14 ðÞsqÚk{kt ík{k{ çkk¤fkuLku {Vík yLku VhrsÞkík rþûkýLke ÃkkxÚke òuøkðkE fhðk{kt
ykðe íÞkhÚke «kÚkr{f yLku {kæÞr{f rþûkýLke sðkçkËkhe hkßÞ Mkhfkhku Ãkh ykðe.
• yk sðkçkËkhe ykMkkLkeÚke ðnLk ÚkE þfu yu {kxu {kæÞr{f rþûkýLke MkeÄe
sðkçkËkh{ktÚke hkßÞ Mkhfkhkuyu íkuLke rðþu»k sðkçkËkhe ¾kLkøke MkknMkku Ãkh Lkk¾e ËeÄe
yLku rçkúrxþ fk¤Úke [k÷e ykðíke yLkwËkLk «ÚkkLke Lkerík [k÷w hk¾e {kæÞr{f fûkkyu fkÞo
fhíke ík{k{ MktMÚkkykuLkk ðneðx{kt hkßÞkuyu ykzWíkhku rnMMkku ykÃkðkLkwt [k÷w hkÏÞwt.
• {kæÞr{f fûkkyu yLkwËkLk ykÃkðwt, MktMÚkkykuLkwt rLkheûký fhðwt, rLkÞtºký fhðwt, sYhe
Mk÷knMkq[Lkku ykÃkðkt yLku Lkðe þk¤kyku þÁ fhðk {kxuLke {tsqhe ykÃkðe. ykðkt fkÞkuo
ÃkkuíkkLku nMíkf hk¾ðkLke Lkerík Mkhfkhu yÃkLkkðe.
• Mk{ÞLke {ktøk yLku Mktòuøkku «{kýu hkßÞ Mkhfkhu ÃkkuíkkLke Lkerík{kt {n¥ðLkk VuhVkhku fheLku
{kæÞr{f rþûkýLkk rðfkMk{kt yLku íkuÚke økwýð¥kk MkwÄkhðk{kt ÃkkuíkkLkku {n¥ðLkku Vk¤ku
ykÃÞku.
• ¾kLkøke Mkt[k÷fku îkhk «kÚkr{f yLku {kæÞr{f þk¤kyku{kt ÷kufkuLkwt þku»ký ðÄíkwt òuðk {¤u
Au. ðÄw VeLkwt Äkuhý, rþûkfkuLkk Ãkøkkh{kt þku»ký ðøkuhu çkkçkíkkuLku æÞkLk{kt hk¾e rþûkýLkwt
hk»xÙeÞ fhðk fhðkLke sYheÞkík Q¼e ÚkE.
2
9.2 {kæÞr{f rþûkýLkwt hk»xÙeÞfhý
• «MíkkðLkk
• ¾kLkøke MkknMkku îkhk [k÷íke {kæÞr{f rþûký MktMÚkkykuLke {ÞkoËkyku yLku Mk{MÞkykuLkk
Wfu÷ {køko{kt hkßÞ Mkhfkhku «ð]ík nðku Aíkkt ¾kLkøke Mkt[k÷fkuLke ÷køkðøk, þuh-þh{
yLku MkhfkhLkk WÃkhLkk ð[oMðLku fkhýku ½ýeðkh rþûkýÃkhLkwt MkhfkhLkwt rLkÞt ºký
yMkhfkhf çkLkíkwt LkÚke. yk Mktòuøkku{kt rþûký Mkt½ku {kæÞr{f rþûkýLkk hk»xÙeÞfhýLke
òuhËkh rn{kÞík fhíkk yLÞ Au.
• Mkhfkh {kæÞr{f rþûkýLkk ðneðx{kt 353 rLkÞtºkýku {qfu Au, Ãkhtíkw íkuLkku yMkhfkhf y{÷
Úkíkku LkÚke. ¾kLkøke þk¤kyku{kt Ve Lkwt Äkuhý Lk¬e fhðk{kt ykÔÞwt Au, Aíkkt Ãký fux÷ef
þk¤kyku VeLkwt Äkuhý Lk¬e ÚkÞu÷ nkuðkt Aíkkt ðÄw Ve þk¤kyku îkhk ÷uðk{kt ykðu Au. «ðuþ
ð¾íku ðk÷e yLku çkk¤fkuLkwt ELxhÔÞw ÷uðk{kt ykðu Au. «ðuþ {kxu zkuLkuþLk Ãký ÷uðk{kt ykðu
Au. økwshkík{kt rLkÞtºký nkuðkt Aíkkt ðíko{kLk Mk{Þ{kt yk çkÄe çkkçkíkku çkLkíke hnu Au.
• þk¤kLkk Mkt[k÷fku {LkMðe heíku þk¤kykuLkku ðneðx yLku Mkt[k÷Lk fhu Au, Mkt[k÷fkuLkwt
Mkhfkh Ãkh ðÄw ð[oMð nkuðktLku fkhýu Mkhfkh {qtøkk {kuZu ðk÷eykuLkk «&Lkku Mkkt¼éÞk fhu Au.
• ykðk Mktòuøkku{kt {kæÞr{f rþûkýLkwt hk»xÙeÞfhý fhðwt ¾qçk s sYhe Au, ðk÷eykuLkwt þku»ký
Úkíkwt yxfkððk {kxu, {kæÞr{f rþûkýLkwt hk»xÙeÞfhý sYhe Au.?
9.2.1 hk»xÙeÞfhý yux÷u þwt ?
• ðíko{kLk Mk{Þ{kt {kæÞr{f þk¤kykuLkku ðneðx Mkhfkh ykLku Mkt[k÷f {tz¤ îkhk MktÞwõík
heíku fhðk{kt ykðu Au. ¾kLkøke Mkt[k÷fku îkhk ðk÷eykuLkwt ðÄw þku»ký fhu Au.
• {kæÞr{f rþûkýLkku ðneðx yLku Mkt[k÷Lk MktÃkqýo heíku Mkhfkh nMíkf ÷uðk{kt ykðu íkuLku
{kæÞr{f rþûkýLkwt hk»xÙeÞfhý fnu Au.
• {kæÞr{f rþûký ytøkuLkku MktÃkqýo rLkýoÞku Mkhfkh ÃkkuíkkLkk nMíkf ÷u íkuLku {kæÞr{f rþûkýLkwt
hk»xÙeÞfhý fnu Au.
• {kæÞr{f rþûkýLkwt hk»xÙeÞfhý Úkíkkt þk¤k ytøkuLkku MktÃkqýo ¾[o Mkhfkh ¼kuøkðu Au.
• þk¤kLkwt VeLkwt Äkuhý, f{o[kheykuLkk Ãkøkkh, {fkLk çkktÄfk{, ¼kiríkf Mkøkðzíkkyku ðøkuhu
ytøku MktÃkqýo rLkýoÞ Mkhuhkþ ÃkkuíkkLkk nMkðíkw ÷u íku Lku hk»xÙeÞ fhý fnu Au.
• {kæÞr{f rþûkýLkku ðneðx Mkhfkh îkhk MkhfkhÚke yLku MkhfkhLkk f{o[kheyku [k÷íkku
ðneðx yux÷u hk»xÙeÞ fhðk.
9.2.2 hk»xÙeÞfhýLkk ÷ûkýku
hk»xÙeÞ fhýLkk ÷ûkýku Lke[u {wsçk òuðk {¤u Au.
1. {kæÞr{f rþûkýLkku ðneðx Mkhfkh îkhk ÚkkÞ Au.
2. {kæÞr{f rþûkýLkku «&Lkku yLku Mk{MÞkyku Wfu÷ Mkhfkh îkhk ÷kððk{kt ykðu Au.
3. {kæÞr{f rþûkýLkku MktÃkqýo rLkðkoý{kt yuf nÚÚkwMk¥kk nkuÞ Au.
4. {kæÞr{f rþûkýLke rLkýoÞ «r¢Þk yuf {køkeoÞ nkuÞ Au.
5. {kæÞr{f rþûkýLke MktÃkqýo ¾[oLke sðkçkËkhe MkhfkhLke nkuÞ Au.
6. {kæÞr{f rþûkýLkku ðneðx Mkhfkh ðíke rþûký{t ºke, rþûký yrÄfkh íkÚkk íkuL kk
f{o[kheyku îkhk Úkíkku òuðku {¤u Au.
7. {kæÞr{f rþûkýLke ¼kiríkf MkøkðzíkkLke sðkçkËkhe MkhfkhLke nkuÞ Au.
3
8. {kæÞr{f rþûkýLke Mk¥kk yufnÚÚkwt nkuÞ Au. MkhfkhLkk MktÃkqýo rLkýoÞku rþûký{tºke îkhk
÷uðk{kt ykðu Au.
9.2.3 hk»xÙeÞfhýLkk ÷k¼ :
(A) ykŠÚkf ÷k¼ :
1. MkhfkhLku ykuAku ¾[o :
¾kLkøke Mkt[k÷fku ÃkkuíkkLke {kr÷feLkkt {fkLkku þk¤kLkk Lkk{u ¼kzu hk¾u÷kt çkíkkðe Lkkýktt
{u¤ðu Au. íku hk»xÙeÞfhý Úkíkkt çktÄ ÚkkÞ Au yLku MkhfkhLku ¾[o ÚkÞku Au. ykðu Au.
2. økwýð¥kkLke ò¤ðýe :
Mkq[ðu÷ rð¼køkku{kt {kæÞr{f þk¤kyku ÃkiMkk ¾[uo Au Ãkhtíkw íku su MkkÄLkku ¾heËu Au íkuLke
økwýð¥kk yLku ®f{ík{kt {kxu íkVkðík sýkÞ Au. òu þk¤kyku Mkhfkh nMíkf nkuÞ íkku çktLku ðå[uLkwt
«{ký s¤ðkE hnu. MkkÄLkkuLke ¾heËe{kt økwýð¥kk Ãký s¤ðkE hnu, íku{s ÞkuøÞ rft{íke MkkÄLkku
Mkkhe økwýð¥kkðk¤k hk»xÙeÞfhýLku ÷eÄu ¾heËe þfkÞ.
3. ¼úük[kh yux÷u :
hk»xÙeÞfhý ÚkðkÚke rnMkkçke økuh LkeríkykuLkwt «{ký ½xu Au yLku íku heíku çk[ík ÚkkÞ Au. ¾kuxk
çke÷ku çkLkkðeLku Lkkýktt Mkt[k÷fku WÃkkzu Au. ðÄw Ãkøkkh çke÷ Ãkh Mkne fhkðeLku ykuAku Ãkøkkh
ykÃkðk{kt ykðu Au.
4. {kuxe økúkLxLke Vk¤ðýe :
nk÷{kt hkßÞ Mkhfkh {kæÞr{f þk¤kykuLku 135 xfk sux÷e {kuxe økúktx ykÃku Au yLku
þk¤kLkku {kuxk ¼køkLkku çkkuòu WÃkkzíke nkuðktÚke ðneðx ¾kLkøke MktMÚkkyku fnu íku rLkhÚkof Au,
hk»xÙeÞ ÚkðkÚke yk çkkçkík Ëqh Úkþu.
5. ðÄkhkLkku Lkkýktt çkkus ykuAku ykðþu :
«kurðztzVtz, ÃkuLþLk ðøkuhuLkku ðneðx nk÷ hkßÞ MkhfkhLku nMíkf s Au, íkku Mk{økú ðneðx
hkßÞ Mkhfkh hk¾u íkku ðÄkhkLkku Lkkýktt çkkus Lknª ykðu, nk÷{kt 135 xfk Mkhfkh økúktx ykÃku Au.
¾[o ðÄw ykðþu íku{ fne þfkÞ Lknª. ¾kMk fkuE Vuh Lknª Ãkzu.
6. Ëçkký Ëqh Úkþu :
ßÞkhu þk¤k{kt rþûkf fu f{o[kheLke rLk{ýqtf çkZíke fu VuhçkË÷e fhðkLke nkuÞ íÞkhu Mkhfkhe
«ríkrLkrÄ çkku÷kðkÞ Au íku{ Aíkkt {kuxu ¼køku ¾kLkøke Mkt[k÷fkuLkkt Ëçkký sqÚkku s yMkhfkhf hnu Au.
½ýeðkh hkßÞ fu rsÕ÷k fûkkLkk rLkýoÞkuLkku yLkkËh Ãký fhðk{kt ykðu Au. hk»xÙeÞfhý îkhk yk
{ÞkoËk Ëqh ÚkkÞ Au.
7. rþûkfkuLkwt þku»ký :
nk÷{kt ¾kLkøke Mkt[k÷fkuLkwt {kæÞr{f þk¤k WÃkh MktÃkqýo rLkÞtºký Au. rþûkfku ÃkkMku ðÄw fk{
÷E, ykuAku Ãkøkkh ykÃkðk{kt ykðu Au. rþûkfkuLkk n¬ku AeLkðkE òÞ Au yLku íku{Lkwt ¾qçk þku»ký
ÚkkÞ Au. rþûkfkuLkku Mkk{krsf {ku¼ku s¤ðkíkku LkÚke. hk»xÙefhý ÚkkÞ íkku rþûkfLkku Mkk{krsf {ku¼ku
ðÄu yLku íkuLkk n¬kuLkwt hûký ÚkkÞ.
(B) þiûkrýf yLku Mkk{krsf ÷k¼ :
1. økwýð¥kk{kt MkwÄkhku :
hk»xÙeÞfhý ÚkðkÚke ÷kÞfkíkðk¤k rþûkfkuLke rLk{ýqtf ÚkðkÚke økwýð¥kk{kt Mkíkík MkwÄkhku
Úkíkku òuðk {¤þu. ykÄwrLkf MkkÄLkkuLkku WÃkÞkuøk Úkþu íkuÚke økwýð¥kk MkwÄhþu.
4
2. þk¤k yLku MknfkhLkku MkeÄku MktÃkfo :
hk»xÙeÞfhý ÚkðkÚke þk¤k yLku MkhfkhLkk MkeÄku Mknfkh Mkh¤ çkLkþu, íkuÚke ¾kLkøke
MkknMkkuLke {ÞkoËkyku n¤ðe çkLkþu, íkuLke yMkh rþ¾ðkLke økwýð¥kk WÃkh Úkíkkt þiûkrýf Äkuhýku
s¤ðkþu.
3. ÔÞÂõíkøkík Mkt½»ko yxfu :
Mkt[k÷fku MkkÚkuLkk ÔÞÂõíkøkík Mkt½»ko yxfe sþu, íkuÚke Mk{Þ, þÂõík yLku LkkýktLkku ËwÔÞoÞ
Úkíkku nþu íku yxfu Au.
4. {wõík {Lku rþûký fkÞo :
rþûký ¾kLkøke Mkt[k÷fkuLkkt Mkíkík òÃíkk yLku Ëçkký Lke[u Sðíkku Lk nkuðktÚke íku n¤ðkþÚke
yLku Ãkqhíke heíku rþûký fkÞo fhþu. rþûkfLku fkuE ¼Þ MkkÚku fkÞo fhðwt Ãkzþu Lknª.
5. rþûkýfkÞo{kt LkðeLkíkk ykðþu :
íktºk{ktÚke LkVk¾kuheLkwt ík¥ð LkkçkqË Úkíkkt Lkðe ÃkØríkyku yLku Lkðk «ÞkuøkkuLkku y{÷ ÚkE
þfþu. rþûkýLkk ÃkrhMktðkËku yLku fkÞorþrçkhku{kt rnMMkku ÷uðk{kt LkkýktfeÞ {w~fu÷eyku Ëqh Úkþu.
ykÚke rþûkfku òøk]ík çkLke WíMkknÃkqðof rþûkýLku ykÄwrLkfíkkLkku ¼kuøk ykÃke þfþu. ykÚke
rþûkýfkÞo{kt LkðeLkíkk ykðþu.
6. þk¤k-þk¤k ðå[uLke nheVkELkku ytík :
- þk¤k-þk¤k ðå[uLke nheVkELkku ytík ykÃkþu. Mkt[k÷Lk hk»xÙeÞ fhðk ÚkðkÚke MkhfkhLkk
nMíkf sþu.
7. ÷køkðøkþkneLkku ytík :
ÞkuøÞ yLku ÷kÞfkíkðk¤k rþûkfkuLke rLk{ýqtf Úkíkkt ÷køkðøkþkne Ëqh Úkþu. yLku rþûký
MktøkeLk çkLkþu. MkøkkðkË Ãký Ëqh Úkþu. fwxwtçk ðkË Ãký Ëqh Úkþu. {uhex «{kýu ÷kÞfkíkðk¤k
rþûkfkuLke rLk{ýqtf Úkþu.
8. Mk{ks MkuðkLke «ð]r¥kLku Ãkuøkk :
Mk{ksMkuðk suðe rðrðÄ «ð]r¥k{kt Mkhfkhe MktMÚkkykuLkku MknÞkuøk ÍzÃke økríkyu WÃk÷çÄ
çkLkþu. Mk{ksLkwt þku»ký yxfþu, ykŠÚkf ¾[oLkku çkkuòu ykuAku Úkþu. Mkhfkh MkkÚku Mk{ksLkku rðïkMk
ðÄþu. MkhfkhLkk fkÞo{kt Mk{ks {ËËYÃk Úkþu.
9. Mk{ksLke rMÚkrík{kt MkwÄkhku :
ykŠÚkf çkkus ykuAku Úkíkkt Mk{ksLke rMÚkrík{kt MkwÄkhku Úkþu. ðÄkhkLkku çkkus ðnLk Lknª fhðku
Ãkzu. rþûký ÃkkA¤Lkku ¾[o ykuAku Úkíkkt ykŠÚkf rMÚkrík{kt MkwÄkhku Úkþu.
10 . Mk{ks r[tíkk {ktÚke {wËík çkLkþu :
Mk{ks r[tíkk{ktÚke {wËík Úkþu, «ðuþLkk «&Lkku, ðk÷e yLku çkk¤fkuLkk ELxhÔÞwLkk «&Lkku
ðøkuhuLku fkhýu ðk÷eykuLku r[tíkk hnuþu, hk»xÙeÞ ÚkðkÚke yk «&LkLkku ytík ykðþu.
9.2.4 hk»xÙeÞfhýLke {ÞkoËkyku :
hk»xÙeÞfhý fhðkLkk fux÷ktf ÷k¼ nkuðkt Aíkk íkuLke fux÷ef {ÞkoËkyku Ãký òuðk {¤u Au. su
Lke[u {wsçk Ëþkoðe þfkÞ.
(A) ykŠÚkf {ÞkoËkyku :
1. Ãkøkkh{kt y[ku¬Mkíkk :
rþûkfku yLku f{o[kheykuLkk Ãkøkkh{kt y[ku¬Mkíkk ykðþu. [ku¬Mk Ãkøkkh{kt y{wf ð»ko
MkwÄe fkÞo fhðwt Ãkzþu.
5
2. MkkÄLk Mkk{økúeLke ykuAe økwýð¥kk :
þk¤k {kxu ¾heËðk{kt ykðíke MkkÄLk Mkk{økúeLke økwýð¥kk çkkçkík{kt yrÄfkhkuykuLke
«{krýfíkk þtfkMÃkË hnuþu. ¾heËe{kt ÃkkuíkkLku ðÄw ÷k¼ ÚkkÞ íkuðwt rð[khþu.
3. ¼úük[kh ðÄþu :
rþûkfku yLku f{o[kheykuLke rLk{ýqtf, çkZíke fu VuhçkË÷e{kt ynª Úkðk {qfðk{kt ykðíkkt
LkkýktfeÞ ‘ðsLkku’ ¼køk ¼sðu íkuðku Mkt¼ð hnuþu.
4. ¼kiríkf Mkøkðzíkk{kt ½xkzku :
þk¤k Mkt[k÷fkuLkku ðneðx çktÄ Úkíkk,Mkhfkh nMíkf ðneðx síkk ¼kiríkf Mkøkðzíkk{kt
½xkzku Úkþu. þk¤k ÃkkA¤ ykuAwt çksux Vk¤ððk{kt ykðu Au. þk¤kLke MktÏÞk{kt ðÄkhku Úkíkk ¼kiríkf
Mkøkðzíkk ÃkkA¤ fhðk{kt ykðíkku ¾[o {kt ½xkzku Úkþu.
(B) ðneðxe {ÞkoËkyku :
1. Mk{MÞkLkk Wfu÷ {kt rð÷tçk :
ðneðxLkwt fuLÿefhý Úkþu íkku «&LkkuLkk rðfkMk{kt Ze÷kþ ykðþu. þk¤k ytøkuLkku fkuE rLkýoÞ
÷uðku nkuÞ íkku ðÄw Mk{Þ sþu.
2. MkhfkhLkwt Mkh{w¾íÞkhþkne ð÷ý :
Mkt[k÷fkuLke su nwf{e{ktÚke Lkef¤eLku þk¤kLkk rþûký yLku f{o[khe Mkhfkhe Mkh{w¾íÞkh
þkneLkk ¼kuøk çkLkþu.
3. íkw{khþkne{kt «&Lkku yxðkE sþu :
Mkhfkhe fk{fksLke íkw{khþkne{kt «&Lkku yxðkE sþu yLku Ëçkký ÚkðkLke yMkh ÚkðkLkku
Ãkqhíkku Mkt¼ð hnuþu.
4. ðneðxeíktºk{kt Ze÷kþ :
þk¤kykuLkwt ðneðxeíktºk yLku ðkíkkðhý ÚkkÞ Au. þwt, nkuíke ni, [k÷íke nu Lke ¼kðLkkðk¤wt
çkLkíkkt ðkíkkðhý{ktÚke [uíkLkíkk yá~Þ Úkþu.
(C) þiûkrýf yLku Mkk{krsf {ÞkoËkyku :
1. f{o[kheykuLke yLÞ «ð]r¥k çktÄ Úkþu :
rLkÄkorhík Mk{Þøkk¤kLku æÞkLk{kt hk¾eLku fk{ fhíkk f{ko[kheyku çkeS «ð]r¥kyku{kt Mk{Þ
ykÃku íkuðe þõÞíkkyku Lknª hnu.
2. LkðeLkíkk {tË Ãkzþu :
Mkhfkhe ðkíkkðhý{kt {kuxk ¼køku [ku¬Mk Mk{Þ yLku rLkÞ{ {wsçk fkÞo ÚkkÞ Au. ykðk
Mktòuøkku{kt rþûkýûkuºku LkqíkLk yr¼øk{ku, MktþkuÄLkku yLku «ÞkuøkkuLkeøkrík {tË Ãkze sþu. Lkðk «Þkuøkku
rþûkýLku ÷økíkk yxfe sþu.
3. Ãkqhíkk MxkVLkku y¼kð :
rþûkf fu f{o[kheLke çkË÷e, çkZíke fu rLkÞwÂõík çkkçkík{kt Ze÷kþ ykðþu yLku rþûkýfkÞo Ãkh
íkuLke {kXe yMkh Úkþu.
4. rþûkýLke rLkÂ»¢Þíkk{kt ðÄkhku :
[e÷k[k÷w r¢Þkfktz suðwt çkLke hnuþu. rþûkf{kt Lkðwt fhðkLkku ¼køÞu s WíMkkn hnuþu, íku Ëh
«krÃík yLku Ãkøkkh {¤u íkuLkk ytøku rð[khíkku ÚkE sþu. Vhs Ãkk÷Lk «íÞu çkuËhfkh yLku WËkMkeLk
çkLke sþu, íkuLke yk¤Mk yLku çkuËhfkhe ðÄe sþu. rþûkýfkÞoLkk LkeríkrLkÞ{ku{kt òuðkt Vu÷kíkkt
rðÄkLkkuLkk rðfkMk{kt yLkuf {ÞkoËkyku ykðþu.
6
5. Mk{ksLkku MknÞkuøk çktÄ Úkþu :
Mk{ksLke ¾kLkøke MktMÚkkykuLkku MknÞkuøk çktÄ Úkþu yLku íku{Lke MkkÄLk Mkk{økúeLkku WÃkÞkuøk
{ÞkorËík çkLkþu.
6. yrþMíkLkk «&Lkku Q¼k Úkþu :
Mkhfkhe heíku rþMík Wfu÷ðk síkkt yrþMíkeLkk «&Lkku ½uhk çkLkþu. yuf «&LkLkku Wfu÷ ykðíkkt
çkeòu «&Lk Q¼ku Úkþu. «&Lk Wfu÷ðk{kt ½ýeðkh ¼uË¼kð Úkíkku òuðk {¤þu.
7. økwýðíkk Ãkh yMkh :
rþûkfLke rLkÂ»¢Þíkk, WíMkkn ðøkuhu ykuAku Úkíkk økwýðíkkÃkh yMkh Úkþu. rþûkfLkk fkÞo {kt
fkuE WíMkkn, íkiÞkhe, MkkÄLk Mkk{økúeLkku WÃkÞkuøk ðøkuhu{kt rLkÂ»¢Þíkk òuðk {¤þu. rðãkÚkeoykuLkk
¼k»kk fkiþÕÞ, økýLk fkiþÕÞ ðøkuhu Ãkh yMkh Úkþu.
8. «kuíMkknLkLkku y¼kð :
MkkÁt Ãkrhýk{ ÷kðLkkh þk¤kLku Mkhfkh íkhVÚke fkuE «kuíMkknLk ykÃkðk{kt ykðu íkku
WíMkkn{kt ½xkzku Úkþu.
9. yÃkqhíkk MkkÄLk Mkk{økúe :
ðÄw økúktx Lk Vk¤ððkLku fkhýu Ãkqhíkk «{ký{kt MkkÄLk Mkk{økúe «kÃík Lknª ÚkkÞ.
10 . ¼kiríkf MktøkXLk{kt ½xkzku :
ðÄw økúktx Lk Vk¤ððkLke fkhýku þk¤kLkwt {fkLk, þiûkrýf MkkÄLkku Ãkqhíkk «{ký{kt òuðk Lknª
{¤u, Ãkqhíkk ðøkoLkk ykuhzkLkku y¼kð òuðk {¤þu. þk¤kLkk {fkLkLku Mk{khfk{{kt rð÷tçk ðøkuhu
«&Lkku Q¼k Úkþu.
11. Ãkqhíkk MxkVLkku y¼kð òuðk {¤þu :
ðøko{kt ðÄkhku, rþûkýLke çkË÷e, rþûkýLke rLkð]r¥k ðøkuhuLkk fkhýu Ãkqhíkk «{ký{kt ÍzÃke
MxkV Lknª {¤u. MxkVLkk y¼kðu rþûký Ãkh yMkh Úkþu.
9.2.5 hk»xÙeÞfhýLke Mk{MÞkyku
rþûkýLkk hk»xÙeÞfhýLke Mk{MÞk Lke[u {wsçk Ëþkoðe þfkÞ.
(1) Mk{ksLke økrík{kt ykðhkuÄf :
fu¤ðýe yu Mk{ks½zíkhLkwt {n¥ðLkwt fkÞo fhu Au MktMfkhe yLku MðMÚk Mk{ksLkwt rLk{koý fhðwt
nkuÞ íkku íku þwØ yLku Mkðofk÷eLk {qÕÞkuLkk ÃkkÞk Ãkh s fhe þfkÞ. hkßÞ Mk¥kk yLku ÃkûkÃkkík íku{kt
¼¤u íkku yk {qÕÞkuLku f÷wr»kík fhe Lkk¾u Au. yk hkßÞMk¥kk ÃkkuíkkLkk ÃkûkLkk nuíkwyku yÚkuo þiûkrýf
{qÕÞku yLku rþûkýLke yk¾e íkhknLku çkË÷e Lkk¾ðk «ÞíLkþe÷ Mk{ksLke økrík {kxu hk»xÙeÞ
ÃkhðkLkøke Lkerík yðhkuÄf Lkeðzu Au. Mk{ksLke fkÞo fhðkLke økrík{kt yðhkuÄ ykðþu.
(2) Mk{ksLkk rLk{koý fkÞo{kt yðhkuÄ :
sLkíkkLkk, ÷kufþkne hkßÞ{kt Mk{ks rLk{koýLkwt fkÞo sLkíkkyu s fhðkLkwt hnuíkwt nkuÞ Au.
íkuÚke yu rLk{koýLke «r¢Þk yLku íkuLkwt MðYÃk Lk¬e fhðkLkkt yrÄfkh yLku sðkçkËkhe sLkíkkLkkt s
hnuðkt òuEyu hk»xÙeÞ fhðk Úkíkkt sLkíkkLkku yk yrÄfkh ÍqtxðkE sþu.
(3) ykÃk¾wËþkne íktºk :
hk»xÙeÞfhý Úkíkkt {kæÞr{f þk¤kyku MkhfkhLkk nMíkf ykððkÚke ykÃk¾wËþkne íktºk
çkLkþu. þk¤kLkku ðneðx yuf s ÔÞÂõík îkhk Úkþu íkuÚke ykÃk¾wËþkne íktºk çkLkþu. þk¤k ytøkuLkk
MktÃkqýo rLkýoÞku Mkhfkh îkhk ÷uðk{kt ykðþu.
7
(4) ÔÞÂõík¥ðLkk ½zíkh{kt yðhkuÄf :
rþûkýLke V¤©wrík çkk¤f þwt þe¾u Au íku Lknª Úkðk çkk¤f ¼rð»Þ{kt fuðku Lkkøkrhf çkLkþu,
íku{kt Au. Mðíktºk yLku {wõík ðkíkkðhý{kt ©uc LkkøkrhfLkwt ½zíkh þõÞ Au. hk»xÙeÞfhý Úkíkkt íÞk
MðkíktºÞ YtÄkE sþu.
(5) LkkøkrhfLkk ½zíkh{kt yðhkuÄf :
þk¤k{kt Mðíktºk yLku {wËík ðkíkkðhý{kt ©uc ¼ýíkhLkwt ½zíkh þõÞ Au. Mkkhk ðkíkðhý{kt
çkk¤fLkku MktÃkqýo rðfkMk þõÞ çkLku Au. ÷kufþkne ðkíkkðhý{kt çkk¤fLkku rðfkMk ÚkkÞ Au.
hk»xÙeÞfhý Úkíkkt yk Mðíktºkíkk YtÄkE sþu. LkkøkhefLkwt ÞkuøÞ ½zíkh fhðk{kt yðhkuÄíkwt çkLkþu.
(6) ¼kðLkk¼h yMkh :
nk÷ fu¤ðýe, Mk{ks yLku rþûkfku yufçkeòt MkkÚku Mktf¤kÞu÷ku Au yLku ÃkhMÃkh ykËhLke
÷køkýe Ähkðu Au. ð¤e, fu¤ðýeyu Mk{ks yLku rþûkfkuLkk MknÞkuøkLkwt fkÞo Au. yuðe ¼kðLkk
WíÃkLLk ÚkE Au íku hk»xÙeÞfhý Úkíkkt f÷wr»kík çkLkþu.
(7) rþûký Ãkh yMkh :
hk»xÙeÞfhý Úkíkkt rþûký MktMÚkkyku fu¤ðýe yLku MktMfkhLke MktMÚkkyku {xe íkífk÷eLk
Mkhfkhe íktºkLkwt ÃkhkÄeLk çkLkkððkLkwt yuf Mkçk¤ MkkÄLk çkLke sþu, su{ Mkhfkhku çkË÷kþu íku{ rþûký
«íÞuLkkuíkuLkku yr¼øk{ çkË÷kþu yLku rþûký {¤þu.
(8) Mk{ks MktÃkfo yxfe sþu :
þiûkrýf MktMÚkkykuLkwt hk»xÙeÞfhý fhðkÚke rþûký Mk{ksÚke y÷øk Ãkze sþu yLku Mk{ksLkku
Sðtík MktÃkfo økw{kðe çkuMkþu. ykÚke Mk{ks Mk{ks rLk{koý fkÞoLkku ¼køkeËkh {xe sþu yLku {kºk
MkhfkheíktºkLkku ðk[f çkLke hnuþu. Mk{ks MkkÚkuLkku MktÃkfo ykuAku ÚkE sþu.
(9) íkw{khþkneLkku «ðuþ :
rþûký{kt ðneðxe Lkerík WËkh yLku ÷kufþkne ZçkLke nkuÞ íkku ðkíkkðhý ¼Þ{wËík nkuðktÚke
rþûký «kýðkLk, økríkþe÷ yLku nuíkw÷ûke çkLke hnu Au. Ãkhtíkw hk»xÙeÞfhý Úkíkkt rþûkýLkk
ðneðx{kt íkw{khþkne «ðuþ fhþu yLku rþûkýfkÞo sz çkLke sþu.
(10) fu¤ðýeLkku ÔÞkÃk yxfe sþu :
½ýk MÚk¤kuyu ÷kufkuyu fu¤ðýeLkku ykŠÚkf çkkuòu ÃkkuíkkLkk ¾¼k WÃkh WÃkkze ÷E fu¤ðýeLke
MktMÚkkyku MÚkkÃke Au yLku fu¤ðýeLkku ÔÞkÃk ¾qçk ðæÞku Au. íkuðe rMÚkrík{kt hk»xÙeÞfhý yk
fu¤ðýeLkkt ÔÞkÃkLku yðhkuÄíkwt çkLkþu.
(11) ÃkAkík rðMíkkhkuLke MktMÚkkyku rðfkMk yxfe sþu :
ÃkAkík rðMíkkhLke «òyu {nk{w~fu÷eyu ¼tzku¤ Q¼kt fhe fu¤ðýeLkwt fkÞo WíMkknÚke WÃkkzâwt
Au. íkuðk Mktòuøkku{kt hk»xÙeÞfhý ykðíkkt Mkhfkh ÃkkuíkkLkk ðneðxLke Mkwøk{Lkk yLku ykŠÚkf ¾kux-
LkVkLke árüyu rð[khþku íkuÚke íÞkLkk «Ëuþku{kt [k÷íke MktMÚkkykuLke «økrík xqtÃkkþu yLku íku{Lkk
WíMkkn Ãkh Ãkkýe Vhe ð¤þu.
(12) rþûkýLkk «&Lkku ðÄþu :
hk»xÙeÞfhý Úkíkkt íkífk÷eLk Mkhfkh ÃkkuíkkLke hksfeÞ ðøk yLku ðuøk ðÄkðkLke árüÚke s
rþûkýLkk «&Lkku rð[khkþu, íkuÚke fu¤ðýeLkk ÔÞkÃkLke Mk{íkw÷k òu¾{kþu. rþûkýLkk «&Lkku{kt
ðÄkhku Úkþu.
(13) Mkt[k÷fku yLku Mkhfkh ðå[u Mkt½»ko ðÄþu :
nk÷{kt rþûký MktMÚkkykuLkkt {fkLkku {kuxu ¼køku ËkLk{kt {¤u÷kt {fkLkku Au. hk»xÙeÞfhý Úkíkkt
8
yk {fkLkku fu¤ðýe {tz¤ku MkhfkhLku MkkUÃkþu Lknª yLku MkkUÃkþu íkku ÞkuøÞ ð¤íkh ÷uþu. ykx÷e
r{÷fíkku ¾heËðk òuEíkkt LkkýkttLke Mkøkðz Mkhfkh fhe þfþu Lknª. òu íku çktÄkhý íkkuze ykÃke
¾kLkøke r{÷fíkku Mk¥kkLkk òuhu ykt[he ÷uðkLkku «ÞíLk fhu íkku ÷kufþkneLkku {]íÞw ½tx ðkøke sþu.
Mkt[k÷fku yLku Mkhfkh ðå[u Mkt½»ko{kt ðÄkhku Úkþu.
(14) Mkkhk Lkkøkhefku íkiÞkh Lknª ÚkkÞ :
hk»xÙeÞfhý fhðkÚke rþûkýLkkt Mkk[k {qÕÞkuLkku Lkkþ Úkþu yLku MktMfkh rLk{koýLkwt hk»xÙeÞfhý
fhe nkuE s Lk þfu.
9.3 {kæÞr{f rþûkýLkwt ÔÞðMkkÞefhý
9.3.1 ¼qr{fk
ÔÞðMkkrÞf rþûkýLku ykÃkýu íÞkt {kuxu ¼køku íkfrLkfe rþûký{kt ÃkÞkoÃík {kLÞwt Au. íkfrLkfe
rþûký yu íkku ÔÞðMkkrÞf rþûkýLku ÄtÄkfeÞ rþûký Ãký fnuðk{kt ykðu Au. yk{ ÔÞðMkkrÞf
rþûký{kt xufrLkf÷, Þtºk, f]r»k, ðkrýßÞ, ÷r÷íkf÷kyku, øk]nrð¿kkLk ðøkuhu rð»kÞkuLkku Mk{kðuþ
ÚkkÞ Au, yux÷u fu, ÄtÄkfeÞ rþûký{kt xufrLkf÷ nkEMfq÷ku, f]r»k-ðkrýßÞLke nkEMfq÷ku,
rðrðÄ÷ûke þk¤kyku , ÷r÷íkf÷k yLku rþûkýLke øk] n rð¿kkLkLke þk¤kyku , W¥kh
çkwrLkÞkËeþk¤kyku, ík{k{ «fkhLke rþûkýLke íkk÷e{e MktMÚkkyku (ykE.xe.ykE), ðiãfeÞ
MðkMÚÞ MkuðkykuLke íkk÷e{e MktMÚkkyku... ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
yk{ ÔÞðMkkrÞf rþûkýLkku ÔÞkÃk rðþk¤ Au. SðLk{kt su su fk{ku ÔÞðMkkÞLke «ríkck
ÃkkBÞkt Au íku çkÄkt yu{kt ykðhe ÷uðk{kt ykÔÞk Au.fkuXkhe rþûkýÃkt[u ÔÞðMkkrÞf rþûkýLke ÔÞkÏÞk
yk «{kýu fhe Au :
"1 Úke 3 ð»koLkk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk Ãkqýo ÚkE þfu íkuðk ytíÞ®çkËwðk¤k yLkufrðÄ
rþûký¢{ku yk rþûký íkçk¬u Þkusðk òuEyu ykðk rþûký¢{ku{kt Ãkqðo-«kÚkr{f yLku «kÚkr{f
rþûkfku {kxuLkk rþûký¢{ku, ykiãkurøkf íkk÷e{e MktMÚkkyku îkhk Mkt[kr÷ík ËMk{e ©uýeLku ytíku «ðuþ
ykÃke þfkÞ yuðk rþûký¢{ku, ¾uíke yLku Wãkuøk {kxu {æÞ{fûkkLkk fkheøkhku íkiÞkh fhðk {kxuLkk
rþûký¢{ku, ðiãfeÞ yLku MðkMÚÞ Mkuðkyku {kxu MknkÞf f{o[kheyku íkiÞkh fhðkLkk rþûký¢{ku,
ËVíkhe fk{, øk]nrð¿kkLkLkk rþûký¢{kuLkku Mk{kðuþ fhðku òuEyu. ykðkt rþûký¢{ku s {kæÞr{f
rþûkýLku {wÏÞíðu þktík çkLkkðe þfþu."
xqtf{kt Lke[u {wsçkLkk yu fkÞo¢{ku nkuÞ :
• yk rþûký¢{ku 1 Úke 3 ð»ko{kt Ãkqhkt ÚkkÞ yuðk MðÞtÃkqýo nkuðkt òuEyu.
• yk íkçk¬u Ãkqhkt ÚkkÞ yuðk íku þkLík (xŠ{Lk÷) rþûký¢{ku nkuðkt òuEyu.
• fkuE yuf ÄtÄk, hkusøkkh, fk{ (òuçk) {kt «íÞûk fkÞkoLkw¼ð Ãkqhkt Ãkkze rðãkÚkeoLku ykð~Þf
¿kkLk-«kðeÛÞ-fkiþÕÞ çkûku yLku yu Ãkqhktu fÞko ÃkAe íkhík fk{ÄtÄku {u¤ðe ykÃku yuðk íku nkuðkt
òuEyu.
• SðLkÔÞðMkkÞku{kt sux÷wt ðirðæÞ Au, yux÷wt s ðirðæÞ yk ÔÞðMkkÞe fkÞo¢{ku{kt Ãký nkuðwt
òuEyu.
9.3.2 ÔÞðMkkÞe÷ûke rþûkýLkk nuíkwyku
(1) ykÃkýk ËuþLkk rðfMkíkk yÚkoíktºk{kt Wãkuøk, ðuÃkkh, ÃkrhðnLk, ¾uíke íkÚkk yLÞ ûkuºkku{kt
ykð~Þf fwþ¤ fkheøkhku, f{o[kheyku íkiÞkh fhðk.
(2) «íÞuf íkk÷e{kÚkeoLku íkuLke Ãkqhe þÂõíkyku ¾e÷ððkLke íkf ykÃkðe.
(3) sYhe fkiþÕÞLkku MkãLk rðfkMk yuðe heíku MkkÄðku, suÚke {kLkðçk¤Lkku þÂõíkþk¤eLku Mkqû{
WÃkÞkuøk ÚkE þfu íku{ s MkkÁt Lku ðÄkhu WíÃkkËLk ÚkE þfu.
9
(4) ÔÞðMkkrÞf rþûkýLku {kºk hkusøkkheLke íkk÷e{ Lk çkLkkðe Ëuíkkt ÃkkuíkkLkk ÔÞðMkkÞLkk rðrþü
ðkíkkðhý{kt hneLku Ãký Mkkhk Lkknrhf SðLk {kxu Þwðf-ÞwðíkeykuLku íkiÞkh fhu yuðe heíku
íkuLkwt rLk{koý Úkðwt òuEyu.
(5) su íku ÔÞðMkkÞLkkt ykuòhku, Þt ºkku , MkkÄLkMkk{økúe yLku «r¢ÞkykuLkku WÃkÞku øk yLku
Ëu¾¼k¤ytøku, íkk÷e{kÚkeoLku ykð~Þf ¿kkLk yLku fkiþÕÞku {¤ðkt òuEyu.
(6) íkk÷e{Lke ÞkusLkk yLku ðMíkw (fLxuLxMk) yuðkt nkuðktt òuEyu fu íkk÷e{ Ãkqhe fÞko ÃkAe yuLke
ytrík{ LkeÃks fkuE Ãký ÷k¼ËkÞf ÄtÄk hkusøkkh{kt ÞkuøÞ hkusøkkh {u¤ðeLku Úkðk
MðíktºkÃkýu fkuE ðuÃkkh-Wãkuøk fheLku ÃkkuíkkLkku SðLkrLkðkon {kxu LkŠ[ík çkLke þfu.
yÃkuûkk yuðe [u fu ynª yuLkwt ykiÃk[krhf rþûký ÃkqÁt ÚkkÞ. y÷çk¥k, ÄtÄk hkusøkkh{kt fk{
fhíkkt fhíkkt ÃkkuíkkLke ÔÞðMkkrÞf Mkßsíkk ðÄkhðkLke ½ýe íkfku íkku íkuLku Ãkqhe Ãkkzðe òuEyu s.
fkuXkhe rþûkýÃkt[u ykøkk{e 20 ð»ko{kt ÄtÄkfeÞ {kæÞr{f rþûkýLkk rðMíkhýLkku su ytËks
íkiÞkh fÞkuo Au. íku «{kýu, ykøkk{e 20 ð»ko{kt Lke[÷e {kæÞr{f fûkkyu ÄtÄkfeÞ rþûkýLkwt rðMíkhý
fhe íkuLkwt «{ký 20 xfk fux÷wt ykuAk{kt ykuAwt çkLkkððwt Ãkzþu yux÷u fu, Lke[÷e {kæÞr{f fûkkyu
¼ýíkk fw÷ rðãkÚkeoyku Ãkife 20 xfk ÄtÄkfeÞ yÇÞkMk¢{ku þe¾íkk nkuðktu òuEyu. Wå[íkh
{kæÞr{f fûkkyu yk «{kýu 50 xfk sux÷wt Ÿ[wt çkLkíkwt hnuþu. yk «{ký ¼qíkfk¤Lkk yÃkqhíkk
ÄtÄkfeÞ rþûkýLkk rðfkMkLke íkw÷Lkk{kt ½ýwt Ÿ[wt ÷køku Au, Ãký rðËuþkuLke íkw÷Lkk{kt íku yux÷wt Ÿ[wt
LkÚke. yksu Þ òÃkkLk{kt 60 xfk yLku Ãkrù{ s{oLke{kt 70 xfk {kæÞr{f þk¤kLkk rðãkÚkeoyku
ÄtÄkfeÞ rþûký {u¤ðe hÌkkt Au.
10
11
WÃkÞwõík ÔÞðMkkrÞf rþûkýLke rþûkýÃkt[u ÷ktçkk økk¤kLke MkwtËh ÞkusLkk ykÃke Au. WÃkhktík Ãkt[
ÄtÄkfeÞ rþûkýLke ÔÞðMÚkk yLku rðfkMk {kxu.
9.3.3 ÔÞðMkkrÞf rþûký{kxuLke Mk{MÞkyku
- ÔÞðMkkrÞf rþûký {kxuLke fux÷ef Mk{MÞkyku Lke[u «{kýu Au.
(1) íkk÷e{ Ãkk{u÷kt rþûkfkuLkku y¼kð :
- yk «fkhLkk rþûký{kxu sYhe yuðk íkk÷e{ Ãkk{u÷kt rþûkfkuLkku y¼kð òuðk {¤u Au.
íkk÷e{ Ãkk{u÷kt rþûkfku {¤íkkt LkÚke.
(2) ÔÞðMkkÞ rþûkýLke Mk{sLkku y¼kð :
- Mk{ks{kt yk «fkhLkk rþûký {kxu nS Mkk[e Mk{ks fu¤ðkE LkÚke, Ãkrhýk{u ykðk
yÇÞkMkY{{kt yÃkuûkk «{kýuLkk rðãkÚkeoyku òuzkíkkt LkÚke.
(3) ¼kiríkf MkøkðzíkkLkku y¼kð :
- ykðk yÇÞkMk¢{ku ykÃkíke MktMÚkkyku{kt ¼kiríkf MkøkðzíkkykuLke WýÃk òuðk {¤u Au.
¼kiríkf MkøkðzíkkLku y¼kðu ÔÞðMkkÞ÷ûke yÇÞkMk¢{ku þY Úkíkkt LkÚke.
(4) Yr[«{kýu yÇÞkMkY{ LkÚke :
- yk «fkhLkk yÇÞkMk¢{{kt ykÃkýu rðãkÚkeoykuLku rðfÕÃkku ykÃke þfíkk LkÚke. Ãkrhýk{u
íku{Lke Yr[ fu ÃkMktËøkeLku yLÞ LÞkÞ {¤u Au.
(5) ¾kLkøke MktMÚkkykuLkku rðhkuÄ :
- yk ûkuºku ¾kLkøke MktMÚkkyku ykðk yÇÞkMkY{kuLke MkV¤íkk {kxu yðhkuÄYÃk çkLku Au.
(6) rþûkýLkk {kæÞ{Lkku «&Lk :
- MÚkkrLkf ¼k»kkLku æÞkLk{kt hk¾e yÇÞkMkY{ku þY Úkíke LkÚke. ykÚke rþûkýLkk {kæÞ{Lkku
«&Lk Úkðk rððkËkMÃkË Au.
(7) MÚkkrLkf sYrhÞkík «{kýu yÇÞkMkY{ku LkÚke. :
- MÚkkrLkf sYrhÞkíkkuLku ÷ûk{kt hk¾ðkLkwt fk{ y MktMÚkkykuyu Lkk{wt fÞwO nkuÞ íku{ ÷køkíkwt LkÚke.
(8) sqLkk yÇÞkMkY{ku :
- Mk{ÞLke {ktøk «{kýu yÇÞkMkY{ku{kt rðþu»k VuhVkh ÚkÞkt LkÚke. sqLkk yÇÞkMkY{ku [kÕÞk
ykðu Au.
(9) rþûký{kt yÃkÔÞÞ yLku MÚkrøkíkíkkLkwt ðÄw «{ký :
- yk rþûký{kt yÃkÔÞÞ yLku MÚkrøkíkíkkLkk «&Lkku Úkðk ðÄw òuðk {¤u Au.
(10) ðÄw ¾[o :
- íkktrºkf yLku ÄtÄkfeÞ rþûký ÔÞkðMkkrÞf rþûký ÃkkA¤ ¾qçk ¾[o fhðku Ãkzu Au. íkuÚke íkuLkku
ykŠÚkf «&Lk Úkðk {n¥ðLkku Au.
(11) Lkkufhe {u¤ððkLkku «&Lk :
- yÇÞkMkY{ Ãkqhktu fÞko ÃkAe Mkh¤íkkÚke fk{ {¤íkwt LkÚke.
9.3.4 Mkq[Lkku
- ÔÞkðMkkrÞf rþûký, íkktrºkf yLku ÄtÄkfeÞ rþûkýLku Êýe Mk{MÞkyku Ãkkh fhðkLke Au. yk
rþûkýLku ½ýe Mk{MÞkyku Ãkkh fhðkLke Au. yk «fkhLkk rþûkýLkk rðfkMk {kxu fkuXkhe
rþûký Ãkt[u Lke[u «{kýuLke ¼÷k{ýku fhu Au.
12
(1) çkÄk s «fkhLkk ÔÞðMkkrÞf rþûký{kt Mkk{kLÞ rþûkýLkku Mk{kðuþ fhðku òuEyu.
(2) fkheøkhkuLkk fkiþÕÞku yLku fkÞoûk{íkk rðfMku íku {kxu «ÞkMk fhðkt òuEyu.
(3) fkheøkhkuLkk ðuíkLk Äkuhý MkwÄkhðkt òuEyu.
(4) «uMxe÷ fkÞo {kxu ðfoþkuÃkLke ÔÞðMÚkk fhðe òuEyu.
(5) MktMÚkk{kt ¼kiríkf Mkøkðzíkkyku Ãkqhíkk «{ký{kt Ãkqhe Ãkkzðe òuEyu.
(6) rþûkfkuLku sYhe íkk÷e{ ykÃkðe. Ëk.ík. økúe»{ ðøkkuo, Mkur{Lkkh, WÃkðøkkuo ðøkuhu.
(7) yk ûkuºku fk{ fhíkkt rþûkfku {kxu Mkíkík rþûkýLkk fkÞo¢{ku Þkusðkt òuEyu.
(8) rþûkfkuLkk ÔÞÂõíkøkík rðfkMk {kxu íkf Ãkqhe Ãkkzðe. Ëk.ík. MktþkuÄLk fkÞo
(9) yÃkÔÞÞ yLku MÚkrøkíkíkkLkwt «{ký ½xkzðk ÞkuøÞ rðãkÚkeoykuLku ÃkMktË fhðk.
(10) MÚkkrLkf Wãkuøkku{kt «kÞkurøkf yLkw¼ð {¤u íkuðe ÔÞðMÚkk fhðe. yk {kxu ykŠÚkf MknkÞ
fhðe.
(11) «kÞkurøkf fkÞo Ãkh ðÄw ¼kh ykÃkðku.
(12) rþûkýLkwt {kæÞ{ «kËurþf ¼k»kk{kt ykÃkðwt.
(13) yk «fkhLkk rþûký ûkuºku rþûkfku ykf»kkoÞ íku {kxu ðuíkLk MkwÄkhku íkÚkk fkÞoÃkØrík{kt MkwÄkhku
÷kððku sYhe Au.
(14) rþûkýLku WíÃkkËf çkLkkððwt òuEyu.
(15) Mk{ksLke {ktøk «{kýu yÇÞkMkYÃkku ½xe íkk÷e{e f{o[kheyku íkiÞkh fhðkt.
9.3.5 ¼÷k{ýku
- 1964-66{kt rLk{kÞu÷ fkuXkhe rþûký Ãkt[Lkk yk «fkhLkk rþûký ytøku Lke[u «{kýkuLke
¼÷k{ýku fhe Au.
(1) yk «fkhLkk rþûkýLkk «rþûký {kxu ðÄw Mkøkðzíkkyku W¼e fhðe òuEyu.
(2) yk «fkhLkwt rþûký ykÃkíke MktMÚkkyku{kt ÔÞkðMkkrÞf «kÞkurøkf fkÞkuo WÃkh ðÄw ¼kh {qfðku
òuEyu.
(3) yk «fkhLkwt rþûký rðãkÚkeoykuLku rðrþü Lkkufheyu ÄtÄk{kxu ÷kÞf çkLkkðu íkuðwt nkuðwt òuEyu.
(4) þk¤kfûkkyu MðÞt MktÃkqýo ÔÞðMkkÞ÷ûke rþûký nkuðwt òuEyu.
(5) rðãkÚkeoyku {kxu þk¤k rþûký ÃkwÁt fhu ÃkAe Ãkºk ÔÞðnkhLkk yÇÞkMk Y{{kt xqtfk økk¤kLkk
yÇÞkMkY{ku, xqtfk yLku ½rLkc yÇÞkMkY{kuLke ÔÞðMÚkk W¼e fhðe òuEyu.
(6) Wå[íkh {kæÞr{f fûkkyu rþûkýLku ðÄw{kt ðÄw ÔÞkðMkkrÞf çkLkkððwt òuEyu.
(7) ÔÞkðMkkrÞf «kÞkurøkf fkÞoLku WíÃkkËLk÷ûke çkLkkððk «ÞkMkku fhðk òuEyu.
(8) Wå[íkh {kæÞr{f Míkhu ðkýeßÞ yLku ykiãkurøkf fkÞkuoLkk rðr¼LLk yÇÞkMkYÃkku h[kðk
òuEyu.
9.3.6 rLkBLk yLku Wå[íkh {kæÞr{f fûkk
rLkBLk {kæÞr{f fûkk :
• ËuþLkk swËkt swËkt rð¼køkku{kt ykiãkurøkf íkk÷e{MktMÚkkyku ykðu÷e Au. yk MktMÚkkyku{kt
«kÚkr{f rþûký su{ýu ÃkqÁt fÞwO nkuÞ íku{Lku Ëk¾÷ fhðk{kt ykðu Au. òu íku{kt «ðuþLke ô{h
14 ð»ko çkíkkððk{kt ykðu íkku íku{kt «kÚkr{f fûkkLkk ½ýk rðãkÚkeoykuLku ðk¤e þfkþu.
• íkfrLkfe þk¤kyku{kt Wãkuøk{kt rðrðÄ «fkhLke Lkkufhe (Job) Lku {kxu yÇÞkMk¢{ku Au.
íku{ktÞ fux÷ktf rðãkÚkeoykuLku ðk¤e þfkþu.
13
• Äku.7 fu 8 ÃkAe fwx wtçkLkk ÔÞðMkkÞku {kt òu zkE síkk fux ÷ktf Akufhk-Akufheyku {kxu
yÄoMk{ÞLke íkk÷e{Lke ÔÞðMÚkk ÚkE þfu. yk íkk÷e{Úke íku{Lkk fkiþÕÞkuLkku Míkh Ÿ[ku ÷kðe
þfkþu.
• økk{zktLke þk¤kykuLkk {kuxk¼køkLkk Akufhkyku «kÚkr{f rþûký ÃkqÁt fhe fwxwtçkLkk ¾uíkh{kt
fk{ fhíkk ÚkE òÞ Au. íku{Lkwt f]r»kLkwt ¿kkLk yãíkLk çkLku yLku íku{Lke ¾uíkeLke ûk{íkk Ãký
Mktíkku»kfkhf çkLku yu MkkÁt íku{Lku {kxuÞ Wå[íkh f]r»krþûký ÔÞðMÚkk ÚkE þfu.
• «kÚkr{f rþûký ÃkqÁt fhe ½ýe Akufheyku íkhík s Úkkuzkt ð»ko ÃkAe ÃkhýeLku MktMkkh{kt Ãkze òÞ
Au. ykðe çkk¤kykuLku Mkk{kLÞ rþûkýLke MkkÚku øk]nrð¿kkLkLkwt rþûký ykÃkðwt òuEyu.
Wå[ {kæÞr{f fûkk :
• yXðkrzÞk{kt y{wf rËðMku Wãkuøk{kt «íÞûk ÄtÄkfeÞ íkk÷e{Lku {kxu Lkkufhe fhíkkt Þwðf-
Þwðíkeyku MkkÁ ÔÞðMÚkk ÚkE þfu.
• íku{Lku {kxu ÃkºkÔÞðnkh îkhk ÄtÄkfeÞ rþûkýLke Ãký MkwrðÄk fhe þfkÞ.
• f]r»krð»kÞf yLku yuÂLsrLkÞ®høk Ãkkur÷xufrLkfkuyu xqtfk økk¤kLkk yÇÞkMk¢{ku Þkusðk, suÚke
Lkkufhe fhíkkt íkÁýkuLke fwþ¤íkkyku ðÄw Ÿ[k MíkhLke çkLkkðe þfkÞ.
• Äkuhý 10 ÃkAe íkk÷e{ ykÃkíke fux÷ef ykiãkurøkf íkk÷e{ MktMÚkkyku swËkt swËkt hkßÞku{kt
ykðe Au. yk MktMÚkkykuLke MktÏÞk Mkkhk «{ký{kt ðÄkhðe hnuþu.
• ÄtÄkfeÞ rþûký-yÇÞkMk¢{kuLkku ÔÞkÃk ðÄkhðku hnuþu. íku{kt 6 {kMkÚke {ktzeLku 3 ð»koLkk
økk¤kLkk MðkMÚk, ÔÞkÃkkh, ðneðx, LkkLkk Wãkuøkku, fk{økehe Mkuð kykuLkkt ûkuº kku{ kt
yÇÞkMk¢{ku Þkusðk hnuþu.
• hkßÞkuLkk fu¤ðýe ¾kíkk{kt ykðk rðrðÄ «fkhLkk ÄtÄkfeÞ yÇÞkMk¢{kuLke økkuXðý
fhðkLku {kxu yLku íkuLkk fkÞoûk{ Mkt[k÷Lk {kxu ¾kMk rð¼køkku Q¼k fhðk hnuþu.
rþûkýÃkt[ LkkUÄu Au fu yíÞkh MkwÄe ÄtÄkfeÞ {kæÞr{f rþûkýLkku Ãkqhíkku rðfkMk Lk MkkÄe
þfkÞku íku {kxu Mkk{krsf yLku MkktMf]ríkf Ãkrhçk¤ku WÃkhktík hkßÞ MkhfkhkuLke yLku
þk¤kykuLke ykŠÚkf {w~fu÷eyku Ãký fkhý¼qík níkkt. Mkk{kLÞ rþûký fhíkkt ÄtÄkfeÞ rþûký
½ýwt ¾[ko¤ nkuÞ Au, yLku íkux÷k {kxu fuLÿ MkhfkhLke økúktLx ynª yrLkðkÞo Au. y{urhfk{kt
fuLÿeÞ økúktLxLke {ËËÚke s çknwÄk ÄtÄkfeÞ rþûkýLkku ykx÷ku ÍzÃke yLku MktøkeLk rðfkMk
MkkÄe þfkÞku Au. ¼khík Mkhfkhu Ãký ykðe s fk{økehe çkòððe hnuþu.
fkuXkhe rþûkýÃkt[u ykÃku÷k yktfzk yLkwMkkh 1950-51{kt {kæÞr{f fûkkyu (8 Úke 10 Äkuhý)
fw÷ rðãkÚkeoyku{ktÚke {kºk 3.1 xfkyu s ÔÞðMkkrÞf rþûkýLku ÃkMktË fÞwO níkwt. 1965-66 MkwÄe{kt
yuLke xfkðkhe 20Lke fhðkLke Au. Ãkhtíkw ykÃkýu yu {kxu fux÷k «ÞkMkku fÞkuo ? ÷øk¼øk 7 økýe
xfkðkhe ðÄkhðk fux÷ku ÃkwÁ»kkÚko òuEyu ? íku s heíku Wå[íkh {kæÞr{f fûkkyu 1950-51{kt fw÷
rðãkÚkeoykuLkk 44.2 xfk ÔÞðMkkrÞf rþûký{kt «ðuþu÷k níkk. íku{kt Ãký 1970-71 MkwÄe Mkíkík
½xkzku òuðk {¤u Au. Ãký Ãkt[Lke yÃkuûkk yLkwMkkh 1985-86{kt yu «{ký 50 xfkLkwt fhðkLkwt Au.
ÄtÄkfeÞ rþûkýLkku rðfkMk yíÞkh MkwÄe yuf rð»k{ Mk{MÞk çkLke hÌkku Au. rçkúrxþ hkßÞ
Ëhr{ÞkLk MkòoÞu÷ fux÷ktf yrLkåALkeÞ ÃkhtÃkhkyku, ð÷ýku yLku {qÕÞkuLku ÷eÄu {kæÞr{f fûkkyu
rðãkÚkeoykuLke Á[e ÄtÄkfeÞ yÇÞkMk¢{ku{kt fu¤ðe þfkE LkÚke. yøkkWLke yíÞtík ÷kufr«Þ yLku
sLkMk{ksLkk ykËhLku Ãkk{u÷e Mkhfkhe {kæÞ{f þk¤kykuLku MðkíktºÞku¥kh fk¤{kt ÄtÄkfeÞ
þk¤kyku{kt Vuhðe Lkkt¾íkkt íku{Lkkt yøkkWLkk «rík¼k yLku økkihð Úkkuzk Mk{Þ{kt ½MkkE økÞkt Au.
ßÞkt rðãkÚkeo «ðuþLku {kxu ÃkzkÃkze níke íÞkt yksu rðãkÚkeoyku {u¤ððkLkkt VktVkt Au; ßÞkt {kuxhkuLke
14
nkh ¾ze Úkíke íÞkt yksu ¼køÞu s hzâwt ¾zâwt fkuE ðknLk òuðk{kt ykðu Au. ykÚke Mk{ksLkwt
ðk÷eykuLkwt yLku rðãkÚkeoykuLkwt {kLkMk ÄtÄkfeÞ rþûký íkhV ðk¤ðkLkku Mkki«Úk{ «ÞkMk fhðku.
y÷çk¥k, {kæÞr{f þk¤kLkk rðãkfeÞ yÇÞkMk¢{ku{kt «ðuþLkwt rLkÞtºký fzf çkLkíkkt, rðãkÚkeo
Mk{ksLkku y{wf ¼køk ÄtÄkfeÞ Mkøkðz Úkíkkt íku íkhV ytËkrsík «{ký{kt rðãkÚkeoykuLku ðk¤e
þfþu, ¾hu¾h yuðwt LkÚke. ÄtÄkfeÞ rþûký íkhV Mk{ks{kt Lkðwt árü®çkËw rðfMkkððwt Ãkzþu.
9.3.7 {kæÞr{f rþûký{kt yÃkÔÞÞ - fkhýku
yÃkÔÞÞ yux÷u Mk{Þ, þÂõík yLku ykŠÚkf heíku Úkíkku çkøkkz. ykÃkýk Ëuþ{kt yÃkÔÞÞ yu
yksLke fkuE Lkðe ½xLkk LkÚke. ð»kkuoÚke yÃkÔÞÞLkk «&Lkku ykÃkýu íÞkt níkk s. Ãký fkuELkwtÞ æÞkLk
yk íkhV ¾U[kÞwt Lk níkwt. òu çke ðkðeyu yLku Qøku Lkrn íkku íkuLke ÃkkA¤ ¾kíkh, Ãkkýe yLku
{kðsíkLkku ¾[o fhðku þk fk{Lkku ? yu{ rþûkýLkku «kht¼ ÚkkÞ íku Ãkqýo Lk ÚkkÞ Lku yÄðå[uÚke s
fkuELku fkuE fkhýu yxfe òÞ íkku íkuLke ÃkkA¤ ÚkÞu÷ ¾[o, Mk{Þ yLku þÂõíkLkku ¾kuxku çkøkkz ÚkkÞ fu
yÃkÔÞÞ ÚkkÞ. ykÃkýkt ËuþLke ¼e»ký ykŠÚkf ¾U[{kt ykðku yÃkÔÞÞ rþûký{kt ÚkkÞ íku Lk Ãkku»kkÞ.
÷kufþkne Ëuþ {kxu ykðku yÃkÔÞÞ ¼rð»Þ{kt ¾íkhku s Q¼ku fhu; íkuÚke Ãký íku ykÃkýLku Lk
Ãkku»kkÞ.
E.Mk. 1957{kt ÚkÞu÷k yuf yÇÞkMk {wsçk økwshkíkLkk 11 rsÕ÷kyku{kt 74.0 xfkÚke {ktzeLku
88.9 xfk sux÷kt yÃkÔÞÞLke LkkUÄ ÷uðk{kt ykðe Au. yk yÇÞkMk{kt Ãkkt[{kt Äkuhý{kt Ëk¾÷ ÚkÞu÷kt
su 1,384 rðãkÚkeoykuLkku Mk{kðuþ fhðk{kt ykÔÞku níkku íku{ktÚke Võík 273 19.7 xfk s rðãkÚkeoyku
7 ð»koLku ytíku yuMk. yuMk. Mke Ãkheûkk ÃkkMk ÚkÞu÷k níkk. ykx÷ku {kuxku çkøkkz ykÃkýk ËuþLkk Lkçk¤k
ykŠÚkfíktºkLku fE heíku Ãkku»kkE þfu ? yksu Ãký yÃkÔÞÞÞ yLku MÚkrøkíkíkíkkLkk «&Lkku ðýWfÕÞk s
hÌkk Au. íkuÚke rLkhûkhíkk rLkðkhýLke øk{u íkux÷e Íwtçkuþ þY ÚkkÞ íkku Ãký MkV¤ Lk ÚkkÞ. Mkhfkhu
çktÄkhýeÞ heíku Mðefkhu÷ {Vík yLku VhrsÞkík rþûkýLkku Ãkqýoík: y{÷ Lk ÚkE þfu yu Ãký
Mðk¼krðf Au. yk {kxu ËuþLkku yuf yuf Lkkøkrhf òøk]ík çkLku, yÃkÔÞÞ yLku MÚkrøkíkíkk{ktÚke ÷ktçkk
økk¤u ykðíkkt Ãkrhýk{kuLkku rð[kh fhu íkku yk çkÄwt yxfe þfu.
ykÍkËe Ãknu÷kt ykÃkýu íÞkt 15 Úke 16 xfk rþûký Úkíkwt yLku yksu 38 ð»kuo ykÃkýu 39 xfk
MkwÄe ÃknkUåÞk Aeyu. yk økríkyu ykÃkýk Ëuþ{kt Mkku xfk rþûkýLku MkkXÚke rMk¥kuh ð»ko ÷køke sþu.
Aíkkt yÃkÔÞÞLkku «&Lk íku ð¾íku Ãký fux÷ku n¤ðku ÚkÞku nþu yu íkku þtfkMÃkË {wÆku s hnu Au. fu{ fu
r¼LLk r¼LLk òrík, Ä{o, ¼kiøkkur÷f ykçkkunðk{kt yÃkÔÞÞLkk fkhýku yufMkh¾kt Lkzíkkt LkÚke ;
íku{kt Ãký ½ýe rðrðÄíkkyku Au, su yk «{kýu Au :
yÃkÔÞÞLkkt fkhýku :
• ykŠÚkf fkhýku :
MkkiÚke {kuxwt yLku økt¼eh fkhý ykŠÚkf ÃkAkíkíkkLkwt Au fu{ fu økheçk {k-çkkÃk fk{ fhu íkux÷e
ô{h íkÚkk çkk¤fLku yÄðå[uÚke WXkze ÷u Au yÚkðk LkkLkkt ¼kE-¼ktzwLku Mkk[ððk íkuýu ½uh
hnuðwt Ãkzu Þk fk{u ÷køkðwt Ãkzu Au yLku þk¤k Akuzðe Ãkzu Au.
• Mkk{krsf fkhýku :
(1) LkkLke ô{hLkk ÷øLk ÚkE sðk (¾kMk fheLku fLÞkykuLke çkkçkík{kt)
(2) Mknrþûkýðk¤e þk¤k{kt AkufheLku ¼ýðk {kuf÷ðkLke {k-çkkÃkLke yrLkåAkÚke AkufheLku
WXkze ÷u Au.
(3) rÃkíkkLkwt {hý yLku fwxwtçkLkwt Ãkku»ký fhðkLke rðãkÚkeo Ãkh ykðe Ãkzíke sðkçkËkhe.
(4) LkSf{kt fLÞkþk¤k Lk nkuðe, {rn÷k rþrûkfkLkku y¼kð Ãký ÷kuf{kLkMkLku Lkzíkku nkuÞ Au.
15
• þiûkrýf fkhýku :
(1) «kÚkr{f rþûkýLkku Lkçk¤ku ÃkkÞku.
(2) þk¤kLkk ðkíkkðhý{kt çkk¤fkuLku ykf»koý òuðk Lk {¤u.
(3) rþûkfku íkÚkk yk[kÞkuoLku Mkw{u¤ Lk nkuÞ fu çkk¤fku «íÞuu MknkLkw¼qrík yLku «u{Lkk ðíkkoðLkku
y¼kð òuðk {¤u.
(4) çkk¤fku L ke ðÄw Ãkzíke WÃkuûkk Úkíke nku Þ, íku { Lke rðrðÄ, rðrþü yr¼Þku ø ÞíkkLku
rðfMkkððkLke íkf Lk {¤íke nkuÞ.
(5) rðãkÚkeoykuLke yÃkqhíke çkwrØ{¥kk yLku rðãkfeÞ rþûký {kxu ÞkuøÞ ð÷ý, Ár[ yLku
þÂõíkLkku y¼kð.
(6) ytøkúuS-økrýíkþkMºk{kt rðãkÚkeo Lkçk¤ku nkuÞ-yuf s Äkuhý{kt yufÚke ðÄkhu ðkh LkkÃkkMk
Úkðwt.
(7) þk¤k{kt ÞkuøÞ rþûkýÃkØríkyku íkÚkk þiûkrýf WÃkfhýkuLke Mk{]rØLkku y¼kð, ðøko{kt ¾qçk
{kuxe MktÏÞk, ¾k{e¼hu÷wt Mkt[k÷Lk.
(8) þk¤kLkku Mk{Þ çkk¤f ½hfk{{kt WÃkÞkuøke ÚkE þfu íkuðku yLkwfq¤ Lk nkuÞ.
(9) ÃkkuíkkLkkt çkk¤fku, rþûký yLku þk¤k «íÞu {kíkkrÃkíkkLke ðÄw Ãkzíke WËkMkeLkíkk.
(10) þkherhf heíku yLku {kLkrMkf heíku çkk¤fkuLke LkkËwhMíkeLkwt MkkíkíÞ hÌkkt fhu íkku çkk¤f
¼ýðkÚke ftxk¤e òÞ Au.
(11) ½hÚke þk¤k ½ýe Ëqh nkuðe-¾qtçk [k÷eLku sðwt Ãkzíkwt nkuÞ.
(12) þk¤k{kt WíMkkn«uhf MkktMf]ríkf fkÞo¢{ku, WíMkð-Wsðýe fu h{íkkuíMkðLkk fkÞo¢{Lkku
y¼kð.
(13) þk¤kLkwt nðk, «fkþ ðøkhLkwt çktrÄÞkh ðkíkkðhý.
(14) rLkíÞ Mkíkík þkuhçkfkuh yLku ff¤krxÞk ðkíkkðhý{kt þk¤kLkwt yÂMík¥ð.
• WÃkkÞku :
(1) «kÚkr{f þk¤kyku{kt rþûkýLke MkwÄkhýk Úkðe òuEyu.
(2) þk¤kLkku yÇÞkMk¢{ n¤ðku yLku rðrðÄ÷ûke çkLkkððku.
(3) «Úk{ Mkkík ð»koLkwt rþûký {éÞk ÃkAe su rðãkÚkeoyku {kæÞr{f þk¤k{kt Ëk¾÷ ÚkðkLku ÞkuøÞ
nkuÞ íku{Lku s Ëk¾÷ fhðk yLku çkeòyku {kxu ÄtÄkfeÞ þk¤kyku{kt òuøkðkE fhðe.
(4) rðãkÚkeoykuLkk ÔÞÂõíkøkík yLku þiûkrýf «&Lkku{kt Mk÷kn yLku {køkoËþoLk {¤e þfu yu {kxu
þk¤kyku{kt fu þk¤kykuLkk MÚkkrLkf sqÚk {kxu rLkËþoLk MkuðkykuLke MkwrðÄkyku Q¼e fhðe.
(5) ykŠÚkf heíku ÃkAkík rðãkÚkeoyku {kxu rþ»Þð]r¥kykuLke Mkøkðz Q¼e fhðe.
(6) Ãkheûkk ÃkØríkLkku nkW Ëqh fhðk Ãkrhûkk ÃkØríkLke ÃkwLk[oLkk fhðe òuEyu.
(7) fLÞkyku {kxu Mðíktºk þk¤kykuLke Mkøkðz Q¼e fhðe, økúk{rðMíkkhku{kt s Lkðe nkEMfq÷kuLkwt
MÚkkrLkfhý Úkðwt òuEyu.
(8) rþûkfku ÃkqðoíkiÞkhe ðøkh ¼ýkððk Lk òÞ, ykÃku÷ øk]nfkÞo rLkÞr{ík òuE ÷u, ÔÞÂõíkøkík
{køkoËþoLk ykÃku yLku ÃkkuíkkLke rþûký ÃkØrík{kt rLkíÞ LkkðeLÞ ¾zwt fhíkk hnu, þiûkrýf
WÃkfhýkuLkku WÃkÞkuøk fhe ðøkorþûkýLku hrMkf çkLkkððkLkku «ÞíLk fhu.
(9) {kíkk-rÃkíkkLke çkk¤fku «íÞuLke WËkMkeLkíkk Ãký çkk¤fkuLku LkehMk çkLkkðu Au. çkk¤fkuLkk
¼ýíkh{ktðk÷e fu {kíkkrÃkíkkyu Ãký hMk ÷uðku òuEyu. íku{Lke hrMkfíkk çkk¤fku{kt WíMkkn
«uhu Au.
16
(10) rðãkÚkeoykuLku {kxu þk¤k{kt rþûkfku íkhVÚke Mk{s, «u{ yLku MknkLkw¼qríkÚke W»{k¼ÞwO
ðkíkkðhý Mkòoðwt òuEyu.
(11) ðk÷e-rþûkf Mkt½Lke MÚkkÃkLkk îkhk ðk÷eykuLkku Mknfkh {u¤ðe rþûkfkuyu su íku rðãkÚkeoykuLku
ÞkuøÞ MknkLkw¼qríkÚke {ËË fhðe.
(12) þk¤kLkk fkÞo¢{ku{kt MkktMf]ríkf «ð]r¥kyku, nMík ÔÞðMkkÞLke «ð]r¥kyku, h{ík-øk{ík{kt
rLkíÞ rðrðÄíkk, íknuðkhku-{nkÃkwÁ»kkuLke sÞtíkeyku fu ÃkwÛÞríkrÚkykuLke Wsðýe, «ðkMk,
ÃkÞoxLkku ðøkuhu «ð]r¥kykuLkwt ðirðæÞ hÌkkt fhu íkku çkk¤fkuLkku þk¤k MkkÚku íktËwhMík MktçktÄ
s¤ðkE hnu. íku{Lkwt {Lk, ykðe «ð]r¥kyku{kt hkufkE hnu; Ãkrhýk{u þk¤k ykf»koýLkwt fuLÿ
çkLke òÞ.
(13) çkk¤fkuLke þkherhf fu {kLkrMkf LkkËwhMíke íkhV Ãký rþûkfLkwt æÞkLk sðwt òuEyu yLku hMk ÷E
íku{Lku {ËËYÃk Úkðwt òuEyu.
(14) rþûkýLke økwýð¥kk MkwÄkhðk {kxu þõÞ íkux÷kt þiûkrýf WÃkfhýkuLke Mkøkðz Úkðe òuEyu.
MkkËkt Lku rçkLk ¾[ko¤ MkkÄLkkuÚke Ãký fk{ Mkkhe heíku [÷kðe þfkÞ.
9.3.8 {kæÞr{f rþûký{kt MÚkrøkíkíkk - fkhýku, WÃkkÞku
nkxkìøk fr{rxyu MÚkrøkíkíkk ytøkuLke ÔÞkÏÞk ykÃkíkkt fÌkwt Au, The retention of a child in
a class for a period of more than one year - yux÷u fu yufLkk yuf Äkuhý{kt rðãkÚkeoLku yuf
fhíkkt ðÄw ð»ko hk¾e {qfðku.
yÃkÔÞÞ yLku MÚkrøkíkíkk - yk çkLLku {wÆk yuf rMk¬kLke çku çkksw suðkt Au. ½ýk ð¾ík Ãknu÷kt
MÚkrøkíkíkk Q¼e ÚkkÞ Au, yLku ÃkAe íku{ktÚke yÃkÔÞÞLkkt fkhýku{kt sýkÔÞk «{kýu MkeÄku s
yÃkÔÞÞ þY Ãký ÚkE òÞ Au. {kæÞr{f rþûký{kt Ëh Ãk»kuo MkhkMkhe 5 xfk sux÷e MÚkrøkíkíkk
WËT¼ðu Au. fux÷ktf hkßÞku{kt íkku yk «{kýu 60 Úke 70 xfk sux÷wt Ÿ[wt Au, yLku ¾kLkøke
rðãkÚkeoykuLkk rfMMkk{kt íku 66.9 xfk sux÷wt ¼khu Au.
{kæÞr{f fûkkyu MÚkrøkíkíkk {kxu Lke[uLkkt suðkt fkhýku sðkçkËkh Au :
(1) yuMk.yu{.Mke. Ãkheûkk{kt ¾kLkøke W{uËðkh íkhefu çkuMkLkkhkykuLke {kuxe MktÏÞk.
(2) çkk¤fLke {kLkrMkf yLku çkkirØf fûkk fhíkkt ¼khu ÷køkíkk rð»kÞkuLkku yÇÞkMk¢{ yLku íkuLku
{kxu Mk{ÞÃkºkf{kt rð»kÞkuLke yÃkqhíke Mk{Þ Vk¤ðýe.
(3) ðøkoËeX rðãkÚkeoykuLke ðÄw MktÏÞk.
(4) þiûkrýf WÃkfhýkuLkku y¼kð.
(5) yæÞkÃkLkLkwt Lke[wt Äkuhý.
(6) «kÚkr{f fûkkyu rðãkÚkeoykuLkwt yÄf[Át rþûký.
(7) ¾k{e¼hu÷e yksLke Ãkheûkk ÃkØrík.
(8) çkk¤fku «íÞLkku rþûkf{kt MktþkuÄLkð]r¥kLkku yLku rLkíÞ MðkæÞkÞLkku y¼kð.
(9) rþûkfkuLkku ðÄw Ãkzíkku fXkuh ðíkkoð, ÔÞtøkkí{f ¼k»kk fu fzðe ðkýe.
(10) ½hfk{Lkku ðÄw Ãkzíkku çkkuòu - rLkíÞ ½hfk{ fhðk Lk Ëu yLku ÚkkÞ íkku Wíkkð¤u su{ íku{ fhðw
Ãkzu suÚke Ãkrhýk{ Ãkh yMkh ÚkÞk ðøkh hnuíke LkÚke.
(11) ½ýe ð¾ík ÃkwMíkfku fu ÷u¾Lk - Mkk{økúeLkku y¼kð fu yÃkqhíke Mkøkðz Ãký çkk¤fku{kt
LkehMkíkk Q¼e fhe Ëu Au.
(12) ÃkkuíkkLkk çkk¤fkuLkk yÇÞkMk «íÞu {kíkkrÃkíkkLke çkuËhfkhe yÚkðk Ëw÷oûk.
17
 WÃkkÞku :
• ¾kLkøke W{uËðkhkuLku yuMk.yu{.Mke. Ãkheûkk{kt «ðuþ ykÃkðk fzf rLkÞ{ku çkLkkððk.
• økrýík-rð¿kkLk-ytøkúS suðk y½hk ÷køkíkk rð»kÞkuLku {kxu ðÄw íkkMk Vk¤ððk yLku yk
rð»kÞkuLkwt rþûký ½rLkü çkLkkððwt.
• ðøkoËeX rðãkÚkeoykuLke MktÏÞk 40-50Úke ðÄw Lk hk¾ðe.
• yÇÞkMk¢{ rðãkÚkeoykuLke çkkirØf fûkkLkwMkkh n¤ðku, nuíkw÷ûke yLku «ð]r¥k{Þ çkLkkÞku.
• rðãkÚkeoyku ÃkkuíkkLkkt hMk, yr¼Yr[ yLku ð÷ý «{kýu rð»kÞku ÃkMktË fhe þfu íkuðe
yÇÞkMk¢{{kt òuøkðkE fhðe òuEyu.
• yksLke ykí{÷ûke Ãkheûkk ÃkØrík{ktÚke s÷Ëe {wõík Úkðwt òuEyu yLku Ãkheûký {qÕÞktfLkLke
ÃkØrík ði¿kkrLkf çkLkkððe.
• {kºk ðkŠ»kf ÃkheûkkLku çkË÷u rðãkÚkeoLku ð»ko¼hLkwt fkÞo Mkk{rÞf Ãkheûkkyku íkÚkk MðkæÞkÞ
fkÞoLku Ãký íku{kt Mkk{u÷ fhðkt.
• rþûkýLke «ð]r¥kyku - ÃkØríkyku rðãkÚkeoykuLku þe¾ðkLke íkeðú yr¼«uhýk Mkòoðu yuðe
«uhf nkuðe òuEyu.
• {kíkkrÃkíkk ÃkkuíkkLkkt çkk¤fkuLkk yÇÞkMk {kxu çkuËhfkhe Mkuðíkkt nkuÞ íkku íkuðkt ðk÷eLku rþûkfu
½uh sELku Mk{òðkt òuEyu yLku íku{Lkk çkk¤f{kt hnu÷ rðrþü þÂõíkLke fËh íku{Lkk ðk÷e
Mkk{u Úkðe òuEyu yÚkðk çkk¤fkuLke þÂõík rLknk¤ðk fux÷ktf fkÞo¢{ku ÞkuS yk{tºký
ykÃkðwt òuEyu.
• rþûkfyÇÞkMkw Lk nkuÞ, MktþkuÄLkð]r¥k ðøkhLkku nkuÞ íkku íkuðku rþûkf çkk¤fkuLku þe «uhýk
ykÃke þfu ? rLkíÞ fkÞoþe÷ yLku yÇÞkMkw rþûkf s çkk¤fkuLkuu ½ýwt ykÃke þfu yÚkðk ½ýwt
÷uíkkt fhe þfu.
• þk¤k{kt rþûkfkuLkwt çkk¤fku «íÞuLkwt ð÷ý òu MknkLkw¼qrík yLku «u{¼ÞwO nkuÞ - rþûkfku{kt
ytËhkuytËh ¾qçk {Lk{u¤ nkuÞ, þk¤kLkk ík{k{ fk{ku yufíkkÚke Úkíkkt nkuÞ íkku çkk¤fku
ÃkhMÃkh nqtV¼Þkuo ðkíkkðhýLku Akuzðk s÷Ëe íkiÞkh Úkíkkt LkÚke.
• ÃkwMíkfkuLke yøkðz Ãký çkk¤fkuLku ykøk¤ ÄÃkíkkt hkufu Au. íkuÚke ðÄw Ãkzíkk økheçk çkk¤fku {kxu
çkwf-çkuLfLke ÔÞðMÚkk þk¤k{kt Q¼e fhðe.
• MÚkrøkíkíkk Ëqh fhðk LkkÃkkMk ÚkÞu÷ {kxu hòyku Ãkqhe ÚkÞu Ãkheûkk ÷uðkÞ yÚkðk ©uýerðneLk
½xõÞkusLkk nuX¤ rþûkýLkwt {k¤¾wt økkuXðkÞ íkku yÃkÔÞÞ yLku MÚkrøkíkíkk çkLLku ykuAk ÚkkÞ.
9.4 {kæÞr{f rþûkýLke yLkwËkLk yLku ¼k»kkLkerík
9.4.1 {kæÞr{f rþûkýLke yLkwËkLk Lkerík
¼khík{kt {kuøk÷ Mk{Þ{kt yfçkhLkk ð¾íkÚke økúkLx ELk yuEzLkkt çkes ððkÞkt níkkt.
ykihtøkÍuçku ÃkwMíkf «fkþLkku ytøku {ËhuMkkykuLku {ËË fhðkLke þYykík fhe níke yLku íku {kxu fux÷ktf
rLkÞ{ku ½ze fkZâk níkk. E.Mk.1813Lkk [kxoh yuõxLke ftÃkLke Mkhfkhu yuf ÷k¾ YrÃkÞk ¼khíkeÞ
÷kufkuLke
rþûký {kxu ¾[oðkLkwt Lk¬e fÞwO yLku fu¤ðýerð»kÞf fux÷ktf rLkÞ{ku Lk¬e ÚkÞk. Ãký økúkLx
ELk yuEzLkkt ¾hkt {q¤ íkku 1854Lkk ðqzLkk ¾heíkk{kt hnu÷k Au. ðqzLkk ¾heíkkLku Ãkrhýk{u «ktíkku{kt
fu¤ðýe ¾kíkk yLku zkÞhuõxh ykuV ÃkÂç÷f ELMxÙõþLk'Lke rLk{ýqtf fhðk{kt ykðe. yk{ økúkLx
ELk yuEzLke þYykík ÚkE. Ãkhtíkw E.Mk. 1859{kt MkLk 1903Lkk Lkðk økúkLx ELk yuEz fkuzu
þk¤kykuLku ¾[oLkk y{wf xfk økúkLx ykÃkðkLkwt MðefkÞwO. ykÃkýk Ëuþ{kt ytøkúuòuLkk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk
18
{kæÞr{f þk¤kykuLku íku{Lkk ¾[o{kt rnMMkku ykÃkðkLke sðkçkËkhe Mkhfkhu Mðefkhe. MkhfkhLkk yk
rnMMkkLku yLkwËkLk fnuðk{kt ykðu Au.
{kæÞr{f rþûkýLku W¥kusLk yLku «kuíMkknLk ykÃkðk {kxu Mkhfkh ÃkqhuÃkqhktu «ÞíLk fhu Au. yk
ÃkrhÂMÚkrík{kt Mkhfkh þk¤kyku ÃkkMku fux÷ktf rLkÞ{kuLkwt Ãkk÷Lk fhðkLke yÃkuûkk hk¾u íku Mðk¼krðf
Au. {kæÞr{f þk¤kykuLkwt Mkt[k÷Lk rLkÞ{ku «{kýu ÔÞðÂMÚkík yLku Mkh¤ heíku [k÷u íku {kxu Mkhfkhu
fux÷ktf rLkÞ{kuLkwt Ãkk÷Lk fhðkLke yÃkuûkk hk¾u íku Mðk¼krðf Au. {kæÞr{f þk¤kykuLkwt Mkt[k÷Lk
rLkÞ{ku Ãk{kýu ÔÞðÂMÚkík yLku Mkh¤ heíku [k÷u íku {kxu Mkhfkhu fux÷ktf rLkÞ{ku Lk¬e fÞko yLku yk
rLkÞ{ku rLkÞ{ku îkhk Mkhfkhu {kæÞ{f rþûkýûkuºkLke sðkçkËkhe WXkðíkkt ¾kLkøke MkknMk Ãkh
rLkÞtºký {qõÞwt. økúkLx {u¤ððk ytøku su rLkÞ{ku Mkhfkhu fÞkuo íkuLku økúkLxELk yuEz fkuz fnuðk{kt ykðu
Au. yuLku çkeò þçËku{kt MkhfkhLke yLkwËkLkLkerík yu{ Ãký fne þfkÞ. Mkhfkh yLkwËkLk ykÃkðkLke
Lkerík{kt Mk{Þu Mk{Þu ÃkrhÂMÚkrík yLku sYrhÞkík «{kýu sYhe VuhVkh fhíke hnu Au, íku {wsçk yks
MkwÄe{kt ½ýk VuhVkh fhðk{kt ykÔÞk Au. MkLk 1948{kt ½kxu-ÃkÁ÷ufh fr{xeyu økúkLx ELk yuEz
fkuz{kt MkwÄkhku fÞkuo, ykÚke ÃkøkkhLkk Äkuhýku MkwÄÞko. íÞkh ÃkAe zkì.÷û{ý Mðk{e {wÆkr÷ÞhLkk
«{w¾Ãkýk nuX¤ {kæÞr{f rþûký Mkr{rík îkhk økúkLx E yuEz fkuz MkwÄkhk Ãkk{e ÔÞðnkÁt çkLÞku.
yk fr{rxLku yuf s fûkkLkk Mkhfkhe yLku {kæÞr{f rþûkfkuLkk ÃkøkkhLke íkw÷Lkkí{f íkÃkkMk fhðkLke
sðkçkËkhe MkkuÃkðk{kt ykðe níke. yu yLkwMkkh {kæÞr{f rþûkfkuLke Mkk{kLÞ LkkufheLke þhíkku ytøku
Ãký rð[kLk fhðk{kt ykÔÞku. yk Ãknu÷kt Mkhfkhu 1949{kt økúktLx ELk yuEz fkuzLkk ÃkwLk:½zíkh {kxu
yuf yuznkìf fr{xe Lke{e níke. yk fr{xe îkhk íkiÞkh ÚkÞu÷ku fkuz {kºk {kæÞr{f þk¤kyku Ãkqhíkku
{ÞkorËík níkku. íÞkh çkkË yuznkuf fr{xe yLku {kæÞr{f rþûkýÃkt[Lke ¼÷k{ýkuLku ykÄkhu su
MkwÄkhu÷ku fkuz 29-11-56{kt yÂMík¥ð{kt ykÔÞku íku «kÚkr{f þk¤kyku rMkðkÞLke (fu su {wtçkE «krÚkf
rþûkýLkk rLkÞ{ku MkkÚku Mktf¤kÞu÷e) rðrðÄ «fkhLke þiûkrýf MktMÚkkykuLke {kLÞíkk yLku økúkLx MkkÚku
MktçktÄ Ähkðíkku níkku. 1-5-60 {kt y÷øk økwshkík hkßÞLke h[Lkk ÚkE ©e.÷k÷¼kE ËuMkkELkk
yæÞûkÃkËu h[kÞu÷e EÂLxøkúuþLk fr{xe yLku ©e{íke ntMkkçknuLk {nuíkkLkk yæÞûkÃkËu rLk{kÞu÷ økúkLx
ELkyuEz fkuz Mkr{rík Mkrník çkÄe Mkr{ríkykuyu økúkLxLkk Ëhku{kt VuhVkhku Mkq[ÔÞk. Ãký ÃkØríkLkku
{q¤ rMkØktík íkuLkku íku s hkÏÞku. økwshkíkhkßÞu ©e{íke. ntMkkçknuLk {nuíkkLke Mkr{ríkLkk ykÄkhu
S.yu.Mke. 1064 Mke. rþûký fkíkkLkwt íkk.29{e LkðuBçkh, 1956Lkwt Mkhfkhe ònuhLkk{wt Lkt.S. yu.
1060 E. hÆ fheLku økwshkík hkßÞLke {kæÞr{f þk¤kyku {kxu MkwÄkhu÷ku økúkLx rLkÞ{Mktøkún hkßÞ
Mkhfkhu {tsqh hk¾e ÷kufkuLke òý MkwÁ «rMkØ fhu÷ku, su økúkLx rLkÞ{MktøkúnLkku y{÷ íkk.1÷e
yur«÷, 1964Úke økwshkík hkßÞLke þk¤kyku{kt ÚkÞku. 1965 Úke 1967 MkwÄe{kt ºkýðkh Mkhfkhe
f{o[kheykuLku yÃkkíkk {kU½ðkhe ¼ÚÚkkLkk Ëh{kt ¢r{f MkwÄkhku ÚkðkLku fkhýu rçkLkMkhfkhe {kæÞr{f
þk¤kykuLkk rþûkfku yLku yLÞ f{o[kheykuLku Ãký ÷k¼ ykÃkðk{kt ykÔÞku. ykLku ÷eÄu þk¤kykuLkk
Mkt[k÷fku Ãkh ykŠÚkf ¼khý ðæÞwt. íkuÚke þk¤kykuLkwt ykŠÚkf ¼khý ykuAwt fhðk {kxu økúkLx
ykÃkðkLke ÃkØrík{kt ftEf VuhVkh fhðk {kxu økwshkík Mkhfkhu íkk. 26{e {u, 1967Lkk Mkhfkhe
Xhkð ¢{ktf S.yu.Mke. 1067 S.Úke ©e.Eïh¼kE su. Ãkxu÷Lkk yæÞûkÃkýk Lke[u yuf Mkr{rík
rLkÞwÂõík fhe. yu Mkr{ríkLke ¼÷k{ýkuLku ykÄkhu økúkLx ykÃkðkLke ÃkØrík{kt ½h¾{ VuhVkhku ÚkÞk
Au, su MkLk 1967-70Lkk ð»koÚke y{÷{kt ykÔÞk Au. yk Mkr{ríkyu Mkq[ðu÷e yLkwËkLkLke Lkerík
{kæÞr{f rþûkýLkk EríknkMk{kt þk¤kykuLku yÃkkíke Mkhfkhe ykŠÚkf {ËË çkkçkík{kt
Mke{kr[Ln Mk{e çkLke. íkuLke {wÏÞ ¼÷k{ýku Lke[u «{kýu níke :
(1) {kæÞr{f þk¤kLke ík{k{ Ve MkhfkhLku ykÃkðe.
(2) Mkhfkh þk¤kLkk rþûkfkuLkk ÃkøkkhLke fw÷ hf{ ytøku 100 xfk økúkLx ykÃku.
(3) Mkhfkh þk¤kLkkt rðfkMkfkÞkuo yLku rLk¼kð ¾[o Ãkuxu rþûkfkuLkk ÃkøkkhLke hf{Lkk 20 xfk
økúkLx (MknkÞf) ykÃku. íku hf{{ktÚke þk¤k{t z¤ h{ík-øk{íkLkkt MkkÄLkku , çkøke[ku,
ÃkwMíkfk÷Þ, «Þkuøkþk¤k yLku þiûkrýf MkkÄLkku ytøkuLkwt ¾[o fhe þfu.
19
9.4.2 Eïh¼kE Mkr{ríkyu Mkq[ðu÷ yLkwËkLke LkeríkLkk økwý Ëku»k
økwý :
(1) rþûkfkuLkk ðkhtðkh Úkíkk {kU½ðkhe, ¼ÚÚkktðÄkhk, ÃkøkkhðÄkhkLku fkhýu Mkt[k÷f {tz¤ku su
ykŠÚkf {qtÍðý yLkw¼ðíkk íku {qtÍðý Ëqh ÚkE.
(2) yk Ãknu÷kt Mkhfkh þk¤kykuLku 40 xfkÚke 50 xfk økúkLx ykÃkíke. íkuLkkÚke Ãkøkkh MkrníkLkk
ík{k{ ¾[oLku ÃknkU[e ð¤ðk þk¤k{tz¤ ykŠÚkf íktøke yLkw¼ðíkwt. íku yk ¼÷k{ýkuLku fkhýu
Ëqh ÚkE.
(3) ÃkøkkhLkk 100 xfk økúkLx WÃkhktík þk¤kLkk rðfkMk fkÞo¢{ {kxu Mkhfkh íku hf{Lkk 20 xfk
sux÷e hf{ MknkÞf økúkLx íkhefu ykÃku Au, íku{ktÚke þiûkrý MkkÄLkku, «Þkuøkþk¤kLkkt MkkÄLkku,
ÃkwMíkfku, þk¤k {fkLkLkwt rðMíkhý ðøkuhu {kxu ðkÃkhe þfu Au, ÃkkuíkkLkk rðfkMk fkÞo¢{ku nkÚk
Ähe þfu.
Ëku»k :
(1) 100 xfk Ãkøkkh økúkLx Ãkh 20 xfk MknkÞf økúkLx MknkÞf økúkLx Mkhfkh ykÃku íkuÚke {kuxe
þk¤kLku MknkÞf økúkLx ðÄw {¤u ßÞkhu LkkLke þk¤kykuLku íku hf{ ykuAe {¤u.
(2) þnuh rðMíkkhLke yLku {kuxe þk¤kyku Ãkkuíku MkkÄLk MktÃkLLk nkuÞ; íkuÚke íku MknkÞf økúkLxLke íku
hf{ fÞk rðfkMk fkÞo¢{ ÃkkA¤ ðkÃkhðe íku íku{Lku «&Lk nkuÞ Au.
(3) LkkLke yLku økúk{rðMíkkhLke rðfMkíke þk¤kykuLku íkku ÃkkuíkkLkk rðfkMk fkÞo¢{ {kxu þYykík{kt
¾qçk LkkýkttLke sYh Ãkzu. Ãký íku{Lku ÃkkuíkkLkk rðfkMk fkÞo¢{ {kxu Ãkøkkh økúkLxLke 20 xfk s
hf{ {¤u. su {kuxe þk¤kykuLkk «{ký{kt ¾qçk s ykuAe nkuÞ Au yLku yk hf{ ykðe
þk¤kyku {kxu ykuAe Ãkzu.
(4) ykŠÚkf íktøkeLku fkhýu LkkLkk þk¤kyku ÃkkuíkkLkku rðfkMk fhe þfíke LkÚke. Mkt[k÷f {tz¤ku Ãký
ykðe LkkLke þk¤kykuLkk rðfkMk{kt ykŠÚkf fkhýkuMkh hMk ÷uíkk LkÚke.
9.4.3 {kæÞr{f rþûký{kt ¼k»kkLkerík
¼qr{fk :
¼khík suðk çknw¼k»ke Ëuþ{kt ¼k»kkrþûkýLkk «&Lku MðkíktºÞ«krÃík ÃkAe çknw Wøkú yLku
[[koMÃkË MðYÃk Äkuhý fÞwO Au. çktÄkhýu 14 ¼k»kkykuLku hk»xÙ¼k»kkyku íkhefu ðýoðe swËe swËe
¼k»kkykuLkk ¼k»kfkuLkk økkihðLku Mktíkku»kðkLkku «ÞíLk fÞko Au. yk{ Aíkkt yktíkhhkßÞ ÔÞðnkhLku
{kxu fzeYÃk ¼k»kkLkku «&Lk Ãký rð[khðkLkku hnu Au. çknw {kuxe ðMíke rnLËe çkku÷u Au íkÚkk Mk{S þfu
Au. yk fkhýÚke rnLËe yk fzeYÃk ¼k»kkLkwt MÚkkLk ÷uþu yu rLkrùík Au. MkkÚku MkkÚku rðfMkíkk síkk
¿kkLkLkk MktÃkfo{kt hnuðkLku {kxu ytøkuS ¼k»kkLkwt ¿kkLk Ãký ykð~Þf økýkíkwt nkuðktÚke ytøkúuS ¼k»kkLkwt
rþûký Ãký yÃkkÞ yu rníkkðn Au. {kík]¼k»kk rþûkýLkk ík{k{ íkçk¬kyu Mðk¼krðf {kæÞ{Lkwt
MÚkkLk ÷uLkkh nkuðktÚke {kík]¼k»kkLkk rþûkýLke yrLkðkÞoíkkLkku fkuE «&Lk s LkÚke. yk{ {kík]¼k»kk,
rnLËe yLku ytøkúuSLkk rþûkýLku ykÃkýk rþûký {k¤¾k{kt Mk{kððkLkku yLku íku {kxu rþûkýLkkt
ð»kkuoLkku Vk¤ku Vk¤ððkLkku {kÚkwt Ëw:¾ðu íkuðku «&Lk WÃkÂMÚkík ÚkÞku Au.
1956{kt ½ MkuLxÙ÷ yuzðkEÍhe çkkuzo ykuV yußÞwfuþLku yk «&LkLke ÷ktçke [[korð[khýkLku
ytíku rºk¼k»keVkuBÞwo÷k þkuÄe fkZeLku yÃkLkkððkLke rn{kÞík fhe. yuLkk Ãknu÷kt 1952{kt rLk{kÞu÷k
{wÆkr÷Þkh {kæÞr{f rþûký Ãkt[u ¼k»kkLkk «&Lk ytøku ËuþLke sYrhÞkík yLku çktÄkhý{kt yu
ytøkufhðk{kt ykðu÷e LkkUÄLku ykÄkhu rð[kÞkuo níkku. 1961{kt swËktt swËktt hkßÞkuLkk {wÏÞ «ÄkLkkuLke
Ãkrh»kËu rºk¼k»ke VkuBÞwo÷k Ãkh rð[kh-rð{þo fÞko ÃkAe {tsqheLke {nkuh {khe. yk{ rþûkýLkk
{k¤¾k{kt rºk¼k»ke rMkØktík yLkwMkkh rnLËe¼k»ke «Ëuþku yLku rçkLkrnLËe¼k»ke «Ëuþku yuðk çku
20
¼køkku Ãkkze Lkk¾ðk{kt ykÔÞk. rçkLkrnLËe¼k»ke «Ëuþku{kt {kík]¼k»kk (yÚkðk «kËurþf ¼k»kk),
rnLËe yLku ytøkúuS yu ¢{u ¼k»kkrþûkýLkku «çktÄ fhðkLke ¼÷k{ý níke. rnLËe¼k»ke «Ëuþku{kt
rnLËe ({kík]¼k»kk), ytøkúuS yLku rnLËe rMkðkÞLke çkeS fkuE Ãký yuf ¼khíkeÞ ¼k»kkLkk rþûkýLkku
«çktÄ fhðkLke ¼÷k{ý níke.
yk ¼÷k{ý rLk¼uo¤Ãkýu þiûkrýf Lknkuíke Ãký íkuLke ÃkkA¤ hksfeÞ yLku Mkk{krsf çk¤kuLke
økýíkhe rðþu»k «{ký{kt níke. ÔÞðnkh{kt {wfkíkkt yk Mkqºk ½ýwt yøkðz¼ÞwO {k÷q{ Ãkzâwt yLku çknw
MkV¤ ÚkE þõÞwt Lkrn. yuf Ë÷e÷ yuðe fhðk{kt ykðe fu yk MkqºkLku fkhýu rþûký¢{{kt
¼k»kkrþûkýLkku çkkuòu ðÄe òÞ Au. rnLËe¼k»ke rðMíkkhku{kt ºkeS ¼k»kk íkhefu çkeS fkuE Ãký
¼khíkeÞ ¼k»kkLkk rþûkýLke ÔÞðMÚkk ÍkÍk WÃkÞkuøk rðLkkLke ÷køke yLku íkuÚke rnLËe¼k»ke
rðMíkkhku{kt ºkeS ¼khíkeÞ ¼k»kk íkhefu MktMf]ík rþûký ÃkÞkoÃík økýðk{kt ykÔÞwt. yk «Ëuþkuyu çknw
¾qçkeÃkqðof fkuE Ãký ¼khíkeÞ ¼k»kkLkk MktË¼o{ktÚke ykÄwrLkf ¼khíkeÞ ¼k»kkLkku WÆuþ Wzkðe ËeÄku.
rçkLk rnLËe ¼k»ke «Ëuþku{kt íkku MktMf]ík Ãký VhrsÞkík heíku þe¾ðkíke ¼k»kk níke s. yk MkqºkLkku
y{÷ rLkckÃkqðof Lk Úkíkku nkuðktÚke yuLke ÃkkA¤ Úkíkku LkkýkttLkku ¾[o Lkfk{ku Lkeðzâku yLku økwshkík
suðk hkßÞku{kt íkku ¼k»kkrþûký rLkBLkík{ fûkkyu Wíkhe Ãkzâwt.
9.4.4 fkuXkhe Ãkt[ yLku rºk-¼k»ke Mkqºk
fuLÿ Mkhfkhu 1964Lkk sw÷kE {kMk{kt Wå[fûkkLkk rþûkýÃkt[Lke rLk{ýqtf fhe yLku íkuLku
¼k»kkrþûkýLkku «&Lk rð[khkýkÚkuo MkkuÃkðk{kt ykÔÞku. yk Ãkt[u ¼k»kkrþûkýLkk «&LkLke ÷ktçke
Aýkðx fhe fux÷ef WÃkÞkuøke ¼÷k{ýku fhe Ãkt[u {kík]¼k»kk, rnLËe yLku ytøkúuS yu{ ºkýuÞLke
rþûkýLkk ykð~Þfíkk Mðefkhe Ãký íkuLkk rþûkýLke ÔÞðMÚkk{kt yk {q÷ VuhVkh Mkq[ÔÞku. rnLËe yk
ËuþLkk yktíkhhkßÞ ÔÞðnkhLke ¼k»kk ÚkðkLke Au yLku íkuÚke íkuLkku ¢{ {kík]¼k»kkÚke çkeòu s nkuE
þfu. ytøkúuS ¼k»kk Wå[íkh ¿kkLkLkk MktÃkfo{kt hnuðkLku {kxu sYhe nkuE ÞwrLkðŠMkxe rþûký Ãkk{Lkkh
«íÞuf rðãkÚkeoLku íkuLkwt ¿kkLk ykð~Þf økýkÞ.
¼k»kkrþûkýLke økwýð¥kkLkku ykÄkh fuð¤ yu fux÷kt ð»kkuo Ëhr{ÞkLk þe¾ðkÞ Au íkuLkk WÃkh
LkÚke Ãkhtíkw yu þe¾ððkLke ÃkØrík, su rþûkfku yu þe¾ðu Au íku{Lke fkÞoûk{íkk yLku ykðzík íku{ s
¼k»kkrþûký {kxuLkkt ykð~Þf MkkÄLkkuLke Mkw«krÃík WÃkh Ãký yð÷tçku Au. fkuE yuf ¼k»kk «ríkfq¤
Mktòuøkku yLku yÃkqhíkk MkkÄLkku îkhk ½ýkt ð»kkuo Ëhr{ÞkLk þe¾ðkíke nkuÞ íkku Ãký ÍkÍkt V¤ku ÷kðe
þfu Lkrn, ßÞkhu MkkLkwfq¤ Mktòuøkku ðå[u yuf ¼k»kk xqtfk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk Mkkhk V¤ku LkeÃkòðe þfu
çkeS fu ºkeS ¼k»kkLku rþûký¢{{kt ðnu÷e þY fhðkLke Ë÷e÷ku ÚkkÞ Au Aíkkt yu {kxu Ãkqhíke
ÞkuøÞíkkðk¤k rþûkfku {u¤ððkLkwt fk{ LkkLkwtMkqLkwt LkÚke.
hk»xÙeÞ rþûkýÃkt[u Mkq[ÔÞwt Au fu :
ºký ¼k»kkykuLku VhrsÞkík heíku þe¾ððkLkku ÞkuøÞ íkçk¬ku ‘÷kuyh MkufLzhe’ (Äkuhý 8 Úke
10)Lkku Au. yk íkçk¬kyu ykuAk rðãkÚkeoyku nkuÞ yLku ¼k»kkrþûkýLke Mkøkðzku Ãkqhíke nkuðktLkku
Mkt¼ð nkuðktÚke yk íkçk¬ku Wr[ík Au. {kík]¼k»kk rMkðkÞLke çkeS çku ¼k»kkykuLkk rþûkýLkku «çktÄ
yuðe heíku fhðku òuEyu fu yuf ¼k»kkonkÞh «kÞ{he’ fûkkyuþe¾ðkÞ yLku çkeS ‘÷kuyh MkufLzhe’
fûkkyu þe¾ðkÞ. yk{ ÚkðkÚke yuf ¼k»kk WÃkh rðãkÚkeoLkwt Xef Xef «¼wíð ykÔÞk ÃkAe çkeS
Lkðe ¼k»kk{kt íkuLku «ðuþ fhkðe þfkÞ.
rnLËe yLku ytøkúuS rþûký fÞk ð»koÚke fu fÞk íkçk¬kÚke Ëk¾÷ fhðwt íku ytøku fr{þLk sýkðu
Au fu yk «&Lk Ëhuf «ËuþLkk Mktòuøkku yLku ¼k»kkLke WÃkÞkurøkíkk WÃkh yð÷tçku Au. Ãkhtíkw Ãkt[
¼khÃkqðof Mkq[ðu Au fu rþûkýLkk fkuE Ãký íkçk¬kyu [kh ¼k»kkykuLkwt rþûký VhrsÞkík nkuðwt Lk
òuEyu. yk{ Aíkkt [kh fu ðÄkhu ¼k»kk ðifÂÕÃkf heíku þe¾ððkLkku «çktÄ nkuðku òuEyu.
yk WÃkhktík rþûkýÃkt[ rºk-¼k»kk Mkqºk{kt {q÷økk{e VuhVkhku Mkq[ðe ºký ¼k»kkLkk rþûkýLke
21
yuf Lkðe ½ýe ÔÞðnkÁ ÔÞðMÚkkLke ¼÷k{ý fhu Au. íku {wsçk- (1) {kík]¼k»kk yÚkðk «kËurþf
¼k»kk, (2) rnLËe yÚkðk ytøkúuS, yLku (3) fkuE yuf ykÄwrLkf ¼khíkeÞ ¼k»kk yÚkðk ÃkhËuþe
¼k»kk su Ãknu÷k yLku çkeò rð¼køk fhíkk swËe nkuÞ, íku{ s çkkuÄ¼k»kk fhíkkt swËe nkuÞ. (Úkkuzwtf
MÃküefhý økwshkíkLkk MktË¼o{kt fheyu íkku ) òu rðãkÚkeo {kík]¼k»kk fu «kËurþf ¼k»kk íkhefu
økwshkíke þe¾íkku nkuÞ íkku çkeò rð¼køk{kt yu rnLËe yÚkðk ytøkúuS þe¾e þfu yLku òu çkeò
rð¼køk{kt rnLËe fu ytøkúuS þeÏÞku nkuÞ íkku ºkeò rð¼køk{kt ytøkúuS fu rnLËe yu þe¾u.
yk MkqºkLku y{÷e çkLkkððkLke ÔÞðMÚkk Mkq[ðíkkt Ãkt[ sýkðu Au fu ÷kuyh «kÞ{he fûkkyu
yuf {kºk ¼k»kk þe¾ðkÞ yLku íku rðãkÚkeoLke {kík]¼k»kk nkuÞ yÚkðk rðfÕÃku íkuLke «kËurþf ¼k»kk
nkuÞ. {kuxk ¼køku íkku ¼k»kkfeÞ ÷½w{íkeðk¤k rðãkÚkeoyku «kËurþf ¼k»kk þe¾ðkLkwt íku{Lkk s
÷k¼{kt nkuðktÚke ÃkMktË fhþu Ãký íku þe¾ðk {kxu íkuLku Vhs Lk Ãkkze þfkÞ yLku íkuLke íku{Lke ÃkkuíkkLke
{kík]¼k»kkLkwt rþûký {u¤ððwt nkuÞ íkku íkuLkku «çktÄ fhðkLkku hnuþu. ykðk rðãkÚkeoykuLku «kËurþf
¼k»kkLkwt rþûký ºkeò ÄkuhýÚke ðifÂÕÃkf heíku ykÃkðkLke Ãkt[u ¼÷k{ý fhe Au. «kËurþf ¼k»kk fu
ytøkúuSLkwt rþûký yk ÄkhýÚke VhrsÞkík fhðk íkhV Ãkt[u LkkÃkMktËøke Ëþkoðe Au. nkÞh «kÞ{he
fûkkyu - (1) {kík]¼k»kk yÚkðk «kËurþf ¼k»kk, (2) rnLËe yÚkðk ytøkúuS nurMkÞík{kt þe¾ððkLke
¼÷k{ý Ãkt[ fhu Au. Ãkt[Lku ÷køku Au fu rnLËe yLku rçkLkrnLËe¼k»ke rðMíkkhLkk {kuxk ¼køkLkk
rðãkÚkeoyku Mkt¼ðík: ytøkúuSLku çkeS ¼k»kk íkhefu ÃkMktË fhþu. ÷kuyh MkufuLzhe fûkkyu (Äkuhý 8 Úke
10) ºkýu ¼k»kkLkwt rþûký VhrsÞkík nkuðwt òuEyu. su rðãkÚkeoykuyu nkÞh «kÞ{he fûkkyu rnLËe
Mðefkhe nkuÞ íku{Lku {kxu rnLËe (su yk ËuþLke fzeYÃk ¼k»kk Au) þe¾ðkLkwt yrLkðkÞo çkLkkððwt
òuEyu. {kuxu ¼køku íkku rnLËe¼k»ke«Ëuþku{kt rðãkÚkeoyku rnLËe, ytøkúuS yLku íku rMkðkÞLke çkeS
ykÄwrLkf ¼k»kk þe¾þu yLku íku rMkðkÞLkk «Ëuþku{kt rðãkÚkeoyku ykÄwrLkf ¼khíkeÞ ¼k»kk neLËe
yLku ytøkúuS þe¾þu. rnLËe¼k»ke «ËuþkuLkk rðãkÚkeoykuyu ºkeS ¼k»kk íkhefu fkuE ¼khíkeÞ ¼k»kk
ÃkMktË fhíke ð¾íku íku{Lke WÃkÞkurøkíkk, Ãkkzkuþe rðMíkkhkuLke ¼k»kk ðøkuhuLke økýíkk fhe ÃkMktËøke
fhðe òuEyu. suÚke íku ¼k»kkLkwt rþûký íku{Lku {kxu WÃkÞkuøke çkLke þfu.
¼k»kkrþûkýLke yk ÔÞðMÚkk yLkuf heíku ÔÞðnkÁ yLkuf heíku ÔÞðnkÁ yLku WÃkÞkuøke Au.
rnLËe yLku ytøkúuS rþûký{ktLkk {n¥ð rð»ku {ík{íkktíkhku hÌkkt LkÚke, Aíkkt ytøkúuSLkwt rþûký
õÞkhÚke þY fhðwt yu rð»kuLkku {ík¼uË hÌkku Au. yLku íku Wå[íkh Ãký çkLÞku Au. Ãkhtíkw òu rþûkýÃkt[u
fhu÷e ¼÷k{ýku yÃkLkkððk{kt ykðu íkku yk Íøkzku çknw Mknu÷kEÚke xk¤e þfkÞ. su rðãkÚkeoyku
Ãkkt[{k ÄkuhýÚke (nkÞh «kÞ{he) ytøkúuS þe¾ðkLke þYykík fhu íku ykX{kt ÄkuhýÚke (÷kìyh
MkufuLzhe) rnLËe þe¾ðkLke þYykík fhu. yLku su Ãkkt[{kt ÄkuhýÚke rnLËe þe¾u íku ykX{kÚke ytøkúuS
þe¾u, {kºk ytøkúuS yLku rnLËeLkk Wå[ yLku rLkBLk fûkkLkk yÇÞkMk¢{ku hk¾ðkLke ÔÞðMÚkk fhðe
Ãkzu. økwshkíke ¼k»kk¼k»keyku {kxu íkku rnLËe [khuf ð»ko{kt Mkkhe heíku þe¾ðkLkwt fk{ {w~fu÷e LkÚke.
yk{ Aíkkt fkuXkheÃkt[u ¼k»kk ytøkuLke yk ¼÷k{ýkuLku yufMkh¾ku ykðfkh {éÞku LkÚke. ËuþLkk
rðrðÄ ¼køkku{kt fux÷ktf fkhýkuMkh r{© «íÞk½kíkku Ãkzâkt Au :
(1) rçkLkrnLËe-¼k»ke «Ëuþku{kt rnLËeLkku Vu÷kðku fhðkLke MÃkü ðkík Ãkt[u fhe nkuðkt Aíkkt yu
«ËuþkuLke þk¤k{kt yÇÞkMk¢{{kt rnLËeLku ÞkuøÞ MÚkkLk ykÃÞwt LkÚke íkuðe xefk rnLËeLkk
íkhVËkhkuyu fhe Au.
(2) yu s heíku hk»xÙeÞ rþûký MktMÚkkyku{kt ytøkúuS ¼k»kkLku {kæÞ{ íkhefu [k÷wt hk¾ðkLkwt Mkq[ÔÞwt
nkuðkt Aíkkt þk¤kyu yÇÞkMk¢{{kt ytøkúuS ¼k»kkLkk yÇÞkMkLku ÞkuøÞ MÚkkLk LkÚke ykÃÞwt
íkuðe xefk ytøkúuSLkk rn{kÞíkeyku fhu Au.
(3) MktMf]ík ¼k»kk «íÞu Ãký Ãkt[u WËkMkeLkíkk Ëþkoðe Au íkuðe xefk MktMf]íkLkk [knfkuyu fhe Au.
(4) rþûkfku {kxu Ãký Wå[ Míkhu yLku rLkBLk Míkhu yuf s ¼k»kk ¼ýkðíke ð¾íku çkuW fûkkLkwt
«{ký ò¤ððwt {w~fu÷ çkLkþu.
22
(5) Ãkt[u Mkq[ðu÷k rºk¼k»keMkwºk «{kýu swËkt swËkt hkßÞku{kt rðãkÚkeoykuLke ¼k»kk yÇÞkMkLke
ÃkMktËøkeLkku ¢{ ßÞkhu çkË÷kÞ íÞkhu Ëhuf ¼k»kkLkkt Wå[ MíkhLkk yÇÞkMk¢{ku íkiÞkh fhðkLkwt
fk{ {w~fu÷ çkLkðkLkku Mkt¼ð Au.
(6) ytøkúuSLkwt {n¥ð Ëuþ yLku ËwrLkÞk{kt ðÄw Au. ÔÞkÃkkhûkuºku Ãký íkuLkwt {n¥ð ðÄw Au. Ãkrhýk{u
Lkkufhe fhLkkh ðøkuhu, Wå[ rþûký «kÃík fhðkLku rðïLkwt yãíkLk ¿kkLk «kÃík fhðkLku Ãký
íkuLke ½ýe yøkíÞ nkuðktÚke Ãkt[Lke yk Lkerík{kt Ãký rLkhkþk sL{u Au.
(7) «kËurþf ¼k»kk Ãkh ðÄw Ãkzíkku Íkuh {qfðkLku fkhýu ¿kkLkLke rûkríkòu íku{ s ÔÞðMkkÞLkwt
fkÞoûkuºk {ÞkorËík çkLkðkLkku Mkt¼ð Au.
(8) rºk¼k»ke Mkqºk îkhk hk»xÙeÞ yufíkk MÚkkÃkðkLkku nuíkw rMkØ ÚkðkLku çkË÷u W¥kh yLku ËrûkýLkkt
hkßÞku{kt ði{LkMÞ Q¼wt ÚkÞwt Au.
(9) rLkBLk {kæÞr{f fûkkyu ºký ¼k»kkyku VhrsÞkík þe¾ðkLkwt ¼khý Ãký fux÷ktfLku {íku ðÄkhu
sýkÞ Au.
9.4.5 ¼k»kkfeÞ LkeríkLkk «&LkkuLkk Wfu÷ku
Ãkt[Lke ¼k»kkfeÞ Lkerík{ktÚke WËT¼ðíkk WÃkhkuõík «&LkkuLkk rLkhkfhý {kxu Lke[uLkk suðkt Mkq[Lkku Ãkh
rð[kh Úkðku òuEyu :
• rçkLkrnLËe-¼k»ke «Ëuþku{kt hk»xÙ¼k»kk íkhefu çktÄkhýu Mðefkhu÷e rnLËe ¼k»kk ytøku ÷kuf{ík
fu¤ððku òuEyu.
• 1968Lkk hk»xÙeÞ rþûkýLkeríkLkk Xhkð «{kýu hkßÞ Mkhfkhkuyu rºk¼k»ke Mkq[Lkk y{÷ {kxu
òuhËkh «ÞkMkku fhðk òuEyu. {kæÞr{f rþûkýfûkkyu ºkeS ¼k»kk íkhefu rnLËe¼k»ke
«Ëuþku{kt ykÄwrLkf ¼khíkeÞ ¼k»kk íkhefu rçkLkrnLËe-¼k»ke «ËuþLke fkuEf ¼k»kkLkku ykøkún
hk¾ðku òuEyu.
• ytøkúuS ¼k»kkLku õÞkt MkwÄe ðneðxLke òurzÞk ¼k»kk íkhefu [k÷w hk¾ðe Au íkuLke MÃküíkk fuLÿ
Mkhfkhu fhðe sYhe Au.
• ytøkúuS ¼k»kkLkwt rþûký VhrsÞkík Lk çkLkkðíkkt ðifÂÕÃkf hk¾ðwt òuEyu yLku íkuLkwt rþûkýfkÞo
Mk½Lk heíku fhðk{kt ykðu íkuLkku «ÞkMk Úkðku òuEyu. íkuLku ÃkwMíkfk÷ÞLke ¼k»kk íkhefu
rðfMkkððe òuEyu. rðrðÄ rð»kÞku{kt WÃkÞkuøke yuðk ytøkúuS ¼k»kk{kt ÷¾kÞu÷k økútÚkkuLkk
«kËurþf ¼k»kkyku{kt yLkwðkËku ÚkkÞ íkuðe ÞkusLkk rð[khðe òuEyu.
• MktMf]ík ¼k»kkLku {kík]¼k»kkLkk yÇÞkMk¢{ MkkÚku òuzeLku íkuLku Ãký rºk¼k»ke Mkqºk{kt Mk{kðe
÷uðe òuEyu.
9.5 fkuXkhe Ãkt[Lke ¼÷k{ý yLkwMkkh rºk¼k»kk Mkqºk :
rºk¼k»kk Mkqºk : ¼khík suðk çknw¼k»ke Ëuþ{kt ¼k»kkðkh hkßÞ h[LkkLku fkhýu Ëuþ{kt rntMkf íkkuVkLkku
ÚkÞkt níkkt. yk rððkËLkk «íÞk½kíkku rþûkýûkuºku Ãký Ãkzâk níkk. ¼k»kkLkku «&Lk hksfhýLkku «&Lk
Ãký çkLke økÞku níkku. ykÍkËe ÃkAe rntËe ykÃkýe hk»xÙ¼k»kk çkLku yLku ËuþLkku ÔÞðnkh rntËe{kt
[k÷u íkuðwt ykÃkýu MkiØktríkf heíku MðefkÞwO níkwt. Ãkhtíkw W¥khLkkt hkßÞkuLkwt rntËe ÍzÃkÚke MðefkhðkLkk
ÍLkqLku Ërûký{kt rntËe Mkk{uLkku rððkË Wøkú çkLkkÔÞku. yk rðhkuÄ ðå[u Mk{kÄkLkfkhe ð÷ý
yÃkLkkððkLke sYh níke. 1956{kt ‘Äe MkuLxÙ÷ yuzðkEÍhe çkkuzo ykuV yußÞwfuþLku (CI.A.B.E.)
rºk¼k»ke Mkqºk ½ze fkZâwt níkwt. yk Mkqºk yLkwMkkh ËuþLku rntËe ¼k»ke yLku rçkLk®nËe¼k»ke
rðMíkkhku{kt ðnU[ðk{kt ykÔÞku. rntËe ¼k»ke (1) rnLËe, (2) ytøkúuS, (3) rntËe rMkðkÞLke yLÞ
yuf ¼khíkeÞ ¼k»kk ßÞkhu rçkLk®nËe ¼k»ke rðMíkkhku{kt (1){kík]¼k»kk fu «kËurþf ¼k»kk, (2)
rntËe, (3) ytøkúuS þe¾ððkLke ¼÷k{ý fhðk{kt ykðe. 1961{kt rºk¼k»ke Mkqºk y{÷{kt {qfkÞwt
23
Ãkhtíkw ÔÞðnkh{kt íku yøkðz¼ÞwO sýkíkkt 1964{kt rLkÞwõík ÚkÞu÷kt fkuXkhe rþûký Ãkt[Lku ¼k»kkfeÞ
LkeríkLke Mk{eûkk fhe Lkðwt {k¤¾wt Mkq[ððkLkwt sýkððk{kt ykÔÞwt níkwt fkuXkhe fr{þLku rºk¼k»ke
Mkqºk{kt {q÷økk{e VuhVkhku fheLku ºký ¼k»kk Mkqºk-rºk¼k»kk MkqºkLke ÔÞðMÚkk Mkq[ðe su Lke[u «{kýu
Au :
(1) {kík]¼k»kk yÚkðk «kËurþf ¼k»kk :
 ®nËe yÚkðk ytøkúuS
 fkuE yuf ¼khíkeÞ ¼k»kk yÚkðk rðËuþe ¼k»kk su (1) yLku (2) fhíkkt y÷øk nkuÞ íku{s
çkkuÄ¼k»kk fhíkkt swËe nkuÞ.
fkuXkhe rþûký Ãkt[Lkk sýkÔÞk «{kýu Äku.8 Úke 10 rLkBLkMíkh {kæÞr{f rþûký{kt ºkýu
¼k»kkykuLkwt rþûký VhrsÞkík nkuðwt òuEyu. Ãkhtíkw Wå[íkh {kæÞr{f fûkkyu ºkýu ¼k»kkyku þe¾ðe
VhrsÞkík LkÚke. yk fûkkyu rðãkÚkeo fkuE yuf ¼khíkeÞ ¼k»kk, fkuE rðËuþe ¼k»kk yLku ðifÂÕÃkf
heíku «k[eLk yuf ¼k»kk þe¾u yuðe yÃkuûkk hk¾ðk{kt ykðe Au.
(2) økwshkíkLke ¼k»kkLkeríkLke Mk{eûkk :
yk Ãknu÷kt økwshkík{kt ytøkúuS ¼k»kkLkwt rþûký Äkuhý 8 Úke þY Úkíkwt níkwt, Ãkhtíkw {krníke
Mkt¢ktrík yLku ðirïfefhýLkk Þwøk{kt ytøkúuS ¼k»kkLkwt rþûký yrLkðkÞo çkLÞwt Au. ytøkúuS ¼k»kkLkk
rþûký rMkðkÞ fkuEÃký Mktòuøkku{kt rðïLke ÚkE hnu÷e «økrík yLku hk»xÙLkkt yLÞ hkßÞkuLke ÚkE
hnu÷e «økrík MkkÚku ykÃkýu íkk÷ r{÷kðe þfeyu íku{ LkÚke íkuðwt økwshkíkLke hkßÞ MkhfkhkuLku {kuzu
{kuzu Ãký Mk{òðk ÷køÞwt Au. íkuÚke Ãknu÷kt Aêk ÄkuhýÚke ytøkúuS ¼k»kkLkwt rþûký ðifÂÕÃkf heíku
ykÃkðkLke Aqx ykÃkðk{kt ykðe níke. íkuLku çkË÷u Äkuhý- 5 Úke ytøkúuS ¼k»kkLkwt rþûký nðu
VhrsÞkík çkLkkððk{kt ykÔÞwt Au. òu fu «kÚkr{f fûkkyu fkÞo fhíkk ytøkúuS rþûký ÷eÄk rMkðkÞLkk
rçkLkyLkw¼ðe yLku rçkLkíkk÷e{e rþûkfku ytøkúuSLkk rþûkýLku fux÷ku LÞkÞ ykÃke þfþu íku «&Lk
rð[khýk {køke ÷u íkuðku Au.
(1) Äkuhý 5 {kt rntËe ¼k»kkLkwt rþûký Ãký VhrsÞkík çkLkkððk{kt ykÔÞwt Au.
(2) Äkuhý 6 {kt MktMf]ík yÚkðk «rþü ¼k»kkLkwt rþûký ykÃkðkLke òuøkðkE fhðk{kt ykðe Au,
ykÚke, «kÚkr{f Míkhu Äkuhý 5 Úke 7 MkwÄe{kt rðãkÚkeoykuLku {kík]¼k»kk (økwshkíke), rntËe,
ytøkúuS yLku Äku.6 yLku 7 Úke MktMf]ík ¼k»kkLkwt rþûký «kÃík Úkþu. ykÚke «kÚkr{f fûkk Ãkqýo Úkíkk
MkwÄe{kt rðãkÚkeoyku yk [kh ¼k»kkykuÚke Ãkrhr[ík ÚkE þfþu.
òu fu yk MíkwíÞ Ãkøk÷wt Au. LkkLke ô{h{kt rðãkÚkeoykuLke økúnýþÂõík íkeðú nkuÞ Au yLku íkuÚke
íkuyku ¼k»kkyku íkku þe¾e þfþu. Ãkhtíkw, íku{Lkk Ãkh rð»kÞkuLkku çkkuòu Ãký ðÄe òÞ Lkrn íkuLkku ÏÞk÷
hk¾ðku Ãkzþu yLku yk çkÄe ¼k»kkykuLkk rþûký {kxu íkk÷e{e, rLk»ýkík yLku yLkw¼ðe rþûkfkuLkwt
ykÞkusLk fhðkLkwt hnuþu.
9.6 økwshkík MkhfkhLke ¼k»kk rþûký Lkerík :
«ðíko{kLk ÃkrhÂMÚkrík{kt rLkBLk {kæÞr{f fûkkyu yLku Wå[íkh {kæÞr{f fûkkyu økwshkík MkhfkhLke
¼k»kkrþûký Lkerík Lke[u «{kýu Au.
 rLkBLk {kæÞr{f fûkk (Äku.8 Úke 10) :
- {kík]¼k»kk fu «kËurþf ¼k»kk
- Wå[MíkheÞ yÚkðk rLkBLkMíkheÞ rnLËe fu ytøkúuS
- fkuEÃký yuf ¼khíkeÞ ¼k»kk su Ãknu÷k yLku çkeò rð¼køk fhíkkt swËe nkuÞ
- ðifÂÕÃkf Äkuhýu WÃkhLke ºký ¼k»kkyku WÃkhktík «rþü ¼k»kk íkhefu MktMf]ík / ÃkŠþÞLk ¼k»kk
þe¾ððk{kt ykðu Au.
24
 Wå[íkh {kæÞr{f fûkk (Äkuhý 11 yLku 12) :
yk íkçk¬u Lke[u «{kýu ¼k»kk rþûkýLke økkuXðý fhðk{kt ykðe Au. yk íkçk¬u ¼k»kkLkku yÇÞkMk
fhðkLkku hnu Au.
- Mkk{kLÞ «ðkn (General Stream)
• «Úk{ ¼k»kk íkhefu Lke[uLke ¼k»kkyku Ãkife fkuEÃký yuf ¼k»kkLkku yÇÞkMk fhðkLkku hnu Au.
ytøkúuS, økwshkíke, rnLËe, rMktÄe, {hkXe, WËwo
• çkeS ¼k»kk íkhefu Lke[uLkk{ktÚke fkuEÃký yuf «rþü ¼k»kk s{oLk, £uL[, MktMf]ík yuhurçkf,
ÃkŠþÞLk, «kf]ík.
- rð¿kkLk «ðkn (Science Stream) : yk «ðkn{kt çku ¼k»kkykuLkku yÇÞkMk fhðkLkku hnuþu.
• ytøkúuS, økwshkíke, rntËe, rMktÄe, {hkXe yLku WËqo Ãkife fkuE yuf Wå[MíkheÞ ¼k»kk
• økwshkíke, ®nËe, ytøkúuS, {hkXe, rMktÄe fu WËqo Ãkife fkuE yuf rLkBLkMíkheÞ ¼k»kk.
 ykLkkÚke nk÷{kt Lke[uLke yMkhku sL{e Au. :
- nk÷{kt Äkuhý 8{kt çku «fkhLkk rðãkÚkeoyku ykðu Au. suykuyu «kÚkr{f fûkkyu ytøkúuSLkku
yÇÞkMk fÞkuo LkÚke yLku su{ýu yk fûkkyu ytøkúuSLkku yÇÞkMk fÞkuo Au. yk çktLku «fkhLkk
rðãkÚkeoyku {kxu nk÷{kt ytøkúuSLkku yÇÞkMk¢{ yuf Mk{kLk Au, íkuÚke rþûký{kt {w~fu÷e Ãkzu
Au.
- rLkBLk {kæÞr{f fûkkyu Äkuhý 8 Úke 10{kt [kh ¼k»kkykuLkwt rþûký VhrsÞkík Au, ßÞkhu
Wå[íkh {kæÞr{f fûkkyu {kºk çku s ¼k»kkykuLkwt rþûký VhrsÞkík Au, ykÚke LkkLkkt çkk¤fku
Ãkh ðÄw çkkus Ãkzu Au.
- fkuXkhe Ãkt[Lke ¼÷k{ý «{kýu fkuE fûkkyu [kh ¼k»kkykuLkku çkkus Mkq[ððk{kt ykÔÞku LkÚke.
økwshkíkLkk rðãkÚkeoLku [kh ¼k»kkykuLkku çkkus ðnLk fhðku Ãkzu Au.
- Wå[íkh {kæÞr{f fûkkyu çku ¼k»kkyku VhrsÞkíkÃkýu þe¾ðkLke Au. íku{kt MktMf]íkLku ðifÂÕÃkf
MÚkkLk {éÞwt Au su ÞkuøÞ LkÚke. su rðãkÚkeoyu Äkuhý 10 {kt MktMf]ík hkÏÞwt LkÚke íku{Lku {kxu +2
Ãký (Mkk{kLÞ «ðkn{kt) MktMf]ík ¼k»kk þe¾ðe Ãkzu íkuðe çkkçkík rðr[ºk sýkÞ Au.
- Äkuhý - 10 {kt ytøkúuSLku ðifÂÕÃkf MÚkkLk {éÞwt Au. ynª ytøkúuS VhrsÞkík Lk þe¾LkkhLku
rð¿kkLk «ðkn ÃkMktË fhu íkku VhrsÞkík ytøkúuS þe¾ðwt Ãkzu Au.
- Wå[íkh {kæÞr{f fûkkyu {kík]¼k»kk fu «kËurþf ¼k»kk {kxuLkku økwý¼kh ÞkuøÞ heíku
Vk¤ððk{kt ykÔÞku LkÚke.
òu fu nk÷{kt økwshkík Mkhfkhu ÃkkuíkkLke ¼k»kkLkerík{kt ÃkrhðíkoLk ykÛÞwt Au. íkuÚke ¼rð»Þ{kt
Äkuhý 8 Úke 10 yLku 11-12 Äkuhýku{kt ¼k»kk LkeríkLke ÃkwLk: Mk{eûkk fhðe Ãkzu íkuðe ÃkrhÂMÚkrík Q¼e
Úkðk Ãkk{e Au. nk÷{kt hkßÞ Mkhfkhu fhu÷e rð[khýk {wsçk Äkuhý 8 Úke 10{kt økrýík yLku rð¿kkLk
suðk rð»kÞku ytøkúuS {kæÞ{ îkhk þe¾ððk íkuðe [[ko [k÷e hne Au.
yk WÃkhÚke yu{ fne þfkÞ fu ytøkúuS ¼k»kkLkk rþûkýLkwt {n¥ð økwshkík{kt nðu ðÄðk
÷køÞwt Au.
9.7 fkuXkhe Ãkt[u Mkq[ðu÷e ¼k»kkfeÞ Lkerík{ktÚke Q¼e ÚkÞu÷e Mk{MÞkyku
hk»xÙeÞ Ãkt[ - fkuXkhe Ãkt[u Mkq[ðu÷ ¼k»kkfeÞ Lkerík{ktÚke WËT¼ðíkk «&Lkku Lke[u ykÃÞk Au :
(1) ytøkúuS ¼k»kk «íÞu ykuAwt ÷ûk yÃkkÞ íkuðe ÃkrhÂMÚkrík WÃkÂMÚkík ÚkE Au. Ãkhtíkw yksLkk
Mk{Þ{kt Lkkufhe-ÄtÄk{kt ytøkúuSLkwt {n¥ð ½xâwt LkÚke. V÷ík: Lkkufhe fhLkkh ðøko yk ytøku
rðhkuÄ LkkUÄkðu íku Mðk¼krðf Au.
25
(2) «kËurþf ¼k»kkLku ðÄkhu {n¥ð ykÃkðk{kt ykÔÞwt nkuðktÚke «kËurþfðkË yLku Mktfwr[íkðkËLkk
ykøk{LkLkku {kuxku ¼Þ WÃkÂMÚkík ÚkkÞ Au.
(3) ¼k»kkLke ÃkMktËøke ºký sqÚk{ktÚke fhðkLke nkuðktÚke r¼LLk r¼LLk hkßÞku{kt ¼k»kkLke
ÃkMktËøkeLkku ¢{ çkË÷kÞ íku Mðk¼krðf Au. yk{ Úkíkkt Ëhuf ¼k»kkLku çku Míkhu - Wå[íkh yLku
rLkBLkíkh - þe¾ððe sYhe çkLku Au, yLku yuf ¼k»kkLkk çku yÇÞkMk¢{ku h[ðk Ãkzu Au.
ykÃkýu yuf Mkkhku yÇÞkMk¢{ rðfMkkððk{kt ½ýe {w~fu÷eyku yLkw¼ðeyu Aeyu íÞkhu çku
yÇÞkMk¢{ rðfMkkððk{kt þwt ÃkrhÂMÚkrík ÚkkÞ ?
(4) ºkeS ¼k»kkLke ÃkMktËøke{kt fkuE yuf ykÄwrLkf ¼khíkeÞ ¼k»kkLke ÃkMktËøke fhðk{kt W¥kh
¼khíkLkk «Ëuþkuyu ðVkËkhe çkíkkðe LkÚke. íku rðMíkkhku{kt {kík]¼k»k rnLËe, çkeS ytøkúuS
yLku ºkeS ¼k»kk íkhefu VkhMke yLku MktMf]íkLku MÚkkLk {éÞwt Au, Ãkhtíkw fkuE ËrûkýLke ¼k»kkLku
MÚkkLk {éÞwt LkÚke. Ãkt[u hk¾u÷e yÃkuûkk ynª V¤e¼qík ÚkE LkÚke.
(5) rºk-¼k»keMkqºkLke MkwÄkhýkÚke hk»xÙeÞ Míkhu yufíkk MÚkÃkkþu yuðe yÃkuûkk níke, Ãkhtíkw ykðwt
ÚkÞwt LkÚke yLku Wíkíkh yLku ËrûkýLkkt hkßÞku ðå[u ði{LkMÞ Q¼wt ÚkÞwt Au.
(6) yk ¼k»kkfeÞ LkeríkLku Ãkrhýk{u ÔÞkðMkkrÞf ûkuºk «kËurþf yLku {ÞkorËík Ãký çkLke òÞ Au.
(7) ËrûkýLkkt hkßÞku rntËeLkku rðhkuÄ fhu Au, yLku W¥khLkkt hkßÞku ytøkúuSLkku rðhkuÄ fhu Au.
(8) ¼k»kkLkerík{kt «kËurþfíkk ykðíkkt ykÃkýwt ¿kkLk Ãký {ÞkorËík çkLke sðkLke Mkt¼kðLkk Au.
(9) ¼k»kk rþûkfkuLku Ãký Wå[MíkheÞ yLku rLkBLkMíkheÞ yu { çku «fkhLkk yÇÞkMk¢{ku
þe¾ððkLkwt nkuðktÚke íku{kt Mk{íkw÷k ò¤ðýe frXLk çkLke sþu.
(10) fkuXkhe Ãkt[u «kÃÞ ¼k»kkLkwt {n¥ð MðefkÞwO Au Aíkkt íkuLkwt MÚkkLk rºk-¼k»kk Mkqºk{kt LkÚke, Ãkhtíkw
íkuLku ðifÂÕÃkf Äkuhýu ykÃkðkLke ðkík fhe Au.
(11) rLkBLk {kæÞr{f fûkkyu ºký ¼k»kkykuLkwt VhrsÞkík rþûký fux÷ktfLkk {íku ðÄkhu sýkÞ Au.
9.8 ¼k»kk LkeríkLke Mk{MÞkLkk Wfu÷ {kxu ÔÞðMÚkk

 «&LkkuLkk Wfu÷ :
¼k»kkfeÞ LkeríkLku fkhýu WÃkh suðk fux÷ktf «&Lkku WÃkÂMÚkík ÚkÞk Au. yk «&LkkuLkk Wfu÷ {kxu
Lke[u fux÷ktf {wÆk hsq fÞko Au.
(1) ytøkúuS ¼k»kkLku ÃkwMíkfk÷ÞLke ¼k»kk íkhefu rðfMkkððe òuEyu.
(2) ytøkúuS ¼k»kk{kt ÷¾kÞu÷kt rðrðÄ ¿kkLkûkuºkLkkt ÃkwMíkfkuLkku «kËurþf ¼k»kkyku{kt yLkwðkË
fhkððkLke ÞkusLkk hkßÞ fûkkyu nkÚk Ähðe òuEyu.
(3) hkßÞkuLku {køkoËþoLk {¤e hnu íku {kxu íku{Lku Mkq[ÔÞwt Au fu, íkuyku ðifÂÕÃkf heíku Äkuhý V (5)
{ktÚke ytøkúuS rþûký ykÃkðk ytøku íkuyku rð[khe þfu.
(4) hk»xÙ¼k»kkLku MÚkkLk {¤u íku {kxu ÷kufòøk]ríkLkk fkÞo¢{ku ÞkuS ÷kuf{ík fu¤ððku òuEyu, suÚke
W¥kh yLku Ërûký ¼khík{kt ¼k»kkfeÞ «&LkkuLkku Wfu÷ ÷kðe þfkÞ.
(5) rLkBLk {kæÞr{f fûkkyu {kºk çku su ¼k»kk VhrsÞkík nkuðe sYhe Au. yk MkwrðÄk Äkuhý VIII
Úke nkuðe òuEyu.
(6) ¼k»kkLkeríkLke Mk{eûkk {kxu y÷øk Ãkt[Lke rLk{ýqtf fheLku yk «&LkkuLkk Wfu÷ íku{Lku MkkUÃkðk
òuEyu.
(7) MktMf]ík ¼k»kkLku {kík]¼k»kkLkk yÇÞkMk¢{ MkkÚku Mkktf¤eLku rºk¼k»kk Mkqºk{kt Mk{kðe ÷uðe
òuEyu.
26
(8) ytøkúuSLkwt MÚkkLk VhrsÞkík Lk hk¾íkkt ðifÂÕÃkf hk¾ðwt òuEyu yLku ÃkwMíkfk÷ÞLke ¼k»kk íkhefu
rðfMkkððe òuEyu.
9.9 Mkkhktþ
«Míkw ík yuf {{kt ykÃkýu ¼khík{kt {kæÞr{f rþûkýLkk rðfkMkLke, hk»xÙ eÞfhý,
ÔÞðMkkÞefhý, yÃkÔÞÞ-MÚkrøkíkíkk, yLkwËkLkLkerík yLku ¼k»kkLkeríkLkk MktË¼o{kt [[ko fhe.
{kæÞr{f Míkhu ÄtÄkfeÞ rþûkýLke [[ko Education Commission 1964-66 Lkk ykÄkhu MkkhýeLke
{ËËÚke fhe. {kæÞr{f rþûký ûkuºku yÃkÔÞÞ yLku MÚkrøkíkíkkLkk rðrðÄ fkhýkuLke WËknhý Mkrník
[[ko fhe. yuf{Lkk ytík ¼køk{kt ¼k»kkfeÞ LkeríkLkk «&LkkuLkk Wfu÷ {køkkuo Ãký Mkq[ððk{kt ykÔÞku
Au.
- ¾kLkøke þk¤kyku{kt ðÄw Ãkzíkk þku»kýLku fkhýu, ðÄw VeLkwt Äkuhý, ykÃk¾wËþkne ð÷ý
ðøku hu çkkçkíkku Lku ÷ELku rþûkýLkw t hk»xÙf hý fhðkLke ¼÷k{ý fhðk{kt ykðe Au .
¾kLkøkefhýLkku ytík yLku þku»ký {ktÚke {wËík {u¤ððkLkku s nuíkw hk»xÙeÞ fhýLkku òuðk {¤u
Au.
- {kæÞr{f þk¤kLkku ðneðx Mkhfkh nMíkf ÷uðk{kt ykðu íkuLku hk»xÙeÞfhý fnuðk{kt ykðu Au.
- {kæÞr{f þk÷kLkku ðrnðx Mkhfkh îkhk ÚkkÞ Au. suLkku MktÃkqýo rLkýoÞ fhðkLkku nf Mkhfkh
ÃkkMku yufnÚÚkwt nkuÞ Au, íku{s ¼kiríkf MkøkðLke sðkçkËkhe MkhfkhLke nkuÞ Au. MktÃkqýo
rLkýoÞku rþûký{tºke îkhk ÷uðk{kt ykðu Au.
- hk»xÙeÞfhý fhðkLkk fux÷ktf ÷k¼ yLku {ÞkoËk ÚkÞk Au íkuLke [[ko fhðk{kt ykðe Au.
- hk»xÙeÞfhý fhðkLke fux÷ef Mk{MÞkyku Ãký Q¼e ÚkÞu÷e òuðk {¤u Au.
(1) hk»xÙefhý yux÷u þwt ?
(2) hk»xÙeÞfhýLkkt ÷ûkýku sýkðku.
(3) hk»xÙeÞfhýLkk ÷k¼ sýkðku.
(4) hk»xÙeÞfhýLke {ÞkoËk sýkðku.
(5) hk»xÙeÞfhýLke Mk{MÞkyku sýkðku.
(6) {kæÞr{f rþûkýLkwt ÔÞkðMkkrÞf rþûký {kxuLke Mk{MÞkyku sýkðku.
(7) ÔÞkðMkkrÞf rþûkýLkk rðfkMk {kxu fkuXkhe rþûký Ãkt[Lkk Mkq[Lkku sýkðku.
(8) ÔÞkðMkkrÞf rþûkýLkk MktË¼o{kt fkuXkhe rþûký Ãkt[Lke ¼÷k{ýku sýkðku.
(9) {kæÞr{f rþûkýLke yLkwËkLk òrík sýkðku.
(10) Eïh¼kE Mkr{ríkyu Mkq[ðu÷ yLkwËkLkLke òríkLkk økwýËku»k sýkðku.
(11) fkuXkheÃkt[ yLku rºk-¼k»ke Mkqºk sýkðku.
(12) ¼k»kkfeÞ òríkLkk «&LkkuLkk Wfu÷ku sýkðku.

LkkUÄ : (y) ík{khk W¥khku Lke[u ykÃku÷ søÞk{kt ÷¾ku.
(çk) ík{khk W¥khkuLku rð¼køkLkk ytík{kt ykÃku÷ W¥khku MkkÚku Mkh¾kðku.
(1) Lke[uLke ¾k÷e søÞk Ãkqhktu :
(1) {kæÞr{f rþûkýLkwt hk»xÙeÞfhý ÚkðkÚke ....... Lke økuhheríkykuLkwt «{ký ½xu Au.
27
(2) nk÷{kt hkßÞ Mkhfkh {kæÞr{f þk¤kykuLku ........ xfk sux÷e {kuxe økúkLx ykÃku Au.
(3) fkuXkhe rþûký Ãkt[ yLkwMkkh 1950-51{kt {kæÞr{f fûkkyu .......... xfk rðãkÚkeoykuyu
ÔÞðMkkrÞf rþûký ÃkMktË fÞwO níkwt.
(2) Lke[uLkk rðkLkku ¾hkt Au fu ¾kuxkt íku sýkðku :
(1) ¾kLkøke Mkt[k÷fku ÃkkuíkkLke {kr÷feLkkt {fkLkku þk¤kLkk Lkk{u ¼kzu hk¾u÷kt çkíkkðe Lkkýktt
{u¤ðu Au.
(2) hk»xÙeÞfhý fhðkÚke rþûkýLkkt Mkk[k {qÕÞku s¤ðkþu.
(3) ÔÞðMkkrÞf rþûký{kt xufrLkf÷, f]r»k, ðkrýßÞ, ðøkuhu rð»kÞkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
(4) yÃkÔÞÞLkwt MkkiÚke {kuxwt fkhý ykŠÚkf ÃkAkíkÃkýkLkwt Au.
(3) Lke[uLkk «&LkkuLkku xqtf{kt sðkçk ykÃkku :
(1) Eïh¼kE Mkr{ríkyu Mkq[ðu÷ yLkwËkLkLke LkeríkLkku yuf økwý yLku yuf Ëku»k sýkðku.
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
(2) {kæÞr{f rþûkýLke hk»xÙeÞfhýLke yuf þiûkrýf yLku yuf Mkk{krsf {ÞkoËk sýkðku.
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
(4) çknwrðfÕÃk «&Lkku :
(1) ÔÞðMkkÞe rþûký{kt rþûkýLkwt {kæÞ{ fE ¼k»kk{kt nkuðwt òuuEyu.
(A) {kík]¼k»kk (B) rnLËe
(C) «kËurþf ¼k»kk (D) ytøkúuS
(2) ÔÞkðMkkrÞf rþûký ytøku ¼÷k{ý Lk¬e nkuÞ íkuðwt Ãkt[ hÌkwt Au ?
(A) hkÄkf]»ýLk Ãkt[ (B) fkuXkhe Ãkt[
(C) #xh fr{þLk (D) {kæÞr{f rþûkýÃkt[
(3) {kæÞr{f fûkkyu þk {kxu ÄtÄkfeÞ rþûkýLke ykð~Þfíkk hnu÷e Au ?
(A) yÃkÔÞÞ yLku MÚkrøkíkk Ëqh fhðk (B) ykSrðfk Ãkqhe Ãkkzðk
(C) þiûkrýf rMkrØ ðÄkhðk (D) MksoLkkí{f fkiþÕÞ fu¤ððk
(4) fkuXkhe rþûký Ãkt[u rþûkýLkk fÞk íkçk¬u ÔÞkðMkkrÞf çkLkkððkLke ¼÷k{ý fhe Au. ?
(A) «kÚkr{f fûkkyu (B) {kæÞr{f fûkkyu
(C) Wå[¥kh {kæÞr{f fûkkyu (D) Wå[ rþûký{kt
28
yuf{ - (1)
«&Lk (1) Lke[uLkkt ðkõÞku ¾hkt Au fu ¾kuxk íku sýkðku.
(1) Mkk[wt (2) ¾kuxwt (3) Mkk[wt
«&Lk (2) ¾k÷e søÞk Ãkqhktu.
(1) 17 xfk (2) 6 Úke 14
«&Lk (3) sðkçk þkuÄku.
yuf{ - (2)
«&Lk (3) Lke[uLkkt ðkõÞku ¾hkt Au fu ¾kuxk íku sýkðku.
(1) Mkk[wt (2) ¾kuxwt (3) Mkk[wt (4) ¾kuxwt
(1) 2419.96 ÷k¾
(2) 1986
(3) Zuçkh
yuf{ - (3)
«&Lk (1) Lke[uLkkt ðkõÞku ¾hkt Au fu ¾kuxkt íku sýkðku.
(1) Mkk[wt (2) ¾kuxwt (3) Mkk[wt (4) ¾kuxwt
(1) {kæÞr{f rþûký (2) 1954 (3) Eïh¼kE
yuf{ - (4)
«&Lk (1) Lke[uLke ¾k÷e søÞk Ãkqhktu
(1) rnMkkçk (2)135 xfk (3) 3.1 xfk
«&Lk (2) Lke[uLkk rðÄkLkku ¾hkt Au fu ¾kuxkt su sýkðku
(1) Mkk[wt (2) ¾kuxwt (3) Mkk[wt (4) Mkk[wt
(1) (C) «kËurþf ¼k»kk
(2) (C) #xh fr{þLk
(3) (A) yÃkÔÞÞ yLku MÚkrøkíkíkk Ëqh fhðk
(4) (C) Wå[¥kh {kæÞr{f fûkkyu
(1) þkMºke sÞuLÿ Ëðu yLÞku (1988) ‘‘¼khíkeÞ rþûkýLkk LkqíkLk «ðknku yLku Mk{MÞkyku’’
çke.yuMk.þkn «fkþLk, y{ËkðkË-1
(2) ËuMkkE ÄLkðtík yLku Ãkxu÷ Ãke.su (1966) ‘‘¼khíkeÞ rþûkýLkk ðíko{ kLk «&Lkku’ ’
yu.ykh.þuXLke ftÃkLke, {wtçkE-2
29
(3) þkn. Mke. Mke (1988) ‘‘fu¤ðýe ËþoLk’’ SðLk ¼khíke {tz¤, Mkwhík-1
(4) þkn [tÃkf÷k÷ (1997) ‘‘rþûký r[tíkLk’’ zkì.Mke.Íuz.þk¤k yußÞwfuþLk xÙMx, Mkwhík-1
(5) zkì.ËuMkkE ÄLkðtík (1969) ‘‘yðko[eLk ¼khíkeÞ fu¤ðýeLkku rðfkMk’’ «kåÞ {trËh, {.Mk.
ÞwrLkðŠMkxe, ðzkuËhk.
(6) zkì.½kt[e ËkWË¼kE (1976) ‘‘{kæÞr{f ûkuºku Lkðe íkhkn’’ Mkuðk rðMíkhý fuLÿ, ©e.çke.ze.
þkn fku÷us ykuV yußÞwfuþLk, {kuzkMkk.
(7) {kuíke¼kE Ãkxu÷ yLku þkMºke (1982) ‘‘¼khíkeÞ rþûký Ãkt[ku Ãkh yuf árüÃkkík’’ Ãkkïu
xÙuzMko, «fkþ nkEMfw÷ fBÃkkWLz{kt, rh÷eV hkuz, y{ËkðkË-1
(8) þkn Lkehð Ãke. : þiûkrýf ÔÞðMÚkkÃkLk yLku þk¤k MktøkXLk, Lkehð «fkþLk, y{ËkðkË.
30
yu f { AuðkzkLkk çkk¤fku {kxu Lkerík rð»kÞf {k¤¾kLke h[Lkk
10
: YÃkhu¾k :
10.1 «MíkkðLkk
10.2 Mkðo rþûký yr¼ÞkLk
10.2.1 «MíkkðLkk
10.2.2 Mkðo rþûký yr¼ÞkLk yux÷u þwt ?
10.2.3 Mkð rþûký yr¼ÞkLkLkk nuíkwyku
10.2.4 Mkðo rþûký yr¼ÞkLkLke «ð]r¥kyku
10.2.5 Mkðo rþûký yr¼ÞkLk îkhk þk¤kLku ykÃkðk{kt ykðíke økúkLx
10.2.6 Mkðo rþûký yr¼ÞkLk ytíkøkoík þk¤kyu {krníke ¼hðk {kxuLkk ykuLk÷kELk
Mkku^xðuh
10.2.7 Mkðo rþûký yr¼ÞkLk r{þLk-Ãkrh[Þ
10.2.8 Mkðo rþûký yr¼ÞkLk MktçktÄe òuøkðkE
10.3 þk¤k ÔÞðMÚkkÃkLk Mkr{rík
10.3.1 þk¤kfûkkyu þk¤k ÔÞðMÚkkÃkLk Mkr{íkeLke h[Lkk fhðe
10.3.2 þk¤k ÔÞðMÚkkÃkLk Mkr{ríkLkwt {k¤¾wt
10.3.3 þk¤k ÔÞðMÚkkÃkLk Mkr{ríkLkkt MkÇÞkuLke ¼qr{fk
10.3.4 þk¤k ÔÞðMÚkkÃkLk Mkr{ríkLkk fkÞkuo yLku Vhòu
10.4 {æÞknTLk ¼kusLk ÞkusLkk
10.4.1 «MíkkðLkk
10.4.2 nuíkwyku
10.4.3 {æÞknTLk ¼kusLkLkku y{÷efhý ÔÞðMÚkk
10.4.4 ËirLkf ¾kã Mkk{økúeLkk {kÃkËtz
10.4.5 yuLk.S.ykuLke fk{økehe
10.4.6 {æÞknTLk ¼kusLk y{÷ðkhe WÃkh Ëu¾hu¾ yLku rLkÞtºký
10.5 þk¤k «ðuþ WíMkð
10.5.1 «MíkkðLkk
10.5.2 þk¤k «ðuþ WíMkðLkk nuíkwyku
10.5.3 þk¤k «ðuþkuíMkð yux÷u þwt ?
10.5.4 þk¤k «ðuþ WíMkðLkwt {n¥ð
10.5.5 ykÞkusLk yLku y{÷efhý
10.5.6 þk¤k «ðuþ WíMkðLke Wsðýe
10.5.7 þk¤k «ðuþ WíMkðLkkt ÷ûÞktfku
31
10.5.8 þk¤k «ðuþ WíMkð fkÞo¢{Lke fkÞoMkqr[
10.5.9 þk¤k «ðuþ WíMkð {kxu fkÞoMkqr[ {kxu yLÞ Mkq[Lkkyku
10.5.10 «ðuþ WíMkð «MktøkLkk Mkqºkku
10.6 Mkkhktþ
10.8 ík{khe «økíke [fkMkku
10.10 Mkwr[ík ðkt[Lk Mkk{økúe
 WÆuþku :
yk yuf{Lkku yÇÞkMk fÞko ÃkAe, ík{u Lke[u sýkðu÷ çkkçkíkku {kxu þÂõík{kLk çkLkþku :
(1) Mkðo rþûký yr¼ÞkLk yux÷u þwt íku Mk{S þfþku.
(2) Mkðo rþûký yr¼ÞkLkLkk nuíkqyku Mk{S þfþku.
(3) Mkðo rþûký yr¼ÞkLkLke «ð]r¥kyku Mk{S þfþku.
(4) Mkðo rþûký yr¼ÞkLk îkhk þk¤kLku ykÃkðk{kt ykðíke økúkLx Mk{S þfþku.
(5) Mkðo rþûký yr¼ÞkLk r{þLkLku Mk{S þfþku.
(6) Mkðorþûký yr¼ÞkLk MktçktÄe òuøkðkE Mk{S þfþku.
(7) þk¤kfûkkyu þk¤k ÔÞðMÚkkÃkLk Mkr{ríkLke h[Lkk Mk{S þfþku.
(8) þk¤k ÔÞðMÚkkÃkLk Mkr{ríkLkk fkÞkuo yLku Vhòu Mk{S þfþku.
(9) {æÞknTLk ¼kusLk ÞkusLkk Mk{S þfþku.
(10) {æÞknTLk ¼kusLk ÞkusLkkLkk nuíkwyku Mk{S þfþku.
10.1 «MíkkðLkk
• ÷kufþkne þkMkLk «ýk÷e{kt Mk{kLkíkk yLku Mkk{krsf LÞkÞLku rMkØ fhðkLkk «ÞíLkkuLku
yøkúíkk ykÃkðe òuEyu. ykðk Mk{ksLkwt rLk{koý fhðk {kxu økwýð¥kkÞwõík rþûkýLkwt
Mkkðorºkfhý yu yrLkðkÞo çkkçkík Au.
• yËLkkLku yËLkkLku økheçk{kt økheçkLku ÃkkÞkLke sYrhÞkíkku nktMk÷ fhðk {kxu rþûkýLku xku[Lke
yøkúíkk ykÃkðk ðirïf ÞkusLkkyku nkÚk ÄhkÞ Au. rþûký ÷eÄk ðøkh {kýMk Mkk[k yÚko{kt
{kLkðe çkLke þfíkku LkÚke.
• hkßÞLkk økheçk, ÃkAkík yLku AuðkzkLkk çkk¤fkuLkk hûký {kxu rðþu»k Ëhfkh ÷uðkðe òuEyu.
¼khíkLkk hkßÞ çktÄkhý{kt íku {kxu rðrþü òuøkðkE fhðk{kt ykðe Au.
• hkßÞLkk [uðkzkLkk Lkçk¤k ðøkkuoLkk ÷kufku ¾kMk fheLku yLkwMkqr[ík òrík yLku yLkwMkqr[ík
sLkòríkLkkt þiûkrýf yLku ykŠÚkf rníkkuLke WLíkLkrík rðþu»k fk¤SÚke fhþu yLku Mkk{krsf
yLÞkÞ íku{s ík{k{ þku»ký {kxu íku{Lkwt hûký fhþu.
• økwshkík Mkhfkhu rþûkýLku yøkúíkk ykÃke Au. økheçk rðãkÚkeoykuLku MLkkíkf MkwÄeLkwt rþûký
{Vík ykÃkðk{kt ykðu Au. yk{ Aíkkt AuðkzkLkk ÃkAkík ðøko{kt rþûkýLkwt «{ký Lke[wt Au.
fLÞk fu¤ðýeLkwt «{ký Mktíkku»kfkhf LkÚke. çkk¤fku yÄðå[uÚke rþûký Akuze Ëu Au, íkuLkwt {wÏÞ
fkhý ykŠÚkf nkuÞ Au. Mkk{krsf fkhý Ãký nkuÞ Au yLku hnuXký ðøkuhuLkk fkhýu rþûkýLkwt
ðkíkkðhý LkÚke nkuíkwt.
32
• AuðkzkLkk ðøkoLkk çkk¤fkuLkkt þk¤k «ðuþ «{ký ½ýwt Lke[wt yLku Ëhuf fûkkyu yÃkÔÞÞLkwt
«{ký ðÄkhu Au. yk òríkLke fLÞkykuLkku yk çkkçkíku «&Lk ðÄw økt¼eh Au.
• yk árüyu AuðkzkLkk çkk¤fkuLkk þiûkrýf rðfkMk Ãkhíðu Mkrðþu»k ÃkØríkMkh «ÞíLkku nkÚk
Ähðk sYhe Au. fkhý fu rðrðÄ ykrËðkMke MkqÚkku íku{s AuðkzkLkk çkk¤fkuLkk sqÚkku yu{Lkkt
ykøkðkt MkktMf]ríkf ÷ûkýku Ähkðíkkt nkuÞ Au, íku{Lke {wÏÞ ÷kûkrýfíkkyku Lke[u «{kýu Au.
• «íÞuf òrík Mkk{kLÞ heíku íkÆLk «kÚkr{f Míkhu Sðíke nkuÞ Au.
• íku{Lkwt SðLk Äkuhý íkÆLk Lke[wt nkuÞ Au.
• íku{Lke ÄkŠ{f {kLÞíkkyku ykøkðe nkuÞ Au.
• íkuyku ÃkkuíkkLkk SðLk rLkðkon {kxu s{eLk, økku[h, støk÷ku fu Ãkðoíkku Ãkh ykÄkh hk¾u Au.
• økheçke, Þkuøkku, rLkhûkhíkk, ðnu{ku ðøkuhu íku{Lke {ÞkoËkyku Au.
• íku{Lkk fwxwtçkku{kt ÃkwÁ»kkuLke ðze÷ þkne, Lkiríkf yk[kh Mktrníkk, Ãkt[kÞíkku{kt ðÞkuð]Ø
ÃkwY»kkuLkwt ð[oMð òuðk {¤u Au.
• AuÕ÷k ËkÞfkykuÚke ¼khík{kt Mkk{krsf, MkktMf]ríkf, ykŠÚkf yLku hksfeÞ ÃkrhðíkoLkLkku
ÃkðLk VqtfkE hÌkku Au. yk{ Aíkkt AuðkzkLkk ÷kufkuLke rMÚkrík ftøkk¤ yLku rLkhkþksLkf Au.
10.2 Mkðo rþûký yr¼ÞkLk
10.2.1 «MíkkðLkk
• Ëhuf çkk¤fLku rþûký {u¤ððkLkku yrÄfkh Au, íkuðwt çktÄkhý{kt Lk¬e fhðk{kt ykðu÷ Au..
fkuE çkk¤f rþûkýÚke ðtr[ík hnuðku Lk òuEyu.
• ¼khíkLkwt çktÄkhý 1950{kt y{÷e çkLÞwt. çktÄkhýLke f÷{ 45{kt E.Mk. 1960 MkwÄe{kt 6 Úke
14 ð»ko sqÚkLkkt ík{k{ çkk¤fku þk¤k{kt ykðu yLku fkuE çkk¤f «kÚkr{f rþûkýÚke ðtr[ík Lk
hnu íku ÷ûÞ rMkØ fhðkLkwt níkwt.
• f{LkMkeçku yksu E.Mk.2005{kt Ãký yk ÷ûÞ rMkØ ÚkE þõÞwt LkÚke. íÞkh ÃkAe yksu Ãký
yks ÃkrhÂMÚkrík òuðk {¤u Au.
• ÷k¾kuLke MktÏÞk{kt yk ðÞ sqÚkLkkt çkk¤fkuyu þk¤kLkwt ÃkøkrÚkÞwt Ãký òuÞwt LkÚke.
• «Úk{ yk rð»kÞ hkßÞLkku økýe, Ëhuf hkßÞLku sðkçkËkhe MkkUÃkðk{kt ykðe níke, Ãkhtíkw
çktÄkhý{kt Mðefkhu÷e yk çkkçkík{ktÚke fuLÿ Mkhfkh Axfe þfu Lkne, yux÷u nðu rþûký fuLÿ
yLku hkßÞLke MktÞwõík ÞkËe{kt {wfkÞwt Au.
• {Vík Mkkðorºkf yLku VhrsÞkík «kÚkr{f rþûkýLke sðkçkËkhe fuLÿ MkhfkhLke Ãký Au,
yux÷u AuÕ÷kt fux÷ktf ð»koÚke 6 Úke 14 ð»koLke sqÚkLkk ík{k{ çkk¤fkuLku þk¤k{kt ÷kððkLke
Íwtçkuþ þY ÚkE Au. fuLÿ Mkhfkhu yk ÷ûÞktf rMkØ fhðk Mkðo rþûkk yr¼ÞkLk þY fÞwO Au.
• Mkk{krsf òøk]rík ÷kððk xeðe., hurzÞku suðk Mk{qn {kæÞ{kuLkku WÃkÞkuøk, Mkk{rÞfku
ðíko{kLkÃkºkku{kt ònuhkík îkhk Íwtçkuþ.
• «ðuþ WíMkð, fkÞo¢{ku, rðãkÚkeoykuLku MknkÞ, Vhíke þk¤kyku (Moving School),
ðirfÂÕÃkf þk¤kyku ðøkuhu «ÞkMkku ÚkkÞ Au.
• «ðuþ WíMkð ð¾íku òuhËkh fkÞo¢{ fhðk{kt ykðu Au, ònuhkík Ãký fhðk{kt ykðu Au.
• «ðuþ WíMkð fkÞo¢{ MkV¤ çkLku íku {kxu Ëh ð»kuo {k[o {kMk{kt økk{Lkkt 6 Úke 14 ð»koLke ðÞ
sqÚkLkkt þk¤k{kt «ðuþ ÞkuøÞ çkk¤fkuLke LkkUÄýe ÚkkÞ Au.
• íkuyku þk¤k{kt ykðu yux÷wt s LkÚke, þk¤k{kt xfe hnu, yÃkÔÞÞ yLku MÚkrøkíkíkk Lk ÚkkÞ
yux÷u fu yÄðå[u þk¤k AkuzeLku QXe Lk òÞ yu ytøku «ÞkMkku ÚkkÞ Au.
33
• þk¤k{kt çkk¤fku xfe hnu íkuðku WíMkkn fhðk{kt ykðu Au. çkk¤fLku sYhe «kuíMkknLk Ãký
• nsw ykÃkýk Ëuþ{kt fLÞk fu¤ðýe Mktíkku»kfkhf LkÚke. yux÷u 6 Úke 14 ð»koLke ðÞ sqÚkLke
fLÞkyku þk¤k{kt «ðuþu yuðkt «ÞkMkku ÚkkÞ Au. þk¤k «ðuþ WíMkð suðk fkÞo¢{ku ÚkkÞ Au.
• rðãkÚkeoykuLku «kuíMkknLk YÃku ÃkwMíkfku, þk¤kçkuøk íkÚkk ¼ýðk{kt MkkÄLkku økýðuþ çkk¤fkuLku
rðLkk {qÕÞu yÃkkÞ Au.
• «kÚkr{f þk¤kyku (Mkhfkhe){kt Äku.1 Úke 7Lkkt ík{k{ ÃkwMíkfku rðLkk {qÕÞu yÃkkÞ Au.
• ÃkAkík ¿kkrík, ykrËðkMke òrík yLku ykŠÚkf Mkk{krsf ÃkAkík ¿kkríkLkkt çkk¤fkuLku rðrþü
rþ»Þð]r¥k yÃkkÞ Au.
• ykrËðkMke rðMíkkh{kt yk©{ þk¤kyku fLÞk Akºkk÷Þku ðøkuhuLke MkwrðÄk yÃkkÞ Au.
• yk{ «kÚkr{f rþûkýLkk MkkðorºkfhýLkk nuíkwÚke ¼khík{kt ík{k{ hkßÞku{kt fuLÿ Mkhfkh yLku
hkßÞ Mkhfkh MkkÚku {¤e fkÞo¢{ [÷kðu Au.
÷kufþkne «r¢Þk{kt rþûkýLke ¼qr{fk yrík {n¥ðLke Au. rþûkýyu ÷kufþkneLkk {qÕÞku
MÚkkrÃkík fhðk íkÚkk árZ¼qík fhðk {kxuLkwt yuf Mkþõík MkkÄLk Au. ¼khíkLkk «íÞuf LkkøkrhfLku SðLk
rðfkMk {kxuLkk Mk{kLk {q¤¼qík n¬ku ¼kuøkðkðkLkku yrÄfkh çktÄkhý îkhk «kÃík ÚkkÞ Au.
MðíktºÞ ¼khíkLkk çktÄkhýLkk {køkoËþof rMkØktíkkuLke f÷{ 45 {wsçk ykÃkýu «ÞkMkku fhðkLkk
níkk, suÚke 6 Úke 14 ð»koLke ðÞ sqÚkLkk ík{k{ çkk¤fkuLku {Vík yLku VhrsÞkík «kÚkr{f rþûký
{¤u. Mðíktºkíkk ÃkAe íkhík s «kÚkr{f rþûkýLkk Mkkðorºkfhý {kxu ½ýwt çkÄw fk{ ÚkÞwt Au. ð»ko
1986Úke Lkðe rþûký Lkerík yLku ze.Ãke.E.Ãke. suðe {n¥ðfktûke ÞkusLkkyku yLku íÞkhçkkË ð»ko
2001 Úke Mkðo rþûkk yr¼ÞkLkLkk y{÷ ËuþÔÞkÃke yLku Mkkðorºkf heíku ÚkÞku.
yk{ Mkðo rþûkk yr¼ÞkLk Mk{økú ¼khík Ëuþ{kt «kÚkr{f rþûkýLkk Mkkðorºkfhý {kxuLkku
fkÞo¢{ Au. 6 Úke 14 ð»koLkk ík{k{ çkk¤fkuLku økwýð¥kk÷ûke «kÚkr{f rþûký ÃkqÁt ÃkkzðkLkk {wÏÞ
ykþÞ MkkÚku þY ÚkÞu÷, yk fkÞo¢{{kt fuLÿ Mkhfkh íku{s hkßÞ MkhfkhLkwt LkkýkttfeÞ ÞkuøkËkLk {¤u
Au. økwshkík hkßÞ{kt yk ÞkusLkkyku y{÷ økwshkík «khtr¼f rþûký Ãkrh»kË îkhk fhðk{kt ykðu÷
Au.
yuMk.yuMk.yu. fkÞo¢{ çkk¤fku{kt {kLkðeÞ ûk{íkkykuLkku rðfkMk yÚkuo sYhe íkfku W¼e
fhðkLke rËþk{kt yuf fË{ Au. yr¼ÞkLk MðYÃku yk fkÞo¢{{kt Mk{wËkÞku îkhk økwýð¥kkÞwõík
rþûký WÃk÷çÄ ÚkkÞ íkuðwt «ÞkusLk Au.
10.2.2 Mkðo rþûký yr¼ÞkLk yux÷u þwt ?
• «khtr¼f rþûkýLkk Mkkðorºkfhý {kxu [ku¬Mk Mk{Þ hu¾kLkku fkÞo¢{.
• Mk{økú Ëuþ{kt økwýð¥kkÞwõík «khtr¼f rþûkýLke {ktøkLkku «rík¼kð.
• «khtr¼f rþûký îkhk Mkk{krsf LÞkÞ {kxuLke íkf W¼e fhðkLkku «ÞkMk.
• «khtr¼f rþûký MktMÚkkykuLkk ðneðx fu ÔÞðMÚkkÃkLk ûkuºku ÃkkÞkLkk Míkhu MktMÚkkyku Ãkt[kÞíke
hks MktMÚkkyku, þk¤k ÔÞðMÚkkÃkLk Mkr{rík, økúkBÞ yLku þnuhe økheçk rðMíkkhkuLke rþûký
Mkr{ríkyku, MðkÞ¥k MktMÚkkykuLku yMkhfkhf heíku Mkt÷øLk fhðkLkku «ÞkMk.
• Ëuþ¼h{kt «khtr¼f rþûkýLkk Mkkðorºkfhý {kxu hksfeÞ MktfÕÃk.
• fuLÿ, hkßÞ yLku MÚkkrLkf Mkhfkh ðå[uLke ¼køkeËkhe.
• {q¤¼qík rþûký ytøku hkßÞkuLkk ykøkðk ÏÞk÷ rðfMkkððk {kxuLke íkfkuLkwt rLk{koý.
34
þirûkrýf {wÆkyku :
Mkðorþûkk yr¼ÞkLk
• Mkðo rþûkk yr¼ÞkLkLkk nuíkwyku
• Mkðo rþûkk yr¼ÞkLkLke «ð]r¥kyku
• Mkðo rþûkk yr¼ÞkLk îkhk þk¤kLku ykÃkðk{kt ykðíke rðrðÄ økúkLx.
10.2.3 Mkðo rþûký yr¼ÞkLkLkk nuíkwyku
• 6 Úke 14 ð»koLke ðÞ sqÚkLkk ík{k{ çkk¤fkuLkwt Lkk{ktfLk ÚkkÞ.
• þk¤k «ðuþ Ãkk{u÷kt ík{k{ çkk¤fku ykX Äkuhý MkwÄeLkwt økwýð¥kk÷ûke «kÚkr{f rþûký Ãkqýo
fhu.
• þk¤k çknkhLkk ðifÂÕÃkf rþûkýLkk {kæÞ{ îkhk Mkk{kLÞ þk¤k{kt Ëk¾÷ ÚkkÞ.
• «kÚkr{f rþûký{kt ÷kuf¼køkeËkhe ðÄu.
• þk¤k WÃk÷çÄ Lk nkuÞ íkuðk rðMíkkhku{kt Lkðe þk¤kLke MÚkkÃkLkk fhðe.
• þk¤kyku{kt Ãkqhíke ¼kiríkf MkwrðÄkyku Ãkqhe Ãkkzðe.
• rþûkfkuLke yAík nkuÞ íkuðe þk¤kyku{kt ðÄkhkLkk rþûkfkuLku {qfðk.
• rþûkfkuLke Mkßsíkk ðÄkhðk {kxu íkk÷e{ fkÞo¢{ íkÚkk yæÞÞLk-yæÞkÃkLk Mkk{økúe fÕMxh,
ç÷kuf yLku rsÕ÷k fûkkyu rðfMkkððe.
• fLÞkyku íkÚkk rðrþü sYrhÞkík Ähkðíkk çkk¤fkuLku SðLk fkiþÕÞ ykÄkrhík økwýð¥kk÷ûke
rþûký ÃkwÁt Ãkkzðwt.
10.2.4 Mkðo rþûký yr¼ÞkLkLke «ð]r¥kyku
• þk¤k-çknkhLkk çkk¤fku {kxu ðifÂÕÃkf rþûký ÔÞðMÚkk.
• rðf÷ktøk çkk¤fkuLkwt Mktfr÷ík rþûký (Integrated Education)
• suLzh yußÞwfuþLk
• Lkkýktt rnMkkçkLkwt ykÞkusLk
• {uLkus{uLx ELVku{uoþLk rMkMx{ (MIS)
• þk¤k çkktÄfk{ (þk¤kyku ykuhzkyku, þki[k÷Þ, {æÞknTLk ¼kusLkLkwt hMkkuzwt ðøkuhuLkwt çkktÄfk{
yLku þk¤k heÃkuhªøk)
• rþûkf íkk÷e{ yLku Mk{wËkÞLkk MkÇÞkuLke íkk÷e{
• ÷‹Lkøk økuhtxe «kuøkúk{.
• þk¤k fûkkyu rðrðÄ økúkLxLke Vk¤ðýe
• yuLk.Ãke.E.S.E.yu÷. (NPEGEL)
• fLÞk rþûkýLku W¥kusLk ykÃkðk {kxu rLkðkMke þk¤k fMíkwhçkk økktÄe çkkr÷fk rðãk÷Þ
(KGBV)
• þk¤k çknkhLkk çkk¤fku {kxu ðifÂÕÃkf rþûký ÔÞðMÚkk.
10.2.5 Mkðo rþûký yr¼ÞkLk îkhk þk¤kLku ykÃkðk{kt ykðíke økúkLx
(1) ðøko¾tz (2) zux{ - ykX çkk¤fku ËeX
(3) fBÃkkWLz ðkì÷ (4) þk¤k rðfkMk
35
(5) ÃkeðkLkwt Ãkkýe (6) TLE Teaching Learning
(7) «Þkuøkþk¤k Äku. 8 Enhancement One time
(8) þki[k÷Þ ÔÞðMÚkkÃkLk (9) «¿kk
(10) «ðuþkuíMkð (11) ðkt[Lk Ãkqðo
(12) «kÚkr{f r[rfíMkk (13) Mktfr÷ík WÃk[khkí{f fkÞo
(14) {kìzu÷ þk¤k (15) rðrþü íkk÷e{ ðøkuhu
(16) {hk{ík (17) fLÞk þki[k÷Þ
ûkuºk fkÞo :
• SSA Lke íkk÷w f k íkÚkk rsÕ÷k fûkkLke f[u h eyku L ke {w ÷ kfkík. ðÄw {krníke
(www.ssa.nic.in)
10.2.6 Mkðo rþûký yr¼ÞkLk ytíkøkoík þk¤kyu {krníke ¼hðk {kxuLkk ykuLk÷kELk Mkku^xðuh
• økwýku¥kh ðuçkMkkEx • xÙkLMkÃkkuxuoþLk
• Lkðk ÃkkXTâÃkwMíkfku Äku.6,7,8 • økwýkuíMkð zuxk yuLxÙe
• þk¤k{kt s síkkt çkk¤fkuLke rðøkík • ykÄkh yLku çkÕz zkÞMk
• ÷kufkuÃkÞkuøke {krníke • LkkurxVefuþLk hkEx ykuV r[ÕzÙLk £e
• {kEøkúuþLk {kurLkxhªøk MkeMx{ fBÃk÷Mkhe yußÞwfuþLk yuõx 2012
• Mke.ykh.Mke. {kurLkxhªøk • UDISE - School Directory
• r[ÕzÙLk ðeÚk MÃkurþÞ÷ LkezMk • þk¤k çknkhLkk çkk¤fku {kxu Special
(CWSN) Training
• he¢wx{uLx • DISE Updated file (School Data)
• yuBÃk÷kuEÍ {uLkus{uLx yuLz Ãkuhku÷ • Whole School Development
• Mke.ykh.Mke. ELVkuh{uþLk yuLz Plant (WSDP)
hurMk÷exe MxuxMk • School information & Non
• ykuLk÷kELk MkhõÞw÷Mko Existent School
• SSA Website • Kasturba Gandhi Balika
• BACAL - Biometric Vidyalaya Assessment
Attendance
10.2.7 Mkðo rþûký yr¼ÞkLk r{þLk-Ãkrh[Þ
Mkðo rþûkk yr¼ÞkLk Mk{økú ¼khík Ëuþ{kt «kÚkr{f Mkkðorºkfhý {kxuLkku fkÞo¢{ Au. 6 Úke
14 ð»koLkk ík{k{ çkk¤fkuLku økwýð¥kk÷ûke «kÚkr{f rþûký ÃkqÁt ÃkkzðkLkk ykþÞ MkkÚku þÁt ÚkÞu÷kt
yk fkÞo¢{{kt fuLÿ Mkhfkh íku{s hkßÞ MkhfkhLkwt LkkýkttfeÞ ÞkuøkËkLk {¤u Au. økwshkík hkßÞ{kt yk
ÞkusLkkLkku y{÷ økwshkík «kÚkr{f Ãkrh»kË îkhk fhðk{kt ykðu Au.
{wÏÞ «ð]r¥kyku :
• «ðuþ (Lkk{ktfLk) nkshe, MÚkkÞefhý :
«kÚkr{f rþûkýLkk Mkkðorºkfhý, MÚkkÞefhý yLku økwýð¥kk MkwÄkhýk {kxu hkßÞ MkkÚkuLke
þk¤kLke ykŠÚkf ¼køkeËkhe MkkÚku Lkk ¼khík MkhfkhLkk {n¥ð¢ktûke fkÞo ¢{ ‘‘Mkðo rþûkk
yr¼ÞkLk’’ Lkwt y{÷efhý Mk{økú økwshkík{kt 2001 Úke fhðk{kt ykðe hÌkwt Au. yuMk.yuMk.yu
36
ytíkøkoík Ëhuf çkk¤fLkwt þk¤k{kt Lkk{ktfLk, MÚkkÞefhý fhu yLku økwýð¥kkÞwõík «kÚkr{f rþûkf {u¤ðu
íku {kxu ík{k{ Míkhu ÞÚkkÞkuøÞ «ÞkMk ÚkkÞ Au.
• fLÞk rþûký :
Mkk{kLÞ heíku ykÃkýk Mk{ks{kt fLÞkykuLkk rþûký «íÞu Ëw÷oûk Mkuðkíkwt nkuÞ Au. ¾kMk fheLku
fux÷ef ¿kkkríkyku{kt çkk¤÷øLk «Úkk «[r÷ík Au íkuLkk fkhýu yÚkðk ½hLkk fk{fksLku ÷ELku LkkLkk
¼kEçknuLkLku Mkk[ððkLke fk{økeheLku ÷ELku íkuykuLkk rþûkýLku AuÕ÷e yrøkú{íkk (Priority)
ykÃkðk{kt ykðu Au.ykðk fux÷ktf AwÃkk fkhýkuMkh fLÞkykuLkk rþûkýLkku Ëh fw{khku fhíkk ykuAku
sýkÞ Au. ykÚke fLÞkykuLkk rðfkMk{kt íkÚkk Mk{ksLkk rðfkMk{kt yk çkkçkík çkkÄkYÃk çkLku Au. yk
{kxu fLÞkyku su Mk{wËkÞ{ktÚke (Community) ykðíke nkuÞ íku Mk{wËkÞLku fLÞk rþûký «íÞuLke
òøk]íkíkkíku{s økt¼ehíkk nkuðe sYhe Au. ykðk Mk{wËkÞku{kt su fLÞkyku Úkkuzwtf Ãký WËknhýYÃk
rþûký {u¤ðeLku ftEf nkuÆku nktMk÷ fhe þfe Au íkuLku yLÞ Mk{wËkÞLkk MkÇÞku {kxu hku÷ {kuz÷ íkhefu
«MÚkkrÃkík fhðe suÚke Mk{wËkÞ{kt yLÞ MkÇÞkuLku ÃkkuíkkLke fLÞkykuLke ¼ýkðkLke «uhýk {¤u.
• þk¤k ÃkÞkoðhý :
þk¤k ÃkÞkoðhý{kt fuð¤ ¼kiríkf Lknª, Ãkhtíkw ¼kðkðhý Ãký yu{kt Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. su
Ãkife ¼kiríkf çkkçkíkku{kt Lke[uLkkLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
(1) þk¤kLkwt {fkLk, (2) ðøko¾tz, (3) h{ík {kxuLkwt {uËkLk, (4) þk¤k MkurLkxuþLk/MðåAíkk Mktfw÷,
(5) ÃkeðkLkk ÃkkýeLke ÔÞðMÚkk, (6) çkkøkçkkLke, (7) þk¤k MkVkE (8) þk¤k ðkíkkðhý
• rnMkkçke yLku LkkýkttfeÞ fk{økehe :
• SMC Lkk ík{k{ MkÇÞkuyu rnMkkçke ËVíkhLku ÷økíke ík{k{ {krníke WÃkh æÞkLk ykÃkðkLkwt
hnuþu.
• Mkðo rþûkk yr¼ÞkLkLkk LkkýkttfeÞ {uLÞwy÷ yLkwMkkh þk¤k fûkkyu Ëhuf LkkýkttfeÞ ð»ko {kxu
Lke[u {wsçkLkwt rnMkkçke ËVõík rLk¼kððkLkwt nkuÞ Au.
(1) hkus{u¤ (9) Mxkuf hSMxh
(2) ¾kíkkðne (10) ykðf-òðf hSMxh
(3) ðkW[h VkE÷ (11) xe.yu÷.yu{. hSMxh
(4) rçk÷ hSMxh (12) ¾[o Ãkºkf (Ãkrhrþü-8)
(5) [uf EMÞw hSMxh (13) çkUf rMk÷f{u¤ (Ãkrhrþü-9)
(6) çkUf Mxux{uLx/ÃkkMkçkwf (14) økúkLx ðÃkhkþ «{kýÃkºk (Ãkrhrþü - 10)
(7) zuz Mxkuf hSMxh (15) Xhkðçkwf
(8) MÚkkÞe r{÷fík hSMxh
• økwýð¥kk÷ûke rþûký :
«¿kk yr¼øk{
rðãkÚkeoLkk MkðkOøke rðfkMk {kxu þk¤k rþûký{kt yLkufrðÄ yr¼øk{kuLkku rþûkf WÃkÞkuøk
fhíkku hÌkku Au, su õÞkhuf rþûkf fuLÿe, ðøko¾tz fuLÿe fu ÃkkXTâÃkwMíkf fuLÿe nkuÞ Au. Mk{økú íkÚkk
ðøkoLkk ík{k{ çkk¤fkuLku fuLÿ{kt hk¾eLku, íku{Lke ðiÞÂõíkf r¼LLkíkkykuLku æÞkLk{kt ÷ELku, íku{Lke
ûk{íkk-økríkLku ykÄkhu rþûký ykÃkðkLkwt nt{uþk {wþfu÷ hÌkwt Au. rþûkýrðËku yLku rþûkfku yuðk
yr¼øk{Lke þkuÄ{kt nkuÞ Au, su{kt ðøkoLkk ík{k{ çkk¤fkuLku rþûký «r¢Þk{kt òuze þfkÞ, íku{Lke
þiûkrýf rMkrØykuLkwt yr¼ÔÞÂõík {kÃkLk ÚkE þfu. yk ík{k{ ykð~ÞfíkkLku WÃkfkhf yLku yuðku
yr¼øk{ yux÷u «¿kk
37
«¿kk yu sqÚk ykÄkrhík «ð]r¥k ¿kkLk {u¤ððkLkku yuðku yr¼øk{ Au fu su{kt MðrLkŠ{ík
yæÞÞLk Mkk{økúeLkk rLk{koý yLku WÃkÞkuøk îkhk rðãkÚkeoyku MknÃkkXe rþûký ðzu ÃkkuíkkLke økrík-
ûk{íkk yLkwMkkh ykLktË ËkÞe rþûký {u¤ðu Au yLku {u¤ðu÷ rþûkýLkwt rðãkÚkeoyku íku{s rþûkf
{qÕÞktfLk fhu Au. yk yr¼øk{Lke þiûkrýf «r¢Þk ¼kh ðøkhLkk ¼ýíkh MkkÚku Mktf¤kÞu÷e Au, suÚke
rðãkÚkeo {kxu ykþeðkoËYÃk Au.
• yuzuÃxTMk - rþûkf Mk{ÚkoLk îkhk Wíf]ü þiûkrýf yr¼ÔÞÂõík :
rþûký rð¼køkLkk rðrðÄ «ÞíLkkuÚke økwshkík{kt Lkk{ktfLk yLku MÚkkÞefhý{kt Wíf]ü rMkrØ
{u¤ðe Au, økwýð¥kk yr¼ð]rØ {kxu Mkøkoøkúkne «ÞíLkku [k÷w Au. økwýð¥kk {kxuLkk Ãkrhçk¤ku{kt
rþûkfkuLke Wíf]ü yr¼ÔÞÂõík (Performance) yíÞtík {n¥ðLkwt Au. íkuLkk {kxu fuLÿeÞ {kLkð
MktMkkÄLk rðfkMk {tºkk÷Þ yLku ÞwrLkMkuVLkk MktÞwõík WÃk¢{u (Advancement of Educational Per-
formance through Teacher Support) ADEPTS yuzuÃxTMk : rþûkf Mk{ÚkoLk îkhk Wíf]ü
þiûkrýf yr¼ÔÞÂõík fkÞo¢{ íkiÞkh fhðk{kt ykðu÷ Au.
• rðf÷ktøk çkk¤fku {kxuLkwt Mktfr÷ík rþûký (ykEze) :
rðf÷ktøk çkk¤fkuLkk rþûký ytøku ½ýk ð»kkuoÚke fkÞo ÚkE hÌkwt Au. yk rþûký rðf÷ktøk
çkk¤fkuLke rðrþü þk¤k (MÃku~Þ÷ Mfq÷) MkwÄe s {ÞkorËík níkw.
yk ÞkusLkkLke rðþu»kíkk yu Au fu rðf÷ktøk çkk¤f íkuLkk {kíkk-rÃkíkk MkkÚku hneLku ÃkkuíkkLkks
økk{ fu rðMíkkhLke Mkk{kLÞ þk¤k{kt çkk¤fku MkkÚku s rþûký {u¤ðu Au.
økk¤Lke Mkk{kLÞ þk¤k{kt Mkk{kLÞ çkk¤fku MkkÚku hneLku rðf÷ktøk çkk¤f rþûký {u¤ðu, su{kt
ytÄ, yÕÃkárü, çknuhk {kLkrMkf, þktrík yLku þkrhhef ûkríkðk¤k íkÚkk yLÞ rðf÷ktøkíkk Ähkðíkkt
çkk¤fkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
MktþkuÄLk, {qÕÞkfLk yLku {kuLkexhªøk - MkwÃkhrðÍLk
• MktþkuÄLk
þk¤kLkk rþûkfku îkhk r¢Þkí{f MktþkuÄLkLke fk{økehe fhðk{kt ykðu Au.
• {kuLkexhªøk yLku MkwÃkhðeÍLk :
Mkðo rþûkk yr¼ÞkLkLkk {kurLkxhªøk yLku MkwÃkhrðÍLkLkk nuíkwÚke yuLkMkeEykhxe yLku îkhk
NUEPA Vku{uoxTMk íkiÞkh fhðk{kt ykðu÷ Au. yk Vku{uoxMkLkku økwshkíke{kt yLkwðkË fhðk{kt ykðu÷
Au. þk¤k fûkkyu SLF f÷Mxh fûkkyu CLF íkk÷wfk fûkkyu yLku rsÕ÷k fûkkyu {kuf÷ðk{kt ykðu
Au. þk¤k fûkkLkk Vku{uox{kt ÷kufMk{wËkÞ îkhk {krníke ¼hðkLke nkuÞ Au. rsÕ÷k fûkkLkk Vku{uox{kt
yufºkefhý fhe ík{k{ {krníke çkkçkík MkhfkhLku {kuf÷ðk{kt ykðu Au.
• MkeÍLk÷ nkuMxuMk yLku MkÃkkuxo Mfw÷ :
hkßÞLkk y{wf [ku¬Mk rðMíkkhku{kt hkuS hkuxe {u¤ððk {kxu (su{ fu {eXwt ÃkfðLkkh
yrøkhkyku, {kAe{kh yLku #xkuLkk ¼êk{kt fk{ fhLkkh {kuMk{e MÚk¤ktíkh fhLkkh {swhku) rMkÍLk÷
MÚk¤ktíkh ({kEøkúuþLk) fhíkk ðk÷eyku MkkÚku íku{Lkk çkk¤fku Ãký MÚk¤ktíkh fhðwt Ãkzu Au, suLkk fkhýu
çkk¤fkuLkk yÇÞkMk{kt rðûkuÃk Ãkzu Au. ykðk çkk¤fkuLkwt «kÚkr{f rþûký yxfu Lkne yLku íku{Lkku
yÇÞkMk [k÷w hnu íku {kxu ykðk çkk¤fkuLkk «kÚkr{f rþûkýLke MkwrðÄk WÃk÷çÄ fhðkLkk nuíkwÚke
{kuMk{e Akºkk÷Þ (rMkÍLk÷ nkuMxu÷) Lke ÞkusLkk y{÷{kt {wfðk{kt ykðe Au. hkßÞ{kt {kuxk¼køku
MkÃxuBçkh, ykuõxkuçkh {kMk{kt MÚk¤ktíkh Úkíkwt nkuE yk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk NGO MÚk¤ktíkh fhíkk
çkk¤fkuLkku Mkðuo fhu Au. ykðkt çkk¤fku {kxu rMkÍLk÷ nkuMxu÷Lke MkwrðÄk yLku fk{fksLkk MÚk¤u MkÃkkuxo
Mfq÷Lke MkwrðÄk Ãkqhe ÃkkzðkLkku hkßÞ MkhfkhLkku WÆuþ Au.
38
• þk¤k çkktÄfk{ yLku heÃkuhªøk :
(1) þk¤k ÔÞðMÚkkÃkLk Mkr{ríkyu çku «fkhLkk {k¤¾kfeÞ fk{ fhðkLkk nkuÞ Au.
(2) þk¤k yLku íkuLkk rð¼køkkuLke {hk{íkLkwt fk{.
(3) swËkt swËkt rMkrð÷ fk{ku suðkt fu ðøko¾tzku, þki[k÷Þku, ÃkeðkLkk ÃkkýeLke MkwrðÄk, {æÞknTLk
¼kusLk ÞkusLkk çkkWLzÙe ðkì÷Lkwt çkktÄfk{.
(4) çkktÄfk{Lke «r¢Þk nkÚk ½híkk Ãknu÷kt çkuLf{kt ¾kíkwt ¾ku÷kððk {kxu yk f[uhe îkhk fhðk{kt
ykðu÷k ÃkrhÃkºk{kt ykÃku÷ Mkq[Lkkyku {wsçk ¾kíkwt ¾ku÷kððwt.
(5) çkktÄfk{ {kxu yuMkyuMkyu f[uhe íkhVÚke «Úk{ nÃíkkLkkt Lkkýktt {¤íkk Ãknu÷k yk ytøkuLkk
yu{ykuÞw fhðkLkk nkuÞ Au.
(6) ÚkÞu÷ fk{Lkk rnMkkçkku hk¾ðk, çkeò nÃíkkLkk Lkkýkt {u¤ððk, Lkkýktt ðÃkhkþ «{kýÃkºk
suðk rnMkkçkku ytøkuLke ÃkØríkyku yLku íku{kt yLkwMkhðkLke fk{økehe fhðe.
(7) fk{Lkk çkktÄfk{ Ëh{ÞkLk xeykhÃke îkhk yk ytøku {køkoËþoLk ykÃkðk{kt ykðþu íku{Lkk
fk{Lke økwýð¥kk {kxu Úkzo Ãkkxeo îkhk fk{Lkwt rLkheûký fhðk{kt ykðþu.
(8) fk{Ãkqýo ÚkÞk çkkË rLkÞ{ Lk{qLkk{kt fk{ Ãkqýo ÚkÞk ytøkuLkwt «{kýÃkºk ykÃkðkLkwt nkuÞ Au.
(9) þk¤kLkku Mk{økú heíku rðfkMk fhðkLkku Ã÷kLk íkiÞkh fhe yLku su{ su{ LkkýkttLke WÃk÷ÂçÄ ÚkkÞ
íku «{kýu yk Ã÷kLk{kt Mk{krðü swËe swËe yuõxeðexe yrøkú{íkkLkk Äkuhýu nkÚk Ähðe.
(10) çkk¤fkuLku þk¤kLkk swËkt swËkt yu÷e{uLxMk yLku ¾wÕ÷e søÞkyku{ktÚke Mkíkík rþûký {¤e hnu
íku {kxu yk rð¼køkkuLku BALA íkhefu rðfMkkððk.
• ðifÂÕÃkf rþûký - MÃkurþÞ÷ xÙu®Lkøk «kuøkúk{ :
Mkðo rþûký yr¼ÞkLk ytíkøkoík 6 Úke 14 ðÞsqÚkLkk þk¤k çknkhLkk çkk¤fkuLku ðifÂÕÃkf
rþûkýLke swËe swËe ÞkusLkkyku{kt Mkktf¤e rþûkýLkk {wÏÞ «ðkn{kt Mkk{u÷ fhðk{kt ykðe hÌkkt Au.
6 Úke 14 ð»koÚke ðÞ sqÚkLkk Ëhuf çkk¤fkuLku «kÚkr{f rþûký MkkðorºkfhýLkk æÞuÞ nuX¤
þk¤k{kt Ëk¾÷ fhkðe økwýð¥kkðk¤wt rþûký «kÃík fhðk «uhu íkuðwt þe¾ððkLkwt nkuÞ Au, Ãkhtíkw
rðrþü MktòuøkkuLku fkhýu çkk¤fku fux÷ef ð¾íku yÄðå[uÚke þk¤k Akuze Ëu Au yÚkðk íkku þk¤k{kt
Ëk¾÷ Úkíkkt LkÚke. ykðkt çkk¤fkuLku rþûkýLkk Mkk{kLÞ «ðkn{kt Mk{kðe ÷uðk ¾qçk s sYhe Au. su
çkk¤fku þk¤k çknkhLkk Au. íku{Lkk {kxu íku{Lke ðÞfûkkLku æÞkLk{kt ÷E yuMkyuMkyu {køkoËŠþfk
yLðÞu íku{Lku su íku Äkuhý{kt Ëk¾÷ fhðk{kt ÚkkÞ Au.
Right to Education yuõx 2009 Lke òuøkðkE {wsçk hkßÞ{kt 6 Úke 14 ðÞsqÚkLkk çkk¤fku
ðÞfûkk {wsçkLke ûk{íkk rMkØ fhe rþûkýLkk Mkk{kLÞ «ðkn{kt òuzkÞ íku {kxu MÃkur~Þ÷ xÙu®Lkøk
«kuøkúk{Lkwt ykÞkusLk fhðk{kt ykðu÷ Au.
• {æÞknTLk ¼kusLk ÞkusLkk :
økwshkík hkßÞ {æÞknTLk ¼kusLk ÞkusLkkLkku ykht¼ ð»ko 1984Lkk LkðuBçkh {kMkÚke fhðk{kt
ykðu÷. yk{, «kÚkr{f þk¤kLkk çkk¤fkuLku {æÞknTLk ¼kusLk ykÃkLkkh økwshkík hkßÞ Ëuþ{kt «Úk{
Au. {æÞknTLk ¼kusLk ÞkusLkkLkk {wÏÞ nuíkwyku Lke[u {wsçk økýkðe þfkÞ.
(1) «kÚkr{f þk¤k{kt ¼ýíkk çkk¤fkuLku {æÞknTLk ¼kusLk ykÃkðw yu økheçke rLkðkhý ytøkuLkk
hkßÞ.
(2) ykðe ÞkusLkkLkk Ãkrhýk{u rðfkMkþe÷ ðÞ sqÚkLkk çkk¤fkuLkwt Ãkku»ký Äkuhý Mkkhk yuðk
«{ký{kt Ÿ[wt ykðu Au.
39
(3) yÄðå[u þk¤k Akuze sLkkh hkufðk yLku þk¤kyku{kt Mkk{kLÞ nkshe{kt MkwÄkhku fhðk
WÃkhktík {æÞknTLk ¼kusLk ÞkusLkk ðÄkhu rðãkÚkeoykuLku þk¤k{kt ykf»keo þfþu.
(4) yk ÞkusLkk Mkk{krsf yLku hk»xÙeÞ yufíkk MkkÄðkLkwt yuf Ãkøk÷wt çkLke hnuþu.
• þk¤kfeÞ {krníke yLku íkuLkku WÃkÞkuøk :
¼khík MkhfkhLkk {kLkð MktþkÄLk yLku rðfkMk rð¼køk (MHRD), Lkðe rËÕne îkhk
Mkku^xðuh íkiÞkh fhðk{kt ykðu÷ Au. su Mkðo rþûkk yr¼ÞkLk {khVík ð»ko 2001 Úke fkÞohík Au. yk
Mkku^xðuh Mk{økú ¼khík ËuþLke 13 ÷k¾Úke Ãký ðÄw ík{k{ «fkhLke «kÚkr{f þk¤kykuLke {krníkeLkwt
yufºkefhý fhðk{kt ykðu Au. su{kt Mkhfkhe þk¤k, yLkwËkrLkík (økúkLxuz) þk¤k, ¾kLkøkeþk¤k,
MkeçkeyuMkMke. çkkuzo Mkt[kr÷ík þk¤k íku{s yLÞ fkuEÃký þk¤kykuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. yk
{krníke Ëh ð»kuo DISE Vku{o{kt su íku ð»koLke 30{e MkÃxuBçkhLke rMÚkríkyu yufºkeík fhðk{kt ykðu
Au. Vku{oLke zuxk yuLxÙe Mkku^xðuh{kt fhe íkk÷wfk rsÕ÷k/hkßÞ fûkkyu LkuþLk÷ (hk»xÙeÞ) fûkkyu
yufrºkík fhðk{kt yk¤u Au. LkuþLk÷ fûkkyu NUEPA (National University of Education
Planning and Administration) îkhk zkÞMk zuxk yufrºkík fhe ík{k{ «fkhLke {krníke ({kLkð
MktþkÄLk rðfkMk {tºkk÷Þ) Lku hsw fhðk{kt ykðu Au.
• DISE ytøku SMC þk¤k îkhk ykÃkðkLke {krníke
Ëh ð»kuo DISE Vku{o{kt su íku ð»koLke 30{e MkÃxuBçkhLke ÂMÚkríkyu þk¤kLku ÷økíke ík{k{
{krníke su suðe fu
• þk¤kLkwt Lkk{ktfLk (Äkuhýðkh/òríkðkh/W{uËðkh)
• rþûkfkuLku ÷økíke ík{k{ {krníke (Lkk{, ô{h, Lkkufhe{kt òuzkÞk íkkhe¾, þiûkrýf ÷kÞfkík)
ðøkuhu.
• {æÞknTLk ¼kusLkLku ÷økíke ík{k{ {krníke
• çkeykhMke/MkeykheMkeyu ð»ko Ëhr{ÞkLk fhu÷ þk¤kLke {w÷kfkíkkuLke {krníke.
• þk¤kLku Ëh ð»ko Ëhr{ÞkLk {¤u÷ íku{s ðÃkhkÞu÷ ík{k{ LkkýkttfeÞ økúkLxLke {krníke.
• þk¤kLkk çkk¤fkuLku {¤íkk ÷k¼ku suðk fu {Vík ÃkkXTâÃkwMíkf, økýðuþ, yLku ðfoçkwfLke
{krníke.
• þk¤kLke ík{k{ ¼kiríkf {krníke su{ fu - þk¤k{kt yku hzkyku Lke MktÏÞk, þk¤kLkk
ykuhzkykuLke ÃkrhÂMÚkrík, þk¤k{kt ðes¤efhý {krníke, þk¤k{kt ç÷uf çkkuzoLke MktÏÞk,
þk¤k{kt xkuE÷uxLke Mkøkðz, ÃkeðkLkk ÃkkýeLke Mkøkðz, huBÃkLke MktÏÞk, þk¤kLke nËLke
rËðk÷, fBÃÞwxhLke MktÏÞk íku{s íkuLke ÃkrhrMÚkrík rðþuLke rðMík]ík {krníke.
• rðf÷ktøk çkk¤fkuLke ÷økíke ík{k{ {krníke
• ðtr[ík swÚk{kt çkk¤fkuLkwt rþûký :
Mkðo rþûkk yr¼ÞkLkLkkt {wÏÞ æÞuÞku - Lkk{ktfLk, MÚkkÞefhý yLku økwýð¥kk{kt ÷rûkík
Ãkrhýk{ {u¤ððk «kusuõx{kt fk{økehe fhðk{kt ykðu [u. xÙkÞçk÷ yußÞwfuþLk îkhk ykrËðkMke
çkk¤fku{kt ¿kkLk, Mk{s, hswykík, fkiþÕÞkuLke rMkrØyku «kÃík fhe ykí{rðïkMk fu¤ððku sYhe
Au. íku{s rþûkfku îkhk íku{s rþûkfku îkhk þk¤k{kt çkk¤fkuLku yk {kxu rþûký ykÃkðk{kt ykðu Au.
rþûkfku yLku MÚkkrLkf ÃkÞkoðhý{ktÚke {¤íke [esðMíkwykuLkku rþûký ykÃkðk{kt ykðu Au. rþûkfku
yLku MÚkkrLkf ÃkÞkoðhý{ktÚke {¤íke [esðMíkwykuLkku rþûký fkÞo{kt WÃkÞkuøk fhðk íkk÷e{{kt
{køkoËþoLk ykÃkðk{kt ykðu Au. çkÄkts çkk¤fkuLku þk¤k{kt «ðuþ yÃkkððku. þk¤k{kt «ðuþ
yÃkkÔÞk ÃkAe íkuykuLku þk¤k{kt rLkÞr{ík {kuf÷ðk yrLkÞr{ík çkk¤fkuLkk ðk÷e MkkÚku fkWLMku÷ªøk
40
fhðwt. ðk÷eLku rþûkýÚke Úkíkk VkÞËk-÷k¼Lke òýfkhe ykÃkðe. MkhfkhLke ÞkusLkkyku suðe fu
økýðuþ, ÃkkXTâÃkwMíkfku, rþ»Þð]r¥k, {æÞknTLk ¼kusLkÚke ðk÷eykuLkku ðkfuV fhðk.
çkk¤f þk¤k{kt rLkÞr{ík ykðþu íkku s ykøk¤ ¼ýe þfþu. yuf Mkkhku Lkkøkrhf íkiÞkh fhe
þfkþu. çkk¤fLkku rþûkk {u¤ððkLkku yrÄfkh nkuðktÚke íkuLku íkuLkkÚke ðtr[ík hk¾ðku rníkkðn LkÚke.
SMCLkk MkÇÞkuLku økk{Lkk çkÄks çkk¤fkuLku þk¤k{kt «ðuþ yÃkkððku yLku økwýð¥kk÷ûke
rþûký {u¤ððk Ëhhkus rLkÞr{ík þk¤k{kt {kuf÷ðk ðk÷eykuLku sýkððwt sYhe Au.
10.2.8 Mkðo rþûký yr¼ÞkLk MktçktÄe òuøkðkE
ykh.xe.E. 2009 - þk¤k ÔÞðMÚkkÃkLk Mkr{rík
Mðíktºk ¼khíkLkk çktÄkhýLkk {køkoËþof rMkØktíkkuLke f÷{ 45 {wsçk ykÃkýu yuðk «ÞkMkku
fhðkLkk níkk, suÚke 6 Úke 14 ð»koLkk ðÞsqÚkLkk ík{k{ çkk¤fku {Vík «kÚkr{f rþûký {¤u. çktÄkhý
y{÷{kt ykÔÞwt íÞkhÚke Ëþ ð»koLkk økk¤k{kt ykÃkýu yk fk{ fhðkLkwt níkwt. Mðíktºkíkk ÃkAe íkhík s
yk ytøku ½ýwt çkÄwt fk{ ÚkÞwt Au. ð»ko 1986Lke Lkðe rþûkýLkerík yLku íÞkhçkkË zeÃkeEÃke (rsÕ÷k
«kÚkr{f rþûký fkÞo¢{ suðe {n¥ðkfktûke ÞkusLkkyku ðøkuhuyu Ãký ykÃkýk «ÞkMkku{kt {ËË fhe.
íÞkhçkkË 2001 Úke Mkðo rþûký yr¼ÞkLkLkku y{÷ Ëuþ ÔÞkÃke yLku Mkkðorºkf heíku ÚkÞku. yk
ÞkusLkkyku yLku fkÞo¢{kuLkk y{÷ Ëhr{ÞkLk yuðwt ÷køÞw fu «kÚkr{f rþûkýLku çkk¤fLkku {q¤¼qík
yrÄfkh økýðk{kt ykðu íkku hkßÞ MkhfkhLke ÷E þk¤k yLku Mk{wËkÞ MíkhLke ík{k{ Mkhfkhe
MktMÚkkyku WÃkhktík Lkkøkrhf Mk{ksLke MktMÚkkyku Ãký «kÚkr{f rþûkýLkk Mkkðorºkfhý {kxu ðÄw
Mkr¢Þ çkLku.
yk{ çkk¤fLkk «kÚkr{f rþûký {kxu Mkk{wrnf «ÞkMk ÚkkÞ yLku su íku fûkkyu sðkçkËkhe Ãký
MkwrLkrùík ÚkkÞ yu {kxu ‘‘çkk¤fkuLku {Vík yLku VhrsÞkík rþûkýLkku yrÄfkh yrÄrLkÞ{ 2009’’
MktMkË îkhk çkLkkððk{kt ykÔÞku Au. yk fkÞËkLku xqtf{kt ykh.xe.E. (hkEx xw yußÞwfuþLk) 2009
yÚkðk íkku rþûkýLkk yrÄfkh íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
rþûký yrÄfkh fkÞËk ytíkøkoík «kÚkr{f rþûký {kxu fux÷ef {n¥ðLke òuøkðkEyku
fhðk{kt ykðe Au. yk òuøkðkEykuLku ykÄkhu hkßÞ Mkhfkhu yøkíÞLkk Xhkðku fÞko Au. yk
XhkðkuLke xqtfe rðøkík yk {wsçk Au.
þk¤k{kt Ëk¾÷ fhu÷ fkuE Ãký çkk¤fLku «khtr¼f rþûký ÃkqÁt Úkíkkt MkwÄe{kt fkuEÃký Äkuhý{kt
hkufe þfkþu Lkne. yÚkðk fkZe {qfkþu Lknª.
Ãknu÷kt yuðwt Úkíkwt fu çkk¤f fkuE yuf Äkuhý{kt yufkË - çku rð»kÞ{kt [kh-Ãkkt[ økwý ykuAk
ykððkÚke LkkÃkkMk ÚkkÞ íkku çkk¤fu çkÄks rð»kÞku yuf yk¾k ð»ko {kxu VheÚke ¼ýðk Ãkzu. yk
XhkðLku ÷eÄu nðu çkk¤fkuyu yk heíku ÃkkuíkkLkku Mk{Þ çkøkkzðku Lknª Ãkzu.
fkuEÃký fMkkuxe ÷uðkÞ yu çkk¤fLku ÃkkMk-LkkÃkkMk fhðk Lknª, Ãkhtíkw çkk¤fLku þwt yLku fux÷wt
ykðzu Au íku [fkMkðkLkku Au.
fkuEÃký çkk¤fLku þkherhf rþûkk yÚkðk {kLkrMkf fLkzøkík fu {kLkrMkf ºkkMk ykÃke þfkþu
Lknª.
rþMíkLkk ÃkhtÃkhkøkík ÏÞku÷kuÚke ËkuhðkELku þk¤kyku{kt fux÷eðkh çkk¤fLku MkwÄkhðk {kxu
þkherhf rþûkk fhðk{kt ykðu Au. ykðe rþûkkÚke çkk¤fLkku rðfkMk Úkíkku LkÚke, Ãkhtíkw íkuLkku rðfkMk
yxfu Au. yuLke Mðíktºk rð[khþÂõík fwtrXík ÚkkÞ Au. íkuÚke fkÞËk{kt rþûkk ytøku rþûkfLku {LkkE
Vh{kððk{kt ykðe Au.
þk¤kyku{kt ðøko¾tzku{kt fux÷eðkh çkk¤fLkwt yÃk{kLk ÚkkÞ yu heíku yuLke ¿kkríkLkk Lkk{u fu
ÃkAe çkk¤f ¼ýðk{kt Lkçk¤ku nkuÞ íkku {q¾o, Lkfk{ku ðøkuhu suðkt yÃk{kLksLkf þçËkuÚke yuLku
41
MktçkkuÄðk{kt ykðu Au. ykLku ÷eÄu Ãký çkk¤fLke Mkw»kwÃík þÂõíkyku fwtrXík ÚkkÞ Au yLku yuLkku rðfkMk
YtÄkÞ Au.
fkuEÃký rþûkf ¾kLkøke xâwþLk yÚkðk ¾kLkøke rþûkýLke «ð]r¥k fhe þfþu Lknª.
fkuEÃký rþûkf yÚkðk ÔÞÂõík þk¤k{kt çkk¤fLku Ëk¾÷ fhíke ð¾íku fkuEÃký «fkhLke
furÃkxuþLk Ve ðMkw÷ fhþu Lkrn yLku þk¤k{kt «ðuþ {kxu çkk¤f yÚkðk íkuLkk {kíkkrÃkíkk-ðk÷eLku
íkÃkkMk fu ELxhÔÞw{ktÚke ÃkMkkh fhþu Lknª.
WÃkhkuõík òuøkðkELkku yÚko yu Au fu fkuEÃký þk¤k rðãkÚkeoLku «ðuþ ykÃkíke ð¾íku fkuEÃký
«fkhLke furÃkxuþLk Ve / rMkõÞkuhexe rzÃkkuÍex, fkuEÃký «fkhLkwt ËkLk, þk¤k îkhk rLkÞík fhu÷e Ve
WÃkhktíkLke fkuEÃký «fkhLke hf{ ðk÷e fu çkk¤f ÃkkMkuÚke ÷E þfu Lknª.
fux÷ef ¾kLkøke þk¤kyku çkk¤fLkk «ðuþ {kxuLkwt Vku{o ykÃkðkLkku Ãký ELfkh fhu Au. nðuÚke
fkuEÃký çkk¤fLku «ðuþ {kxuLkwt Vku{o VhrsÞkík heíku ykÃkðkLkwt Au yLku «ðuþ ELxhÔÞw «Úkk Lk
nkuðktÚke sux÷kt çkk¤fkuLku «ðuþ {kxuLke yhSyku ykðe nkuÞ íku Ãkife ðnu÷k íku Ãknu÷kLkk Äkuhýu
yÚkðk zÙku fheLku «ðuþ ykÃkðkLkku hnuþu.
þiûkrýf ð»ko ËhBÞkLk Äku 6 Úke 8 {kxu fk{fksLkk 220 rËðMk yLku ð»ko ËeX ykuAk{kt ykuAk
1000 f÷kfLkwt þiûkrýf fkÞo fhðkLkwt hnuþu.
«kÚkr{f þk¤k{kt Ëhuf rþûkfu yXðkrzÞkLke 45 f÷kfLke fk{økehe fhðkLke hnuþu. yux÷u fu
rËðMkLke þk¤kyku{kt Mkku{Úke þw¢ Ëhr{ÞkLk Ëhhkus ykX f÷kf yLku þrLkðkhu Ãkkt[ f÷kfLke
fk{økehe fhðkLke hnuþu.
WÃkhkuõík òuøkðkEykuLkku nuíkw yu Au fu çkk¤f þk¤k{kt sux÷ku Mk{Þ hkufkÞ íku Mk{Þ
Ëhr{ÞkLk yuLku Ãkqhíkwt ¼ýðkLkwt {¤u.
ðøkofkÞo WÃkhktík þk¤k Mk{Þ{kt rþûkfu ðøkorþûkýLke íkiÞkhe, çkk¤fkuLke Lkkuxçkwf, MðkæÞkÞ
ÃkkuÚke rðøkuhu [fkMkðk suðe fk{økehe fhðkLke Au. yk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk{kt rþûkfu þk¤k{kt nksh
hnuðkLkwt Au.
10.3 þk¤k ÔÞðMÚkkÃkLk Mkr{rík
10.3.1 þk¤k fûkkyu þk¤k ÔÞðMÚkkÃkLk Mkr{ríkLke h[Lkk fhðe
yk XhkðLku æÞkLk{kt ÷E Mkðo rþûkk yr¼ÞkLk îkhk yk yøkkW h[Lkk fhu÷e økúk{rþûký
Mkr{rík yLku økúk{ çkktÄfk{ Mkr{rík LkkçkqË fheLku íku{Lku çkË÷u þk¤k ÔÞðMÚkkÃkLk Mkr{rík h[ðkLke
ÚkkÞ Au yLku Ëh çku ð»kuo íkuLke ÃkwLk:h[Lkk fhðkLke Au.
yk yøkkW ðeEMkeLkwt yÂMík¥ð níkwt, Ãkhtíkw ðeEMke{kt yuf s ðk÷e «ríkrLkrÄ níkk. çkkfeLkk
{kuxk¼køkLkk Mk{wËkÞLkkt MkÇÞku yuðk níkkt. suyku nkuÆkLke Yyu ðeEMke{kt MkÇÞ níkk. ßÞkhu
yuMk.yu{.Mke.{kt 75% «ríkrLkrÄíð ðk÷eykuLkwt nkuE, yuMk.yu{.Mke. Mkk[k yÚko{kt þk¤kLke
fk{økehe{kt hMk ÷uíke ÚkkÞ yuðku {wÏÞ ykþÞ Au.
þk¤kLke ò¤ðýe, ykuhzkykuLkwt çkktÄfk{ íku{s rhÃkuhªøk suðk fkÞkuo WÃkhktík {æÞknTLk
¼kusLk Ãkh Ëu¾hu¾ yLku rLkÞtºký íkÚkk yLÞ þk¤kfeÞ fk{økehe{kt Mk{wËkÞLke ¼køkeËkhe
MkwrLkrùík fhðk {kxu yk Mkr{ríkLke h[Lkk fhðk{kt ykðe Au.
10.3.2 þk¤k ÔÞðMÚkkÃkLk Mkr{ríkLkwt {k¤¾wt
þk¤k ÔÞðMÚkkÃkLk Mkr{rík fw÷ çkkh (12) MkÇÞkuLke çkLkþu. su{kt 75% (9) MkÇÞku þk¤k{kt
yÇÞkMk fhðk çkk¤fkuLkk {kíkk - rÃkíkk fu ðk÷eyku{ktÚke nþu. su{kt ðtr[ík sqÚk yLku Lkçk¤k
rð¼køkLkk çkk¤fkuLkk {kíkk-rÃkíkk fu ðk÷eykuLku «{kýMkh «ríkrLkrÄíð ykÃkðkLkwt hnuþu. 50%
42
{rn÷k MkÇÞku hnuþu. çkkfe hnu÷ 25% MkÇÞ MktÏÞk{kt Lke[uLke ÔÞÂõíkykuLke Mk{kðuþ fhðkLkku
hnuþu.
• yuf MkÇÞ MÚkkrLkf Mk¥kkíktºk (økúk{ Ãkt[kÞík, Lkøkh rþûký Mkr{rík) Lk¬e fhu íkuðk MÚkkrLkf
Mk¥kkíktºkLkk [qtxkÞu÷k MkÇÞ.
• yuf MkÇÞ MÚkkrLkf rþûkýrðËku / þk¤kLkk çkk¤fku{ktÚke Mkr{rík{kt Mk{krðü {kíkk-rÃkíkk
Lk¬e fhu íku.
• MÚkkrLkf frzÞku (økk{{kt frzÞku Lk nkuÞ íkku çkkswLkk økk{Lkku frzÞku) yk MkÇÞLke rLkÞwõík
þk¤k ÔÞðMÚkkÃkLk Mkr{ríkLkk yæÞûk©eyu fhðkLke hnuþu.
þk¤k ÔÞðMÚkkÃkLk Mkr{rík ÃkkuíkkLkk hku®sËk ðneðx [÷kððk {kxu Mkr{rík{kt {kíkk-rÃkíkk
íkhefu Mk{krðü MkÇÞku{ktÚke yæÞûk yLku WÃkkæÞûkLke ÃkMktËøke fhþu. þk¤kLkk yk[kÞo yÚkðk ßÞkt
þk¤k{kt yk[kÞo Lk nkuÞ íÞkt þk¤kLkk ©uÞkLk rþûkf, nkuÆkLke Yyu þk¤k ÔÞðMÚkkÃkLk Mkr{ríkLkk
Mkr[ð çkLkþu. yuMk.yu{. Mke. Lke çkuXf Ëh ºký {rnLku çkku÷kððkLke Au. çkuXf çkku÷kððkLkwt yLku yu
ytøkuLkwt LkkUÄ hk¾ðkLkwt fk{ MkÇÞ Mkr[ð fhþu.
10.3.3 þk¤k ÔÞðMÚkkÃkLk Mkr{ríkLkkt MkÇÞkuLke ¼qr{fk
þk¤kLke fk{økehe þk¤k {hk{íkLkwt

WÃkh Ëu¾hu¾ ykÞkusLk
yLku rLkÞtºký íkiÞkh fhðwt
hk¾eþwt
økúkLx ðÃkhkþ
Ãkh Ëu¾hu¾
þk¤kLke ¼kiríkf hk¾eþwt
MkwrðÄk ðÄkhðk
«ÞíLkku fheþwt
RTILke òýfkhe
SMCLkk
Mk{ksLku
Ëhuf çkk¤fLku MkÇÞkuLke
rþûkýLke Mk{kLk ykÃkeþwt
¼qr{fk
íkf ykÃke MkðkOøke
rðfkMk fheþwt çkk¤fkuLku
økwýð¥kkÞwõík
{æÞknTLk ¼kusLk rþûký «kó
ÞkusLkk 100% ÚkkÞ íku òuðwt
çkk¤fku ÷k¼ ÷u
íku{ fheþwt økk{Lkk çkk¤fkuLkwt
þk¤k çknkhLkk 100% Lkk{ktfLk
çkk¤fkuLku «ðuþ ÚkkÞ íku{ fheþwt
ykÃkðku
10.3.4 þk¤k ÔÞðMÚkkÃkLk Mkr{ríkLkk fkÞkuo yLku Vhòu

(1) þk¤kLke fk{økehe WÃkh Ëu¾hu¾ yLku rLkÞtºký hk¾þu.
- økk{Lke þk¤kLke Ëu¾hu¾ hk¾ðe
- þk¤k{kt çkk¤fku yLku rþûkfkuLke nkshe ytøku æÞkLk hk¾ðwt.
- rþûkfku MkkÚku [[ko fhe yu{Lke {qtÍðýku yLku Mk{MÞkyku Wfu÷ðk{kt {ËËYÃk çkLkðwt.
(2) þk¤k rðfkMk ÞkusLkk íkiÞkh fhe íkuLke ¼÷k{ý fhþu.
- økk{Lke þk¤kLkwt ykøkk{e Mk{ÞLkwt rðÍLk rð[khðwt y{wf ð»kkuo ÃkAe økk{Lke þk¤k fuðe nþu
yu ytøku ykÞkusLk fhðwt. Ëk¾÷k íkhefu ykøkk{e ð»ko Ëhr{ÞkLk þk¤kLkk Ëhuf Äkuhý{kt ðøko
ÃkwMíkfk÷Þ nþu.
43
- þk¤k ykøkk{e ð»ko fE «ð]r¥kyku õÞkhu yLku fuðe heíku fhðkLke Au íkuLkwt ykÞkusLk fhðwt. su{
fu rþûkfrËLkLke Wsðýe, MðÞt rþûkýrËLkLke Wsðýe fhðe, 26 òLÞwykhe økýíktºk rËðMku
þk¤k{kt «ËþoLk hk¾ðwt. ykøkk{e ðufuþLk{kt çkk¤fku {kxu þiûkrýf «ðkMkLkwt ykÞkusLk fhðwt
ðøkuhu.
- þk¤kLke ¼kiríkf MkwrðÄkyku {kxu Ãký ykÞkusLk fhðwt su{fu ykuhzkLkwt çkktÄfk{ yÚkðk
rhÃkuhªøk fu htøkhkuøkkLkLkwt fk{ ðufuþLk ËhBÞkLk fhðwt suÚke çkk¤fkuLkku yÇÞkMk Lk çkøkzu.
- Mk{økúÞíkk þk¤kLke þiûkrýf yLku ¼kiríkf çkkçkíkkuLkwt ykÞkusLk fhðwt, suÚke þk¤kLke «íÞuf
ðMíkwyku, MktMkkÄLkku çkk¤fLkk rðfkMkLkk WÃkÞkuøke çkLku.
(3) hkßÞ Mkhfkh yÚkðk MÚkkrLkf Mk¥kkíktºk yÚkðk çkeòt fkuE Mºkkuík{ktÚke {¤u÷ økúkLxLkk
WÃkÞkuøk/ðÃkhkþ WÃkh Ëu¾hu¾ rLkÞtºký hk¾þu.
- Mkðo rþûkk yr¼ÞkLk îkhk yLku yLÞ rð¼køkku îkhk þk¤kLkk rðfkMk {kxu yLku þiûkrýf
«ð]r¥kyku {kxu rðrðÄ «fkhLke økúkLx {¤u Au. yk økúkLxLkku ÞkuøÞ WÃkÞkuøk ÚkkÞ yuLkwt æÞkLk
hk¾ðwt.
- fkuEÃký «fkhLke økúkLx fÞk nuíkw {kxu fkuLkk îkhk yLku fuðe heíku ðkÃkhðkLke Au íkuLke
rðøkíkðkh [[ko fhðk {kxu yuMk yu{Mke Lke çkuXf çkku÷kððe yk çkuXf{kt Lk¬e ÚkÞk {wsçk
økúkLxLkku Mk{ÞMkh WÃkÞkuøk ÚkkÞ íkuLke Ëu¾hu¾ hk¾ðe.
(4) þk¤kLke Ãkzkuþ (LkSf) Lkk rðMíkkhLke sLkíkkLku Mkh¤ yLku h[Lkkí{f þi÷eÚke ykhxeE
yuõx 2009 yLðÞu çkk¤fkuLku «kÃík ÚkÞu÷ yrÄfkhku ytøku Mk{sý ykÃkþu. yLku hkßÞ
Mkhfkh MÚkkrLkf Mk¥kkíktºk þk¤k, {kíkk-rÃkíkk yLku ðk÷eykuLke Vhòu ytøkuLke Mk{sý
ykÃkþu.
- yuMk.yu{.Mke. Lkk MkÇÞ íkhefu ykÃkýu þk¤k yLku økk{ ðå[u Mkuíkw çkLkðkLkwt Au.
- rþûkýLkk yrÄfkh fkÞËk rðþu ykÃkýu økk{ ÷kufkuLku sýkððkLkwt Au.
- økk{Lkk yLÞ «Mktøku, {nkuíMkðku fu økúk{ Mk¼k{kt Ãký rþûkýLkk yrÄfkh rðþu [[ko fhðe.
- su ðk÷eykuLkk çkk¤fku þk¤kyu LkÚke ykðíkkt yu{Lku Mk{òðeLku íkuyku çkk¤fkuLku þk¤kyu
{kuf÷u íku {kxu «kuíMkkrník fhðk.
- økk{Lkk «kÚkr{f rþûkýLkk rðfkMk {kxu økúk{ Ãkt[kÞík/LkøkhÃkkr÷fk, Mknfkhe {tz¤e
ðøkuhu{ktÚke Ãký sYhe Mknfkh {¤e hnu íku {kxu «ÞkMk fhðk.
(5) ykhxeE yuõx 2009 Lke f÷{ 24Lke Ãkuxk f÷{ (f) yLku (øk) yLku f÷{ 28Lke y{÷ðkhe
MkwrLkrùík fhþu.
- rþûkýLkk yrÄfkhLkk fkÞËk {wsçk Mkku{Lke þw¢ðkh ËhBÞkLk þk¤kLkk fk{Lkk f÷kfku ykX
f÷kf Au. yLku þrLkðkhu Ãkkt[ f÷kf Au. Äkuhý 1 Úke 5 Ëhhkus ykuAk{kt ykuAwt 4 f÷kf yLku
Äkuhý 6 Úke 8 {kt ykuAk{kt ykuAwt 5 f÷kf þiûkrýf fkÞo (ðøkofkÞo) [k÷ðwt òuEyu.
yuMk.yu{.Mke. Lkk MkÇÞ íkhefu ykÃkýu yk çkkçkíkLke fk¤S hk¾ðe.
- rþûkfku þk¤k Mk{Þ ËhBÞkLk þk¤k{kt Ãkqhktu Mk{Þ nksh hnu íkuLkwt æÞkLk hk¾ðwt.
- ðkŠ»kf þiûkrý ykÞkusLk {wsçk rþûkf yÇÞkMk¢{ [÷kðu yLku Ãkqýo fhu íkuLke fk¤S
hk¾ðe.
- sYh sýkþu íkku ytøku þk¤kLkk yk[kÞo MkkÚku ÔÞÂõíkøkík [[ko fhðe.
- yuMk.yu{.Mke.Lke çkuXf{kt rþûkfkuLke nkshe, íkuLkwt þiûkrýf fkÞo yÇÞkMk¢{ ðøkuhu
{wÆkykuLke Ãký [[ko fhðe.
44
(6) ykhxe E yuõx 2009 Lke f÷{ 27{kt rLkŠËü çkkuòu rMkðkÞLke yLÞ rçkLk-þiûkrýf çkkuòu
rþûkfkuLku MkkUÃkðk{kt ykðu Lkrn íku Ëu¾hu¾-rLkÞtºký hk¾þu.
- rþûkfkuLku ðMíke økýíkhe, [qtxýe yLku ykÃkr¥k hkn fkÞo rMkðkÞLke fkuEÃký rçkLkþiûkrýf
fk{økehe fhðkLke LkÚke.
- òu þk¤kLkk rþûkfku yLÞ rçkLkþiûkrýf fk{økeheLku ÷eÄu çkk¤fkuLkk rþûký fkÞo {kxu Ãkqhíkku
Mk{Þ Lk ykÃke þfíkk nkuÞ íkku íku ytøku yk[kÞo MkkÚku [[ko fhðe.
- çkk¤fkuLkk rþûkýLkk ¼kuøku rþûkf rçkLkþiûkrýf fk{økeheLku ÷eÄu çkk¤fkuLkk rþûký fkÞo {kxu
Ãkqhíkku Mk{Þ Lk ykÃke þfíkk nkuÞ íkku íku ytøku yk[kÞo MkkÚku [[ko fhðe.
- sYh sýkÞ íÞkhu WÃk÷e f[uhe (íkk÷wfk fu¤ðýe rLkheûkf, rsÕ÷k rþûký yrÄfkhe) Lkwt Ãký
æÞkLk Ëkuhðwt.
(7) þk¤kLke LkSfLkk rðMíkkhLkkt ík{k{ çkk¤fku Lkk{ktfLk yLku rLkÞr{ík nkshe MkwrLkrùík
fhðe.
- økk{Lkk ík{k{ çkk¤fku Mkkhe heíku «kÚkr{f rþûký ÷u íku òuðkLke sðkçkËkhe yuMk.yu{.Mke.
Lke Ãký Au, òu çkk¤f rLkÞr{ík þk¤k{kt Lk ykðu íkku íku Mkkhe heíku ¼ýe Lk þfu.
- òu fkuE çkk¤f ðkhtðkh økuhnksh hnuíkwt nkuÞ íkku. yuLkk ½hu sE ðk÷eLku Mk{òððk.
- Vr¤ÞkLkk {kuxkt çkk¤fku LkkLkkt çkk¤fku yrLkÞr{ík ykðíkk nkuÞ íkku yuMk.yu{.Mke.Lkk [kh
Ãkkt[ MkÇÞku MkkÚku sELku yu rðMíkkh{kt sEyu yLku ðk÷eyku MkkÚku {exªøk fheLku íku{Lku
Mk{òðku.
(8) çkk¤fku {kxu {Vík yLku VhrsÞkík rþûký yr¼rLkÞ{ 2009Lke yLkwMkqr[ík{kt rLkŠËü þk¤k
{kxuLkk Äkuhýku yLku {kÃkËtz s¤ðkÞ íku {kxu Ëu¾hu¾ yLku rLkÞtºký hk¾þu.
- rþûkýLkk yrËfkh fkÞËk {wsçk Äkuhý 1 Úke 5 {kt 60 çkk¤fku nkuÞ íkku çku rþûkf, 61 Úke 90
çkk¤fku nkuÞ íkku ºký rþûkfku, yufkýw Úke yufMkku ðeMk çkk¤fku nkuÞ íkku [kh rþûkfku, yuõMkku
yufðeMkÚke yufMkku Ãk[kMk çkk¤fku nkuÞ íkku Ãkkt[ rþûkfku nkuðkt òuEyu.
yufðeMk Úke yufMkku Ãk[kMk çkk¤fku nkuÞ íkku Ãkkt[ rþûkfku nkuðkt òuEyu. yufMkku Ãk[kMkÚke ðÄw
çkk¤fku nkuÞ íkku Ãkkt[ rþûkfku WÃkhktík yuf yk[kÞo nkuðkt òuEyu. rðãkÚkeoËeX rþûkfLkku
økwýku¥kh 400:1 Úke ðÄðku Lk òuEyu.
- yks heíku Äkuhý 6 Úke 8 {kt «íÞuf YÃk çkk¤f ËeX yuf rþûkf nkuðktu òuEyu, su{kt yuf
rþûký økrýík-rð¿kkLk, yuf rþûkf Mkk{krsf rð¿kkLk yLku yuf rþûkf ¼k»kkyku {kxu nkuðktu
òuEyu.
- Ëhuf rþûkf {kxu ykuAk{kt ykuAku yuf ðøko¾tz nkuðktu òuEyu. Akufhkyku yLku Akufheyku {kxu
y÷øk y÷øk þki[k÷ÞLke MkwrðÄk nkuðe òuEyu. ÃkeðkLkk ÃkkýeLke Mkøkðz nkuðe òuEyu.
{uËkLkLke ÔÞðMÚkk nkuðe òuEyu. Ëhuf þk¤k{kt ÃkwMíkfk÷ÞLke MkwrðÄk nkuðe òuEyu.
- þk¤k{kt rþûkf {kxu Ëh yXðkrzÞu fk{fksLkk ykuAk{kt ykuAk 45 f÷kf Úkðk òuEyu.
- þk¤k {kxuLkk WÃkhkuõík Äkuhý yLku {kÃkËtzku ykÃkýe þk¤k{kt Mktíkku»kkÞ yu {kxuLkk «ÞíLk
fhðk. ¾qxíke çkkçkíkku þk¤k rðfkMk ÞkusLkk{kt Mkk{u÷ fhðe yLku yuLkk y{÷ {kxu íkfkuËkhe
hk¾ðe.
(9) çkk¤fku rþûkýLkk yrÄfkhLkk WÕ÷t½Lk ¾kMk fheLku çkk¤fLku þkherhf rþûkk yLku {kLkrMkf
fLkzøkík, «ðuþ rLk»kuÄ fhðku yLku ykhxeE yuõx 2009 Lke f÷{-3 (2){kt rLkŠËü
{¤kðÃkkºk LkkýkttfeÞ MknkÞ Mk{ÞMkh Lk [qfðkÞ suðe çkkçkíku MÚkkrLkf Mk¥kkíktºkLkk æÞkLku
÷kððe.
45
- þk¤k{kt fkuEÃký çkk¤fLku þkherhf rþûkk Lk ÚkkÞ íkuLke íkfuËkhe hk¾ðe.
- òu õÞkhuf fkuE rþûkf çkk¤fLku þkrhhef rþûkk fþu íkku íkhíks yk[kÞoLkwt æÞkLk Ëkuhðwt.
- su çkk¤fkuLku fkuEf ÞkusLkk ytíkøkoík LkkýkttfeÞ MknkÞ Þk rþ»Þð]r¥k {¤ðkÃkkºk nkuÞ íkku yuLku
yu {¤u s yuLke íkfuËkhe hk¾ðe. yk {kxu Mk{ÞMkh Vku{o ¼he Ëuðwt Ëuðwt yLku su íku søÞkyu yu
Vku{o {kuf÷e ykÃkðwt yLku þk¤kLku Lkkýktt {¤e òÞ fu íkhík s ykðk çkk¤fkuLkk ðk÷eLku
çkku÷kðeLku yuLku {¤ðkÃkkºk LkkýkttfeÞ MknkÞ [qfðkE òÞ íkuðe ÔÞðMÚkk fhðe.
- yuMkyu{Mke Lke çkuXf{kt rþ»Þð]r¥k yLku yLÞ LkkýkttfeÞ MknkÞ ytøku [[ko fhe Mk{ÞMkh
Vk¤ðýe ÚkkÞ íkuðwt ykÞkusLk fhðwt.
(10) ykhxeE yuõx 2009Lke f÷{ 4 Lke òuøkðkEykuLkk y{÷efhý {kxu «ðuþ ðtr[ík hnu÷
yÚkðk su{ýu «kÚkr{f rþûký Ãkqýo fhu÷ s nkuÞ íkuðk çkk¤fku {kxuLke sYrhÞkíkku Lk¬e fhðk
ÞkusLkk íkiÞkh fhðe.
- þk¤k fûkkyu Úkíkk yLkuf «ÞíLkku Aíkkt Ãký fux÷ktf çkk¤fku þk¤kyu ykðe þfíkk LkÚke ykðk
çkk¤fku þk {kxu þk¤kyu LkÚke ykðe þfíkk íkuLkk fkhýku òýu yLku íku{Lke fkuE Mkrðþu»k
sYrhÞkík nkuÞ íkku íku Ãký yku¤¾ðe.
- su çkk¤fku õÞkhuÞ þk¤kyu økÞkt LkÚke yÚkðk íkku yÄðå[uÚke ¼ýðkLkwt Akuze ËeÄwt nkuÞ yu
çkk¤fkuLku íku{Lke ô{h {wsçkLkk Äkuhý{kt «ðuþ ykÃkðkLke ÔÞðMÚkk fhðe. ykðkt çkk¤fku
þk¤k MkkÚku ykí{eÞíkk fu¤ðe þfu yLku ÃkkuíkkLkk ËkuhýLkk ðøkofkÞoLku Mk{S þfu yux÷k {kxu
MÃkurþÞ÷ xÙu®Lkøk «kuøkúk{ ytíkøkoík ðøko ykÞkusLk fhðwt.
(11) rðf÷ktøk çkk¤fkuLke yku¤¾ yLku íku{Lkk Lkk{ktfLk íkÚkk ¼ýðk {kxuLke Mkð÷íkku çkkçkík
Ëu¾hu¾ rLkÞtºký hk¾ðwt yLku íkuyku «kÚkr{f rþûký Ãkqýo fhu íku {kxu íku{Lke ¼køkeËkhe
MkwrLkrùík fhðe.
- ykÃkýk økk{Lkk rðf÷ktøk çkk¤fkuLku Ãký økwýð¥kkÞwõík «kÚkr{f rþûký {¤ðwt òuEyu.
- rðf÷ktøk çkk¤fLku ykÃkýk økk{Lke Mkk{kLÞ çkk¤fku MkkÚku s ¼ýðkLkku nf Au. ykðwt ÚkkÞ íkku
íku {kuxwt ÚkELku Mk{ks MkkÚku MktðkrËíkk MÚkkÞe þfu yLku yuf÷íkk s yLkw¼ðu.
- rðf÷ktøk çkk¤fku Mkk{kLÞ þk¤k{kt ¼ýe þfu íku {kxu yu{Lku Mkðo rþûkk yr¼ÞkLk yLku yLÞ
fkÞ{ ytíkøkoík rðrþü ÷k¼ ykÃkðk{kt ykðu Au. yk ÷k¼ su íku çkk¤f MkwÄe ÃknkU[u íkuLke
íkfuËkhe hk¾ðe. su{ fu Mkkt¼¤ðkLke íkf÷eV nkuÞ yuðk çkk¤fLku ©ðýÞtºk, ykt¾Lke ¾k{e
nkuÞ íkku íkuLku [~{k, [k÷e Lk þfíkwt nkuÞ íkku. íkuLku Ône÷[uh ðøkuhu MkwrðÄkyku ykÃkðk{kt ykðu
Au. þk¤kLkkt rðf÷ktøk çkk¤fku {kxu ¾kMk íkk÷e{çkØ rþûkf (rhMkkuMko xe[h)Lke Ãký ÔÞðMÚkk
fhðk{kt ykðu Au. yk rþûkf ÃkkuíkkLke þk¤k {w÷kfkík ËhBÞkLk rðf÷ktøk çkk¤f yLku íkuLkk
ðk÷eLku {¤u íkuLke fk¤S hk¾ðe.
(12) þk¤k{kt çkk¤fku {kxu {æÞknTLk ¼kusLk y{÷ðkhe WÃkh Ëu¾hu¾ rLkÞtºký fhðwt.
- çkk¤fkuLku Ëhhkus þk¤k{k økh{ (íkkswt) s{ðkLkwt {¤u íkuLke fk¤S hk¾ðe.
- su íku rËðMkLkk {uLkw{kt ËþkoÔÞk {wsçkLke ðkLkøke çkk¤fkuLku {¤u íkuLke íkfuËkhe hk¾ðe.
- Ëhhkus fux÷k çkk¤fku yk ÞkusLkkLkku ÷k¼ ÷u Au íkuLke økýíkhe fhðe. òu fkuE çkk¤fku
þk¤k{kt Lk s{íkkt nkuÞ íkku íkuLkk ðk÷eykuLku yLku çkk¤fkuLku Mk{òððk.
- ¼kusLk ÷uíkkt çkk¤fkuLke Mkkhe nkshe {æÞknTLk ¼kusLk Mkt[k÷f hSMxh{kt LkkUÄkÞ íkuLke
íkfuËkhe hk¾ðe.
- yðkhLkðkh þk¤k{kt sELku {æÞknTLk ¼kusLk ytíkøkoík íkiÞkh Úkíkwt ¼kusLk fheLku [fkMkðwt
sYh sýkÞ íkku Mkt[k÷fLku Mkq[Lkk ykÃkðe.
46
- çkk¤fku s{íkkt Ãknu÷k Mkkhe heíku nkÚk MkkV fhu íkuLke s ¾kíkhe fhðe.
- çkÄk s çkk¤fku fkuEÃký òíkLkk Lkkík-òík, ¿kkrík, Ä{o, ®÷øk, ykŠÚkfMíkh, þiûkrýfMíkh
ðøkuhuLkk ¼uË¼kð ðøkh yufMkkÚku çktMkeLku ¼kusLk ÷u íkuðe íkfuËkhe hk¾ðe. {æÞknTLk
¼kusLkLkku yuf nuíkw yu Ãký Au fu çkk¤fku{kt Mk{kLkíkk yLku MktðkrËíkkLke ¼kðLkk rðfMku.
(13) þk¤kLkk ykðf yLku ¾[oLkk ðkŠ»kf rnMkkçkku íkiÞkh fhðk.
(14) yrÄrLkÞ{ ytíkøkoík yLku Vhòu çkòððk {kxu þk¤k ÔÞðMÚkkÃkLk Mkr{ríkLku {¤Lkkh Lkkýktt
{kxu y÷kÞËk rnMkkçkku ò¤ððk yLku íku Ëhuf ð»kuo ykurzx {kxu çkíkkððkLkk hnuþu.
(15) WÃkh ¢{ 13 yLku 14 {k rLkrËü fhu÷ rnMkkçkku þk¤k ÔÞðMÚkkÃkLk Mkr{ríkLkk yæÞûk/
WÃkkæÞûk/yLku MkÇÞ Mkr[ðu Mkne fheLku íkiÞkh fÞkoLkk yuf {kMk{kt Mk¥kkíktºkLku hsq fhðkLkk
hnuþu.
(16) ÷kuf¼køkeËkheÚke þk¤kLkk {fkLkkuLkk rLk{koý, rLk¼kð yLku ËwhMíkeLkk fk{ku nkÚk Ähðk yLku
íkuLkk Ãkh rLkheûký / Ëu¾hu¾ hk¾ðe.
- þk¤k çkktÄfk{, rhÃku®høk, ò¤ðýe ðøkuhu {kxu Mkðo rþûkk yr¼ÞkLk, rþûký rð¼køk yLku
yLÞ Mkhfkhe Mºkkuík{ktÚke Lkkýktt {¤íkkt nkuÞ Au. yk WÃkhktík Mk{qËkÞ{ktÚke Ãký kuEf Ëkíkk
íkhV ËkLk {¤íkwt nkuÞ Au. yk ík{k{ LkkýkttLkku MkËwÃkÞkuøk ÚkkÞ íku heíku ðkÃkhðk, þk¤kLkk
çkktÄfk{ yLku rhÃku®høk MktçktÄe fk{økehe{kt rLkÞr{ík heíku Ëu¾hu¾ hk¾ðe.
- çkktÄfk{ MktçktÄe çkkçkíkku {kxu yuMkyu{MkeLkk MkÇÞ Lk nkuÞ íku Ãký òýfkh nkuÞ íkuðk ÷kufkuLke
Ãký {ËË ÷uðe. suÚke ðÄw økwýð¥kkÞwõík fk{ ÚkkÞ.
(17) þk¤k rðfkMk / MkwÄkhýk fkÞo¢{{kt {¤íkkt LkkýkttfeÞ ¼tzku¤Lkku ÞkuøÞ WÃkÞkuøk ÚkkÞ, {k÷
Mkk{kLk ¾heËe MÃkÄkoí{f ¼kðku {tøkkðeLku MkkiÚke ykuAk ¼kð Ähkðíkk ðuÃkkhe ÃkkMkuÚke
økwýð¥kkÞwõík yLku fhfMkh¼he heíku þk¤kLke sYrhÞkík {wsçk yLku ÞkusLkkLke {køkoËŠþfk
{wsçk þk¤kLkk nuíkw {kxu s ÚkkÞ íku òuðkLkwt hnuþu.
- þk¤kLkk rðfkMk {kxu Mkðo rþûkk yr¼ÞkLk îkhk Ëh ð»kuo rLkÞík hf{ {¤u Au. yk hf{
WÃkhktík ykuhzk, þki[k÷Þ, {æÞknTLk ¼kusLk þuz ðøkuhu {kxu Ãký sYrhÞkík {wsçkLke y÷øk
økúkLx {¤íke nkuÞ Au.
- çkktÄfk{Lku ÷økíke Mkk{økúe / {k÷Mkk{kLk Mkkhe økwýð¥kkðk¤e nkuÞ íku sYhe Au. Mkkhe
økwýð¥kkðk¤ku {k÷Mkk{kLk ÞkuøÞ ®f{íku {¤e hnu íku {kxu LkSfLkk Mºkkuíkku ÃkkMkuÚke ¼kð
{tøkkðeLku MkkiÚke ykuAk (MÃkÄkoí{f) ¼kðÚke {k÷Mkk{kLk ¾heËðku.
- çkktÄfk{ MktçktÄe xufrLkf÷ yLku LkkýkttfeÞ ¾[o ytøkuLke çkkçkíkku {kxu yuMk yuMk yu îkhk
ykÃkðk{kt ykðu÷e {køkoËŠþfkLkwt Ãkk÷Lk fhðwt.
(18) hkßÞ Mkhfkh yÚkðk rLkÞk{f («kÚkr{f rþûký) yÚkðk Mxux «kusuõx zkÞhuõx (Mkðo rþûkk
yr¼ÞkLk) yÚkðk rsÕ÷k / Lkøkh rþûký Mkr{ík îkhk rLkÞík fhðk{kt ykðu íkuðk çkeòt fkÞkuo
fhþu.
- yuMk.yu{.Mke.Lke h[Lkk ykhxeE fkÞËk {wsçk fhðk{kt ykðe Au. ykhxeE ytíkøkoík
½ýeçkÄe fk{økehe Mkðo rþûkk yr¼ÞkLk íku{s «kÚkr{f rþûký rLkÞk{f îkhk fhðk{kt
ykðu Au. økk{Lkk ík{k{ çkk¤fku þk¤k{kt Ëk¾÷ ÚkkÞ yLku ykX Äkuhý MkwÄeLkwt «kÚkr{f
rþûký Ãkqýo fhu yu {kxu sYhe ík{k{ fkÞo¢{ku {kxu hkßÞ fûkkyu yk çku f[uheyku íku{s
rsÕ÷k rþûký Mkr{rík Lkøkh rþûký Mkr{rík îkhk rðrðÄ «ð]r¥kyku nkÚk Ähðk{kt ykðu Au.
yk çkÄe «ð]r¥kyku{kt Mkn¼køke Úkðwt.
47
(19) {æÞknTLk ¼kusLk{kt çkk¤fkuLku økwýð¥kkÞwõík Ãkku»kf yknkh ykÃkðkLkk, çkk¤fkuLke nkshe
(MÚkkÞefhý) ðÄkhðkLkk yLku çkk¤fku{kt yufíkk yLku MktðkrËíkkLke ¼kðLkk s¤ðkÞ íkuðk
þw¼ ykþÞÚke [k÷íke yk ÞkusLkk Au, suLke Ëu¾hu¾ hk¾ðe.
10.4 {æÞknTLk ¼kusLk ÞkusLkk
10.4.1 «MíkkðLkk
- Mkðo rþûký yr¼ÞkLkLkk ¼køkYÃku {æÞknTLk ¼kusLk ÞkusLkkLkku y{÷ fhðkLkwt rð[khðk{kt
ykÔÞwt Au.
- çkk¤fku þk¤kyu swËkt swËkt rðMíkkh{ktÚke ykðu Au. íkuykuLke ykŠÚkf ÃkrhÂMÚkrík Lkçk¤e òuðk
{¤u Au. íkuykuLku çku xkE{ ¼kusLk Ãký {¤íkwt LkÚke. þk¤kyu ¼qÏÞk Ãkuxu ykðu Au. þk¤k{kt
¼qÏÞk Ãkuxu ykðu íÞkhu rþûký{kt æÞkLk fuLÿeík fE heíku fhe þfu ?
- ¼qÏÞk çkk¤fku yÇÞkMk{kt æÞkLk fuLÿeík Lk fhe þfðkLku fkhýu þk¤k Akuze Lku ½uh síkk hnu
Au. íkuykuLke nkshe yrLkÞr{ík çkLke òÞ Au. íkuÚke yÄðå[uÚke þk¤k Akuze Ëu Au.
- ykðwt Lk çkLku yux÷u {kxu «kÚkr{f rð¼køk{kt VhrsÞkík heíku {æÞknTLk ¼kusLk ÞkusLkkLkku
y{÷ fhðk{kt ykðu÷ Au.
- çkÄks çkk¤fkuLku heþu»kLkk Mk{Þu ¼kusLk ykÃkðk{kt ykðu Au. ¾kMk fheLku Mkhfkhe þk¤k Ãkh
æÞkLk fuLÿeík fhðk{kt ykðu÷ Au.
- {æÞknTLk ¼kusLk ÞkusLkkLku fkhýu çkk¤fkuLke nksheLkwt «{ký ðÄe økÞwt Au. yk yuf Mkkhe
çkkçkík økýe þfkÞ.
- {æÞknTLk ¼kusLk ÞkusLkk{kt yuf {ÞkoËkyku Au. ¾kuhkf n÷fe økwýð¥kkðk¤ku ykÃkðk{kt
ykðu Au.
- Lkkuçku÷ «kEÍ rðsuíkk «ku.yk{íÞo MkuLk fnu Au. ‘‘«kÚkr{f rþûkýLke MkØhíkk rðLkk
Mk{ksLke fhkuzhßsw ÂMÚkh Lk hnu, hk»xÙ õÞkhuÞ «økrík Lk fhe þfu.’’ Mkkðorºkf yLku ðirïfhý
MktË¼o{kt {kºk ÔÞkÃk Ãkqhíkku LkÚke. íku{k økwýð¥kk yLku sYrhÞkík Ãký W{uhðk òuEyu. yne
økwýð¥kk yLku sYrhÞkík þçË {æÞknTLk ¼kusLk{kt yûkhþ: ÷køkw Ãkzu Au.
¼khík Ëuþ ðMíkeLke árüyu rðï{kt çkeò LktçkhLkwt MÚkkLk Ähkðu Au. su{ ðMíke ðÄkhu íku{
íku{Lke hnuðkLke, s{ðkLke, ÔÞðMkkÞLke ðøkuhu Mk{MÞkyku Ãký økt¼eh heíku rðMíkhíke nkuÞ Au.
yk{ Ãký ¼khík Ëuþ yu økk{zkykuLkku çkLku÷ku Ëuþ Au. {kuxk ¼køkLkk ÷kufku ¾uíkeLkk ÔÞðMkkÞ MkkÚku
òuzkÞu÷k Au. ykÃkýk ËuþLkk 40% rðãkÚkeoyku swËkt swËkt Mkk{krsf yLku ykŠÚkf ûkuºku fnuðkíkk
Lkçk¤k ðøkkuo{ktÚke ykðu Au. ¼khíkLkk çktÄkhý{kt ykŠxf÷-39 {wsçk hkßÞ{kt hnuíkk ík{k{ ÷kufku
{kxu ykhkuøÞ yLku íktËwhMíke {kxuLke òuøkðkE fhðkLke hnu Au. Mkk{krsf yLku hk»xÙeÞ yufíkkLkk
{wÏÞ MktËuþ MkkÚku ¼khík{kt Mkki «Úk{ 1982{kt íkkr{÷Lkkzw{kt {æÞknTLk ¼kusLk ykÃkðkLke þYykík
fhðk{kt ykðe, ßÞkhu økwshkík{kt íkuLke þYykík 19 {e LkðuBçkh 1984Úke fhðk{kt ykðe Lkk{Ëkh
Mkwr«{ fkuxoLkk ykËuþ yLkwMkkh {æÞknTLk ¼kusLk ÞkusLkkLku VhrsÞkíkÃkýu ð»ko{kt ykuAk{kt ykuAk
200 rËðMk çkk¤fkuLku ¼kusLk ykÃkðkLkwt Lk¬e fhðk{kt ykÔÞwt. su ytíkøkoík Mkhfkh nMíkfLke
«kÚkr{f þk¤kyku{kt yk ÞkusLkk þY fhðk{kt ykðe. LkuþLk÷ «kuøkúk{ ykuV LÞwrxÙþLk Mfe{ ykuV
yußÞwfuþLk nuX¤ yk ÞkusLkk fkÞohík Au.
10.4.2 nuíkwyku
- fwÃkku»kýLke Mk{MÞkykuLkku Wfu÷ ÷kððku.
- rðãkÚkeoykuLkk ykhkuøÞ yLku Ãkku»ký {qÕÞku{kt ðÄkhku fhðku.
- økheçk çkk¤fkuLku þk¤k{kt ykðk «kuíMkknLk ykÃkðwt.
48
- çkk¤fkuLkk zÙkuÃkykWx Ëh{kt ½xkzku fhe nkshe{kt ðÄkhku fhðku.
- çkkÕÞkðMÚkkÚke s çkk¤fku{kt Mkk{krsf yLku hk»xÙeÞ yufíkkLkwt òuzký fhðwt.
- økúkBÞ fûkkyu hkusøkkheLke íkfku Ãkqhe Ãkkzðe.
- Ãkhkuûk heíku hkßÞ íku{s hk»xÙ{ktÚke økheçke Ëqh fhðe.
- AuÕ÷e NP NSPE økkEz ÷kELk {wsçk «kÚkr{f rþûkýLkwt Mkkðorºkfhý fhðwt.
rð»kÞðMíkw :
10.4.3 {æÞknTLk ¼kusLkLkk y{÷efhýLke ÔÞðMÚkk
økwshkík hkßÞLkk MktË¼o{kt {æÞknTLk ÞkusLkkLkwt y{÷efhý rþûký rð¼køkLkk Lkuò nuX¤
fr{&Lkh ykuV MfqÕMkLke f[uhe îkhk fhðk{kt ykðu Au. {æÞknTLk ¼kusLk ÞkusLkkLke hkßÞ MíkhÚke
þY fhe þk¤k MkwÄeLke y{÷efhý Mkktf¤ Lke[u {wsçk Au :-
rþûký ¾kíkwt

fr{&Lkh
 
òuELx fr{&Lkh f÷uõxh/BÞwrLk.fr{&Lkh
 
ykrMk.fr{&Lkh (y{÷efhý) zuÃÞwxe f÷uõxh/zuÃÞwxe BÞwrLk.fr{&Lkh
 
{k{÷íkËkh LkkÞçk {k{÷íkËkh (ðne.)
 LkkÞçk {k{÷íkËkh (yufk.)
yufkWLx ykurVMkh 
 LkkÞçk {k{÷íkËkh (ELMÃku.)
heMk[o ykurVMkh LkkÞçk {k{÷íkËkh (yufk..)
 
LkkÞçk {k{÷íkËkh LkkÞçk rsÕ÷k «k.rþûký yrÄfkhe
 
Mkt[k÷f (þk¤k)
10.4.4 ËirLkf ¾kã Mkk{økúeLkk {kÃkËtz :
LkkUÄ : Äku.1 Úke 5 {kt ËirLkf 450 økúk{ fu÷he íkÚkk 15 økúk{ «kuxeLk {¤ðwt òuEyu.
Äku.6 Úke 8{kt ËirLkf 750 økúk{ fu÷he íkÚkk 20 økúk{ «kuxeLk {¤ðwt òuEyu.
¢{ ðMíkw Äku 1 Úke 5 «kÚkr{f Äku.6 Úke 8 Wå[ «kÚkr{f
1 yLkks (½ô, [ku¾k) 100 økúk{ / 50 økúk{ 150 økúk{
2 Ëk¤-fXku¤ 20 økúk{ 30 økúk{
3 þkf¼kS 50 økúk{ 75 økúk{
4 ¾kãíku÷ 10 økúk{ 10 økúk{
5 {eXwt yLku {he {Mkk÷k sYrhÞkík {wsçk sYrhÞkík {wsçk
fw÷ 180 økúk{ 265 økúk{
49
Vwz økúuELk ^÷ku [kxo

Vwz fkuÃkkuohuþLk ykuV ELzeÞk

økwshkík hkßÞ ÃkwhðXk rLkøk{

rsÕ÷k økkuzkWLk

íkk÷wfk økkuzkWLk

yuV.Ãke.yuMk.

yu{.ze.yuMk. MkuLxh

Mkt[k÷f
10.4.5 yuLk.S.ykuLke fk{økehe
- yûkÞÃkkºk, Ãkrù{ y{ËkðkË, økktÄeLkøkh SÕ÷kLkk ºký íkk÷wfk, ðzkuËhk íkÚkk Mkwhík þnuh
- Mºke þÂõík, Ãkqðo y{ËkðkË yLku ðÄkhkLkk ºký íkk÷wfk
- LkkÞf VkWLzuþLk LkðMkkhe rsÕ÷ku.
{kurLkxhªøk yLku EðuÕÞwyuþLk heÃkkuxo :
- þtøkwELk {uLkus{uLx MkŠðMk «k.r÷. y{ËkðkË.
- MkhËkh Ãkxu÷ ErLMxxâqx ykuV EfkuLkkur{f yuLz MkkurþÞ÷ heMk[o
- Äe {nkhks MkÞkShkð økkÞfðkz ÞwrLk. ðzkuËhk.
10.4.6 {æÞknTLk ¼kusLk y{÷ðkhe WÃkh Ëu¾hu¾ yLku rLkÞtºký
- çkk¤fkuLku Ëhhkus þk¤k{kt økh{ (íkkswt) s{ðkLkwt {¤u íkuLke fk¤S hk¾ðe.
- su íku rËðMkLkk {uLkw{kt ËþkoÔÞk {wsçkLke ðkLkøke çkk¤fkuLku {¤u íkuLke ¾kíkhe fhðe.
- su íku rËðMkLkk {uLkw{kt ËþkoÔÞk {wsçk Ëhuf ðMíkwyku fXku¤, þkf¼kS yLku íku÷ ðkÃkhðk{kt
ykðu íku MkwrLkrùík fhðwt.
- {æÞknTL k ¼kusLk Mkt[ k÷f îkhk ðkÃkhðk{kt ykðíke ¼ku sLk Mkk{økú e Ãkku » kf yLku
økwýð¥kkÞwõík nkuÞ íkuLke ¾kíkhe fhðe.
- Ëhuf çkk¤fLku íkuykuLke sYrhÞkík «{kýu Ãkqhíkk «{ký{kt ¼kusLk ykÃkðk{kt ykðu.
- òu Mkt[k÷f, hMkkuEÞk fu {ËËLkeþ yk ÞkusLkkLkk y{÷{kt ÞkuøÞ fk¤S Lk ÷uíkkt nkuÞ íkku
íku{Lkku Mk{òððk.
- ÞkusLkkLku LkwfMkkLk fhLkkh su íku Mkt[k÷f, hMkkuEÞk fu {ËËLkeþLku Ëqh fhe íku{Lkk MÚkkLku Lkðe
ÔÞÂõíkLke rLk{ýqtf fhðe.
rð[khku yLku [[ko fhku (sqÚk fkÞo) :
50
- {æÞknTLk ¼kusLk ÞkusLkk ytíkøkoík ykÃkLkk yr¼«kÞku ÔÞõík fhku.
- {æÞknTLk ¼kusLkLke ykð~Þfíkk yLku yrLkðkÞoíkk sýkðku.
- {æÞknTLk ¼kusLkLke rþûkýLke økwýð¥kk Ãkh Úkíke yMkhLke [[ko fhku.
- ík{khe þk¤k{kt [k÷íke {æÞknTLk ¼kusLk ÞkusLkkLke økwýð¥kk ò¤ðe hk¾ðk ík{kÁt
ykÞkusLk MÃkü fhku.
MktË¼o :
- rþûkýLkku yrÄfkh (þk¤k ÔÞðMÚkkÃkLk Mkr{rík) GCERT îkhk «fkrþík {kuzâw÷.
10.5 þk¤k «ðuþ WíMkð
10.5.1 «MíkkðLkk
«kÚkr{f rþûkýLku økríkþe÷ çkLkkððk {kxu 100% Lkk{ktfLk 100% MÚkkÞefhý yLku rþûkýLke
økwýð¥kk MkwÄkhýk {kxu ‘þk¤k «ðuþkuíMkð’ yMkhfkhf fkÞo¢{ Au. 1998-99Lkk ð»koÚke þk¤k-
«ðuþkuíMkð Lkk{Lkku Lkðíkh fkÞo¢{ 100% Lkk{ktfLkLkku ÷ûÞktf rMkØ ÚkkÞ íku {kxu y{÷{kt {qfðk{kt
ykÔÞku.
fkuEÃký Lkkøkrhf {kxu rþûký {u¤ððkLkku ¼khíkLkku çktÄkhýLkku {q¤¼qík yrÄfkh Au.
(Right to Education) hkßÞLkk fkuEÃký rðMíkkhLkwt, fkuEÃký çkk¤f, fkuEÃký þk¤k{kt 6 Úke 14
ð»koLke ô{hu «ðuþ {u¤ðe þfu. fkuEÃký çkk¤fLkk ykÚke ðtr[ík Lkk hnu íkuðe Mkhfkh©eLkku yzøk
rLkÄkoh Au. Ä{o, òrík yLku ykŠÚkf ÂMÚkhíkk ¼uË¼kð Ãkh Mk{kLkíkkLkk Äkuhýu rþûký ykÃkðkLkku
WÆuþ Au. 2002-03 þiûkrýf ð»koÚke þk¤k-«ðuþkuíMkð, fLÞk fu¤ðýe {nkuíMkðLke Wsðýe
fhðk{kt ykðu Au. Mk{økú fkÞo¢{{kt ík{k{ MíkhuÚke yrÄfkh©eyku íkÚkk ÃkËkrÄfkhe©eyku fLÞk
fu¤ðýe «ðuþkuíMkð {kxu Mkk{krsf MkuðkLke ¼kðLkkÚke Mkr¢Þ heíku òuzkÞ Au.
LkðeLk Ëk¾÷ ÚkÞu÷ çkk¤fkuLku íku rËðMku þk¤k{kt «ðuþ ykÃkðk{kt ykðu Au. íku{s þk¤k
Akuze økÞu÷ çkk¤fkuLku þk¤k{kt ÃkwLk:«ðuþ ykÃkðkLke fk{økehe Ãký fhðk{kt ykðu Au. MkhfkhLke
yLkufrðÄ ÞkusLkkykuLke òýfkhe yLku rËLk-«ríkrËLk ½xíkk síkk Mºke-ÃkwY»kLkk y«{kýMkh
sL{ËhLkk økwýku¥khLku «{kýMkh fhðk {kxu Mºke ¼ú]ý níÞk yLku çkuxe çk[kðku rðþu òøk]rík ÷kððk
{kxuLkk «ÞíLkku Ãký fhðk{kt ykðu Au. fLÞk fu¤ðýeLkk rðfkMkkÚkuo íku{s þiûkrýf økwýð¥kk{kt
MkwÄkhku ÷kððk {kxu yk fkÞo¢{Lke AuÕ÷k ËMk ð»koÚke rþûkýÞkºkkLku Mk{ksLkk Ëhuf MíkhLkk ÷kufkuyu
Mkn»ko MðefkÞkuo Au. MÚkkrLkf LkkøkrhfkuLkk h[Lkkí{f MknfkhÚke y¼qíkÃkqðo MkV¤íkk {¤u÷ Au.
fLÞk fu¤ðýe {nkuíMkð yu ykÃkýk MkkiLkku fkÞo ¢{ Au. þk¤k{kt ¼ýíkk çkk¤fkuLku
ykí{rðïkMk, nqtV yLku «uhýk yÃkuo Au. Mk{ks{kt rþûký «íÞu òøk]rík fu¤ððk{kt Ãkqhf çkLku Au.
10.5.2 þk¤k «ðuþ WíMkðLkk nuíkwyku
nuíkwyku :
• þk¤k{kt 100% Lkk{ktfLk ÚkkÞ.
• çkk¤fkuLkku þk¤k «íÞuLkku zh Ëqh ÚkkÞ.
• økk{{kt þiûkrýf ðkíkkðhýLkwt rLk{koý ÚkkÞ.
• ðk÷eyku rþûkýkr¼{q¾ yLku þk¤kLke rðrðÄ «ð]r¥kykuÚke ðkfuV ÚkkÞ.
• økk{Lkk ÷kufku rþûký{kt hMk ÷uíkk ÚkkÞ.
• rþûkfku çkk¤fku MkkÚku ykí{eÞíkk fu¤ðu.
51
þiûkrýf {wÆkyku :
• þk¤k «ðuþkuíMkð yux÷u þwt ?
• þk¤k «ðuþkuíMkðLkwt {n¥ð.
• þk¤k «ðuþkuíMkðLkwt ykÞkusLk-y{÷efhý.
• þk¤k «ðuþkuíMkðLke Wsðýe.
• þk¤k «ðuþkuíMkðLke ÷kuf¼køkeËkhe.
10.5.3 þk¤k «ðuþkuíMkð yux÷u þwt ?
þk¤k «ðuþkuíMkð yux÷u økk{zkLkk 6 Úke 14 ð»koLkk ík{k{ çkk¤fkuLku þk¤k{kt «ðuþ
ykÃkðkLkku fkÞo¢{. ‘rþûkýLku MktMfkhkuÚke MkwðkrMkík fhðkLkku fkÞo¢{’ fkuEÃký rðMíkkhLkwt fkuEÃký
çkk¤f rþûkýÚke ðtr[ík Lk hnu íku {kxuLkku WíMkð. çkk¤fkuLkku, çkk¤fku {kxu, çkk¤fku îkhk Wsðkíkku
fkÞo¢{.
økk{Lke çkÄe s Ëefheyku þk¤k{kt «ðþ {u¤ðeLku «kÚkr{f rþûký ÷ELku ÃkkuíkkLkwt SðLk
økwýð¥kk Þwõík çkLkkðu. økk{Lke Ëefheyku rþûkýÚke ðtr[ík Lkk hnu íku {kxuLkku WíMkð yux÷u ‘fLÞk
fu¤ðýe {nkuíMkð’.
10.5.4 þk¤k «ðuþ WíMkðLkwt {n¥ð
{n¥ð :
(1) «kÚkr{f rþûkýLku økríkþe÷ ¼Lkkððk 100% Lkk{ktfLk MÚkkÞefhý {kxuLkku yMkhfkhf
fkÞo¢{ Au.
(2) çkk¤fkuLkku þk¤k yLku rþûkf «íÞuLkk zh Ëqh ÚkkÞ Au.
(3) çkk¤fku þk¤kr¼{w¾ çkLku Au.
(4) hkßÞLkk ík{k{ rsÕ÷k{kt ík{k{ yktíkrhÞk¤ økk{ku{kt MkkûkhíkkLkwt «{ký ykuAwt nkuÞ íÞkt
Zku÷, Lkkhk, Ÿxøkkze MkkÚku hu÷e fkZeLku økk{{kt rþûký «íÞu òøk]rík ÷kðe þfkÞ Au.
(5) ðk÷eyku þk¤k{kt Þkuòíke «ð]r¥kyku{kt Mkn¼køke çkLku Au.
(6) þk¤k{kt «ðuþ {u¤ðeLku rËfheyku ‘rðãk÷û{e çkkuLz’ Lkku ÷k¼ {u¤ðu Au.
(7) þk¤k Akuze økÞu÷ çkk¤fkuLku Ãký þk¤k{kt ÃkwLk:«ðuþ ykÃkðk{kt ykðu Au.
(8) Mºke-ÃkqY»kLkk y«{kýMkh sL{ËhLkk økwýku¥khLku «{kýMkh fhðk Mºke-¼ú]ýníÞk yLku çkuxe
çk[kðku rðþu Mkk{krsf òøk]rík ÷kððk{kt yMkhfkhf Lkeðzu Au.
(9) Ä{o, òrík yLku ykŠÚkf ÂMÚkríkLkk ¼uË¼kð ðøkh Mk{kLkíkkLkk Äkuhýu rþûký {u¤ðe þfu Au.
10.5.5 ykÞkusLk yLku y{÷efhý
• Ëhuf økk{{kt þk¤kLkk yk[kÞo, økk{Lkk ykøkuðkLkku Mke.ykh.Mke. fku.ykuŠzLkuxh íkÚkk
rþûkfkuyu yuMk.yu{.MkeLkk MkÇÞu MkkÚku hneLku ykÞkusLk fhðwt.
• þk¤k{kt «ðuþÃkkºk 6 Úke 14 ð»koLke ðÞ sqÚkLkk çkk¤fkuLke ÞkËe çkLkkððe.
• þk¤k{ktÚke yÄðå[u þk¤k Akuze økÞu÷ çkk¤fkuLku þk¤k-«ðuþ ykÃkðk ykÞkusLk fhðwt.
• yktøkýðkze fkÞofíkkoykuLkku MknÞkuøk {u¤ððku.
• økk{{kt íku{s økk{Úke Ëqh ytíkrhÞk¤ rðMíkkhkukt hnuíkk÷kufkuLkku MktÃkfo fhe þk¤k «ðuþ {kxu
íkiÞkh fhðk.
52
• çkk¤fkuLku Ãkkxe-ÃkuLk, Lkkuxçkwfku, h{fzkt suðe ¼ux íkÚkk {eXkE ykÃke þfu íku {kxu yøkkWÚke
MktÃkfo fhe Ëkíkkyku íkiÞkh fhðk.
• MðiÂåAf MktMÚkkyku íku{s Mkhfkhe MktMÚkkykuLkk «ríkrLkrÄyku, rþûký MkkÚku Mktf¤kÞu÷
ÔÞÂõíkykuLku rþûkfkuLke MkkÚku hneLku zkuh xw zkuh MktÃkfo fhe «ðuþÃkkºk fLÞkykuLkk Lkk{ktfLk fhe
þk¤k «ðuþ fhkððku.
• þk¤k{kt MÚkkÞefhý ÚkkÞ íkuðwt ykLktË{Þe ðkíkkðhý rLk{koý fhðwt.
• rðãk÷ûke ÞkusLkk, {æÞknTLk ¼kusLk, rþ»Þð]r¥k, {Vík ÃkkXTâÃkwMíkf ðøkuhu suðe rðrðÄ
ÞkusLkkykuÚke ðk÷eykuLku ðkfuV fhðk.
• økrýík-rð¿kkLk «ËþoLk, çkk÷{u¤ku, h{íkkuíMkð suðe «ð]r¥kykuÚke ðk÷eykuLku {krníkøkkh
fhðk.
• «[kh-«Mkkh {kxu økk{{kt yLku þk¤kLkk «ðuþîkh ÃkkMku þk¤k-«ðuþkuíMkðLkwt çkuLkh
÷økkððwt.
• þk¤k «ðuþ {u¤ððk Ãkkºk fkuEÃký çkk¤f ðtr[ík Lk hnu íkuLke fk¤S hk¾ðe.
10.5.6 þk¤k «ðuþ WíMkðLke Wsðýe
• þk¤k «ðuþkuíMkðLkk rËðMku þýøkkhu÷wt çk¤Ëøkkzwt, Ÿxøkkze, ½kuzkøkkze íku{s MÚkkrLkf
MktøkeíkLkk MkkÄLkku MkkÚku hu÷e fkZðe.
• Lkðk Ëk¾÷ Úkíkkt çkk¤fkuLku þýøkkhu÷ ðknLkku{kt çkuMkkze Mkh½MkLkk YÃk{kt þk¤k{kt ÷kððk.
• þk¤k{kt çkk¤fkuLku ftfw-rík÷f fhe, xkuÃke ÃknuhkðeLku Mðkøkík fhðwt.
• þk¤k{kt çkÄkts çkk¤fkuLku [kuf÷ux, rçkMfex fu {eXkELke ðnU[ýe fhðe.
• þk¤k{kt htøkku¤e Ãkqhðe, çkuLkh ÷økkððwt.
• þk¤k{kt MkktMf]ríkf fkÞo¢{Lkwt ykÞkusLk fhðwt.
• þk¤k{kt {Vík ÃkkXTâ-ÃkwMíkfkuLkwt rðíkhý fhðwt.
• økk{{kt ÷kufMknfkhÚke yÚkðk Ëkíkkyku íkhVÚke {¤u÷ Mfq÷ çkuøk, Ãkkxe ÃkuLkLkwt rðíkhý fhðwt.
• þk¤k{kt Mkwþku¼Lk fheLku þk¤kLku þýøkkhðe.
• økk{{kt ðk÷e ¼kE-çknuLkkuLku yk{tºký ykÃkeLku çkku÷kððk.
• çkk¤fkuLku çkk¤økeíkku, çkk¤ðkíkko suðe rðrðÄ «ð]r¥kyku fhkðeLku ykí{eÞíkk fu¤ððk
«ÞkMk fhðku.
• þk¤k{kt Lkk{ktfLk ÚkÞu÷ çkk¤fkuLke ÞkËe çkLkkððe.
10.5.7 þk¤k «ðuþ WíMkðLkkt ÷ûÞktfku
þk¤k «ðuþ WíMkðLkk ÷ûÞktfku Lke[u {wsçk Au.
(1) yktøkýðkze{kt çkk¤fkuLkwt 100% Lkk{ktfLk fhðwt.
(2) Äkuhý-1 {kt 100% Lkk{ktfLk fhðwt.
(3) Äkuhý-1 Úke 8{kt zÙkuÃk ykWx ÚkÞu÷ çkk¤fkuLkwt ÃkwLk: Lkk{ktfLk fhðwt.
(4) Äkuhý - 8Lkk çkk¤fkuLkwt Äkuhý-9{kt 100% Lkk{ktfLk fhðwt.
(5) zÙkuÃk ykWx ÚkÞu÷ çkk¤fkuLkk ðk÷e MkkÚku {w÷kfkík fhðe.
(6) zÙkuÃk ykWx Úkðk {kxuLkk fkhýku òýe Mkq[Lkku {u¤ððk.
53
10.5.8 þk¤k «ðuþ WíMkð fkÞo¢{Lke fkÞoMkqr[
þk¤k «ðuþ WíMkðLke fkÞoMkqr[ Lke[u {wsçk Au.
(1) ‘{Lkw»Þ økkihð økkLk-{Lkw»Þ íkw çkzk {nkLk ni.’
(2) hk»xÙ¼Âõík økeíkLkwt økkLk
(3) ÞkuøÞ Ãkrh¼Þ rLkËþoLk-Mxus Ãkh økúwÃk îkhk hsqykík.
(4) yktøkýðkze{kt Ëkíkkyku îkhk {¤u÷ h{fzktykuLkwt yÃkoý
(5) rðãk÷û{e çkkuLz, [uf yÃkoý, rþ»Þð]r¥k, økýðuþ MknkÞ, yLku ÃkkXTâÃkwMíkf ðøkuhuLkwt
rðíkhý.
(6) Äku. 3 Úke 8 {kt ©uc rðãkÚkeoykuLkwt ÃkwMíkf îkhk MkL{kLk.
(7) ðknLk ÔÞðMÚkk îkhk ykðu÷ çkk¤fkuLkwt ðknLk MkkÚku Mðkøkík.
(8) y{]ík ð[Lk -
MðåAíkk yr¼ÞkLk, çku x eçk[kðku , Ãkkýe çk[kðku yLku ð] ûkkhku Ãký rð»kÞ Ãkh çku
rðãkÚkeoykuLkwt ðfíkÔÞ.
(9) {wÏÞ {nu{kLkLkwt MktçkÄkuÄLk
(10) ð]ûkkhkuÃký (Mkhøkðk, V¤Lkk Akuz) - rðãkÚkeo / ðk÷e îkhk
(11) ík{k{ þk¤k{kt 8 Úke 10 sqLk ËhBÞkLk MkVkE yr¼ÞkLk nkÚk ÄhðkLkwt hnuþu suLke Mk{eûkk
«ðuþ WíMkð ËhBÞkLk fhðk{kt ykðþu.
10.5.9 þk¤k «ðuþ WíMkð {kxu fkÞoMkqr[ {kxu yLÞ Mkq[Lkkyku
(1) Mke.ykh.Mke. yu. Äku.8 Lkk rðãkÚkeoyku Äku.9 {kt fE þk¤k{kt «ðuþ {u¤ðu Au íkuLke {krníke
íkiÞkh fhðkLke hnuþu.
(2) çkk¤fkuLku Mkw¾ze MkkÚku fu¤w, [efw, MkVhsLk suðk V¤ku ykÃke þfkÞ íku {kxu æÞkLk hk¾ðwt.
(3) ‘‘{Lkw»Þ økkihðøkkLk’’ Mktøkeík ð]tË yLku yr¼LkÞ MkkÚku hsq fhðwt.
(4) ÞkuøÞ Ãkrh[Þ rLkËþoLk{kt Ëþ-ÃktËh çkk¤fku îkhk yLku y÷øk Mxus Ãkh «ËŠþík fhðwt.
(5) ÃkËkrÄfkhe, yrÄfkhe©eyku, «ðuþ Ãkk{íkkt çkk¤fkuLkwt ftfw, [tËLk, rík÷f, økw÷kçk, ÃkktËzeÚke
Mðkøkík fhðwt Lkne.
(6) «ðuþ Ãkk{íkk çkk¤fkuLkk zÙuMk Ãkh {kºk íku{Lkk Lkk{Lkwt çkuEÍ ÷økkððwt.
(7) «ðuþÃkkºk çkk¤fkuLkk {Míkf Ãkh fþwt Ãknuhkððwt Lkne.
(8) rðãkÚkeoykuLku ykÃkðkLkk ÃkkXTâÃkwMíkfku Ãkh Lkk{ ÷¾ðk fu Mxefh ÷økkððkLkk hnuþu.
10.5.10 «ðuþ WíMkð «MktøkLkk Mkqºkku
• ‘‘ykÃkýk «ÞíLkku Úkfe ðkíkkðhý Ãk÷xkðeyu , çkk¤fku L kk ¼krðLku MkkÚku {¤e
þýøkkheyu.’’
• ‘‘Ëun {kMkw{ nku ¼÷u, íkkfkík yuLke ¼ÔÞ Au. çkk¤fkuLkk ¼køÞLkk îkhu xfkuhku {kheyu.’’
• ‘‘[k÷kuLku ! ykÃkýu rLks òík Ãkh WÃkfkh fheyu, [{LkLkkt yk Vq÷kuLkku «u{Úke Mkífkh
fheyu.’’
• ‘‘nkuÞ ríkr{h, íÞkt x{x{íkwt yuf VkLkMk ÚkEyu, {kýMkLkku yðíkkh {éÞku Au, {kýMk
ÚkEyu’’
54
• ‘‘yksLkwt ¼ýíkh ykðíke fk÷Lkwt ¼rð»Þ Au.’’
• ‘‘rþûký yu {kÁt Mðkr¼{kLk.’’
10.6 Mkkhktþ
• «kÚkr{f rþûký {kxu {Vík, Mkkðorøkf yLku VhrsÞkík çktÄkhý{kt òuøkðkE fhðk{kt ykðe
Au. 6 Úke 14 ð»koLkk çkk¤fkuLku VhrsÞkík rþûký ykÃkðwt. yk çkk¤fkuLku þk¤kyu ykðu íkuðe
ÔÞðMÚkk Q¼e fhðk{kt ykðe.
• yk çkkçkíkLke sðkçkËkhe fuLÿ Mkhfkhu Mðefkhe Au. hkßÞ Mkhfkh MktÞõík ÞkËe{kt {wfðk{kt
ykðu÷ Au.
• rðãkÚkeoyku þk¤kkt ykðu íku {kxu ònuhkík xe.ðe. fkÞo¢{, ðíko{kLk ÃkuÃkh{kt ònuhkík,
hurzÞku, Mk{qn {kæÞ{kuLkku WÃkÞkuøk fheLku Íqtçkuþ þY fhe.
• yk {kxu Mkhfkhu þk¤k «ðuþ WíMkð fkÞo¢{, ðøkuhu çkkçkíkku æÞkLk{kt hk¾e rþûkýLkk
Mkkðorºkfhý ÚkkÞ íkuðk «ÞíLkku nkÚk Ähðk{kt ykÔÞk Au. yk «fkhLkk rþûkýLku Mkðorþûký
yr¼ÞkLkLkk Lkk{u yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
• Mkðorþûký yr¼ÞkLk {kxu þk¤k{kt fux÷ktf fkÞo¢{ku nkÚk Ähðk{kt ykÔÞk Au, íku{s þk¤k
{kxu økúktxLke ÔÞðMÚkk fhðk{kt ykðe Au.
• Mkðo rþûký yr¼ÞkLkLku ðuøkðkLk çkLkkððk {kxu þk¤k{kt {æÞknTLk ¼kusLkLke ÔÞðMÚkk
økkuXððk{kt ykÃku÷ Au.
• ðk÷eykuLke ykŠÚkf ÃkrhÂMÚkrík Lkçk¤e Au. çku xkE{Lkwt ¾kðkLkwt Úkðk {¤íkwt LkÚke, íku çkkçkík
æÞkLk{kt hk¾e þk¤k{kt {æÞknTLk ÞkusLkk y{÷{kt {qfe Au suÚke çkk¤fku þk¤k{kt ykðíkk
ÚkkÞ.
• {æÞknTLk ¼kusLk ÞkusLkkLku fkhýku yÃkÔÞÞ yLku MÚkrøkíkíkkLkwt «{ký Ãký ykuAwt fhðkLkku nuíkw
Au.
• þk¤k ðÄw MktÏÞk{kt rðãkÚkeoyku ykðu íku {kxu þk¤k «ðuþ WíMkð ð»koLke þYykík{kt
Wsððk{kt ykðu Au. WíMkð suðku fkÞo¢{ økkuXððk{kt ykðu Au. MkktMf]ríkf fkÞo¢{ Ãký MkkÚku
hk¾ðk{kt ykðu Au.
(1) Mkðo rþûký yr¼ÞkLk yux÷u þwt ?
(2) Mkðo rþûký yr¼ÞkLkLkk nuíkwyku sýkðku.
(3) Mkðo rþûký yr¼ÞkLkLke «ð]r¥kyku sýkðku.
(4) Mkðo rþûký yr¼ÞkLk îkhk þk¤kLku ykÃkðk{kt ykðíke økúkLx sýkðku.
(5) Mkðorþûký yr¼ÞkLk MktçktÄe òuøkðkE sýkðku.
(6) þk¤k ÔÞðMÚkkÃkLk Mkr{ríkLke h[Lkk sýkðku.
(7) þk¤k ÔÞðMÚkkÃkLk Mkr{ríkLkk fkÞkuo yLku Vhòu sýkðku.
(8) þk¤k ÔÞðMÚkkÃkLk Mkr{ríkLkwt {k¤¾wt sýkðku.
(9) {æÞknTLk ¼kusLk ÞkusLkkLkk nuíkwyku sýkðku.
(10) {æÞknTLk ¼kusLk ÞkusLkkLkwt y{÷efhý ÔÞðMÚkk sýkðku.
(11) ËirLkf ¾kã Mkk{økúeLkk {kÃkËtz sýkðku.
(12) yuLk.S.yku.Lke fk{økehe sýkðku.
55
(13) þk¤k «ðuþ WíMkkðLkk nuíkwyku sýkðku.
(14) þk¤k «ðuþ WíMkð yux÷u þwt ?
(15) þk¤k «ðuþ WíMkðLkwt {n¥ð sýkðku.
(16) þk¤k «ðuþ WíMkðLkwt ykÞkusLk yLku y{÷efhý sýkðku.
10.8 ík{khe «økíke [fkMkku

 çknw rðfÕÃk «&Lkku :
• ykÃku÷ rðÄkLkLke Lke[u sýkðu÷ rðfÕÃkku{ktÚke ÞkuøÞ rðfÕÃk ÃkMktË fhe sðkçk ykÃkku.
(1) Mkðo rþûkk yr¼ÞkLk{kt çktÄkhý{kt fE ô{h Lk¬e fhðk{kt ykðu Au.
(A) 6 Úke 14 ð»ko (B) 7 Úke 12 ð»ko
(C) 1 Úke 6 ð»ko (D) 12 Úke 18 ð»ko
(2) Mkðo rþûkk yr¼ÞkLk fE çkkçkík Ãkh ¼kh {qfu Au.
(A) rþûký (B) Mk{ks
(C) þk¤k (D) {tz¤
(3) {æÞknTLk ¼kusLk ÞkusLkk fu{ y{÷e çkLke ?
(A) çkk¤fkuLku þk¤k{kt ÷kððk (B) çkk¤f yÇÞkMk fhu íku {kxu
(C) çkk¤fkuLku ½h{kt ÷kððk (D) çkk¤f þk¤k Akuzu íku {kxu
(4) hk»xÙeÞ ¿kkLk Ãkt[ õÞkhu y{÷{kt ykÔÞwt ?
(A) 13-6-2005 (B) 15-8-1950
(C) 26-1-1947 (D) 26-1-1948
(5) hk»xÙeÞ ¿kkLk Ãkt[Lke fE ¼÷k{ý fhðk{kt ykðe Au ?
(A) ¼k»kk rþûký (B) Mk{ks rðãk
(C) rð¿kkLk rþûký (D) r[ºkf¤k
(6) hk»xÙeÞ ¿kkLk Ãkt[Lke fE ¼÷k{ý{kt fE çkkçkíkkuLkku Mk{kðuþ fhðk{kt ykðu÷ LkÚke ?
(A) Mkkûkhíkk yr¼ÞkLk (B) økútÚkk÷ÞLkku rðfkMk
(C) ¼k»kk rþûký (D) økrýíkLkku rðfkMk
(7) þk¤k «ðuþ WíMkð fkÞo¢{ fÞk ð»koÚke Wsððk{kt ykðu Au ?
(A) 2002-2003 (B) 2004-2005
(C) 2003-2004 (D) 2005-2006
(8) þk¤k «ðuþ WíMkð fkÞo¢{ yux÷u þwt ?
(A) 6 Úke 14 ð»koLkk ík{k{ çkk¤fkuLku «ðuþ
(B) 8 Úke 14 ð»koLkk ík{k{ çkk¤fkuLku «ðuþ
(C) 10 Úke 14 ð»koLkk ík{k{ çkk¤fkuLku «ðuþ
(D) 12 Úke 18 ð»koLkk ík{k{ çkk¤fkuLku «ðuþ
(9) þk¤k «ðuþ WíMkð fkÞo¢{ yux÷u þwt ?
(A) rþûkýÚke ðtr[ík Lk hnu íku {kxuLkku WíMkð
56
(B) fLÞk QXe Lk òÞ íku {kxuLkku WíMkð
(C) ðk÷eLku «kuíMkknLk ykÃkðkLkku fkÞo¢{
(D) þk¤kLku «kuíMkknLk ykÃkðkLkku fkÞo¢{
(10) þk¤k «ðuþ WíMkðLke Wsðe þk {kxu fhðk{kt ykðu Au ?
(A) çkk¤fkuLku þk¤kLkku zh Ëqh fhðk
(B) Mk{ksLkku zh Ëqh fhðk
(C) yk[kÞoLkku zh Ëqh fhðk
(D) ðk÷eLku çkk¤fLkku Mkk[ðýe{ktÚke {wõík fhðk
(11) þk¤k «ðuþ þk ð{kxu Wsððk{kt ykðu Au. ?
(A) økk{{kt þiûkrýf ðkíkkðhý Q¼wt fhðk
(B) fwxwtçk{kt þiûkrýf ðkíkkðhý Q¼wt fhðk
(C) Ãkkzkuþ{kt þiûkrýf ðkíkkðhý Q¼wt fhðk
(D) Mkøkk{kt þiûkrýf ðkíkkðhý Q¼wt fhðk
(12) þk¤k «ðuþ Wsðýe ð¾íku çkkçkíkkuLku þwt ykÃkðk{kt ykðu Au ?
(A) yÇÞkMk Mkk{økúe (B) ½hLke Mkk{økúe
(C) hkufz Lkkýktt (D) MkŠxrVfux
(13) þk¤k «ðuþ Wsðýe Mk{Þu çkk¤f þk¤k{kt «ðuþ {u¤ðu fu íkhík s «Úk{ þwt fhðk{kt ykðu
Au ?
(A) ftfw rík÷fÚke Mðkøkík (B) ðk÷eLkwt Mðkøkík
(C) yÇÞkMk Mkk{økúe ykÃkðe (D) {tz¤Lkwt Mðkøkík
(14) hk»xÙeÞ ¿kkLk Ãkt[Lkku fÞku nuíkw níkku ?
(A) ¿kkLkLkk Lkðk s «fkhLkk MðYÃkkuLkwt MksoLk
(B) ¿kkLkLkk sqLkk «fkhLkk MðYÃkkuLkwt MksoLk
(C) økrýík-rð¿kkLkLkku rðfkMk fhðku.
(D) r[ºkf¤kLkku rðfkMk fhðku.
• çknwrðfÕÃk «&LkkuLkk Mkk[k sðkçkku
(1) (A) 6 Úke 14 ð»ko
(2) (A) rþûký
(3) (A) çkk¤fkuLku þk¤k{kt ÷kððk
(4) (A) 13-6-2005
(5) (A) ¼k»kk rþûký
(6) (D) økrýíkLkku rðfkMk
(7) (A) 2002-2003
(8) (A) 6 Úke 14 ð»koLkk ík{k{ çkk¤fkuLku «ðuþ
57
(9) (A) rþûkýÚke ðtr[ík Lk hnu íku {kxuLkku WíMkð
(10) (A) çkk¤fkuLku þk¤kLkku zh Ëqh fhðk
(11) (A) økk{{kt þiûkrýf ðkíkkðhý Q¼wt fhðwt
(12) (A) yÇÞkMk Mkk{økúe
(13) (A) ftfw rík÷fÚke Mðkøkík
(14) (A) ¿kkLkLkk Lkðkt s «fkhLkk MðYÃkkuLkwt MksoLk
10.10 Mkwr[ík ðkt[Lk Mkk{økúe
(1) çkkhiÞk ðe.ðe : Mk{fk÷eLk ¼khík yLku rþûký
íkÚkk yLÞ «íkef «fkþLk, y{ËkðkË
58
yu f { çkk¤fLkku Mkk{krsf rðfkMk
11
: YÃkhu¾k :
11.1 Mkk{krsfefhý (Socialization)
11.1.1 «MíkkðLkk
11.1.2 Mkk{krsfefhý yux÷u þwt ?
11.1.3 Mkk{krsfefhýLke ÔÞkÏÞkyku
11.1.4 Mkk{krsfefhýLke «r¢ÞkLkk ÷ûkýku
11.1.5 çkk¤fLkk Mkk{krsfefhýLku yMkh fhíkkt Ãkrhçk¤ku
11.1.6 Mkk{krsfefhýLkk «fkhku
1. «kÚkr{f Mkk{krsfefhý
2. økkiý Mkk{krsfefhý
11.1.7 Mkk{krsfefhýLke «r¢ÞkLkk ytíkøkoík ½xfku
11.2 ¼khíkeÞ MktMf]rík{kt çkk¤fLkku «ðuþ
11.2.1 «MíkkðLkk
11.2.2 MktMf]rík yux÷u þwt ?
11.2.3 ¼khíkeÞ MktMf]ríkLkk ÷ûkýku
11.2.4 MktMf]ríkLkk «fkhku
11.2.5 ¼khíkeÞ MktMf]ríkLkk MktË¼o{kt þk¤kfeÞ «ð]r¥kyku
11.2.6 MktMf]ríkLkk rðfkMk {kxu rþûkýLke ¼qr{fk
11.2.7 Mk{ks SðLk Ãkh MktMf]ríkLke yMkh
11.3 Mkkhktþ
WÆuþku :
yk yuf{Lkku yÇÞkMk fÞko ÃkAe ík{u .....
(1) Mkk{krsfefhýLkku yÚko Mk{S þfþku.
(2) Mkk{krsfefhýLke ÔÞkÏÞk Mk{S þfþku.
(3) Mkk{krsfefhý «r¢ÞkLkk ÷ûkýku Mk{S þfþku.
(4) çkk¤fLkk Mkk{krsfefhýLku yMkh fhíkkt Ãkrhçk¤ku Mk{S þfþkuki.
(5) Mkk{krsfefhýLkk «fkhku Mk{S þfþku.
(6) Mkk{krsfefhýLke «r¢Þk ytíkøkoík ½xfku Mk{S þfþku.
59
(7) MktMf]ríkLkku yÚko Mk{S þfþku.
(8) ¼khíkeÞ MktMf]ríkLkk ÷ûkýku Mk{S þfþku.
(9) MktMf]ríkLkk «fkhku Mk{S þfþku.
(10) ¼khíkeÞ MktMf]ríkLkk MktË¼o{kt þk¤kfeÞ «ð]r¥kyku Mk{S þfþku.
(11) MktMf]ríkLkk rðfkMk {kxu rþûkýLke ¼qr{fkLke [[ko fhe þfþku.
(12) Mk{ks SðLk Ãkh MktMf]ríkLke yMkh Mk{S þfþku.
11.1 Mkk{krsfefhý (Socialization)

11.1.1 «MíkkðLkk
 {kýMk yuf Mkk{krsf «kýe Au. íku Mk{ks{kt sL{ ÷u Au, íkuLkku Mk{ks{kt rðfkMk ÚkkÞ Au
yLku Mk{ks{kt {]íÞw Ãkk{u Au. íkuLkku ÔÞÂõíkøkík rðfkMk yu Mkk[k yÚko{kt Mkk{krsf rðfkMk
nkuÞ Au.
 {Lkw»ÞLkku sL{ ÚkkÞ Au íÞkhu íku{Lkk{kt fkuR ¾kMk Mk{s nkuíke LkÚke, yux÷u fu Ãkþw suðku nkuÞ
Au, Äe{u Äe{u íku çkk¤ {kuxwt Úkíkwt òÞ íku{ íku{ íkuLku Ãkþwíkk íkhVÚke {kLkðíkk íkhV ÷R òÞ
Au.
 {Lkw»ÞLkku ÔÞÂõíkøkík rðfkMk {kxu Mkk{krsf ÃkÞkoðhý sYhe Au. Mk{ksLkk ðkíkkðhýLke
Ãkh hneLku çkk¤f rðfkMk MkkÄe þfíkwt LkÚke.
 {Lkw»ÞLku Ãkþw MkkÚku hnu íkku íku{Lkk{kt ÃkþwLkk ÷ûkýku òuðk {¤u Au. çkk¤fLkk WAuh{kt
Mkk{krsfefhý Lk ÚkðkLku Ãkrhýk{u íkuLku {kLkðLke ¼k»kk, ykËíkku «kÃík Lk ÚkE þfu. íku {kºk
ÃkþwLke su{ {kuxe ô{hu Ãký ðíkoLk fhðk ÷køÞwt.
 ykLkku yÚko MÃkü Au fu {kLkðeLkku rðfkMk, Mk{ksLke ÔÞÂõíkykuLkk MktMkøko rðLkk, Mk{ksLkk
ðkíkkðhý rðLkk ÔÞÂõíkLkku Mkk{krsf rðfkMk Mkt¼rðík LkÚke.
 ÔÞÂõík Mk{ks{kt hneLku s ÔÞÂõík Mkk{krsfíkk fu¤ðu Au. íku{Lkk{kt Mkk{krsf økwýkuLkku
rðfkMk Mk{ks{kt hneLku s ÚkkÞ Au. Mkk{krsf {qÕÞku, heík-rhðks, hnuýe fhýe, {qÕÞku
ðøkuhuLkwt rþûký Mk{ks yLku Mk{ksLkk MkÇÞku îkhk íku «kÃík fhu Au. ykÚke íku Mkk{krsf çkLku
Au.
 çkk¤fLkku sL{ ÚkkÞ íÞkhu íku Mkk{krsf fu yMkk{krsf nkuíkwt LkÚke. çkk¤fLkku su{ su{ rðfkMk
ÚkkÞ Au íku{ íku{ Mk{ksLkk rðrðÄ MkÇÞkuLkk MktÃkfo{kt ykðu Au.
 «Úk{ {kíkkLkk MktÃkfo{kt ykðu Au, íÞkhçkkË fxwtçkLkk MkÇÞkuLkk MktÃkfo{kt ykðu Au. «Úk{
çkku÷íkkt þe¾u Au. {k... çkk.... {kMke...... fkfk.... fkfe Äe{u Äe{u yuf þçË, ÃkAe çku
þçË ÃkAe ºký þçË çkku÷u Au.
 «Úk{ {kíkkLkku «u{, {{íkk yLku {køkoËþoLk {u¤ðu Au. ÃkAe Äe{u Äe{u fwxwtçkLkk MkÇÞku ÃkkMkuÚke
þe¾u Au. «Úk{ Mk{ksLkwt MkÇÞÃkË «kÃík ÚkkÞ Au.
 ÃkAe þk¤k{kt «ðuþ {u¤ðu Au. íÞkt íkuLkk r{ºkku çkLku Au, rþûkfkuLkk MktMkøko, Mk{ksLkk rðrðÄ
ðøkkuo, MkøkktMktçktÄeyku ðøkuhuLkk MktÃkfo{kt ykðu Au.
 rðrðÄ ðøkkuoLkkt MktÃkfo{kt ykðíkkt íkuLkwt Mkk{krsfefhý ÚkkÞ Au. yk «fkhLkk Mkk{krsfefhý
rMkðkÞ íku Mk{ksLkku MkV¤íkkÃkqðof MkÇÞ çkLke þfíkku LkÚke.
 yk «fkhLkk Mkk{krsfefhýÚke ÔÞÂõíkLke Mkk{krsf sYrhÞkíkku, Mk÷k{íke, Mkk{krsf
Mðef]rík, «u{, {{íkk ðøkuhu {u¤ðu Au. yk heíku ÔÞÂõíkLkwt Mkk{krsfefhý Úkíkkt íku Mk{ksLkku
yuf MkÇÞ Lkkøkrhf çkLku Au.
60
11.1.2 Mkk{krsfefhý yux÷u þwt ?
 Mk{ksLke h[Lkk fhðk {kxu {kLÞ MkçktÄku yrík ykð~Þf Au. yk MkçktÄku {kLkðeLkk
çkk¤fÃkýkÚke þY ÚkkÞ Au yLku {kLkðeLkk SðLkLkk ytík MkwÄe [k÷w hnu Au. yk MkçktÄkuLke
rðfMkíke «r¢ÞkLku Mkk{krsfefhý fnuðk{kt ykðu Au.
 yk «r¢Þk{kt çkk¤{kLkMkLkwt Mkk{krsf ÔÞÂõík íkhefu ½zíkh ÚkkÞ Au. ðíkoLk, ÷køkýeykuLke
Mkk{krsf heíkku þe¾u Au. Mkk{krsf yLku MkktMf]rík MktË¼o{kt yLÞ ÷kufkuLkk yLkwfhý îkhk íku
ÃkkuíkkLkk ‘Mð’ íkÚkk ‘{Lk’Lkku rðfkMk MkkÄu Au.
 yk MktË¼o{kt Mkk{krsfefhýLke ÔÞkÏÞk yk «{kýu hsq fhe þfeyu.
"Mkk{krsfefhý yuf yuðe yktíkhr¢ÞkLke «r¢Þk Au suLkk îkhk ÔÞÂõík xuðku, fkiþÕÞku,
{kLÞíkkyku yLku rððuf çkwrØ þe¾u Au, su Mkk{krsf Mk{qnku íkÚkk Mkt«ËkÞku{kt yMkhfkhf
¼køk ÷uðk {kxu ykð~Þf økýðk{kt ykðu Au."
 yk «¢Þk{kt Mk{ks íkuLkkt MkíÞkuLkk Mkk{krsfefhý {kxuLke yuf yusLMke íkhefu fk{ fhu Au.
Mkk{krsfefhý rðLkk Mk{ks íkuLke {u¤u [k÷w hne þfu Lknª, yÚkðk MktMf]rík yÂMík¥ð
Ähkðe þfu Lknª, íkuÚke {kLkð MkçktÄku{ktÚke WËT¼ðu÷ Mkk{krsfefhýLke «r¢Þk îkhk {kLkðe
yLku Mk{ks yufçkeòLkk Ãkqhf çkLku Au.
11.1.3 Mkk{krsfefhýLke ÔÞkÏÞkyku
Mkk{krsfefhýLke ÔÞkÏÞkyku Lke[u «{kýu ykÃke þfkÞ.
1. Mkk{krsfefhý yu, "çkk¤fku su Mk{ks{kt sL{ ykÃku Au, íku Mk{ks{kt ÞkuøÞ heíku yLkwfq÷Lk
MkkÄe þfu íku heíku íkiÞkh fhðkLke «r¢Þk Au."
"Socialization is the process of preparing the children to fit well in the society
in which they are born."
2. Mkk{krsfefhý yux÷u Mk{ksLkk rhðkòu, ÃkhtÃkhkyku, fkLkqLkku, MktMf]ríkLkkt yLÞ ÷ûkýku
fkiþÕÞku yLku yLÞ ykð~Þf ykËíkku su ÔÞÂõík Mk{ksLkk r¢Þkþe÷ MkÇÞ çkLkðk {kxu
Mk{ks{ktÚke þe¾u Au yLku Mk{ksLkk yLÞ MkÇÞku MkkÚku íkkËkíBÞ MkkÄe yLkwfq÷Lk MkkÄu Au.
xqtf{kt Mkk{krsfefhýLke «r¢Þk Mkk{krsf yktíkhr¢Þk yLku Mkk{krsf fíkoÔÞkuLkku ytíkøkoík
¼køk Au.
yk{, Mkk{krsfefhý yux÷u ....
1. Mkk{krsf Mk¼kLkíkk rðfkMk
2. Mk{ksLku Rü yLku yÃkurûkík íkuðk ðíkoLk-ÃkrhðíkoLkLke «r¢Þk
3. Mkk{krsfefhý yux÷u Mk{ksLkk Mkkhk Lkkøkrhf íkhefu MkÇÞ çkLkðk {kxuLkk fux÷ktf
Mkk{krsf økwýku suðkt fu Mknfkh, MknkLkw¼qrík, «u{, yufíkk, Mkrn»ýwíkk ðøkuhuLkku rðfkMk
4. Mk{ksLkk ykrð»fkh {qÕÞkuLkku rðfkMk
5. nfkhkí{f Mkk{krsf [krhºÞLkwt rLk{koý fhðwt
6. Mkk{krsf ÃkrhÂMÚkrík MkkÚku yLkwfq÷ MkkÄðkLke «r¢Þk
7. rððu[Lkkí{f MkhýLkku ykrð»fkh, LÞkÞÞwõík rLkýoÞ «r¢ÞkLkku rðfkMk
8. Mkk{krsfefhý yux÷u su íku Mk{ksLkkt MkktMf]ríkf ½xfkuLkwt suðk fu Mkk{krsf {qÕÞku, ykËþkuo,
{kLÞíkkyku, YrZ rhðkòu, fkLkqLkku ðøkuhuLkku ykrð»fkh fhe Mk{ksLkk Mkkhk Lkkøkrhf íkhefu
MkÇÞ çkLkkððkLke «r¢Þk.
61
yk{, Mkk{krsfefhýLke «r¢Þk ÔÞÂõík{kt Mkkhk Lkkøkrhf íkhefu Mkk{krsf økwýku yLku Lkiríkf
{qÕÞkuLkwt ykrð»fkh fhe ÔÞÂõík{kt Mkk{krsf Mk{kLkíkk yLku Mkk{krsf sðkçkËkheykuLkku
rðfkMk MkkÄe ÔÞÂõíkLku Mk{ksLkk yLÞ MkÇÞku MkkÚku yLkwfq÷Lk MkkÄðk «uhu Au. Mk{ksLkku yuf
Mkkhku Lkkøkrhf çkLku, çkeòLku {ËËYÃk ÚkkÞ íkuðe ¼kðLkkLkku rðfkMk fhðkLke «r¢Þk.
11.1.4 Mkk{krsfefhýLke «r¢ÞkLkk ÷ûkýku
çkk¤fLkku sL{ ÚkkÞ Au íÞkhÚke Äe{u Äe{u Mkíkík heíku íkuLkwt Mkk{krsfefhý Úkíkwt s hnu Au.
íku L kk ÔÞÂõík¥ð rðfkMk{kt Mkk{krsfefhýLke «r¢Þk {n¥ðLkku ¼køk ¼sðu Au .
Mkk{krsfefhý fhðkLke «r¢ÞkLkk {n¥ðLkk ÷ûkýku Lke[u {wsçk suðk Au.
(1) yLkwfq÷Lk «r¢Þk :
Mkk{krsfehý fhðkLke «r¢Þk ÔÞÂõík¥ðLkk yLkwfq÷LkLke «r¢Þk Au. Mk{ks{kt çkk¤fLku
yLÞ MkkÚku yLkwfq÷Lk MkkÄðk {kxuLkku ÔÞðnkh nkuÞ Au. ËhufLke MkkÚku ÞkuøÞ ÔÞðnkh fhe
y™wfq÷Lk fR heíku MkkÄe þfkÞ íku çkkçkík Ãkh ¼kh {qfðk{kt ykðu Au.
(2) Mkíkík «r¢Þk :
çkk¤fLkku sL{ ÚkkÞ íÞkhÚke {]íÞw MkwÄe Mkk{krsfefhýLke «r¢Þk Mkíkík heíku [k÷w nkuÞ Au.
fwxwtçk{kt, Mk{ks{kt, r{ºkku MkkÚku Mkøkkð÷nk÷kt MkkÚku ðøkuhu MkkÚku Mkk{krsfefhýLke «r¢Þk
hnu Au.
(3) yktíkhr¢Þk :
Mkk{krsfefhýLke «r¢Þk{kt yktíkhr¢Þk {n¥ðLkku ¼ks ¼sðu Au. fkuELke MkkÚku ÔÞðnkh
fhðk{kt Lk ykðu íkku Mkk{krsfefhý Úkíkwt LkÚke.
– fkuR ÔÞÂõíkLku yuf Y{{kt Ãkqhe Ëuðk{kt ykðu íkku yktíkhr¢Þk Úkíke LkÚke, íkuÚke íku{Lkku rðfkMk
Úkþu Lknª. yux÷u Mkk{krsfefhý {kxu yktíkhr¢Þk Mkíkík [k÷w hnu Au.
(4) fkÞ{e «r¢Þk :
Mkk{krsfefhýLke «r¢Þk çkk¤fLkku sL{ ÚkkÞ Au íÞkhÚke {]íÞw MkwÄe Mkíkík heíku [k÷w hnu Au.
íkuÚke fne þfkÞ fu Mkk{krsfhýLke «r¢Þk fkÞ{e yLku Mkíkík [k÷w hnu Au.
(5) Mk¼kLkíkkÃkqðof «r¢Þk :
Mkk{krsfefhýLke «r¢Þk Mk¼kLkíkkÃkqðofLke «r¢Þk Au. íku òøk]ík yðMÚkk «r¢Þk ÚkkÞ Au.
çkk¤f Ÿ½e òÞ íkku Mkk{krsf «r¢Þk Úkíke LkÚke. çkk¤f yLkkÞkMku Mk¼kLkíkkÃkqðof «r¢Þk
fhu Au.
(6) Mkkhk Lkkøkrhf çkLkðkLke «r¢Þk :
Mkk{krsfhýLke «r¢Þk yuf Mkkhk Lkkøkrhf çkLkðkLke «r¢Þk Au. yuf Mkkhe ÔÞÂõík çkLkðk
{kxu þk¤k yLku fwxwtçk{ktÚke ÔÞðnkh þe¾ððk{kt ykðu Au.
(7) rðfkMkLke «r¢Þk :
Mkk{krsfhýLke «r¢Þk yu Mkíkík rðfkMkLke «r¢Þk Au. çkk¤fLkku Mkíkík rðfkMk Úkíkku hnu Au.
(8) yÃkurûkík ðíkoLk ÃkrhðíkoLkLke «r¢Þk :
Mkk{krsfefhýLke «r¢Þk yÃkurûkík ðíkoLk ÃkrhðíkoLk fhðkLke «r¢Þk Au.
Ëk.ík. çkk¤f Mkkhe heíku çkku÷e þfu, ÞkuøÞ ÔÞðnkh fhe þfþu, Mk{ksLkk MkÇÞkuLku yku¤¾e
þfþu.
62
(9) Mkk{krsfhýLkk rðfkMkLke «r¢Þk :
çkk¤fLkk sL{Lke MkkÚku Äe{u Äe{u Mkk{krsf økwýLkku rðfkMk ÚkkÞ íkuðk «ÞíLkku fhðk{kt ykðu
Au. {kíkkLke yku¤¾, fwxwtçkLkk MkÇÞkuLke yku¤¾, Mk{ksLkk MkÇÞkuLke yku¤¾ ðøkuhu. fwxwtçk
MkkÚkuLkku ÔÞðnkh, «u{, {{íkk ðøkuhu þe¾u Au.
11.1.5 çkk¤fLkk Mkk{krsfefhýLku yMkh fhíkkt Ãkrhçk¤ku
 ÔÞÂõíkLkk SðLk{kt çkk¤ÃkýÚke þY fhe íkuL kk yt ík MkwÄ e yLkuf yusLMkeyku íkuL kw t
Mkk{krsfefhý fhu Au. çkk¤fLkk Mkk{krsfefhýLku yMkh fhíkk Ãkrhçk¤ku Lke[u {wsçk Au.
1. fwxwtçk :
 rðïLke ík{k{ MktMf]ríkyku{kt fwxwtçk Mkk{krsfefhýLkwt ÃkkÞkLkwt fk{ fhu Au. çkk¤fLkku sL{
ÚkkÞ Au íÞkhÚke fwxwtçk{kt hnu Au. fwxwtçk{kt Mk{Þ rðíkkðu Au. çkk¤fLkk fwxwtçkLkk MkÇÞku MkkÚku
÷kuneLkk MkçktÄku Au. sL{íkktLke MkkÚku s Mk{ksLkk rðrðÄ MkÇÞkuLkk MktÃkfo{kt ykðu Au. Mkki
Ãknu÷kt {kíkk, rÃkíkk, ¼kR-çknuLk íkÚkk fwxwtçkLkk MkÇÞkuLkk MktÃkfo{kt ykðu Au.
 fwxwtçk{kt hne çkk¤fLkku Mkk{krsf rðfkMk ÚkkÞ Au. {kuxk¼køkLke MktMf]ríkyku{kt fwxwtçk{kt
{kíkkLke ¼qr{fk Mkk{krsfefhýLke «r¢Þk{kt {wÏÞ ¼køk ¼sðu Au. õÞkhuf {kíkk Ãkkuíku s
½hLke {wÏÞ ÔÞÂõík fu ðzk nkuÞ íÞkhu Mºke WÃkh çkk¤fLkk rðfkMkLke yLkufrðÄ sðkçkËkhe
ykðu Au.
 òu fu ykÄwrLkf Mk{Þ{kt ½hLke çknkh fk{ fhðk síke MºkeykuLke yk MktË¼o{kt ¼qr{fk{kt
¼qíkfk¤ fhíkkt ÃkrhðíkoLk ykðu÷wt òuðk {¤u Au.
 fwxwtçk{kt fR MktMf]ríkLkku yLku ykŠÚkf ðøkoLkku ¼køk Au íkuLkk WÃkh Mkk{krsfhý fhðkLke
«r¢ÞkLkk MðYÃkLkku ykÄkh hnu Au.
 Ëk.ík. YrZ[wMík fwxwtçk{kt Úkíkku çkk¤fLkku WAuh fu ÃkAe økheçk ykŠÚkf ÃkrhÂMÚkrík{kt Úkíkk
çkk¤fLkk WAuh{kt íkVkðíkku òuR þfkÞ Au.
 fwxwtçk Mkk{krsfefhýLke «r¢Þk{kt ÃkkÞkLke ¼qr{fk ¼sðu Au. ÃkiMkkËkh fwxwtçk{kt Úkíkkt
çkk¤fLkku WAuh, þnuh{kt Úkíkku çkk¤fLkku WAuh, økk{zk{kt Úkíkku çkk¤fLkku WAuh, rþûký
Ãkk{u÷ fwxwtçk{kt Úkíkku çkk¤fLkku WAuh, y¼ý fwxwtçk{kt Úkíkku çkk¤fLkku WAuh, {sqhLkk fwxwtçk{kt
Úkíkku çkk¤fLkku rðfkMk ðøkuhu rðfkMk{kt íkVkðíkk òuðk {¤u Au.
 çkk¤fLku fwxwtçk fuðwt {¤u÷ Au, {kíkk-rÃkíkk fuðk Au ? «u{k¤, MLkun, {{íkk ðøkuhu Au. íkuLke
yMkh çkk¤f Ãkh ÚkkÞ Au. Mkt½»ko{Þ fwxwtçk{kt yLku «u{k¤ fwxwt çk{kt Úkíkku çkk¤fLkk
Mkk{krsfefhýLke «r¢Þk Ãkh yMkh fhu Au.
 fwxwtçkLkwt ðkíkkðhý fuðwt Au ? ÷kufþkne, ykÃk¾wËþkne ðøkuhu yMkh fhu Au.
2. þk¤k
 þk¤kyu ykiÃk[krhf ÔÞðMÚkk Au. íku{kt [ku¬Mk ÃkkXTÞÃkwMíkf nkuÞ Au. [ku¬Mk {k¤¾k{kt
hne fkÞo fhðkLkwt nkuÞ Au. íkuLkk MktË¼o{kt rðãkÚkeoLkwt Mkk{krsfefhý ÚkkÞ Au. þk¤kLkk
y™w¼ðu yLku íkk÷e{ rðãkÚkeoLku ¿kkLk yLku {krníke ykÃku Au.
 þk¤k{kt çkk¤f ÃkkuíkkLke ¼krð, fkhrfËeo çkLkkððkLkk ÃkkX þe¾u Au. rþûkfku MkkÚku, r{ºkku
MkkÚku ðøkuhu MkkÚku yktíkhr¢Þk îkhk çkk¤fLku {kLkð MktçktÄkuLkk r¼LLk ÃkkMkktykuLkku Ãkrh[Þ
fhkðu Au.
 þk¤kLkwt ðkíkkðhý rþûkfLkku Mð¼kð ðøkuhu çkkçkíku Mkk{krsfefhý fhðk{kt yMkh fhu Au.
þk¤kLkwt ðkíkkðhý yrþü¼ÞwO nkuÞ íkku íkuLke yMkh çkk¤f fu rðãkÚkeo Ãkh ÚkkÞ Au. MkkÁt
ðkíkkðhý nkuÞ íkku Mkkhku Lkkøkrhf rðãkÚkeo çkLku.
63
 þk¤k{kt r{ºkku fuðk Au ? r{ºkkuLke yMkh Mkk{krsfefhý Úkðk{kt yøkíÞLkku ¼køk ¼sðu Au.
íkkuVkLke r{ºkku, Mkkhk r{ºkku ðøkuhuLke yMkh ÚkkÞ Au.
 rþûkf yk¤Mkw nkuÞ íkku Mkk{krsfefhý Úkðk{kt yðhkuÄku ykðu. þk¤k{kt MknyÇÞkMk
«ð]r¥kykuLkwt «{ký Ãký Mkh fhu Au.
3. r{ºksqÚk :
 çkk¤fLkk Mkk{krsfefhý «r¢Þk{kt r{ºksqÚk yøkíÞLkku ¼køk ¼sðu Au. þk¤kLkk r{ºkku,
þk¤kLkk çknkhLkk r{ºkku, çku «fkhLkk r{ºkku òuðk {¤u Au.
 çkk¤f r{ºkku MkkÚku Mkíkík yktíkhr¢Þk fhu Au. r{ºkkuLke yMkh çkk¤f Ãkh ÚkkÞ Au. r{ºkku MkkÚku
yktíkhr¢Þk fhðe, h{íkku h{ðe ðøkuhu MkkÚku ðÄw Mk{Þ r{ºkku MkkÚku þYykík{kt Mk{Þ rðíkkðu
Au.
 çkk¤fLkk r{ºkku fuðk Au ? ÃkiMkkËkh, økheçk, ¼ýu÷k {kíkk-rÃkíkkLkk çkk¤fku, y¼ý {kíkk-
rÃkíkkLkk çkk¤fku, þnuhe rðMíkkh, økúkBÞ rðMíkkh ðøkuhu.
 fuðk {kíkk-rÃkíkkLkk çkk¤fku Au íkuLke yMkh çkk¤fku Ãkh ÚkkÞ.
 Mkt½»ko ðkíkkðhýðk¤k fwxwtçk{ktÚke ykðíkwt çkk÷fu íkuLkku Mð¼kð, ÔÞðnkh, «u{, ðkík[eík,
rþMík, ðíkoLk, rLkÞ{ku ðøkuhu{kt íkVkðík nkuÞ Au.
 çkk¤fLku suðk r{ºkku {¤u íkuðwt Mkk{krsfefhý ÚkkÞ Au. r{ºkku ÃkkMkuÚke ðkík[eík, ðíkoLk,
ÔÞðnkh, rLkÞ{ku, rþMík, Mknfkh, «u{ ðøkuhu þe¾u Au.
 ytøkúuS{kt Peer þçËLkku yÚko ÚkkÞ Au ‘Mk{kLk’
 çkk¤f íkkuVkLkeð]r¥k fu Mkkhku Lkkøkrhf ðøkuhu heík¼kík r{ºkku ÃkkMkuÚke þe¾u Au.
4. Mk{qn {kæÞ{ku
 ðíko{kLk Mk{Þ{kt Mk{qn {kæÞ{kuLkku rðfkMk ÚkÞku Au. ðíko{kLk Mk{Þ{kt xur÷rðÍLk yLku
RLxhLkux suðkt MkkÄLkkuyu {krníke yLku {LkkuhtsLk fhðkLke Mkuðk ÍzÃke yLku yMkhfkhf
Mkøkðz Ãkqhe Ãkkzu Au.
 Mk{qn {kæÞ{ku «íÞkÞLkLkkt {kæÞ{ku íkhefu òýeyu Aeyu. ykÃkýk MkkiLkk Mkk{krsfefhý
{kxu ¾kMk {erzÞk yMkhfkhf ¼qr{fk hne Au.
 rðrðÄ «fkhLke {krníkeLkwt «Mkkhý fhe, çkk¤fLkk ¿kkLk{kt ðÄkhku fhu Au. MkkÚku MkkÚku
ykÃkýk {tíkÔÞku, {kLÞíkkyku, rð[khku, heíkrhðkòu ðøkuhuLke økkZ yMkh Ãkkzu Au.
 yLkuf yÇÞkMkkuyu ËþkoÔÞwt Au fu çkk¤fku xur÷rðÍLkLkk fkÞo¢{ku Mkrðþu»k «¼krðík ÚkkÞ Au.
 y¾çkkhLkwt {kæÞ{ ÷¾e-ðkt[e þfu yuðk ÷kufkuLku s yMkh fhe þfu Au, ßÞkhu xur÷rðÍLk
suðkt á~Þ-©kÔÞ {kæÞ{ku y¼ý ËqhLkk rðMíkkhku{kt hnuíkk ÷kufku yu{ Mkki Ãkh yMkh Ãkkze þfu
Au.
 {kæÞ{ku ykÃkýLku Mk{ks{kt hnuíkk swËkt swËkt Mk{qnku, MktMf]ríkyku, Mk{MÞkyku, «r¢Þkyku
ðøkuhu ytøku {krníke yLku Mk{s Ãkqhktt Ãkkzu Au. íku îkhk ÔÞÂõíkykuLkwt Mkk{krsfefhý ÚkkÞ Au.
íku îkhk ÔÞÂõíkykuLkwt Mkk{krsfefhý ÚkkÞ Au, ½zíkh ÚkkÞ Au.
 Mk{qn {kæÞ{kuLke yMkh çkk¤f Ãkh Ãkzu Au.
5. rðrðÄ MÚk¤ku :
 fwxwtçk, þk¤k, r{ºk sqÚk, Mk{qn {kæÞ{ku suðk Mkk{krsfefhýLkk {n¥ðLkk Ãkrhçk¤ku
WÃkhktík fux÷ktf yLÞ Ãkrhçk¤kuÚke ykÃkýu Ãkrhr[ík ÚkRyu.
64
 fkÞo MÚk¤ yux÷u fu ÔÞðMkkÞ fu Lkkufhe {kxu ½hLke çknkh fkh¾kLkwt, ykurVMk suðkt Ãký
Mkk{krsfefhýLke «r¢Þk{kt {n¥ðLke ¼qr{fk ¼sðu Au.
 ykÄwrLkf ykiãkurøkf Mk{ks{kt rþûký yLku rð¿kkLkLkk rðfkMkLku fkhýu ¾kMk fheLku þnuhku{kt
ÃkwÁ»kkuu yLku Mºkeyku{kt Mkk{krsfefhý ÍzÃkÚke ÚkkÞ Au.
MkÇÞíkk yLku MktMf]rík :
 Mk{Þ síkkt Mk{ksLke MkÇÞíkk yLku MktMf]rík íkuLkk rðfkMk{kt {n¥ðLke ¼qr{fk ¼sðu Au.
{kLkðe fuðk Mk{ksLkku MkÇÞ Au íkuLke yMkh ÚkkÞ Au. ÃkiMkkËkh Mk{ks, økheçk Mk{ks íku{s
rðrðÄ ÃkAkík òrík ðøkuhu{ktÚke fkuLkku MkÇÞ Au íku Mk{s «{kýu yMkh ÚkkÞ Au.
 MktMf]ríkLke Ãký yMkh Mkk{krsfefhý Ãkh yMkh ÚkkÞ Au. çkk¤f fu {kLkðe fE MktMf]rík{ktÚke
sL{u÷ Au. Mkk{krsfefhý fhðk{kt MktMf]rík yMkh fhu Au.
11.1.6 Mkk{krsfefhýLkk «fkhku (Type of Socialization)
 Mkk{kLÞ heíku çkk¤fkuLkk Mkk{krsfefhýLku çku ðøkkuo{kt ðnU[e þfíkkÞ Au. su Lke[u {wsçk
Ëþkoðe þfkÞ.
1. «kÚkr{f Mkk{krsfefhý (Primary Socialization) :
 Mkk{kLÞ heíku rþûkýLke yLkkiÃk[krhf MktMÚkkyku îkhk «kÚkr{f Mkk{krsfefhýLke «r¢Þk
Mkt¼ðu Au. çkk¤fku yLkkÞkMku, Ãkhkuûk heíku fu Mkknrsf heíku ÃkrhðkhLkk MkÇÞku, Ãkzkuþeyku fu
þuheLkk çkk¤fku fu MkÇÞku ÃkkMkuÚke Mkk{krsfíkkLkk ÃkkX þe¾u Au. íku MkÇÞkuLkk yLkwfhýÚke su
Mkk{krsf økwýku ¾e÷ðu Au íkuLku ÷eÄu íku{Lkk{kt Mkk{krsfíkkLkku rðfkMk ÚkkÞ Au. yk çkÄwt íkÆLk
Mkknrsf yLku yLkkÞkMku ÚkkÞ Au. ykÚke ykLku «kÚkr{f Mkk{krsfefhýLke «r¢Þk fnuðk{kt
ykðu Au.
 çkk¤f fwxwtçk{ktÚke yLkkÞkMku ¼k»kk, çkku÷e ðøkuhu þe¾u Au. ÃkzkuþeLkk çkk¤fku MkkÚku {¤íkkt
íku{Lke ÃkkMkuÚke n÷Lk[÷Lk, ¼k»kk, çkku÷e, «u{ ðøkuhu çkkçkíkku þe¾u Au. þuheLkk çkk¤fku
ÃkkMkuÚke yLkwMkhðkÚke Mkk{krsf økwýku rðfMku Au.
 yk{, çkk¤f yLkkÞkMku sL{ ÃkAe Äe{u Äe{u suLkk MktÃkfo{kt ykðu Au íkuLke ÃkkMkuÚke ½ýwt çkÄw
þe¾u Au.
2. økkiý Mkk{krsfefhý (Secondary Socialization) :
 þk¤kyku yLku {nkþk¤kyku{kt çkk¤fkuLkwt økkiý Mkk{krsfefhý ÚkkÞ Au, su Mkk{krsfefhý
ykiÃk[krhf MktMÚkkyku{kt ykiÃk[krhf rþûký îkhk ÚkkÞ Au íku Mkk{krsfefhýLku økkiý
Mkk{krsfefhý fnuðk{kt ykðu Au. yk heíku Úkíke Mkk{krsfefhýLke «r¢Þk Mk¼kLkÃkýu
Úkíke nkuÞ Au.
 þk¤k{kt rþûký îkhk çkk¤fLkwt Mkk{krsfefhý ÚkkÞ Au. þk¤k{kt «ðuþ ð¾íku yLÞ
r{ºkkuLkk MktÃkfo{kt ykðu Au, íku{Lke MkkÚku yktíkhr¢Þk ÚkkÞ Au. þk¤k Mk{Þ Ëhr{ÞkLk íku
çkk¤fkuLkk Mkíkík MktÃkfo{kt hnu Au. íku{Lke ÃkkMkuÚke çkku÷e, ¼k»kk, ÔÞðnkh, «u{, yÃkuûkk
ðøkuhu çkkçkíkku þe¾u Au.
11.1.7 Mkk{krsfefhýLke «r¢ÞkLkk ytíkøkoík ½xfku (Factors involved in the process of
socialization)
 Mkk{krsfefhýLke «r¢Þk{kt ¾kMk fheLku Lke[uLkk ík¥ðkuLkku Mk{kðuþ fhðk{kt ykðu Au.
1. Mkk{krsf Mðef]rík (Social Confirmity)
 Mkk{krsf Mðef]rík yux÷u Mk{ksLkk yÃkurûkík ÄkhkÄkuhýku yLku MkktMf]ríkf íkhknku y™wMkkhLkwt
65
ÔÞÂõíkLkwt Mkk{krsf ðíkoLk, ÔÞÂõík yÃkurûkík Mkk{krsf {qÕÞkuLkk {kÃkËtz yLku MkktMf]ríkf
íkhknku yLkwMkkh ðíkoLk fhu yLku Mk{ks{kt «ríkrcík ÚkkÞ íkuLku Mkk{krsf Mðef]rík fnuðk{kt
ykðu Au.
 ÔÞÂõík su fwxwtçk{kt hnu Au íku fwxwtçkLkk ÄkhkÄkuhý LkeríkrLkÞ{ku, MktMfkh, ðíkoLk ÔÞðnkh ðøkuhu
çkkçkíkku fwxwtçk «{kýu fhu Au. fwxwtçkLke Mkk{krsf çkkçkíkku fwxwtçk «{kýu þe¾u Au.
 fwxwtçkLkk Äkhk Äkuhýku «{kýu ðíkoLk fhe íkuLkku Mðefkh fhu Au. ðíkoLk Ãký fwxwtçk «{kýu ÚkkÞ Au.
2. Mkk{krsf yLkwfq÷Lk (Social Adjustment)
 Mkk{krsfefhýLke «r¢Þk yux÷u Mkk{krsf yLkwfq÷LkLke «r¢Þk Au. yLkwfq÷LkLke «r¢Þk
yux÷u ÔÞÂõíkLke ÔÞÂõík MkkÚku, ÔÞÂõíkLke sqÚk MkkÚku yLku sqÚkLke sqÚk MkkÚkuLke yktíkhr¢ÞkLku
yktíkh ÔÞðnkh Mkk{kLÞ heíku ÔÞÂõíkLkku ÔÞÂõík MkkÚku fu sqÚk MkkÚkuLkk yktíkh ÔÞðnkh{kt
MknfkrhíkkLkwt ík¥ð nkuÞ Au.
 ÔÞÂõíkyku fu sqÚkku ÃkhMÃkh Mknfkhf MkkÄe fkt íkku yLkw fq÷Lk MkkÄu Au, fu Mkt½ »koL ke
ÃkrhÂMÚkrík{kt Mk{MÞkykuLkwt Mk{kÄkLk þkuÄu Au. Mknfkh Lk nkuÞ yLku rðhkuÄ nkuÞ íkku Ãký
ËhufLku yMkt{rík MkkÄðkLkku Ãkqýo yrÄfkh Au. yLÞLkk rð[khku MkkÚku Mkrn»ýwíkk fu¤ðeLku Ãký
yLkwfq÷Lk MkkÄe þfkÞ Au. Mknfkh yu {kLkð òríkLkku rLk»f»ko Au, MÃkþuo Au, MknfkhÚke ©uc
y™wfq÷Lk MkkÄe þfkÞ Au. Mknfkh îkhk rþMík, Mkrn»ýwíkk, Mkk{krsf MktðuËLkþe÷íkkLkku
rðfkMk ÚkkÞ Au.
 çkk¤fLkku yLÞ ÔÞÂõíkLkk MktÃkfo{kt ykðíkk Mkk{krsf y™wfq÷Lk MkkÄíkkt þe¾u Au. yLkwfq÷Lk
fuðe heíku MkkÄe þfkÞ íku çkkçkík yufçkeòLkk Mkíkík MktÃkfoÚke þe¾u Au.
3. Mkk{krsf çkkirØfíkk (Social Intelligence)
 Mkk{krsf çkkirØfíkk yux÷u Mkk{krsf ÃkrhÂMÚkrík yLku Mk{MÞkykuLkwt íkfoçkØ Ãkheûký yLku
rð&÷u»ký, Mkkhk{kt Mkkhku rð[kh þÂõíkLkku rðfkMk, Mkk{krsf ©uÞ {kxuLke rLkýoÞ þÂõík
yLku Mkk{krsf LÞkÞ r«Þíkk. yk çkÄk ík¥ðkuLkku rðfkMk ÚkkÞ íkku Mkk{krsf yLkwfq÷Lk
Mknu÷kEÚke MkkÄeLku Mk{ksLkk MktrLkc MkÇÞ çkLke þfkÞ Au.
 çkk¤f Mk{ks{kt hneLku Mkk{krsf çkkirØfíkkLkku rðfkMk fhu Au. Mkkhe çkkçkíkku Mðefkhu Au.
4. Lkiríkf [krhºÞ
 Mkk{krsfefhýLke «r¢ÞkLkku yk yrð¼kßÞ ytþ Au. Mk{ksLke rLkhk{Þíkk {kxu ÔÞÂõík{kt
Wå[ [krhºÞLkwt økwýkuLkku rðfkMk Úkðku sYhe Au. òu yk{ ÚkkÞ íkku, Mk{ks yLku MktMf]ríkLkwt
hnuðk ÚkE þfu.
 ykÚke, ÔÞÂõíkLkk Wå[ «fkhLkk [krhºÞLkku rðfkMk fhðku yu Mkk{krsfefhýLke «r¢ÞkLkku
yuf ¼køk Au.
 yk{, ßÞkhu ÔÞÂõíkLku Mkk{krsf Mðef]rík {¤u, ÔÞÂõík Mkk{krsf yLkwfq÷Lk MkkÄu,
Mkk{krsf Mk¼kLkíkk rðfMkkððk Mkk{krsf ÃkrhÂMÚkríkykuLkwt ÞkuøÞ rð&÷u»ký fhðkLke
çkkirØf ûk{íkk Ëk¾ðu yLku Mk{ksLkk MðkMÚÞ {kxu Wå[ «fkhLkk [krhrºÞf økwýkuLkku rðfkMk
fhu íÞkhu Mkk{krsfefhýLke «r¢Þk îkhk ÔÞÂõík Mk{ksLke MktrLkc MkÇÞ çkLke þfu Au.
11.2 ¼khíkeÞ MktMf]rík{kt çkk¤fLkku «ðuþ
11.2.1 «MíkkðLkk
 rðïLke yLÞ MktMf]rík{kt ¼khíkeÞ MktMf]rík y÷øk íkhe ykðu Au. íkuLke ykøkðe yku¤¾ Au,
íkuLkk Äkhýku Au yLku ykøkðkt {qÕÞku Au. ¼khíkeÞ MktMf]rík ÃkwhkíkLk Lkk{u ‘ykÞo MktMf]rík’ íkhefu
66
yku¤¾kÞ Au. yk yk MktMf]ríkLkk [ku¬Mk ÷ûkýku Au. MktÞwõík fwxwtçkku ¼khíkeÞ Mk{ks
ÔÞðMÚkk{kt {n¥ðLkku ¼kð ¼sðu Au. yuf s AkÃkhk Lke[u {kíkk-rÃkíkk, çkk¤fku, fkfk-
fkfe, ËkËk-ËkËe ðøkuhu hnuíkk yu MktÞwõík fwxwtçk yu LkkLkfzku Mk{ks Au. MktÞwõík fwxwtçk{kt
fkixwtrçkf «ýk÷eyku ò¤ðe hk¾ðk{kt ykðu Au. Lkiríkf yLku Mkk{krsf rLkÞ{kuLkwt [wMíkÃkýu
y{÷ fhðk{kt ykðu Au.
 ykiãkurøkfhý íkÚkk rð¿kkLk yLku Þtºk rðfkMkLkk Ãkrhýk{u Lkðe ÃkrhÂMÚkríkLkku Mkk{Lkku fhðkLkwt
¼khíkLkk ¼køÞ{kt ykÔÞwt. suLku Ãkrhýk{u Wãkuøkku MÚkkÃkðk, MktMf]ríkLke Mk{]rØ ðÄe yLku
rðfkMk ÚkÞku.
 Ëhuf Mk{ksLku Ãkku íkkLke ykøk¤e yku ¤¾ MktMf]rík nku Þ Au. Mkk{krsf ðkhMkku yLku
«ýkr÷fkyku nkuÞ Au. yk çkÄe çkkçkíkku Mk{ksLkku Mktøkún fhu÷ku ðkhMkku Ëþkoðu Au.
 çkk¤fLkku sL{ ÚkkÞ fu íkhík s Mk{ks íkhVÚke MkktMf]ríkf ðkhMkku «kÃík ÚkkÞ Au. çkk¤f su
Mk{ks fu ¿kkrík{kt sL{u Au. Sðu Au yLku {]íÞw Ãkk{u Au íku Mk{ks íkuLku sL{íkktLke MkkÚku s
Mkk{krsf yLku MkktMf]ríkf ðkhMkku «ËkLk fhu Au. ykðk MkktMf]ríkf yLku Mkk{krsf ðkhMkkLkwt
Mk{ks îkhk hûký ÚkkÞ Au. ykÚke çkk¤fLke fu¤ðýe{kt MkktMf]ríkf ðkhMkku {n¥ðLkku ¼køk
¼sðu Au.
 fkuRÃký hk»xÙLku ÃkkuíkkLkku MkktMf]ríkf ðkhMkku nkuÞ Au. yk MkktMf]ríkf ðkhMkku ÔÞÂõíkLkk
MkðkOøkeý rðfkMk{kt {n¥ðLkku ¼køk ¼sðu Au. MkktMf]ríkf ðkhMkku yu suLku hk»xÙ {kxu y{qÕÞ
ÄLk Au. ykÚke MkktMf]ríkf ðkhMkkLku Mk{síkkt Ãknu÷kt ‘MktMf]rík’ Lke MktfÕÃkLkk çkhkçkh Mk{S
÷uðe ykð~Þf çkLku Au.
 {Lkw»Þ yuf Mkk{krsf «kýe Au yLku íku Mk{ksÚke y÷øk hne þfu Lknª. Mk{ksLkk
yÂMík¥ðLku ò¤ðe hk¾ðk {kxu {Lkw»Þku MktøkrXík ÚkkÞ Au yLku Ëhuf rLkrùík ÔÞðMÚkkLku
MÚkkrÃkík fhu Au. yk rLkrùík ÔÞðMÚkkLku MktMf]rík íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
 «k[eLk Mk{Þ{kt MktMfkh þçËLkwt «ÞkusLk Úkíkwt níkwt. fkuR yuf ÔÞÂõík{kt MktMfkhLkwt ykhkuÃký
MktMfkh fnuðkÞ, Ãkhtíkw Mkk{qrnf Äkuhýu íkuLku MktMf]rík fnuðk{kt ykðíke.
 MktMf]rík{kt Mk{ksLkk
heík - rhðkòu
ÃkhtÃkhk
Lkiríkfíkk
f÷k
rð¿kkLk
Ä{o
ykŠÚkf fu hksfeÞ
ÔÞðMÚkkLkku Mk{kðuþ Úkíkku níkku. xqtf{kt MktMf]rík yux÷u fkuRÃký Mk{ks{kt {kLkðLku hnuðkLke
heík.
11.2.2 MktMf]rík yux÷u þwt ? (Meaning of Culture)
 ÃkhtÃkhkÚke çktÄkÞu÷ku yk[kh-rð[kh, ÔÞðnkh, SðLkherík, SðLk{qÕÞku, ÄkuhýkuLkku
Mk{kðuþ.
 MkÇÞíkk, hnuýe fhýe, heíkrhðkòu, SðLk Mk{]rØ íku{kt yktíkrhf ½xfku Au.
 ¼khíkLke yuf rðrþü MktMf]rík Au su ¼khíkeÞ MktMf]rík ykÞo MktMf]rík íkhefu yku¤¾kÞ Au. su
67
[kh çkkçkíkku ‘øk’ yûkhkuÚke Mkqr[ík Au. su økeíkk, øktøkk, økkÞ yLku økk{, su ¼khíkeÞ
MktMf]ríkLkk su WËTøk{ MÚkkLkku Au. su Ãkrðºk yLku «kík: M{hýeÞ Au su rnLËw Ä{oLkk ¼økðkLk
©ef]»ý MkkÚku MkçktrÄík Au.
 ¼khíkeÞ MktMf]rík{kt økeíkk, øktøkk, økkÞ yLku økk{Lkwt rðþu»k {n¥ð Au, suLku Ãkrðºk
økýðk{kt ykðu Au, suLkk fuLÿ{kt ©ef]»ý Au, íku{Lkwt rnLËw MktMf]rík{kt {kLkðtíkw MÚkkLk Au. íkuyku
®nËw MktMf]ríkLkk RüËuð Au.
 MktMf]rík yux÷u MktMfkh ðkhMkku
 MktMf]rík þçË {q¤¼qík MktMf]ríkLkk þçËku ÃkhÚke ykÔÞku Au.
MktMf]rík þçË Mk{T + f] Äkíkw ÃkhÚke ykðu÷ku Au.
MktMf]rík = MkBÞf + f]rík
{q¤ Äkíkw {q¤ Äkíkw
Mk{T + f]
MktMf]rík = Mk«{ký, Mkkhe f]rík
= Mk{íkkÃkqðofLkku ÔÞðnkh
yux÷u fu MktMf]ríkyu Mk{ksLkk MkÇÞ íkhefu ÔÞÂõík yu «kÃík fhu÷ MktMfkhkuLkku ðkhMkku Au.
 ÔÞkÏÞk (Concept of Culture)
1. "MktMf]rík yux÷u fu fkuRÃký «òyu Mðefkhu÷e SðLkLke Wå[ ÃkØrík"
– «ku. Mke. ðe. hkð¤ (Ãkkrh¼kr»kf fkuþ - ík¥ð¿kkLk)
2. "MktMf]rík yuf «íkefkí{f, rLkhtíkh, Mktøkúrník yLku «økríkþe÷ «r¢Þk Au."
– ÔnkEx
"Culture is a symbolic continuous, cumulative and progressive process."
- White
3. "MktMf]rík yuf srx÷ Ãkqýoíkk Au, su{kt ¿kkLk, {kLÞíkk, f÷k, òrík, rLkÞ{ (rðrÄ) rhðks
yLku Mk{ksLkk MkÇÞLkk MktË¼o{kt {Lkw»Þ îkhk yŠsík («kÃík fhu÷) yLÞ ÞkuøÞíkkyku yLku
ykËíkku Mk{krðü Au."
"Culture is that complex whole which includes knowledge, belief, art,
morals, Law, Custom and any other capabilities and habits aquired by a
man as a member of society"
4. "Mk{ksLke ÔÞÂõíkykuLkk ÃkrhÂMÚkrík «íÞuLkk «rík¼kðkuLke ÃkhtÃkhk{ktÚke çktÄkÞu÷wt yk[kh
rð[khLkwt Ãkkuík yu MktMf]rík Au."
– fu. Mke. ÔÞkMk
5. "fkuR rðrþü Mk{Þ{kt rðrþü MÚk¤u rLkðkMk fhLkkh rðrþü ÷kufkuLke SðLk ÔÞíkeík
fhðkLke Ãkqýo SðLkþi÷eLku MktMf]rík fnuðk{kt ykðu Au."
– su. yuMk. hMf
6. "{kLkð MkŠsík {qÕÞkí{f ½xLkkyku yux÷u MktMf]rík." – {ufkR ðux yLku ÃkuRs
7. "Mk{ksLkk MkÇÞ íkhefu ykÃkýu su ftR rð[kheyu Aeyu, su fktR fheyu Aeyu yLku su fktR
Ãkkh¾eyu Aeyu, íku MkðoLkk srx÷ yuf{Lku MktMf]rík fnuðk{kt ykðu Au."
– hkuçkxo rçkMxzo
68
8. "{LkLku MktMfkrhík fhíke çkÄe s yk[kh-rð[kh ÃkhtÃkhkLku MktMf]rík fnuðkÞ."
– {ufkRðux
9. "SðLkþi÷e yu {khe árüyu MktMf]rík Au." – zku. hkÄkf]»ýLkT
10. "MktMf]rík{kt yuðe çkÄe çkkçkíkkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au fu su yuf ÃkuZeLku ðkhMkk{kt nMíkktíkrhík
fhu Au. fkuRÃký hk»xÙLke MktMf]rík íkuLkku Mkk{krsf ðkhMkku Au."
– MkËh ÷uLf yLku ðwzðÚko
11. "MktMf]rík yu {qíko yLku y{qíko yuðe ÷kufkuLkk yuf sqÚk fu Mk{qnLke rMkrØyku Au su yuf ÃkuZeÚke
çkeS ÃkuZe{kt nMíkkLíkrhík ÚkkÞ Au yLku rðhkMkík íkhefu yku¤¾kÞ Au."
– EÂLËhk økktÄe
12. "÷kufkuLkwt yuf sqÚk, yuf hkßÞ yÚkðk yuf hk»xÙLkk MkÇÞkuLke Mkk{krsf, çkkirØf, f÷k,
hkßÞ ðneðx yLku ykiãkurøkf rðfkMk rð»kÞf rMkrØykuLkku Mkhðk¤ku íku íkuLke MktMf]rík"
– fkfk fk÷u÷fh
13. "MktMf]rík yux÷u ík{k{ Mkk{krsf ÃkhtÃkhkyku" – ÷kuðe
14. "MktMf]rík{kt yuðe çkkçkíkkuLkkuu Mk{kðuþ ÚkkÞ Au fu yuf ÃkuZeLku ðkhMkk{kt nMíkktíkrhík fhu Au.
fkuRÃký hk»xÙLke MktMf]rík íkuLkku Mkk{krsf ðkhMkku Au."
– MkËh ÷uLz yLku ðwzðÚko
15. "MktMf]rík yu yuðe srx÷ Ãkqýoíkk Au fu su{kt yuf Mk{ksLkk MkÇÞ {kLkðu MkŠsík fhu÷k ¿kkLk,
{kLÞíkkyku, f÷k Lkiríkfíkk yLku Mk{ksLkk MkÇÞ íkhefu íkhefu {kLkðu «kÃík fhu÷e ûk{íkkyku
yLku xuðkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au."
– R. çke. sð÷kuh
yk{, MktMf]rík yux÷u ........
 yuðe srx÷ Ãkqýoíkk fu su{kt «òLkkt ¿kkLk, {kLÞíkkyku, f÷k, Lkiríkfíkk, fkLkqLkku yLku heíku
rhðkòuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
 Mk{ksLkk MkÇÞ íkhefu ÔÞÂõíkyu «kÃík fhu÷e þÂõík yLku xuðkuLkku Mk{qn.
 MktMf]rík yuf ÃkuZe çkeS ÃkuZeLku nMíkktíkrhík ÚkkÞ Au.
 MktMf]rík yu Mkk{krsf ðkhMkku Au.
 fkuR yuf [ku¬Mk MÚkkLku fkuR [ku¬Mk Mk{Þ{kt hnu÷k ÷kufMk{qnLke Ãkqýo SðLk þi÷e.
yk{, WÃkhkuõík Ãkrh¼k»kkykuLku ykÄkhu MktMf]ríkLkk rðrðÄ ÏÞk÷ MÃkü ÚkkÞ Au. Aíkkt yu{kt
yuf Mkk{kLÞ íkÚÞ yu Au fu {kLkðeyu Mk{ksLkk MkÇÞ íkhefu ¼kiríkf fu y¼kiríkf MðYÃk{kt «kÃík fÞwO
íku MktMf]rík Au.
xqtf{kt MktMf]rík yux÷u ........
 {kLkðu Q¼kt fhu÷kt rMkrØykuLkk Mke{k r[Lnkuu
 fk¤Lke fuze Ãkh Ãkqðoòuyu Ãkkzu÷kt ÃkkËr[Lnku
 yuðe srx÷ Ãkqýoíkk fu su{kt «òLkk ¿kkLk, {kLÞíkkyku, f÷k, Lkiríkfíkk, fkLkqLkku, heíkrhðkòu
ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
 [ku¬Mk MÚkkLku, [ku¬Mk Mk{Þ{kt hnu÷k ÷kufMk{qnLke Ãkqýo SðLkþi÷e
 ykÃkýk SðLk yLku rð[khðkLke heík{kt, ËirLkf ÔÞðnkh{kt ÔÞõík Úkíke ykÃkýe «f]ríkLke
yr¼ÔÞÂõík.
69
 yk{, MktMf]rík yu MkkæÞ Au. {kLkðSðLk þi÷e{kt ðíkoLk-ÔÞðnkh íkÚkk «f]r¥k{kt ÔÞõík ÚkkÞ
Au. íku þe¾u÷k yLku þe¾ððk{kt ykðu÷k ðíkoLkLke Zçk Au. ð¤e, yrðhík [k÷w hnu÷e Aíkkt
ÃkrhðíkoLk Ãkk{íke {kLkð {qÕÞkuLke MksoLkkí{f ÔÞðMÚkk Au.
 ytík{kt, rðr¼LLk MktMÚkkyku, ðíkoLkLke ÃkØríkyku, rhðks, Lkerík, {qÕÞku, æÞuÞku, rð[khku,
f¤k, MkkrníÞ, Mktøkeík, {LkkuhtsLk, rð¿kkLk, ík¥ð¿kkLk, Ä{o, rð[khýMkhýe ðøkuhu y{qíko
yLku MkkæÞ MðYÃk {kLkð ½xLkkyku yux÷u s {kLkðeLke MktMf]rík.
11.2.3 ¼khíkeÞ MktMf]ríkLkk ÷ûkýku (Charateristics of India Culture)
¼khíkeÞ MktMf]ríkLkk ÷ûkýku Lke[u {wsçk Au :
(1) {kLkðSðLkLke ykøkðe heík :
MktMf]rík yLku {kLkðSðLk yufçkeò MkkÚku Mktf¤kÞu÷ Au. MktMf]rík {kLkðSðLkLke LkeÃks Au.
íku Mkk{krsf yktíkhr¢Þk yLku yLkw¼ðku{ktÚke sL{u Au. {kLkðe Mk{ks{kt hne yktíkhr¢Þk
fhu Au, Ëhuf {kLkðfw¤Lku ykøkðe MktMf]rík nkuÞ Au.
(2) yktíkhr¢Þk :
{kLkðe-{kLkðe yktíkhr¢Þk Mkíkík [kÕÞk fhu Au. MktMf]rík swLkk ÔÞðnkhku, heíkrhðkòu Akuze
Ëu Au. yktíkhr¢Þk{ktÚke s rð[khkuLke ykÃk-÷u ÚkkÞ Au, íku{ktÚke þe¾ðkLke r¢Þk [kÕÞk fhu
Au. MktMf]rík{kt heík¼kíkku Mk{ks{ktÚke þe¾u Au. Mk{ks{ktÚke þe¾u÷ çkkçkíkku «{kýu MktMf]rík
çktÄkÞ Au.
(3) ÃkrhðíkoLkþe÷ :
MktMf]rík yu ÃkrhðíkoLkþe÷ Au. su Mk{Þ çkË÷kíkkt MktMf]rík çkË÷kÞ Au. MktMf]rík {kLkð
SðLkLkk ÔÞðnkhku, SðLkËþoLk, rð[khku MkkÚku Mktf¤kÞu÷ çkkçkík Au. {kLkð ÔÞðnkhku,
SðLkËþoLk yLku rð[khku Mkíkík ÃkrhðíkoLkþe÷ Au. Mk{ÞLkkt ðnuý MkkÚku {kLkðSðLk
rð[khku-ÔÞðnkhku çkË÷kÞ Au, suÚke MktMf]rík Ãký çkË÷kÞ Au. {kLkð SðLk{kt ¼híke-ykux
ykÔÞk fhu Au, suÚke íku ÃkrhðíkoLkþe÷ Au. MktMf]rík{kt ÍzÃke VuhVkhku òuðkíkku LkÚke. yk
VuhVkh {tË yLku ÷ktçkk økk¤kLkwt Ãkrhýk{ Au.
(4) Mktøkúnþe÷ :
MktMf]rík yu Mktøkúnþe÷ Au. MktMf]rík yu rð[khku, MkkrníÞ, YrZykuLkku y¾qx ¾òLkku Au.
MktMf]rík ðkhMkkLkwt síkLk fhu Au. MktMf]rík yu yuf ðtþ ðkhMkkLkwt Ãkrhýk{ LkÚke Ãký yLkuf
ðtþ, ðkhMkku, heíkrhðkòuLku Ãkrhýk{u WËT¼ðu Au. yLkuf økwýku ðkhMkkYÃku ÃkuZe Ëh ÃkuZe
Wíkhe ykðu Au. MktMf]rík{kt fux÷ef çkkçkíkku ÷wÃík ÚkkÞ Au, ßÞkhu fux÷ef Lkðe çkkçkíkku
WËT¼ðu Au.
(5) {kLkðMkŠsík MktMf]rík :
MktMf]rík {kLkð MkŠsík Au. MktMf]ríkLkk ÃkkÞk{kt {kLkð Au. çkÄk {kLkðÚke MktMf]rík Ãkkuík çktÄkÞ
Au. MktMf]ríkLkku LkkLkfzku yuf{ {kLkð Au. MktMf]rík {kLkðLkwt MksoLk Au. íkuLkku MksoLknkh {kLkð
Au. yLkuf ÔÞÂõíkyku {¤e Mk{ks h[kÞ Au yLku Mk{ksLke MktMf]ríkLkwt MksoLk ÚkkÞ Au. yLkuf
{kLkðLkwt Mk{økú SðLk÷ûke r[ºkLku MktMf]rík Au.
(6) MktMf]ríkLkku rðfkMk :
MktMf]ríkLkku rðfkMk ÚkkÞ Au. Mk{ÞLke MkkÚku MkkÚku YrZyku çkË÷kÞ Au. fux÷ktf rð[khku ð]rØ
Ãkk{u Au. MktMf]rík Sðíkk {kLkð MkkÚku òuzkÞu÷e Au. Lkðe ÃkuZe MktMf]ríkLkk Lkðk MktMfkhku W{uhu
Au. Lkðk VuhVkhLku sL{ ykÃku Au. rËLk «ríkrËLk MktMf]ríkLke ð]rØ ÚkR rðfkMk Ãkk{u Au.
70
rðfkMk yrðhík [kÕÞk fhu Au. sqLke YrZyku çkË÷kÞ Au, íkuLkk MÚkkLku Lkðk rð[khku
yÃkLkkðeLku ð]rØ Ãkk{u Au.
(7) MktMf]ríkLkku Vu÷kðku :
MktMf]ríkLkku Vu÷kðku ÚkkÞ Au, íkuLkku Mkt[kh ÚkkÞ Au, íkuLkwt «Mkkhý Úkíkwt s hnu Au. yuf ËuþLke
MktMf]rík, çkeò Ëuþ{kt òÞ Au. yuf «ò çkeS «òLke YrZyku, rhðkòu, SðLkÄkuhý
yÃkLkkðu Au. Ãkrhýk{u MktMf]ríkLkku Vu÷kðku ÚkkÞ Au.
(8) MktMf]rík{kt r¼LLkíkkLkku økwý :
Ëhuf MktMf]rík{kt swËkt swËkt {kLkðkuLkku Mk{qn Au. swËkt swËkt {kLkð «{kýu MktMf]rík nkuÞ Au. íku
«{kýu ÃkkuíkkLkwt ½zíkh ÚkkÞ Au, suÚke Ëhuf ÔÞÂõíkLkk Mkk{krsf Zkt[k yLkwMkkh Ëhuf Mk{ksLke
MktMf]rík r¼LLk nkuÞ Au.
(9) MkðoÄ{o Mk{¼kð :
MktMf]rík{kt Mk{kLk Ä{o ¼kðLkk nkuÞ Au. MktMf]rík{kt yLkuf Ä{kuo Mk{kLk¼kðu Mk{kÞu÷kt nkuÞ
Au. fkuR yufkË Ä{oLku «kÄkLÞ fu yufkË Ä{oLkk ÷ûkýLku «kuíMkkrník fhíkwt LkÚke, suÚke
MktMf]rík{kt MkðoÄ{o Mk{¼kð òuðk {¤u Au. ¼khíkeÞ MktMf]rík rçkLkMkkt«ËkrÞf Au. íku MkðoÄ{o
Mk{¼kð{kt {kLku Au.
(10) Mkkðorºkf MktMf]rík (ÔÞkÃkf) :
Ëhuf {kýMkLke ÃkkuíkkLke ykøkðe MktMf]rík ÷RLku Vhu Au. íku çkuÄu s Vhu Au, suÚke Mk{økú rðïLkk
¾qýu ¾qýk{kt MktMf]rík Vu÷kÞu÷e Au. ßÞkt ßÞkt {kLkð Au íÞkt íÞkt MktMf]rík Au. {kLkðe Mkðoºk
nkuðktÚke MktMf]rík Ãký Mkkðorºkf Au. frð Lk{oËu fÌkwt Au fu ‘ßÞkt ßÞkt ðMku yuf økwshkíke, íÞkt
MkËkfk¤ økwshkík !’
(11) MktMf]rík {kLkð rLkŠ{ík Au.
MktMf]ríkLkku LkkLkfzku yuf{ {kLkð Au. MktMf]ríkLkku MksoLknkh {kLkð Au. yLkuf ÔÞÂõíkyku
{¤eLku Mk{ks h[kÞ yLku Mk{ks îkhk íkuLke r¢Þk rðrÄ îkhk MktMf]rík MkòoÞ Au.
(12) MktMf]rík nMíkktíkrhík fhe þfkÞ Au.
MktMf]rík yux÷u Mkk{krsf ðkhMkkLkwt nMíkktíkrhík íku yuf ÃkuZeLke çkeS ÃkuZe MkwÄe nMíkktíkrhík
fhe þfkÞ, su{ fu ykÞkuoLke MktMf]rík ÃkuZe Ëh ÃkuZe yks MkwÄe [k÷e ykðe Au.
(13) MktMf]rík yu Mkk{krsf økwýku yLku {qÕÞkuLkku Mkhðk¤ku
fkuR Mk{ksu yÃkLkkðu÷ økwýku, íkuLkk ykËþkuo yLku {qÕÞkuLkku Mkhðk¤ku yux÷u s MktMf]rík, su{
fu ®nËw Ä{o{kt {qŠík Ãkqò, MktMfkh rðrÄ suðkt Mkk{krsf økwýku MktMf]rík Au.
(14) MktMf]rík MkkíkíÞÃkqýo :
MktMf]rík õÞktÞ yxfíke LkÚke, íku Mkíkík ðnuíke Mkrhíkk Mk{kLk Au, íku{kt fux÷ef çkkçkíkku
rð÷wÃík ÚkkÞ íkku fux÷ef Lkðe çkkçkíkku W{uhkÞ Au.
(15) þe¾u÷e ðíkoLk íkhkn :
MktMf]rík yu {kLkðeLke þe¾u÷e ðíkoLk íkhkn Au. {kLkð {kLkð ðå[u ykËkLk-«ËkLk íkÚkk
rð[khkuLke ykÃk-÷u [k÷íke s hnuíke nkuÞ Au, íku{ktÚke þe¾ðkLke r¢Þk, ð÷ýku, Äkuhýku,
heíku rhðkòu Mk{ks{ktÚke þe¾ðk Ãkzu Au. ÔÞÂõík-ÔÞÂõík ðå[uLke heík¼kíkku-ÔÞðnkhkuLke
Zçk yLku íkuýu Mðefkhu÷e fu yÃkLkkðu÷e ðíkoýqtf yu MktMf]ríkLkkt þe¾u÷kt ½xfku Au.
71
11.2.4 MktMf]ríkLkk «fkhku (Type of Culture)
MktMf]ríkLkk {wÏÞ «fkh Lke[u {wsçk Au :
(1) ¼kiríkf MktMf]rík :
¼kiríkf MktMf]rík ytíkøkoík MÚkq¤ ðMíkwyku fu ÃkËkÚkkuoLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au, su {qíko ÃkËkÚkkuo fu
ðMíkwykuLkwt {kLkðu rLk{koý fÞwO Au. íku çkÄkLkku ¼kiríkf MktMf]rík{kt Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. Ëk.ík.
{fkLkku, Mkzf, yk¼q»ký, ½rzÞk¤, {þeLk, xkRÃk hkRxh, hurzÞku, fÃkzkt ðøkuhu.
(2) y¼kiríkf MktMf]rík :
y¼kiríkf MktMf]rík{kt yuðe çkkçkíkkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au fu y{qíko yLku Mkqû{ Au, suLkku rðfkMk
{kLkðLkk Mkk{qrnf SðLkLkk ÃkrhÃkkfYÃku ÚkkÞ Au. Ëk.ík. Ä{o, ¼k»kk, f÷k, Mktøkeík,
MkkrníÞ YrZyku yLku ÃkhtÃkhkyku «ýkr÷fkyku, rhðkòu, yk[kh-rð[kh, MktMfkh,
MktMÚkkyku ðøkuhu.
11.2.5 ¼khíkeÞ MktMf]ríkLkk MktË¼o{kt þk¤kfeÞ «ð]r¥kyku
¼khíkeÞ MktMf]ríkLkk MktË¼o{kt þk¤kfeÞ «ð]r¥kyku Lke[u {wsçk Au.
1. þk¤k{kt MkðoÄ{oLke «kÚkoLkkLkwt ykÞkusLk fhðwt.
2. ¼khíkLkk rðrðÄ «Ëuþku{kt «ðkMk-ÃkÞoxLkku økkuXðe rðrðÄ ÷kufkuLkk SðLkLke hnuýefhýe,
¼k»kkyku heíku rhðkòu ðøkuhuLke {krníke {u¤ðe þfkÞ.
3. þk¤k{kt hk»xÙeÞ íku{s ÄkŠ{f íknuðkhkuLke Wsðýe fhðe.
4. þk¤k{kt yLkw¼ðe ÔÞÂõíkykuLke «ð[Lkku økkuXððk{kt ykðu.
5. çkw÷urxLk çkkuzo Ãkh MktMf]ríkLku ÷økíke {krníke {qfðk{kt ykðu.
6. xufLkku÷kuSLkk {kæÞ{Úke sYhe {krníke {u¤ððk{kt ykðu. {u¤ðu÷ {krníke çkw÷urxLk çkkuzo
Ãkh {qfe þfkÞ.
7. swËktt swËktt rðMíkkhLkk ÷kufkuLke hnuýe-fhýeLkku «íÞûk yLkw¼ð {¤u íku {kxu ÷kuf {u¤kykuLkwt
ykÞkusLk fhðwt.
8. rðãkÚkeoyku{kt þku¾ ðÄu íku {kxu «k[eLk Mk{ÞLke rxrfxku, rMk¬kykuLkku Mktøkún fhðkLkku þku¾
ðÄkhðku òuRyu.
9. ¼khíkeÞ MktMf]ríkLkk MktË¼o{kt rLkçktÄ MÃkÄko yLku ðõík]íð MÃkÄko økkuXððk{kt ykðu.
10. ÷r÷ík f¤k, rþÕÃk f¤k, MÚkkÃkíÞLkk r[ºkku, yufºk fhe ykÕçk{ íkiÞkh fhkðe þfkÞ.
11. ð»ko Ëhr{ÞkLk fhu÷ «ð]r¥kLkk MktË¼o{kt ynuðk÷ ÷u¾Lk yLku nMíkr÷r¾ík ytf «økx fhkðe
þfkÞ.
12. ¼khíkeÞ MktMf]ríkLkk MktË¼o{kt fXÃkqík÷e rLkËþoLk fkÞo¢{ økkuXððk{kt ykðu.
13. rðãkÚkeoyku rðþu»k {krníke {u¤ðe þfu íku {kxu BÞwrÍÞ{Lke {w÷kfkík ÷R sðk{kt ykðu.
14. rðãkÚkeoykuLku yiríknkrMkf, ¼kiøkkur÷f yLku ði¿kkrLkf MktMÚkkykuLke {w÷kfkík ÞkuS þfkÞ.
15. ykÃkýk ËuþLkk Mk{ks MkwÄkhfkuLkk VkuxkLkwt «ËþoLk íku{s íku yøkuLkwt «ð[Lk økkuuXðe þfkÞ.
11.2.6 MktMf]ríkLkk rðfkMk {kxu rþûkýLke ¼qr{fk
MktMf]ríkLkk rðfkMk {kxu rþûkfLke ¼qr{fk Lke[u {wsçk Au.
1. rðrðÄ Ä{kuoLkk rðãkÚkeoykuLkk «íÞu Mk{¼kð hk¾ðku.
2. rçkLkMkkt«ËkrÞf ð÷ýku fu¤ððkt «ÞíLkku fhðk. ¿kkrík ¿kkrík ðå[u rðãkÚkeoyku ðå[u
¼uË¼kð W¼k Lk ÚkkÞ íku {kxu «ÞíLkku fhðk.
72
3. rðrðÄ «ËuþkuLkk MkktMf]ríkf ðkhMkkLkwt yæÞÞLk fhkðwt, «Ëuþku rðþu {krníke ykÃkðe.
4. MktMf]ríkLkk síkLk {kxu Ä{oøkwÁykuLkk þk¤k{kt «ð[Lkku økkuXððkt.
5. þk¤k{kt ÄkŠ{f ÃkðoLke Wsðýe fhðe. su Ãkðo{kt rðrðÄ Ä{oLkk ÷kufku ¼køk ÷u íkuðwt
ykÞkusLk fhðwt.
6. rðrðÄ Ä{oLku ÷økíkkt, ÄkŠ{f WíMkðku Wsððk òuRyu.
7. þk¤k{kt hk»xÙeÞ ÃkðoLke Wsðýe fhðe. 15{e ykuøkü yLku 26 {e òLÞwykhe çktLku ÃkðoLke
MkktMf]ríkf fkÞo¢{ îkhk Wsðýe fhðe, su{kt çkÄk s Ä{oLkk ÷kufku ¼køk ÷u íkuðwt ykÞkusLk
rð[khðwt.
8. þk¤k{kt rðãkÚkeoyku hk»xÙ «u{ ðÄu íkuðk fkÞo¢{ku nkÚk Ähðk.
9. MktMf]ríkLkwt síkLk ÚkkÞ íku{s MktMf]ríkLke {krníke {¤u íku {kxu «ðkMkLkwt ykÞkusLk fhðwt.
10. þk¤k{kt ð»ko Ëhr{ÞkLk rðrðÄ ÄkŠ{f ÃkðoLke Wsðýe fhðe.
11. Ëhuf Ä{oLku ÷økíke {krníke çkw÷uxeLk çkkuzo Ãkh {qfðe.
12. rðrðÄ Ä{oLkk rðãkÚkeoyku ðå[u ÃkhMÃkh «u{ ðÄu íku «fkhLkwt ðkíkkðhý Q¼wt ÚkkÞ íkuðk
«ÞíLkku fhðk.
13. «kÚkoLkk «ð[Lk{kt Ëhuf Ä{oLkk {n¥ð rðþu {krníke ykÃkðe.
– fkuRÃký ÔÞÂõík øk{u íku Ä{o fu fku{ Þk òrík fu ¼k»kkLke nkuÞ íkuLkk íkhV fkuRÃký «fkhLkku
Ãkqðoøkún hk¾ðku òuEyu Lknª.
– ¼khíkeÞ MktMf]ríkLkk ykøkðkt yLku rðrþü yt øku Mk{k rþÕÃk, MÚkkÃkíÞ yLku ÷r÷ík
f¤kykuLkku yÇÞkMk fhðku òuRyu.
– yktíkh hkßÞ MkktMf]ríkf MÃkÄkoyku{kt ¼køk ÷u íku {kxu íkiÞkh fhðk.
– çkÄk s rðãkÚkeoyku MkkÚku ¼kR[khku hk¾e Mk{kLk ÔÞðnkh fhðku òuRyu.
11.2.7 Mk{ks SðLk Ãkh MktMf]ríkLke yMkh
Mk{ks SðLk Ãkh MktMf]ríkLke yMkh ðÄw òuðk {¤u Au, su Lke[uLkk {wÆkykuÚke MÃkü ÚkkÞ Au.
1. {Lkw»ÞLkwt {kLkðefhý
2. ÔÞÂõíkLkwt ½zíkh
3. {køkoËþoLk
4. SðLkþi÷eLkwt ½zíkh
5. Mkk{krsf rLkÞtºký
6. Mkk{krsf MkkíkíÞ
MktMf]rík ÃkuZe Ëh ÃkuZe Mkk{krsf ðkhMkkYÃku yrðhíkÃkýu [k÷e ykðíke ½xLkk Au. MkkíkíÞyu
MktMf]ríkLkwt ÷ûký Au.
11.3 Mkkhktþ
 çkk¤fLkku sL{ ÚkkÞ fu íkhík s Mkk{krsf nkuíkwt LkÚke, íkuLkk fkuR Mk{s nkuíke LkÚke. íku su{
su{ {kuxku ÚkkÞ Au íkuLku Mk{s ykÃkíke òÞ Au. «Úk{ {k-rÃkíkkLke yku¤¾ ÚkkÞ Au. íku{s
íÞkh ÃkAe ½hLkk yLÞ MkÇÞkuLke yku¤¾ ÚkkÞ Au.
 çkk¤fLkk sL{Úke {kuxku ÚkkÞ íÞkt MkwÄe su «r¢Þk ÚkkÞ Au íkuLku Mkk{krsfefhýLke «r¢Þk
fnuðk{kt ykðu Au.
73
 fwxwtçk{ktÚke yktíkhr¢Þk, heík rhðks ðøkuhu çkkçkíkku þe¾u Au, su{ su{ íku {kuxk ÚkkÞ Au íku{
íku{ yLkwfq÷Lk ÚkðkLke «r¢Þk þe¾u Au.
 çkk¤f {kuxwt Úkíkkt r{ºkku MkkÚku, þk¤k{kt «ðuþ ðøkuhu çkkçkíkku þe¾u Au. r{ºkku MkkÚku h{ðwt,
çkku÷ðkLke heík, ÔÞðnkh, «u{, {íkíkk, ÷køkýe ðøkuhu çkkçkíkku þe¾u Au.
 çkk¤f íkuLkk fwxwtçk{ktÚke, r{ºkðíkwo¤, þk¤k, Mkøkk MkçktÄe, Mk{qn {kæÞ{ku ðøkuhu ÃkkMkuÚke ½ýwt
çkÄwt þe¾u Au.
 fwxwtçk, r{ºk, þk¤k ðøkuhu Mkkhk {¤u íkku íku{ktÚke ½ýwt çkÄwt þe¾u Au. íku Mkkhk Lk nkuÞ íkku íkuLke
yMkh çkk¤f Ãkh ÚkkÞ Au.
 çkk¤f su Mk{ks{kt hnu Au íku Mk{ks{kt ½ýw çkÄwt þe¾u Au, Mk{ksLkk Lkerík rLkÞ{ku, ½hLkk
Lkerík rLkÞ{ku ðøkuhu çkkçkíkku þe¾u Au.
 çkk¤f su ¿kkríkLkwt nkuÞ su Ä{o Ãkk¤íkk nkuÞ íku «{kýu íkuLkku rðfkMk ÚkkÞ Au. ¿kkrík «{kýu
÷øLk fhðk, ¿kkrík «{kýu Ä{o Ãkk¤ðku, ¿kkríkLkk heíkrhðks «{kýu fkÞo fhðwt, ¿kkríkLku {kLk
ykÃkðwt ðøkuhu çkkçkíkku þe¾u Au íku çkÄe çkk¤fku{kt MktMf]ríkLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
 MktMf]rík yux÷u fkuRÃký Mk{ks{kt {kLkðLku hnuðkLke heík.
 çkk¤fLku Mk{ks{kt hnuðkLke heík-¼kík íkuLkk fwxwtçk{ktÚke þe¾u Au. çkÄw s ¿kkrík «{kýu ÚkkÞ
Au.
1. MktMf]rík yux÷u þwt ? ¼khíkeÞ MktMf]ríkLkk ÷ûkýku sýkðku.
2. MktMf]ríkLkk «fkhku sýkðku.
3. ¼khíkeÞ MktMf]ríkLkk rðfkMk {kxu þk¤kfeÞ «ð]r¥k sýkðku.
4. MktMf]ríkLkk rðfkMk {kxu rþûkfLke ¼qr{fk sýkðku.
 ykÃku÷ rðÄkLkLke Lke[u sýkðu÷ rðfÕÃkku{ktÚke ÞkuøÞ rðfÕÃk ÃkMktË fhe sðkçk ykÃkku.
(1) MktMf]rík{kt þwt Mk{kÞu÷ Au ?
(1) íkk÷e{ (2) yÃkrhðíkoLkþe÷íkk
(3) ÔÞðnkh (4) {kLkðeLkk yLkw¼ðkuLkku Mkt[Þ
(2) MktMf]rík{kt ðÄw þwt òuðk {¤u Au ?
(1) «u{ (2) {kiLk
(3) ÷køkýe (4) yktíkhr¢Þk
(3) MktMf]rík{kt Lke[uLkk{ktÚke fR çkkçkík òuðk {¤íke LkÚke ?
(1) ÃkrhðíkoLkþe÷íkk (2) rðfkMk
(3) Mktøkúnþe÷ (4) MkðoÄ{o ¼uË¼kð
(4) MktMf]rík{kt þwt òuðk {¤u Au ?
(1) yÃkrhðíkoLkþe÷íkk (2) ÃkrhðíkoLkþe÷íkk
(3) yrðfkMk (4) ¼uË¼kð
74
(5) MktMf]rík{kt þwt Úkíkwt òuðk {¤u Au ?
(1) Vu÷kðku (2) yktíkhr¢ÞkLkku y¼kð
(3) Vu÷kðku yxfu (4) yÃkrhðíkoLkþe÷
(6) ¼kiríkf MktMf]rík{kt fkuLkku Mk{kðuþ fhðk{kt ykðu Au ?
(1) Ä{o, f÷k, Mktøkeík (2) yk[kh rð[kh
(3) rhðkòu (4) ½rzÞk¤, {þeLk, yk¼q»ký
(7) y¼kiríkf MktMf]rík{kt fkuLkku Mk{kðuþ fhðk{kt ykðu Au ?
(1) ½rzÞk¤, {þeLk, yk¼q»ký (2) {fkLk
(3) hurzÞku, fÃkzkt (4) Mkzf
(8) ¼khíkeÞ MktMf]ríkLkk Vu÷kðk {kxu þk¤k{kt fR «ð]r¥k ÚkE þfu ?
(1) MkðoÄ{o «kÚkoLkk (2) yufÄ{oLke «kÚkoLkk
(3) LkuíkkLkku Ãkrh[Þ ykÃkðku (4) LkuíkkLkk Vkuxk {qfðk
(9) ¼khíkeÞ MktMf]ríkLkwt ÷ûký Lke[uLkk{ktÚke fÞwt Au ?
(1) ÃkrhðíkoLkþe÷ (2) yÃkrhÃkrhðíkoLkþe÷
(3) yufÄ{o ¼kðLkk (4) {ÞkorËík MktMf]rík
(10) ¼khíkeÞ MktMf]ríkLkk ÷ûký{kt fR çkkçkík rðMktøkík Au ?
(1) MkðoÄ{o «kÚkoLkk (2) MktMf]ríkLkku Vu÷kðku
(3) {kLkð MksoLk MktMf]rík (4) MktMf]ríkLkku rðfkMk yxfu
(11) ¼khíkeÞ MktMf]ríkLkk Vu÷kðk {kxu rðMktøkík çkkçkík fR Au ?
(1) ÄkŠ{f íknuðkhkuLke Wsðýe (2) MkðoÄ{oLke «kÚkoLkk
(3) nMíkr÷r¾ík ytf íkiÞkh fhðku (4) yufÄ{oLke «kÚkoLkk
(12) MktMf]ríkLkk rðfkMk {kxu þk¤k{kt rþûkf þwt fhe þfu ?
(1) rnLËw Ä{oLkwt «ð[Lk (2) yuf s Ä{oLkk ÃkðoLke Wsðýe
(3) ÄkŠ{f ÃkðoLke Wsðýe (4) rnLËw Ä{oLke «kÚkoLkk
(13) MktMf]ríkLkk rðfkMk {kxu þk¤k{kt rþûkfLke ¼qr{fk ytøku rðMktøkík çkkçkík fR Au ?
(1) rðrðÄ Ä{oLke «kÚkoLkk (2) rðrðÄ Ä{oLkk «ð[Lkku
(3) rðrðÄ Ä{oLkk ÃkðoLke Wsðýe (4) yuf s Ä{oLke Wsðýe
(14) Mkk{krsfhýLke «r¢Þk{kt Lke[uLkk{ktÚke fÞwt ÷ûký òuðk {¤u Au ?
(1) Mkíkík «r¢Þk (2) yÃkkLkwfq÷LkLke «r¢Þk
(3) xqtfk økk¤kLke «r¢Þk (4) {kiLkLke «r¢Þk
(15) çkk¤fLkk Mkk{krsfhýLku yMkh fhíkwt Ãkrhçk¤ fÞwt Au ?
(1) fwxwtçk (2) Mkøkkðnk÷kt
(3) Ä{o (4) ¼k»kk
(16) þk¤kyu Mkk{krsfhý {kxu fuðe MktMÚkk Au ?
(1) ykiÃk[krhf ÔÞðMÚkk (2) yLkkiÃk[krhf ÔÞðMÚkk
(3) xqtfk økk¤kLke MktMÚkk (4) ÷ktçkk økk¤kLke MktMÚkk
75
(17) çkk¤fLkk Mkk{krsfhýLku yMkh fhíkkt Ãkrhçk¤ku{kt Lke[uLkk{ktÚke fÞwt Ãkrhçk¤ LkÚke ?
(1) ½h (2) r{ºk ðíkwo¤
(3) þk¤k (4) Mkøkk MkçktÄe
{wÆkMkh W¥kh ykÃkku.
1. Mkk{krsfefhý yux÷u þwt ?
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
2. Mkk{krsfefhýLkk fkuR Ãký çku ÷ûký sýkðku.
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
3. çkk¤fLkk Mkk{krsfefhý Ãkh yMkh fhíkkt fkuR Ãký çku Ãkrhçk¤ sýkðku.
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
4. MktMf]rík yux÷u þwt ?
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
5. MktMf]ríkLkk fkuRÃký çku ÷ûký sýkðku.
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
76
..........................................................................
..........................................................................
 çknw rðfÕÃk «&LkkuLkk Mkk[k W¥khku :
(1) {kLkðeLkk yLkw¼ðkuLkku Mkt[Þ
(2) yktíkhr¢Þk
(3) MkðoÄ{o ¼uË¼kð
(4) ÃkrhðíkoLkþe÷íkk
(5) Vu÷kðku
(6) ½rzÞk¤, {þeLk, yk¼q»ký
(7) ½rzÞk¤, {þeLk, yk¼q»ký
(8) MkðoÄ{o «kÚkoLkk
(9) ÃkrhðíkoLkþe÷
(10) MktMf]ríkLkku rðfkMk yxfu
(11) yufÄ{oLke «kÚkoLkk
(12) ÄkŠ{f ÃkðoLke Wsðýe
(13) yuf s Ä{oLke Wsðýe
(14) Mkíkík «r¢Þk
(15) fwxwtçk
(16) ykiÃk[krhf ÔÞðMÚkk
(17) Mkøkk MkçktÄe
(1) çkkhiÞk ðe. ðe : Mk{fk÷eLk ¼khík yLku rþûký, «ríkf «fkþLk, ykýtË
íkÚkk yLÞ
(2) çkkhiÞk ðe. ðe : rðfkMkLkk ¼khík{kt rþûký, «ríkf «fkþLk, ykýtË
(3) hkð÷ Lkxw¼kE ðe : fu¤ðýeLke íkkÂ¥ðf yLku Mk{ksþkMºkeÞ ykÄkhþe÷kyku, Lkehð
«fkþLk, y{ËkðkË.
77
yu f { {kæÞr{f rþûký{kt rðrðÄ MktMÚkkykuLkku Vk¤ku
12
: YÃkhu¾k :
12.1 «MíkkðLkk
12.2 {kæÞr{f yLku Wå[¥kh {kæÞr{f rþûkýLkwt Mkt[k÷Lk
12.3 {kæÞr{f yLku Wå[¥kh {kæÞr{f rþûký{kt rðrðÄ MktMÚkkykuLkku Vk¤ku
(1) fuLÿ MkhfkhLkku Vk¤ku
(2) hkßÞ MkhfkhLkku Vk¤ku
(3) MÚkkrLkf MðhkßÞLke MktMÚkkykuLkku Vk¤ku
(4) ònuh xÙMxkuLkku Vk¤ku
(5) ÷½w{íke MktMÚkkykuLkku Vk¤ku
(6) ¾kLkøke MkknMkku îkhk Mkt[k÷Lk
12.4 økwýð¥kk MkwÄkhýk {kxu fk{ fhíke MktMÚkkykuLke {krníke
12.5 «kÚkr{f rþûkýLke økwýð¥kkLku yMkh fhíkkt Ãkrhçk¤ku yLku ¼÷k{ýku
12.6 rþûkf íkk÷e{Lke Mk{MÞk
1. «MíkkðLkk
2. rþûkfLke íkk÷e{
3. íkk÷e{e fkì÷uòuLke {ÞkoËkyku
4. íkk÷e{e fkì÷uòu yLku «kÚkr{f rþûký MkwÄkhýk
5. «kÚkr{f rþûký yLku Lkkufhe Ëhr{Þk÷ íkk÷e{
12.7 rþûkf íkk÷e{Lke Mk{MÞk rLkðkhðkLkk WÃkkÞku
12.8 rþûkf íkk÷e{Lke Mk{MÞk n÷ fhðk ÷uðkÞu÷k Ãkøk÷kt
12.9 Mkkhktþ
WÆuþku :
yk yuf{Lkku yÇÞkMk fÞko ÃkAe ík{u .....
(1) {kæÞr{f yLku Wå[¥kh {kæÞr{f rþûkýLkwt Mkt[k÷Lk Mk{S þfþku.
(2) {kæÞr{f yLku Wå[¥kh {kæÞr{f rþûkýk{kt rðrðÄ MktMÚkkykuLkku Vk¤ku Mk{S þfþku.
(3) økwýð¥kk MkwÄkhýk{kt fuLÿ MkhfkhLkku Vk¤ku Mk{S þfþku.
(4) hkßÞ MkhfkhLkku Vk¤ku Mk{S þfþku.
(5) MÚkkrLkf MðhkßÞLke MktMÚkkykuLkku Vk¤ku Mk{S þfþku.
78
(6) ònuh xÙMxkuLkku Vk¤ku Mk{S þfþku.
(7) ÷½w{íke MktMÚkkykuLkku Vk¤ku Mk{S þfþku.
(8) ¾kLkøke MkknMkku îkhk Mkt[k÷Lk Mk{S þfþku.
(9) økwýð¥kk MkwÄkhýk {kxu fk{ fhíke MktMÚkkykuLke {krníke Mk{S þfþku.
12.1 «MíkkðLkk
ytøkúus þkMkLkfk¤ Ëhr{ÞkLk rþûkýLkwt Mkt[k÷Lk MkhfkhLke MkeÄe Ëu¾hu¾ Lke[u Úkíkwt níkwt.
«kÚkr{f rþûkýLke Mk½¤e sðkçkËkhe Mkhfkh nMíkf níke, Ãkhtíkw Äehu Äehu {kæÞr{f rþûkýLke
sðkçkËkhe ¾kLkøke MkknMkkuLku MkkUÃkðkLku þYykík fhe níke. yk nfefíkLkwt Mk{ÚkoLk ykÃkýLku ntxh
fr{þLk (1882) Lkk ynuðk÷{kt {¤u Au. ntxh fr{þLku {kæÞr{f rþûkýLkk Mkt[k÷Lk{kt ¾kLkøke
MkknMkkuLku «kuíMkkrník fhðk MkhfkhLku yLkwhkuÄ fhíkkt sýkÔÞwt níkwt fu -
"Secondary Education as far as possible, be provided on the grant-in-aid
basis and that the government should withdraw as early as possible from the direct
management of secondary schools."
yk{, ykÍkËe Ãkqðuo {kæÞr{f rþûkýLke sðkçkËkhe MkhfkhLke MkkÚku MkkÚku ¾kLkøke
MkknMkkuyu WÃkkzu÷ Au. ¼khíkeÞ rþûkýLkk RríknkMk{kt «k[eLk ¼khík íkhV árü Ëkuzkðíkkt Lke[uLkwt
r[ºk òuðk {¤u Au.
Mk{økú rþûký ÔÞðMÚkkLkwt ËkrÞíð yLku rLkÞtºký yk[kÞkuo yLku rðãkLku nMíkf hnu÷wt sýkÞ
Au. økwÁfw¤ yk©{ku yLku rðïrðãk÷ÞkuLku hkßÞ íkhVÚke yLkwËkLk {¤íkwt níkwt. yk{ Aíkkt, hkò fu
hkßÞLkku rþûký MktMÚkkLkk Mkt[k÷Lk fu ÔÞðMÚkk MkkÚku MkçktÄ hnuíkku Lk níkku.
ykÍkËe «kÃík fÞko ÃkAe 7 Úke 14 ð»koLkkt ík{k{ çkk¤fkuLku {Vík, VhrsÞkík yLku Mkkðorºkf
rþûkýLke çktÄkhýeÞ òuøkðkE fhðk{kt ykðe, Ãkrhýk{u «kÚkr{f yLku {kæÞr{f rþûkýLke
sðkçkËkhe hkßÞ Mkhfkhku Ãkh ykðe. hkßÞ Mkhfkhkuyu «kÚkr{f rþûkýLke sðkçkËkhe ÃkkuíkkLkk
nMíkf hk¾e, Ãkhtíkw {kæÞr{f rþûkýLke sðkçkkhe yLkwËkLk «Úkk [k÷w hk¾e rðrðÄ MktMÚkkykuLku
MkkUÃkðk{kt ykðe. hkßÞ Mkhfkhkuyu þk¤kykuLku {kLÞíkk ykÃkðkLkwt, yLkwËkLk ykÃkðkLkwt, rLkheûký
fhðkLkwt íkÚkk rLkÞtºký hk¾ðkLkwt fkÞo ÃkkuíkkLkk nMíkf hk¾e rþûkýLke MkeÄe sðkçkËkhe{ktÚke {wõík
hnuðkLkwt {wLkkrMkçk {kLÞwt.
rþûký yu MkrnÞkÁt MkknMk Au. rþûkýLke sðkçkËkhe ÔÞkÃkf Au. rþûkf, rðãkÚkeo,
Mk{ks yLku MkhfkhLke rðrþü sðkçkËkhe íku{kt Mk{kÞu÷e Au. rþûkýLke rðfkMk {kxu Mk{ks yLku
Mkhfkh îkhk fux÷ef rðrþü MktMÚkkykuLku fkÞkoÂLðík fhðk{kt ykðe Au.
12.2 {kæÞr{f yLku Wå[¥kh {kæÞr{f rþûkýLkwt Mkt[k÷Lk
Ëuþ{kt {kæÞr{f yLku Wå[¥kh {kæÞr{f rþûkýLkwt Mkt[k÷Lk rðrðÄ MktMÚkkyku îkhk ÚkkÞ Au.
ËuþLkk rðrðÄ hkßÞku{kt yk Mkt[k÷LkLke ÃkØrík y÷øk-y÷øk Au. Lke[uLke MktMÚkkykuLkwt yk ûkuºku
ÞkuøkËkLk òuðk {¤u Au.
1. fuLÿ Mkhfkh îkhk Mkt[k÷Lk
2. hkßÞ Mkhfkh îkhk Mkt[k÷Lk
3. MÚkkrLkf MðhkßÞLke MktMÚkkyku îkhk Mkt[k÷Lk
4. ònuh xÙMxku îkhk Mkt[k÷Lk
5. ÷½w{íke MktMÚkkyku îkhk Mkt[k÷Lk
6. ¾kLkøke MkknMkku îkhk Mkt[k÷Lk
79
yk{ {kæÞr{f yLku Wå[¥kh {kæÞr{f rþûkýLkk Mkt[k÷Lk{kt rðrðÄ MktMÚkkyku yLku íkuLke
þk¾kyku Mktf¤kÞu÷ Au. yuf ynuðk÷ «{kýu ÷øk¼øk 68 Úke 70 xfk {kæÞr{f þk¤kykuLkwt
Mkt[k÷Lk ¾kLkøke MkknMkkuLku nMíkf hnu÷ Au. AuÕ÷k çku ËkÞfk{kt hkßÞ MkhfkhLkk Mk{ks ¾kíkk îkhk
rLkðkMke yk©{e þk¤kykuLke sðkçkËkhe rLk¼kððk{kt ykðe hne Au. MkkÚkku MkkÚk ÷½w{íke
MktMÚkkyku îkhk Ãký {kæÞr{f yLku Wå[¥kh {kæÞr{f rþûkýLke MktMÚkkyku þY ÚkE hne Au.
12.3 {kæÞr{f yLku Wå[¥kh {kæÞr{f rþûký{kt rðrðÄ MktMÚkkykuLkku Vk¤ku
rþûkýLke Mk{økú «r¢Þk rðfMkkððk{kt þk¤kfeÞ fu MktMÚkkfeÞ ðkíkkðhý yíÞtík sYhe
Au. W¥k{ ðkíkkðhýLkk rLk{koý {kxu hk»xÙLke yLkufrðÄ MktMÚkkykuLkwt ÞkuøkËkLk {¤íkwt hÌkwt Au.
þiûkrýf MktMÚkk yu {kºk #x-[qLkkLkwt çkLku÷wt ¼ðLk nkuíkwt LkÚke, Ãkhtíkw íkuLkwt ÃkkuíkkLkwt yuf ykøkðwt rðrþü
ÔÞÂõík¥ð nkuÞ Au. rðrðÄ MktMÚkkyku íkuLke MkkÚku Mktf¤kÞu÷ nkuÞ Au. ynª ykÃkýu yk MktMÚkkykuLke
fk{økehe rðþu {krníke {u¤ðeþwt.
(1) fuLÿ MkhfkhLkku Vk¤ku :
rþûký yLku Lkerík rð»kÞf rLkýoÞ fuLÿ Mkhfkh îkhk ÷uðkÞ Au. fuLÿ Mkhfkh {kæÞr{f
rþûkýLke sðkçkËkhe çku heíku Mkt¼k¤u Au. yuf íkku fuLÿ Mkhfkh swËktt swËktt hkßÞku{kt fuLÿeÞ
rðãk÷Þku, MkirLkf þk¤k yLku LkðkuËÞ rðãk÷ÞkuLkwt Mkt[k÷Lk Mkt¼k¤u Au yLku çkeswt fuLÿ
MkhfkhLkkt rþûký {tºkk÷ÞkuLke Ëu¾hu¾ Lke[u [k÷íke Lke[uLke MktMÚkkyku hkßÞ MkhfkhkuLku
rþûký rð»kÞf Mk÷kn ykÃku Au.
(1) rþûkýLkwt {æÞMÚk Mk÷knfkh çkkuzo.
(2) {kæÞr{f rþûký {kxu Mkuðk rðMíkhýLkk fkÞo¢{kuLkku rð¼køk.
(3) LkuþLk÷ çkkuzo Vkuh ykìrzÞku rðÍTÞwy÷ yìßÞwfuþLk.
(4) MkuLxÙ÷ çkkuzo ykìV rVrÍf÷ yìßÞwfuþLk rhr¢yuþLk. fuLÿeÞ rþûký {tºkk÷Þ
1954{kt Lke[uLkkt çÞwhkuLke MÚkkÃkLkk fhu÷ Au.
(5) MkuLxÙ÷ çÞwhku ykìV xuõMxçkwf rhMk[o.
(6) MkuLxÙ÷ çÞwhku ykìV yìßÞwfuþLk yìLz ðkìfuþLk÷ økkEzLMk.
fuLÿ Mkhfkhu {kæÞr{f rþûkýLku ðuøk {¤u íkÚkk {kæÞr{f rþûký ðÄw MkkÁt çkLku íku
nuíkwÚke Lke[uLke MktMÚkkLke MÚkkÃkLkk fhu÷ Au.
(7) yr¾÷ ®nË {kæÞr{f rþûký Mkr{rík
(All India Council for Secondary Education)
yk{, fuLÿ Mkhfkh {kæÞr{f rþûkýLke «íÞûk sðkçkËkhe Mkt¼k¤u Au íkÚkk rðrðÄ
MktMÚkkyku îkhk Lke[uLke fk{økehe çkòðu Au.
 {kæÞr{f rþûkýLke økwýð¥kk MkwÄkhðk Mkuðk rðMíkhý fkÞo¢{kuLkwt ykÞkusLk fhu Au.
 rþûkýLkkt ík{k{ ûkuºkku{kt MktþkuÄLkLku «kuíMkknLk ykÃku Au.
 rþûký rð»kÞf MktþkuÄLk fkÞkuo nkÚk Ähðk{kt ykŠÚkf MknkÞ fhu Au.
 rþûký-«rþûký {kxu Ãkqðo Mkuðk yLku Mkuðkfk÷eLk íkk÷e{Lke ÔÞðMÚkk fhu Au.
(2) hkßÞ MkhfkhLkku Vk¤ku :
{kæÞr{f rþûký hkßÞ MkhfkhLkk MktÃkqýo rLkÞtºký Lke[u Au. {kæÞr{f rþûkýLkwt rLkÞtºký
hkßÞ MkhfkhLkk rþûký {tºkk÷Þ, rþûký ¾kíkwt yLku {kæÞr{f rþûký çkkuzo îkhk ÚkkÞ Au.
fuLÿ MkhfkhLke {kVf hkßÞ Mkhfkh Ãký {kæÞr{f rþûkýLke «íÞûk yLku Ãkhkuûk
sðkçkËkhe Mkt¼k¤u Au.
80
hkßÞ Mkhfkh rþûkýLke Lkerík rð»kÞf çkkçkíkku{kt rLkýoÞ ÷u Au. {kæÞr{f rþûkýLkku
yÇÞkMk¢{, yLkw ËkLk Lkerík, ÃkkXT â Ãkw Míkfku, {kæÞr{f yLku Wå[íkh {kæÞr{f
þk¤kykuLke {kLÞíkk íkÚkk ¼k»kk rþûký ytøku rLkýoÞku ÷u Au. fuLÿ MkhfkhLkwt rþûký rð»kÞf
rËþkMkq[Lk nkuðkt Aíkkt «íÞuf hkßÞ ÃkkuíkÃkkuíkkLke heíku Lkerík ½zu Au, Ãkrhýk{u çkÄkt
hkßÞku{kt rþûký ytøku yufMkh¾e LkeríkLkku y¼kð òuðk {¤u Au.
hkßÞ Mkhfkh rþûký rð»kÞf su Lkerík ½zu Au. íkuLku y{÷{kt {qfðkLkwt fkÞo rþûký¾kíkwt fhu
Au. hkßÞ Mkhfkh hkßÞ{kt MÚkÃkkÞu÷e Mkhfkhe þk¤kykuLkwt yLku Mk{ks ¾kíkk îkhk
Mkt[k÷Lk Úkíke yk©{e þk¤kykuLkwt MkeÄwt Mkt[k÷Lk fhu Au, ßÞkhu yLkwËkLk ÷uLkkhe
þk¤kykuLkwt Mkt[k÷Lk ÞkuøÞ heíku ÚkkÞ íku {kxuLke sðkçkËkhe Mkt¼k¤u Au. yk {kxu hkßÞ
MkhfkhLkwt rþûký¾kíkwt Lke[uLke fk{økehe fhu Au :
 rþûkýLkk Mkh¤ ðneðx {kxu nkuÆuËkhkuLke rLk{ýqtf fhu Au, su{kt rþûký rLkÞk{f, LkkÞçk
rþûký rLkÞk{f íkÚkk WÃkrþûký rLkÞk{fkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
 {kæÞr{f rþûký, xufrLkf÷ rþûký íkÚkk hkßÞ rð¼køkku {kxu rþûký rLkÞk{fLke rLk{ýqtf
fhðk{kt ykðu Au.
 WÃkrþûký rLkÞk{fkuLkk {ËËLkeþku íkhefu Ëhuf rsÕ÷k{kt rþûkýkrÄfkhe {ËË fhðk
{ËËLkeþ rþûký rLkheûkfku nkuÞ Au.
 {kæÞr{f yLku Wå[íkh {kæÞr{f þk¤kykuLkk ðneðx ytøku {køkoËþoLk ÃkqÁt Ãkkzu Au.
 {kæÞr{f þk¤kykuLku rLkÞr{ík yLkwËkLk ykÃkðkLke ÔÞðMÚkk fhu Au.
 rLkÞr{ík Mk{Þu {kæÞr{f þk¤kykuLkwt ðneðxe yLku þiûkrýf rLkheûký fhu Au.
 {kæÞr{f rþûký çkkuzoLke Mkq[Lkk yLkwMkkh ÃkheûkkLke fk{økehe çkòðu Au.
 xqtf{kt, {kæÞr{f ûkuºku «ðuþ, rþûký, Ãkheûký yLku Ãkrhýk{ MkwÄeLke fk{økehe Mkt¼k¤u
Au. yk WÃkhktík hkßÞ Mkhfkh Mºke rþûký, ÔÞkÞk{ yLku Wãkuøk rþûkýLke sðkçkËkhe
Ãký Mkt¼k¤u Au.
yk heík hkßÞ Mkhfkh îkhk rþûkýLke økwýð¥kk{kt ðÄkhku ÚkkÞ íku {kxu Mkíkík «ÞíLkþe÷
hnu Au, økwýð¥kk MkwÄkhðk {kxu Mkíkík rLkheûký fhu Au, {køkoËþoLk ykÃku Au. yk¾k ð»koLkwt
ykÞkusLk þk¤kykuLku íkiÞkh fheLku {kuf÷u Au. rsÕ÷k «{kýu çkuMx þk¤kLkwt rLkheûký fhe
sYhe «kuíMkknLk ykÃkðk{kt ykðu Au. çkuMx þk¤k þkuÄðkLkwt fkÞo rLkð]¥k yk[kÞo yLku
çke.yuzT. fkì÷usLkk yæÞkÃkfkuLku MkkUÃkðk{kt ykðu Au.
(3) MÚkkrLkf MðhkßÞLke MktMÚkkykuLkku Vk¤ku :
{kæÞr{f rþûkýLke MktMÚkkykuLke sðkçkËkhe Mkt¼k¤ðk{kt Mkhfkh MÚkkrLkf MðhkßÞLke
MktMÚkkykuLkku Ãký Mknfkh {u¤ðu Au. rçkúrxþfk÷eLk þkMkLkfk¤{kt þnuhe rðMíkkhku{kt
BÞwrLkrMkÃkkr÷xeykuyu rsÕ÷k rðMíkkhku{kt rsÕ÷k çkkuzo {kæÞr{f rþûkýLke þk¤kykuLkkt
Mkt[k÷fku{kt Vk¤ku ykÃku÷ Au. ykÍkËe ÃkAe Ãký yk «ýkr÷fk s¤ðkE hne Au. E.Mk.
1957{kt 30.7 xfk þk¤kyku rsÕ÷k çkkuzoLku nMíkf nkuðktLkwt sýkÞ Au. ßÞkhu 3.4 xfk
þk¤kyku BÞwrLkrMkÃkkr÷xe nMíkf nkuðktLkwt sýkÞ Au. y÷çk¥k Äehu Äehu yk «{ký ½xíkwt
òÞ Au.
MÚkkrLkf MðhkßÞLke MktMÚkkyku{kt rþûkýrð»kÞf yuf Mkr{rík nkuÞ Au. yk Mkr{ríkLkk
MkÇÞku rþûký «íÞu sux÷k «{ký{kt òøk]rík Ähkðíkk nkuÞ íkux÷k «{ký{kt MÚkkrLkf
MðhkßÞLke MktMÚkk Mkt[kr÷ík {kæÞr{f yLku Wå[íkh {kæÞr{f rþûkýLke økwýð¥kk
s¤ðkE hnu. yk Mkr{ríkLke h[Lkk xqtfk Mk{Þøkk¤k {kxu Úkíke nkuÞ Au. ykÚke Mkr{rík
81
çkË÷kíkkt rþûkýrð»kÞf Lkerík{kt ÃkrhðíkoLk ÚkkÞ Au. xqtfk økk¤k{kt Úkíkkt VuhVkhku rþûký
{kxu õÞkhuf nkrLkfkhf Ãkwhðkh Úkíkk nkuÞ Au. MÚkkrLkf MðhkßÞLke MktMÚkkyku {nËtþu
ykŠÚkf íktøke yLkw¼ðíke nkuÞ Au, Ãkrhýk{u þiûkrýf MktMÚkkykuLku Ãkqhíke LkkýktfeÞ MknkÞ
{¤ðk{kt {w~fu÷e yLkw¼ðkÞ Au.
(4) ònuh xÙMxkuLkku Vk¤ku :
{kæÞr{f rþûkýLke MktMÚkkykuLkkt Mkt[k÷{kt ònuh xÙMxkuLkku Ãký ½ýku {kuxku Vk¤ku hnu÷ Au.
ònuh xÙMxkuLke ytøkík Ëu¾hu¾Lku fkhýu hkßÞLke fux÷ef Lk{qLkkYÃk þk¤kyku fk{økeheLkwt
W¥k{ WËknhý òuðk {¤u Au. rþûkýLkku rðfkMk fhðk{kt nuíkwLku æÞkLk{kt hk¾e ònuh xÙMxku
sðkçkËkhe WÃkkzu Au. ònuh xÙMxku þiûkrýf MktMÚkkykuLkkt {fkLkku çkktÄðk{kt, sYhe
Mkøkðzíkk ðÄkhðk {kxu sYhe ËkLk {u¤ðu Au. ònuh xÙMxkuLkwt W¥k{ Mkt[k÷Lk yLku
fk{økeheLku fkhýu ÷kufku ykðk xÙMxkuLku WËkh nkÚku ËkLk ykÃku Au, {kæÞr{f rþûkýLkwt Míkh
MkkÁt yLku økwýð¥kk Þwõík çkLkkððk {kxu «ÞíLkþe÷ hnu Au.
¾kMk fheLku ykðk xÙMxku økúkBÞ rðMíkkh{kt rðfkMk {kxu ¾kMk hMk ÷E ËkLk ykÃku Au.
þnuhLke þk¤k MkkÚku nrhVkE fhíkkt ykðk xÙMxku ¾qçk hMk ÷u Au. ÃkkuíkkLke þk¤kLke
økwýð¥kk Mkkhe çkLku, Ãkrhýk{ MkkÁt ykðu íku {kxu Mkíkík Ëu¾hu¾ yLku «ÞíLkþe÷ hnu Au.
(5) ÷½w{íke MktMÚkkykuLkku Vk¤ku :
ònuh xÙMxku{kt fux÷ef ÷½w{íke MktMÚkkyku {kæÞr{f rþûký{kt rðfkMk ÚkkÞ íku {kxu
«ÞíLkþe÷ Au. rËðMku rËðMku ¼khík{kt ðMkíkk ík{k{ ÷kufku{kt rþûký «íÞu òøk]rík ykðu÷
Au. ¾kMk fheLku þnuhe rðMíkkh{kt ðMkðkx fhe «ò ÃkkuíkkLkkt çkk¤fkuLkk rþûký {kxu
nhnt{uþ «ÞíLkþe÷ hnu Au. ¼khík{kt ðMkðkx fhíke ÷½w{íke «ò ¾kMk fheLku {wÂM÷{
yLku r¾úMíke «ò ÃkkuíkkLkk yk[kh-rð[kh, hnuýe-fhýe y÷øk ò¤ðe hk¾ðk WíMkwf
nkuÞ Au. yk «ò ÃkkuíkkLke ykøkðe MktMÚkk Q¼e fhu Au. ykðe MktMÚkk îkhk {kæÞr{f yLku
Wå[íkh {kæÞr{f fûkk MkwÄeLkk rþûkýLke sðkçkËkhe Mkt¼k¤u Au. ykðe MktMÚkkLkku rðfkMk
ÚkkÞ íku {kxu MktMÚkkLkk ykøkuðkLkku Mkíkík «ÞíLkþe÷ hnu Au. fux÷ktf Mk{ÞÚke Mkhfkhu
÷½w{íke MktMÚkkykuLku fux÷ktf ðneðxe rLkÞtºkýku{ktÚke {wõík fhu÷ Au. Mkhfkhu ÷½w{íke
MktMÚkk îkhk þY Úkíke MktMÚkkykuLku {kLÞíkk ykÃkðk{kt, rþûkfkuLke rLk{ýqtf çkkçkík{kt íkÚkk
yLkwËkLk ykÃkðkLke çkkçkík{kt rðþu»k yøkúíkk¢{ ykÃku÷ Au. ÷½w{íke MktMÚkkLkk ykøkuðkLkku
îkhk rþûkýLkk rðfkMk {kxuLkk «ÞkMk ÚkE hÌkk Au. ÃkkuíkkLke MktMÚkkLkwt Ãkrhýk{ MkkÁt ykðu
íku{s økwýð¥kk{kt ðÄkhku ÚkkÞ íku {kxu «ÞíLkku fhu Au.
(6) ¾kLkøke MkknMkku îkhk Mkt[k÷Lk :
ykÍkËe ÃkAe ËuþLke ykŠÚkf ÂMÚkrík Lkçk¤e Ãkzíke òÞ Au. rþûkýLke sðkçkËkhe
WÃkkzðk{kt MkhfkhLkwt ¼khý ykuAwt ÚkkÞ íku {kxu rþûkýLke sðkçkËkhe WÃkkzðk {kxu
¾kLkøke MkknMkkuLku Mkt[k÷Lk fhðkLkwt fkÞo MkkUÃku÷ Au, «kÚkr{f rþûkýLke çktÄkhýeÞ
sðkçkËkhe yËk fhðk{kt ¾[o ðÄkhu Úkíkku nkuðktÚke {kæÞr{f rþûkýLke sðkçkËkhe
¾kLkøke MkknMkkuLku MkkUÃkðkLkwt ÞkuøÞ {kLkðk{kt ykÔÞwt. yLkwËkLk ykÃkðk{kt ÞkuøÞ Mk{Þu
ÃkrhðíkoLk fhe ¾kLkøke MkknMkkuLku «kuíMkknLk ykÃkðk{kt ykÔÞwt.
Eïh¼kE Ãkxu÷ Mkr{ríkLke ¼÷k{ý yLkwMkkh þk¤kykuLku Ãkøkkh¾[oLkk 100 xfk íkÚkk
Eíkh ¾[o yLku {fkLk¼kzk {kxu yLkwËkLk fhu Au. ykÚke {kæÞr{f rþûkýLkku ík{k{ ¾[o
MkhfkhLkk rþhu sýkÞ Au. yk{ Aíkkt {kæÞr{f rþûkýLke MktMÚkkyku MÚkkÃkðk{kt yLku íkuLkk
Mkt [k÷Lk{kt ¾kLkøke MkknMkkuLkku Vk¤ku hÌkku Au. ykÃkýk Ëuþ{kt ÷øk¼øk 60 xfk
82
þk¤kykuLkwt Mkt[k÷Lk ¾kLkøke MkknMkkuLkk nMíkf hnu÷wt Au. yk ¾kLkøke MkknMkku{kt Lke[uLke
MktMÚkkykuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au :
(1) ÄkŠ{f MktMÚkkyku (2) hrsMxzo xÙMx þk¤kyku (3) MkkuMkkÞxe yìõx Lke[u LkkUÄkÞu÷e
þk¤kyku (4) ÔÞÂõíkøkík {ìLkus{uLx îkhk [k÷íke þk¤kyku.
ÔÞÂõíkøkík {ìLkus{uLxLke þk¤kykuLku íkÆLk ¾kLkøke þk¤kyku fu «ku«kÞxhe þk¤kyku íkhefu
yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
12.4 økwýð¥kk MkwÄkhýk {kxu fk{ fhíke MktMÚkkykuLke {krníke
økwýð¥kk MkwÄkhðk {kxu MÚkkrLkf MktMÚkkyku fk{ fhu Au, íkuLke MkkÚku MkkÚku fux÷ef hk»xÙeÞ
fûkkyu yLku hkßÞ fûkkyu fk{ fhe hnu÷ Au. suLke {krníke Lke[u {wsçk òuðk {¤u Au :
(1) hkßÞ fûkkyu fk{ fhíke MktMÚkkyku
(1) rsÕ÷k rþûký íkk÷e{ ¼ðLk (DIET)
(2) rsÕ÷k rþûký yrÄfkhe (DEO)
(3) rþûký rLkÞk{f (DE)
(4) økwshkík þiûkrýf MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kË (GCERT)
(5) fkì÷us ykìV xe[h yìßÞwfuþLk (CTE)
(6) ÃkkXTâÃkwMíkf {tz¤
(7) {kæÞr{f rþûký çkkuzo
(2) hk»xÙeÞ fûkkyu fk{ fhíke MktMÚkkyku
(1) hk»xÙeÞ þiûkrýf MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ {kxuLke hk»xÙeÞ Ãkrh»kË (NCERT)
(2) fuLÿeÞ Mk÷knfkh çkkuzo (CABE)
(3) ÞwrLkðŠMkxe yLkwËkLkÃkt[ (UGC)
(4) rþûkf «rþûkýLke hk»xÙeÞ Ãkrh»kË (NCTE)
(5) þiûkrýf ykÞkusLk yLku ðneðx {kxuLke hk»xÙeÞ - LkeÃkk (NIEPA)
(6) rþûkýLke rðrþü yÇÞkMk {kxuLke MktMÚkk (IASE)
(7) Lkuf-hk»xÙeÞ {qÕÞktfLk yLku «íÞkÞLk Ãkrh»kË (NAAC)
12.5 «kÚkr{f rþûkýLke økwýð¥kkLku yMkh fhíkkt Ãkrhçk¤ku yLku ¼÷k{ýku
 «kÚkr{f rþûkýLke økwýð¥kkLku Lke[uLkk Ãkrhçk¤ku yMkh fhu Au.
(1) fux÷ef òríkyku ¼xfíkwt SðLk økk¤u Au.
(2) fux÷ktf ÷kufku hkuS-hkuxe {kxu MÚk¤ktíkh fkÞkuo fhu Au.
(3) hkßÞ{kt ykrËðkMke rðMíkkh{kt ykrËðkMke rþûkfkuLke yAík òuðk {¤u Au.
(4) ykrËðkMke rðMíkkh{kt rðrðÄ çkku÷eyku yLku ¼k»kkyku òuðk {¤u Au.
(5) rLkhûkhíkkLkwt «{ký ðÄw Au.
(6) økúkBÞ rðMíkkh{kt ytÄ©Øk, ðnu{ku yLku y¿kkLkíkkLkwt «{ký ðÄwt Au.
(7) ðk÷eLke ykŠÚkf ÂMÚkrík Lkçk¤e Au.
 WÃkhkuõík Ãkrhçk¤kuLkku yÇÞkMk fÞko çkkË ¼khík Mkhfkhu 1961{kt ZuçkhÃkt[Lke rLk{ýqtf fhe
íkuLke {wÏÞ ¼÷k{ýku Lke[u «{kýu Au.
83
(1) yuf {kE÷Lke ytËh «kÚkr{f þk¤kLke MkwrðÄk fhðe.
(2) nkuMxu÷ðk¤e yk©{ þk¤kyku MÚkkÃkðe.
(3) Akºkk÷Þ{kt ík{k{ ÔÞðMÚkk {Vík fhðe.
(4) yk©{ þk¤kykuLku MkwMkßs yLku MkkÄLk MktÃkLLk fhðe.
(5) xufTrLkf÷ rþûký Ãkh ðÄw ¼kh {qfðku.
(6) hnuXkýLkku «çktÄ fhðku.
(7) ykrËðkMke MktMf]ríkLkk òýfkh rþûkfkuLke rLk{ýqtf fhðe.
(8) ytíkh{k¤ rðMíkkh{kt rþûkfkuLku ¾kMk ðÄkhkLkwt ¼ÚÚkwt ykÃkðwt.
(9) ytíkrhÞk¤, ÃkAkík rðMíkkh{kt «rþûký fuLÿku MÚkkÃkðkt.
12.6 rþûkf íkk÷e{Lke Mk{MÞk
12.6.1 «MíkkðLkk
«kÚkr{f rþûký yux÷u 6 Úke 14 ð»koLke ðÞfûkkLkkt çkk¤fkuLku ÃkqÁt Ãkkzðk{kt ykðíkwt 1 Úke 7 fu
8 Äkuhý MkwÄeLkwt rþûký. rþûkýLkk MkkuÃkkLkLkk ÃkkÞk{kt «kÚkr{f rþûký hnu÷wt Au. Mk{økú rþûkýLkku
ÃkkÞku s «kÚkr{f rþûký økýkÞ Au yLku ykÚke s «kÚkr{f rþûký sux÷wt MktøkeLk yLku ûk{íkkÃkqýo
yux÷e s Mk{økú rþûký«r¢ÞkLke økwýð¥kk Ÿ[e økýkÞ. rþûkýLke økwýð¥kk Ÿ[e ÷kððk {kxu
«kÚkr{f rþûkýLku MktøkeLk çkLkkððwt Ãkzþu. «kÚkr{f rþûkýLku MktøkeLk çkLkkððwt yu Ëuþ {kxu ½ýe s
økt¼eh Mk{MÞk Au, fkhý fu Ëuþ{kt VhrsÞkík yLku Mkkðorºkf «kÚkr{f rþûký Mðefkhðk{kt ykÔÞwt
Au. ykÚke «kÚkr{f rþûkýLkwt rðMíkhý ÚkÞwt Au.
hkßÞ çktÄkhýu {Vík, VhrsÞkík, Mkkðorºkf «kÚkr{f rþûkýLkku ykËuþ ykÃÞku, fkhý fu
÷kufþkne ËuþLkk «íÞuf Lkkøkrhfu ykuAk{kt ykuAwt «kÚkr{f rþûký íkku ÷uðwt s òuEyu. yuÚke ðÄkhu
rþûký yu {u¤ðe þfu íkku íku ðÄw W¥k{ økýkÞ, Ãkhtíkw ÷kufþkneLkku fkuE Ãký Lkkøkrhf «kÚkr{f
rþûkýÚke ðtr[ík hnuðku òuEyu Lkrn.
«kÚkr{f rþûkýLkwt Mkkðoºkefhý fhkíkk ðÄw Lku ðÄw þk¤kyku ¾ku÷ðkLke sYrhÞkík Q¼e
ÚkE. ðÄw Lku ðÄw þk¤kyku þY Úkíkkt rþûkfkuLke sYrhÞkík Ãký Q¼e ÚkE. þYykík{kt íkku ykÃkýk
Ëuþ{kt {kºkk þk¤ktík Ãkheûkk ÃkkMk fhu÷k íkk÷e{ {u¤ÔÞk rðLkkLkk rþûkfkuLke ¼híke fhðk{kt ykðe.
ykÚke «kÚkr{f rþûkýLke økwýð¥kk ykuAe ÚkE.
«kÚkr{f þk¤k{kt òuzkíkwt çkk¤f yuf fq{¤k Akuz suðwt Au. íkuLku su heíku ðk¤eyu íku heíku ðk¤e
þfkÞ Au. íkuLku ykÃkýu Äkheyu íkuðwt çkLkkðe þfeyu Aeyu, Ãkhtíkw yk çkÄkLkku ykÄkh rþûkf Ãkh Au.
yk {kxu íkk÷e{ Ãkk{u÷kt W¥k{ rþûkfkuLke sYh Au. «kÚkr{f fûkkyu ÞkuøÞ íkk÷e{ Ãkk{u÷kt rþûkfku
{u¤ððk yu yuf {n¥ðLke Mk{MÞk Au.
12.6.2 rþûkfLke íkk÷e{
«kÚkr{f rþûkýLkwt Mkkðoºkefhý Úkíkkt «kÚkr{f fûkkyu íkk÷e{ Ãkk{u÷kt rþûkfku {u¤ððkLkkku
«&Lk rðfx Au. «kÚkr{f fûkkyu çkk¤fkuLkk ÞkuøÞ rþûký {kxu MktÏÞkçktÄ íkk÷e{ Ãkk{u÷kt rþûkf
¼kEyku íkÚkk çknuLkkuLke sYh Au. yk {kxu 40 Úke 50 rðãkÚkeoykuyu yuf íkk÷e{ Ãkk{u÷ktu rþûkf yu
heíku ðÄkhkLkk rþûkýLke íkk÷e{Lke ÔÞðMÚkk fhðkLke hnu íku Mðk¼krðf Au. yk {kxu Lke[uLkk
ykÃku÷k Ãkøk÷kt y{÷{kt {qfðkt òuEyu.
 íkk÷e{e rþûkfkuLke ¾kux Ãkqhe fhðk Lkðe íkk÷e{e fkì÷uòu þY fhðe òuEyu.
 íkk÷e{e fkì÷uòuLku yãíkLk þiûkrýf MkwrðÄkykuÚke Mkßs fhðe òuEyu.
 íkk÷e{e fkì÷uòu{kt ÞkuøÞ ÷kÞfkík Ähkðíkk «rþûkfku Lke{ðk òuEyu.
84
 íkk÷e{ MktMÚkkyku Ãkife 70 xfk sux÷e MktMÚkkyku økúk{ rðMíkkhku{kt nkuÞ yu EåALkeÞ Au.
{rn÷k rþûkfkuLku íkk÷e{ {kxu WËkh ¼ÚÚkkt fu yuLkk suðe Eíkh MknkÞ ykÃkðe òuEyu.
rþûkýLkwt Mkkðorºkfhý fhkíkkt þYykík{kt þk¤ktík Ãkheûkk ÃkMkkh fhe nkuÞ íkuðk rçkLkíkk÷e{e
rþûkfkuLke ¼híke fhðk{kt ykðe níke. íÞkh çkkË yk rþûkfkuLku íkk÷e{e fkì÷uòu{kt íkk÷e{ ÷uðk {kxu
¼híke fhðk{kt ykðíke níke. yk Mk{Þu rþûkfLku Mkhfkh íkhVÚke íkk÷e{e ¼ÚÚkwt ykÃkðk{kt ykðíkwt
níkwt. Äe{u Äe{u rçkLkíkk÷e{e rþûkfkuLke ¼híke çktÄ ÚkE økE Au. MkkÚku MkkÚku þk¤ktík rþûkfkuLke
rLk{ýqf fhðkLke «Úkk Ãký çktÄ ÚkE Au. nðu íkku yuMk.yu{.Mke. ÃkAe çku ð»koLke íkk÷e{ {u¤ðu÷e
nkuÞ íkuðk rþûkfkuLke s ¼híke fhðk{kt ykðu Au. ykÚke «kÚkr{f rþûký{kt íkk÷e{ Ãkk{u÷kt
rþûkfkuLkwt «{ký ðæÞwt Au.
«kÚkr{f rþûkfku íkhefu òuzkðk EåAíke ÔÞÂõíkykuLku íkk÷e{ ykÃkðkLkwt fkÞo «kÚkr{f rþûkf
íkk÷e{e fkì÷uòu fhu Au. íkk÷e{ {kxu ykðíkk rþûkfkuLku MkiØktríkf íku{s «kÞkurøkf yu{ çku «fkhLkwt
fkÞo fhðkLkwt nkuÞ Au. íkk÷e{eyku {kxu Akºkk÷Þ rLkðkMk VhrsÞkík nkuÞ Au. «kÚkr{f þk¤kyku{kt
þiûkrýf ûk{íkk Ähkðíke rðrðÄ «ð]r¥kyku îkhk rþûký ykÃkðkLkwt nkuÞ Au. yuLke «íÞûk íkk÷e{ yk
íkk÷e{e fkì÷uòu{kt ykÃkðk{kt ykðu Au.
íkk÷e{ Ëhr{ÞkLk ð»ko{kt yuf yXðkrzÞwt Mkíkík rþûký ykÃkðk {kxu økúk{ rðMíkkhku{kt
sðkLkwt nkuÞ Au. íkk÷e{kÚkeoyku økk{zkLke þk¤k{kt ðkMíkrðf ðkíkkðhý{kt rþûkýfkÞo fhu Au.
«kík:fk¤u íku{s MkkÞtfk¤u «kÚkoLkk, ÄqLk ðøkuhu Mk{qn{kt fhu Au. hkºku ¼sLk, ÷kuføkeíkku Þkusu Au.
MkVkE, «ËþoLk, Wòýe, LkSf{kt ÃkÞoxLk, MkktMf]ríkf fkÞo¢{ku ðøkuhu «ð]r¥kyku{kt Mkr¢Þ hMk ÷uðk
çkk¤fkuLku «kuíMkkrník fhu Au. yk heíku þk¤kLkkt çkk¤fku{kt hnu÷e þÂõíkykuLku rðfMkkðu Au.
12.6.3 íkk÷e{e fkì÷uòuLke {ÞkoËkyku
«kÚkr{f rþûkfkuLke íkk÷e{ ytøkuLkwt fkÞo íkk÷e{e fkì÷uòu fhu Au, Ãkhtíkw yk íkk÷e{e fkì÷uòuLke
Lke[u ykÃku÷e fux÷ef {ÞkoËkyku Ãký òuðk {¤u Au.
 íkk÷e{e fkì÷uòu îkhk rþûkfLke íkk÷e{{kt MkiØktríkf rþûký Ãkh ðÄw Ãkzíkku ¼kh {qfðk{kt
ykðu Au, ßÞkhu «kÞkurøkf fkÞo yLku «íÞûk rþûký Ãkh yÃkqhíkwt æÞkLk ykÃkðk{kt ykðíkwt nkuÞ
Au.
 «kÚkr{f rþûký{kt íkk÷e{e fkì÷uòu{kt íkk÷e{e rþûkfLkk rþûký ÃkkXku{kt ÃkØríkLke yLku
rð[khkuLke szíkk íku{s yuf òíkLkwt ½huzÃkýwt òuðk {¤u Au. íku{kt fkuE LkðeLkíkk sýkíke
LkÚke.
 íkk÷e{e fkì÷uòu{kt yæÞuíkkfuLÿe fux÷ef ÃkØíkeyku fu «ð]r¥k ÃkØríkyku, Mk{ðkÞ þiûkrýf
yLkw¼ðku ðøkuhuLke fuð¤ ðkíkku s ÚkkÞ Au, Ãkhtíkw íkk÷e{kÚkeoykuLku íkuLku «íÞûk YÃku y{÷{kt
{qfðkLke íkf {¤íke LkÚke. íkk÷e{e fkì÷uòu{kt yk heíku «íÞûk fkÞoíkk÷e{ Ãkqhíkk «{ký{kt
{¤íke LkÚke.
 íkk÷e{e fkì÷uòu{kt íkk÷e{kÚkeo rþûkf yLÞ íkk÷e{kÚkeo rþûkfkuLkk rþûký ÃkkXkuLkwt rLkheûký fhu
Au. íku{ Aíkkt íku{Lku rLk»ýkík rþûkfkuLkk rþûký ÃkkXkuLkwt rLkheûký fhðkLke òuEíke Mkøkðz
nkuíke LkÚke.
 ½ýe íkk÷e{e fkì÷uòu{kt Ãkqhíkku yæÞkÃkføký LkÚke.
 íkk÷e{ ÷eÄk ÃkAe Ãký rþûkf íkhefuLke íkkífkr÷f Lkkufhe {¤íke LkÚke. ykÚke rþûkfku níkkþ
çkLku Au.
 íkk÷e{ Ãkk{u÷kt rþûkfkuLkk rðþu»k rþûkýLke MkwrðÄk nkuÞ íkuðwt sýkíkwt LkÚke.
 fux÷ef íkk÷e{e fkì÷uòuLku íku{Lke «kÞkurøkf þk¤k Ãký nkuíke LkÚke. ð¤e Lkðe r¢Þkí{f
85
ÃkØríkykuLkku WÃkÞkuøk fhe þfkÞ yuðwt {fkLk, ¾tzku, VŠLk[hLke MkwrðÄk Ãký ½ýe ykuAe
íkk÷e{e fkì÷uòu{kt nkuÞ Au.
 íkk÷e{e fkì÷uòu{kt «kÚkr{f rþûkfkuLke íkk÷e{{kt Mkíkík rþûký {kxu økúk{ rðMíkkhku{kt fk{
fhðk Ãkh ¼kh {qfðk{kt ykðu Au. Aíkkt økúk{ sLkíkkLkku Ãkqhíkku Mknfkh íkk÷e{kÚkeo rþûkfkuLku
{¤íkku LkÚke.
12.6.4 íkk÷e{e fkì÷uòu yLku «kÚkr{f rþûký MkwÄkhýk
Ëuþ{kt {Vík, VhrsÞkík yLku Mkkðorºkf «kÚkr{f rþûkýLkku «Mkkh ÚkE hÌkku Au. ËuþLkk
ÃkAkík yLku støk÷Lkk ytËhLkk ¼køkku{kt ðMkíkk ykrËðkMkeyku MkwÄe þk¤kyku ÃknkU[e Au. Ãkrhýk{u
þk¤kyku ðÄe, þk¤kyu ykðíkkt çkk¤fkuLke MktÏÞk ðÄe, rþûkfkuLke MktÏÞk ðÄe. yk{, «kÚkr{f
rþûkýLkku «Mkkh ðæÞku Ãkhtíkw íkuLke økwýð¥kk ½xíke òÞ Au. «kÚkr{f rþûký yu íkku ÃkkÞkLkwt rþûký
Au. hk»xÙ yLku Mk{ksLke sYrhÞkíkLku Ãkku»ku yuðwt økwýð¥kkðk¤wt ÃkkÞkLkwt rþûký Au. økwýð¥kk rðnkuýku
«Mkkh V¤ËkÞe çkLkíkku LkÚke. ykÚke «kÚkr{f rþûkýLke økwýð¥kk MkwÄkhðk sYhe fkÞo¢{ku nkÚk
Ähðk òuEyu.
hk»xÙeÞ rþûkýLkerík-1986Lkk MktË¼o{kt Mk{økú hk»xÙ{kt yufMkh¾ku Ÿ[e økwýð¥kk Ähkðíkku
yÇÞkMk¢{ Äkuhý 1 Úke 12 MkwÄe y{÷{kt {qfðk{kt ykÔÞku Au. yÇÞkMk¢{ MkwÄhu yu yøkíÞLke
çkkçkík Au, Ãkhtíkw yuf÷ku yÇÞkMk¢{ MkwÄkhðkÚke rþûkýLkwt Míkh Ÿ[wt ykðu Lkrn. yÇÞkMk¢{Lku
y{÷{kt {qfLkkhk rþûkfkuLke ÞkuøÞíkk Ãký rð[khðe Ãkzþu. yk {kxu íkk÷e{e fkì÷uòuLke sYrhÞkíkku
Mk{sðe Ãkzþu. íkk÷e{e fkì÷uòu{kt sYhe ÷kÞfkík Ähkðíkk Ãkqhíkk yæÞkÃkfku yLku Ãkqhíke þiûkrýf
MkwrðÄkyku nþu íkku íkuyku «kÚkr{f rþûkfLke íkk÷e{ WÃkhktík «kÚkr{f rþûkýLke MkwÄkhýk ytøku Ãký
W¥k{ fkÞo fhe þfþu.
«kÚkr{f þk¤kyku{kt íkk÷e{ Ãkk{u÷kt rþûkfku rþûkýLkwt fkÞo fhíkk nkuÞ íkku rþûkýLkwt Míkh
Ÿ[wt ykðu. Aíkkt «kÚkr{f rþûkýLkwt Míkh òuEyu íkux÷wt Ÿ[wt ykÔÞwt nkuÞ íkuðwt sýkíkwt LkÚke. rËLk-
«ríkrËLk yMíkh Lke[wt Wíkhíkwt s òÞ Au yuðe Mkkðorºkf VrhÞkËku Ãký Mkkt¼¤ðk {¤u Au. yk {kxu
{n¥ðLkwt fkhý «kÚkr{f rþûkýLkwt Mkkðoºkefhý Au. yk WÃkhktík yk {kxu Lke[u suðkt fux÷ktf fkhýku
Ãký sðkçkËkh nkuðktLkwt sýkÞ Au :
 íkk÷e{ Ãkk{u÷kt rþûkfku Lkkufhe Ëhr{ÞkLk rðþu»k ðkt[Lk fu Eíkh ðkt[LkLke rð{w¾ hnuíkk nkuÞ
Au.
 íkk÷e{e fkì÷uòu{kt íkk÷e{ Ëhr{ÞkLk {u¤ðu÷ «kÞkurøkf íkk÷e{Lkku WÃkÞkuøk rþûkfku ÔÞðMkkÞ{kt
òuzkÞk ÃkAe ¼køÞu s fhíkk sýkÞ Au.
 Lkðwt òýðkLke yLku þe¾ðkLke íku{Lke rs¿kkMkkð]r¥kLkku {kuxk ¼køkLkk rþûkfku{kt Lkkþ ÚkÞku
nkuÞ Au.
 «kÚkr{f rþûkfku yuf MkkÚku yLkuf ÄtÄkyku Ãký fhíkk nkuðktuÚke rþûkýLkk ÔÞðMkkÞLku ÞkuøÞ
LÞkÞ ykÃke þfíkk LkÚke.
yk MktË¼o{kt «kÚkr{f rþûkfkuLku Mkk[e rËþk Ãkqhe Ãkkze «kÚkr{f rþûkýLke MkwÄkhýk fhðkLkwt
fkÞo íkk÷e{e fkì÷uòuyu fhðkLkwt nkuÞ Au. íkk÷e{e fkì÷uòu Mkuðk rðMíkhý fuLÿ íkhefu «kÚkr{f
rþûký MkwÄkhðk{kt yøkíÞLkku Vk¤ku ykÃku Au. ÃkkuíkkLke ykswçkkswLkk ËMk rf÷ku{exh rðMíkkh{kt
ykðu÷e «kÚkr{f þk¤kykuLku rðMíkhý fkÞo¢{ îkhk «kÚkr{f rþûkýûkuºku MkwÄkhýk {kxu
{n¥ðLkku Vk¤ku ykÃke þfu Au. ½ýe ¾he íkk÷e{e MktMÚkkyku íkuLke ykswçkkswLkk rþûkfkuLku
Mkuðk rðMíkhý fkÞo¢{ku îkhk LkðeLk «ðknkuLke ðkfuV hk¾u Au.
íkk÷e{e fkì÷uòu ykswçkkswLke «kÚkr{f þk¤kyku {kxu yuf Lkðwt fuLÿ çkLke hnu Au fu ßÞktÚke
86
«kÚkr{f þk¤kLkk rþûkfku yLku yk[kÞkuo sYh nkuÞ íkuðkt ÃkwMíkfku, þiûkrýf MkkÄLkku ðøkuhu
þk¤kLkk WÃkÞkuøk {kxu yðkhLkðkh {u¤ðu Au. yk heíku íkk÷e{e fkì÷uòuLkk MktÃkfo{kt hne
ÃkkuíkkLke òíkLku yãíkLk hk¾e þfu Au.
íkk÷e{e fkì÷uòu{kt Mknrþûký suðe «ð]r¥kyku fu fkÞorþrçkhku, ÃkrhMktðkËku, fu¤ðýefkhkuLkkt
«ð[Lkku, «ËþoLkku, ¿kkLkðÄof rþrçkhku ðøkuhu Þkusðk{kt ykðu Au. yk ð¾íku ykswçkkswLke
«kÚkr{f þk¤kLkk rþûkfku yLku yk[kÞkuoLku rLk{tºkðk{kt ykðu Au. yk heíku íkuykuLkk ¿kkLkLku
MktðŠÄík fhe «kÚkr{f rþûkýLke MkwÄkhýkLkwt fkÞo íkk÷e{e fkì÷uòu fhu Au.
12.6.5 «kÚkr{f rþûký yLku Lkkufhe Ëhr{ÞkLk íkk÷e{
Lkkufhe Ëhr{ÞkLkLke «kÚkr{f rþûkfLke íkk÷e{Lku ÃkkuíkkLke yuf MkeÄe Vhs íkhefu Mkhfkhu
Mðefkhe LkÚke. ykÚke Lkkufhe Ëhr{ÞkLk íkk÷e{Lkku «&Lk nsw MkwÄe økt¼ehíkkÚke rð[khkÞku
LkÚke.
Lke[u suðkt nuíkwykuLku yLkw÷ûke Lkkufhe Ëhr{ÞkLk rþûkfkuLku íkk÷e{ ykÃkðkLke ¾kMk sYh Au:-
 «kÚkr{f rþûký{kt Úkíkk Lkðk «Þkuøkku yLku ÃkØríkykuÚke rþûkf ðkfuV hnu.
 íkk÷e{ Ëhr{ÞkLk {u¤ðu÷e ÔÞðMkkÞ{kt Ãkzâk ÃkAe ¼q÷kE økÞu÷e çkkçkíkku íkkS ÚkkÞ.
 «íÞûk yLkw¼ð îkhk Lk¬h {køkoËþoLk {u¤ðu.
 rðrðÄ þiûkrýf MkkÄLkku, yæÞuíkkfuLÿe rþûkýÃkØríkyku yLku «rðrÄykuLkk WÃkÞkuøkLkwt ¿kkLk
{u¤ðu.
 «kÚkr{f rþûkýLke rðrðÄ Mk{MÞkyku ytøku rð[khkuLke ykÃk-÷u fhðkLke íkf {¤u yLku ykðk
yLkw¼ð îkhk ÃkkuíkkLkku ykí{rðïkMk fu¤ðu.
 rðãkÚkeo, rþûký, þk¤k, Mk{ks ðøkuhu íkhVLkk íkuLkk {kLkrMkf ð÷ý{kt ykhkuøÞ«Ë ÃkrhðíkoLk
ykðu.
 Mkuðkfk÷eLk íkk÷e{Úke rþûkfLkwt árü®çkËw rðþk¤ çkLku Au yLku fwÃk{tzqfíkk Ëqh ÚkE rþûkýLkk
ÔÞðMkkÞ «íÞu íktËwhMík ð÷ý fu¤ðkÞ Au.
12.7 rþûkf íkk÷e{Lke Mk{MÞk rLkðkhðkLkk WÃkkÞku
Ëuþ{kt «kÚkr{f rþûkýLkku «Mkkh Úkíkkt íkk÷e{ Ãkk{u÷kt rþûkfku Ãkqhkt Ãkkzðk {kxu «kÚkr{f
rþûkf íkk÷e{e fkì÷uòu þY ÚkE. yk íkk÷e{e fkì÷uòuLke yøkkW òuE íkuLkk suðe fux÷ef {ÞkoËkykuLku
÷eÄu rþûkfLke íkk÷e{Lku ÷økíke fux÷ef Mk{MÞkyku Q¼e ÚkE. yk Mk{MÞkyku rLkðkhðk {kxu Lke[u
suðk fux÷ktf WÃkkÞku ÷uðk òuEyu :
 ËuþLke íkk÷e{e fkì÷uòuLku þiûkrýf MkkÄLkkuÚke MkwMkßs fhðe suÚke íkuyku íkk÷e{e rþûkfkuLku
rðrðÄ «fkhLkk þiûkrýf yLkw¼ðku Ãkqhkt Ãkkze þfu.
 íkk÷e{e fkì÷uòu{kt rLk{kíkk yæÞkÃkfku Ÿ[e þiûkrýf ÷kÞfkík Ähkðíkk nkuÞ íku sYhe Au.
Ÿ[e þiûkrýf ÷kÞfkík Ähkðíkk yæÞkÃkfku s íkk÷e{e rþûkfkuLku Mkk[wt Lkuík]íð ÃkqÁt Ãkkze þfu.
 þiûkrýf MktþkuÄLk yLku íkk÷e{Lke hk»xÙeÞ Ãkrh»kËu (NCERT) rþûkf íkk÷e{Lke Mk{MÞk Ëqh
fhðk ÃkrhMktðkËku, sqÚk[[ko, rþrçkhku ÞkuSLku rð[kh-rðrLk{ÞLke íkf Ãkqhe Ãkkze yMkhfkhf
rþûký {kxuLkk «kusuõx y{÷{kt {qfðkt òuEyu.
 íkk÷e{e fkì÷uòuyu Ãký rþûkfLke Mk½Lk íkk÷e{ Ãkh ¼kh {qfðku òuEyu. yk fkì÷uòuyu {kºk
MkiØktríkf rþûký Ãkh ¼kh Lk {qfíkkt íku{Lku «íÞûk yLku «kÞkurøkf rþûký Ãkh ¼kh {qfðku
òuEyu.
87
 rþûkf íkk÷e{e fkì÷uòuyu YrZøkík rþûkf íkk÷e{ «ýk÷eLku rík÷kts÷e ykÃke ËE ðkMíkrðf
íkk÷e{ ykÃkðe òuEyu.
 «kÚkr{f rþûkf çkLkðk {kxu «kÚkr{f rþûkfLke íkk÷e{ ÷eÄk ÃkAe íkkífkr÷f Lkkufhe {¤íke
LkÚke. íkk÷e{kÚkeoyku{kt «ðuþ {u¤ððk {kxu fu «ðuþ {u¤ðíke ð¾íku sux÷ku WíMkkn nkuÞ Au.
íkux÷ku WíMkkn íkk÷e{ Ëhr{ÞkLk hnuðk Ãkk{íkku LkÚke. ykÚke Ãký íkuyku Ãkqhíke íkk÷e{ {u¤ðíkk
LkÚke.
 rþûkfku {kxuLke íkk÷e{e fkì÷uòuLku ÷kufku íkhVÚke Ãkqhíke ykŠÚkf {ËË {¤íke nkuíke LkÚke.
ykÚke LkkýktfeÞ íkqxLku ÷eÄu rþûkfLke íkk÷e{{kt f[kþ fnuðk Ãkk{u Au. yk {kxu Mkhfkhu
ykðe fkì÷uòuLku Ãkqhíke LkkýktfeÞ {ËË fhðe òuEyu.
 íkk÷e{e ûkuºku «ðuþu÷k ÄtÄkËkhe Mkt[k÷fku îkhk [÷kðkíke fkì÷uòu çktÄ fhkðe ËE fu íku{Lkk Ãkh
[kUÃkíke Lksh hk¾e rþûkfkuLke íkk÷e{{kt hnuðk Ãkk{íke f[kþ Ëqh ÚkkÞ íku {kxu Mkhfkhu Mkr¢Þ
hnuðwt òuEyu.
12.8 rþûkf íkk÷e{Lke Mk{MÞk n÷ fhðk ÷uðkÞu÷k Ãkøk÷kt
{Vík, VhrsÞkík yLku Mkkðorºkf «kÚkr{f rþûký Mðefkhkíkk Ëuþ{kt Ëqh ËqhLkkt økk{zktyku{kt
«kÚkr{f þk¤kyku þY ÚkE. yk «kÚkr{f þk¤kyku {kxu rþûkfkuLke {ktøk Q¼e ÚkE. Ëuþ{kt
«kÚkr{f rþûkfkuLke {ktøkLku ÃknkU[e ð¤ðk «kÚkr{f rþûkfkuLke íkk÷e{ {kxuLke fkì÷uòu rçk÷kzeLkk
xkuÃkLke {kVf Vqxe Lkef¤e. «kÚkr{f rþûkýLkk rðMíkhý fkÞo¢{ nuX¤ ½ýe ÷u¼køkw íkk÷e{e fkì÷uòu
Ãký yÂMík¥ð{kt ykðe. ykÚke «kÚkr{f rþûkýLke økwýð¥kk MkwÄhðkLku çkË÷u Lke[e Qíkhe. ykÚke
Mkhfkhu ykðe MktMÚkkyku Mkk{u ºkeS ÞkusLkkÚke fzf nkÚku fk{ ÷uðk {ktzâwt níkwt. su MktMÚkkyku Qíkhíke
økwýð¥kkLke {k÷q{ Ãkze níke íkuLku Äe{u Äe{u çktÄ fhðkLkku fkÞo¢{ nkÚk Ähðk{kt ykÔÞku níkku.
Ãkrhýk{u ½ýe MktMÚkkyku çktÄ fhkE. yu Mk{Þu økwshkík{kt 80 sux÷e íkk÷e{e fkì÷uòu níke íku ½xkzeLku
35 fhðk{kt ykðe níke.
Mðíktºkíkk ÃkAe ¼khík{kt «kÚkr{f rþûký {Vík, VhrsÞkík yLku Mkkðorºkf çkLkkðkíkk
Ëuþ{kt «kÚkr{f rþûkýLkwt rðMíkhý ÚkÞwt. yk {kxuLkwt yuf fkhý ðMíkeðÄkhku Ãký økýe þfkÞ, Ãkhtíkw
øk{u íku{ Ãký Ëuþ{kt «kÚkr{f þk¤kyku{kt yLku «kÚkr{f rþûký {u¤ðLkkhkyku{kt ðÄkhku ÚkÞku.
ykLkk yLkwMktÄkLk{kt rþûkfkuLke MktÏÞk Ãký ðÄe. ‘MktÏÞk rðÁØ økwýð¥kk’ yu MkqºkkLkwMkkh MktÏÞk ðÄu
íkku økwýð¥kk ½xu s. ykÚke ¼khík{kt rþûkýLkk «Mkkh MkkÚku rþûkýLke økwýð¥kkLkwt Äkuhý Lke[wt økÞwt.
yk Lke[u økÞu÷e rþûkýLke økwýð¥kkLku MkwÄkhðkLkk nuíkwÚke yÚkkoíkT «kÚkr{f rþûký{kt MkwÄkhýk
fhðkLkk nuíkwÚke fuLÿ Mkhfkhu 1964{kt «íÞuf hkßÞ{kt hkßÞ rþûký ¼ðLkLke MÚkkÃkLkk fhðkLke yuf
ÞkusLkk ½ze fkZe. yk ÞkusLkk nuX¤ økwshkík Mkrník çkkh hkßÞku{kt hkßÞ rþûký ¼ðLkku MÚkÃkkÞkt.
hkßÞ rþûký ¼ðLkku hksÞLkk rþûký ¾kíkkLke þiûkrýf Ãkkt¾ Au rþûkýLkku «Mkkh ÚkkÞ yLku
rþûkýLke økwýð¥kk MkwÄhu yu ytøku Mk{ks yLku rþûkfkuLku MkkÚku {¤eLku rð[khíkk fhðkLke íku{s yu
ytøku Lk¬h fkÞo¢{ ½ze fkZe íkuLkku y{÷ fhðkLke sðkçkËkhe hkßÞ rþûký ¼ðLkku çkòðu Au.
hkßÞ rþûký ¼ðLkku rþûkýLkk hkurstËk «&LkkuLku ði¿kkrLkf yr¼øk{ ðkÃkheLku Wfu÷u yu
çkkçkík Ãkh ¼kh {qfu Au. yk{, hkßÞ rþûký ¼ðLk «kÚkr{f rþûký MkwÄkhýkLke fkÞoðkne fhu Au.
yk WÃkhktík íkk÷e{e fkì÷uòuLke íkk÷e{Lku ÷økíke Mk{MÞkLkk Wfu÷ {kxu íkk÷e{e fkì÷uòuLkk fkÞo¢{ku,
Mkuðk rðMíkhýLke «ð]r¥k, Mkk{kLÞ rþûkýLkku rðfkMk, çkwrLkÞkËe rþûkýLkku rðfkMk ðøkuhu{kt rðþu»k
hMk ÷ELku íku ytøkuLkk hkßÞÔÞkÃke fkÞo¢{kuLkwt ykÞkusLk fhe yk fkÞo¢{ku rLkÞr{ík heíku Þkusu Au.
hk»xÙeÞ rþûký{Lkerík - 1986 rþûkf íkk÷e{Lke Mk{MÞkLkk Wfu÷ MðYÃku LkkUæÞwt Au fu
‘‘rþûkfkuLkwt rþûký yu yuf Mkíkík «r¢Þk Au yLku Ãkqðo Mkuðk yLku Mkuðkfk÷eLk rþûký yu yufçkeò
MkkÚku Mkt÷øLk Au. «Úk{ Ãkøk÷k YÃku rþûkf «rþûký ÃkØríkLku ík÷MÃkþeo heíku [fkMkðk{kt ykðþu.
88
rþûkf «rþûkýLkk Lkðk fkÞo¢{ku{kt Mkíkík rþûký yLku yk rþûkýLkerík{kt su-su çkkçkíkku
Ãknkut[e ð¤ðkLke ûk{íkk rþûkfku{kt fu¤ðkÞ íku çkkçkíku ðÄkhu æÞkLk ykÃkðk{kt ykðþu.
rzrMxÙõx EÂLMkxexâqx ykìV yußÞwfuþLk yìLz xÙu®Lkøk (DIET)Lke rsÕ÷kðkh MÚkkÃkLkk
fhðk{kt ykðþu yLku «kÚkr{f rþûkfkuLku yðirÄf rþûký yLku «kiZrþûký{kt fE heíku fk{ fhðwt íku
{kxuLke Ãkqðo Mkuðkfk÷eLk íkk÷e{ ykÃkðk{kt ykðþu.
DIET Lke MÚkkÃkLkk ÚkÞuÚke su þiûkrýf heíku Lke[k MíkhLke sýkÞ íkuðe MktMÚkkykuLku ¢{þ:
çktÄ fhðk{kt ykðþu.
fux÷ef ÃkMktË fhu÷e rx[Mko xÙu®Lkøk fkì÷uòuLku Mxux fkWÂLMk÷ ykìV yußÞwfuþLk yìLz rhMk[oLke
fk{økehe fhðk {kxu rðfMkkððk{kt ykðþu. LkuþLk÷ fkWÂLMk÷ ykìV rx[Mko yußÞwfuþLk (NCTE)
Lku rþûkf «rþûkýLke MktMÚkkykuLkk {qÕÞktfLkLku {kxu yLku yÇÞkMk¢{ yLku rþûký ÃkØríkyku çkkçkíku
{køkoËþoLk ykÃkðk {kxu MkkÄLk MktÃkLLk heíku MkwMkßs fhðk{kt ykðþu. ÞwrLkðŠMkxeLkk rþûký
rð¼køkku yLku rþûkf-«rþûkýLke MktMÚkkyku ðå[u yktíkh òuzký fhðk{kt ykðþu.’’
hk»xÙeÞ rþûkýLkerík-1986{kt ËþkoÔÞk «{kýu rþûkf íkk÷e{Lke Mk{MÞkLku n÷ fhðk {kxu
rsÕ÷k fûkkyu rzrMxÙõx EÂLMxxâqx ykìV yußÞwfuþLk yìLz xÙu®Lkøk (DIET) rsÕ÷kðkh MÚkkÃkLkk
fhðk{kt ykðe Au. yk MktMÚkkyku hk»xÙeÞ rþûkýLkerík-1986{kt rLkËuorþík fkÞo¢{ku fhðk {ktze Au.
hk»xÙ eÞ rþûkýLkerík- 1986 {kt rLkËu o þ fÞko {w sçk Lku þLk÷ fkWÂLMk÷ ykìV xe[Mko
yußÞwfuþLkLkkt «kËurþf fuLÿku MÚkkÃkeLku íku «kËurþf fuLÿ{kt ykðíke rþûkf «rþûkýLke MktMÚkkykuLkk
{qÕÞktfLkLke fk{økehe MkkUÃkðk{kt ykðe Au.
LkuþLk÷ fkWÂLMk÷ ykìV xe[Mko yußÞwfuþLkLke {kLÞíkk {u¤ððkLke Ëhuf rþûkfLke íkk÷e{
MktMÚkkLku Vhs Ãkkzðk{kt ykðe Au. su MktMÚkk 15 {k[o, 1996 Ãknu÷kt íkuLke {kLÞíkk {u¤ððk sYhe
«ðuþÃkºk yLku hrsMxÙuþLk Ve Lkrn ¼hu íkuLke {kLÞíkk ykÃkkuykÃk hË Úkþu yuðwt Vh{kLk çknkh
Ãkkzðk{kt ykÔÞwt. yíÞkh MkwÄe yk LkuþLk÷ fkWÂLMk÷ ykìV xe[Mko yußÞwfuþLk rçkLk fkÞohík MktMÚkk
níke. íkuLku Ëuþ{kt rþûkfLke íkk÷e{ yLku yu íkk÷e{ Ãkqhe Ãkkzíke MktMÚkkykuLkk {qÕÞktfLkLke sçkhËMík
fk{økehe MkkUÃkðk{kt ykðe Au. yk MktMÚkk yMkhfkhf heíku fk{økehe çkòðþu íkku Ëuþ{kt rþûkf
íkk÷e{Lku ÷økíke Mk{MÞk n÷ Úkþu yu{kt fktE þtfk LkÚke. ð¤e rþûkf íkk÷e{Lku yMkhfkhf
çkLkkððkþu. Mk{økú ËuþLke rþûkf íkk÷e{ MktMÚkkykuLkku yÇÞkMk¢{ yufMkh¾ku hnuþu. òufu LkuþLk÷
fkWÂLMk÷ ykìV xe[Mko yußÞwfuþLku íkk÷e{ fkì÷uòu {kxu sYhe yuðe ¼kiríkf MkwrðÄkyku ytøku Lk¬e
fhu÷kt Äkuhýku ¾qçk s Ÿ[k Au. ykÚke ËuþLke çknw ykuAe MktMÚkkyku s Äkuhýku «{kýuLke nþu.
12.9 Mkkhktþ
- {kæÞr{f yLku Wå[íkh {kæÞr{f rþûkýLkk rðfkMk yLku rðMíkhý{kt rðrðÄ MktMÚkkykuLkku
Vk¤ku {n¥ðLkku hnu÷ Au. ¾kMk fheLku ¾kLkøke MkknMkkuLkwt {n¥ðLkwt «ËkLk hnu÷ Au. ¾kLkøke MkknMkku
Mk{ksLke sYrhÞkíkLku æÞkLk{kt hk¾e, Mk{ksLkku Mknfkh {u¤ðe rþûký ûkuºku rðfkMk {kxu «ÞíLk
fhu÷ Au. Mk¤ÃkLkk ÃkrhðíkoLk MkkÚku ¾kLkøke MkknMkkuLkk Mkt[k÷fku{kt ½ýk [Zkð Wíkkh ykÔÞk Au.
ykðe MktMÚkkyku rþûkýLke økwýð¥kk{kt Mkíkík ðÄkhku ÚkkÞ íku {kxu Mkíkík «ÞíLkþe÷ hnu Au.
økwýð¥kk ðÄkhðk {kxu Mk{ksLkwt ÞkuøkËkLk {u¤ðu Au, Ãkrhýk{ MkkÁt ykðu íku {kxu «ÞíkuLkþe÷ hnu
Au.
«kÚkr{f yLku {kæÞr{f rþûký ûkuºku økwýð¥kk{kt ðÄkhku ÚkkÞ íku {kxu rðrðÄ MktMÚkkyku fkÞo
fhe hnu÷ Au.
89
(1) {kæÞr{f yLku Wå[íkh {kæÞr{f rþûký{kt rðrðÄ MktMÚkkykuLkku Vk¤ku sýkðku.
(2) økwýð¥kk MkwÄkhýk {kxu fk{ fhíke MktMÚkkykuLke {krníke sýkðku.
(3) rþûkf íkk÷e{Lke Mk{MÞk rLkðkhýLkk WÃkkÞku sýkðku.
(4) rþûkf íkk÷e{Lke Mk{MÞkn÷ fhðk ÷uðkÞu÷kt Ãkøk÷kt sýkðku.
ík{khk sðkçk Lke[u ykÃku÷ sðkçk{kt ÷¾ku :
(1) økwýð¥kk MkwÄkhðk {kxu fkÞo fhíke fkuE Ãký çku MktMÚkkykuLkk Lkk{ sýkðku.
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
(2) «kÚkr{f rþûkýLke økwýð¥kkLku yMkh fhíkkt fkuE Ãký çku Ãkrhçk¤ku sýkðku.
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
(3) Zuçkh Ãkt[Lke økwýð¥kk MkwÄkhýk {kxuLke fkuE Ãký çku ¼÷k{ý sýkðku.
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
(1) çkkhiÞk ðe.ðe. : økwýð¥kk MkwÄkhðk {kxuLke MktMÚkkyku økqsoh MkkrníÞ
¼ðLk y{ËkðË.
(2) hkð÷ Lkxw¼kE ðe. : þiûkrýf ÔÞðMÚkkÃkLk yLku þk¤k MktøkXLk, Lkehð
(3) hkð÷ Lkxw¼kE ðe. : þk¤k ÔÞðMÚkkÃkLk yLku þiûkrýf MktøkXLk, Lkehð
(4) {w¾kuÃkkæÞkÞ {{oh : rþûký{kt MktÃkqýo økwýð¥kk ÔÞðMÚkkÃkLk økwshkík
{kæÞr{f rþûký çkkuzo, økktÄeLkøkh
90
rð¼køk
4
¼khíkeÞ Mk{ks{kt rþûkýLkwt {k¤¾wt
yuf{-13 «kÚkr{f rþûký MkwÄkhðk{kt rðrðÄ MktMÚkkykuLkku Vk¤ku
yuf{-14 økwshkík þiûkrýf MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kË
yuf{-15 ðíko{kLk rþûkýLkwt {k¤¾wt
yuf{-16 hk»xÙeÞ yÇÞkMkYÃkLkwt {k¤¾wt

÷u¾f
y{ËkðkË.
y{ËkðkË.
y{ËkðkË.
MktÞkusLk MknkÞ
y{ËkðkË.

ISBN : 978-93-5598-151-6

December 2020
8. þk¤k Mktfw÷

òuEyu.
1
yu f { «kÚkr{f rþûký MkwÄkhðk{kt rðrðÄ MktMÚkkykuLkku Vk¤ku
13
: YÃkhu¾k :
13.1 WÆu þku
13.2 rsÕ÷k rþûký yLku íkk÷e{ ¼ðLk (DIET)
13.2.1 «MíkkðLkk
13.2.2 rsÕ÷k rþûký yLku íkk÷e{ ¼ðLkLkw t {k¤¾w t
13.2.3 rsÕ÷k rþûký yLku íkk÷e{ ¼ðLkLkk nu í kw
13.2.4 rsÕ÷k íkk÷e{ ¼ðLkLke þk¾kyku
13.2.5 rsÕ÷k rþûký yLku íkk÷e{ ¼ðLkLkk fkÞku o
13.3 rsÕ÷k «kÚkr{f rþûký fkÞo ¢ {
13.4 hk»xÙ e Þ þiû krý Mkt þ ku Ä Lk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kË (NCERT)
13.4.1 «MíkkðLkk
13.4.2 Ãkrh»kËLke MÚkkÃkLkk yLku íku L ke h[Lkk
13.4.3 Ãkrh»kËLkw t fkÞo û kuº k
13.4.4 rþûký rð¼køk
13.4.5 çktÄkhý
13.4.6 WÆuþku
13.4.7 rð¼køkku
13.4.8 Ãkrh»kËLkk fkÞku o
13.5 Þw rLkMkuV (UNICEF)
13.6 Mkkhkt þ
13.7 yu f { MðkæÞkÞ
13.9 ík{khe «økrík [fkMkku L kk W¥khku
13.10 Mkq r [ík ðkt [ Lk Mkk{økú e
13.1 WÆuþku :
(1) rsÕ÷k rþûký yLku íkk÷e{ ¼ðLkLkwt {k¤¾wt Mk{S þfþku.
(2) rsÕ÷k rþûký yLku íkk÷e{ SððLkk nuíkw Mk{S þfþku.
(3) rsÕ÷k íkk÷e{ ¼ðLkLke þk¾kyku Mk{S þfþku.
(4) rsÕ÷k rþûký yLku íkk÷e{ ¼ðLkLkkt fkÞkuo Mk{S þfþku.
(5) rsÕ÷k «kÚkr{f rþûký fkÞo¢{ Mk{S þfþu.
(6) hk»xÙeÞ þiûkrýf MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kËLke h[Lkk Mk{S þfþku.
(7) NCERT Lkwt fkÞoûkuºk Mk{S þfþku.
1
(8) NCERT Lkku rþûký rð¼køk Mk{S þfþku.
(9) NCERT Lkwt çktÄkhý Mk{S þfþku.
(10) NCERT Lkk WÆuþku Mk{S þfþku.
(11) NCERT Lkk rð¼køkku Mk{S þfþku.
(12) NCERT Lkk fkÞkuo Mk{S þfþku.
13.2 rsÕ÷k rþûký yLku íkk÷e{ ¼ðLk (DIET)

13.2.1 «MíkkðLkk :
• rsÕ÷k rþûký íkk÷e{ ¼ðLk yu rsÕ÷k fûkkyu fkÞo fhíke MktMÚkk Au. rþûkýLke økwýð¥kk
MkwÄkhðk {kxu ¾kMk íkk÷e{Lke sYh Ãkzu Au. «kÚkr{f yLku {kæÞr{f rþûkýLke økwýð¥kk
MkwÄkhýk {kxu yÇÞkMk¢{ yLku ÃkkXâÃkwMíkf MkwÄkhýk fhðkLke ¾kMk sYrhÞkík Q¼e ÚkE
Au. sYrhÞkík «{kýu yÇÞkMk¢{{kt ÃkrhðíkoLkLke MkkÚku rsÕ÷k fûkkyu rþûkfkuLku íkk÷e{
ykÃkðkLke ÔÞðMÚkk fhu Au.
• fuLÿ fûkkyu, hkßÞ fûkkyu Ãký yÇÞkMk¢{{kt ÃkrhðíkoLk ÚkkÞ íÞkhu rþûkfkuLku íkk÷e{
ykÃkðkLke ÔÞðMÚkk fhu Au. fuLÿ fûkkyu yLku hkßÞ fûkkyu Ãký yÇÞkMk¢{{kt ÃkrhðíkoLk
ÚkkÞ íÞkhu rþûkfkuLku íkk÷e{ ykÃkðkLke ÔÞðMÚkk yuLk.Mke.E.ykh.xe. yLku S.Mke.E.
ykh.xe. fkÞo fhu Au.
• «kÚkr{f rþûký{kt MktÃkqýo ÃkrhðíkoLk ÷kððk {kxu hk»xÙeÞ rþûkýLkerík 1986Úke y{÷{kt
ykðe. Lkðe rþûkýLkerík{kt rþûkýLke økwýð¥kk MkwÄkhðk {kxu ¾qçk s ¼kh {qfðk{kt ykðu÷
Au.
• rþûkýLke sYhe ÞkusLkkLkku y{÷ fhðk {kxu hk»xÙeÞ fûkkyu, hkßÞ fûkkyu yLku rsÕ÷k
fûkkyu sYhe y{÷ {kxu 1995{kt rþûký íkk÷e{ ¼ðLkLke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe.
• rsÕ÷k rþûký íkk÷e{ ¼ðLk rsÕ÷k fûkkyu þY fhðk{kt ykÔÞkt. fux÷ktf rsÕ÷k{kt Mkhfkhe
çkwrLkÞkËe yæÞkÃkLk {trËhku{ktÚke fkuE yuf yæÞkÃkLk {trËhLku ÃkMktË fheLku yÃkøkúuz fhe rsÕ÷k
rþûký íkk÷e{ ¼ðLkLkku Ëhßòu ykÃkðk{kt ykÔÞku.
• ðíko{kLk Mk{Þ{kt økwshkík{kt ºkuðeMk (23) rsÕ÷k rþûký íkk÷e{ ¼ðLk fk{ fhe hÌkktt Au.
rsÕ÷k{kt rþûkýLkku ÔÞkÃk ðÄkhðk, økwýð¥kk MkwÄkhðk ðøkuhu çkkçkíkku {kxu íkk÷e{ ¼ðLkLke
sðkçkËkhe ðÄe Au.
• rsÕ÷k ¼ðLkkuLku rðrðÄ þk¤kyku{kt rð¼krsík fheLku rþûkfkuLku íkk÷e{ ykÃkðkLkwt fkÞo
fhðkLke sðkçkËkhe yËk fhe hÌkwt Au. yk ¼ðLkku «kÚkr{f rþûký {kxu {n¥ðLke fk{økehe
fhe hÌkktt Au. yk ¼ðLkku S.Mke.E.ykh.xe.Lkk sYhe {køkoËþoLk «{kýu Mk{økú rsÕ÷k{kt
«kÚkr{f rþûkýLku ÷økíkkt fkÞo¢{ku fhe hÌkkt Au.
• «kÚkr{f rþûkýLke økwýð¥kk fE heíku MkwÄhu íkuLke Mkíkík r[tíkk fhu Au. íku {kxu Ãkøk÷ktyku ÷u Au,
ykÞkusLk fhu Au.
hk»xÙeÞ rþûkýLkerík 1986Lkk ¼køk 9{kt sýkÔÞwt Au fu, ‘‘rsÕ÷k rþûký yLku íkk÷e{ ¼ðLk
(District Institute of Education and Training DIET) Lke rsÕ÷kðkh MÚkkÃkLkk fhðk{kt
ykðþu yLku «kÚkr{f rþûkfkuLku yðirÄf rþûký yLku «kiZ rþûký{kt fE heíku fk{ fhðwt íku {kxuLke
Ãkqðo Mkuðkfk÷eLk íkk÷e{ ykÃkðk{kt ykðþu. ’’
hk»xÙeÞ rþûkýLkerík 1986 yLkwMkkh Ëhuf rsÕ÷k{kt rsÕ÷k rþûký yLku íkk÷e{ ¼ðLk
MÚkkÃkðk{kt ykÔÞkt Au. yk WÃkhktík hk»xÙeÞ rþûkýLkerík 1986{kt sýkððk{kt ykÔÞwt Au fu rsÕ÷k
2
rþûký yLku íkk÷e{ ¼ðLk (DIET)Lke MÚkkÃkLkk ÚkÞuÚke su þiûkrýf heíku Lke[k MíkhLke sýkÞ íkuðe
MktMÚkkykuLku ¢{þ: çktÄ fhðk{kt ykðþu.
íkuLkwt fkÞoûkuºk {wÏÞíðu «kÚkr{f þk¤kyku yLku «kÚkr{f rþûkfku Au, íkuLkkt fkÞkuoLkk Mkk{kLÞ
heíku Lke[u ºký rð¼køkku Ãkzu Au. (1) íkk÷e{ (2) MkuðkrðMíkhý yLku (3) ûkuºk {w÷kfkíkku yLku Mkuðk.
«kÚkr{f rþûkfku yLku yk[kÞkuo WÃkhktík «kÚkr{f Míkhu fk{ fhíkkt yæÞkÃkLk {trËhkuLkk yæÞkÃkfku
yLku yk[kÞkuo, fu¤ðýe rLkheûkfku ðøkuhuLku fu¤ðýe yLku rþûký{kt ykðíkk Lkðrð[khku yLku
ÃkrhðíkoLk, WÃkÂMÚkík Úkíkkt Lkðk «&Lkku, Q¼e Úkíke LkðeLk sðkçkËkheyku, Þkuòíkkt Lkðkt MktþkuÄLkku
ðøkuhuÚke òýfkh fhðk {kxu yLku íku{Lkkt ¿kkLk, fkiþÕÞ, ð÷ý ðøkuhuLkwt Äkuhý Ÿ[wt hk¾ðk {kxu
hkßÞ Ãkrh»kËLkk {køkoËþoLk yLku MknfkhÚke rsÕ÷k ¼ðLk ykuÃkðøko, Mkur{Lkkh, ðfoþkuÃk,
[[kosqÚkku, íkk÷e{ðøko ðøkuhu Þkusu Au.
«kÚkr{f þk¤kykuLkku yÇÞkMk¢{ ßÞkhu çkË÷kÞ Au íÞkhu íku {kxu «kÚkr{f rþûkfkuLku íku{s
«kÚkr{f yæÞkÃkLk {trËhkuLkk yæÞkÃkfkuLku Lkðk yÇÞkMk¢{Lke Mk{s, rð»kÞðMíkw yLku rþûký
ÃkØrík{kt Mkuðk ytíkøkoík íkk÷e{ îkhk íkiÞkh fhðk{kt ¾qçk {n¥ðLkku Vk¤ku ykÃku Au. íku «íÞuf
yæÞkÃkLk {trËhLku yãíkLk yLku ûk{íkk¼ÞwO çkLkkððk «ÞíLk fhu Au yLku çkLku íkux÷e «kÚkr{f
þk¤kyku{kt rþûkýLke økwýð¥kk MkwÄkhðkLkkt Ãkøk÷kt ¼hðk{kt MknkÞ yLku {køkoËþoLk ykÃku Au.
rsÕ÷k ¼ðLkku hkßÞ Ãkrh»kËLkk Lkuík]íð Lke[u «kÚkr{f rþûkýLkkt ík{k{ ÃkkMkkt yLku «&Lkku{kt
MktþkuÄLk nkÚk Ähu Au. yk MktþkuÄLkkuLkku WÆuþ Ãký ÔÞkðnkrhf nkuÞ Au. íkuLkku {wÏÞ WÆuþ «kÚkr{f
Míkhu «íÞûk rþûkýLkwt Míkh Ÿ[wt ÷kððkLkku Au. yk MktþkuÄLkku yÇÞkMk¢{, rþûký ÃkØríkyku,
çkk¤fkuLkkt ð÷ýku, yr¼Ár[, fkiþÕÞkuLke MkwÄkhýk, Ãkheûkk MkwÄkhýk ðøkuhuLku ÷økíkkt nkuÞ Au.
økwshkíkLkkt rsÕ÷k rþûký yLku íkk÷e{ ¼ðLkku økwshkík hkßÞ þiûkrýf MktþkuÄLk yLku
íkk÷e{ Ãkrh»kËLku «kÚkr{f rþûkýLke økwýð¥kk MkwÄkhðkLkk ¼køkYÃk ûk{íkk÷ûke rþûký-«kÚkr{f
rþûký{kt ÷½wík{ yæÞÞLk fûkk {kxu ÃkkuíkkLkk rsÕ÷kLkk «kÚkr{f rþûkfkuLku íkk÷e{ ykÃkðkLke
fk{økehe çkòðu Au.
LkehMk «kÚkr{f rþûkýLku hMk{Þ çkLkkððk, çkk¤fku{kt rþûký «íÞu ¼kð fu¤ððk, þk¤k{kt
rLkÞr{ík ykðíkk fhðk yLku Mkku xfk LkkUÄýeLkk ÷ûÞktfLku rMkØ fhðk çkk¤fLku ykLktË{Þ
ðkíkkðhý{kt ¼ýkððk{kt ykðu íku sYhe Au. Äkuhý-1 {kt çkk¤f Ëk¾÷ ÚkkÞ íÞkhu ykLktË{Þ,
{wõík yLku r¢Þkþe÷ ðkíkkðhý {¤u yu {kxu rsÕ÷k ¼ðLkku ‘þk¤k íkíÃkhíkk fkÞo¢{’ ytøkuLke
«kÚkr{f rþûkfkuLku íkk÷e{ ykÃku Au.
13.2.2 rsÕ÷k rþûký yLku íkk÷e{ ¼ðLkLkwt {k¤¾wt
rsÕ÷k rþûký yLku íkk÷e{ ¼ðLk (DIET) Lkk yk[kÞo Au. íkuyku rsÕ÷k ¼ðLkLke þiûkrýf
yLku ðneðxe Ãkkt¾Lkwt Mkt[k÷Lk fhu Au. rsÕ÷k ¼ðLkku{kt yk[kÞkuo MkkÚku þiûkrýf yLku rçkLkþiûkrýf
{¤e 45 søÞkyku {tswh fhðk{kt ykðe Au. íkuLke þiûkrýf çkkswyu yk[kÞo WÃkhktík rMkrLkÞh
ÔÞkÏÞkíkk Mkkík yLku ÃktËh swrLkÞh ÔÞkÏÞkíkk {¤e fw÷ 23 søÞkyku íkÚkk yuf yktfzkþkMºke yLku
çku Wãkuøk rþûkfku íku{s rçkLkþiûkrýf søÞkyku{kt yuf fkÞko÷Þ yrÄûkf, yuf økútÚkÃkk÷, yuf
rnMkkçkLkeþ, yuf {wÏÞ fkhfwLk, ºký rMkrLkÞh fkhfwLk, [kh swrLkÞh fkhfwLk, çku ÷uçk.
ykrMkMxLx, yuf MxuLkku ðøko 3 íkÚkk Ãkkt[ Ãkxkðk¤k {¤e fw÷ 19 søÞkyku rçkLkþi ûkrýf
f{o[kheykuLke {tsqh fhðk{kt ykðe Au.
rsÕ÷k rþûký yLku íkk÷e{ ¼ðLkku{kt íku{Lke fk{økeheLkk Mkh¤ Mkt[k÷Lk {kxu Lke[u suðktt
Mkkík þiûkrýf rð¼køkku fkÞohík Au.
(1) Ãkqðofk÷eLk rþûkf-«rþûký þk¾k
(2) fkÞkoLkw¼ð
3
(3) rsÕ÷k rhMkkuMko yuf{
(4) Mkuðkfk÷eLk fkÞo¢{ku, ûkuºk yktíkhr¢Þk yLku LkðeLkefhý Mktf÷Lk rð¼køk
(5) yÇÞkMk¢{, MkkÄLkMkk{økúe rðfkMk yLku {qÕÞktfLk þk¾k.
(6) þiûkrýf xuõLkku÷kuS rð¼køk
(7) ykÞkusLk yLku ÔÞðMÚkk rð¼køk
rsÕ÷k ¼ðLkkuLke fk{økeheLku yMkhfkhf çkLkkððk {kxu ½xf rhMkkuMko fuLÿku yLku sqÚk rhMkkuMko
fuLÿku MÚkkÃkðk{kt ykÔÞkt Au.
Mk{ksLke MðiÂåAf MktMÚkkyku, Ä{oLkk ðzkyku, Mk{ksMkwÄkhfkuLkku W¥k{ MknÞkuøk {u¤ðe MkkÚku
MkkÚku økúk{rþûký Mkr{rík, {kík]rþûkf {tz¤ yLku rÃkík]rþûkf {tz¤Lkk Mktf÷LkÚke þk¤k yLku Mk{ks
ðå[uLkwt ytíkh ½xíkkt Lkk{ktfLk yLku MÚkkÞe fhðk{kt LkkUÄÃkkºk MkwÄkhku ÚkÞku Au. zkÞx îkhk rðrþü
«fkhLkk íksT¿kku íkiÞkh fhe rþûkfkuLku rð»kÞðMíkw MktË¼uo Wíf]ü «rþûký yÃkkíkkt nðu økwýkí{f
MkwÄkh íkhV ykøk¤ ðÄe hÌkkt Au, su DPEPLkku ÃkrhÃkkf fne þfkÞ. çkk¤fkuLke rMkrØ fûkk{kt
ðÄkhku fhðk{kt GCERTLkku MktþkuÄLkkí{f árüfkuý V¤ËkÞe Mkkrçkík ÚkÞku Au.
13.2.3 rsÕ÷k rþûký yLku íkk÷e{ ¼ðLkLkk nuíkw
rsÕ÷k rþûký yLku íkk÷e{ ¼ðLk Lke[uLkk nuíkwyku æÞkLk{kt hk¾e fkÞo fhu Au :
(1) sYhe {køkoËþoLk ykÃkðwt.
- rsÕ÷k fûkkLkk rþûkfkuLku íku{Lkk rþûkýfkÞo íku{s ðneðxe fkÞo{kt sYhe {køkoËþoLk
ykÃkðkLkwt fkÞo fhðwt.
(2) sYhe MktþkuÄLk nkÚk Ähðk
- rþûkýLke økwýð¥kk MkwÄkhðk {kxu rsÕ÷k fûkkyu fux÷ktf sYhe MktþkuÄLk nkÚk Ähu Au, fux÷ktf
Mkðuo Ãký fhu Au.
(3) rþûkýfkÞoLke MkwÄkhýk nkÚk Ähðe
- rþûkýfkÞoLke MkwÄkhýk nkÚk Ähu Au. íku {kxu ðøko fkÞo ðÄw yMkhfkhf çkLku íku {kxu sYhe
MktþkuÄLk yLku Mkðuo Ãký fhu Au. rþûkýfkÞo MkkÁt ÚkkÞ íku {kxu íkk÷e{Lkk fkÞo¢{ Ãký nkÚk
Ähðk.
(4) rþûkfkuLku ÃkkuíkkLkk fkÞo{kt hMk ÷uíkkt fhðkt
- rþûkfkuLku ÃkkuíkkLkk ÔÞðMkkÞ «íÞu hMk ðÄu íku {kxu sYhe ykÞkusLk fhu Au, íku{s íku {kxu
íkk÷e{ Ãký økkuXððe.
(5) Lkðk «ðknkuÚke ðkfuV fhðk
- rþûký{kt ykðíkkt ÃkrhðíkoLkÚke rþûkfku yLku yk[kÞoLku ðkfuV fhðkLkwt fkÞo fhðkLkku nuíkw
hnu÷ku Au.
- Lkðk «ðknku fuðk fuðk ykðe hÌkkt Au íkuLke {krníke ykÃkðe.
(6) y{e÷fhý
- yuLk.Mke.E.ykh.xe. yLku S.Mke.E.ykh.xe.Lkk rð[khku yLku fkÞo¢{ku su Mkq[ðu íkuLkwt
y{÷efhý fhðkLkku nuíkw hnu÷ku Au.
(7) sYhe þiûkrýf MkkÄLkku íkiÞkh fhðk
- sYhe þiûkrýf MkkÄLkku rþûký fkÞo {kxu íkiÞkh fhðk, íku{s MkkÄLkku íkiÞkh fhðk {kxu
rþûkfLku íkk÷e{ ykÃkðkLke ÔÞðMÚkk fhðe.
4
(8) yÇÞkMk¢{Lke MkwÄkhýk nkÚk Ähðe
- yÇÞkMk¢{{kt sYhe MkwÄkhýk fhðkLkk nkuÞ íkku íku ytøkuLkwt fkÞo nkÚk Ähðwt, yÇÞkMk¢{{kt
VuhVkh ÚkÞk nkuÞ íkku íkk÷e{ ykÃkðkLkwt fk{ Ãký fhu Au.
(9) ÃkAkík rðMíkkhLkku yÇÞkMk fhðku
- ÃkAkík rðMíkkh{kt rþûkýLke íkfkuÚke ðtr[ík hne økÞu÷kt çkk¤fkuLkk yÇÞkMkku yLku Mkðuo nkÚk
Ähðk.
- rþûký{kt ðÄw hMk ÷uíkkt fhðkt, «ÞíLkku fhðk ðøkuhu.
(10) rðrðÄ Mkr{ríkyku L ku {ËËYÃk Úkðw t
- rsÕ÷k fûkkyu rþûký Mkr{ríkykuLku ykÞkusLk yLku y{÷efhýLkk fkÞo {kxu sYhe {ËËYÃk
Úkðwt yLku íku ytøkuLkw {køkoËþoLk ykÃkðwt.
13.2.4 rsÕ÷k íkk÷e{ ¼ðLkLke þk¾kyku
• rsÕ÷k íkk÷e{ ¼ðLkLke Lke[uLke þk¾kyku òuðk {¤u Au :
(1) Ãkqðo Mkuðk rþûký þk¾k
- rþûkfkuLku íkk÷e{ ykÃkðe
- íkk÷e{ ¼ðLkLke «Þkuøkþk¤k
(2) Mkuðkfk÷eLk þk¾k
- Mkuðkfk÷eLk rþûkfku {kxu ðkŠ»kf ykÞkusLk, Mkt[k÷Lk, «ð]r¥kyku, Mkt[k÷Lk, {køkoËþoLk
(3) yÇÞkMk¢{ þk¾k
- yÇÞkMk¢{Lkwt rLk{koý fhðwt, MkwÄkhkðÄkhk fhðk.
- {qÕÞktfLkLkk rðrðÄ MkkÄLkkuLke {krníke
- ÃkkXâÃkwMíkfLke Mk{eûkk
(4) þi ûkrýf xu f T L kku ÷ kì S þk¾k
- þiûkrýf MkkÄLkku íkiÞkh fhðk, ò¤ðýe fhðe.
- á~Þ-©kÔÞ MkkÄLkkuLkk WÃkÞkuøkLke ò¤ðýe fhðe.
- sYhe MkkÄLkku íkiÞkh fhðkt.
(5) fkÞko L kw ¼ ð þk¾k
- fkÞkoLkw¼ð fkÞo¢{Lke «ð]r¥kyku fhðe, ykÞkusLk fhðwt.
- íkk÷e{ ykÃkðe.
- Mk{ksMkuðkLkk fkÞkuo fhðk.
(6) rsÕ÷k Mkt þ ku Ä Lk þk¾k
- økwýð¥kk MkwÄkhðk {kxu rsÕ÷k fûkkyu MktþkuÄLk nkÚk Ähðkt
- Mkðuo fhðkt
(7) ykÞku s Lk yLku ÔÞðMÚkkÃkLk þk¾k
- íkk÷e{ ¼ðLkLkk fkÞo¢{kuLkwt ykÞkusLk yLku ÔÞðMÚkkÃkLk fhðwt.
- ðkŠ»kf ykÞkusLk fhðwt.
- {qÕÞktfLk rhÃkkuxo ð»koLkk ytíku íkiÞkh fhðku.
5
(8) økrýík-rð¿kkLk þk¾k
- íkk÷wfk rsÕ÷k fûkkyu rð¿kkLk {u¤kLkwt ykÞkusLk
- økrýík-rð¿kkLk MktçktÄe {køkoËþoLk ykÃkðwt.
- rð¿kkLk{tz¤ yLku økrýík{tz¤ [÷kððk íku{s íku ytøkuLkwt sYhe {køkoËþoLk ykÃkðwt.
- økrýík-rð¿kkLk {kxuLke «Þkuøkþk¤kLkku rðfkMk fhðku.
- íkk÷e{ ¼ðLkku{kt rðrðÄ þk¾kyku ykðu÷ Au. yk þk¾kyku îkhk rþûkýLke økwýð¥kk ðÄu
íkuLkk WÃkh ðÄw ¼kh ykÃkðk{kt ykðu Au.
- rsÕ÷k fûkkyu rþûkýLkku ÔÞkÃk ðÄu íku{s rLkhûkhíkk ½xkzðk sYhe ík{k{ fkÞo¢{ nkÚk
Ähðk.
13.2.5 rsÕ÷k rþûký yLku íkk÷e{ ¼ðLkLkk fkÞku o
rsÕ÷k rþûkýu íkk÷e{ ¼ðLk îkhk Lke[u {wsçkLkk fkÞkuo nkÚk Ähðk{kt ykðu Au.
(1) íkk÷e{ ykÃkðkLkw t fkÞo
- rsÕ÷k{kt ykðu÷ ík{k{ fûkkLkk rþûkfkuLku sYhe íkk÷e{ ykÃkðkLkwt fkÞo nkÚk Ähu Au.
- Ãkqðo Mkuðk yLku ytíkøkoík Mkuðk ykÃkíkk rþûkfkuLkku Ãký Mk{kðuþ fhu Au.
(2) Mkt þ ku Ä Lk nkÚk Ähðk
- sYhe MktþkuÄLk nkÚk Ähu Au. rþûkýLke økwýð¥kk ðÄkhðk {kxu fux÷ktf MktþkuÄLk fhu Au.
(3) MknyÇÞkMk «ð] r ¥kyku nkÚk Ähðe
- rsÕ÷k fûkkyu rþûkýfkÞoLke MkkÚku MkkÚku rðrðÄ MknyÇÞkMk «ð]r¥kyku nkÚk Ähu Au.
- rsÕ÷k fûkkyu rðrðÄ MÃkÄkoyku økkuXððe, íku {kxu sYhe «kuíMkknLk ykÃkðwt.
(4) Mkk{rÞfLkw t «fkþLk
- íkk÷e{ ¼ðLk ÃkkuíkkLkwt Mkk{rÞf «fkþLk fhu Au.
- íku{kt MktþkuÄLk, fkÞo¢{ku, Mkðuo, þiûkrýf MkkÄLkku ðøkuhuLke {krníke {qffðk{kt ykðu Au.
- Mkk{rÞfLkku ðÄw{kt ðÄw Vu÷kðku ÚkkÞ íku {kxu «ÞíLkku fhu Au.
(5) Mkíkík Mkðo økú k ne {q Õ Þkt f Lk fhðw t
- Mkíkík Mkðoøkúkne {qÕÞktfLk nkÚk ½hu Au. íku {kxu {qÕÞktfLkLkk rðrðÄ MkkÄLkkuLke {krníke ykÃku
Au.
- Äku. 1 Úke 7Lkk rðãkÚkeoyku {kxu «&LkçkìLf íkiÞkh fhu Au.
(6) sYhe þi û krýf MkkÄLkku íki Þ kh fhðk
- rþûkýfkÞo fhðk {kxu sYhe fux÷ktf þiûkrýf MkkÄLkku íkiÞkh fhu Au.
- á~Þ-©kÔÞ {kxuLkk MkkÄLkku Ãký íkiÞkh fhu Au. Ëk.ík., M÷kEz, Mkeze ðøkuhu.
(7) þk¤kLke {krníkeLkw t yu f ºkefhý fhðw t
- þk¤kLke fux÷ktf {krníkeLkwt yufºkefhý fhu Au. íkuLkk ykÄkhu ykÞkusLk yLku ÔÞðMÚkkÃkLk
økkuXðu Au.
(8) økrýík-rð¿kkLk {u ¤ kLkw t ykÞku s Lk
- rsÕ÷k fûkkyu økrýík rð¿kkLk {u¤kLkwt ykÞkusLk ÚkkÞ íku {kxu Mkíkík «ÞíLk fhu Au.
- yk heíku økrýík-rð¿kkLk{kt hMk ÷uíkkt fhu Au.
- økrýík-rð¿kkLk {tz¤ [÷kððk ykÞkusLk, «ð]r¥kyku ytøku {køkoËþoLk ykÃku Au.
6
(9) S.Mke.E.ykh.xe.Lku {ËËYÃk Úkðw t
- S.Mke.E.ykh.xe. su fkÞo¢{ nkÚk Ähu íkuLku {ËËYÃk Úkðwt, {krníke ykÃkðe, íku {kxu Mkðuo
fhðk ðøkuhu.
(10) Lkq í kLk «ðknku Ú ke {krníkøkkh fhðk
- rþûkfku yLku yk[kÞkuoLku LkqíkLk «ðknkuÚke {krníkøkkh fhðk, íku ytøkuLke íkk÷e{ ykÃkðe,
ykÞkusLk fhðwt ðøkuhu.
13.3 rsÕ÷k «kÚkr{f rþûký fkÞo ¢ {
- Mkkûkhíkk yktf su rsÕ÷k{kt Mºke Mkkûkhíkk yktf Lke[ku nkuÞ íkuðk rsÕ÷kyku{kt rsÕ÷k
«kÚkr{f rþûký fkÞoYÃkLku y{÷{kt {wfu Au. økwshkík{kt Ãkt[{nk÷, çkLkkMkfktXk yLku zktøk rsÕ÷k{kt
LkuÄh÷uLz Mkhfkh, fuLÿ Mkhfkh yLku ðÕzo çkUfLke MknkÞÚke 1945{kt yk ÞkusLkk y{÷{kt {wfðk{kt
ykðe.
- çkeò íkçk¬kyku{kt MkktçkhfktXk, MkwhuLÿLkøkh, fåA, ¼kðLkøkh yLku swLkkøkZ rsÕ÷k{kt
DPEP ÞkusLkk y{÷{kt {wfðk{kt ykðe.
- DPEP Lkku yÚko :
District Primury Education Programme yÚkkoíkT rsÕ÷k «kÚkr{f rþûký fkÞo¢{ yk
fkÞoûk{Lkku {wÏÞ WÆuþ «kÚkr{f þk¤kykuLku þiûkrýf MkkÄLk Mkk{økúe Ãkwhe Ãkkzðe, suÚke rþûkýLke
økwýð¥kk MkwÄhu yLku çkk¤fkuLke íkw÷LkkykuLkku rðfkMk ÚkkÞ.
- yk «kusuõx îkhk «íÞuf økk{{kt rþûký Mkr{ríkLke h[Lkk fhðk{kt ykðu yLku Mkr{rík økk{Lkk
rþûkýLkk «&Lkku n÷ fhðk Mkr{ríkLke hsqykík fhu..
- Mkr{ríkyku Mkkðorºkf «kÚkr{f rþûkýLke MkV¤íkk {kxu «ÞkMk fhu yLku rþûkýLku Lkzíke
{w~fu÷eyku rþ¾ðk ¾kíkkLkk MknfkhÚke n÷ fhþu.
- yk{ DPEP fkÞo¢{ nuX¤ rþûký økwýð¥kkMk¼h çkLku íku {u¤u MknkÞ fhðkLkku Au. DPEP
îkhk økk{Lke «kÚkr{f þk¤k{kt ÃkeðkLkkt ÃkkýeLke ÔÞðMÚkk, òsY-{qíkhzeLke ÔÞðMÚkk, ðøko¾tzkuLke
MkwrðÄk, ÃkkXâÃkwMíkfku, økýðuþ, fLÞkykuLkk rþûký {kxu rðrðÄ «kuíMkknLk ykÃkðk. Mfku÷hþeÃk
ÞkusLkkLkku y{÷ fhkððku ðøkuhu fk{ fhu Au.
13.4 hk»xÙ e Þ þiû krýf Mkt þ ku ÄLk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kË (NCERT)
– «MíkkðLkk
– Ãkrh»kËLke MÚkkÃkLkk yLku íkuLke h[Lkk
– Ãkrh»kËLkwt fkÞoûkuºk
– rþûký rð¼køk
– çktÄkhý
– WÆuþku
– rð¼køkku
– Ãkrh»kËLkk fkÞkuo
– WÃkMktnkh
13.4.1 «MíkkðLkk
- LkuþLk÷ fkWÂLMk÷ ykìV yìßÞwfuþLk heMk[o yuLz xÙurLktøk su xqtf{kt yuLk.Mke.E.ykh.xe.Lkk
Lkk{Úke yku¤¾ðk{kt ykðu Au. hk»xÙeÞ fûkkyu Wå[ fûkkLke MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ ykÃkíke MktMÚkk Au.
7
yk MktMÚkk rþûkýLke økwýð¥kk MkwÄkhýk WÃkh ¼kh {qfu Au. rþûký MkwÄkhýk {kxu swËe swËe
«ð]r¥kyku nkÚk Ähu Au, íku {kxu rþûkýûkuºku Lkðk Lkðk MktþkuÄLkLku W¥kusLk ykÃkðwt, MktþkuÄLkLkku ÞkuøÞ
WÃkÞkuøk fhe rþûkýLke økwýð¥kk MkwÄkhðk {kxu sYhe fkÞo fhu Au.
yk MktMÚkkLkwt {wÏÞ {Úkf LÞw rËÕne{kt ykðu÷wt Au. yk MktMÚkkLkwt fkÞoûkuºk fu¤ðýe ytøkuLkk
MktþkuÄLk, íkk÷e{ yLku Mkuðk rðMíkhýLkk fkÞo¢{ku MkwÄeLkkt yLkufrðÄ fkÞkuo MkwÄe rðMíkhu÷wt Au. yk
Ãkrh»kË «kÚkr{f, {kæÞr{f yLku Wå[ rþûký yu{ ºkýu Míkhu fk{ fhu Au.
Ãkrh»kËu «kÚkr{f rþûkýLkk ûkuºku fkÞo nkÚk Ähíkkt Mk{ks{kt yks MkwÄe «kÚkr{f rþûkýLkk
ûkuºkLku su MkqøkÚke òuðk{kt ykðíkwt níkwt, íku ¼uË hk»xÙfûkkyu Ëqh fhe MkðoLku yk íkhAkuzkÞu÷kt «kÚkr{f
rþûkýLkk ûkuºk{kt hMk ÷uíkkt yLku fk{ fhíkkt fÞko Au.
yk Ãkrh»kËu «kÚkr{f rþûký yLku {kæÞr{f rþûký ðå[uLkwt ytíkh ykuAwt fhe íku{Lku
yufçkeòLke LkSf ÷kðe yufçkeò{kt hMk ÷uíkkt fÞkO Au. íkuýu «kÚkr{f rþûký íkhV òuðkLke árü{kt
¾qçk s MkwÄkhku fÞkuo Au.
13.4.2 Ãkrh»kËLke MÚkkÃkLkk yLku íkuLke h[Lkk
1÷e MkÃxuBçkh, 1961Úke yk MktMÚkkLkku WËT¼ð ÚkÞku Au. ¼khík MkhfkhLkk {kLkð MktMkkÄLk
rðfkMk {tºkk÷ÞLkk rðãkfeÞ Mk÷knfkh íkhefu fkÞo fhu Au.
yk Ãkrh»kË ¼khík MkhfkhLkk fu¤ðýe Mk÷knfkh Þw.S.Mke.Lkk yæÞûk, hkßÞ MkhfkhkuLkk
«ríkrLkrÄyku, rËÕne ÞwrLkðŠMkxeLkk fw÷Ãkrík íkÚkk fuLÿ Mkhfkhu Lke{u÷k 12 Úke ðÄw Lknª yuðk
rLk»ýktíkku ðøkuhu MkÇÞkuLke çkLku÷e nkuÞ Au.
yk Ãkrh»kË MkhfkhLke MknkÞ yLku yMkh Lke[u fk{ fhíke nkuðk Aíkkt yuf MðkÞ¥k MktMÚkk Au.
íkuýu yÇÞkMk¢{ ÃkwLk:h[Lkk ûkuºku, rþûkf íkk÷e{ûkuºku íku{s þiûkrýf MktþkuÄLk ûkuºku MksoLkkí{f
Lkuíkkøkehe ÷ELku fux÷ef ÃkkÞkLke fk{økehe W¥k{ heíku çkòðe Au. yk Ãkrh»kËLkwt hk»xÙeÞ {n¥ð
WLLkík yLku ÔÞkÃkf çkLÞwt Au.
13.4.3 Ãkrh»kËLkw t fkÞo û kuº k
hk»xÙeÞ þiûkrýf MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kËLkwt {wÏÞ fkÞoûkuºk rþûký rð»kÞf MktþkuÄLk,
íkk÷e{ yLku Mkuðk rðMíkhý fkÞo ytøkuLkwt Au. Ãkrh»kË rþûkýûkuºk{kt MktþkuÄLk, ykŠÚkf {ËË,
rþûkýLkk fkÞo¢{ku{kt ðuøk, çkÄk fkÞo¢{kuLku yufçkeò MkkÚku Mkktf¤ðk, MkuðkÃkqðo yLku Mkuðk Ëhr{ÞkLk
íkk÷e{Lke ÔÞðMÚkk, rþûkýûkuºk{kt ykfkh ÷uíke LkðeLk ÃkØríkyku yLku «ðknku rðþu {krníke yufXe
fhðe yLku rþûký MktMÚkkykuLku íkuLkkÚke Ãkrhr[ík hk¾ðe. yÇÞkMk¢{ku ½zðk yLku MkwÄkhðk, hk»xÙeÞ
fûkkyu Mkðuoûký fhðwt, rþûký ytøkuLkkt MktþkuÄLk fkÞo fhðkt ðøkuhu fkÞkuoLkku Mk{kðuþ Ãkrh»kËLkk
fkÞoûkuºk{kt ÚkkÞ Au.
yk WÃkhkt ík Ãkrh»kË ¼khíkeÞ rþûkýLkk íkífk÷eLk «&Lkku Lkk Mktþ ku Ä Lk Ãkh íku { s
rþûkýfkÞo{kt hík yuðk fkÞofhkuLku {ËË fhðk íkÚkk íku{Lku {køkoËþoLk {kxuLkkt ÔÞkðMkkrÞf Ãkøk÷kt
÷uðk suðk fkÞo Ãkh ¾kMk æÞkLk ykÃku Au.
yk Ãkrh»kË îkhk Mkt[kr÷ík MktþkuÄLkLkkt Ãkrhýk{ku yðkhLkðkh «rMkØ fhðkLkwt fk{ Ãký ÚkkÞ
Au.
Ãkrh»kËLkk fkÞoûkuºk{kt «kÚkr{f rþûkýLke økwýð¥kkLke MkwÄkhýk yLku «kÚkr{f rþûkfkuLke
íkk÷e{Lkk «&Lkku{kt {køkoËþoLk yLku ykŠÚkf MknkÞ Ãkqhe ÃkkzðkLke çkkçkíkkuLkku Ãký Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
yk{, yk MktMÚkk {wÏÞíðu rþûký, íkk÷e{, MktþkuÄLk, Mkuðk rðMíkhý íku{s þiûkrýf
«fkþLkku suðe fk{økehe îkhk rþûký MkwÄkhýkLkwt fkÞo fhu Au.
8
13.4.4 rþûký rð¼køk
- fuLÿLkk rþûký rð¼køkLku rþûkýLke ¾kMk fheLku þk¤k MktçktÄe rþûkýLke Lkerík ½zðk{kt
fkÞo¢{ku íkiÞkh fhðk{kt {ËËYÃk ÚkkÞ Au.
- yk MktMÚkk ¼khík MkhfkhLkk MkeÄk rLkÞtºký nuX¤ fk{ fhu Au.
- þk¤k rþûkýLkk fkÞo¢{ku, økwýð¥kk MkwÄkhýkLkk fkÞo¢{ku, rþûkfLke ÔÞðMkkrÞf MkßsíkkLkk
fkÞo¢{ku WÃkh yk MktMÚkk ¼kh {qfu Au.
- yk MktMÚkk îkhk Mk{økú Ëuþ{kt fkÞo¢{ku ÃknkU[kze þfu íku {kxu hkßÞkuLku Ãký íkuLkkt ûkuºkeÞ
fkÞko÷Þku nkuÞ Au.
- yk MktMÚkk îkhk rþûký MktçktÄ{kt hk»xÙeÞ yLku yktíkhhk»xÙeÞ Míkhu MktçktÄku rðfMkkðe íku{kt
MknfkhÚke fkÞo¢{kuLkwt ykÞkusLk fhu Au.
13.4.5 çktÄkhý
(1) fuLÿLkk rþûký «ÄkLk = 1
(2) hkßÞkuLkk rþûký «ÄkLkku = 1
(3) Þw.S.Mke.Lkk [uh{uLk = 1
(4) swËe swËe ÞwrLkðŠMkxeyku{ktÚke [kh fw÷Ãkríkyku = 4
(5) fuLÿ Mkhfkh îkhk rLkÞwõík MkÇÞku = 12
(su{kt 4 rþûkfkuLkku Mk{kðuþ)
(6) fkÞo¢{ Mk÷knfkh Mkr{rík = 6 Mkr{rík
(7) {ìLkus{uLx fr{xe = 1
13.4.6 WÆuþku
yk MktMÚkkLke MÚkkÃkLkk Lke[uLkk WÆuþkuLku æÞkLk{kt hk¾e MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe Au.
(1) Mkt þku Ä Lk :
- yk MktMÚkk îkhk þiûkrýf MktþkuÄLk fkÞoLkwt ykÞkusLk, Mkt[k÷Lk íku{s sYhe «kuíMkknLk ÃkqÁt
Ãkkzðwt.
- rþûkýLke økwýð¥kk MkwÄkhýkLku ÷økíkkt MktþkuÄLk nkÚk Ähu.
(2) íkk÷e{ :
- rðrðÄ «fkhLkk rþûkfku {kxu Mkuðkfk÷eLk íkk÷e{Lke òuøkðkE fhðe.
(3) Mku ð k rðMíkhý rð¼køkku :
- hkßÞ MkhfkhLke {ËËÚke Mkuðk rðMíkhý rð¼køkku [÷kððk.
- íkuLkk {kxu sYhe «kuíMkknLk íku{s LkkýktfeÞ ÔÞðMÚkk fhðe.
(4) {krníkeLkw t yu f ºkefhý :
- rþûkýLku ÷økíke {krníke {u¤ððe íku{s íkuLkwt ðøkeofhý fhðwt.
- {krníke {kuxk ¼køku MktþkuÄLkLku ÷økíke íku{s økwýð¥kk MkwÄkhýkLku ÷økíke nkuÞ Au. íkuLkk
ykÄkhu {krníke, sYhe ðøkeofhý fhe sYhe {køkoËþoLk ykÃkðwt.
(5) Mk{MÞk Wfu ÷ :
- hkßÞku ÃkkMkuÚke rþûkýLku ÷økíke {krníke {u¤ðe, fuLÿ MkhfkhLku Mk{MÞk Wfu÷ðk{kt {ËËYÃk
Úkðwt.
9
- íku{s hkßÞ Mkhfkh îkhk rþûkýLkk «&Lkku ytøku sYhe Mk÷kn ykÃkðe.
(6) MkkrníÞ «fkþLk :
- rþûkýLku ÷økíke sYhe {krníke ¼uøke fhe íkuLkwt rð&÷u»ký fhe, sYrhÞkík «{kýu þiûkrýf
WÆuþku rMkØ fhðk {kxu sYhe MkkrníÞLkwt «fkþLk fhðwt.
(7) Lkðk «Þku ø kku nkÚk Ähðk :
- rþûkýûkuºkLku ÷økíkk Lkðk Lkðk «Þkuøkku nkÚk Ähðk. «Þkuøkku fhðk {kxu sYhe «kuíMkknLk ÃkqÁt
Ãkkzðwt.
(8) ûku º keÞ {nkrðãk÷ÞLke MÚkkÃkLkk (Regional College) :
- ûkuºkeÞ {nkrðãk÷ÞLke MÚkkÃkLkk fhðe, íkuLkwt Mkt[k÷Lk fhðwt.
- yk MktMÚkk yuf ykËþo fkì÷us çkLku íku {kxu «ÞíLk fhðk.
(9) Mkð÷íkku Ãkq h e Ãkkzðe :
- þk¤kLkk rþûkfku ytøkuLke íkk÷e{Lke yLku rLkËuoþLk ytøkuLke sYrhÞkíkkuLke Mkð÷íkku Ãkqhe
Ãkkzðe.
(10) hk»xÙeÞ «&Lkku ytøku {køkoËþoLk :
- hk»xÙLkk þiûkrýf «&Lkku ytøku ykð~Þf {køkoËþoLk yLku Mkq[Lkku Ãkqhkt Ãkkzðkt.
- hk»xÙeÞ fûkkyu rþûký {tºkk÷ÞLku ÷økíkkt fkÞo¢{ku{kt Mknfkh ykÃkðku.
- rþûkýLke økwýð¥kk MkwÄkhðk {kxu fux÷ktf Lkðk Lkðk «Þkuøkku, MktþkuÄLk ðøkuhu nkÚk Ähðk
13.4.7 rð¼køkku
- yk MktMÚkk îkhk swËkt swËkt fkÞkuo fhðk {kxu swËkt swËkt rð¼køkku ÃkkuíkkLkk fkÞo¢{ku y{÷{kt {qfu
Au. su Lke[u {wsçk Au :
(1) {kLkMk þkMºkeÞ rð¼køk
(2) Ãkqðo «kÚkr{f rþûký yLku «kÚkr{f rþûkýLkku rð¼køk
(3) rð¿kkLk rð¼køk
(4) Mk{ksrðãk yLku {kLkðíkkðkËe rð»kÞkuLkku rð¼køk
(5) rþûkfkuLke fu¤ðýeLkku rð¼køk
(6) þiûkrýf fu¤ðýeLkku rð¼køk
(7) ÃkkXâÃkwMíkfkuLkku rð¼køk
(8) fu¤ðýe rð»kÞf yktfzk yufXk fhðk yLku Mkðuoûký
(9) ÃkwMíkfk÷Þ-Mkuðk, ËMíkkðus yLku {krníke Mkuðk yuf{
13.4.8 Ãkrh»kËLkk fkÞku o
yuLk.Mke.E.ykh.xe. îkhk Lke[uLkk fkÞkuo nkÚk Ähðk{kt ykðu Au.
10
(1) þi û krýf Mkt þku Ä Lk :
- yk MktMÚkk îkhk fux÷ktf MktþkuÄLk nkÚk Ähðk{kt ykðu Au.
- rþûkýLkk Ëhuf rð¼køk{kt rþûkýLke økwýð¥kk MkwÄkhðk {kxu fux÷ktf MktþkuÄLk nkÚk Ähu Au.
- þk¤k yLku íkk÷e{e fkì÷us îkhk Ãký MktþkuÄLk nkÚk Ähðk {kxu sYhe {ËË fhu Au.
- MktþkuÄLk {kxuLkk «kusuõx {kxu Ãký sYhe {ËË fhu Au.
- Mkkhk MktþkuÄLk {kxu «fkþLkku {kxu sYhe {ËË fhðk{kt ykðu Au.
- ÃkuÃkh hezªøkLkku fkÞo¢{ Ãký økkuXðu Au.
(2) yÇÞkMk¢{ :
- yk MktMÚkk îkhk swËkt swËkt fûkkLkk yÇÞkMk¢{ku MkwÄkhýkLkwt {n¥ðLkwt fkÞo nkÚk Ähu Au.
- MíkkLkf yLku yLkwMLkkíkf fûkkLkk yÇÞkMk¢{ku Ãký [÷kðu Au, íku{s fux÷ktf rzÃ÷ku{k
yÇÞkMk¢{ku [÷kðu Au.
- yk «fkhLkk yÇÞkMk¢{ku ËuþLke [kh rþûkýLke «kËurþf fkì÷uòu îkhk (Regional College
of Education) [÷kððk{kt ykðu Au.
- rðrþü yÇÞkMk¢{kuLkwt Mkt[k÷Lk fhðk WÃkhktík MÚkkrLkf, «kËurþf yLku hk»xÙeÞ sYrhÞkíkkuLku
æÞkLk{kt hk¾eLku þk¤kfeÞ yÇÞkMk¢{kuLke MkwÄkhýk nkÚk Ähu Au íku{s íkiÞkh Ãký fhu Au.
(3) ÃkkXâÃkwMíkfkuLkwt «fkþLk :
- hk»xÙeÞ sYrhÞkíkkuLku æÞkLk{kt hk¾eLku hk»xÙeÞ yÇÞkMk¢{ íkiÞkh fhe íkuLku yLkwYÃk yuðkt
ykËþo ÃkkXâÃkwMíkfku yLkw¼ðe ÔÞÂõíkyku ÃkkMku íkiÞkh fhkðu Au.
- þk¤k fûkkyu [k÷íkk økrýík yLku rð¿kkLkLkk yÇÞkMk¢{ku yLku ÃkkXâÃkwMíkfku{kt {n¥ðLkwt
fkÞo fhu Au.
- yk MktMÚkk îkhk íkiÞkh ÚkÞu÷ktt ÃkkXâÃkwMíkfkuLku ykÄkhu Ëhuf hkßÞ ÃkkuíkkLke sYrhÞkík {wsçk
ÃkkXÞÃkwMíkfku íkiÞkh fhu Au.
(4) Ãkheûkk MkwÄkhýk :
- yk MktMÚkk îkhk Ãkheûký yLku {qÕÞktfLk ÃkØrík{kt sYhe MkwÄkhýk ÷kððk {kxu «ÞíLkku fhu Au.
- yk {kxu sYhe Mkur{Lkkh ÞkuS «&LkÃkºk MkwÄkhýkLkwt fkÞo fhu Au.
- «&LkÃkºk {kxu çÕÞq r«Lx íkiÞkh fhðwt, «&LkÃkºkLkwt {k¤¾wt yLkkí{÷ûke çkLkkððk «ÞíLk fhu
Au. Ãkheûkk ÃkØrík{kt MkwÄkhk ðÄkhk fhu Au.
11
(5) Mkðu oû ký :
- yk MktMÚkk îkhk rþûkýûkuºku {kusýe {kxu fux÷ktf fkÞo¢{ku nkÚk Ähu Au.
- {kæÞr{f þk¤kykuLke MktÏÞk, yLkw¼ð, íkk÷e{ ðøkuhu suðe çkkçkíkkuLku æÞkLk{kt hk¾e
«&Lkkðr÷ íkiÞkh fhe {kusýe fhu Au.
- rþûký yLku rþûkfLke økwýð¥kk MkwÄkhýk{kt yk «fkhLke {kusýe yøkíÞLkku ¼køk ¼sðu Au.
- yk {krníkeLku ykÄkhu Ëh ð»kuo «fkþLk fkÞo nkÚk Ähu Au.
(6) rð¿kkLk-«rík¼k¾ku s :
- hk»xÙLkk MkðkOøke rðfkMk {kxu rð¿kkLk yLku xufTLkku÷kuSLkk rþûkýLkwt {n¥ð Mðefkhðk{kt
ykÔÞwt Au.
- rð¿kkLk rþûký ËuþLkk rðfkMk{kt {n¥ðLkku ¼køk ¼sðu Au.
- rðãkÚkeoyku{kt rð¿kkLk rþûký «íÞu hMk, Ár[ ðÄu íku {kxu «ÞíLkku fhðk{kt ykðu Au.
- rð¿kkLk-«rík¼k ¾kusLke Ãkheûkk Ãký ÷uðk{kt ykðu Au.
- rð¿kkLk íkhVLkku rðãkÚkeoykuLkku árüfkuý çkË÷ðk {kxu MktÃkqýo «ÞíLkku fhu Au.
(7) LkðeLkefhý yLku Lkðrð[kh :
- þk¤k rþûkýLke økwýð¥kk MkwÄkhýk {kxu «Þkuøkku nkÚk Ähu Au.
- rþûký{kt Lkðk «Þkuøkku yLku Lkðk rð[khku ykðu íku {kxu Mkíkík «ÞíLk fhu Au.
- þk¤k fûkkyu Lkðk «Þkuøkku fhðk {kxu sYhe MknkÞf yLkwËkLk ykÃku Au.
(8) íkk÷e{e ÔÞðMÚkk :
- yk MktMÚkk îkhk rþûký{kt økwýð¥kk MkwÄkhðk {kxu íku{s rþûkfLke ÔÞðMkkrÞf Mkßsíkk
ðÄkhðk {kxu fux÷ktf íkk÷e{e fkÞo¢{ku nkÚk Ähu Au.
- yìßÞwfuþLk xufTLkku÷kuS, fBÃÞwxh, þiûkrýf yLku ÔÞðMkkÞe {køkoËþoLk, rþûkf ÔÞðMÚkkÃkLk
yLku Mkt[k÷Lk {kxu rþûkfkuLku íkk÷e{ ykÃku Au.
- Ãkheûký yLku {qÕÞktfLk, ðkt[Lk fkiþÕÞ, «&LkÃkºkLkwt {k¤¾wt ðøkuhu {kxu Mkur{Lkkh, ðfoþkuÃk
ðøkuhu {kxu sYhe íkk÷e{e ÔÞðMÚkk fhu Au.
- Mke.xe.E. (fkì÷us ykìV xe[Mko yìßÞwfuþLk) îkhk Ãký rþûkfkuLku íkk÷e{ ykÃkðkLke ÔÞðMÚkk
økkuXððk{kt ykðe Au.
- sYhe íkk÷e{ {kxu hkßÞ rþûkf ¼ðLk yLku S.Mke.E.ykh.xe.Lke MÚkkÃkLkk fhu÷ Au.
- yk{, yk MktMÚkk îkhk swËkt swËkt «fkhLkk fkÞkuo nkÚk Ähe rþûkýLkk «Mkkh yLku «[kh{kt,
rþûkýLke økwýð¥kk MkwÄkhýk{kt, rþûkfLke ÔÞðMkkrÞf Mkßsíkk ðÄkhðk {kxu íkk÷e{
ykÃkðkLkwt {n¥ðLkwt fkÞo fhu Au.
13.5 Þw rLkMkuV (UNICEF)
- ÞwrLkMkuVLke MÚkkÃkLkk 1946 {kt çkeò rðï ÞwØ ËhBÞkLk økheçk ËuþLkk çkk¤fkuLkk ykhkuøÞ
yLku íktËqhMíkeLke ò¤ðýe{kt íkkífkr÷f MknkÞ¼wík ÚkðkLkk ykþÞÚke ÚkE níke. 1953{kt
íkuLkk îkhk çkk¤fkuLke «ð]r¥kLku fkÞ{e MðYÃk ykÃkðk{kt ykÔÞwt. ÞwðkLkku, {kíkkyku yLku fwxwtçk
fÕÞký MkwÄe rðMík]ík çkLÞwt, íku «kÚkr{f þk¤k{kt MkkÄLkkuLke þexLkwt rðíkhý fhu Au. «kÚkr{f
þk¤kLkk çkk¤fkuLkk MðkMÚÞ {kxu Ãkku»kf yknkh yLku ËðkykuLke {ËË fhu Au.
12
- «kÚkr{f þk¤kyku{kt ÃkeðkLkwt þwØ Ãkkýe {¤e hnu, çkk¤fkuLku Ãkku»kf yknkh yLku íku{s
hkuøkLkk hûký {kxu Ãkqhíke Ëðkyku {¤u íku {kxuLke ÔÞðMÚkk fhu Au íku ¾kMk fheLku ykrËðkMke
rðMíkkh{kt çkk¤fkuLku ÃkrhÂMÚkrík {wsçk {ËË fhu Au.
- çkk¤ðkze, yðirÄf rþûký ðøkkuo [÷kððk {ËË fhu Au. {rn÷k {tz¤, Þwðf {tz¤ [÷kððk
{ËË fhu Au. ÞwrLkMkuVLkwt ðzw {Úkf ÃkurhMk{kt ykðu÷wt Au.
- ¼khík{kt ÞwrLkMkuVLkwt {Úkf rËÕ÷e{kt ykðu÷wt Au. íku «kÚkr{f þk¤kLkk çkk¤fkuLkk Lkk{ktfLk,
MÚkkÞefhý økwýð¥kk {kxu sYhe MkkrníÞLkk rLk{koý, ¼kiríkf Mkøkðzku {kxu {ËË fhu Au.
13.6 Mkkhktþ
- rsÕ÷k rþûký íkk÷e{ ¼ðLk rsÕ÷k fûkkyu fkÞo fhíke MktMÚkk Au. rþûkýLke økwýð¥kk
MkwÄkhðk {kxu ¾kMk íkk÷e{Lke sYh Ãkzu Au. «kÚkr{f yLku {kæÞr{f rþûkýLke økwýð¥kk
MkwÄkhýk {kxu yÇÞkMk¢{ yLku ÃkkXâ ÃkwMíkf{kt MkwÄkhðk fhðkLke ¾kMk sYrhÞkík Q¼e
ÚkE Au. sYheÞkík «{kýu yÇÞkMk¢{{kt ÃkrhðíkoLkLke MkkÚku rsÕ÷k fûkkyu rþûkfkuLku íkk÷e{
ykÃkðkLke ÔÞðMÚkk fhu Au.
- fuLÿfûkkyu, hkßÞ fûkkyu Ãký yÇÞkMk¢{{kt ÃkrhðíkoLk ÚkkÞ íÞkhu, rþûkfkuLku íkk÷e{
ykÃkðkLke ÔÞðMÚkk fhu Au. fuLÿ fûkkyu yLku hkßÞfûkkyu yÇÞkMk¢{{kt ÃkrhðíkoLk ÚkkÞ
íÞkhu rþûkfkuLku íkk÷e{ ykÃkðkLke ÔÞðMÚkk yuLk.Mke.E ykh.xe yLku S.Mke.E ykh.xe.
fkÞo fhu Au.
- «kÚkr{f rþûký{kt MktÃkqýo ÃkrhðíkoLk ÷kððk {kxu hk»xÙeÞ rþûkýLkerík 1986 Úke y{÷{kt
ykðe. rþûkýLkerík{kt rþûkýLke økwýð¥kk MkwÄkhðk {kxu ¾qçks ¼kh {wfðk{kt ykðu÷ Au.
- rþûkýLke sYhe ÞkusLkkLkku y{÷ fhðk {kxu hk»xÙeÞ fûkkyu, hkßÞ fûkkyu yLku rsÕ÷k
fûkkyu 1995{kt rþûký íkk÷e{ ¼ðLkLke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe.
- «kÚkr{f rþûkýLke økwýð¥kk fE heíku MkwÄhu íkuLke Mkíkík r[tíkk fhu Au, íku {kxu Ãkøk÷kyku ÷u Au,
ykÞkusLk fhu Au.
- rsÕ÷k rþûký yLku íkk÷e{ ¼ðLkLke rsÕ÷kðkh MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðu÷ Au.
- LkuþLk÷ fkWÂLMk÷ ykuV yußÞwfuþLk rhMk[o yuLz xÙu®Lkøk su xqtf{kt yuLk.Mke.E.ykh.xe.Lkk
Lkk{Úke yku¤¾ðk{kt ykðu Au. hk»xÙeÞ fûkkyu Wå[ fûkkLke MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ ykÃkíke
MktMÚkk Au. yk MktMÚkk rþûkýLke økwýð¥kk MkwÄkhðk WÃkh ¼kh {wfu Au. rþûký MkwÄkhðk {kxu
swËe swËe «ð]r¥kyku nkÚk Ähu Au. íku {kxu rþûkýíktºku Lkðk Lkðk MktþkuÄLkLku W¥kusLk ykÃkðwt.
MktþkuÄLkLkku ÞkuøÞ WÃkÞkuøk fhe rþûkýLke økwýð¥kkt MkwÄkhðk {kxu sYhe fkÞo fhu Au. yk
MktMÚkkLkwt {wÏÞ {Úkf LÞw rËÕne{kt ykðu÷wt Au.
(1) rsÕ÷k rþûký yLku íkk÷e{ ¼ðLkLkwt {k¤¾wt sýkðku.
(2) rsÕ÷k rþûký yLku íkk÷e{ ¼ðLkLkk nuíkw sýkðku.
(3) rsÕ÷k íkk÷e{ ¼ðLkLke þk¾kyku sýkðku.
(4) rsÕ÷k rþûký yLku íkk÷e{ ¼ðLkLkkt fkÞkuo sýkðku.
(5) hk»xÙeÞ þiûkrýf MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kËLke h[Lkk sýkðku.
(6) NCERT Lkwt fkÞoûkuºk sýkðku.
(7) NCERT Lkk rþûkýLkk rð¼køkku sýkðku.
13
(8) NCERT Lkwt çktÄkhý sýkðku.
(9) NCERT Lkk WÆuþku sýkðku.
(10) NCERT Lkk fkÞkuo sýkðku.
(11) ÞwrLkMkuV þwt fk{ fhu Au íku sýkðku.

ík{khk W¥khku Lke[u ykÃku ÷ søÞk{kt ÷¾ku .
(1) rsÕ÷k rþûký yLku íkk÷e{ ¼ðLkLkk fkuE Ãký çku nuíkwyku sýkðku.
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
(2) rsÕ÷k rþûký íkk÷e{ ¼ðLkLke fkuE Ãký çku þk¾kyku sýkðku.
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
(3) rsÕ÷k rþûký yLku íkk÷e{ ¼ðLkLkkt fkuE Ãký çku fkÞkuo sýkðku.
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
(4) NCERT Lkk fkuE Ãký çku WÆuþku sýkðku.
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
(5) NCERT Lkk fkuEÃký çku fkÞkuo sýkðku.
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
14
13.9 ík{khe «økrík [fkMkku L kk sðkçkku
13.10 Mkq r [ík ðkt [Lk Mkk{økú e (Suggested Readings)

(1) çkkhiÞk ðe.ðe., økwýð¥kk MkwÄkhýk {kxuLke MktMÚkkyku, økqsoh MkkrníÞ ¼ðLk, y{ËkðkË.
(2) hkð÷ Lkxw¼kE Ãke. íkÚkk yLÞ, þk¤k ÔÞðMÚkkÃkLk yLku þiûkrýf MktøkXLk, Lkehð «fkþLk,
y{ËkðkË
(3) ík÷kxe rsíku»kfw{kh íkÚkk yLÞ, {kæÞr{f rþûkýLke rðMíkhíke rûkríkyku , Ãkkrh»kuý
(4) hkð÷ Lkxw¼kE ðe. íkÚkk yLÞ, þiûkrýf ÔÞðMÚkkÃkLk yLku Mkuðk MktøkXLk, Lkehð «fkþLk,
y{ËkðkË
15
yu f { økwshkík þiûkrýf MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kË
14
: YÃkhu ¾k :
14.1 «MíkkðLkk
14.2 hkßÞ þi û krýf Mkt þ ku Ä Lk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kËLkkt WÆu þ ku
14.3 hkßÞ þi û krýf Mkt þ ku Ä Lk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kËLkkt fkÞku o
14.4 økw s hkík þi û krýf Mkt þ ku Ä Lk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kË
14.5 S.Mke.E.ykh.xe.Lkw t {k¤¾w t
14.6 S.Mke.E.ykh.xe.Lkkt nu í kw y ku
14.7 S.Mke.E.ykh.xe.Lkkt fkÞku o
14.8 S.Mke.E.ykh.xe.yu nkÚk Ähu ÷ kt «ku s u õ x
14.9 S.Mke.E.ykh.xe.Lkk MknfkhLke Mkt M Úkkyku
14.10 S.Mke.E.ykh.xe.Lke rMkrØ
14.11 rþûkýLke økw ý ð¥kk Mkw Ä khýk
14.11.1 «MíkkðLkk
14.11.2 økwý ð¥kk yu x÷u þwt ?
14.11.3 økwý ð¥kkLkkt ÷ûkýku
14.11.4 økw ý ð¥kkLkw t {n¥ð
14.11.5 rþûký{kt økw ý ð¥kk ÔÞðMÚkkÃkLkLkw t fkÞo û ku º k
14.11.6 rþûký{kt Mkt Ã kq ý o økw ý ð¥kk ÔÞðMÚkkÃkLk
14.11.7 rþûký{kt Mkt Ã kq ý o økw ý ð¥kk ÔÞðMÚkkÃkLkLke MkV¤íkk {kxu L kk Mkq [ Lkku
14.11.8 Mkt Ã kq ý o økw ý ð¥kk ÔÞðMÚkkÃkLkLkku y{÷-Mkku Ã kkLk
14.11.9 þk¤k rþûký{kt økw ý ð¥kk-Mkw Ä khýk
14.11.10 økw s hkík Mkhfkhu rþûkýLke økw ý ð¥kk Mkw Ä khðkLkk Ãkøk÷kt
14.12 rþûkýLkk MíkhLke Mkw Ä khýk {kxu fku X khe fr{þLku fhu ÷kt Mkq [Lkku
14.13 {kæÞr{f rþûkýLke økw ý ð¥kk MkwÄ khýk {kxu yku Ã khu þ Lk ç÷u f çkku zo Þku sLkk
14.13.2 yæÞÞLk «ð] r¥kyku
14.13.3 «kÚkr{f rþûkýLke økw ý ð¥kk Mkw Ä khýk {kxu yku Ã khu þ Lk ç÷u f çkku z o
Þku s Lkk
14.14 Mkkhkt þ
14.15 yuf { MðkæÞkÞ
14.16 ík{khe «økrík [fkMkku :
16
WÆuþku :
yk yuf{Lkku yÇÞkMk fkÞkuo ÃkAe ík{u :
(1) hkßÞ þiûkrýf MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kËLkkt WÆuþku Mk{S þfþku.
(2) hkßÞ þiûkrýf MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kËLkkt fkÞkuo Mk{S þfþku.
(3) S.Mke.E.ykh.xe.Lkwt {k¤¾wt Mk{S þfþku
(4) S.Mke.E.ykh.xe.Lkkt nuíkwyku Mk{S þfþku.
(5) S.Mke.E.ykh.xe.yu nkÚk Ähu÷kt «kusuõx Mk{S þfþku.
(6) S.Mke.E.ykh.xe. Lke rMkrØ Mk{S þfþku.
(7) S.Mke.E. ykh.ze.Lkk fkÞkuo Mk{S þfþku.
14.1 «MíkkðLkk :
hkßÞ rþûký ¼ðLkLku nk÷{kt hkßÞ þiûkrýf MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kËLkku Wå[ Ëhßòu
ykÃkðk{kt ykÔÞku Au. ykÃkýk Ëuþ{kt hkßÞ çktÄkhý y{÷{kt ykðíkkt «kÚkr{f rþûký {Vík,
VhrsÞkík yLku Mkkðorºkf çkLkkððk{kt ykÔÞwt Au. Ãkrhýk{u «kÚkr{f rþûkýLkku Mkkhk «{ký{kt
«Mkkh ÚkÞku. «kÚkr{f fûkkyu ¼ýLkkhkt çkk¤fkuLke MktÏÞk{kt ¾qçk s ðÄkhku ÚkÞku Au. «kÚkr{f fûkkyu
¼ýLkkhkt çkk¤fkuLke MktÏÞk{kt ðÄkhku Úkíkkt, yk çkÄktLku ¼ýkððk þk¤kykuLke MktÏÞk{kt Ãký Mkkhku
yuðku ðÄkhku ÚkÞku Au. «íÞuf þk¤k{kt ¼ýLkkhkt çkk¤fkuLke MktÏÞk{kt Ãký ðÄkhku ÚkÞku Au. rþûkfkuLkwt
«{ký ðæÞwt Au. MktÏÞk ðÄu íkku økwýð¥kk ½xu yu Mkkð Mkns çkkçkík Au. ¼khík{kt «kÚkr{f rþûkýLkk
«Mkkh MkkÚku «kÚkr{f rþûkýLke økwýð¥kkLkwt Äkuhý Lke[wt síkwt sýkÞwt. ykÚke «kÚkr{f rþûkýLke
økwýð¥kkLkwt Äkuhý Lke[wt síkwt yxfkððk yLku «kÚkr{f rþûkýLke økwýð¥kk MkwÄkhðkLkk nuíkwÚke Ëuþ{kt
hkßÞ rþûký ¼ðLkku yÂMíkíð{kt ykÔÞkt.
hk»xÙeÞ rþûkýLkerík 1986Lkku y{÷ fhðk{kt ykðíkkt yk hkßÞ rþûký ¼ðLkkuLku hkßÞ
þiûkrýf MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kË yuðku Ÿ[ku Ëhßòu ykÃkðk{kt ykÔÞku.
14.2 hkßÞ þiûkrýf MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kËLkkt WÆuþku
Ëhuf hkßÞ{kt MÚkkÃkðk{kt ykðu÷e hkßÞ þiûkrýf MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kË Lke[uLkk
WÆuþkuLku ÷ûk{kt hk¾eLku fkÞo fhu Au :
(1) hkßÞ{kt ík{k{ ûkuºku rþûkýLke økwýð¥kkLkwt Äkuhý Ÿ[wt ÷kððk «ÞíLkku fhðk.
(2) {kLkðSðLkLkkt {qÕÞku{kt Úkíkkt ÃkrhðíkoLkkuLku æÞkLk{kt ÷E rþûkýûkuºku ÃkrhðíkoLkku fhðk.
(3) ÔÞkðMkkrÞf ûk{íkkLkwt Äkuhý Ÿ[wt ÷kððkLku {kxu ÃkØríkyku ytøku «Þkuøkku íkÚkk MktþkuÄLkku
fhðkt.
(4) rþûkfku, yk[kÞkuo, rLkheûkfku ðøkuhu {kxu sYrhÞkík Q¼e Úkíkkt ¿kkLkMkºkku, fkÞorþrçkhku,
ÃkrhMktðkËku, Mkur{Lkkh Þkusðkt.
(5) rþûkfku {kxu rþûkf yæÞkÃkLk ÃkkuÚkeyku íkÚkk MktË¼o-MkkrníÞ íkiÞkh fhðwt yLku íkuLku «rMkØ
fhðwt.
(6) hkßÞkuLke þk¤kyku {kxuLkk yÇÞkMk¢{Lke ÞkuøÞíkk rð[khðe íku{s ÃkkuíkkLkk hkßÞ {kxu
Lkðk yÇÞkMk¢{Lke h[Lkk{kt Vk¤ku ykÃkðku.
(7) ÃkkXâÃkwMíkfku yLku þiûkrýf Mkk{økúeLke økwýð¥kk s¤ðkÞ íkuðk «ÞíLkku fhðkt.
(8) þiûkrýf fkÞkuoLkwt ykÞkusLk fhðkLke ûk{íkk fu¤ððe.
(9) Lkðku yÇÞkMk¢{ y{÷{kt ykðíkkt rþûkfku {kxu íkk÷e{ fkÞo¢{ku økkuXððkt.
17
14.3 hkßÞ þi û krýf Mkt þ ku Ä Lk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kËLkkt fkÞku o
MðhkßÞ «krÃík ÃkAe Ëuþ{kt «kÚkr{f rþûkýLkku ÔÞkÃk ðæÞku Au, Aíkkt Ãký þiûkrýf
MkwrðÄkykuLke MkkÚku MkkÚku «kÚkr{f rþûký{kt Mktíkku»kfkhf økwýð¥kk «kÃík ÚkE LkÚke.
hksÞ þiûkrýf MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kË íkuLkk WÆuþkuLku æÞkLk{kt ÷E «kÚkr{f rþûkýLke
økwýð¥kk MkwÄkhðk hkßÞ þiûkrýf MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kË ÃkkuíkkLkk fkÞoûkuºk{kt Lke[u {wsçkLkkt
fkÞkuo fhu Au.
(1) ½rLkü rþûký ÞkusLkk : hkßÞ þiûkrýf MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kË Ëhuf rsÕ÷kLku rðrðÄ
sqÚk fuLÿku{kt ðnU[u Au. yk sqÚk fuLÿku{kt ðnU[ðkLke fk{økehe rsÕ÷k rþûký yLku íkk÷e{
¼ðLk fhu Au. Ëhuf fuLÿku{kt íkuLke ykMkÃkkMkLkk ykX rf÷ku{exhLkk rðMíkkhLke «kÚkr{f
þk¤kykuLku ykðhe ÷uðk{kt ykðu Au. yk sqÚk fuLÿku{kt «kÚkr{f þk¤kLkk rþûkfkuLku yufXk
fhe íku{Lke Mk{ûk Lk{qLkkLkk ÃkkX ykÃkðk, «Þkuøkku çkíkkððk, þiûkrýf MkkÄLkkuLkku yMkhfkhf
WÃkÞkuøk çkíkkððku, Mkh¤, MkMíkkt yLku WÃkÞkuøke WÃkfhýku çkLkkððkLke heík Mk{òððe yLku
{krníke ykÃkðe, ykÄwrLkf Ãkw Míkfku L ke {krníke ykÃkðe íkÚkk íku L kw t ðkt [ Lk fhðw t ,
yÇÞkMk¢{Lkk y{÷ ytøku {køkoËþoLk ykÃkðwt ðøkuhu fkÞkuo fhðk{kt ykðu Au. yk heíku hkßÞ
þiûkrýf MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kË swËkt swËkt rsÕ÷kykuLkk rsÕ÷k rþûký yLku íkk÷e{
¼ðLk îkhk rðrðÄ «fkhLkkt ½rLkü rþûký ÞkusLkkLkwt fkÞo fhu Au.
(2) ÃkrhMktð kË - fkÞo r þrçkh Þkus ðk : rþûkýLkk Lkðk «ðknku Ú ke rþûkfku, yk[kÞku o ,
«kÚkr{f rþûkýkrÄfkheyku yLku çkex rLkheûkfkuLku ðkfuV hk¾ðk {kxu hkßÞ þiûkrýf
MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kË íku{Lkk {kxu rðrðÄ fûkkyu ÃkrhMktðkËku yLku fkÞorþrçkhku Þkusu
Au. yk ÃkrhMktðkËku yLku fkÞorþrçkhku Þkusðk{kt, rsÕ÷k rþûký yLku íkk÷e{ ¼ðLk hkßÞ
Ãkrh»kËLku {ËËYÃk çkLku Au. rþûkfku {kxu Mkur{Lkkh yLku íkk÷e{ {kxuLkwt ykÞkusLk Ãký fhu Au.
(3) ykuÃkðøkkuo yLku LkðMktMfhý ðøkkuo Þkusðk : hkßÞ{kt ßÞkhu ßÞkhu Lkðku yÇÞkMk¢{
fu Lkðe fkuE rþûký ÞkusLkk (Ëk.ík., M.L.L. (yu{.yu÷.yu÷.) fkÞo¢{) y{÷{kt
{qfðk{kt ykðu íÞkhu «kÚkr{f þk¤kLkk rþûkfku, yk[kÞkuo, «kÚkr{f rþûkýLkk rLkheûkfku
íkÚkk yæÞkÃkLk {trËhkuLkk yæÞkÃkfkuLku íku {kxu MkwMkßs fhðkLke sYrhÞkík Q¼e ÚkkÞ Au. yk
çkÄkLku MkwMkßs fhðk {kxu hkßÞ þiûkrýf MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kË íku{Lku íkk÷e{
ykÃkðkLke ÞkusLkk íkiÞkh fhu Au. yk {kxu sYhe ykuÃkðøkkuo yLku Lkð MktMfhý ðøkkuo Þkusu Au.
yk heíku Ãkrh»kË ykuÃkðøkkuo yLku LkðMktMfhý ðøkkuo ÞkuSLku hkßÞ{kt «kÚkr{f rþûkýLke
økwýð¥kk MkwÄkhðk Mkr¢Þ fk{økehe çkòðu Au.
(4) «fkþLk fkÞo : hk»xÙeÞ þiûkrýf MktþkuÄLk yLku «rþûký Ãkrh»kË (NCERT)yu hk»xÙ {kxu
fhu÷kt «fkþLkkuLkwt hkßÞLke rþûkýLke ¼k»kk{kt yLkwðkË fhe íkuLkwt «fkþLk fhðkLkwt fkÞo hkßÞ
þiûkrýf MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kË fhu Au. yk WÃkhktík rþûkfkuLku WÃkÞkuøke yuðkt yLÞ
«fkþLkku Ãký çknkh Ãkkzu Au. yk «fkþLkkuLku rþûkfku íku{s rþûkýLke MktMÚkkykuLku rðLkk{qÕÞu
ykÃkðk{kt ykðu Au. Ëuþ{kt ûk{íkkfuLÿe yÇÞkMk¢{Lkku y{÷ ÚkE hÌkktu Au. yk yÇÞkMk¢{
«fkrþík fhðkLkwt fkÞo hkßÞ þiûkrýf MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kË fhu Au.
(5) Mkuðk rðMíkhý fuLÿkuLku MknkÞ Ãkqhe Ãkkzðe : yæÞkÃkLk {trËhku «kÚkr{f þk¤kLke ðkMíkrðf
ÃkrhÂMÚkríkÚke ðkfuV hnu yLku «kÚkr{f þk¤kyu yæÞkÃkLk {trËhku{ kt Úkíkk yðLkðk
«ÞkuøkkuÚke ðkfuV hnu íkuðk nuíkwÚke «kÚkr{f yæÞkÃkLk {trËhkuLkkt Mkuðk rðMíkhý fuLÿkuLku MknkÞ
Ãkqhe ÃkkzðkLkwt fkÞo hkßÞ þiûkrýf MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kË fhu Au.
Mkuðk rðMíkhý fuLÿkuÚke yæÞkÃkLk {trËhku yLku «kÚkr{f þk¤kyku yufçkeòtLkk MktÃkfo{kt hnu
Au.
18
rsÕ÷k rþûký yLku íkk÷e{ ¼ðLku ½rLkc rþûký ÞkusLkk {kxu h[u÷kt sqÚk fuLÿku{kt nkÚk
Ähkíkk Mkðuoûký yLku MktþkuÄLk «kusuõxLku Ãkrh»kË {ËË fhu Au. ð¤e, yk fuLÿkuLke «kÚkr{f
þk¤kykuLkkt Mkuðk rðMíkhý fuLÿkuLku MkkÄLk MktÃkLLk çkLkkððkLkwt fkÞo hkßÞ Ãkrh»kË fhu Au. hkßÞ
Ãkrh»kË sqÚk fuLÿLke «kÚkr{f rþûký þk¤kLkk Mkuðk rðMíkhý fuLÿ {khVík Mkur{Lkkh Þkusðk
þiûkrýf MkkÄLkku {kxu sYhe MknkÞ Ãký ykÃku Au.
(6) ¼k»kk - Mk{]rØ ðÄkhðkLkwt fkÞo :
- rþûkfku{kt ¼k»kk-Mk{]rØ ðÄu íku {kxu hkßÞ þiûkrýf MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kË Lke[u
{wsçk «ÞkMkku nkÚk Ähu Au.
- ¼k»kk-Mk{]rØ ðÄkhðk {kxu «kÚkr{f þk¤kLkk rþûkfku, yk[kÞkuo, yæÞkÃkLk-{trËhLkk
yæÞkÃkfku, «kÚkr{f rþûkýkrÄfkhe, çkex rLkheûkfku îkhk xqtfk økk¤kLkk ðøkkuo [÷kððk{kt
ykðu Au. yk ð¾íku hkßÞ Ãkrh»kËLkk þiûkrýf MxkV îkhk «ð[Lkku íkÚkk {køkoËþoLk yÃkkÞ
Au.
- hkßÞ Ãkrh»kËLkk WÃk¢{u «kÚkr{f þk¤kLkk rþûkfku yLku yæÞkÃkLk {trËhkuLkk yæÞkÃkfku îkhk
¼k»kkþwrØ yLku ¼k»kk-Mk{]rØ ðÄkhíkk fkÞo¢{ku ÞkuòÞ Au.
- hkßÞ Ãkrh»kË ¼k»kk-Mk{]rØ fkÞo¢{kuLkku Ãkrh[Þ rþûkf MkwÄe fhkððk {kxu yufkË Mkk{rÞf
Ãký «fkrþík fhíkwt nkuÞ Au. su{ fu økwshkík hkßÞ þiûkrýf MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kË,
y{ËkðkË ‘SðLk rþûký’ «fkrþík fhe ÷u¾ku, fkÔÞku fu ÃkwMíkf-Ãkrh[Þ AkÃkeLku «kÚkr{f
rþûký MkkÚku Mktf¤kÞu÷e MktMÚkkyku MkwÄe ÃknkU[kzu Au.
- yk WÃkhktík hkßÞ Ãkrh»kË frð-Mkt{u÷Lkku, ÷u¾f Mkt{u÷Lkku, rLkçktÄ nheVkEyku yLku
¿kkLkðÄof Mk¼kyku ÞkuSLku rþûkfkuLkwt ¼k»kk WÃkh «¼wíð ykðu íkuðkt «ÞíLkku fhu Au.
(7) Ãkheûkk MkwÄkhýkLkwt fkÞo : {qÕÞktfLkLke MktfÕÃkLkkÚke «kÚkr{f rþûkfku, yk[kÞkuo, yæÞkÃkLk-
{trËhLkk yæÞkÃkfku yLku yk[kÞkuoLku yr¼MÚkkrÃkík fhðkLkk «ÞkMkku hkßÞ Ãkrh»kË fhu Au.
yk {kxu hkßÞ Ãkrh»kË fkÞorþrçkhku Þkusu Au.
{qÕÞktfLkLkku çkË÷kÞu÷ku árüfkuý Mk{òððk íku{s yLkkí{÷ûke fMkkuxeyku h[ðkLke MkqÍ
Ãkqhe Ãkkzðk íkÚkk fkiþÕÞku, hMk yLku yr¼Ár[Lkk {kÃkLk ytøkuLke MkqÍ rðfMkkððk hkßÞ
Ãkrh»kË ðøkkuo Þkusu Au.
hkßÞ Ãkrh»kË Ãkheûkk MkwÄkhýkLkwt fkÞo fhu Au. íku sqLke-Ãkwhkýe ÞkËËkMík Ãkh ykÄkrhík
Ãkheûkk ÃkØríkLke MkkÚku çkk¤fLkwt Mkðoøkúkne {qÕÞktfLk fhðkLke ÞkusLkkLkk y{÷ {kxu rþûkfkuLku
íkiÞkh fhu Au. rþûkfkuyu Mkíkík Mkðoøkúkne {qÕÞktfLk fE heíku fhðwt, íku {kxu sYhe MkkrníÞ
yLku ÞkusLkk rþûkfkuLku Ãkqhkt ÃkkzðkLkwt fk{ hkßÞ Ãkrh»kË fhu Au.
(8) yÇÞkMk¢{ h[LkkLkwt fkÞo : hkßÞ þiûkrýf MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kË ÃkkuíkkLkk hkßÞ
rðMíkkhLkkt «kÚkr{f þk¤kLkkt çkk¤fku {kxu yãíkLk rð»kÞðMíkw Mk{kðíkk yÇÞkMk¢{Lke
h[LkkLkwt fkÞo fhu Au. sYrhÞkík Q¼e Úkíkkt sqLkk yÇÞkMk¢{Lku MÚkkLku Lkðku yÇÞkMk¢{
½zðkLkwt fkÞo hkßÞ Ãkrh»kË fhu Au. Lkðk yÇÞkMk¢{Lkkt MktË¼o{kt íkiÞkh fhðk{kt ykðu÷ktt
ÃkkXâÃkwMíkfkuLke rþûkf yæÞkÃkLkÃkkuÚkeyku íkiÞkh fhu Au.
(9) rð¿kkLk yuf{ [÷kððwt : hkßÞ Ãkrh»kË rð¿kkLk-Mk÷knfkhkuLke {ËËÚke «kÚkr{f þk¤kyku{kt
rð¿kkLk rþûký-MkwÄkhýk {kxu rð¿kkLk yuf{ [÷kððkLkwt fkÞo fhu Au. rð¿kkLk rþûký
Mkw Äkhýk fkÞo¢ { ytíkøkoík hkßÞ Ãkrh»kËLkw t rð¿kkLk yuf{ «kÚkr{f þk¤kyku {kxu
rð¿kkLk{u¤kyku Þkusu Au. «ËþoLk økkuXððk ytøku sYhe «kuíMkknLk þk¤kykuLku ÃkqÁt Ãkkzðk{kt
ykðu Au.
19
(10) ðMíkerþûký yuf{ [÷kððwt : ðMíkeðÄkhku yu ðíko{kLk ÞwøkLkku «ký «&Lk Au. ËwrLkÞk
Mkk{u íku Ãkzfkh çkLkeLku Q¼ku Au. ¼khík Mkk{u ½ýkt ð»kkuoÚke Q¼e ÚkÞu÷e Mk{MÞk Au.
ðMíkeðÄkhkLku ÷eÄu rðfkMkLke þõÞíkkyku ykuAe Úkíke òÞ Au. ðMíkeðÄkhkLke yMkh yLkuf
ûkuºkku Ãkh ÚkkÞ Au. ðÄw Ãkzíkk ðMíkeðÄkhkLku ÷eÄu {kLkðSðLk fÚk¤íkwt òÞ Au. ykŠÚkf
rðfkMk yLku Mk{]rØ ËuþLkk Ëhuf {kLkðe MkwÄe ÃknkU[kzðkt nkuÞ íkku ðMíkeðÄkhkLku ytfwþ{kt
÷uðku Ãkzu.
yk {kxu rþûkýLkk Ëhuf íkçk¬u ðMíkerþûkýLke Mk{s ðÄíke òÞ íku ¾qçk s sYhe Au.
ðMíkeðÄkhkLkku «&Lk {kLkð{kºk {kxu Mk{s fu¤ððkLkku yLku ðMíkeðÄkhk îkhk Q¼e Úkíke
Mk{MÞk {kxu fkÞ{e Wfu÷ {kxuLkk fkÞo¢{Lku y{÷e çkLkkððkLkku Au. ðMíkeðÄkhkLke Mk{MÞk
yLku íkuLke yMkh Mk{sðk, rð[khðk yLku yÃkLkkððk {kxuLkwt rþûký íku ðMíkerþûký.
ðMíkeðÄkhkLkk «ký«&Lk Wfu÷ {kxu ykÃkýk Ëuþu ðMíkeLkwt rLkÞtºký fhðkLkwt Lk¬e fÞwO Au.
ykÚke «kÚkr{f þk¤k fûkkyuÚke ðMíkerþûký ykÃkðkLke ÔÞðMÚkk fhðkLkwt sYhe çkLÞwt Au.
þk¤k fûkkyu ðMíkerþûký ykÃkðk {kxu hkßÞ þiûkrýf MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kË{kt
ðMíkerþûký yuf{ [÷kððk{kt ykðu Au. ðMíkerþûký yuf{ [÷kðeLku hkßÞ Ãkrh»kË
«kÚkr{f þk¤k fûkkyuÚke ðMíkerþûký ykÃku Au. hkßÞ Ãkrh»kËLkwt ðMíkerþûký yuf{
«kÚkr{f þk¤k fûkkyuÚke ðMíkeðÄkhkLke økt¼ehíkkLkku ÏÞk÷ «kÚkr{f þk¤kLkkt çkk¤fku
ykÃku Au yLku íku îkhk ðMíke rLkÞtºký ytøkuLke Mkk[e Mk{s çkk¤fkuLku ykÃku Au.
(11) á~Þ-©kÔÞ rþûký yuf{ : hkßÞ þiûkrýf MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kË á~Þ-©kÔÞ
rþûký yuf{ [÷kððkLkwt fkÞo Ãký fhu Au. yk yuf{ îkhk á~Þ-©kÔÞ MkkÄLkkuLkk rLkËþoLk
fkÞo fhe á~Þ-©kÔÞ MkkÄLkkuLkku yMkhfkhf WÃkÞkuøk fuðe heíku fhðku íku ytøkuLkwt {køkoËþoLk
«kÚkr{f rþûkfkuLku ykÃku Au.
hkßÞ Ãkrh»kË á~Þ-©kÔÞ yuf{ îkhk «kÚkr{f rþûkfkuLku [uíkLkðtíkk çkLkkðe íku{Lke {khVíku
rþûkýLku áZ yLku MktøkeLk çkLkkðu Au. yk heíku á~Þ-©kÔÞ rþûký yuf{ îkhk «kÚkr{f
rþûkýLke økwýð¥kk-MkwÄkhýkLkk fkÞo¢{{kt hkßÞ Ãkrh»kËLkku Vk¤ku y{qÕÞ Au.
14.4 økw s hkík þi û krýf Mkt þ ku Ä Lk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kË
hk»xÙeÞ rþûkýLkerík 1986Lkku y{÷ fhðk{kt ykðíkkt 1÷e yur«÷ 1964Úke økwshkík{kt
MÚkkÃkðk{kt ykðu÷kt hkßÞ rþûký ¼ðLkLku økwshkík hkßÞ þiûkrýf MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kË
(S.Mke.E.ykh.xe.) íkhefuLkku Wå[ Ëhßòu ykÃkðk{kt ykÔÞku. økwshkíkLkk 19 rsÕ÷kykuLkk
rsÕ÷k rþûký yLku íkk÷e{ ¼ðLkku (DIET) S.Mke.E.ykh.xe.Lkk Lkuò Lke[u fkÞo fhu Au.
økw shkík MkhfkhLkk rþûký rð¼køkLkk {køko Ë þo L k Lke[u fkÞo fhíke Mkt M Úkk Au .
S.Mke.E.ykh.xe. íkuLkk fkÞoûkuºk{kt çkÄe «kÚkr{f þk¤kyku, {kæÞr{f þk¤kyku yLku rþûkf -
«rþûký MktMÚkkykuLku ykðhe ÷u Au. yk Ãkrh»kË økwshkík{kt «kÚkr{f yLku {kæÞr{fLke þiûkrýf
Ãkkt¾ íkhefu fkÞo fhu Au. S.Mke.E.ykh.xe. Lkk rLk»ýkíkku îkhk þk¤kyku, rþûký rð¼køk yLku
rþûký {tºkk÷ÞLkk ûkuºk{kt rþûkýLke Lkerík yLku fkÞo¢{ku ½zðkLkwt yLku y{÷{kt {qfðkLkwt fkÞo ÚkkÞ
Au. íkuLku økwshkík Mkhfkh Lkkýkt Ãkqhk Ãkkzu Au. økwshkík{kt «kÚkr{f yLku {kæÞr{f íku{s rþûký
«rþûký MktMÚkkyku{kt rþûkýLke økwýð¥kk MkwÄkhýk {kxu yMkhfkhf fkÞo fhíke MktMÚkk Au. yk MktMÚkk
økwshkík hkßÞLkk rþûký MkwÄkhýkLkk fkÞo¢{kuLku økríkþe÷ çkLkkðe «kÚkr{f yLku {kæÞr{f fûkkLkk
rþûkfkuLke ÔÞkðMkkrÞf Mkßsíkk ðÄkhðkLkku «ÞkMk fhu Au.
yk MktMÚkk Mkki«Úk{ 1962{kt y{ËkðkË ¾kíku hkßÞ rþûký ¼ðLk (SIE) Lke MÚkkÃkLkk ÚkE.
hkßÞ rþûký ¼ðLkLke fk{økeheLkwt rðMíkhý fhe yk MktMÚkkLku 1988{kt hkßÞ þiûkrýf MktþkuÄLk
yLku íkk÷e{ Ãkrh»kË yuðwt Lkk{ ykÃke yÃkøkúuz fhðk{kt ykðe. økwshkík{kt yk MktMÚkk økwshkík
þiûkrýf MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kË (GCERT)Lkk Lkk{u yku¤¾kÞ Au.
20
yk MktMÚkk Mðíktºk heíku fkÞo fhu Au. 1997Úke yk MktMÚkk y{ËkðkËÚke økktÄeLkøkh ¾kíku Mkuõxh
- 21{kt MÚkkLk Vuh fhðk{kt ykðu÷ Au. yk MktMÚkkLkwt Lkðwt {fkLk Mkuõxh-12 ¾kíku Wãkuøk¼ðLk Mkk{u
ykfkh ÷E hÌkwt Au. «kÚkr{f yLku {kæÞr{f rþûkýLke økwýð¥kk MkwÄkhýk{kt MktþkuÄLk yLku íkk÷e{
{n¥ðLkku ¼køk ¼sðu Au. rþûký{kt Lkðk Lkðk «Þkuøkku, rð[khku, {qÕÞktfLk ðøkuhu îkhk Lkðwt çk¤
ykÃkðk «ÞíLk fhu Au. yk MktMÚkk nuX¤ nk÷{kt 24 rsÕ÷k rþûký íkk÷e{ ¼ðLk fkÞohík Au. yk
MktMÚkk îkhk Ãkqðo Mkuðk rþûkf íkk÷e{ yLku Mkuðkfk÷eLk íkk÷e{ fkÞo¢{ fhu Au, yk MktMÚkk rsÕ÷k
rþûký íkk÷e{ ¼ðLk sYhe «uhýk nqtV yLku þiûkrýf {køkoËþoLk ykÃkðkLkwt fkÞo fhu Au.
yk Ãkrh»kË þk¤k rþûký{kt økwýkí{f MkwÄkhku ÷kððkLkk «ÞíLkku fhðk ð[LkçkØ «ðíko{kLk
rËðMkkuLkk rþûkýLkk ÃkzfkhLkk ÞkuøÞ Wfu÷ þkuÄðkLke rËþk{kt Ãknu÷ fhíke fuLÿ MktMÚkk íkuLkk rðrðÄ
rð¼køkku yLku rsÕ÷k rþûký yLku íkk÷e{ ¼ðLkku îkhk økwýkí{f MkwÄkhku nkÚk Ähu Au.
14.5 S.Mke.E.ykh.xe.Lkwt {k¤¾wt
S.Mke.E.ykh.xe.Lkk ðzk rLk{kÞf©e Au. íkuyku Ãkrh»kËLke þiûkrýf íku{s ðneðxe
Ãkkt¾Lkku fkh¼kh [÷kðu Au. Mkr[ð ðneðxe íku{s rnMkkçke rð¼køkkuLke Ëu¾hu¾ hk¾u Au, íkuLke
þiûkrýf çkkswyu «Úk{ ðøkoLkk 6 hezh, çkeò ðøkoLkk 10 MktþkuÄLk MknkÞfku yLku ºkeò ðøkoLkku yuf
MktþkuÄLk MkkÚke, ßÞkhu ðneðxe çkkswyu yuf rnMkkçke yrÄfkhe, yuf {wÏÞ fkhfwLk, çkeò fkhfwLkku
yLku þiûkrýf çkkswyu çkeò 25 MkÇÞku Au. yk heíku [kuÚkk ðøko MkkÚku S.Mke.E.ykh.xe.{kt 73
MkÇÞku Au.
S.Mke.E.ykh.xe.Lkk Mkh¤ yLku yMkhfkhf fk{økehe çkòððk {kxu Lke[u suðktt Lkð
rð¼køkku h[ðk{kt ykÔÞk Au :
(1) yÇÞkMk¢{ yLku {qÕÞktfLk rð¼køk
(2) MktþkuÄLk rð¼køk
(3) ¼k»kk rð¼køk
(4) rð¿kkLk yLku økrýík rð¼køk
(5) rþûkf-«rþûký rð¼køk
(6) rþûkýLkwt ÔÞðMkkÞefhý rð¼køk
(7) ðMíkerþûký rð¼køk
(8) ðneðxe rð¼køk
(9) ÷½wík{ yæÞÞLk fûkk (MLL) rð¼køk
14.6 S.Mke.E.ykh.xe.Lkkt nuíkwyku
S.Mke.E.ykh.xe.Lkkt nuíkwyku Lke[u {wsçkLkkt Au :
(1) çkÄk Míkhu rþûkýLke økwýð¥kk MkwÄkhðe.
(2) þiûkrýf MktþkuÄLkLku «kuíMkknLk ÃkqÁt Ãkkzðwt yLku MktþkuÄLk fkÞo nkÚk Ähðwt.
(3) Mk{]Ø fkÞo¢{ku yLku rþûkfku {kxuLkk Mkuðkfk÷eLk fkÞo¢{ku ½ze fkZðk.
(4) rsÕ÷k rþûký íkk÷e{ ¼ðLkkuLku {køkoËþoLk yLku MknkÞ Ãkqhe Ãkkzðe.
(5) þiûkrýf Mkk{økúe «fkrþík fhðe.
(6) Lkðíkh þiûkrýf fkÞo¢{kuLkwt Mkt[k÷Lk fhðwt.
(7) S.Mke.E.ykh.xe.Lkk nuíkwykuLke rMkrØ {kxu ÞwrLkðŠMkxeyku, þiûkrýf MktMÚkkyku, rþûkfku,
yk[kÞkuo yLku MktøkXLkku MkkÚku MktÞwõík «ÞíLkku fhðk.
21
(8) {kLkð MktþkuÄLk rðfkMk {tºkk÷Þ, hkßÞ MkhfkhLkk rþûký rð¼køk yLku yuLk.Mke.E.
ykh.xe. ðøkuhu îkhk Mkq[ðkÞu÷e rþûkýLkeríkLkku y{÷ yLku «Mkkh fhðku.
14.7 S.Mke.E.ykh.xe.Lkkt fkÞkuo
S.Mke.E.ykh.xe. îkhk Lke[uLkk fkÞkuo nkÚk Ähðk{kt ykðu Au.
(1) økwýð¥kk MkwÄkhýk fkÞo¢{ :
hkßÞ{kt «kÚkr{f yLku {kæÞr{f fûkkyu rþûkýLke økwýð¥kk Äe{u Äe{u ½xíke òÞ Au. yk
MktMÚkk ½xíke síke økwýð¥kk{kt MkwÄkhku ÚkkÞ íkuðk fkÞo¢{ku nkÚk Ähu Au.
(2) r¢Þkí{f MktþkuÄLk fkÞo :
hkßÞ{kt «kÚkr{f fûkk yLku {kæÞr{f fûkkyu rþûkfkuLku þk¤k fûkkyu íku{s ðøko fûkkyu
Ëhhkus Mk{MÞk WËT¼ðu Au. yk Mk{MÞkLkk Wfu÷ {kxu yk MktMÚkk r¢Þkí{f MktþkuÄLk fkÞo nkÚk Ähu
Au.
(3) þiûkrýf MkkÄLkkuLke çkLkkðx yLku WÃkÞkuøk :
rþûkýLke økwýð¥kk MkwÄkhðk {kxu þiûkrýf MkkÄLkkuLkku WÃkÞkuøk fhðku sYhe Au. yk MktMÚkk
îkhk þiûkrýf MkkÄLkkuLke çkLkkðx yLku WÃkÞkuøk fhðk ytøku {køkoËþoLk fkÞo nkÚk Ähu Au. þiûkrýf
MkkÄLkku çkLkkððk ytøku rþûkfkuLku íkk÷e{ ykÃkðe íku{s íku ytøkuLkwt {køkoËþoLk ykÃku Au.
(4) íkk÷e{ ykÃkðkLke ÔÞðMÚkk :
hkßÞ{kt «kÚkr{f yLku {kæÞr{f fûkkyu rþûkfku {kxu Mkuðkfk÷eLk yLku Ãkqðo Mkuðkfk÷eLk
rþûkf {kxu íkk÷e{ fkÞo¢{ nkÚk Ähu Au. yÇÞkMk¢{{kt VuhVkh Úkíkkt rþûkfkuLku íkk÷e{ ykÃkðk{kt
ykðu Au. yk íkk÷e{ økwýð¥kk MkwÄkhðkLkk ¼køkYÃku nkuÞ Au. ¾kMk fheLku «kÚkr{f rþûkfku {kxu ðÄw
¼kh {qfðk{kt ykðu Au. «kÚkr{f rþûkýLke økwýð¥kk MkwÄkhðkLke ¾kMk sYh Ãkzu Au.
(5) LkðeLkefhý fkÞo¢{ :
rþûkýûkuºku LkðeLkefhý ykðu íkuðk «Þkuøkku nkÚk Ähu Au. rþûkýûkuºku Lkðk «ðknkuLke {krníke
ykÃku Au. rþûkfku Lkðk þiûkrýf MkkÄLkkuLkku WÃkÞkuøk fhu íku {kxu ykøkún hk¾ðk{kt ykðu Au.
(6) rðrðÄ÷ûke rþûkýfkÞo :
rþûkýfkÞo rðrðÄ÷ûke çkLku íkuðku ykøkún hk¾ðk{kt ykðu Au. yk MktMÚkk ðMíkerþûký,
fBÃÞqxh rþûký, ÃkÞkoðhý rþûký, Ëqhðíkeo rþûký, íkkÁýrþûký, rðf÷ktøk çkk¤fku {kxuLkwt rþûký
ðøkuhu fkÞo¢{ku, nkÚk Ähu Au.
yk fkÞo¢{ku {kxu çke.yuzT. fkì÷uòu, {kæÞr{f þk¤kyku, yæÞkÃkLk {trËhku ðøkuhu fhkðu Au.
(7) ÃkkXâÃkwMíkf «fkþLk{kt {ËËYÃk :
økwshkík hkßÞ ÃkkXâÃkwMíkf {tz¤Lku ÃkkXâÃkwMíkfLkk «fkþLkfkÞo{kt {ËËYÃk ÚkkÞ Au. Lkðk
íkiÞkh Úkíkk ÃkkXâÃkwMíkf{kt sYhe MkwÄkhkðÄkhk fhðk {kxu ÃkkXâÃkwMíkf {tz¤Lku sYhe Mkq[Lk fhu Au.
(8) yÇÞkMk¢{Lke Mk{eûkk :
hkßÞ{kt yÇÞkMk¢{Lke Mk{eûkk fhe, íku{kt MkwÄkhkðÄkhk ÚkkÞ íkuðk fkÞo¢{ku nkÚk Ähu Au.
Ãkqð o «kÚkr{f, «kÚkr{f, Ãke.xe.Mke. fkì ÷ u s, Mke.Ãke.yu z T . su ð e þi ûkrýf Mkt MÚkkykuL kk
yÇÞkMk¢{Lke Mk{eûkk yLku MkwÄkhýk fhe ÃkwLk:h[Lkk fhe MkwÄkhýkLkwt fk{ fhu Au.
(9) rðrþü yÇÞkMk¢{ku { kt íkk÷e{Lkw t ykÞku s Lk :
þkherhf rþûký, r[ºkf÷k, Mktøkeík, Þkuøk MfkWx, yuLk.yuMk.yuMk. ðøkuhu ytøku íkk÷e{kuLkwt
ykÞkusLk yLku y{÷efhýLkwt fkÞo nkÚk Ähu Au.
22
(10) ykfkþðkýe îkhk fkÞo ¢ {ku :
rþûkýLku ÷økíkk ykfkþðkýe îkhk fkÞo¢{ku Þkusu Au. xe.ðe.{kt Ãký fux÷ktf fkÞo¢{ku
«Mkkrhík ÚkkÞ íku {kxu «ÞíLk fhu Au.
(11) økrýík-rð¿kkLk {tz¤ :
økrýík - rð¿kkLk {tz¤ îkhk rðrðÄ fkÞo¢{ku nkÚk Ähðk{kt ykðu Au. økrýík - rð¿kkLk{kt
økwýð¥kk{kt MkwÄkhku ÚkkÞ íku «ÞíLkku yk {tz¤ îkhk nkÚk Ähðk{kt ykðu Au. økrýík - rð¿kkLk «ËþoLk
Þkusðk, rðrðÄ «ð]r¥kyku ðøkuhu{kt sYhe {køkoËþoLk ykÃku Au.
(12) þiûkrýf Mkk{økúeLkwt «fkþLk :
rþûkýfkÞo {kxu sYrhÞkík {wsçkLkwt þiûkrýf Mkk{økúeLkwt «fkþLkfkÞo nkÚk Ähu Au. íkuLkku
WÃkÞkuøk ÚkkÞ íkuðku ykøkún hk¾ðk{kt ykðu Au.
(13) yuLk.Mke.E.ykh.xe.Lku {ËËYÃk Úkðwt :
økwýð¥kk MkwÄkhðkLkwt fkÞo yuLk.Mke.E.ykh.xe. fhu Au. yk MktMÚkkLku rþûkýLku ÷økíke
{krníke ykÃkðe, Lkðk «Þkuøkku nkÚk Ähðk, íkk÷e{ fkÞo¢{ økkuXððk{kt {ËËYÃk Úkðwt ðøkuhu fkÞkuo
nkÚk Ähu Au.
14.8 S.Mke.E.ykh.xe.yu nkÚk Ähu÷k «kusuõx
S.Mke.E.ykh.xe.yu «kÚkr{f rþûký MkwÄkhýk {kxu Lke[u suðkt fux÷ktf «kusuõx Ãký nkÚk
ÄÞko Au.
(1) yu{yu÷yu÷ (MLL) «kÚkr{f rþûký{kt ÷½wík{ yæÞÞLk fûkk, ûk{íkkfuLÿe yÇÞkMk¢{
Ãkrh»kËLkku yk «kusìõx «kÚkr{f rþûký{kt økwýkí{f MkwÄkhkLkwt yr¼ÞkLk Au.
(2) yuMk.yku.Ãke.xe (SOPT) «kÚkr{f rþûkfku {kxuLkku ¾kMk Ãkqðkor¼{w¾ (Orientation)
fkÞo¢{.
(3) zçkÕÞw. E. (WE) fkÞkoLkw¼ð.
(4) Ãke.E.Ãke. (PEP) ðMíkerþûký fkÞo¢{.
Ãkrh»kË yk «kusuõx íkuLkk ðMíkerþûký yuf{ îkhk fkÞo fhu Au.
14.9 S.Mke.E.ykh.xe.Lkk MknfkhLke MktMÚkkyku
S.Mke.E.ykh.xe. hkßÞ MkhfkhLkk Lke[uLkkt rð¼køkku, MktøkXLkku MkkÚku LkSfLkku MkkÚk,
Mknfkh yLku MktçktÄ hk¾eLku ÃkkuíkkLkkt fkÞkuo fhu Au :
(1) «kÚkr{f yLku {kæÞr{f rþûkýLke rLkÞk{f f[uhe, økktÄeLkøkh.
(2) 10 + 2 Wå[íkh {kæÞr{f rþûký çkkuzo, y{ËkðkË.
(3) {kæÞr{f rþûký çkkuzo, økktÄeLkøkh.
(4) økwshkík hkßÞ þk¤k ÃkkXâÃkwMíkf {tz¤, økktÄeLkøkh.
(5) økwshkík hkßÞLkwt rþûký Mkr[ðk÷Þ, økktÄeLkøkh.
(6) rðrðÄ rsÕ÷kyku L kk «kÚkr{f, {kæÞr{f yLku «ki Z rþûkýLkk ík{k{ rsÕ÷k
rþûkýkrÄfkhe©eyku.
(7) «kiZ rþûký yLku yðirÄf rþûký rLkÞk{fLke f[uhe, økktÄeLkøkh.
(8) rsÕ÷k fûkkLke rsÕ÷k Ãkt[kÞík rþûký Mkr{rík, MkwÄhkE þk¤k çkkuzo, Lkøkh Ãkt[kÞík rþûký
Mkr{rík ðøkuhu.
23
14.10 S.Mke.E.ykh.xe.Lke rMkrØ
økwshkík hkßÞLkk «kÚkr{f, {kæÞr{f yLku Wå[ {kæÞr{f þk¤kLkk rþûkfkuLku yLku Ãkqðo
«kÚkr{f MktMÚkkLkk yæÞkÃkfkuLku rþûkýûkuºku Mkuðkfk÷eLk yLku Ãkqðo Mkuðkfk÷eLk íku{s Lkðe çkkçkíkku
MktË¼uo íkk÷e{ yLku {køkoËþoLk ykÃkðkLkwt íku{s rþûkýLkkt swËktt swËktt ÃkkMkktLkku ík÷MÃkþeo {qÕÞktfLk
yLku yÇÞkMk fhkðe rþûkýfkÞo{kt ykðíkk ytíkhkÞku Ëqh fhðk LkkLkk ÃkkÞu MktþkuÄLk fkÞo fhe rþûký
rð¼køkLku yLku rþûký MkkÚku Mktf¤kÞu÷e MktMÚkk ÔÞÂõíkLku sYhe {køkoËþoLk Mkq[Lkku yLku rðøkík Ãkqhe
ÃkkzðkLkwt fk{ hkßÞ fûkkLke yk økwshkík hkßÞ þiûkrýf MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kË, hkÞ¾z,
y{ËkðkË - 1 fhu Au. yk çkÄe çkkçkíkku{kt Ãkrh»kËu Lke[u suðe rMkrØ {u¤ðe Au :
(1) {kæÞr{f, Wå[íkh {kæÞr{f þk¤kyku {kxu 25000 WÃkhktík þk¤k Mktfw÷ku h[eLku íku{Lku
Ëk¾÷kYÃk þk¤kyku (Sample Schools) çkLkkðe Au.
(2) yuMk.yku.Ãke.xe. (SOPT) fkÞo¢{Lkk Lkuò Lke[u 45 ðøkkuoLkwt Mkt[k÷Lk fheLku ykþhu 2153
«kÚkr{f rþûkfkuLku íkk÷e{ ykÃkðk{kt ykðe Au.
(3) «kÚkr{f rþûký{kt økwýkí{f MkwÄkhLkk yr¼ÞkLkLkk ¼køkYÃku økwshkík MkhfkhLkk rþûký
rð¼køku hkßÞ Ãkrh»kËu íkiÞkh fhu÷k ûk{íkkfuLÿe yÇÞkMk¢{ {tsqh fheLku MkLku 1995Lkk sqLk
{kMkÚke økwshkíkLke ík{k{ «kÚkr{f þk¤kykuLkkt Äkuhý-1 yLku 2{kt yLku sqLk 1996Úke
Äkuhý 3 yLku 4{kt y{÷{kt {qõÞku Au. yk heíku økwshkíkLke ík{k{ «kÚkr{f þk¤kykuLkkt
Äkuhý - 1 Úke 4{kt ûk{íkk÷ûke yÇÞkMk¢{Lkku fkÞo¢{ yÃkLkkðe çkk¤fkuLkk rþûký{kt Úkíkku
yÃkÔÞÞ yLku MÚkrøkíkíkk ½xkzðkLkk íkÚkk rþûkýLke økwýð¥kk ðÄkhðkLkk økwshkík Mkhfkhu
fhu÷k rLkýoÞLku MkV¤ çkLkkððk{kt Ãkrh»kËu rMkrØ {u¤ðe Au.
(4) Ãkrh»kËu økwshkíkLke «kÚkr{f þk¤kLkk Äkuhý- 4 MkwÄeLkk ¼k»kk-økwshkíke, økrýík yLku
ÃkÞkoðhý yÇÞkMk rð»kÞLkk ûk{íkkfuLÿe yÇÞkMk¢{ Ãkh ykÄkrhík ÃkkXâÃkwMíkfku økwshkík
hkßÞ þk¤k ÃkkXâÃkwMíkf {tz¤, økktÄeLkøkh îkhk «fkrþík fhkÔÞkt Au.
(5) økwshkík{kt Äkuhý - 1 Úke 4 Lkk ykþhu 48,000 «kÚkr{f rþûkfku, 386 sux÷kt íkk÷e{
íksT ¿kkuLku yu{.yu÷.yu ÷. fkÞo¢{ Lke[u íkk÷e{ ykÃkðk{kt ykðe. çkÄk rsÕ÷kLkk
yrÄfkheykuLku yu{.yu÷.yu÷. fkÞo¢{Úke Ãkqðkor¼{w¾ fhðk. yk MktçktrÄík íkk÷e{e
MkkrníÞ Ãký íkiÞkh fhðk{kt ykÔÞwt yLku íku Ëhuf íkk÷e{kÚkeo yLku MktMÚkkLku ÃkqÁt ÃkzkÞwt.
(6) yÇÞkMk¢{ yLku {qÕÞktfLk yuf{ îkhk 580 «kÚkr{f rþûkfkuLku íkk÷e{ yÃkkE. ¼k»kk yuf{
îkhk 650 rþûkfku, rð¿kkLk yLku økrýík{kt 600, «kÚkr{f yæÞkÃkLk {trËhLkk 280 sux÷kt
yæÞkÃkfku yu{.yu÷.yu÷. ÞkusLkk Lke[uLkk MktþkuÄLk yuf{ îkhk Ãkqðkor¼{w¾ fhkÞk.
ðMíkerþûký yuf{ îkhk 800Úke ðÄkhu «kÚkr{f yLku {kæÞr{f rþûkfku, yk[kÞkuo yLku
çkeòykuLku ðMíkerþûký ytøku Ãkqðkor¼{w¾ fhðkLke rMkrØ {u¤ðe Au.
(7) hkßÞ Ãkrh»kËu ÃkkuíkkLkk fkÞo¢{ku{kt «kÚkr{f rþûkýLke økwýð¥kk MkwÄkhýk {kxu «þtMkLkeÞ
fk{ fÞwO Au.
(8) «kÚkr{f rþûkýûkuºku fk{ fhíkkt rþûkfku, yk[kÞkuo, rLkheûkfku, yrÄfkheyku ðøkuhuLku LkðeLk
«ðknku yLku Lkðkt MktþkuÄLkkuÚke òýfkh fhðk íku{Lkk ¿kkLk, fkiþÕÞ, ð÷ý ðøkuhuLkwt Äkuhý
Ÿ[wt hk¾ðk {kxu ykuÃ kðøkku o, Mku r{Lkkh, ðfoþ ku Ãk, sq Úk[[ko , íkk÷e{ ðøkku o ðøku hu
MkV¤íkkÃkqðof fk{økehe Ãkrh»kË fhe hne Au. yk {kxu fux÷ef ÃkMktË fhu÷e rþûkýLke
fkì÷uòuLkku Ãkrh»kË Mknfkh ÷u Au.
14.11 rþûkýLke økw ý ð¥kk Mkw Ä khýk
rþûkýLkku ÔÞkÃk rËðMku rËðMku ðÄíkku òÞ Au, íkuLkk ÷eÄu rþûkýLke Ëhuf fûkkyu suðe fu
«kÚkr{f, {kæÞr{f yLku Wå[ fûkkyu rþûkýLke økwýð¥kkLkku yuf Ãkzfkh rþûký Mk{ûk Q¼ku ÚkÞku
Au. rðïfûkkyu yÚkoíktºkLkk ðirïfefhýLke MkkÚku MkkÚku yuLke ÔÞkÃkf yMkh þiûkrýf, Mkk{krsf yLku
24
MkktMf]ríkf MktMÚkkykuLkk ðirïfhý WÃkh Ãký Úkðk ÷køke Au. «ðíko{kLk yktíkhhk»xÙeÞ rðfkMkkí{f
MÃkÄkoLkk MktË¼uo Ãký ‘økwýð¥kk’ yu yksLkk ÞwøkLkku yuf {nk{tºk çkLke hnu÷ Au.
økwýð¥kk Ëhuf ûkuºkLku MÃkþuo Au, Ãkhtíkw yu ykiãkurøkf ûkuºkLke «[r÷ík ÃkuËkþ Au. ykiãkurøkf
«r¢Þk{ktÚke çknkh Ãkzíkk WíÃkkËLk{kt, LkeÃks{kt, økúknfku Ÿ[e økwýð¥kkLke yÃkuûkk hk¾u Au.
rþûkýLke «r¢Þk{ktÚke çknkh Ãkzíkk Lkkøkrhfku{kt Mk{ks Ÿ[e økwýð¥kkLke yÃkuûkk hk¾u Au.
WíÃkkËLkLke økwýð¥kkLku íkuLkk fux÷ktf ÷ûkýku suðktt fu ÔÞðnkÁíkk, xfkWÃkýwt, ykfkh, fË,
YÃk, htøk, rzÍkELk, rft{ík ðøkuhuLku ykÄkhu {q÷ðe þfkÞ. yk ÷ûkýku Ãký ÔÞÂõík-ÔÞÂõíkLke
ÃkrhÂMÚkríkLkk MktË¼uo MkkÃkuûk Au. yu{ fne þfkÞ fu ynª økwýð¥kk økúknfLkk MkkÃkuûk árü®çkËw Ãkh
ykÄkrhík Au. nk, økwýð¥kk [fkMkðk {kxu [ku¬Mk rLkrùík Mkk{kLÞ ÷ûkýkuLkku Ãký ykÄkh ÷E
þfkÞ. ykiãkurøkf ûkuºkLke Mkh¾k{ýeyu yLÞ MkuðkLkkt ûkuºkku suðktt fu íkçkeçke, Ãkt[kÞík, ykhkuøÞ,
rþûký, ðneðx ðøkuhu{kt økwýð¥kkLku íkuLkk fux÷ktf ÷ûkýku suðkt fu MkkisLÞ, þe÷, rðLkÞ,
rþük[kh, rððuf, Mk{ÞÃkk÷Lk, Mknfkh, {kLkðMktçktÄ, [kufMkkE {qÕÞku ðøkuhu MkkÚku MktçktÄ Au.
ð¤e, ynª Ãký økúknfLkwt árü®çkËw yu s økwýð¥kkLkku yk¾he þçË Au. yk heíku ykiãkurøkf íku{s
yLÞ MkuðkLkkt ûkuºkku suðktt fu íkçkeçke, Ãkt[kÞík, ykhkuøÞ, rþûký, ðneðx ðøkuhu{kt økwýð¥kkLku íkuLkk
fux÷ktf ÷ûkýku suðkt fu MkkisLÞ, þe÷, rðLkÞ, rþük[kh, rððuf, Mk{ÞÃkk÷Lk, Mknfkh,
{kLkðMktçktÄ, [kufMkkE {qÕÞku ðøkuhu MkkÚku MktçktÄ Au. ð¤e, ynª Ãký økúknfLkwt árürçktËw yu s
økwýð¥kkLkku yk¾he þçË Au. yk heíku ykiãkurøkf íku{s yLÞ MkuðkLkkt ûkuºkku çktLku{kt økwýð¥kkLkku
ÏÞk÷ {nËTytþu MkkÃkuûk çkLke hnu Au.
yk{ Aíkkt økwýð¥kkLke ò¤ðýe {kxu ÔÞkÃkf MðYÃku fux÷ktf rLkhÃkuûk Mkk{kLÞ {kLkËtzkuLku
økwýð¥kkLkk ykÄkhku çkLkkðe þfkÞ Au. yk árüyu økwýð¥kkLke çkkçkíku MkkÃkuûk yLku rLkhÃkuûk çktLku
{kÃkËtzkuLkwt {n¥ð «Míkwík çkLke hnu Au.
rþûký MkuðkLkk ûkuºkLkku rð[kh fheyu íkku Ëhuf rþûkýMktMÚkk ÃkkuíkkLke ÃkrhÂMÚkrík MktË¼uo
rðMíkkh, fË, Mkk{krsf, ykŠÚkf, rðãkÚkeoyku, rþûkfku, yk[kÞkuo, MkwrðÄkyku ðøkuhu suðe ½ýe
çkÄe árüyu ykøkðe Au.
rþrûkík rðãkÚkeo Mk{ksLku ykŠÚkf, Mkk{krsf yLku WíÃkkËf heíku fux÷ku WÃkÞkuøke çkLku Au, íku
ÃkhÚke yLku Mk{ks rþrûkík rðãkÚkeoLke ykþk, yÃkuûkk yLku ©ØkLku fux÷e Ãkku»ku Au yLku ¾e÷ðu Au, íku
ÃkhÚke {kÃke þfkÞ.
 Mk{ksLke þk¤k rðþuLke AkÃk, íkuLkk ykÄkhu økwýð¥kk Lk¬e fhu Au. Mk{ksLke yÃkuûkkyku,
rðãkÚkeoykuLke yÃkuûkk fux÷k ytþu þk¤k{ktÚke çknkh Ãkzíkku rðãkÚkeo Mktíkku»ku Au íkuLkk Ãkh
økwýð¥kk ykÄkrhík Au.
 rþûký økríkþe÷ «r¢Þk Au. Mk{ks, hk»xÙ yLku rðãkÚkeoLke yÃkuûkkLku æÞkLk{kt hk¾e
rþûký{kt Mkíkík ÃkrhðíkoLk [k÷íkwt hnu Au. ykiãkurøkf ¢ktríkLku Ãkrhýk{u rþûký{kt Ãký
ÃkrhðíkoLk ykÔÞwt Au. ÷uLkkhLku Mktíkku»k ÚkkÞ yLku ykÃkLkkhLku ykLktË {¤u íku LkeÃks, íku WíÃkkËLk
økwýð¥kkÞwõík fnuðkÞ. yk{, økwýð¥kk økúknf yLku LkeÃks çktLkuLku íkkfu Au.
ykiãkurøkf «r¢Þk{ktÚke çknkh Ãkzíkk WíÃkkËLk{kt, LkeÃks{kt, økúknfku Ÿ[e økwýð¥kkLke
yÃkuûkk hk¾u Au. rþûkýLke «r¢Þk{ktÚke çknkh Ãkzíkk Lkkøkrhfku{kt Mk{ks Ÿ[e økwýð¥kkLke yÃkuûkk
hk¾u Au.
rþrûkík rðãkÚkeo Mk{ksLku ykŠÚkf, Mkk{krsf yLku WíÃkkËLk heíku fux÷ku WÃkÞkuøke çkLku Au, íku
ÃkhÚke yLku Mk{ks rþrûkík rðãkÚkeoLke ykþk, yÃkuûkk yLku ©Øk fux÷e Ãkku»ku Au yLku ¾e÷ðu Au íku
ÃkhÚke {kÃke þfkÞ.
Mk{ksLke þk¤k rðþuLke AkÃk, íkuLkk ykÄkhu økwýð¥kk Lk¬e fhu Au. Mk{ksLke yÃkuûkkyu,
25
rðãkÚkeoykuLke yÃkuûkk fux÷k ytþu þk¤k{ktÚke çknkh Ãkzíkku rðãkÚkeo Mktíkku»ku Au íkuLkk Ãkh økwýð¥kk
ykÄkrhík Au.
rþûký økríkþe÷ «r¢Þk Au. Mk{ks, hk»xÙ yLku rðãkÚkeoLke yÃkuûkkLku æÞkLk{kt hk¾e
rþûký{kt Mkíkík ÃkrhðíkoLk [k÷íkwt hnu Au. ykiãkurøkf ¢ktríkLku Ãkrhýk{u rþûký{kt Ãký ÃkrhðíkoLk
ykÔÞwt Au. ÷uLkkhLku Mktíkku»k ÚkkÞ yLku ykÃkLkkhLku ykLktË {¤u íku LkeÃks, íku WíÃkkËLk økwýð¥kkÞwõík
fnuðkÞ. yk{, økwýð¥kk økúknf yLku LkeÃks çktLkuLku íkkfu Au.
14.11.2 økwýð¥kk yux÷u þwt ?
økwýð¥kk {kÃke þfkÞ yuðwt ÃkrhðíkoLk Au, íku rðãkÚkeoyku yLku Mk{ksLke yÃkuûkkykuLku
Mktíkku»keLku, íku{Lke ÃkqŠíkLku, íku{Lke WÃkÞkurøkíkkLku íkkfu Au. íku{Lkku Mktíkku»k, MktMÚkk rðþuLke AkÃk,
MktMÚkkLkku «¼kð yLku MktMÚkkLkk ÔÞÂõíkíðLkwt rLk{koý fhu Au. þk¤k {kxu Mk{ks{kt rðïkMk, ©Øk
yLku økkihðLke ÷køkýe òøkúík fhu Au.
 økwýð¥kk yux÷u fþwtf rðþu»k yMkkÄkhý.
 økwýð¥kk yux÷u MktÃkqýoíkk, MkwMktøkíkíkk.
 Lkkýkt {kxuLkwt {qÕÞ yu økwýð¥kk.
 økwýð¥kk yux÷u økwýkí{f ÃkrhðíkoLk yÚkðk Mkíkík MkwÄkhýk.
 økwýð¥kk yux÷u økúknfkuLke yÃkuûkkykuLku ÃknkU[e ð¤ðwt íku, Ãkhtíkw rþûkýLke økwýð¥kk
økúknfkuLke yÃkuûkkykuLku ÃknkU[e ð¤ðkt fhíkkt Ãký rðþu»k Au.
 økwýð¥kk yuðe çkkçkík Au fu WÃk¼kuõíkk fu økúknfLkk árü®çkËw nuíkw {kxuLke Ãkkºkíkk Ãkh ykÄkh
hk¾u Au.
 Ëk.ík., ÃkuLk-økwýð¥kk økwýÄ{kuoLku ykÄkhu Lk¬e fhkÞ Au. xfkWÃkýwt, Mk{khfk{ûk{íkk,
ykfkh yLku fË, rzÍkELk, htøk, rft{ík ðøkuhu.
økwýð¥kk{kt ykfkh, htøk, xfkWÃkýwt, rft{ík øk{u íkuðe nkuÞ Au. rþûkýLke økwýð¥kk ytøku
rð[kheyu íkku fne þfkÞ fu : økwýð¥kk {kÃke þfkÞ yuðwt ÃkrhðíkoLk Au. íku rðãkÚkeoykuLku, Mk{ks,
ðk÷eykuLke yÃkuûkkykuLke ÃkqŠík fheLku, íku{Lkk Mktíkku»kLku, íku{Lke WÃkÞkurøkíkkLku íkkfu Au, íku{Lkku
Mktíkku»k, MktMÚkkLke AkÃk, MktMÚkkLkku «¼kð yLku MktMÚkkLkk ÔÞÂõíkíðLkwt rLk{koý fhu Au yLku MktMÚkk {kxu
Mk{ks{kt rðïkMk, ©Øk yLku økkihðLke ÷køkýe òøkúík fhu Au.
rMk {kihu : Wå[ rþûkýLkkt økwýð¥kk rMkØktíkku økýkðíke ð¾íku Lke[uLke YÃkhu¾k ykÃke :
økwýð¥kk yux÷u...
 økúknfLke sYrhÞkíkkuLku ÃknkU[e ð¤ðwt.
 Mkíkík MkwÄkhýk
 ËhufLke fk{økehe{kt rð¼ksLk
 Lkuíkkøkehe
 íktºk{kt {kLkð MktMkkÄLk rðfkMk
 ¼Þ-rLkðkhý
 fËh yLku çkrûkMk
 xe{ fkÞo
 {kÃkLk
 ÃkØríkMkhLkku Mk{MÞk Wfu÷
26
14.11.3 økw ý ð¥kkLkkt ÷ûkýku
rþûkýLke økwýð¥kk {kxu Lke[uLkk ÷ûkýku òuðk {¤u Au, su Lke[u {wsçk Au :
(1) rðãkÚkeo fu L ÿe fkÞo :
rþûký{kt rðãkÚkeoLku fuLÿ{kt hk¾e fkÞo nkÚk Ähðk{kt ykðu Au. rðãkÚkeoLke sYrhÞkík fE
Au, íkuLku æÞkLk{kt hk¾eLku ykÞkusLk rð[khðk{kt ykðu Au.
(2) Mk{MÞkLkwt Mk{kÄkLk :
rþûkýLke økwýð¥kk{kt Mk{MÞkLkwt Mk{kÄkLk ÚkkÞ íkuLkk Ãkh ðÄw ¼kh ykÃkðk{kt ykðu Au.
rðãkÚkeoykuLkk «&Lkku fÞkt Au ? íkuLku æÞkLk{kt ÷E ykÞkusLk rð[khðk{kt ykðu Au.
(3) Mkn¼køkeËkhe :
rþûkýLke økwýð¥kk ðÄkhðk{kt Mkn¼køkeËkhe òuðk {¤u Au. rðãkÚkeo, rþûkf, ðk÷e,
Mk{ks ðøkuhu ÔÞÂõíkykuLkku MknÞkuøk {u¤ðeLku fkÞo nkÚk Ähðk{kt ykðu Au. çkÄkLkk MktÞwõík
«ÞkMkLku «kÄkLÞ ykÃkðk{kt ykðu Au.
(4) «kuíMkknLk :
rþûký{kt MkkÁt fkÞo fhLkkhLku sYhe «kuíMkknLk ÃkqÁt Ãkkzðk{kt ykðu Au. rþûkýLke
Mkn¼køkeËkhe{kt Mktf¤kÞu÷ ÔÞÂõíkLku «kuíMkkrník fhðk{kt ykðu Au.
(5) ÷ktçkk økk¤kLkwt ykÞkusLk :
rþûkýLke økwýð¥kk ðÄkhðk {kxu ÷ktçkk økk¤kLkwt ykÞkusLk rð[khðk{kt ykðu Au. ÷ktçkk
økk¤kLkk ykÞkusLkLku fkhýu økwýð¥kk{kt ðÄkhku Úkíkku òuðk {¤u Au.
(6) ÞkuøÞ MkkÄLkkuLkku WÃkÞkuøk :
rþûkýLke økwýð¥kk ðÄkhðk ÞkuøÞ MkkÄLkkuLkku WÃkÞkuøk fhðk{kt ykðu Au. rþûký{kt su heíku
ÃkrhðíkoLk ÚkkÞ Au íku heíku MkkÄLkkuLkku WÃkÞkuøk Úkíkku òuðk {¤u Au. ykÄwrLkf xufTLkku÷kìSLkk
MkkÄLkku Ãkh ¼kh {qfðk{kt ykðu Au.
(7) ÷ku f þkne ÔÞðnkh :
rþûkýLkk Mkn¼køke ¼køkeËkh{kt Lkuíkk îkhk ÷kufþkne ÔÞðnkh Úkíkku òuðk {¤u Au.
÷kufþkne ÔÞðnkhLku fkhýu Ëhuf ÔÞÂõík ÃkkuíkkLke sðkçkËkhe Mk{SLku fkÞo fhu Au.
(8) Ëhu f Lku Mkkt ¼ ¤ðkLke íkf :
rþûký MkkÚku Mktf¤kÞu÷ ÔÞÂõíkLku Mkkt¼¤ðkLke íkf ykÃkðk{kt ykðu Au. økwýð¥kk ðÄkhðk
{kxu ËhufLkk Mkq[Lkku æÞkLk{kt ÷E rð[khðk{kt ykðu Au. [[ko ÚkkÞ Au. ÷kufþkne ÔÞðnkh
Úkíkku òuðk {¤u Au.
(9) rLkÞr{íkíkk :
rþûkýLkk Ëhuf ûkuºk{kt rLkÞr{íkíkkLkk økwýLku MÚkkLk ykÃkðk{kt ykðu Au. Ëhuf ÔÞÂõík ÃkkuíkkLke
sðkçkËkhe Mk{SLku fkÞo fhu Au.
(10) ËhufLkku fkÞo fhðk {kxuLkku WíMkkn :
ËhufLkku fkÞo fhðk {kxuLkku WíMkkn òuðk {¤u Au. ÃkkuíkkLke sðkçkËkhe Mk{SLku fkÞo fhu Au.
íkuÚke ËhufLkku fkÞo fhðk {kxuLkku WíMkkn òuðk {¤u Au. ytíku Mkkhe økwýð¥kk{kt ðÄkhku fhu Au.
(11) yÃkuûkkyku Mktíkku»kkÞ :
rðãkÚkeoyku yLku Mk{ksLke fux÷ef yÃkuûkkyku MkkÚku rþûký {u¤ðu Au. rþûký îkhk fux÷e
yÃkuûkkyku Mktíkku»kkÞ Au íkuLkk ykÄkhu rþûký økwýð¥kk Lk¬e ÚkkÞ Au. {n¥k{ yÃkuûkkyku
Mktíkku»kðk {kxu «ÞíLkku nkÚk Ähðk{kt ykðu Au.
27
(12) sðkçkËkheLkw t rð¼ksLk :
ËhufLku ÃkkuíkkLke þÂõíkLku æÞkLk{kt hk¾e fkÞoLke sðkçkËkheLkwt rð¼ksLk fhe Lkk¾ðk{kt ykðu
Au. ykÚke Ëhuf ÔÞÂõík ÃkkuíkkLke sðkçkËkhe MÃkü nkuðkÚke fkÞo fhu Au.
(13) rLkrùík æÞu Þ :
MkkÁt Ãkrhýk{ {u¤ððk {kxu yøkkWÚke rLkrùík æÞuÞ Lk¬e fhe Ëuðk{kt ykðu Au. Lk¬e fhu÷
æÞuÞLku æÞkLk{kt hk¾e fkÞkuo ÚkkÞ Au.
(14) Mk÷kn - Mkq[Lkku Ãkh ¼kh :
Mk÷kn - Mkq[Lkku Ãkh ¼kh {qfðk{kt ykðu Au. fkÞo {kxu ËhufLku çkku÷ðkLke, Mkkt¼¤ðkLke íkf
14.11.4 økw ýð¥kkLkw t {n¥ð
rþûký{kt økwýð¥kkLkwt {n¥ð Lke[u «{kýu Au :
(1) økú k nfku L kku Mkt í kku » k {u ¤ ððk :
økwýð¥kk MkwÄkhðkLkwt {n¥ð økúknfkuLkku Mktíkku»k {u¤ððk {kxuLkku Au. økúknfkuLku ðÄw{kt ðÄw
Mktíkku»k ÚkkÞ, þk¤kLkk økúknf rðãkÚkeoyku yLku ðk÷eyku Au.
(2) þk¤kLke Mkkhe AkÃk Q¼e fhðk :
þk¤kLke økwýð¥kk Mkkhe nkuÞ íkku þk¤k rðþuLke AkÃk Mkkhe Q¼e ÚkkÞ, ykðe þk¤k{kt
«ðuþ {u¤ððk {kxu ðÄw «ÞíLkku ÚkkÞ. ykðe þk¤kLkwt Ãkrhýk{ yLku rþMík Ãký Mkkhe nkuÞ
Au.
(3) MkkÁt Ãkrhýk{ {u ¤ ððk :
økwýð¥kk MkwÄkhðkLkku nuíkw MkkÁt Ãkrhýk{ {u¤ððkLkku Au. Mkk{qrnf «ÞíLkku îkhk Ãkrhýk{
MkkÁt {u¤ððk {kxu økwýð¥kk sYhe Au.
(4) WÃk÷çÄ MkkÄLkku L kku Þku ø Þ WÃkÞku ø k fhðk :
þk¤k ÃkkMku su WÃk÷çÄ MkkÄLkku Au íkuLkku {n¥k{ WÃkÞkuøk fhðk {kxu økwýð¥kk sYhe Au.
þk¤kLke økwýð¥kk MkwÄkhðe nkuÞ íkku þk¤kLkkt WÃk÷çÄ MkkÄLkkuLkku ÞkuøÞ WÃkÞkuøk fhðku Ãkzu.
(5) þk¤k{kt rLkÞr{íkíkk ÷kððk :
þk¤k{kt økwýð¥kk MkwÄkhðe nkuÞ íkku þk¤k{kt rLkÞr{íkíkk ÷kððe sYhe Au. þk¤k{kt
rLkÞr{íkíkk ÷kðeLku økwýð¥kk MkwÄkhe þfkÞ Au.
(6) Mk{MÞkLkw t Mk{kÄkLk fhðk :
þk¤k{kt økwýð¥kk ÷kððe nkuÞ íkku, Mk{MÞkLke {krníke {u¤ðeLku íkuLkwt Mk{kÄkLk fhðk
«ÞíLkku fhðk Ãkzu. Mk{MÞkLkwt Mk{kÄkLk fhe økwýð¥kk MkwÄkhe þfkÞ.
(7) rðãkÚkeo fu L ÿe fkÞo fhðk :
økwýð¥kk MkwÄkhðk {kxu þk¤k{kt rðãkÚkeoykuLku æÞkLk{kt hk¾e rþûkýfkÞo økkuXððwt Ãkzu.
rðãkÚkeo ÃkkMku su ÔÞÂõík nkuÞ íku çknkh ÷kððk «ÞíLk fhðku Ãkzu. rðãkÚkeoLku fuLÿ{kt hk¾e
fkÞoLkwt ykÞkusLk ÚkE þfu.
(8) rðãkÚkeo y ku L ku rþûkýfkÞo { kt ¼køkeËkh çkLkkððk :
rþûkýfkÞo{kt rðãkÚkeoykuLku ¼køkeËkh çkLkkðeLku økwýð¥kk{kt MkwÄkhku fhe þfkÞ Au.
rðãkÚkeoLku ¼køkeËkh çkLkkðkÚke ÃkkuíkkLke þÂõíkLkku ÞkuøÞ WÃkÞkuøk fhe þfu.
(9) Ëhu f Lkku fkÞo {kxu WíMkkn xfkððk :
økwýð¥kk MkwÄkhðk{kt þk¤kLke Ëhuf ÔÞÂõíkLkku rnMMkku Au. ËhufLku sYhe «kuíMkknLk ÃkqÁt Ãkkze,
WíMkknLku xfkðe hk¾ðk {kxu sYhe Au.
28
(10) sðkçkËkhe «{kýu fkÞo ÚkkÞ íku {kxu :
økwýð¥kk MkwÄkhýk {kxu sðkçkËkheLkwt rð¼ksLk fhðk{kt ykðu Au. sðkçkËkheLkk rð¼ksLk
«{kýu fkÞo ÚkkÞ íku {kxu økwýð¥kk sYhe Au.
(11) rðãkÚkeo L kku MkðkO ø ke rðfkMk fhðk :
rðãkÚkeoLkku MkðkOøke rðfkMk fhðku sYhe Au. Lkiríkf, [krhºÞ, {kLkrMkf, Mkk{krsf yLku
Mkktðurøkf ðøkuhuLkku rðfkMk fhðku sYhe Au.
(12) þk¤k{kt Lkð rð[kh ÷kððk :
LkkLkkt çkk¤fkuLku Lkðe-Lkðe çkkçkíkku, ðMíkwyku ¾qçk øk{u Au. rþûký{kt Ãký yk ðkík yux÷e s
÷køkw Ãkzu Au. ðøko¾tzLkk yæÞkÃkLk fkÞo{kt Ãký rðrðÄíkk yLku yðLkðk «Þkuøkku fhkÞ íku{ Mkki
fkuE EåAu Au. [e÷k[k÷w MkkÄLkku, ÃkØríkyku, fËYÃke ¼ªíkku, sqLkk rð[khkuðk¤k rþûkfku,
sqLke þiûkrýf «ýk÷eyku, ÔÞðnkh{kt rLkhMkíkk, rLkr»¢Þíkk, ftxk¤ku yLku yMktíkku»k s ykðu
Lku !
WÃkhLke çkkçkíkkuÚke çk[ðk yLku rðãkÚkeoykuLku þk¤kyu ykððkLkwt øk{u, ykÔÞk ÃkAe
ðøko¾tz{kt çkuMkðkLkwt øk{u, çkuXk ÃkAe yufkøkúíkkÚke yæÞÞLk fhðkLkwt øk{u, Lkðk «Þkuøkku, Lkðkt
MkkÄLkku MkkÚku yæÞÞLk fhðkLkwt øk{u íkuðe ÃkrhÂMÚkríkLkwt rLk{koý fhðwt yrLkðkÞo Au.
(13) þk¤kLke MknyÇÞkMk «ð] r ¥kyku L ku ðu ø k ykÃkðk :
þk¤kLke MknyÇÞkMk «ð]r¥kykuLkwt ykÞkusLk fheLku økwýð¥kk MkwÄkhðk ðuøk ykÃke þfkÞ.
þiûkrýf «ð]r¥kyku, þkherhf rðfkMkMktçktÄe «ð]r¥kyku, Mkk{krsf «ð]r¥kyku, «f]rík MktçktÄe
«ð]r¥kyku, ÷r÷íkf÷k MktçktÄe «ð]r¥kyku, þku¾ MktçktÄe «ð]r¥kyku, WíÃkkËLk MktçktÄe
«ð]r¥kyku, fBÃÞwxh «ð]r¥k, MkktMf]ríkf «ð]r¥kyku, rðrþü Ãkðkuo, rËLkkuLke Qsðýe ðøkuhu.
(14) rþûkýfkÞo MkkÁt çkLkkððk :
þiûkrýf MkkÄLkkuLkku WÃkÞkuøk Lknª ÚkkÞ, íÞkt MkwÄe økwýð¥kk Lknª ykðu, íkuykuLku rð[kh fhíkkt
fhðk{kt ykðu íkuðwt ykÞkusLk s økwýð¥kk ÷kðe þfþu. rþûký fkÞoLkwt ykÞkusLk fheLku
økwýð¥kk MkwÄkhe þfkÞ.
14.11.5 rþûký{kt økw ý ð¥kk ÔÞðMÚkkÃkLkLkw t fkÞo û ku º k
økwýð¥kk þçË çknw «[r÷ík yLku [[koÞu÷ þçË Au. yksu rðï çkòhLku fkhýu Ÿ[e
økwýð¥kk yrLkðkÞo çkLke økÞwt Au. Ÿ[e økwýð¥kk Lk nkuÞ íkku MÃkÄkoLke çknkh VUfkE sðkLke þõÞíkk
Au.
yk çkkçkík rþûkýLku ÷køkw Ãkzu Au. rþûkýLke MktMÚkkyku yu{Lke «ð]r¥kyku, fk{økeheyku yLku
fkÞo¢{ku, yu{Lke ÃkØríkyku ðøkuhuLke økwýð¥kk Ÿ[e hnu íku çkkçkík yrLkðkÞo çkLke økÞwt Au. þk¤k{kt
ÔÞðMÚkkÃkLkLke økwýð¥kk W¥khkuíkh ðÄwLku ðÄw Mkkhe çkLku íku yrLkðkÞo økýkÞ Au.
¿kkLkLkk rðMVkuxLku fkhýu rþûkýLke MktMÚkkyku yÂMíkíðLkk støk{kt xfðk yLku «ðuþðk {kxu
økwýð¥kkLkwt ÔÞðMÚkkÃkLk sYhe çkLke økÞwt Au. støk{kt xfðk yLku støkLku Síkðk yu{ýu økwýð¥kkLkwt
ÔÞðMÚkkÃkLk fhðk çkÄkt ðkLkkt fhðkt òuEyu yu yksLkku íkfkËku Au.
rþûký{kt økwýð¥kkLkku rð[kh fhíkkt Lke[uLkk ½xfkuLkku MktË¼o ÷uðku sYhe Au. fkuEÃký rþûký
MktMÚkkLkwt Mk½¤wt fkÞoûkuºk yu{kt Mk{kE síkwt nkuÞ Au.
 rþûkýLkk ½xfku :
(1) þk¤kLke ¼ki r íkf Mkøkðzku :
rþûkýLke MktMÚkkyku{kt þiûkrýf ðkíkkðhý Q¼wt fhðk, ò¤ððk ¼kiríkf Mkøkðzku yrLkðkÞo
çkkçkík çkLke økE Au. þk¤kLkwt {fkLk yLku VŠLk[h rþûkýLkk ðkíkkðhýLku Ãkku»kf, MðåA íku{s
ðÃkhkþLku ÞkuøÞ nkuÞ íku sYhe Au. þk¤kLkwt {fkLk íku{s íku{kt Mk{kÞu÷e çkkçkíkku {LkLku ÃkMktË Ãkzu íkuðe
nkuðe òuEyu.
29
«Þkuøkþk¤kLkkt fçkkx, xuçk÷, rþûkfkuLke ¾whþeyku ykÄwrLkfíkkLku Ãkku»kf nkuÞ, ykt¾Lku øk{u
íkuðe nkuÞ, çkuMkðkÚke ykhk{ {¤u íkuðwt VŠLk[h fk{Lku ðuøk ykÃku Au. yk çkÄkt VŠLk[hLkku WÃkÞkuøk
fhðkÚke EåAk ÚkkÞ íkuðkt nkuÞ íkku íku{kt fk{ fhLkkhLkku WíMkkn xfe hnu Au yLku íÞkt sðkLkwt, çkuMkðkLkwt
yLku fk{ fhðkLkwt øk{u Au. øktËfe, Äq¤, f[hku, çkkðkt, ytÄkÁt nðu þk¤k{kt íksðk òuEyu.
(2) þk¤kLkw t Þku øÞ ðkíkkðhý :
þk¤kLkwt þiûkrýf ðkíkkðhý s rþûkýLke økwýð¥kk ò¤ððk{kt yLku ÷kððk{kt yøkíÞLkku
¼køk ¼sðu Au. þk¤kLkkt ÞkuøÞ ðkíkkðhý{kt þk¤k ÃkrhðkhLkkt MkÇÞku, yufçkeò MkkÚku n¤e{¤eLku
fkÞo fhu, þk¤k MkkÚku MktçktÄ Ähkðíke ÔÞÂõíkyku MkkÚku Ãký ÞkuøÞ ÔÞðnkh fhu. yk[kÞo yuf fwxwtçkLkk
ðzk suðkt rÃkíkkíkwÕÞ ÷køku, ßÞkt MkkiLke Mk{kLkíkkLkk Äkuhýu Mkøkðzku Mk[ðkíke nkuÞ, MkkiLke fk¤S
÷uðkíke nkuÞ, ßÞkt «u{Ãkqðof ðkíkkðhý nkuÞ, çkk¤fku Mk÷k{íke yLkw¼ðíkkt nkuÞ, ßÞkt MktMfkhLkwt
rMkt[Lk Úkíkwt nkuÞ yuðwt ðkíkkðhý økwýð¥kkLku Ãkku»ku Au.
(3) þk¤kLkkt Mk{ks MkkÚkuLkk MktçktÄku rðfMkkððk :
rþûkýLke økwýð¥kkLkk ÔÞðMÚkkÃkLk {kxu þk¤kLkkt Mk{ks MkkÚkuLkkt MktçktÄku rðfMkkððk yu
yøkíÞLkwt Ãkrhçk¤ Au. þk¤k yLku Mk{ks sux÷kt yufçkeòLke LkSf nþu íkux÷kt «{ký{kt þk¤kLku
Mk{ks íkhVÚke {ËË {¤e hnuþu, Mk{ksLke sYrhÞkíkkuLku æÞkLk{kt hk¾e þk¤kLkwt ðkíkkðhý Q¼wt
fhðk{kt ykðu. þk¤kLkk fkÞo¢{{kt Mk{ksLke ÔÞÂõíkykuLku çkku÷kððk{kt ykðu. þk¤k{kt ðk÷e
{tz¤, ¼qíkÃkqðo rðãkÚkeo {tz¤ Q¼wt fhðk{kt ykðu íkku þk¤kLku {ËËYÃk ÚkE þfu. ¼qíkÃkqðo rþûkfku,
yk[kÞo yLku yLÞ f{o[kheykuLkku WÃkÞkuøk fhe þfkÞ.
þk¤kLkk Lkk{ðk¤e ÔÞÂõíkLkku sL{rËLk, ÃkwÛÞríkrÚkrËLk WsðkÞ íkuðwt ÔÞðMÚkkÃkLk økkuXððwt
òuEyu. íkuyku yk Ähíke WÃkh Lk nkuÞ íkku íku{Lkk ðk÷e ðkhMkkuLku yk «Mktøku ÞkË fheLku þk¤k{kt
rLk{tºkeLku íkuykuLkk yríkrÚkÃkËu Wsðýe ÚkkÞ. yk fkÞo¢{ MktMÚkkøkík Úkðkt òuEyu.
(4) þk¤k MkkÚku Mktf¤kÞu÷ {kLkð MktMkkÄLkLkku MknÞkuøk :
þk¤k MkkÚku Mktf¤kÞu÷ ÔÞÂõíkyku yu {kLkð MktMkkÄLk Au. Ëhuf ÔÞÂõíkyku økwýð¥kk ðÄkhðk
{kxu MknÞkuøk ykÃkíke nkuÞ Au, íku{Lku íkk÷e{ ykÃke fkÞoûk{íkk ðÄkhðk «ÞíLkku fhðkt òuEyu.
LkuíkkLkku Ëhuf ÔÞÂõík MkkÚkuLkku ðíkoLk ÔÞðnkh ÞkuøÞ nkuðku òuEyu. þk¤kLkk ðzkyu íkuykuLke MkqÍ
rðfMku, fk{{kt [kufMkkE ykðu yLku ík{k{ fk{ku su-íku rLkÞík Mk{Þu ÚkkÞ, íku{Lkk{kt rðïkMk {qfkÞ,
íkuykuLkwt ÷¾ký MÃkü, Ãkºk ÔÞðnkhLke Ãký yuf ykøkðe ¼k»kk nkuÞ Au. yk çkÄkt ÃkkMkkt rðfMku íkku
íkuyku Ãký þk¤k ÔÞðMÚkkÃkLk{kt yøkúøkÛÞ rnMMkku ykÃke þfu.
(5) rðãkÚkeoLke {krníkeLkwt yufºkefhý :
rðãkÚkeo þk¤k{kt ftEf ykþk yLku yh{kLk ÷ELku «ðuþ {u¤ðu Au. MktMÚkkyu «ðuþ, Ãkheûkk
yLku «{kýÃkºk ðøkuhu ÃkhtÃkhkøkík ºký «fkhLke fk{økehe fhðkLke nkuÞ Au. þk¤k ð»ko Ëhr{ÞkLk
Úkkuze «ð]r¥kyku fhu Au, «{kýÃkºkku ykÃku Au. yk ºký çkkçkíkku MktMÚkkøkík ÚkÞu÷e òuðk {¤u Au. yk
ºkýuÞ ÃkrhÂMÚkrík{kt økwýð¥kkLkk Äkuhýku s¤ðkíkk LkÚke. nðu yk ÃkrhÂMÚkrík [k÷e þfu íku{ LkÚke.
økwýð¥kkLke [¤ð¤ nðu þk¤kykuyu [÷kððe òuEyu.
rðãkÚkeoykuLkku MkðkOøke rðfkMk fhðk {kxu þk¤kyu rðãkÚkeo rðþuLke MktÃkqýo {krníke ¼uøke
fhðe òuEyu. rðãkÚkeo þk¤k{kt «ðuþ {u¤ðu íÞkhÚke {krníke ¼uøke fhðe òuEyu. rð»kÞLke
ÃkMktËøke, hMk, ð÷ý, yr¼Ár[, øk{k-yýøk{k ðøkuhu çkkçkíkku òýðe òuEyu. íkuykuLkku
Mkk{krsf-yMkk{krsf Mkðuo fheLku íkuLkku EríknkMk òýðku òuEyu. rðãkÚkeo rðþuLke {krníke òÛÞk
rðLkk rþûkýfkÞo ÚkE þfu Lknª.
su{ ËËeoLku íkÃkkMÞk ÃkAe s zkìõxh E÷ks þY fhu Au íku{ þk¤k{kt ykðu÷ktt ík{k{ çkk¤fkuLku
þkherhf, {kLkrMkf, Mkk{krsf, MkktMf]ríkf, ÄkŠ{f heíku yku¤¾ðk Ãkzu. íkuLke rðãkÚkeoðkh yLku
ðøkoðkh LkkUÄ hk¾ðe Ãkzu.
30
swËe swËe {Lkkuði¿kkrLkf fMkkuxeykuLkku WÃkÞkuøk fhe {krníke {u¤ððe òuEyu. rðãkÚkeoLkk
fwxwtçk rðþuLke {krníke {u¤ððe.
(6) þk¤kLke þiûkrýf «ð]r¥kykuLkwt ykÞkusLk :
þk¤k{kt þiûkrýf «ð]r¥kykuLkwt ykÞkusLk {kMkðkh fhðwt òuEyu. {kMkLkk ytíku íkuLkwt {qÕÞktfLk
fhðwt òuEyu. ykÞkusLk «{kýu fkÞo ÚkÞwt fu fu{ íkuLke {krníke {u¤ððe. ykðwt ykÞkusLk ðøkoðkh
yLku rþûkf ËeX ÚkE þfu. fux÷ktf rþûkfku yksu Ãký «{krýfíkkÚke 35 r{rLkx fkÞo fhu Au, íkkMk Ãkqhku
ÚkÞku Au íkuLke ¾çkh Ãký Ãkzíke LkÚke.
rþûkýfkÞo Ëhr{ÞkLk rþûkfu fux÷k «&Lkku ÃkqAâk ? fÞk MkkÄLkku ðkÃkÞko ? rðãkÚkeoykuyu
rþûkfLku fkuE «&Lk ÃkqAâku ? rþûkfu fkuE «&Lk ykÃÞku fu suLkku W¥kh ÃkkXâÃkwMíkf{kt nkuÞ ? rþûkfLke
Ãkqðo íkiÞkhe, rðãkÚkeo rþûkýfkÞo{kt òuzkÞk ? ðøko{kt fux÷k rðãkÚkeo nksh níkk, fux÷k rðãkÚkeoyku
økuhnksh níkk ðøkuhu {krníke {u¤ððe Ãkzu.
rþûkýfkÞo rðãkÚkeo fuLÿe çkLkðwt òuEyu. rþûkýfkÞo{kt rðãkÚkeo Mkk{u÷ Lknª ÚkkÞ íÞkt MkwÄe
økwýð¥kk Lknª ykðu. íkuykuLku rð[kh fhíkkt, fþwtf r[tíkLk fhíkkt fhðk{kt ykðu íkuðwt ykÞkusLk s
økwýð¥kk ÷kðe þfþu.
rðãkÚkeoykuLku ðøko{kt þiûkrýf MkkÄLkku Ãkqhk ÃkkzeLku fk{ fhíkkt fhðkLkk Au, rðãkÚkeoyku þwt fhu
Au íkuLkwt Mkíkík {qÕÞktfLk fhðwt òuEyu.
ðøko{kt frð, ÷u¾f, ði¿kkrLkf, ÔÞkfhý, EríknkMk, Mkk÷, ½xLkkyku, Mkqºkku, &÷kuf,
ytøkúuSLkk MÃku®÷øMk, ðkõÞÃkqŠík, þçË h{ík ðøkuhuLku ÷økíke ðøko fûkkyu MÃkÄko ÚkkÞ. Mk{økú ðøkoLku çku
¼køk{kt ðnU[ðk{kt ykðu. ykðwt Mkíkík [k÷íkwt hnu.
(7) LkðeLkefhýLkku Mðefkh :
þk¤kLkk rðãkÚkeo y ku L ku LkðeLkíkk r«Þ nku Þ Au . rþûkýfkÞo { kt , yÇÞkMk¢{{kt ,
ÃkkXâÃkwMíkf{kt, þiûkrýf ÃkØríkyku yLku {qÕÞktfLk{kt LkkðeLÞ nkuÞ. ðøko¾tzLkk rþûkýfkÞo{kt Ãký
rðrðÄíkk yLku yðLkðk «Þkuøkku nkuÞ íku{ Mkki EåAk Ähkðu Au.
[e÷k[k÷w MkkÄLkku, ÃkØríkyku, fËYÃke ¼ªíkku, sqLkk rð[khkuðk¤k rþûkfku, ðøkoÔÞðnkh{kt
rLkhMkíkk, rLkr»¢Þíkk, ftxk¤ku yLku yMktíkku»k s rðãkÚkeoykuLku ykÃku Lkrn íkku rðãkÚkeoykuLku þk¤kyu
ykððkLkwt øk{u, ykÔÞk ÃkAe ðøko¾tz{kt çkuMkðkLkwt øk{u, çkuXk ÃkAe æÞkLkÃkqðof yæÞÞLk fhðkLkwt øk{u,
Lkðk «Þkuøkku, Lkðkt MkkÄLkku MkkÚku yæÞÞLk fhðkLkwt øk{u íkuðe ÃkrhÂMÚkríkLkwt rLk{koý fhðwt sYhe Au.
ðøko{kt Lkðk Lkðk «Þkuøkku, ðøko¾tzLke çkuXf ÔÞðMÚkk{kt ÃkrhðíkoLk, ðøko¾tz{kt xufTLkku÷kìSLkku
WÃkÞkuøk ÚkkÞ. Ëk.ík., ðøko{kt frðíkk, ðkíkkoLke fìMkux Mkt¼¤kðkÞ.
ðøko{kt swËe swËe ÃkØríkykuLkku WÃkÞkuøk. swËkt swËkt rð»kÞku swËkt swËkt ðøko¾tz{kt s ¼ýkðkÞ.
Ëk.ík., rð¿kkLk¾tz, r[ºkf÷k¾tz, Mk{krsðãk¾tz, ¼k»kkLkku «Þkuøkþk¤k¾tz, ÔÞkÞk{¾tz ðøkuhu
{kxu MÚkkLk Vuh ÚkkÞ.
ðøko{kt LkðkLkðk «Þkuøkku, Lkðe ðkíkku, Lkðk MkkÄLkkuLkku WÃkÞkuøk økwýð¥kk{kt ðÄkhku fhþu.
rð»kÞ «{kýu swËe swËe ÃkØríkykuLkku WÃkÞkuøk fhðku.
(8) MknyÇÞkMk «ð]r¥kykuLkwt ykÞkusLk :
rþûkýLke økwýð¥kk MkwÄkhðk{kt ðøkorþûký WÃkhktík MknyÇÞkMk «ð]r¥kykuLku ÷økíkk
fkÞo¢{ku yøkíÞLkk økýkÞ Au. rðãkÚkeoykuLkk MkðkOøke rðfkMk {kxu fkÞo¢{ku yøkíÞLkk økýkÞ Au.
þk¤kyu {kMkðkh, Éíkwðkh, ðøkoðkh, rð»kÞðkh, «ð]r¥kykuLkwt fì÷uLzh çkLkkððwt òuEyu.
þk¤kLkk WÃk÷çÄ MkkÄLkMkk{økúeLku æÞkLk{kt hk¾e ykÞkusLk rð[khðk{kt ykðu.
Lke[uLkk suðe MknÇÞkMk «ð]r¥kykuLkwt ykÞkusLk ÚkE þfu.
31
- þiûkrýf «ð]r¥kyku
- þkherhf rðfkMkMktçktÄe «ð]r¥kyku
- LkkøkrhfíkkLkk rðfkMkLke «ð]r¥kyku
- «f]rík MktçktÄe «ð]r¥kyku
- ÷r÷íkf÷k MktçktÄe «ð]r¥kyku
- þku¾ MktçktÄe «ð]r¥kyku
- WíÃkkËLk MktçktÄe «ð]r¥kyku
- fBÃÞwxh «ð]r¥k
- MkktMf]ríkf «ð]r¥kyku
- rðrþü Ãkðkuo, rËLkkuLke Qsðýe
þk¤{kt rðrðÄ «ð]r¥kykuLkwt ykÞkusLk, {køkoËþoLk fkÞo¢{ ðøkuhu ytøku rð[khýk fhe
ykÞkusLk fhðwt. fkÞo¢{ku Ãkqhk fÞko ÃkAe íkuLkwt {qÕÞktfLk fhðwt. økwýð¥kk MkwÄkhðk {kxu MknyÇÞkMk
«ð]r¥kykuLkwt ykÞkusLk ÚkkÞ íku sYhe Au.
(9) þk¤kLkwt ¼rð»Þ ËþoLkLkwt ykÞkusLk :
þk¤kykuyu ykðíkefk÷Lkk Lkkøkrhfku íkiÞkh fhðkLkk Au, íku{Lku ðíko{kLk, ¼qíkfk¤ yLku
¼rð»Þfk¤ fuðkt nþu íkuLke {krníke æÞkLk{kt hk¾e ykÞkusLk fhðwt Ãkzu. ykðíkefk÷Lkwt økwshkík,
¼khík yLku rðï fuðwt nþu ? íkuLkk «&Lkku fuðkt nþu ? fÞk «fkhLkk ÃkrhðíkoLkku ykðþu ? yu
ÃkrhðíkoLkkuLku Íe÷ðk fuðk rþûkýLke, MkkÄLkkuLke sYh nþu, fuðk rþûkfku òuEyu ? ðÄíke ðMíkeLkk
«{ký{kt þk¤kLkk {fkLkLke yLku yLÞ ¼kiríkf ÂMÚkrík fuðe nþu íkuLkku rð[kh fheLku, íkuLkwt ykÞkusLk
fhðwt Ãkzu. Mkkhku yk[kÞo ¼rð»ÞLku æÞkLk{kt hk¾e ykÞkusLk rð[khu Au.
Mkk{krsf, hksfeÞ, ykŠÚkf, MkktMf]ríkf, ÄkŠ{f, «kf]ríkf, þiûkrýf, ¼kiríkf, ði¿kkrLkf,
¼kiøkkur÷f ÃkrhðíkoLkkuLku òýeLku ÃkkuíkkLke ík{k{ þiûkrýf yLku ðneðxe ÔÞðMÚkkyku økkuXððe
òuEyu.
ðMíkeðÄkhku, økheçke, ¼q¾{hku, ykiãkuøkefhý, ¾kLkøkefhý, ðirïfefhý ðøkuhuLkk
MktË¼o{kt Ãký rð[khðwt Ãkzu. nðu ykÄwrLkf xufLkku÷kìSLkku WÃkÞkuøk ÚkE hÌkktu Au íÞkhu fuðk ÃkrhðíkoLkku
ykðþu íkuLke {krníke {u¤ðe ykÞkusLk rð[khðwt Ãkzu.
(10) þk¤kLkwt {kLkð ÔÞðMÚkkLkwt ykÞkusLk :
þk¤kLke økwýð¥kk Mkkhe çkLkkððk {kxu yk[kÞuo þk¤k{kt {kLkð ÔÞðMÚkkLkwt ykÞkusLk fhðwt
Ãkzu. yk ÔÞðMÚkkÃkLk ytøku yk[kÞoLke Lkuíkkøkehe yrík {n¥ðLke Au. LkuíkkøkeheLkk økwýku, ÷ûkýku
nkuðkt òuEyu. þk¤k{kt {kLkð ÔÞðMÚkkLkwt ÔÞðMÚkkÃkLk ËhufLke þÂõík, hMk, ð÷ý ðøkuhu çkkçkíkku
æÞkLk{kt hk¾e ykÞkusLk rð[khðwt Ãkzu.
þk¤k MkkÚku Mktf¤kÞu÷ ðk÷e, Mk{ks, {tz¤ ðøkuhu ÔÞÂõíkykuLkku MknÞkuøk õÞkt ? õÞkhu ? fuðe
heíku ? ÷uðku íkuLkwt ykÞkusLk rð[khðwt Ãkzu.
þk¤kLke fk{økeheLke {krníke ðíko{kLkÃkºkku Ãkrhýk{÷ûke nkuðkt òuEyu. yk[kÞoLkwt fkÞo
[ku¬Mk çkkçkíkkuLku æÞkLk{kt hk¾e Ãkrhýk{÷ûke nkuðwt òuEyu.
þk¤k{kt {kLkð MktçktÄkuLkku rðfkMk ÚkkÞ, ËhufLkku ÞkuøÞ WÃkÞkuøk ÚkkÞ íku çkkçkík økwýð¥kk {kxu
{n¥ðLke çkLke òÞ Au.
(11) ðøko ÔÞðnkh :
rþûkfLkku rðãkÚkeo MkkÚkuLkku ðøkoÔÞðnkh, yk[kÞo MkkÚkuLkku rðãkÚkeoykuLke nkshe{kt rþûkfLkku
ÔÞðnkh, yk[kÞo îkhk rLkheûký fkÞo ðøkuhuLkku Mk{kðuþ fhðk{kt ykðu Au.
32
14.11.6 rþûký{kt MktÃkqýo økwýð¥kk ÔÞðMÚkkÃkLk
þk¤k{kt MktÃkqýo ÔÞðMÚkkÃkLkLkwt W¥k{ WËknhý ykÃkðk rþûkýLke økwÁfw¤ ÃkØrík níke.
økwÁfw¤ yux÷u økwÁLkku Ãkrhðkh. yk íktºk{kt rðãkÚkeoyku ÃkkuíkkLkk økwÁ MkkÚku íku{Lkk fwxwtçk{kt yÇÞkMk
Ãkqýo Úkíkkt MkwÄe hnuíkkt yLku rþûký «kÃík fhíkkt. su{kt rþ»ÞkuLkku MkðkOøke rðfkMk ÚkkÞ íku Ãkh ¼kh
{qfðk{kt ykðíkku. rþ»Þ {kxu Mkkhe økwýð¥kk yLku Ëhuf rþ»ÞLku ÃkkuíkkLkwt Mkðkuo¥k{ æÞuÞ rMkØ fhðk
{kxu Ãkzfkh Q¼ku fhðk Ãkh rðþu»k Íkuf ykÃkðk{kt ykðíkku.
økwýð¥kk yu økwÁfw¤ ÃkhtÃkhkLke MktMf]rík níke. Ëhuf rþ»Þ ÃkkuíkkLke þÂõík, hMk yLku Ár[
«{kýu rðrðÄ «fkhLkwt rþûký {u¤ðíkku.
ðirïfhýLke LkðeLk ÔÞðMÚkk{kt rþûký {kxuLkku LkðkurËík Ãkzfkh {kºk MktÏÞkí{f s LkÚke,
Ãkhtíkw økwýkí{f Ãký Au. rþûký{kt MktÃkqýo økwýð¥kk yuf «fkh Au. MktÃkqýo økwýð¥kk ÔÞðMÚkkÃkLk yuf
yr¼øk{ íkhefu Mk{økú heíku þiûkrýf økwýð¥kk MkwÄkhýk {kxu yuf íkf Ãkqhe Ãkkzu Au.
14.11.7 rþûký{kt MktÃkqýo økwýð¥kk ÔÞðMÚkkÃkLkLke MkV¤íkk {kxuLkk Mkq[Lkku
(1) r[tíkLkkí{f íktºk :
®[íkLkkí{f íktºk þiûkrýf MktMÚkk{kt MkkiÚke yøkíÞLkwt Au. rðãkÚkeo çkkirØf, {kLkrMkf, ¼kiríkf
yLku Lkiríkf rðfkMkLke Mkðoøkúkne LkeÃks Au. íkuÚke r[tíkLkkí{f íktºk rðfMkkððwt sYhe Au. Ëhuf MktMÚkk
fux÷ktf rð¼køkku yLku ½xfkuLke çkLku÷e nkuÞ Au, su íku{Lkk fkÞoûkuºk{kt yktíkh MktçktrÄík yLku
ÃkhMÃkhkð÷tçke nkuÞ Au. MktÃkqýo økwýð¥kk ÔÞðMÚkkÃkLk {kxuLkk þiûkrýf ykÞkusLk y{÷efhý {kxu
þk¤kLkku Mkðoøkúkne íktºk íkhefu rð[kh ÚkkÞ íku ykð~Þf Au.
(2) nfefíkLkk ykÄkhu ÔÞðMÚkkÃkLk :
þk¤kLkk rðrþü «fkhLkkt ÷ûÞktfku fÞk fÞk Au ? íkuLkk Ãkh ¼kh {qfðku. þk¤kLke nfefíkkuLke
¾kíkhe fhðe yLku nfefíkkuLkk ykÄkhu ÔÞðMÚkkÃkLk økkuXðe rLkýoÞku ÷uðkt sYhe Au.
(3) xe{ðfo :
rþûký{kt MktÃkqýo økwýð¥kk ÔÞðMÚkkÃkLk Ãkh ðÄw ¼kh {qfðk{kt ykðu Au, íku{kt MktÃkqýoíkk yLku
fkÞoþi÷e Ãkh ¼kh {qfðk{kt ykðu Au. ykÚke þk¤k{kt xe{ðfo fkÞo rðfMkkððwt sYhe çkLku Au.
xe{ðfoLkk fkÞo îkhk økwýð¥kk MkwÄkhe þfkÞ. xe{ðfoLkwt ykÞkusLk Ãký Úkðwt òuEyu.
(4) MknÞkuøke ÔÞðMÚkkÃkLk :
rþûkýfkÞo{kt òuzkÞu÷e MknÞkuøke ÔÞÂõíkykuLkku MknÞkuøk sYhe Au. rþûkýLkwt fuLÿ rðãkÚkeo
Au. rðãkÚkeoLku ðÄw MknÞkuøk «kÃík ÚkkÞ íku {kxuLkwt ÔÞðMÚkkÃkLk økkuXððwt òuEyu.
(5) {kLkð MktMkkÄLk :
TQM þiûkrýf MktMÚkkLkk MxkVLkk ¾¼k Ãkh xfe hnu Au. íkuÚ ke MktMÚkkLke ÔÞÂõíkykuLkk
rðfkMkLke Mkíkík ykð~Þfíkk hnu Au. økwýð¥kk MkwÄkhðk{kt {kLkð MktMkkÄLkLkku ðÄw WÃkÞkuøk ÚkkÞ íku
{kxuLkwt ykÞkusLk rð[khðwt.
(6) Mkíkík «r¢Þk MkwÄkhýk :
TQM{kt Mkíkík MkwÄkhýk [k÷u Au. íkuÚke Mkíkík «r¢Þk MkwÄkhýk Ãkh ¼kh {qfðku òuEyu.
økwýð¥kk MkwÄkhýk {kxu Mkíkík MkwÄkhku ÚkkÞ íkuðwt ykÞkusLk fhðwt.
(7) ÷ktçkk økk¤kLkwt ykÞkusLk :
TQM þiûkrýf MktMÚkk{kt ÷ktçkk økk¤kLkwt ykÞkusLk ÚkkÞ íkku s økwýð¥kk MkwÄhe þfu. Mkíkík
«r¢Þk MkwÄkhðkLke ykð~Þfíkk ÷ktçkk økk¤kLkk ykÞkusLk MkkÚku òuzkÞu÷ nkuÞ Au.
(8) Lku í kkøkehe :
þiûkrýf ykÞkusLk yLku y{÷efhý {kxu Lkuíkkøkehe ¾qçk sYhe Au. VurÍÞhu ÃkkuíkkLkk
økwýð¥kk-MkwÄkhýkLkku {køko-Lkõþku ËkuhðkLkk «ÞkMk{kt økúknf fuLÿ rMkðkÞLkk Ãkrhçk¤kuLkku WÕ÷u¾
33
fÞkuo Au, su rþûký{kt MktÃkqýo økwýð¥kk ÔÞðMÚkkÃkLkLke MkV¤íkk {kxu rLkýkoÞf çkLku Au.
yk{, VurÍÞhu þiûkrýf MktMÚkkyku{kt TQM Lkk yLkwfq÷LkLkk WÃkÞkusLk {kxu {køkoËþof Lkõþku
íkiÞkh fÞkuo Au. rþûký{kt TQM Mk{sðk {kxu íkÚkk íkuLkk WÃkÞkusLk {kxu MkkiÚke {q¤¼qík Mk{MÞk Au.
ÔÞÂõíkøkík, Mkk{qrnf, MktMÚkkøkík íkÚkk Mkk{krsf fûkkyu økwýð¥kkLke Mkíkík ¾kus.
14.11.8 Mkt Ã kq ý o økw ý ð¥kk ÔÞðMÚkkÃkLkLkku y{÷-Mkku Ã kkLk
MktÃkqýo økwýð¥kk ÔÞðMÚkkÃkLkLkk y{÷ {kxuLkwt ykÞkusLk {n¥ðLkku «&Lk Au. íkuLkk y{÷ {kxu
þiûkrýf ykÞkusLkLkwt fkÞo{kt YÃkktíkh WÃkh ¼kh {qfðk{kt ykðu Au. y{÷efhý {kxu økwýð¥kkLku
÷køku ð¤øku yuðwt ÃkÞkoðhý Q¼wt fhðkLkwt Au. þk¤k{kt MkwtËh heíku ykÞkusLk fheLku y{÷efhýLke
þYykík Úkðe òuEyu.
MktÃkqýo økwýð¥kk ÔÞðMÚkkÃkLkLkk y{÷efhý {kxuLkwt ykÞkusLk fhðwt sYhe Au. y{÷efhý
{kxu MknÞkuøkLke «r¢Þk ¾qçk s yøkíÞLke Au. ¼rð»Þ ËþoLkLkku rðfkMk, ¼krð {kxuLkk ykÞkusLk
{kxu íku{s þk¤k yLku MxkV r{ºkkuLke Mk{sý fu¤ððk {kxu MknÞkuøkLke «r¢Þk ykð~Þf Au.
y{÷efhý fhðk {kxuLkk ykÞkusLkLkk MkkuÃkkLkku ynª Lke[u Ëþkoðu÷kt Au.
(1) þk¤kLkku EríknkMk {u¤ððku :
þk¤k{kt fk{ fhíkkt rþûkfku yLku MxkVLkwt þk¤k rðþuLkwt ËþoLk þk¤kLkk EríknkMk{kt hsq ÚkkÞ
Au. yk {kxu rþûkf yLku yLÞ MxkVLku þk¤k rðþuLkku EríknkMk ÷¾ðkLkwt fnuðk{kt ykðu, EríknkMk
÷¾LkkhLku ÃkkuíkkLkwt Lkk{ Lk ÷¾ðk Mkq[Lkk ykÃkku.
Ëhuf MxkVLkk EríknkMk{kt r¼LLkíkk òuðk {¤þu. rþûkfkuLku {wõík heíku [[ko fhðk Ëku. þk¤k
rðþuLke {krníke {u¤ððk{kt ÔÞÂõík rðþuLke økwÃík {krníke yr¼ÔÞõík ÚkkÞ Au. {krníke {u¤ððk
{kxu íkuLkwt ÞkuøÞ Mkt[k÷Lk ÚkkÞ íkku ½ýe çkÄe yuðe {krníke {u¤ðe þfkÞ. økwýð¥kk ðÄkhðk{kt
{ËËYÃk ÚkE þfu.
(2) MkwÄkhýk ytøku ÷u¾Lk yLku [[ko :
Mkk{kLÞ heíku þk¤k{kt ftE ¾kuxwt Úkíkwt nkuÞ íkku MxkV íkhVÚke VrhÞkË Úkíke nkuÞ Au. ykÚke
MxkVLku þk¤kLke MkwÄkhýk fhðk {kxu ÷ur¾ík ÞkËe íkiÞkh fhðkLkwt fnku. yk «r¢Þk ¾qçk s hMk«Ë
çkLkþu. MxkV r{xªøk fhku yLku ÃkAe MkwÄkhðk {kxuLkk Mkq[Lkku sýkððkLkwt fnku. Mkq[Lk {u¤ÔÞk ÃkAe
íkuLkwt Mktf÷Lk fhku, Vhe ð¾ík r{xªøk çkku÷kðe [[ko fhku. [[ko{kt þk¤k rðþu, Mð rðþuLke {krníke
nþu. Lkçk¤e økwýð¥kk {kxu çkeòLku Ëku»k Ëuðku ðøkuhu çkkçkíkku òuðk {¤þu. ÔÞÂõíkøkík yLku Mk{qn{kt
[[ko fhe {krníke ¼uøke fhðe. rLkËkLk fhðwt yLku MkwÄkhýkLkk ûkuºkku òýðkt.
(3) MktMÚkkfeÞ {qÕÞktfLk :
AuÕ÷k Ãkkt[ ð»ko{kt þk¤k{kt ÚkÞu÷ ÃkrhðíkoLkLke {krníke {u¤ððe. þk¤k{kt Ëh ð»kuo
rðãkÚkeoLke MktÏÞk{kt ðÄkhku ÚkÞku Au fu fu{ íkuLke {krníke {u¤ððe. MktMÚkk{kt ðÄkhku ÚkÞku nkuÞ íkku,
MktÏÞkLkk ðÄkhkLke MkkÚku MxkVLke MktÏÞk{kt ðÄkhku ÚkÞku, þiûkrýf MkkÄLkkuLkku ðÄkhku ÚkÞku, MktMÚkk{kt
fE fE {krníkeLkku ðÄkhku ÚkÞku Au íkuLke {krníke {u¤ððe.
(4) MktMÚkkLke òýfkhe {u¤ððe :
MktMÚkk rðþuLke MktÃkqýo òýfkhe {u¤ððe. MxkVLku òýfkhe {kxu fk{ ykÃke þfkÞ. {¤u÷
{krníkeLkwt Mktf÷Lk fhðk{kt ykðu. MktMÚkkLke {krníke rðþu [[ko-rð[khýk ÚkkÞ. MktMÚkk ytøkuLke
rðrðÄ Ãkrhýk{kuLkk MktË¼o{kt òýfkhe SWOT Ãk]Úk¬hý îkhk {¤u Au. þk¤kLkk rþûkfku yLku
MxkV ÃkkMku SWOT ytøkuLkk Ãkºkfku ¼hkðe þfkÞ.
(SWOT-S - Mkk{ÚÞkuo, W - Lkçk¤kEyku, O - íkfku yLku T - Ãkzfkhku)
(5) ¼rð»Þ Ëþo L k :
¼rð»Þ{kt þk¤kLkku rðfkMk fhðk þwt fhe þfkÞ íkuLke {krníke ¼uøke fhðe. þk¤k 5 ð»ko
34
ÃkAe, 10 ð»ko ÃkAe, 15 ð»ko ÃkAe fuðe nþu íkuLkk ¼rð»Þ rðþu {krníke ¼uøke fhðe. økwýð¥kk
MkwÄkhýk ytøku fuðk VuhVkhku Úkþu. þwt fhðwt Ãkzu ? fuðwt ykÞkusLk ÚkE þfu ðøkuhu rð[khýk fhðe.
(6) Mkw Ä khýkLkku ¢{ Lk¬e fhðku :
[[ko - rð[khýkLkk ytøku økwýð¥kk MkwÄkhýk ytøku {¤u÷ {krníkeLkk ykÄkhu «Úk{ þwt fhe
þfkÞ, çkeò ¢{u þwt fhe þfkÞ, ºkeò ¢{u þwt fhe þfkÞ, yk{ MkwÄkhýk fhðk ytøkuLkk
ykÞkusLk{kt ¢{ Lk¬e fhðk{kt ykðu. ¢{ Lk¬e fhðk {kxu þk¤kLkwt ðkíkkðhý, yk[kÞoLke
Lkuíkkøkehe, MxkV, {tz¤, rðãkÚkeoyku, ðk÷eyku ðøkuhuLkku MknÞkuøk rð[kheLku ¢{ Lk¬e fhðku. ¢{
Lk¬e fhðk {kxu Mk{Þ{ÞkoËk æÞkLk{kt ÷uðk{kt ykðu. xqtfk økk¤k {kxu MkwÄkhýk þwt ÚkE þfu íku{ Au,
yLku ÷ktçkk økk¤k {kxu þwt ÚkE þfu íku{ Au íkuLkku rð[kh fhðku.
(7) fkÞo ¢ {Lke íki Þ khe fhðe :
MkwÄkhýk {kxu ¢{ Lk¬e fÞko ÃkAe þiûkrýf yLku MknyÇÞkMke «ð]r¥k ytøku fÞk fÞk fkÞo¢{ku
ÚkE þfu íku{ Au íkuLke ÞkËe íkiÞkh fhðk{kt ykðu. fÞku fkÞo¢{ fuðe heíku ÚkE þfu íku{ Au íkuLke ÞkËe
íkiÞkh fhðk{kt ykðu. fÞku fkÞo¢{ fuðe heíku ÚkE þfu íku{ Au íkuLke rð[khýk fhe ÷uðe òuEyu. ÚkE
þfu íkuðk fkÞo¢{ku þk¤k{kt WÃk÷çÄ Mkk{økúeLku æÞkLk{kt hk¾e ÞkËe íkiÞkh fhðe. ¾[o ytøkuLke
òuøkðkE Ãký rð[khe ÷uðe.
Ëk.ík. þk¤k{kt fkÞorþrçkh fhðe nkuÞ íkku fux÷ku ¾[o Úkþu íku rð[khe ÷uðwt òuEyu.
(8) sðkçkËkheLkw t rð¼ksLk :
«ð]r¥kykuLke ÞkËe íkiÞkh fÞko ÃkAe sðkçkËkheLkwt rð¼ksLk fhe Lkk¾ðwt òuEyu. þk¤k{kt
MkkÄLkkuLke WÃk÷ÂçÄ, LkkýktfeÞ çkkçkík, ¼kiríkf sYrhÞkík, Mk{Þ, {kLkðçk¤ MktçktÄe ðøkuhu
çkkçkíkku Lk¬e fhe ÷uðe òuEyu. MktÃkqýo ykÞkusLk rð[kheLku MxkVLke Ëhuf ÔÞÂõíkLku sðkçkËkhe
MkkUÃke Ëuðe òuEyu.
(9) {qÕÞktfLkfkhLke rLk{ýqtf fhðe :
þk¤k{kt økwýð¥kk MkwÄkhðk {kxu rðrðÄ «ð]r¥kykuLkk ykÞkusLk «{kýu fkÞo ÚkkÞ Au fu fu{
íkuLke íkÃkkMk fhðk {kxu þk¤k{kt yuf {qÕÞktfLkfkhLke rLk{ýqtf fhðe òuEyu. þk¤k{kt sYh sýkÞ
íkku íku rLk{tºký Ãký fkÞo fhþu. sYh sýkÞ íkku ðå[u ðå[u MkwÄkhk yLku ðÄkhk fhðk.
14.11.9 þk¤k rþûký{kt økwýð¥kk-MkwÄkhýk
Mkk{kLÞ heíku ½ýeçkÄe ¼khíkeÞ þk¤kyku Ãkife su þk¤kykuLkwt ÔÞðMÚkkÃkLk MkkÁt nkuÞ íku
þk¤kyku s økwýkí{f rþûký ykÃke þfu Au. Ëhuf þk¤k rLkrùík MðYÃku yuLkk íktºk îkhk økwýkí{f
rþûký ÃkqÁt Ãkkze þfu Au, Ãkhtíkw yu «{kýu çkLkíkwt LkÚke. fux÷ef þk¤kyku økwýkí{f rþûký
ykÃkðk{kt MkV¤ ÚkkÞ Au íkku ð¤e, fux÷ef þk¤kyku yu{kt rLk»V¤ hnu Au. ykLkwt fkhý ½ýwt ¾Át yu
Au fu þk¤k{kt su «{kýu MkwrðÄkyku, rþûkfku, yk[kÞo, rðãkÚkeoyku, yæÞÞLk-Mkk{økúe, yæÞkÃkLk-
ÃkØríkyku, {q÷ðýe yLku «rðrÄ nkuÞ íku s «{kýu íku þk¤kLkku Mk{ks yLku hksfeÞ íktºk ½zkÞ Au.
yk çkkçkíkLke yMkh þk¤k rþûkýLke økwýð¥kk Ãkh Ãkzu Au. íkw÷Lkkí{f heíku òuEyu íkku Mkkhe
økwýð¥kkðk¤e þk¤kyku ðå[u Lkçk¤e økwýð¥kkðk¤e þk¤kyku Ãký nkuÞ Au.
ykÃkýu íÞkt ¾kMk fheLku {kæÞr{f þk¤kykuLkk ºký rð¼køkku òuðk {¤u Au. :
(1) ytøkúuS {kæÞ{ yLku ¾kLkøke þk¤kyku
(2) fuLÿ«urhík fuLÿeÞ, LkðkuËÞ yLku MkirLkf þk¤kyku
(3) Mkhfkhe yÚkðk Mkhfkh yLkwËkrLkf þk¤kyku
WÃkhkuõík «fkhku Ãkife «Úk{ çku «fkhku{kt {kuxk ¼køkLke þk¤kykuyu økwýð¥kkLkk Äkuhýku
rLkÞík fhu÷ nkuÞ Au.
35
ð¤e, MkkÚku yu þk¤kykuLke ykŠÚkf MkØhíkk Ãký yuf Þk çkeS heíku Xef Xef Mkkhe nkuÞ Au.
ykðe þk¤kykuLkwt «{ký Ãký ykuAwt Au. ºkeò «fkhLke þk¤kyku{kt økwýð¥kkLkkt Äkuhýku{kt r¼LLkíkk
òuðk {¤u Au. yk «fkh økwýð¥kk MktçktÄu r¼LLkíkk rLkBLkÚke yríkrLkBLk fûkkLke òuðk {¤u Au. ykðe
þk¤kyku ÃkkA¤Lkwt ykŠÚkf hkufký Ãký LkSðwt sýkÞ Au. yk ºkeò «fkhLke þk¤kykuLkwt «{ký Ãký
ðÄw Au. ykðe ÃkrhÂMÚkríkLku fkhýu Mkkhe økwýð¥kkðk¤wt rþûký ÷uðk {kxu ¾kLkøke þk¤kyku íkhV
ðk÷eyku ðéÞk Au. ykðk ðk÷eyku økwýkí{f rþûký {kxu ¾[o fhðk íkiÞkh Au yLku ð¤e, yu ytøku
ÃkkuíkkLkk yrÄfkhku Ãký ðÄw Mkòøk çkLÞk Au.
øk{u íku «fkhLke þk¤k nkuÞ, Aíkkt sðkçkËkheLkk rðfkMk yÚkuo ÷ktçkk økk¤kLkk Ãkrh«uûÞ{kt
÷ktçkk økk¤kLkwt MktMÚkkfeÞ ykÞkusLk sYhe çkLku Au. þk¤kLkk ykøkðk ÔÞÂõíkíðLku yLkwYÃk þk¤kLkk
økwýð¥kk rðfkMk {kxu yÚkkoíkT økwýð¥kk-MkwÄkhýk {kxu Ëhuf þk¤kyu ÃkkuíkkLkk ykøkðk ËþoLk
yLkwMkkh íkuLku ykí{MkkíkT fhe íkuLkwt MktðÄoLk yLku Ãkku»ký fhðkLkwt nkuÞ Au.
økwshkíkLke þk¤kykuLkk yk[kÞkuo {kxuLke þiûkrýf fkÞo þk¤kLkk Mk½Lk íkk÷e{ fkÞo¢{
yLkwMkkh yu ÃkkMkktyku Lke[u «{kýu Au :
(1) þi û krýf ykÞku sLk yLku y{÷efhý
yk[kÞoLkk yæÞûkÃkýk nuX¤ rþûkfku yLku rçkLkþiûkrýf f{o[kheyku Mk{økú þiûkrýf ð»ko
Ëhr{ÞkLk þi ûkrýf, MknyÇÞkMk «ð] r¥kyku , çkw ÷ u rxLk çkkuz o íku { s þk¤k {w¾ Ãkºk yLku
MksoLkkí{fíkk suðe çkkçkíkkuLkwt xqtfk økk¤k yLku ÷ktçkk økk¤kLkwt ykÞkusLk yLku y{÷efhý nkÚk Ähu.
ykLke MkV¤íkk {kxu yk[kÞo îkhk rþûkfkuLku rð»kÞ Mkßsíkk {kxu xfkuh yLku «kuíMkknLk WÃkhktík
MktMkkÄLkLkk WÃkÞkuøk{kt Mkh¤íkk ykðu yu sYhe Au. økwýð¥kk Qøke Lkef¤u íku {kxu ðk÷eykuLkku
MknÞkuøk {u¤ððk {kxu ðk÷e {tz¤ Q¼wt fhðwt íku{s þk¤kLkk fkÞo V÷f{kt ðk÷eykuLku yk{tºký
ykÃke çkk¤fkuLke «økríkÚke yu{Lku ðkfuV fhíkk hnuðwt òuEyu. þk¤kLkk ¼kiríkf rðfkMk {kxu
Mk{ksLkku MknÞkuøk {u¤ððk «ÞíLk fhðk òuEyu.
(2) þiû krýf xuf T L kku ÷ kì S Lkku WÃkÞku øk
yksLkk ELV{uoþLk xufTLkku÷kìSLkk Þwøk{kt ðerzÞku fkìLVhLMk, xur÷fkìLVhLMk, ðuçkMkkEx,
ELxhLkux suðktt {kæÞ{kuLkk WËT¼ð MkkÚku {krníkeLkk ÍzÃke ykËkLk-«ËkLkLkwt {n¥ð ðæÞwt Au. ykðíke
fk÷Lke þk¤k yLku ðøkkuo{kt ykLku fkhýu Q¼k Úkíkkt Lkðkt Ãkrhýk{ku yLku ÃkzfkhkuLku ÃknkU[e ð¤ðk
{kxu þk¤k{kt ykE.xe.ykÄkrhík Mkk{økúeLkku WÃkÞkuøk, MksoLkkí{fíkk, þk¤k ðuçkMkkEx, þk¤k
ðuçkÃkus, þk¤k ÔÞðMÚkkÃkLk suðktt ÃkkMkktykuLku ykðhe ÷uðkt Ãkzþu.
(3) ðøko ÔÞðnkh yLku {q Õ Þkt f Lk
ynª hk»xÙeÞ yÂM{íkk, MkktMf]ríkf ðkhMkku, ðirïfhý yLku SðLk÷ûke rþûký MktË¼uo hk»xÙeÞ
yÇÞkMk¢{{kt yk[kÞoLke ¼qr{fk, ð÷ý yLku rðfkMk ytøku rð[khðkLkwt hnu Au. ykLkwt çkeswt ÃkkMkwt
MktË¼o rþûkýfkÞo, MknyÇÞkMk-«ð]r¥k, rþMík, MðåAíkk, Ãkheûkk Ãkrhýk{, íkusMðe yLku
Mk{MÞkYÃk rðãkÚkeo, ¼kiríkf MkwrðÄk yLku yæÞuíkk-yæÞkÃkf MktçktÄ suðktt ÃkkMkktykuLkk rLkheûký
MkkÚku òuzkÞu÷ Au. yk WÃkhktík þiûkrýf, rLkËkLkkí{f h[Lkkí{f {qÕÞktfLk íku{s Mkíkík Mkðoøkúkne
{qÕÞktfLk, «&LkçkUf, yktíkrhf {kir¾f {qÕÞktfLk, «{krýík fMkkuxe, «¾híkk þkuÄ fu «rík¼k þkuÄ
fMkkuxe suðkt Lkð rð[khkuLku «kÄkLÞ ykÃkðwt sYhe çkLku Au. ðøkoÔÞðnkh{kt LkðeLkefhýLkku fkÞo¢{
yÃkLkkððk{kt ykðu.
(4) økw ý ð¥kk-Mkw Ä khýk{kt Mkn¼køkeËkrhíkk
þk¤k su Mk{ks{kt fkÞo fhu Au íku ÔÞkÃkf Mk{ksLke Mkn¼køkeËkrhíkk økwýð¥kk MkwÄkhýk{kt
yLkLÞ Vk¤ku ykÃku Au. yk {kxu yk[kÞo Mkn¼køkeËkrhíkkLkk ÔÞðMÚkkÃkLkLkku rðfkMk MkkÄe ðk÷e-
Mkt{ u÷ Lk, ðk÷erËLk, WíMkkn-Qsðýe, ðk÷eyku Lke ÔÞÂõíkøkík {w÷ kfkík, ykLkt Ë {u ¤ku,
ðk÷erþûký {tz¤, {kíkk-rþûký {tz¤ suðe «ð]r¥kyku îkhk ðk÷e yLku Mk{ksLkku MknÞkuøk «kÃík
36
fhe þfu Au. yk WÃkhktík çkUf, yu÷.ykE.Mke., {rn÷k{tz¤, õ÷çkku yLku Mkk{krsf {tz¤ku,
fkhrfËeo {køkoËþoLk çÞwhku ðøkuhu îkhk Mk{ksLke ¼køkeËkhe þõÞ çkLku yuðe «ð]r¥kyku þk¤k ÞkuS
þfu Au. ykðe «ð]r¥kykuLkwt þk¤k yðkhLkðkh {qÕÞktfLk Ãký nkÚk Ähe íku{kt sYhe MkwÄkhk-ðÄkhk
yÃkLkkðu yu sYhe Au. yk «fkhLke «ð]r¥kykuLkk ykÞkusLk yLku ÔÞðMÚkkÃkLk{kt Mkt[k÷f {tz¤Lkku
Mknfkh «kÃík fhe þfu.
(5) Lku í kkøkeheLkku WÃkÞku ø k
yk[kÞo þk¤kLkku Lkuíkk Au. LkuíkkøkeheLkku ÞkuøÞ WÃkÞkuøk fheLku økwýð¥kk{kt MkwÄkhku fhe þfu Au.
økwýð¥kk-MkwÄkhýk MkkÚku Mktf¤kÞu÷ Mkr{ríkyku MkkÚku r{xªøk fheLku ykÞkusLkfhe þfu. f{o[kheykuLku
íkk÷e{ íku{s þk¤k{kt {kLkð MktçktÄkuLkku rðfkMk fheLku LkuíkkøkeheLkku rðfkMk fhe þfu. þk¤k{kt
rðãkÚkeo fuLÿ MÚkkLku Au. rðãkÚkeoLkk «rík¼kðku òýe, rþûkýLke økwýð¥kk-MkwÄkhýk{kt Lkuíkkøkehe
÷E þfu Au.
(6) MktMÚkkfeÞ ÃkÞkoðhý
økwýð¥kk MkwÄkhýk {kxu þk¤kLkwt ÃkÞkoðhý yøkíÞLkwt Au. ÃkÞkoðhýLke ò¤ðýe {kxu yk[kÞuo
«ÞíLkku fhðkt sYhe Au. yu Ëhuf ÃkkMkwt Lksh Mk{ûk hk¾e þk¤kfeÞ yktíkrhf ðneðx{kt Mkh¤íkk
yLku yMkhfkhfíkk ÷kðe, þk¤kLkwt ËþoLk, þk¤kLkwt æÞuÞ íku{s þk¤kLke rðrþü ¾krMkÞíkku ytøku yu
ðÄwLku ðÄw MÃkü çkLku Au. yk ºkýu çkkçkíkku ytøkuLke MÃküíkk s MktMÚkkLkwt ÃkÞkoðhý rðfMkkððk{kt
Vk¤ku ykÃku Au.
14.11.10 økwshkík Mkhfkhu rþûkýLke økwýð¥kk MkwÄkhðkLkk Ãkøk÷kt
Mkhfkh©eyu AuÕ÷k çku ð»koÚke økwýð¥kk MkwÄkhýk fkÞo¢{ku nkÚk ÄÞko Au. ykLkk yLkwMktÄkLk{kt
rsÕ÷k rþûkýkrÄfkheykuÚke {ktzeLku þk¤kLkkt rþûkfku, fkhfwLkku, yk[kÞkuo yLku Mkt[k÷fkuLku f{oÞkuøke
íkk÷e{{kt Mkktf¤e ÷uðk{kt ykÔÞk. yk Mk{økú íkk÷e{Lkk ¼køkYÃku Mkq[ðu÷ ykÞkusLkLke YÃkhu¾k
«{kýu Ëhuf þk¤kyu Lke[uLkk suðkt fkÞo¢{ku nkÚk Ähu÷ Au :
- ònuh Ãkheûkk{kt Úkíke [kuheyku yxfkððk {kxu rþûkfku, ðk÷eyku, yrÄfkheyku, yk[kÞkuo
ðøkuhuLkku MknÞkuøk ÷uðk{kt ykÔÞku. Ãkheûkk{kt økuhherík yk[hLkkh rðãkÚkeoyku yLku rþûkfku
{kxu rþûkkfkuüf çkLkkðkÞwt.
- su þk¤kLkwt yuMk.yuMk.Mke. çkkuzo{kt 20% Úke ykuAwt Ãkrhýk{ ykÔÞwt íkuLke økúkLx fkÃkðk{kt
ykðe.
- þk¤k W½zíkkt Äku-8 Lkk rðãkÚkeoykuLke ûk{íkk fMkkuxeyku ÷uðk{kt ykðe. yk{kt rðãkÚkeoykuLku
Ãkrhýk{Lkk ykÄkhu økúuz ykÃkðk{kt ykðu. Ãkrhýk{Lkk ykÄkhu rðãkÚkeoykuyu {u¤ðu÷ økúuz
fhíkkt Ÿ[k økúuz{kt ÷E sðkLkk «ÞíLkku nkÚk Ähðk{kt ykÔÞkt.
- Ëh {rnLku yuf ð¾ík ‘þk¤k Mktfw÷’Lke r{xªøk çkku÷kðe økwýð¥kk MkwÄkhýk ytøku rðrðÄ
fkÞo¢{ku ÞkuòÞ Au.
- ðøko rLkheûký fkÞo yMkhfkhf çkLkkððkLkk «ÞíLkku ÚkÞkt.
- ËirLkf LkkUÄÃkkuÚkeLkku Zkt[ku çkË÷ðk{kt ykÔÞku. rþûkfkuyu íku{kt yÚkoÃkqýo rðøkíkku ¼hðk WÃkh
¼kh {qfkÞku.
- øk]nfkÞo ÃkØríkMkhLkwt ykÃkðwt, íkÃkkMkðwt yLku yLkwfkÞo fhkððwt.
- «kÚkoLkk Mk¼k{kt LkkrðLÞ ÷kððk WÃkh ¼kh {qfkÞku. rðãkÚkeoykuLke Mkr¢Þ ¼køkeËkheLku
«kuíMkkrník fhkE.
- þk¤k{kt rðLkk{qÕÞu ðÄkhkLkk ðøkkuo þY fhðk{kt ykÔÞwt, su{kt Lkçk¤k yæÞuíkkykuLke su-íku
rð»kÞLke f[kþ Ëqh fhðk WÃkh ¼kh {qfkÞku.
37
- ðøkorþûký{kt yæÞuíkkLku fuLÿMÚkkLku hk¾ðk {kxu rðrðÄ rþûký ÃkØríkykuLkku WÃkÞkuøk fhðkLkwt
þY fhkÞwt.
- yæÞuíkkLke Mkw»kwÃík þÂõíkykuLku çknkh ÷kððk {kxu rðrðÄ «ð]r¥kykuLkwt ðkŠ»kf fu÷uLzh
çkLkkððk{kt ykÔÞwt.
- yk[kÞo rLkheûký LkkUÄÃkkuÚke yLku yk[kÞo ÷kuøkçkwf Ãký rðrþü «fkhLke íkiÞkh fhðk{kt
ykðe. su{kt rþûkfLke ðøko¾tzLke «ð]r¥kyku, þiûkrýf MkkÄLkku yLku ðøkoÔÞðnkhLkk {wÆkyku
WÃkh Íkuf {qfkÞku.
- yæÞuíkkykuLku þk¤k{kt rLkÞr{ík çkLkkððk {kxu ð»ko{kt A sux÷ktt ðk÷e Mkt{u÷Lkku çkku÷kððkLkwt
Lk¬e fhðk{kt ykÔÞwt.
- rðrðÄ þiûkrýf fkÞo¢{kuLkk ykÞkusLk {kxu ðk÷e yLku Mk{ks ÃkkMkuÚke ykŠÚkf MknÞkuøk
{u¤ððkLkwt ykÞkusLk nkÚk ÄhkÞwt.
- S.S.C yLku H.S.C {kt «Úk{, rîíkeÞ yLku ík]íkeÞ MÚkkLk «kÃík fhLkkh rðãkÚkeoyku íkÚkk
rsÕ÷k yLku hkßÞ fûkkyu rðrþü rMkrØyku nktMk÷ fhLkkh rðãkÚkeoykuLkwt MkL{kLk fhðkLkwt
Lk¬e fhkÞwt.
- ç÷z fuBÃk, hkuøk rLkËkLk fuBÃk, ykt¾ rLkËkLk fuBÃk Ãký þk¤kyku{kt ÞkuSLku MðiÂåAf MðkMÚÞ
rð»kÞf Mkuðkyku Ãkqhe ÃkkzðkLkwt ykÞkusLk ÚkÞwt.
14.12 rþûkýLkk MíkhLke MkwÄkhýk {kxu fkuXkhe fr{þLku fhu÷kt Mkq[Lkku
fkuXkhe rþûký ‘Ãkt[’Lke rþûký ÃkØríkyku, {køkoËþoLk yLku {qÕÞktfLk ytøkuLke ¼÷k{ýku Lke[u
{wsçk Au :
(1) rþûký ÃkØríkyku{kt MkwÄkhku :
- rþûký ÃkØríkyku{kt ÷[e÷kÃkýwt íkÚkk økríkþe÷íkkLku MÚkkLk ykÃkðwt òuEyu.
- rþûký{kt økríkþe÷íkk ÷kððk {kxu rþûkfku{ kt Ãknu÷ fhðkLke ð] r¥k, Ãkheûký íkÚkk
MksoLkkí{fíkkLkk økwýkuLkku rðfkMk fhðku.
- Lkðe rþûký ÃkØríkykuLkk «ðkn {kxu Lkðk yÇÞkMk¢{ku, ðfoþkuÃk, «ËþoLkku , Ãkheûkfku,
rð[kh Mkt{u÷Lkku, Mkur{Lkkh ðøkuhuLkwt ykÞkusLk fhðwt.
(2) ÃkkXâÃkwMíkfku{kt MkwÄkhku :
- hk»xÙeÞ Míkhu ÃkkXâÃkwMíkfkuLke h[Lkk fhðk {kxuLkku yuf rðMík]ík fkÞo¢{ ½zðku.
- ÃkkXâÃkwMíkfkuLkk ÷u¾Lk {kxu Ëuþ¼h{kt rðîkLkkuLku «kuíMkkrník fhðk.
- ‘hk»xÙeÞ þiûkrýf MktþkuÄLk íkÚkk «rþûký Ãkrh»kË’ (National Council for Educational
Research and Training - N.C.E.R.T.) Lkk Ãkøk÷u yLÞ ûkuºkku{kt Ãký ÃkwMíkfkuLkwt rLk{koý
fhðk{kt ykðu.
- «íÞuf hkßÞ{kt ÃkkXâÃkwMíkf Mkth[Lkk {kxu yuf rðrþü Mkr{rík çkLkkððk{kt ykðu.
- ÃkkXâÃkwMíkf Mkth[Lkk íkÚkk {qÕÞktfLk fkÞo hkßÞ rþûký rð¼køkLke Vhs økýkþu.
(3) «kÚkr{f Míkhu {køkoËþoLk :
- «kÚkr{f þk¤kykuLkkt rLkBLk MíkhÚke {køkoËþoLk MkuðkLkku «kht¼ fhðku.
- «kÚkr{f þk¤kLkk rþûkfkuLku «rþûký fkÞo¢{ Mk{Þu {køkoËþoLkÚke {krníkøkkh fhðk{kt
ykðu.
- rðãkÚkeoyku íkÚkk íku{Lkk ðk÷eykuLku rð»kÞ ÃkMktËøke fhðk{kt MknkÞíkk fhðk{kt ykðu.
38
(4) {kæÞr{f Míkhu {køko Ë þo Lk :
- ík{k{ {kæÞr{f þk¤kykuLku {kxu {køkoËþoLk fkÞo¢{ íkiÞkh fhðk{kt ykðu.
- 10 {kæÞr{f þk¤kyku {kxu Mk÷knfkh (Counsellor) Lke{ðk{kt ykðu.
- «íÞuf rsÕ÷k{kt ykuAk{kt ykuAe yuf þk¤k{kt {køkoËþoLkLkku rðMík]ík fkÞo¢{ y{÷e çkLku.
- {kæÞr{f þk¤kLkk rþûkfkuLku «rþûký fkÞo¢{ ð¾íku {køkoËþoLk MkuðkykuÚke {krníkøkkh
fhðk{kt ykðu.
(5) {q ÕÞkt fLk :
- {qÕÞktfLkLkk LkðeLk árüfkuý {wsçk ÷ur¾ík Ãkheûkkyku{kt MkwÄkhku fhkÞ.
- rðãkÚkeoykuLkk rðfkMkLkk rðrðÄ ÃkkMkktLkk {qÕÞktfLk {kxuLke rðrðÄ ÃkØríkyku (÷ur¾ík fMkkuxe
rMkðkÞ) ÃkheûkkykuLkku «Þkuøk fhðk{kt ykðu.
- «kÚkr{f fûkkyu ÷ur¾ík fMkkuxe rMkðkÞ {kir¾f íkÚkk rLkËkLkkí{kf (Diagnostic) ÃkheûkkLkku
«Þkuøk fhðk{kt ykðu. Mkt øk]rník {krníke Ãkºkf (Commulative Record Cards-
C.R.C.) Lkku WÃkÞkuøk fhðk{kt ykðu.
14.13 {kæÞr{f rþûkýLke økw ý ð¥kk MkwÄ khýk {kxu yku Ã khu þ Lk ç÷u f çkku zo Þku sLkk
- «kÚkr{f rþûkýLkwt Mkkðorºkfhý yu ykÃkýk Ëuþ{kt þiûkrýf rðfkMkLkk ¾qçk yøkíÞLkkt æÞuÞku
{kxuLkwt Au. 14 ð»koLke ô{h Ãkqhe fhu íÞkt MkwÄe Ëhuf çkk¤fLku {Vík yLku VhrsÞkík rþûký ÃkqÁt
Ãkkzðwt yu ykÃkýk çktÄkhýLkku yuf {køkoËþof rMkØktík Au. ÷½wík{ ykð~Þfíkk fkÞo¢{Lkku
íku{s 20 {wÆkLkk fkÞo¢{ (1986)Lkku íku yuf ¼køk Au. hk»xÙeÞ rþûký Lkerík-1986 yu Ãký
Mkkðorºkf «kÚkr{f rþûkýLku rLkŠððkË yrøkú{íkk ykÃke Au.
- yk Lkeríkyu rþûkýLke hk»xÙeÞ ÃkØríkLke MktfÕÃkLkkLke YÃkhu¾k Ëkuhe Au. rþûký ÃkØríkyku{kt
hnu÷e rð»k{íkk Ëqh fhðk yLku þk¤kLkk ÃkÞkoðhýLke økwýð¥kk MkwÄkhðk Ãkh íku ¼kh {wfu Au.
suÚke íku{Lke Mkk{krsf ykŠÚkf Ãkkïo¼qr{fkLku æÞkLk{kt ÷eÄk ðøkh çkÄkt s çkk¤fkuLku y{wf
Míkh MkwÄeLkwt Xef Xef «{ký{kt økwýð¥kkÞwõík rþûký {¤e hnu.
- rþûkýLke rð»kÞðMíkw yLku «r¢ÞkLke ÃkwLk:h[Lkk îkhk y{÷efhý fkÞo¢{{kt rþûkýLke
økwýð¥kk MkwÄkhýk {kxuLkk WÃkkÞku Mkq[ððk{kt ykÔÞk Au. yæÞkÃkLkLke ÷½w¥k{ fûkk Lk¬e
fhðe, ðÄkhkLkk rþûkfku Ãkqhkt Ãkkzðk yLku þk¤kfeÞ Mkøkðzku{kt MkwÄkhku fhðku.
14.13.2 yæÞÞLk «ð] r¥kyku
ykuÃkhuþLk ç÷uf çkkuzo (ÞkusLkk) yLku íkuLkk rð¼køkku
- «kÚkr{f rþûkýLke økwýkí{f íku{s «{kýkí{f MkwÄkhýk {kxu hk»xÙeÞ rþûký Lkerík - 1986
yLku y{÷efhý fkÞoYÃk{kt yLkuf ÞkusLkkyku Mkq[ððk{kt ykðe Au. íku{ktLke yuf ÞkusLkkLku
MkqºkYÃku ykuÃkhuþLk ç÷uf çkkuzo yuðwt Lkk{ ykÃkðk{kt ykðu÷ Au.
- «kÚkr{f rþûkýLke Mkøkðzku{kt økýLkkÃkkºk MkwÄkhku fhðkLkwt íkuLkwt ÷ûk Au. ykuÃkhuþLk ç÷uf
çkkuzo{kt yíÞkh MkwÄe{kt MÚkÃkkÞu÷e çkÄe «kÚkr{f þk¤kyku{kt Ãkqhe ÃkkzðkLke ykuAk{kt ykuAe
MkøkðzkuLkwt Míkh sYhe fhðk{kt ykÔÞwt Au. yLku ¼rð»Þ{kt ¾q÷Lkkhe çkÄe «kÚkr{f þk¤kyku
{kxu Lkkýkt ¼tzku¤Lke ykuAk{kt ykuAe fûkk Ãký yuýu Ëþkoðe Au.
- ykuÃkhuþLk ç÷uf çkkuzo (ÞkusLkk)Lkk ºký rð¼køk Au.
(1) çkÄe Éíkwyku{kt WÃkÞkuøke çkLku íkuðk Xef Xef {kuxk, Ãknku¤e ykuMkhe MkrníkLkk yLku Akufhk-
Akufheyku {kxu sYhe-{wíkhzeLke y÷øk ÔÞðMÚkk Mkrník ykuAk{kt ykuAk çku ykuhzkLke
òuøkðkE fhðe.
39
(2) Ëhuf «kÚkr{f þk¤k{kt ykuAk{kt ykuAk çku rþûkfku þõÞ nkuÞ íÞkt MkwÄe íku{ktLkk yuf {rn÷k
rþûkfLke òuøkðkE fhðe.
(3) sYhe yæÞkÃkLk-yæÞÞLk Mkk{økúe Ãkqhe Ãkkzðe
14.13.3 «kÚkr{f rþûkýLke økw ý ð¥kk Mkw Ä khýk {kxu yku Ãkhu þ Lk ç÷uf çkku z o Þku s Lkk
- «kÚkr{f rþûkýLke økwýð¥kk MkwÄkhðk {kxu ykuÃkhuþLk ç÷ufçkkuzo {n¥ðLke ¼qr{fk ¼sðe
þfu íku{ Au. ykuÃkhuþLk ç÷uf çkkuzoLkku nuíkw «kÚkr{f rþûký økwýð¥kk MkwÄkhýk fhðk {kxuLkku
Au.
- ykuÃkhuþLk ç÷uf çkkuzoLkku nuíkw Ëhuf «kÚkr{f þk¤k{kt sYhe yuðe ykuAk{kt ykuAe «kÚkr{f
Mkøkðzíkkyku Ãkqhe ÃkkzðkLkku Au. yk Mkøkðzíkkyku{kt þiûkrýf MkkÄLk Mkk{økúeLkku Mk{kðuþ
ÚkkÞ Au. ynªÞk ‘ykuÃkhuþLk’ þçËLkku yÚko yk fkÞo¢{Lke yøkíÞ Ëþkoððk {kxu ðkÃkhðk{kt
ykÔÞku Au.
- ykuÃkhuþLk ç÷uf çkkuzo{kt Mk{kðuþ çkkçkíkku.
(1) Ëhuf «kÚkr{f þk¤k{kt ykuAk{kt ykuAk çku {kuxk ykuhzkyku yuðk nkuðkt òuE yu fu
ykuhzkykuLkku WÃkÞkuøk Ëhuf Éíkw{kt ÚkE þfu.
(2) fk¤kt ÃkkrxÞkt, sYhe Lkõþkyku yLku [kxo nkuÞ.
(3) Ëhuf «kÚkr{f þk¤k{kt sYrhÞkík Ãkqhíkkt h{fzktyku yLku h{íkkuLkkt MkkÄLkku nkuÞ.
(4) çkeS sYhe þiûkrýf Mkk{økúe Ãký nkuÞ.
(1) rþûkfku {kxu sYhe MkkÄLkku :
- ÃkkXâ ÃkwMíkf
- ÃkkXâ¢{
- rþûkf rLkËŠþLkeyku
- xuçk÷ ¾whþe
(2) ðøko¾tz {kxu sYhe yuðe þiûkrýf Mkk{økúe :
- Lkõþkyku : rsÕ÷k, hkßÞLkk ËuþLkk hksfeÞ yLku «kf]ríkf Lkõþk
- Ã÷kÂMxfLkk Ãk]ÚðeLkk økku¤k
- rð»kÞ «{kýu þiûkrýf [kxoTMk
- Lkõþk MxuLz
- fçkkx
(3) h{ík øk{íkLkkt MkkÄLkku yLku h{fzkt :
- òLkðhkuLke ËwrLkÞk
- ºkksðkt
- {kÃkÃkèe ÷kun[wtçkf, Mkqû{Ëþof fkÞo
- Ãkku»kýLke rðøkíkku Ëþkoðíkku [kxo
- ¼k»kktf
- fuh{
- h{íkøk{íkLkk MkkÄLkku
(4) h{íkLkkt MkkÄLkku :
- ðkì÷eçkku÷, hççkhLkk çkku÷
40
- nðk ¼hðkLkku ÃktÃk
- hªøk, xkÞh MkkÚkuLkwt nª[fk {kxuLkwt Ëkuhzwt
- fqËðk {kxuLkk Ëkuhzkt, Ëzk-Vqxçkku÷
- [¢VUf
- økku¤k
(5) «kÚkr{f rð¿kkLk {kxuLkkt MkkÄLkku
(6) LkkLke nrÚkÞkh Ãkuxe
(7) xw ELk ðLk ykurzÞku MkkÄLk
(8) ÷kÞçkúuheLkkt ÃkwMíkfku
(9) þk¤kLkku ½tx
(10) MktøkeíkLkk MkkÄLkku
(11) ÃkkýeLke Mkøkðz
(12) f[hkÃkuxe
- Ãkkur÷xufrLkfku, ykE.xe.ykE, {kæÞr{f yLku Wå[íkh {kæÞr{f þk¤kyku{kt ykuÃkhuþLk
ç÷uf çkkuzoLkk fkÞo¢{ {kxuLke [esðMíkwyku íkiÞkh fhðkLke rËþk{kt rn÷[k÷ þY fhðk
«kuíMkkrník fhðk{kt ykðþu.
- yuf rþûkfðk¤e þk¤kykuLku çku rþûkfðk¤e þk¤kyku{kt Vuhððk{kt ykðþu. çku rþûkfku
ÃkifeLkk yuf {rn÷k rþrûkfk nkuÞ, yLku ykLku {kxu swËkt swËkt rð[khkuLke ÃkrhÂMÚkríkLku
æÞkLk{kt hk¾eLku þõÞ íÞkt MkwÄe MÚkkrLkf fu¤ðkÞu÷e {rn÷kLke ÃkMktËøke fhðk{kt ykðþu.
14.14 Mkkhkt þ
- hkßÞ rþûký ¼ðLkLku nk÷{kt hkßÞ þiûkrýf MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kËLkku Wå[ Ëhßòu
ykÃkðk{kt ykÔÞku Au. ykÃkýk Ëuþ{kt hkßÞ çktÄkhý y{÷{kt ykðíkkt «kÚkr{f rþûký
{Vík, VhrsÞkík yLku Mkkðorºkf çkLkkððk{kt ykÔÞwt Au Ãkrhýk{u «kÚkr{f rþûkýLkku Mkkhk
«{ký{kt «Mkkh ÚkÞku. «kÚkr{f fûkkyu ¼ýLkkhkt çkk¤fkuLke MktÏÞk{kt ¾qçk s ðÄkhku ÚkÞku
Au. «kÚkr{f fûkkyu ¼ýLkkhkt çkk¤fkuLke MktÏÞk{kt ðÄkhku Úkíkkt, yk çkÄktLku ¼ýkððk
þk¤kykuLke MktÏÞk{ktÚke Mkkhku yuðku ðÄkhku ÚkÞu÷ Au, «íÞuf þk¤k{kt ¼ýLkkhkt çkk¤fkuLke
MktÏÞk{kt Ãký ðÄkhku ÚkÞu÷ Au. rþûkfkuLkwt «{ký ðæÞwt Au. MktÏÞk ðÄu íkku økwýð¥kk ½xu yu Mkkð
Mkns çkkçkík Au.
- ¼khík{kt «kÚkr{f þe¾ðkLkk «Mkkh MkkÚku «kÚkr{f rþûkýLke økwýð¥kkLkwt Äkuhý Lke[wt sýkÞwt
ykÚke «kÚkr{f rþûkýLke økwýð¥kkLkwt Äkuhý Lke[wt síkwt yxfkððk yLku «kÚkr{f rþûkýLke
økwýð¥kk MkwÄkhðkLkk nuíkwÚke Ëuþ{kt hkßÞ rþûký ¼ðLkku yÂMíkíð{kt ykÔÞkt.
- hk»xÙeÞ rþûkýLkerík 1986Lkku y{÷ fhðk{kt ykðíkkt yk hkßÞ rþûký ¼ðLkkuLku hkßÞ
þiûkrýf MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kË yuðku Ÿ[ku Ëhßòu ykÃkðk{kt ykÔÞku.
- rþûkýLkku ÔÞkÃk rËðMku rËðMku ðÄíkku òÞ Au, íkuLkk ÷eÄu rþûkýLke Ëhuf fûkkyku suðe fu,
«kÚkr{f, {kæÞr{f yLku Wå[fûkkyu rþûkýLke økwýð¥kkLkku yuf Ãkzfkh rþûký Mk{Þu Q¼ku
ÚkÞku Au.
- rðïfûkkyu yÚkoíktºkLkk ðirïfefhýLke MkkÚku MkkÚku yuLke ÔÞkÃkf yMkh þiûkrýf, Mkk{krsf
yLku MkktMf]ríkf MktMÚkkykuLkk ðirïfhý Ãkh Ãký Úkðk ÷køke Au. «ðíko{kLk yktíkhhk»xÙeÞ
rð[khýkLkwt MÃkÄkoLkk MktË¼uo Ãký ‘økwýð¥kk’ yu ÞkusLkk ÞwøkLkku yuf {nk{tºk çkLke hnu÷ Au.
- økwýð¥kk yux÷u þwt ? rðþu»k MkwÄkhýk
41
- økwýð¥kk yux÷u økwýkí{f ÃkrhðíkoLk fu Mkíkík MkwÄkhýk.
14.15 yuf { MðkæÞkÞ
(1) økwshkík þiûkrýf MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kËLkkt WÆuþku sýkðku.
(2) økwshkík þiûkrýf MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kËLkkt fkÞkuo sýkðku.
(3) S.Mke.E.ykh.xe.Lkwt {k¤¾wt sðkýku.
(4) S.Mke.E.ykh.xe.Lkkt nuíkwyku sýkðku.
(5) S.Mke.E.ykh.xe.Lke rMkrØ sýkðku.
(6) S.Mke.E.ykh.xe.Lkkt fkÞkuo sýkðku.
(7) økwýð¥kk yux÷u þwt ? íkuLkk ÷ûkýku sýkðku.
(8) økwýð¥kkLkwt {n¥ð sýkðku.
(9) rþûký{kt økwýð¥kk ÔÞðMÚkkÃkLkLkwt fkÞoíktºk sýkðku.
(10) rþûký{kt MktÃkqýo økwýð¥kk ÔÞðMÚkkÃkLkLke MkV¤íkk {kxuLkk Mkq[Lkku sýkðku.
(11) MktÃkqýo økwýð¥kk ÔÞðMÚkkÃkLkLkku y{÷ sýkðku.
14.16 ík{khe «økrík [fkMkku :

 ykÃku ÷ rðÄkLkLke Lke[u sýkðu ÷ rð»kÞku { kt Ú ke Þku øÞ rð»kÞ ÃkMkt Ë fhe sðkçk
ykÃkku .
(1) økwshkík{kt GCERT MktMÚkk Lke[uLkk{ktÚke fÞk MÚk¤u ykðu÷e Au ?
(1) økktÄeLkøkh (2) y{ËkðkË
(3) ¼kðLkøkh (4) Mkwhík
(2) «kÚkr{f rþûkýLke økwýð¥kk MkwÄkhðk {kxuu Lke[uLkk{ktÚke fÞku fkÞo¢{ yÃkLkkðu÷ Au ?
(1) ITV (2) IPTT
(3) DPEP (4) IFDL
(3) GCERT fÞk {krMkf Mkk{rÞf îkhk rþûkýLkk Lkðk «Þkuøkku rþûký MkwÄe ÃknkU[kzu Au ?
(1) «økríkþe÷ rþûký (2) {kæÞr{f rþûký Ãkheûký
(3) SðLk rþûký (4) ½hþk¤k
 Lke[u L kk «&Lkku L kk xq t f {kt sðkçk ykÃkku .
ík{khk W¥khku Lke[u ykÃku÷ søÞk{kt ÷¾ku
(2) GCERT Lkk fkuE Ãký çku nuíkwyku sýkðku
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
(3) GCERT Lkk fkuE Ãký çku fkÞkuo sýkðku.
..........................................................................
..........................................................................
42
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
(4) økwýð¥kk yux÷u þwt ?
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
(5) økwýð¥kkLkk fkuEÃký çku ÷ûkýku sýkðku ?
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
14.17 ík{khe «økrík [fkMkkuLkk W¥khku (Answer to check your Progress) :
(1) çknwrðfÕÃk «&LkkuLkk Mkk[k sðkçkku
(1) økktÄeLkøkh
(2) DPEP
(3) SðLk rþûký
(1) çkkhiÞk ðe.ðe. : økw ý ð¥kk Mkw Äkhðk {kxu Lke Mkt MÚkkyku økq so h MkkrníÞ ¼ðLk,
y{ËkðkË
(2) hkð÷ Lkxw¼kE ðe : þi ûkrýf ÔÞðMÚkkÃkLk yLku þk¤k Mkt ø kXLk, Lkehð «fkþLk,
y{ËkðkË.
(3) Ãkxu÷ {kuíke¼kE : þk¤k «çktÄ, çke.yuMk. «fkþLk, y{ËkðkË
yu{ íkÚkk yLÞ
43
yu f { ðíko{kLk rþûkýLkwt {k¤¾wt
15 (Structure of Present Education System)
: YÃkhu ¾k :
15.1 «MíkkðLkk
15.2 økw s hkík{kt rþûký{kt hkßÞ fûkkLkw t {k¤¾w t
15.2.1 Mkr[ðk÷Þ
15.2.2 {kæÞr{f rþûký
15.3 rþûký rLkÞk{fLke ðneðxe f[u h e
15.3.1 Wå[ rþûký fr{&Lkh
15.3.2 rþûký rLk{kÞf
15.3.3 Mkt Þ w õ ík rþûký rLkÞk{f
15.4 {kæÞr{f rþûký çkku z o- {k¤¾w t
15.4.1 økw s hkík {kæÞr{f yLku Wå[íkh {kæÞr{f rþûký çkku z o L ke h[Lkk
15.4.2 {kæÞr{f rþûký ÄkhkLkw t {n¥ð ( yrÄrLkÞ{ )
15.4.3 økw s hkík {kæÞr{f rþûký çkku z o L ke Mk¥kk yLku Vhòu
15.4.4 {kæÞr{f rþûký çkkuz o Lkw t fkÞoû kuº k
15.5 rsÕ÷k ûku º ku rþûkýLkw t ðneðxe {k¤¾w t .
15.5.1 «MíkkðLkk
15.5.2 rsÕ÷k rþûký yrÄfkheLkk fkÞku o
15.6 hkßÞ{kt {Vík Mkkðo r ºkf «kÚkr{f rþûkýLkw t íkt º k
15.7 hkßÞLkk rsÕ÷k rþûký yrÄfkheyku
15.8 Mkkhkt þ
 WÆuþku :
yk yuf{Lkku yÇÞkMk fÞko ÃkAe ík{u ..
(1) økwshkík{kt rþûkýLkwt hkßÞ fûkkLkwt {k¤¾wt Mk{S þfþku.
(2) Wå[ rþûký fr{&LkhLke f[uheLkwt {k¤¾wt Mk{S þfþku.
(3) rþûký rLkÞk{fLke ðneðxe f[uhe Mk{S þfþku.
(4) Wå[ rþûký fr{&LkhLkkt fkÞkuo Mk{S þfþku.
(5) rsÕ÷k rþûký yrÄfkheLkkt fkÞkuo Mk{S þfþku.
(6) {kæÞr{f rþûký çkkuzoLkwt {k¤¾wt Mk{S þfþku.
44
(7) økwshkík {kæÞr{f yLku Wå[íkh {kæÞr{f rþûký çkkuzoLke h[Lkk Mk{S þfþku.
(8) økwshkík {kæÞr{f rþûký çkkuzoLke Mk¥kk yLku Vhòu Mk{S þfþku.
15.1 «MíkkðLkk :
- Ëhuf hkßÞ{kt rþûkýLkwt {k¤¾wt Mðíktºk nkuÞ íku heíku økkuXðu÷wt nkuÞ Au.
- hkßÞLkwt rþûkýLkwt {k¤¾wt íku fuLÿLkk rþûkýLkk {k¤¾kLku æÞkLk{kt hk¾e økkuXðkÞu÷wt nkuÞ Au, íku
rþûký rð»ku su «{kýu Mk÷kn Mkq[Lk yLku {køkoËþoLk ykÃkðk{kt ykðu íku «{kýu ðneðx
fhðkLkku Au.
- fuLÿ ÷uð÷u rþûký{kt su VuhVkhku ÚkkÞ íku «{kýu VuhVkh fhðk {kxu hkßÞLkk rþûký rð¼køkLku
Mkq[Lk fhu Au.
- hkßÞ rþûký rð¼køk fuLÿ rþûký îkhk su fktE Mkq[Lk fhðk{kt ykðu÷ nkuÞ íkuLku æÞkLk{kt
hk¾e VuhVkh fhðkLkwt rð[khu Au.
- Ëk.ík. Lkðku yÇÞkMk¢{ y{÷{kt {qfðku, íku {kxu yÇÞkMk¢{ çkLkkðe hkßÞLku rþûký
rð¼køkLku sýkðu Au, rþûký rð¼køk fuLÿLkk rþûký rð¼køkLku æÞkLk{kt ÷E sYhe VuhVkh
fhu Au.
15.2 økwshkík{kt rþûkýLkwt hkßÞ fûkkLkwt {k¤¾wt :
økwshkík{kt rþûkýLkwt hkßÞ fûkkLkwt {k¤¾wt
  
(1) (2) (3)
 
rþûký Mkr[ðk÷Þ {kæÞr{f rþûký
 
rþûký{tºke {kæÞr{f ÃkkXâÃkwMíkfLkwt
 rþûký {tz¤
rþûkýMkr[ð (IAS) rxÙçÞwLk÷ (ÃkkXâÃkwMíkf
 (LÞkÞ{kxu)  «økx fhðk)
LkkÞçk rþûký Mkr[ð {kæÞr{f rþ. çkkuzo (Mðíktºk)
 
WÃkrþûký Mkr[ð yæÞûk
 
ytzh Mku¢uxhe WÃkkæÞûk
 
rð¼køkeÞ yrÄfkheyku fkhkuçkkhe Mkr{rík
 
MknkÞf f{o[kheyku çkkuzoLkk MkÇÞku

  
nkuÆkøkík rLkÞwõík [qxkÞu÷kt
45
MkÇÞku MkÇÞku MkÇÞku
(3) rþûký rLkÞk{fLke ðneðxe f[u h e:
 
Wå[ rþûký fr{&Lkh rþûký rLkÞk{f
(Wå[ yLku {kæÞr{f) («kÚkr{f «kiZ)

 
MktÞwõík rþûký rLk{kÞf MktÞwõík rþûký rLk{kÞf
({kæÞr{f rþûký) (Wå[ ÞwrLk. rþûký)

 
hkßÞ fûkkLkku ðneðx rsÕ÷k fûkkLkku ðneðx
 
f[uhe yrÄûkfku rsÕ÷k rþûký yrÄfkheLke f[uhe
 
{wÏÞ fkhfwLk rsÕ÷k rþûký yrÄfkhe
 
(yLÞ fkhfwLkku) rþûký yrÄfkhe

{ËËLkeþ rþûký rLkheûkfku

ðneðxe f{o[kheyku

MxkV
15.2.1 Mkr[ðk÷Þ :
- ykÃkýk Ëuþ{kt rþûký yu MktÞwõík ÞkËeLkku rð»kÞ nkuðkÚke fuLÿÚke {ktze hkßÞ yLku rsÕ÷k
fûkkyu þiûkrýf fkÞo¢{kuLkk ykÞkusLk, Mkt[k÷Lk yLku ðneðx {kxu su Mkhfkhe ÔÞðMÚkkíktºk
økkuXðkÞu÷wt Au íkuLku xqtf{kt rþûký ðneðx fnuðkÞ Au.
- {kæÞr{f rþûkýLkku ðneðx yu hkßÞLkk MktÃkqýo rLkÞtºký nuX¤ fkÞo fhðkLkwt nkuÞ Au. rþûký
ytøkuLke Lkerík Lk¬e fhðkLkk fkÞo{kt hkßÞLkwt {kæÞr{f rþûký çkkuzo hkßÞLku {ËËYÃk ÚkkÞ
Au.
- hkßÞ Mkr[ðk÷Þ îkhk rþûký«ÄkLk yLku LkkÞçk rþûký «ÄkLk rþûký¾kíkkLkku Mðíktºk
nðk÷ku Mkt¼k¤u Au.
- rþûký «ÄkLk rþûkýLke Lkerík (Policy) Lk¬e fhðk {kxu rðÄkLkMk¼k yLku {wÏÞ «ÄkLkLku
sðkçkËkh nkuÞ Au.
- rþûký «ÄkLk Mk{økú hkßÞLkku rþûkýLkku nðk÷ku Mkt¼k¤u Au. MktÃkqýo ðneðx íku{Lkk ytzh{kt
nkuÞ Au.
46
- rþûký «ÄkLkLkk ({tºke) nkÚk Lke[u rþûký Mkr[ð (IAS yrÄfkhe) nkuÞ Au. rþûký
Mkr[ðLkk nkÚk Lke[u LkkÞçk rþûký Mkr[ð íku{Lkk nkÚk Lke[u çku WÃkrþûký Mkr[ðLke rLk{ýqtf
fhðk{kt ykðu Au.
- yk WÃkhktík Mkr[ðk÷Þ{kt ytzh Mku¢uxhe, rð¼køkeÞ yrÄfkheyku, MknkÞf f{o[kheyku
nkuÞ Au.
- rþûký ytøkuLke Lkerík {kæÞr{f rþûkýçkkuzo îkhk Mkr[ðk÷Þ{kt ½zkÞ Au.
- rþûký rð»kuLke Lkerík íkiÞkh fhðk {kxu {æÞMÚk MkhfkhLkk rþûký rð¼køk îkhk su Mkq[Lkkyku
yLku {køkoËþoLk {¤u÷ nkuÞ íkuLku æÞkLk{kt hk¾ðk{kt ykðu Au.
- rþûký ytøkuLke Lkerík Lk¬e fhðk{kt rþûký Mkr[ð Wå[ rþûký fr{&Lkh {n¥ðLke ¼qr{fk
¼sðu Au, íku{kt rþûký Mkr[ðLkku Vk¤ku {n¥ðLkku nkuÞ Au.
- rþûký rð»kuLke su Lkerík Lk¬e fhðk{kt ykðu íku rþûký rLkÞk{fLke ðneðxe f[uheyu
y{÷efhý fhðkLkwt {n¥ðLkwt fkÞo fhðkLkwt nkuÞ Au.
- yk heíku hkßÞLkk rþûký rð¼køkLku Lke[u «{kýu ðnU[ðk{kt ykðu Au.
(1) rþûký Mkr[ðk÷Þ
(2) {kæÞr{f rþûký
(3) rþûký rLkÞk{fLke ðneðxe f[uhe
15.2.2 {kæÞr{f rþûký :
- {kæÞr{f rþûký ÃkkuíkkLkku Mðíktºk nðk÷ku Mkt¼k¤u Au. rþûký rð»kuLkk Lkerík rð»kÞf rLkýoÞku
÷ELku rþûký «ÄkLkLku sýkðu Au.
- {kæÞr{f rþûký ÃkkuíkkLkwt fkÞo Mkkhe heíku fhe þfu íku {kxu íkuLkk ºký rð¼køk Ãkkzðk{kt ykÔÞkt
Au.
{kæÞr{f rþûký

  
{kæÞr{f rþûký {kæÞr{f rþûkýçkkuzo ÃkkXâ ÃkwMíkf {tz¤
rxÙçÞwLk÷
- rxÙçÞwLk÷, f{o[kheykuLku yLÞkÞ ÚkÞku nkuÞ íkku LÞkÞ ykÃkðkLkwt fkÞo fhu Au.
- f{o[kheyku {kxu LkkufheLke fux÷ef þhíkku Lk¬e fhu÷ Au.
- Ëhuf f{o[kheyu LkkufheLke þhíkkuLkwt Ãkk÷Lk fhðkLkwt nkuÞ Au. þhíkkuLkwt Ãkk÷Lk Lk fhLkkhLku
n¤ðe yLku ¼khu MkòLke òuøkðkE Lk¬e fhðk{kt ykðu÷ Au.
- {kæÞr{f rþûký çkkuzo Mðíktºk nðk÷ku Mkt¼k¤u Au. íkuLkku ðneðx fhðk {kxu yuf yæÞûkLke
rLk{ýqtf fhðk{kt ykðu Au, íkuLkk nkÚk Lke[u WÃkkæÞûk (LkkÞçk yæÞûk) yLku fkhkuçkkhe Mkr{rík
fkÞo fhu Au.
- fkhkuçkkhe Mkr{rík{kt çkkuzoLkk MkÇÞkuLke rLk{ýqtf fhðk{kt ykðu Au.
47
çkkuz o L kk MkÇÞku

  
nkuÆkøkík MkÇÞku rLkÞwõík MkÇÞku [qtxkÞu÷kt MkÇÞku
yu{ ºký «fkhu MkÇÞkuLke fkhkuçkkuhe Mkr{rík çkLkkððk{kt ykðu Au. fkhkuçkkhe fr{rx yæÞûkLkk
{køkoËþoLk nuX¤ fkÞo fhu Au.
15.3 rþûký rLkÞk{fLke ðneðxe f[uhe
- Mkr[ðk÷Þ{kt Lk¬e ÚkÞu÷ e Lkerík «{kýu ðneðx fhðkLke sðkçkËkhe Wå[ rþûký
fr{&LkhLku MkkUÃkðk{kt ykðu÷ Au.
- Wå[ rþûký fr{&Lkh yu rþûký ¾kíkkLkku ðneðxe ðzk Au. íku ykE.yu.yuMk. (IAS)
yrÄfkhe nkuÞ íkuLke rLk{ýqtf {kuxk ¼køku fhðk{kt ykðu Au.
- ykÃkýk hkßÞ{kt yíÞkhu rþûký rLkÞk{fLke çkeS søÞk Q¼e fhðk{kt ykðu÷ Au.
«kÚkr{f yLku «kiZ rþûkýLkwt fkÞo fhu Au. su ykE.yu.yuMk. nkuíkkt LkÚke.
- Wå[ rþûký fr{&LkhLku {ËË fhðk {kxu çku MktÞwõík rþûký rLkÞk{fLke rLk{ýqtf fhðk{kt
ykðu÷ Au.
- MktÞwõík rþûký rLkÞk{f {kæÞr{f rþûkýLkwt fkÞo fhu Au. çkeò Wå[ rþûký ÞwrLkðŠMkxe
rþûkýLkwt fkÞo fhu Au.
- yk Ëhuf WÃkrþûký rLkÞk{f «kÚkr{f rþûký, {kæÞr{f rþûký, Wå[ Mºke rþûký,
xufrLkf÷ rþûký ðøkuhu{ktÚke yuf yÚkðk ðÄkhu rð¼køkku ytøkuLke sðkçkËkhe WÃkkzu Au.
- LkkÞçk rþûký rLkÞk{fLkk {ËËLkeþku íkhefu rsÕ÷k rþûký yrÄfkhe nkuÞ Au yLku çkeòu
rð¼køk hkßÞ fûkkLkku ðneðx fhðk {kxuLkku rð¼køk nkuÞ Au.
- rsÕ÷k rþûký yrÄfkheLku {ËËLkeþ rþûký rLkheûkfku ðneðxe f{o[kheyku yLku MxkV nkuÞ
Au.
- íku WÃkhkt ík rsÕ÷k rþûký yrÄfkhe «kÚkr{f nkuÞ Au. rsÕ÷k{kt ykðu ÷ «kÚkr{f
þk¤kykuLkku ðneðx fhu Au. íku{Lkk rLkheûký yLku ÃkheûkýLke sðkçkËkhe íku{Lke Au.
15.3.1 Wå[ rþûký fr{&Lkh
- Wå[ rþûký fr{&Lkh yu rþûký ¾kíkkLkk ðneðxe ðzk Au.
- hkßÞu Lk¬e fhu÷kt rþûký ytøkuLke LkeríkykuLkwt y{÷efhý íkuykuyu fhðkLkwt nkuÞ Au, suLku
Lke[uLkkt fkÞkuo fhðkLkk nkuÞ Au.
(1) Mkr[ðk÷ÞLku rþûký ytøkuLke Lkeríkyku ½zðk{kt {ËËY ÚkkÞ Au.
(2) {kæÞr{f yLku Wå[ rþûký ytøku hkßÞ Mkhfkh íkhVÚke Lk¬e ÚkÞu÷e Lkeríkyku íku{s
rLkÞ{kuLku y{÷{kt {qfðkLkwt fkÞo fhu Au.
(3) rþûký «ÄkLk ðíke Mk{økú hkßÞ{kt rþûký rð¼køkLkwt rLkÞtºký fhu Au yLku sYhe ÞkuøÞ
{køkoËþoLk ykÃkðkLkwt fkÞo fhu Au.
(4) hkßÞLke rþûký ÔÞðMÚkk ytøku su ÃkrhÂMÚkrík Au íku ÃkrhÂMÚkríkLke {krníke ykÃku Au.
(5) {kæÞr{f þk¤kyku yLku Wå[ rþûký rð¼køk MktMÚkkykuLkk ðneðx Ãký sYhe Ëu¾hu¾ yLku
rLkÞtºký hk¾ðkLkwt fkÞo fhu Au.
(6) hkßÞ{kt Lkðe {kæÞr{f þk¤k þY fhðk íku{s çktÄ fhðk ytøku sYhe Mk÷kn ykÃku Au.
48
(7) hkßÞLke çkÄk «fkhLke rþûkýLke MktMÚkkyku {kxu LkkufheLke þhíkku Lk¬e fhu Au, íku{s íku ytøku
fkuE {w~fu÷e fu Mk{MÞkyku nkuÞ íkku íkuLkku rLkfkMk fhðkLkwt fkÞo fhu Au.
(8) hkßÞLke {kæÞr{f þk¤kykuLkwt rsÕ÷k rþûký yrÄfkhe îkhk yrÄûký, økúkLx ykÃkðkLke fu
fk{ {qfðkLke {n¥ðLke fk{økehe Au.
(9) nkuÆkLke Yyu {kæÞr{f rþûký çkkuzoLkk MkÇÞ nkuÞ Au. çkkuzoLke r{®xøk{kt nkshe ykÃke rþûký
ytøku MkhfkhLkwt árü®çkËw hsq fhu Au, íku{s çkkuzo WÃkh rLkÞtºký hk¾ðkLke Mk¥kk Ãký Ähkðu
Au.
(10) Mkhfkh îkhk [k÷íke MktMÚkkykuLkku ðneðx fhu Au.
(11) rþûkýLkk swËktt swËktt rð¼køkkuLku ðuøk ykÃkðkLkwt fkÞofhu Au. Ëk.ík. çkwrLkÞkËe rþûký,
þkherhf rþûký, r[ºkf÷kLkwt rþûký, ÄtÄkËkhe rþûký, ÃkwMíkfk÷Þku ðøkuhu.
(12) rþûký rð»kuLkku ðkŠ»kf rhÃkkuxo íkiÞkh fhðkLkwt fkÞo fhu Au.
15.3.2 rþûký rLk{kÞf
- rþûkýLkku ðneðx fhðkLke sðkçkËkhe Wå[ rþûký fr{&LkhLke nkuÞ Au, íku rþûký ¾kíkkLkku
ðneðxe ðzk Au íku{ fne þfkÞ.
 fkÞkuo
(1) rþûký rð»kÞf {krníke Ãkwhe Ãkkzðe :
- rþûký Mkr[ðk÷ÞLku rþûký rð»kÞf sYhe {krníke {u¤ððkLke yLku sYhe {krníke Ãkwhe
Ãkkzðe íku{s MkhfkhLku rþûkýLke Lkerík ½zðk{kt {ËËYÃk Úkðwt.
(2) hkßÞ MkhfkhLke LkeríkLkku y{÷ fhðku :
- hkßÞ Mkhfkh rþûký rð»ku su Lkerík Lk¬e fhu íku Lkerík «{kýu fkÞkuo þk¤k ÃkkMku fhkðu Au.
(3) Mkt[k÷Lk :
- hkßÞLkk rþûký rð¼køkLkwt MkwtËh yLku yMkhfkhf Mkt[k÷Lk fhðkLkwt fkÞo fhu Au.
(4) sYhe {køkoËþoLk :
- hkßÞ{kt rþûkýLkk {tz¤kuLku sYhe {køkoËþoLk ykÃkðkLkwt fkÞo fhu Au. sYhe Mk÷kn Mkq[Lkku
ykÃku Au. íku{s Mkhfkhe þk¤k, fkì÷usLku {køkoËþoLk ykÃku Au.
(5) Lkðe þk¤kykuLke {kLÞíkk ykÃkðe :
- hkßÞ{kt Lkðe þk¤kyku þY fhðk ytøkuLke {kLÞíkk ykÃkðkLkwt fkÞo fhu Au. íku{s Lkerík
rLkÞ{Lkwt Ãkk÷Lk Lk fhíke þk¤kykuLke {kLÞíkk hË fhðkLkwt Ãký fkÞo fhu Au.
(6) Mk{MÞkLkku rLkfk÷ fhðku :
- rþûkýLke MktMÚkk MkkÚku Mktf¤kÞu÷ yæÞkÃkfku, f{o[kheyku ðøkuhuLku LkkufheLke þhíkku ytøku
fkuEÃký Mk{MÞk nkuÞ íkku sYhe {køkoËþoLk ykÃke Mk{MÞkLkku rLkfkMk fhðkLkwt fkÞo fhu Au.
(7) {kæÞr{f rþûkýçkkuzo{kt MkÇÞ ÃkË :
- {kæÞr{f rþûký çkkuzo{kt nkuÆkLke Yyu íkuyku MkÇÞÃkË «kÃík fhu Au. çkkuzo{kt MkhfkhLkwt
«ríkrLkrÄíð Ähkðu Au.
(8) rþûkýLke «økríkLkku rhÃkkuxo íkiÞkh fhðku :
- hkßÞ{kt rþûkýLke «økríkLkku heÃkkuxo íkiÞkh fhðku, íku ytøkuLke sYhe {krníke {u¤ðu Au.
(9) LkðeLk «ðknkuLke {krníke ykÃkðe :
- rþûkýLkk LkðeLk «ðknkuLke {krníke {u¤ððe, {u¤ðu÷ {krníke rþûký «ÄkLk MkwÄe
49
ÃknkU[íke fhðkLkwt fkÞo fhu Au.
- {krníke {u¤ððk {kxu rþûký MkkÚku Mktf¤kÞu÷ ÔÞÂõíkykuLkk {tíkÔÞku {u¤ðu Au.
15.3.3 Mkt Þw õík rþûký rLkÞk{f
- Wå[ rþûký fr{&LkhLku {ËË fhðk {kxu çku MktÞwõík rþûký rLkÞk{fLke rLk{ýqtf fhu÷ Au.
- su{kt yuf MktÞwõík rþûký rLkÞk{fLkku {kæÞr{f rþûkýLke sðkçkËkhe MkkUÃkðk{kt ykðu÷ Au.
- çkeò MktÞwõík rþûký rLkÞk{fLku Wå[ ÞwrLkðŠMkxe rþûkýLke sðkçkËkhe MkkUÃku÷ nkuÞ Au.
- MktÞwõík rþûký rLkÞk{fLku {kæÞr{f rþûkýLke çkÄe s sðkçkËkhe Mkt¼k¤ðkLke nkuÞ Au.
Mkt Þ w õ ík rþûký rLkÞk{f
  
hkßÞ fûkkLke ðneðxe f[uhe rsÕ÷k fûkkLke ðneðxe f[uhe
 
f[uhe yrÄûkfku rsÕ÷k rþûký yrÄfkheLke f[uhe

{wÏÞ fkhfwLk
    
Ãkøkkh rLkð]r¥k ÃkuLþLk ykurzx yLÞ
LkkufheLke rð¼køk rð¼køk çkkçkíkku
þhíkku
50
15.4 {kæÞr{f rþûký çkku z o - {k¤¾w t
    
yæÞûk rxÙçÞwLk÷ ÃkkXâÃkwMíkfLkwt rsÕ÷k þk¤kyku
 (LÞkÞ {kxu) {tz¤ rþûký
WÃkkæÞûk (ÃkkXâÃkwMíkf yrÄfkhe
 «økx fhðkt)
Mku¢uxhe

{ËËLkeþ Mku¢uxhe

fkhkuçkkhe Mkr{rík

  
nkuÆkøkík rLkÞwõík [qtxkÞu÷kt
MkÇÞku MkÇÞku MkÇÞku
    
Mkk{kLÞ rð»kÞkuLke çkwrLkÞkËe rðrðÄ÷ûke ðkrýßÞ ¾uíke
þk¤k þk¤k þk¤k þk¤k rð»kÞf
 þk¤k
yk[kÞo
rLkheûkf
rþûkfku
fkhfwLkku
Mkuðfku
51
15.4.1 økw s hkík {kæÞr{f yLku Wå[íkh {kæÞr{f rþûký çkku zo L ke h[Lkk
- Mkhfkh©eyu Lke[÷k çkkuzoLkk yæÞûk yLku WÃkkæÞûk WÃkhktík çkkuzoLkk 59 MkÇÞku nkuÞ Au. yk
MkÇÞkuLku Lke[uLkk rð¼køkku{kt ðnU[ðk{kt ykðu Au.
(1) nkuÆkLke Yyu MkÇÞku - 16
(2) Mkhfkh©eLkk rLkÞwõík MkÇÞku - 8
(3) ÞwrLkðŠMkxeykuyu [qtxu÷kt ÃkkuíkkLkk yuf yuf «ríkrLkrÄ ËMk ÞwrLkðŠMkxe nkuE
fw÷ - 10
(4) [qtxkÞu÷kt MkÇÞku - 25
(1) nkuÆkLke Yyu MkÇÞku :- 16
1) Wå[ rþûký rLkÞk{f
2) rLkÞk{f©e {æÞknLk ¼kusLk yLku þk¤kykuLke f[uhe
3) xufrLkf÷ rþûký rLkÞk{f ©e
4) MktÞwõík rLkÞk{f©e 10+2 ¾kMk ½xf
5) rLkÞk{f©e «kÚkr{f rþûký
6) rLkÞk{f©e økwshkík hkßÞ þk¤k ÃkkXâÃkwMíkf {tz¤
7) økwshkík hkßÞ þiûkrýf MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kË
8) rLkÞk{f©e hkusøkkh yLku íkk÷e{
9) LkkÞçk Mkr[ð©e økwshkík rð¼køk
10) LkkÞçk Mkr[ð©e hkßÞ Ãkheûkk çkkuzo
11) yæÞûk©e hkßÞ Ãkheûkk çkkuzo
12) yæÞûk©e xufrLkf÷ rþûký çkkuzo
13) Mkr[ð©e W¥kh çkwrLkÞkËe rþûký çkkuzo
14) Ãkheûkk rLkÞk{f©e økwshkík {kæÞr{f yLku Wå[íkh {kæÞr{f rþûký çkkuzo
15) rLkÞk{f©e økwshkík þiûkrýf xufTLkku÷kuS
16) ¾kMk VhsÃkhLkk yrÄfkhe©e, økwshkík {kæÞr{f yLku Wå[íkh {kæÞr{f rþûký çkkuzo
Ãkheûkk rð¼køk - ðzkuËhk.
(2) Mkhfkh©eyu rLkÞwõík fhu÷kt MkÇÞku - 8
- økwshkík rðÄkLk Mk¼k{ktÚke 5 rðÄkLk MkÇÞku
- Mkhfkh rLkÞwõík MkÇÞku - 3
(rð¿kkLk, Wãkuøk yLku ðkrýßÞûkuºkLkk «íÞûk yLkw¼ð ÄhkðLkkh ÔÞÂõíkyku{ktÚke nþu.)
(3) rðrðÄ ÞwrLkðŠMkxeykuLkk «ríkrLkrÄ - 10
- Ëhuf ÞwrLkðŠMkxe ÃkkuíkkLkk yuf yuf «ríkrLkrÄLku ÃkMktË fheLku {kuf÷u÷ MkÇÞku
(4) [qtxkÞu÷kt MkÇÞku - 25
(1) LkkUÄkÞu÷e Wå[íkh {kæÞr{f þk¤kykuLkk þiûkrýf MxkV{ktÚke ºký rþûkfku íkÚkk
LkkUÄkÞu÷e Mkhfkhe {kæÞr{f yLku Wå[íkh {kæÞr{f þk¤kykuLkk rþûkf{ktÚke yuf
MkÇÞ {¤e fw÷ MkÇÞku - 4
52
(2) {kæÞr{f þk¤kykuLkk 10 MkÇÞku - 10
(1) yk[kÞo©eykuyu ÃkkuíkkLkk{ktÚke [qtxu÷k - 5
(2) rþûkfkuyu ÃkkuíkkLkk{ktÚke [qtxu÷k - 5
(3) hrsMxh ÚkÞu÷e W¥kh çkwrLkÞkËe þk¤kykuLkk MkÇÞku - 2
(1) yk[kÞo©eykuyu ÃkkuíkkLkk{ktÚke [qtxu÷k MkÇÞ - 2
(2) rþûkfkuyu ÃkkuíkkLkk{ktÚke [qtxu÷ku MkÇÞ - 1
(4) {kæÞr{f rþûkýLke íkk÷e{ fkì÷uòuLkk yk[kÞkuo îkhk [qtxu÷ku MkÇÞ - 1
(5) þk¤kykuLkk Mkt[k÷fkuLkk «ríkrLkrÄykuyu ÃkkuíkkLkk{ktÚke [qtxu÷k MkÇÞ - 4
(6) ¾kLkøke {kæÞr{f þk¤kykuLkk ðk÷eykuLkk yuMkkurMkyuþLkLkk «{w¾kuyu
ÃkkuíkkLkk{ktÚke [qtxu÷k MkÇÞku - 3
(7) rçkLkþiûkrýf f{o[kheykuLkk «ríkrLkrÄ - 1
WÃkh sýkðu÷ çkÄk s «fkhLkk MkÇÞkuLke {wËík 3 ð»koLke nkuÞ Au.
(5) Mkhfkh©eyu rLkÞwõík fhu÷kt MkÇÞku - 8
- økwshkík rðÄkLk Mk¼k{ktÚke 5 rðÄkLk MkÇÞku
15.4.2 {kæÞr{f rþûký ÄkhkLkwt {n¥ð (yrÄrLkÞ{)
(1) yrÄfkh {u¤ððk :
- økúkLx - ELk - yuEz fkuz - yrÄrLkÞ{ y{÷{kt níkku íÞkhu rþûkfkuLku fkuE yrÄfkhku {¤íkk
Lknª. yrÄrLkÞ{Lkk y{÷ îkhk yrÄfkh {¤ðk ÷køÞk. sYhe yrÄfkh {u¤ððk {kxu
yrÄrLkÞ{ sYhe Au.
(2) ÄkhkfeÞ fkÞoðkne fhðk :
- fkuE rððkË Q¼ku ÚkkÞ íkku ÄkhkfeÞ fkÞoðkne fhðk {kxu fkuE yrÄrLkÞ{ Lk níkku
yrÄrLkÞ{Lkk y{÷ îkhk ÄkhkfeÞ fkÞoðkne fhðk {kxu sYhe Au.
(3) þku»ký Ëqh fhðk :
- þk¤kLkk Mkt[k÷fkuLku çkÄk s ÷k¼ku {¤íkkt, yk[kÞo yLku rþûkfkuLkwt Mkt[k÷f {tz¤ þku»ký
fhíkkt Ãkhtíkw økwshkík {kæÞr{f yrÄrLkÞ{Lkk fkhýu þku»ký Ëqh fhðk {kxu sYhe Au.
(4) Mk÷k{íkeLkk hûký {kxu :
- þk¤kLkk Mkt[k÷fkuLku çkÄk ÷k¼ku {¤íkkt íku{s ðÄw þku»ký fhíkkt. yrÄrLkÞ{ yk[kh
MktrníkkLkk MðYÃku s níkku fkuE fkÞËkfeÞ MðYÃk Lk níkwt.
- þk¤kLkk f{o[kheyku ÃkkuíkkLke Mk÷k{íke {kxu ftE fhe þfíkkt Lknª. hkßÞ Mkhfkh Mkk{u Ãký
hex fhe þfu Lknª. f{o[kheyku rLkçko¤ Ãkwhðkh ÚkÞkt, suÚke yrÄrLkÞ{ Ëk¾÷ fhðk{kt
ykÔÞku.
(5) yuf ÃkrhðkhLkku MktçktÄ MÚkkÃkðk :
- Mkt[k÷fku f{o[kheLkwt ðÄw Ãkzíkwt þku»ký fhíkkt, Mkt[k÷fku yLku rþûkfku ðå[u, yk[kÞo yLku
rþûkfku ðå[u Lkkufh - þuXLkku MktçktÄ níkku.
- rþûkfkuLku ðÄw MknLk fhðwt Ãkzíkwt níkwt. Ãkhtíkw yrÄrLkÞ{ yÂMíkíð{kt ykðíkkt yuf ÃkrhðkhLkku
MktçktÄ MÚkÃkkÞku. çktLku ðå[uLkwt ðkíkkðhý ÞkuøÞ Q¼wt ÚkÞwt.
53
(6) þk¤kLke Ãkqhíke økúkLx {u¤ððk :
- ½ýeðkh þk¤kykuLku {¤íke økúkLx{kt fkÃk {qfðk{kt ykðíkku suÚke rþûkfkuLku ðÄw MknLk fhðwt
Ãkzíkwt.
- rþûkfkuLku fkuE ÷k¼ níkku Lknª, Ãkhtíkw økwshkík {kæÞr{f rþûký yrÄrLkÞ{ yÂMíkíð{kt
ykðíkk yk çkkçkík Ëqh ÚkE, Ãkqhíkk «{ký{kt økúkLx {¤ðkLke þYykík ÚkE.
15.4.3 økws hkík {kæÞr{f rþûký çkku z o L ke Mk¥kk yLku Vhòu
- økwshkík {kæÞr{f rþûkýçkkuzoLke Mk¥kk yLku Vhòu Lke[u {wsçk Au.
(1) sYhe {køkoËþoLk ykÃkðwt :
- þk¤kLkk rLkÞ{ku{kt VuhVkh ÚkkÞ, sYhe {krníke ykÃkðe nkuÞ íkku íku ytøkuLkwt {køkoËþoLk ykÃku
Au. ½ýe ð¾ík {køkoËþoLkLkk YÃk{kt {kæÞr{f rþûký yLku Ãkrhûký{kt {krníke ykÃkíkk hnu
Au. Ëk.ík. : þk¤kLkk f{o[kheykuLke økwýktfLk ÞkusLkkyku.
(2) Lkðk ÃkkXâÃkwMíkfLku {tsqhe ykÃkðk :
- yÇÞkMk¢{{kt VuhVkh Úkíkk Lkðk ÃkkXâ ÃkwMíkf íkiÞkh fhðkLke {tsqhe çkkuzo ykÃku Au.
ÃkkXâÃkwMíkf íkiÞkh fhðkLkwt fkÞo ‘‘ÃkkXâ ÃkwMíkf {tz¤’’ Lku ykÃku Au.
(3) Lkðk yÇÞkMkLku {tswhe ykÃkðe :
- Lkðk yÇÞkMk¢{Lku {tsqhe ykÃkðkLkwt Mk¥kk çkkuzoLke Au.
- Þw.S.Mke., yuLk.Mke.E.ykh.xe. Lkðk yÇÞkMk¢{ çkLkkððk ytøku Mkq[Lkk ykÃku íkku íku
«{kýu Lkðku yÇÞkMk çkLkkððku yLku íkuLku {tsqh fhðkLke Mk¥kk Au.
(4) MkðkOøke rðfkMk {kxu {køkoËþoLk :
- þk¤k rðãkÚkeoykuLku MkðkOøke rðfkMk ÚkkÞ íku {kxuLkwt «ð]r¥kyku fhðkLkwt Mkq[Lk fhu Au yLku íku
ytøkuLkwt sYhe {køkoËþoLk ykÃku Au.
(5) íkk÷e{Lke ÔÞðMÚkk :
- Lkðku yÇÞkMk¢{ y{÷{kt ykðíkk íkk÷e{ {kxuLke ÔÞðMÚkk rþûkfku {kxu økkuXðu Au, íku{s
þk¤kLke økwýð¥kk MkwÄkhðk ytøku yk[kÞo {kxu yLku rþûkfku {kxu íkk÷e{Lke ÔÞðMÚkk økkuXðu
Au.
(6) sYhe LkqíkLk yr¼øk{ku nkÚk Ähðkt :
- rþûkýLke økwýðíkk MkwÄkhðk {kxu sYhe LkqíkLk yr¼øk{ku nkÚk Ähu Au.
- Ãkheûkk ÃkØríkLkk {k¤¾k{kt Ãký [kuheLkwt Ëq»ký ykuAwt fhðk {kxu Ãký LkqíkLk yr¼øk{ku nkÚk
Ähu Au.
(7) þk¤k {kxuLkk Lkerík rLkÞ{ku Lk¬e fhðk :
- þk¤k {kxuLkk Lkerík rLkÞ{ku Lk¬e fhðk íku{kt sYhe MkwÄkhk ðÄkhk Mkq[ððk ðøkuhu.
(8) Lkðe {kæÞr{f þk¤k {tsqh fhðkt :
- su {tz¤ku yu Lkðe þk¤k þY fhðk ytøku ÃkhðkLkøke {køke nkuÞ íku þk¤kLke yhSLkk ykÄkhu
MÚk¤ íkÃkkMk fhu Au.
- MÚk¤ íkÃkkMk fhíkkt ÞkuøÞ ÷køku íkku þk¤k þY fhðkLke {tsqhe ykÃku Au. Lkk {tsqh fhðkLke
Mk¥kk Ãký çkkuzoLku Au.
(9) þk¤k{kt rðãkÚkeo «ðuþ çkZíkeLkk rLkÞ{ku Lk¬e fhðkt :
- þk¤k{kt rðãkÚkeo «ðuþ íku{s çkZíkeLkk rLkÞ{ku Lk¬e fhðkLke Mk¥kk çkkuzoLke Au.
54
- rðãkÚkeoykuLku «ðuþ fuðe heíku ykÃkðku rðãkÚkeoLku ðøko çkZíke ykÃkðk {kxu þwt fhðwt ðøkuhu çkkuzo
Lk¬e fhu Au.
(10) Ãkheûkk yLku {qÕÞktfLk fkÞo fhðwt :
- Äku. 10 yLku 12 Lke Ãkheûkk ÷uðe íkuLkwt {qÕÞktfLk fhðwt, íku{s yLÞ Ãkheûkkyku ÷uðe yLku íkuLkwt
{qÕÞktfLk fhðkLkwt fkÞo fhu Au.
(11) rLk{ýqtfLke ÷kÞfkík Lk¬e fhðe :
- þk¤kLkk f{o[kheykuLke rLk{ýqtfLke ÷kÞfkík Lk¬e fhu Au.
- rLk{ýqtf {kxuLke økwýktfLk ÞkusLkk Lk¬e fhu Au.
(12) LkkufheLke þhíkku Lk¬e fhðe :
- f{o[kheyku {kxu LkkufheLke þhíkku Lk¬e fhu Au. ¾kMk fheLku rþûkfku {kxu LkkufheLke þhíkku
Lk¬e fhðkLkwt fk{ çkkuzoLkwt Au. fk{Lkk rËðMkku Ãký Lk¬e fhu Au.
(13) ¼kiríkf Mkøkðz ðÄkhðk ¼÷k{ý fhðe :
- þk¤k{kt ¼kiríkf Mkøkðz ðÄkhðk {kxu ¼÷k{ý fhu Au. þk¤k{kt Ãkqhíke Mkøkðz Lk nkuÞ íkku
Ãkqhíke fhðkLke ÔÞðMÚkk fhðkLkwt Mkq[Lk fhu Au.
(14) rðãkÚkeoLkk rðfkMk {kxu «kuíMkknLk ÃkqÁt Ãkkzðwt :
- þk¤k{kt rðãkÚkeoykuLkk rðfkMk {kxuLkk fkÞo¢{ku nkÚk Ähðk sýkðu Au. íku {kxu sYhe
{køkoËþoLk yLku «kuíMkknLk ÃkqÁt Ãkkzu Au.
(15) çksux íkiÞkh fhðwt :
- çkkuzoLkwt ð»ko Ëhr{ÞkLk su ftE ¾[koyku ÚkkÞ íku ytøkuLkwt çksux íkiÞkh fhðkLke Mk¥kk çkkuzoLke Au.
- ð»ko Ëhr{ÞkLk fÞkt rð¼køk{kt fux÷ku ¾[o Úkþu íkuLkwt çksux íkiÞkh fhu Au.
(16) sYhe «kusuõx nkÚk Ähðk :
- þk¤kLkk rðfkMk {kxu økwýð¥kk MkwÄkhðk Lkðk Lkðk «kusuõx nkÚk Ähu Au.
(17) {kæÞr{f rþûký yLku Ãkheûký Mkk{rÞfLkwt «fkþLk fhðwt :
- çkkuzo îkhk {kæÞr{f rþûký yLku Ãkheûký Mkk{rÞf «fkþLk fhðkLkwt fkÞo fhu Au, su{kt çkkuzoLkk
Lkerík rLkÞ{ku íkÚkk rþûkýLku ÷økíke çkkçkíkku ykðu Au.
(18) ÃkheûkkLkwt ykÞkusLk fhðwt :
- Äku. 10 yLku 12 ÃkheûkkLkwt ykÞkusLk fhðkLkwt fk{ fhu Au. Ãkheûkk{kt [kuhe Lk ÚkkÞ íku {kxu
sYhe ykÞkusLk rð[khu Au.
(19) Ãkrhýk{ MkwÄkhðk sYhe {køkoËþoLk ykÃkðwt :
- su þk¤kLkwt Ãkrhýk{ ykuAwt ykðíkwt nkuÞ íku þk¤kLkwt Ãkrhýk{ MkwÄkhðk sYhe {køkoËþoLk
ykÃkðkLke Mk¥kk Au.
- rþûkfku yLku yk[kÞoLku íku {kxu íkk÷e{Lke ÔÞðMÚkk Ãký økkuXðu Au.
(20) rþûký{kt økwýð¥kk MkwÄkhðk «ÞíLk fhðk :
- þk¤kLke økwýð¥kk Mkkhe fE heíku çkLku íku {kxuLkk fkÞo¢{ku Lk¬e fhu Au, íku {kxu íkk÷e{ Ãký
økkuXðu Au.
(21) þk¤k {kxu ðkŠ»kf ykÞkusLk Lk¬e fhðwt :
- økwshkík{kt ykðu÷ þk¤kykuLkwt ðkŠ»kf ykÞkusLk Lk¬e fhu Au. fk{Lkk rËðMkku, þk¤kLkku
55
Mk{Þ, Ãkheûkkyku, Mk{ÞÃkºkf, hòyku, ðufuþLk ðøkuhu.
(22) rðãkÚkeoLkk Ãkrhýk{ ytøku yMktíkku»k Ëqh fhðk «ÞíLk fhðk.
- rðãkÚkeoLku Ãkrhýk{ ytíku yMktíkku»k nkuÞ íkku íku Ëqh fhðk «ÞíLk fhu Au.
- rðãkÚkeoLke yhSLku ykÄkhu rðãkÚkeoLku ÃkuÃkh òuðkLke ÃkhðkLkøke ykÃku Au.
(23) ÷kÞçkúuheLkk ÃkwMíkfku {kxu ¼÷k{ý fhðe :
- þk¤kLke ÷kÞçkúuhe{kt Lkðk Lkðk ÃkwMíkfku {kxu ¼÷k{ý fhðkLke Mk¥kk Au. íku ytøkuLkk Lkerík
rLkÞ{ku Lk¬e fhu Au.
(24) ðk÷eLke LkkufheLku fkhýu yLÞ fkuE fkhýMkh MÚk¤ VuhVkh fhðk {kxuLkk rLkÞ{ku Lk¬e fhu Au.
(25) þk¤k Ãkºkfku hk¾ðk rLkÞ{Lk fhðwt :
- þk¤k{kt sYhe Ãkºkfku hk¾ðk {kxuLke ¼÷k{ý fhu Au.
- þk¤k ÃkºkfkuLkwt rsÕ÷k rþûký yrÄfkhe îkhk ykurzx fhkðu Au.
- Ëk.ík ðøko hrsMxh, sLkh÷ hrsMxh, Mktøkúrník «økrík Ãkºkf, rþûkfLke zkÞhe yLku yLÞ
Ãkºkfku hk¾ðk yLku íkuLku ò¤ððk.
(26) þiûkrýf íkÃkkMkýe fhkððe :
- þk¤k{kt Lk¬e fhu÷kt ÃkºkfkuLke ò¤ððe yLku íkÃkkMkýe fhkðu Au.
(27) þk¤k ÃkkMkuÚke ÞkuøÞ {krníke {u¤ððe :
- þk¤kLku sYhe nkuÞ íku çkÄe s {krníke {u¤ððe
Ëk.ík. Äku.10 yLku 12Lke Ãkheûkk ytøkuLke {krníke
rðãkÚkeo «ðuþ yktøkuLke {krníke
rðãkÚkeo MktÏÞk ytøku {krníke
(28) «{kýÃkºkku ykÃkðk :
- Äku.10 yLku 12 Lke ÃkheûkkLkk «{kýÃkºkku ykÃkðk íku{s yLÞ ÃkheûkkLkk Ãký «{kýÃkºkku
ykÃkðkLke Mk¥kk çkkuzoLke Au.
(29) Ãkheûkk fkÞoLkk Mkt[k÷Lk {kxu Vh{kLk fhðwt :
- Äku.10 yLku 12 Lke ònuh ÃkheûkkLkk Mkt[k÷Lk {kxu sYhe Vh{kLk fhu Au.
- yLÞ çkkuzo îkhk ÷uðkíke ÃkheûkkLkk Mkt[k÷Lk ytøku Vh{kLk fhu Au.
- {qÕÞktfLk {kxu ÃkheûkfkuLke rLk{ýqtf fhðe ðøkuhu.
(30) økuhheríkLkk fuMkkuLkku rLkfkMk fhðku :
- Äku.10 yLku 12 Lke Ãkheûkk{kt økuhherík fhíkk ÃkfzkÞu÷ rðãkÚkeoykuLkk fuMkkuLkku rLkfk÷
fhðkLke íkÃkkMk fhðe. {krníke {u¤ððe yLku íkuLkku rLkfk÷ fhðku.
(31) ÃkkuíkkLkk VtzLkku ðneðx fhðku :
- {kæÞr{f rþûkýçkkuzo yuf Mðíktºk yuf{ Au. íku ÃkkuíkkLkwt çksux Lk¬e fhu Au.
- çksuxLkku Lk¬e fhu÷ «{kýu ¾[o fhðkLke Mk¥kk íku{Lke Au.
(32) ðíkoýqtf Ãkh rLkÞtºký hk¾ðwt :
- þk¤kLkk f{o[kheyku çkkuzoLkk f{o[khe ðøkuhuLkk ðíkoýqtf Ãkh rLkÞtºký hk¾u Au.
56
(33) rLk{ýqtf {kxu ÷kÞfkík Ähkðíkkt W{uËðkhkuLkwt Lkk{ hrsMxh fhðwt yLku ò¤ððwt :
- rLk{ýqtf {kxu ÷kÞf W{uËðkhLkk Lkk{Lkwt hrsMxh fhe ò¤ðe hk¾ðkLke Mk¥kk Au.
15.5 rsÕ÷k ûku º ku rþûkýLkw t ðneðxe {k¤¾w t

 
rsÕ÷k rþûký yrÄfkhe (DEO) yk[kÞo Mkt½ku
 
rþûký yrÄfkhe {kæÞr{f rþûkf Mkt½ku
(yußÞwfuþLk RLMÃkuõxh) 
(E.I) {kæÞr{f þk¤kLkk yk[kÞkuo
 
{ËËLkeþ rþûký rLkheûkfku ðk÷eyku
 
(zuÃÞwxe yußÞwfuþLk÷ RLMÃkuõxh) rðãkÚkeoyku
(D.E.I)

yLÞ ðneðxe f{o[kheyku
swrLkÞh ykurVMk MkwÃkrhLxuLzLx

nuz õ÷kfo

MxkV
15.5.1 «MíkkðLkk
«Úk{ rð¼køk
- rsÕ÷k rþûký yrÄfkhe íku{Lkk nkÚk Lke[u rþûký yrÄfkhe
(Educational Inspector)
- 100 þk¤kykuyu yufLke rþûký yrÄfkhe íkhefu rLk{ýqtf fhðk{kt ykðu Au, su þk¤kykuLkwt
rLkheûký fhðkLkwt fkÞo fhu Au.
- rþûký yrÄfkhe (EI) Lkk nkÚk Lke[u {ËËLkeþ rþûký rLkheûkfku nkuÞ Au. þk¤k rLkheûký Lkwt
fkÞo fhu Au. rþûký yrÄfkhe su «{kýu Mkq[Lkk ykÃku íku «{kýu þk¤kykuLkwt rLkheûký fkÞo fhu
Au.
- fkÞko÷Þ{kt fk{ fhíkk ðneðxe f{o[khe yLku õ÷kfo nkuÞ Au. íku fkÞko÷ÞLkwt ðneðxe fkÞo fhu
Au.
: çkeòu rð¼køk :
- rsÕ÷k fûkkyu þk¤kLkku ðneðx çkhkçkh [k÷u íku {kxu yk[kÞo Mkt½ku, {kæÞr{f rþûkf Mkt½ku,
nkÞh MkufLzhe rþûkf Mkt½, {kæÞr{f þk¤kLkk yk[kÞkuo, ðk÷eyku, rðãkÚkeoyku ðøkuhu nkuÞ
Au.
57
- rsÕ÷k rþûký yrÄfkheLkk fkÞo{kt çkeòu rð¼køk {ËËYÃk ÚkkÞ Au.
15.5.2 rsÕ÷k rþûký yrÄfkheLkk fkÞku o
rsÕ÷k rþûký yrÄfkheLkk fkÞkuo Lke[u {wsçk Au :
(1) rLkheûký fkÞo fhðwt :
- rsÕ÷kLkwt {kæÞr{f yLku Wå[íkh {kæÞr{f þk¤kykuLkwt rLkheûký fkÞo fhu Au. rLkheûký fkÞo
Ëhr{ÞkLk òuðk {¤íke çkkçkíkku ytøku sYhe {køkoËþoLk ykÃku Au.
(2) Lkðe þk¤kLke {kLÞíkkyku {kxu ¼÷k{ý :
- rsÕ÷k{kt Lkðe þk¤k þY fhðk {kxu þk¤kykuLke [fkMkýe fhðe, [fkMkýe fheLku Wå[
rþûký fr{&LkhLku ¼÷k{ý fhu Au.
(3) ðkŠ»kf ÃkheûkkLkk fkÞo{kt {ËËYÃk Úkðwt :
- Äku.10 yLku 12 Lke ðkŠ»kf ÃkheûkkLkk fkÞoLkk fkÞo{kt {kæÞr{f rþûký îkhk su Mkq[Lkk {¤u íku
«{kýu rsÕ÷k fûkkyu ÃkheûkkLkk MkuLxhLke ÔÞðMÚkk Mfkìz, rLkÞtºký fhu Au.
(4) «kÚkr{f rð¼køkLke þk¤kykuLku {ËËYÃk Úkðwt :
- rsÕ÷k rþûký Mkr{rík Mkt[kr÷ík íkÚkk nkEMfq÷ MkkÚku Mktf¤kÞu÷ «kÚkr{f rð¼køkLke
þk¤kykuLku {ËËYÃk Úkðwt.
(5) ÃkAkík ðøkoLkk rðãkÚkeoykuLku Mfku÷hþeÃk ykÃkðe :
- ÃkAkík ðøkoLkk rðãkÚkeoykuLku Mfku÷hþeÃk {tsqh fhe su íku þk¤kykuLku [qfððe.
(6) ònuh Ãkheûkkyku{kt {ËËYÃk :
- hkßÞ Mkhfkh îkhk ÷uð kLke ònuh ÃkheûkkykuLkk Mkt[ k÷Lk{kt MknkÞYÃk Úkðw t Ëk.ík.
Ãke.xe.Mke., zÙku#øk, Mfku÷hþeÃk
(7) Mkhfkhe nkuMxu÷Lke ÔÞðMÚkk :
- Mkhfkhe nkuMxu÷ {kxuLke su fk{økehe ÚkkÞ Au íkuLkwt rLkheûký fhðwt.
- {kæÞr{f þk¤k MkkÚku Mktf¤kÞu÷ Mkhfkhe nkuMxu÷Lke fk{økehe òuE {qÕÞktfLk fhðwt.
(8) Mkur{LkkhLkwt ykÞkusLk :
- sYrhÞkík {wsçk þk¤kLkk yk[kÞkuo, rþûkfku, ðøkuhu {kxu Mkur{Lkkh, ðfoþkuÃk, ÃkrhMktðkËku,
sqÚk[[ko, [[koMk¼k ðøkuhu Þkusðkt.
(9) VrhÞkËLkk rLkfk÷ {kxu {køkoËþoLk :
- þk¤kLkk yk[kÞkuo, rþûkfku, rçkLkþiûkrýf f{o[khe, {tz¤ku ðøkuhuLke VrhÞkËku Mkkt¼¤e yLku
íkuLkk rLkfk÷ {kxuLke ÔÞðMÚkk yLku {køkoËþoLk ykÃkðkLkwt fkÞo fhu Au.
(10) Mkíkík MktÃkfo ò¤ððku :
- þk¤kLkk yk[kÞkuo, rþûkfku, {tz¤ku, rðãkÚkeoyku ðøkuhuLkku Mkíkík MktÃkfo ðÄu íku {kxu sYhe
«ÞkMkku fhðk.
(11) f{o[kheykuLke ÃkMktËøke{kt nkshe ykÃkðe :
- rsÕ÷k fûkkyu f{o[kheykuLke ÃkMktËøke fhðk{kt ykðu Au. íÞkt su søÞk {kxu ÃkMktËøke
Mkr{rík{kt nkuÞ íÞkt søÞk {kxu nkshe ykÃkðkLkwt fkÞo fhu Au.
(12) sYhe {køkoËþoLk fkÞo :
- rsÕ÷k{kt ykðu÷ þk¤kykuLkwt, yæÞkÃkLk {trËhkuLkwt rLkheûký fhðwt yLku sYhe {køkoËþoLk
ykÃkðkLkwt fkÞo fhu Au.
58
(13) ykurzx fkÞo fhðwt :
- rþûký rð¼køk{ktÚke þk¤kykuLku su økúkLx {¤u Au íku økúkLx ytøkuLkwt ykurzx fhðwt, økúkLxLke
[qfðýe fhðe ðøkuhu.
(14) Mkhfkhe þk¤k{kt f{o[kheLke ÔÞðMÚkk fhðe :
- rsÕ÷k{kt su Mkhfkhe þk¤kyku ykðu÷ nkuÞ íku þk¤kLkk f{o[kheykuLke rLk{ýqtf fhðe,
çkË÷e fhðe ðøkuhu.
15.6 hkßÞ{kt {Vík Mkkðo r ºkf «kÚkr{f rþûkýLkw t íkt º k
hkßÞ{kt {Vík Mkkðo r ºkf «kÚkr{f rþûkýLkw t íkt º k

  
Mkr[ðk÷Þ «kÚkr{f rð¼køk rþûký rLkÞk{f
 Äkuhý 1 Úke 8 Lkk ðøkkuo f[uhe - DI
rþûký «ÄkLk Äkuhý 1 Úke 5 Ãkqðo «kÚkr{f 
 Äkuhý - 6 Úke 8 rþûký rLkÞk{f
LkkÞçk rþûký «ÄkLk yÃkh «kÚkr{f 
 hkßÞLke ík{k{ Mknrþûký
rþûký Mkr[ð «kÚkr{f þk¤kyku rLkÞk{f (þk¤kyku)
MktÞwõík rþûký Mkr[ð 
 WÃkrþûký rLkÞk{f©eyku
LkkÞçk rþûký Mkr[ð 
    
yu¢uxhe{ «kÚkr{f {kæÞr{f Wå[ Mºkerþûký
 rþûký rþûký rþûký yLku
MkuõþLk ykurVMkh íkktrºkf rþûký
- WÃkhkuõík ykf]rík{kt çkíkkÔÞk «{kýu hkßÞ{kt {Vík Mkkðorºkf «kÚkr{f rþûkýLkwt íktºk
økkuXðkÞu÷ Au, su ºký rð¼køk{kt økkuXðkÞu÷ Au.
(1) Mkr[ðk÷Þ
(2) «kÚkr{f rð¼køk
(3) rþûký rLkÞk{f
yk{ ºký rð¼køk{kt ðnU[kÞu÷ Au.
(1) Mkr[ðk÷Þ :
- Mkr[ðk÷Þ «Úk{ rð¼køk ykðu÷ Au, íku{kt rþûký «ÄkLk, LkkÞçk rþûký «ÄkLk, rþûký
Mkr[ð, MktÞwõík rþûký Mkr[ð, LkkÞçk rþûký Mkr[ð, Mku¢uxhe MkuõþLk ykìrVMkh ðøkuhu
rð¼køk ykðu÷ Au.
- «kÚkr{f rð¼køk ytøkuLkk Mkðo rLkýoÞku yk rð¼køk îkhk ÷uðk{kt ykðu Au. fuLÿ rþûký
rð¼køk îkhk su rLkýoÞku ÷uðk{kt ykðu÷ nkuÞ íkuLkku y{÷ yk rð¼køk îkhk ÷uðk{kt ykðu Au.
59
- rþûkfkuLke rLk{ýqtf íkk÷e{, Lkðk yÇÞkMk¢{ ðøkuhu yk rð¼køk îkhk Lk¬e fhðk{kt ykðu
Au.
(2) «kÚkr{f rð¼køk :
- Lkðk rð¼køk «{kýu
Äkuhý - 1 Úke 5 Ãkqðo «kÚkr{f rð¼køk
Äkuhý - 6 Úke 8 yÃkh «kÚkr{f rð¼køk
(3) rþûký rLkÞk{f :
- yk rð¼køk{kt rþûký rLkÞk{f, Mknrþûký rLkÞk{f, WÃkrþûký rLkÞk{f©eyku, íkuLkk
nMíkf [kh rð¼køk ykðu÷ Au.
- Mkr[ðk÷Þ îkhk su rLkýoÞ ÷uðk{kt ykðu íkuLkku y{÷ fhðkLkwt fkÞo yk rð¼køk îkhk fhðk{kt
ykðu Au. «kÚkr{f rþûký rð¼køkLke Ëu¾hu¾ hk¾u Au.
15.7 hkßÞLkk rsÕ÷k rþûký yrÄfkheyku
hkßÞLkk rsÕ÷k rþûký yrÄfkheyku

    
rsÕ÷k rþûký rsÕ÷k LkøkhÃkkr÷fk yk[kÞo yk[kÞo
yrÄfkheLke «kÚkr{f «kÚkr{f íkk÷e{ MktMÚkk {kæÞr{f
f[uhe Mkr{rík rþûký Mkr{rík þk¤k
    
rþûký rLkheûkf yæÞûk yæÞûk, {tºke rçkLkMkhfkhe Mkhfkhe
   íkk÷e{ MktMÚkk {kæÞr{f þk¤k
{ËËLkeþ rþûký {tºke þkMkLkkrÄfkhe  
rLkheûkf   Mkhfkhe rçkLkMkhfkhe
 þkMkLkkrÄfkheyku {ËËËLkeþ  
rnMkkçkLkeþ (A.O) þkMkLkkrÄfkhe íkk÷e{e MktMÚkk {kæÞr{f
   «kÚkr{f rð¼køk
fkhfwLkku {ËËLkeþ þk¤k rLkheûkfku
þkMkLkkrÄfkhe 
(A.A.O) «kÚkr{f þk¤kLkk
 yk[kÞkuo
¼køk 
rþûkýkrÄfkheyku rþûkfku
(A.E.I) 
 Mkuðfku
íkk÷wfk rþûký Mkr{rík

60
íkk÷wfk rþûký Mkr{rík

yæÞûk, {tºke íkÚkk MkÇÞku

íkk÷wfk fu¤ðýe rLkheûkf

 
rMkrLkÞh õ÷kfo økúkBÞ rþûký Mkr{rík
 
çku swrLkÞh õ÷kfo íkÚkk Mkuðfku yæÞûk, {tºke íkÚkk MkÇÞku

«kÚkr{f þk¤kLkk yk[kÞkuo

rþûkfku
- hkßÞLkk rsÕ÷k rþûký yrÄfkheyku Ãkkt[ rð¼køk{kt ykf]rík «{kýu Lk¬e fhðk{kt ykðu÷
Au. Ëhuf rð¼køk ÃkkuíkkLku MkkUÃku÷ fkÞo «{kýu fkÞo fhu Au.
15.8 Mkkhktþ
- Ëhuf hkßÞ{kt rþûkýLkwt {k¤¾wt Mðíktºk nkuÞ íku heíku økkuXðkÞu÷wt nkuÞ Au. hkßÞLkwt rþûkýLkwt
{k¤¾wt íku fuLÿLkk rþûkýLkk {k¤¾kLku æÞkLk{kt hk¾e økkuXðkÞu÷wt nkuÞ Au. íku rþûký rðþu su
«{kýu Mk÷kn Mkq[Lk yLku {køkoËþoLk ykÃkðk{kt ykðu íku «{kýu ðneðx fhðkLkku Au.
- fuLÿ ÷uð÷u rþûký{kt su VuhVkh ÚkkÞ íku «{kýu VuhVkh fhðk {kxu hkßÞLkk rþûký rð¼køkLku
Mkq[Lk fhu Au.
- hkßÞ rþûký rð¼køk fuLÿ rþûký îkhk su fktE Mkq[Lk fhðk{kt ykðu÷ nkuÞ íkuLku æÞkLk{kt
hk¾e VuhVkh fhðkLkwt rð[khu Au.
- Ëk.ík. Lkðku yÇÞkMk¢{ y{÷{kt {qfðku, íku {kxu yÇÞkMk¢{ çkLkkðe hkßÞLkk rþûký
rð¼køkLku sýkðu Au, rþûký rð¼køk fuLÿLkk rþûký rð¼køkLku æÞkLk{kt ÷E sYhe VuhVkh
fhu Au.
(1) økwshkík{kt rþûkýLkwt hkßÞ fûkkLkwt {k¤¾wt ykf]rík Ëkuhe sýkðku.
(2) Wå[ rþûký fr{&LkhLkk fkÞkuo sýkðku.
(3) rþûký rLkÞk{fLkk fkÞkuo sýkðku.
(4) {kæÞr{f rþûký çkkuzoLkwt {k¤¾wt sýkðku.
(5) økwshkík {kæÞr{f yLku Wå[íkh {kæÞr{f rþûkýçkkuzoLke h[Lkk sýkðku.
(6) {kæÞr{f rþûký ÄkhkLkwt {n¥ð sýkðku.
(7) økwshkík {kæÞr{f rþûký çkkuzoLke Mk¥kk yLku Vhòu sýkðku.
(8) rsÕ÷k rþûký yrÄfkheLkk fkÞkuo sýkðku.
61
 ykÃku÷ rðÄkLkLke Lke[u sýkðu÷ rðfÕÃkku{ktÚke ÞkuøÞ rðfÕÃk ÃkMktË fhe sðkçk ykÃkku
(1) økwshkík {kæÞr{f Wå[íkh {kæÞr{f çkkuzoLkwt ðzwt {Úkf õÞkt ykðu÷wt Au ?
(1) y{ËkðkË (2) ðzkuËhk
(3) økktÄeLkøkh (4) Mkwhík
(2) økwshkík hkßÞ{kt {kæÞkr{f rþûký çkkuzoLke MÚkkÃkLkk fE Mkk÷{kt fhðk{kt ykðe níke ?
(1) 1962 (2) 1968
(3) 1973 (4) 1976
(3) {kæÞr{f rþûký çkkuzo fux÷k «fkhLkk MkÇÞkuLkwt çkLku÷wt nkuÞ Au ?
(1) çku (2) ºký
(3) [kh (4) WÃkh sýkðu÷ ºkýuÞ{ktÚke yufÃký Lknª.
 {wÆkMkh sðkçk ÷¾ku, ík{khk W¥khku Lke[u ykÃku÷ søÞk{kt ÷¾ku.
(1) Wå[ rþûký fr{&LkhLkk fkuE Ãký çku fkÞo ÷¾ku.
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
(2) rþûký rLkÞk{fLkk fkuE Ãký çku fkÞo sýkðku.
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
(3) ‘{kæÞr{f rþûký çkkuzoLkk {n¥ðLkk’ fkuE Ãký çku {wÆk sýkðku.
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
(4) rsÕ÷k rþûký yrÄfkheLkk fkuE Ãký çku fkÞo sýkðku.
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
62
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................u
(1) çknw rðfÕÃk «&LkkuLkk Mkk[k W¥khku.
(1) (3) økktÄeLkøkh
(2) (3) 1973
(3) (2) ºký

(1) çkkhiÞk ðe. ðe : økwýð¥kk MkwÄkhýk {kxuLke MktMÚkkyku,
økqsoh MkkrníÞ ¼ðLk, y{ËkðkË.
(2) çkkhiÞk ðe. ðe : þk¤k Mkt[k÷Lk,
«íkef «fkþLk, ykýtË
(3) hkð÷ Lkxw¼kE ðe : þiûkrýf ÔÞðMÚkkÃkLk yLku
þk¤k MktøkXLk, Lkehð «fkþLk, y{ËkðkË
63
yu f { hk»xÙeÞ yÇÞkMk¢{Lkwt {k¤¾wt
16
: YÃkhu ¾k :
16.1 «MíkkðLkk
16.2 yÇÞkMk¢{ yÚko yLku MðYÃk
16.3 hk»xÙ e Þ yÇÞkMkYÃkLkw t {k¤¾w t - ÷ûkýku
16.4 yÇÞkMk¢{{kt nkËo Y Ãk çkkçkíkku
16.5 hk»xÙ e Þ rþûkýLkerík- 1986
16.5.1 «MíkkðLkk
16.5.2 hk»xÙ e Þ rþûký LkeríkLkku WËT ¼ ð
16.5.3 hk»xÙ e Þ rþûký LkeríkLkk ÷ûkýku
16.5.4 hk»xÙ e Þ rþûký Lkerík
16.5.5 hk»xÙ e Þ rþûký Lkerík yÃkLkkððkLkkt fkhýku
16.5.6 hk»xÙ e Þ rþûký LkeríkLke Mk{eûkk
16.5.7 hk»xÙ e Þ rþûký LkeríkLkk yðhku Ä Lkkt Ãkrhýk{ku .
16.5.8 hk»xÙ e Þ rþûký LkeríkLke- 1986 yLkw M kkh {kæÞr{f fûkkyu y{÷{kt
{qfu ÷ fkÞo ¢{ku
16.6 Lkðe rþûkýLkeríkLkw t y{÷efhý
16.7 Mkkhkt þ
 WÆuþku :
yk yuf{Lkku yÇÞkMk fÞko ÃkAe..
(1) yÇÞkMk¢{Lkku yÚko yLku MðYÃk Mk{S þfþku.
(2) hk»xÙeÞ yÇÞkMk¢{Lkwt {k¤¾wt Mk{S þfþku.
(3) yÇÞkMk¢{Lkk Mkk{kLÞ nkËoYÃk ík¥ð Mk{S þfþku.
(4) hk»xÙeÞ rþûký Lkerík-1986 Mk{S þfþku.
(5) hk»xÙeÞ rþûký LkeríkLkku WËT¼ð Mk{S þfþku.
(6) hk»xÙeÞ rþûký LkeríkLkkt ÷ûkýku Mk{S þfþku.
(7) hk»xÙeÞ rþûký Lkerík yÃkLkkððkLkk fkhýku Mk{S þfþku.
(8) hk»xÙeÞ rþûký LkeríkLke Mk{eûkk Mk{S þfþku.
(9) hk»xÙeÞ rþûký LkeríkLkk yðhkuÄLkkt Ãkrhçk¤ku Mk{S þfþku.
64
(10) hk»xÙeÞ rþûký Lkerík 1986 yLkwMkkh {kæÞr{f fûkkyu y{÷{kt {qfu÷ fkÞo¢{ku Mk{S
þfþku.
(11) Lkðe rþûký LkeríkLkwt y{÷efhý Mk{S þfþku.
16.1 «MíkkðLkk
þk¤k yÇÞkMk¢{ Mk{ksLke ykfktûkkyku yLku ykð~Þfíkkyku Ãkqhe ÃkkzLkkh Mkçk¤ MkkÄLk
Au. þk¤k yÇÞkMk¢{ Mk{ÞLkk MktËuþk MkkÚku ÃkrhðíkoLk yLkw¼ðu Au. yk Ëþkoðu Au fu íku{kt Mk{Þu
Mk{Þu MkwÄkhk fhðk Ãkzu Au. yk{ þk¤k yÇÞkMk¢{Lku Lkk Aqxfu Ãký økrík«uhf Úkðwt Ãkzâwt Au, íkuÚke
fËk[ íkuLke ÞkuøÞ MkwMktøkíkíkk økw{kððe Ãkzu Au, íkuÚke ËuþLkk Mkðo Mkk{kLÞ yr¼«kÞku yLku
yrøkú{íkkyku yÇÞkMk¢{{kt ÞkuøÞ heíku ÷ûk{kt ÷uðkðkt òuEyu.
hk»xÙeÞ rþûký Lkerík-1986 rþûkýLke «r¢Þk yLku rð»kÞðMíkwLkk rðfkMk {kxu Lkðe rËþkyku
Mkq[ðu Au. yk {køkoËþoLk «Úk{ «kÚkr{f yLku {kæÞr{f rþûkýLkk hk»xÙeÞ yÇÞkMk¢{{kt rðMík]ík
fhðk{kt ykÔÞwt Au. yÇÞkMk¢{Lkwt {k¤¾wt yuLk.Mke.E.ykh.xe. îkhk rðfMkkððk{kt ykÔÞwt Au. òu
ík{u yk {kìzâw÷Lkku æÞkLk Ãkqðof yÇÞkMk fhþku íkku þk¤k yÇÞkMk¢{, hk»xÙeÞ MkwMktøkíkíkkyku yLku
yrøkú{íkkyku íkÚkk hk»xÙeÞ rðfkMkLkkt æÞuÞku ðå[uLkk yktíkhMkçktÄku òýe þfþku. ík{u yu Ãký Mk{S
þfþku fu Mk{ÞkLíkhu MkwÄkhýk yÚkðk yÇÞkMk¢{Lkk ÃkrhðíkoLk {kxu ykð~Þfíkk fu{ WËT¼ðu Au ?
ík{Lku hk»xÙeÞ yÇÞkMk¢{Lkwt {k¤¾wt yLku íkuLku yLkwMkrhík rðfkMk Ãkk{u÷ rðfurLÿík yÇÞkMk¢{Lke
«r¢Þk MÃkü Úkþu. hk»xÙeÞ íkÚkk hkßÞ fûkkLke yÇÞkMk¢{ rðfkMk fhíke MktMÚkkyku îkhk
yÇÞkMk¢{Lke ÚkÞu÷e [[korð[khýkLkk ykËkLk«ËkLk fhðkLke yuf rþûkf íkhefu ík{khu rþhu
sðkçkËkhe Au. yk sðkçkËkhe ík{khu ðnLk fhðkLke Au, íkuÚke ík{u hk»xÙeÞ yÇÞkMk¢{Úke
MkwÃkrhr[ík çkLkku íku ¾qçk s ykð~Þf Au. yík: yk {kìzâw÷ ík{Lku hk»xÙeÞ yÇÞkMk¢{Lkk {k¤¾kLke
rðMík]ík Mk{sqíke Ãkqhe Ãkkzþu.
16.2 yÇÞkMk¢{ yÚko yLku MðYÃk
- ðøko¾tz{kt yLku ðøkoçknkh yuf rþûkf íkhefu ík{u ík{khk ÔÞðMkkrÞf SðLkLkku {n¥ðLkku
Mk{Þ yÇÞkMk¢{Lke [[korð[khýk{kt rðíkkðku Aku. ík{khk rðãkÚkeoyku MkkÚku ík{u Mkn-þiûkrýf
íku{s þiûkrýf «ð]r¥kykuLkwt ykÞkusLk fhíkk nþku. rðãkÚkeoyku yk «ð]r¥kykuLkku WÃkÞkuøk yuf
®M«økçkkuzoLke {kVf Lkðk ¿kkLkLke «krÃík, ÞkuøÞ ð÷ýkuLkk rðfkMk íkÚkk fkiþÕÞkuLkk rðfkMk {kxu fhu
Au.
- «ð]r¥kykuLke ÞkËe íkhV árüÃkkík fhíkkt Mk{òþu fu çkk¤fkuLku yæÞÞLk yLkw¼ðku Ãkqhkt
ÃkkzðkLkwt yk yuf yMkhfkhf MkkÄLk Au. yk «ð]r¥kykuLku Mkktf¤eLku fkuE Mkk{kLÞ þçËLkku ík{u rð[kh
fhe þfku Aku ? òu ík{u yÇÞkMk¢{ rðþu yuðe MktfÕÃkLkk rð[khe nkuÞ íkku ík{u Mkk[k Aku. yk
WÃkhÚke yuf çkkçkík MÃkü ÚkkÞ Au fu rþûkýLkk æÞkLkLku Mk{sðk {kxu þiûkrýf MktMÚkkyku{kt
yæÞuíkkyku {kxu rðrðÄ «ð]r¥kykuLkwt ykÞkusLk fhðk{kt ykðu Au. yÇÞkMk¢{ ykðe ík{k{
«ð]r¥kyku yLku yLkw¼ðkuLkku rLkËkuoþ fhu Au.
- ‘yÇÞkMkY{’ þçË ½ýe heíku ðÃkhkÞ Au, yu Mkk{kLÞ heíku Lke[uLke çkkçkíkku Ëþkoðu Au :
- yÇÞkMk {kxu þk¤kLkku ÷ur¾ík ÃkkXâ¢{ yLku yLÞ yÇÞkMk¢{Lke çkkçkíkku.
- rðãkÚkeoykuLku þe¾ððkLkk rðrðÄ rð»kÞkuLkwt rð»kÞðMíkw.
- þk¤k{kt ykÃkðk{kt ykðíkk rðrðÄ ÃkkXâ¢{ku.
- þk¤k{kt rðãkÚkeoykuLku ykÃkðk{kt ykðíkk yæÞÞLk yLkw¼ðkuLkwt Mk{økú ykÞkusLk.
- WÃkh Ëþkoðu÷ çkÄkt yÚko½xLkkuLkku Mk{kðuþ yÇÞkMk¢{{kt ÚkkÞ Au, íku MÚkkrÃkík fhðwt ½ýwt
Mkh¤ Au yLku Aíkkt yÇÞkMk¢{ yk çkÄktÚke ftEf ðÄkhu Au. yuðwt MVwrhík ÚkkÞ Au. yuðwt yðkhLkðkh
65
fnuðkÞ Au fu ÔÞkÏÞkyku rþûkýLke ykðe [kðeYÃk MktfÕÃkLkkLke Mk{s Zktfe Ëu Au. ÔÞÂõíkLku
Mkk{krsf fhðk{kt þk¤kLke ¼qr{fk rðãkÚkeo yLku íkuLkk rðfkMkLkkt yLku {krníkeLkk MðYÃk rðþu
ykÃkýk rð[khku{kt ¾qçk s ÃkrhðíkoLk ykÔÞwt Au, suÚke fheLku yÇÞkMk¢{Lke yk ÔÞkÏÞkyku nðu
y«Míkwík çkLke økE Au. yÇÞkMkY{Lke fux÷ef òýeíke ÔÞkÏÞkyku Lke[u {wsçk Au.
- yÇÞkMk¢{ yu yÃkurûkík yæÞÞLk LkeÃkòuLke {k¤¾kçkØ ©uýe Au. yk MÃküefhý yæÞÞLk
yLkw¼ðkuLku çkË÷u yæÞÞLkLke LkeÃkòu WÃkh ðÄw ¼kh {qfu Au, su yÇÞkMk¢{Lke Mkth[Lkk fhu Au. yk
LkeÃkòu nuíkwyku MkkÚku òuzkÞu÷kt Au.
- yÇÞkMk¢{ yu ykiÃk[krhf þiûkrýf yLku íkk÷e{Lkkt «ÞkusLk {kxuLkwt MkwÔÞðÂMÚkík {k¤¾wt Au.
- yÇÞkMk¢{ yu rþûkýLkk fkÞo¢{ku îkhk yæÞuíkkykuLku ÔÞÂõíkøkík yLkw¼ðku ykÃku Au.
yÇÞkMk¢{Lkku nuíkw rðþk¤ ÷ûÞktfku yLku MktÃkkrËík rðrþü nuíkwyku {u¤ððkLkku Au, suLku rMkØktík
yLku MktþkuÄLk fu ¼qíkfk¤ yLku ðíko{kLk{kt ÔÞkðMkkrÞf heíku {k¤¾k{kt økkuXððk{kt ykÔÞkt Au. yk
heíku yÇÞkMk¢{ yu MkwykÞkursík yæÞÞLk yLkw¼ðkuLke ÞkËe Au, su þk¤kLkk rLkËuoþ «{kýu
rðãkÚkeoykuLku ykÃkðk{kt ykðu Au.
 yÇÞkMk¢{Lkw t Ãkrhðíko L kþe÷ MðYÃk :
- ík{khk{ktÚke fux÷ktf ½ýkt ÷ktçkk Mk{ÞÚke yæÞkÃkLk fkÞo MkkÚku Mktf¤kÞu÷kt nþu, ík{u
{krníkøkkh nþku fu y{wf [ku¬Mk Mk{ÞLkk ytíkhu þk¤kLkk yÇÞkMk¢{{kt VuhVkhku yLku MkwÄkhkyku
Úkíkk ykÔÞk Au. rð»kÞðMíkw, ykÞkusLk, rþûkýLke «r¢Þk yLku rðãkÚkeoykuLkk {qÕÞktfLk íku{s
rþûkýLkk nuíkwykuLku yk VuhVkhku, yk ÃkrhðíkoLk yMkh fhu Au. yksu MksoLkkí{f yLku Mðíktºk r[tíkLk
Mkk{ÚÞo rðfkMku yÇÞkMk¢{{kt yòuz MÚkkLk ÷eÄwt Au. yuðku Ãký Mk{Þ níkku fu ßÞkhu rð¿kkLk yLku
økrýík þk¤kfeÞ yÇÞkMk¢{{kt VhrsÞkík rð»kÞku níkk Lknª, Ãkhtíkw yíÞkhu Mkk{kLÞ rþûkýLkk
ík{k{ íkçk¬u þk¤k yÇÞkMk¢{{kt yk rð»kÞku Mkktf¤e ÷uðk{kt ykÔÞk Au. rþûký Ãkt[Lkku ynuðk÷
(1964-66) òuíkkt sýkþu fu Mkk{kLÞ rþûkýLkk yuf ¼køkYÃku yÇÞkMk¢{{kt fkÞkoLkw¼ðLke
«ð] r¥kyku L ku Mkk{kLÞ rþûký{kt Mkkt f ¤ðk{kt ykðe níke. ð¤e + 2 Míkhu rþûkýLkk
ÔÞkðMkkÞefhýLku rðþu»k {n¥ð ykÃkðk{kt ykÔÞwt níkwt. yk WÃkhÚke MÃkü ÚkkÞ Au fu yÇÞkMk¢{Lkwt
MðYÃk ÃkrhðíkoLkþe÷ Au, íku{kt Mk{ksLke çkË÷kíke sYrhÞkíkku yLku ykfktûkkyku «{kýu VuhVkh
fhðk{kt ykðu Au, MkwÄkhk fhðk{kt ykðu Au.
 MktçktrÄík «&Lkku yLku yrøkú{íkk :
- nðu yu ®[íkkLkku rð»kÞ çkLÞku Au fu {kuxk ¼køku ykÃkýe rþûký ÃkØrík hk»xÙeÞ sYrhÞkíkku
yLku {n¥ðkfktûkkykuLku yLkwfq¤ LkÚke. ykÃkýe rþûký Lkerík hk»xÙeÞ ykð~Þfíkkyku yLku
ykfktûkkykuLku «rík¼kð ykÃkðk þÂõík{kLk LkÚke. íkku yk ykð~Þfíkkyku yLku ykfktûkkyku fE
Au ? ykÃkýu Mkki MkkBÞíkk, Mk{kLkíkk yLku LÞkÞLkk ÃkkÞk WÃkh h[kÞu÷kt LkqíkLk Mk{ksLkk rðfkMk {kxu
ÓËÞÃkqðof Wíf]ü EåAk hk¾eyu Aeyu. ykÃkýu rðrðÄ ¼køk÷kðkËe ík¥ðku suðktt fu «ËuþðkË,
òríkðkË, ¼k»kkðkË ðøkuhu Mkk{u hk»xÙLke yufíkk yLku y¾trzíkíkkLku {sçkqík fhðkLke sYh Au.
ykÃkýu ykÃkýku MkktMf]ríkf ðkhMkku Mkk[ðe hk¾ðku Ãkzþu. [krhºÞ ½zíkh, çktÄkhý «íÞuLke VhòuLke
òøk]rík, fwËhíke MktÃkr¥kLke ò¤ðýe, ÃkÞkoðhýLkwt hûký íkÚkk LkkLkk fwxwtçkLkku yr¼øk{ rðfMkkððk
Ãkh ¼kh {qfðkLke ¾kMk ykð~Þfíkk Au. ¾kMk fheLku {Lkw»Þ{kt ðirïf árüfkuýLkku rðfkMk ÚkkÞ íku
òuðwt Ãký sYhe Au. yk WÃkhktík rþûký îkhk ykÃkýu ÔÞÂõíkLku MkwMktMf]ík çkLkkððkLke Au. íkuLkk{kt
rþûkýÚke Mðíktºkíkk, «rík¼krðíkíkk ðøkuhu økwýku «MÚkkrÃkík Úkðkt òuEyu. rþûkýLke MkwMktMf]ík
¼qr{fk, þwØ ÷køkýeþe÷íkk yLku yLkw¼qríkLkku rLkËuoþ fhu Au. ykLkkÚke hk»xÙeÞ yufíkkLke ¼kðLkkLku
rðfMkkðe þfkÞ Au. ykÃkýu Mk{ks{kt yLku fux÷ef ÔÞÂõíkyku{kt rðLkkþkí{f ð]r¥kyku yLku
Ãkrhçk¤ku òuEyu Aeyu. ykLkku ÞkuøÞ heíku «ríkfkh fhðkLke ûk{íkk rþûkýÚke rðfkMk Ãkk{u Au,
66
rþûký ÷uðkÚke çkk¤f y¿kkLk yLku ðnu{ku{ktÚke {wõík Úkðku òuEyu. ßÞkhu yufíkkLke ¼kðLkkÚke
rðãkÚkeo Mk{ks{kt ¼¤e þfu Au, yufYÃk çkLke þfu Au.
16.3 hk»xÙe Þ yÇÞkMk YÃkLkw t {k¤¾w t - ÷ûkýku
hk»xÙeÞ yÇÞkMk¢{Lkwt {k¤¾wt yu hk»xÙeÞ rþûký ÃkØríkLkwt ykð~Þf ytøk Au. hk»xÙ fûkkyu
ykÃkýu yÇÞkMk¢{Lkk {k¤¾kLku rðþk¤ MðYÃku rðfMkkðeyu suÚke hkßÞ Míkhu íkuyku ÃkkuíkkLkku
yÇÞkMk¢{ ÃkkuíkkLke heíku ftzkhðk{kt Ãkqhíke AqxAkx ÷E þfu. hk»xÙeÞ Míkhu íkiÞkh fhu÷ Mk{YÃk
yÇÞkMk¢{ ËuþLkkt rðrðÄ hkßÞku yLku rðrðÄ «ËuþkuLke {køkýeyku íkÚkk ykð~Þfíkkyku MkkÚku
MknMktçkrÄík Lk Ãký nkuE þfu. «kÚkr{f yLku {kæÞr{f rþûký {kxu rðfMkkððk{kt ykðu÷kt hk»xÙeÞ
yÇÞkMk¢{Lkk {k¤¾kLke ÃkkÞkLke YÃkhu¾k yÚkðk ÷ûkýku Lke[u «{kýu Au :
1. hk»xÙeÞ rðfkMkLkk ÷ûÞktfku rMkØ fhðk {kLkðMkkÄLkkuLkku rðfkMk.
2. «kÚkr{f yLku {kæÞr{f rþûkýLkk «íÞuf íkçk¬u ík{k{ yæÞuíkkyku {kxu rðMík]ík MðYÃkLkwt
Mkk{kLÞ rþûký.
3. «khtr¼f (rLkBLk «kÚkr{f yLku Wå[ «kÚkr{f) yLku {kæÞr{f Míkhu yæÞÞLkLke yÇÞkMkLke
MkðoMkk{kLÞ ÞkusLkk.
4. 1986Lke hk»xÙeÞ rþûký Lkerík{kt Mkq[ÔÞk «{kýu MkðoMkk{kLÞ nkËoYÃk ûkuºkku.
5. rþûkýLkk «íÞuf íkçk¬u LÞqLkík{ yæÞÞLk rMkrØykuLke ÔÞkÏÞk.
6. yÃkurûkík ÷½w¥k{ yæÞÞLk rMkrØyku «kÃík fhðk rð»kÞðMíkw íkÚkk yæÞÞLk yLkw¼ðkuLke
[ku¬Mk YÃkhu¾k.
7. yÇÞkMk¢{Lkk yæÞkÃkLk Ëhr{ÞkLk rþûkffuLÿe yr¼øk{Lku çkË÷u yæÞuíkkfuLÿe yr¼øk{.
8. «ðíko{kLk {qÕÞktfLk «Úkk{kt VuhVkh fhe yæÞÞLkLkk Mk{økú Mk{Þøkk¤k ËhBÞkLk rþûkýLkk
çkkirØf íku{s yLÞ ÃkkMkktykuLkwt MktÞkusLk fhíke Mkíkík, MkðkOøke {qÕÞktfLkLke «Úkk Ëk¾÷
fhðe.
9. ‘LkuþLk÷ xu®Mxøk MkŠðMk’ suðkt ÞkuøÞ íktºkLke MÚkkÃkLkk fhðe. suLkkÚke Ëuþ¼h{kt ÃkMktËøke
yLku rðfkMk {kxuLkk MÃkÄkoí{f økwýð¥kkðk¤e ûk{íkkLkk ÷ûÞku Lk¬e fhðk.
10. çkÄk s yæÞuíkkykuLke rMkrØLke Mkh¾k{ýe {kxu íku{Lkk yæÞkÃkLkLke Zçk yLku þk¤kykuLku
æÞkLk{kt ÷eÄk rMkðkÞ Mk{kLk yÇÞkMk¢{ ÷køkw Ãkkzðku òuEyu yLku íku{Lku Qæðoøkk{e yLku
Mk{kLíkh rðfkMk {kxu {køkoËþoLk {¤ðwt òuEyu.
11. ík{k{ þk¤kyku yLku yðirÄf yæÞÞLkfuLÿkuLku yÇÞkMk¢{Lku yMkhfkhf çkLkkððk ÞkuøÞ
¼kiríkf yLku þiûkrýf MkwrðÄkyku Ãkqhe Ãkkzðe.
16.4 yÇÞkMk¢{{kt nkËo Y Ãk çkkçkíkku
 yÇÞk¢{{kt Lke[uLke nkËoYÃk çkkçkíkkuLkku Mk{kðuþ fhðk{kt ykðþu :
- ¼khíkLke MðkíktºÞ [¤ð¤Lku ykðhe ÷uíkku EríknkMk
- çktÄkhýeÞ sðkçkËkheyku
- hk»xÙeÞíkkLkk økkihðLku ðÄkhLkkhe çkkçkíkku
- hk»xÙLkku MkktMf]ríkf ðkhMkku
- ÷kufþkne yLku rçkLkMkkt«ËkrÞfíkk
- ËqhtËurþíkk, òíkeÞ Mk{kLkíkk
- ÃkÞkoðhýLkwt hûký
67
- Mkk{krsf ¼uË¼kð Ëqh fhðk
- LkkLkk fwxwtçkLkk ÷ûÞktfLkwt Ãkk÷Lk fhðwt
- ði¿kkrLkf ð÷ý fu¤ððwt
 rþûkýLkk Ëhuf ûkuºku yLku Ëhuf fûkkyu, ÷½wík{ yæÞÞLk LkeÃks Lk¬e fhðe.
 yÃkurûkík ÷½wík{ yæÞÞLk LkeÃks «krÃík {kxu, rþûký «r¢Þk{kt rð»kÞðMíkwLke ÃkMktËøke{kt
÷[e÷kÃkýwt.
 yÇÞkMk¢{ rðrLk{Þ rþûkf fuLÿe Lknª Ãký yæÞuíkkfuLÿe.
 þiûkrýf yLku rçkLkþiûkrýf rð»kÞkuLkk {qÕÞktfLk {kxu Ãkheûkk ÃkØríkLkwt LkðeLkefhý.
 Mk{økú hk»xÙ {kxu rð»kÞûkuºkku íkÚkk yLÞ ÃkMktËøke {kxu LkuþLk÷ xuMx MkŠðMk suðkt yuf
ÔÞðÂMÚkík íktºkLke MÚkkÃkLkk.
 yÇÞkMk¢{ yuðku nkuðku òuEyu fu suÚke yæÞuíkk Mk{ktíkh íkÚkk Qæðoøkk{e rðfkMk fhe þfu.
 Ëhuf þk¤k íkÚkk yðirÄf rþûkýLkk fuLÿku{kt yÇÞkMk¢{Lkk rðrLk{ÞLke Mkøkðzíkk nkuðe
òuEyu.
 Mkk{kLÞ nkËoYÃk ík¥ð :
Ëuþ{kt «ËuþðkËLkk «ríkhkuÄ {kxu hk»xÙeÞíkkLke ¼kðLkk rðfMkkððkLkkt Ãkøk÷kt þkuÄðkLke
ykð~Þfíkk Q¼e s Au. yk þkuÄLkku nsw ytík ykÔÞku LkÚke. nfefík íkku yuðe Au fu yøkkWLkkt ð»kkuo
fhíkkt nk÷Lkkt íkçk¬u hk»xÙeÞ yufíkkLke ðÄkhu sYh Au. ¼khíkeÞ çktÄkhýLkkt Ãkrðºk {qÕÞku suðktt fu
hk»xÙeÞ yufíkk yLku y¾trzíkíkkLkku rðfkMk hk»xÙeÞ yÇÞkMk¢{ îkhk ÚkkÞ íku {kxu Lkðe hk»xÙeÞ
rþûký Lkerík{kt Lk{ú Mkq[Lk fhðk{kt ykÔÞwt Au. yk MktË¼o{kt ËMk nkËoYÃk MkðoMkk{kLÞ ík¥ðku Lk¬e
fhðk{kt ykÔÞkt Au. yÇÞkMk¢{Lkk yk Mkðo Mkk{kLÞ nkËoYÃk ík¥ðkuLkwt yMkhfkhf ÞkuøkËkLk Ëþkoðu
Au fu íku hk»xÙeÞ árü®çkËwyku yLku {qÕÞkuLku «MÚkkrÃkík fhþu. yk rMkØ fhðk ËMk nkËoYÃk íkíðku{kt
Lke[u «{kýu rð»kÞðMíkwLku ytøk¼qík heíku ðýe ÷uðkLkwt Lk¬e fhðk{kt ykÔÞwt Au :
1. ¼khíkLke ykÍkËeLke [¤ð¤Lkku EríknkMk.
2. çktÄkhýeÞ çkktnuÄheyku.
3. hk»xÙeÞíkkLke ¼kðLkkLkk Ãkku»ký {kxu ykð~Þf rð»kÞðMíkw
4. ¼khíkLkku Mkk{kLÞ ðkhMkku
5. Mk{kLkíkk, ÷kufþkne yLku rçkLkMkkt«ËkrÞfíkk.
6. òíkeÞ Mk{kLkíkk
7. ÃkÞkoðhýLkwt hûký
8. Mkk{krsf ðkzkçktÄeLkwt rLkðkhý
9. LkkLkk fwxwtçkLkk ÄkuhýkuLkwt Ãkk÷Lk
10. ði¿kkrLkf árüLkwt rLk{koý
 {qÕÞktfLk :
ykÃkýe Äku.10 yLku Äku.12Lkk ytíku ÷uðkíke ònuh Ãkheûkkyku yLku Ëhuf ð»koLkk ytíku ÷uðkíke
fûkkðkh Ãkheûkkyku{kt fkuEÃký «fkhLkwt Mk{íkw÷Lk òuðk {¤íkwt LkÚke. yk Ãkheûkkyku {kir¾f
yr¼ÔÞÂõík fhíkkt ÷ur¾ík yr¼ÔÞÂõík WÃkh rðþu»k ¼kh {qfu Au. íku{kt ÞkËËkMík, ¿kkLk suðe rLkBLk
fûkkLke {kLkrMkf þÂõíkykuLke fMkkuxe fhðk{kt ykðu Au. ßÞkhu Mðíktºk rð[khMkhýe, MksoLkkí{f
fÕÃkLkkþÂõík ðøkuhu ÃkkMkktykuLku MÃkþo fhðk{kt ykðíkku LkÚke. nk÷Lke Ãkheûkk ÃkØrík þiûkrýf rð»kÞku
68
{kxu ÞkuøÞ Au, Ãkhtíkw fkÞkoLkw¼ð, þkherhf rþûký suðkt rð»kÞkuLku íku{kt LÞkÞ {¤e þfíkku LkÚke.
çkkirØf þÂõíkykuLkwt {kÃkLk ykðe Ãkheûkk ÷uðkÚke ÚkkÞ Au. ßÞkhu ÔÞÂõíkíðLkk ÃkkMkktLke WÃkuûkk ÚkkÞ
Au. yk WÃkhktík ÃkheûkkLkk økwýLke rðïMkLkeÞíkk yLku ÞkuøÞíkk {kxu ½ýkt økt¼eh ¼ÞMÚkkLkku Au.
hk»xÙeÞ rþûkýLke Lkerík-1986 yLku hk»xÙeÞ yÇÞkMk¢{Lkk {k¤¾kyu {qÕÞktfLk ÃkØríkÚke yk
¾k{eyku íkhV æÞkLk ËkuÞwO Au. hk»xÙeÞ rþûkýLke Lkerík{kt {qÕÞktfLkLke MktfÕÃkLkk yktíkrhf, Mkíkík,
Mkðoøkúkne {qÕÞktfLk yuðe fhðk{kt ykðe Au. yktíkrhf {qÕÞktfLkLke ÃkØrík{kt rþûkf {qÕÞktfLkLke
rðrðÄ «ÞwÂõíkyku ys{kðe þfu Au, íku{kt {kir¾f ÃkheûkkykuLkku Ãký Mk{kðuþ ÚkE þfu Au. Mkíkík
{qÕÞktfLk îkhk Mk{økú ÃkkXâ¢{Lku Mkwøk{íkkÚke ykðhe ÷uðk WÃkhktík rðrðÄ «fkhLkk yLÞ nuíkwykuLkwt
Ãký {qÕÞktfLk fhe þfkÞ Au. íkÃkkMkýeLke rðrðÄ «rðrÄykuLkku yk{kt WÃkÞkuøk ÚkE þfu Au.
Mkðoøkúkne {qÕÞktfLk îkhk yæÞuíkkLkk ÔÞÂõíkíðLkk ÃkkMkkt WÃkhktík r¢Þkí{f ÃkkMkktLku Ãký ykðhe
÷uðk{kt ykðu Au.
r¢Þk-«ríkr¢Þkí{f yæÞkÃkLk :
yuf rþûkf íkhefu ík{khk ðøko¾tz{kt ík{Lku yÇÞkMk¢{Lkwt ykËkLk«ËkLk fhðkLkku yLkw¼ð
nþu. ík{u yu çkkçkík{kt Mkt{ík nþku fu {kuxk ¼køkLkk ðøko¾tzku{kt yÇÞkMk¢{Lkk ykËkLk «ËkLkLke
Zçk rðrðÄ þÂõíkyku yLku fkiþÕÞku fu¤ððk {kxu Mk{íkwr÷ík LkÚke. íku yÇÞkMk¢{{kt Ëþkoðu÷
nuíkw yku MkkÚku Ãký MkwMktøkík LkÚke. yÇÞkMk¢{Lkk nuíkwykuLke ÞkËe{kt Mðíktºk rð[khMkhýe,
{kir÷fíkk, WíÃkkËõíkk, rððu[Lkkí{f rð[khMkhýe yLku ði¿kkrLkf yr¼øk{Lkku rðfkMk ðøkuhuLkku
Mk{kðuþ fhðk{kt ykÔÞku Au, Ãkhtíkw ÔÞðnkh{kt yk þÂõíkyku fu¤ððk ¾qçk ykuAwt æÞkLk yÃkkÞ Au.
nk÷Lke yæÞkÃkLkLke «ðíko{kLk ÃkØrík {kºk {krníke Ãkqhe Ãkkzu Au, su{ktÚke Mðíktºk r[tíkLkLku çkË÷u
ÞkËþÂõík WÃkh ðÄkhu ¼kh {qfðk{kt ykðu Au. yuf Auzu Q¼k hne rþûkfku {krníke ykÃku Au yLku
rðãkÚkeoyku íku Íe÷u Au. yk yæÞkÃkLk ÃkØrík rþûkfku yLku rðãkÚkeoyku ðå[u r¢Þk yLku «ríkr¢ÞkLkk
y¼kðÚke ¼hu÷e Au. yk yr¼øk{ {kxu {kuxk ¼køku «ðíko{kLk çkkÌk Ãkheûkk ÃkØrík sðkçkËkh Au.
hk»xÙeÞ yÇÞkMk¢{Lkwt {k¤¾wt rþûkfLke {kºk {krníke «ËkLk fhLkkhLke ¼qr{fk{kt VuhVkh
Mkq[ðu Au yLku íkuLku yæÞÞLkLkku {køkoËþof økýu Au. rþûkf yLku rðãkÚkeoLkk r¢Þk «ríkr¢Þkí{f
ykÄkrhík yæÞkÃkLkLke ÔÞqnh[Lkk{kt rðrðÄ heíkku ys{kððe òuEyu íkuðwt òuðk{kt ykÔÞwt Au yLku
íku{kt yæÞkÃkf yæÞuíkkLku rðrðÄ «ð]r¥kyku{kt Mkk{u÷ fhðkt òuEyu. suðe fu rLkheûký, MkkrníÞLkwt
yufºkefhý, MkkÄLkku yLku {krníke, rLkËþoLk yLku «Þkuøkku, ÃkrhÞkusLkk {kxuLkwt øk]nfkÞo, h{íkøk{ík
«ð]r¥kyku, þiûkrýf h{íkku, þiûkrýf «ðkMk ÃkÞoxLkku, yr¼LkÞ yLku Lkkxâefhý, Mk{qn [[ko,
Mk{qn «ð]r¥kyku, ðkíkko÷kÃk, [[ko, ykøk{Lk rLkøk{Lk yæÞkÃkLk ÃkØrík, Mk{MÞk Wfu÷ ÃkØrík,
MktþkuÄLk yæÞÞLk ðøkuhu.
yæÞkÃkLkLke yk «fkhLke ÔÞqnh[LkkÚke yÇÞkMk¢{Lku çkk¤fuLÿe çkLkkðe þfkþu.
 ÃkwLkhkð÷kufLk yLku «ríkÃkku»ký :
1. ykÃkýu hk»xÙeÞ fûkkyu yÇÞkMk¢{ {k¤¾wt þk {kxu rðfMkkððwt òuEyu ?
2. rðfurLÿík yÇÞkMk¢{ ½zðkÚke þk ÷k¼ Au ?
3. yÇÞkMk¢{ rðfkMk{kt rþûkf þku Vk¤ku ykÃke þfu ?
4. yÇÞkMk¢{Lkk nkËoYÃk rð»kÞku{kt W{uhe þfkÞ íkuðk fux÷ktf yLÞ rð»kÞkuLkkt Lkk{ ykÃkku.
5. fu¤ðýeLke ÃkØríkyku{kt þk MkwÄkhk fhðkLke sYh Au ? [[ko fhku.
 yæÞkÃkLkLkk rðMíkhý ytøkuLkkt Mkq[Lkku :
1. hk»xÙeÞ rþûký Lkerík-1986Lkku yÇÞkMk fhku yLku íkuLkkt {wÏÞ ÷ûkýku þkuÄku.
69
2. hk»xÙeÞ yÇÞkMk¢{ {k¤¾kLkku yÇÞkMk fhku yLku íku{kt ¼÷k{ý fhðk{kt ykðu÷e rðrðÄ
çkkçkíkku WÃkh ík{khku {ík Ëþkoðku.
3. Mkuðkfk÷eLk íkk÷e{ ËhBÞkLk ík{u su rþûký ÃkØríkykuLkkt ÃkwMíkfkuLkku yÇÞkMk fÞkuo Au íkuLku
VheÚke òuE òð.
 þk¤kLke ÃkrhÂMÚkríkLku yLkwYÃk yLkwfkÞo «ð]r¥kyku :
1. «ðíko{kLk yÇÞkMk¢{ ytøku ík{khkt þkt Mkq[Lkku Au ?
2. ík{khk ðøkoLku æÞkLk{kt hk¾eLku ík{u þe¾ðíkk nku íku rð»kÞLkk yÇÞkMk¢{ MkwÄkhðk {kxuLkkt
ík{khkt Mkq[Lkku ykÃkku.
3. íku ÔÞÂõíkøkík ð]rØ yLku Mkk{krsf rðfkMkLke sYrhÞkíkLku yLkwYÃk nkuÞ íku{ ík{Lku ÷køku Au ?
16.5 hk»xÙeÞ rþûkýLkerík-1986
16.5.1 «MíkkðLkk
ÔÞÂõík yLku Mk{ksLkk MkðkOøkeý rðfkMk {kxu rþûký ykð~Þf Au. ËuþLkk Mkk{krsf yLku
MkktMf]ríkf ðkhMkkLke ò¤ðýe yLku íkuLkk rðfkMk {kxuLkwt «{w¾ WÃkfhý rþûký s Au. ¼krð ÃkuZeLku
¼krð Ãkzfkhku yLku Mk{MÞkyku n÷ fhðk {kxu íkiÞkh fhðk rþûkýLkku Vk¤ku y{qÕÞ hÌkktu Au yLku
hnuþu.
ËuþLke yLku Mk{ksLke sYrhÞkíkku æÞkLk{kt hk¾e rþûký{kt ÃkrhðíkoLk ÷kððk rþûký ûkuºkLkwt
{qÕÞktfLk fhe sYhe ¼÷k{ýku fhðk {kxu ¼khík Ëuþ{kt ykÍkËe Ãknu÷kt rðrðÄ rþûký Ãkt[ku h[kÞk
níkk.
1. ðqzLkku ¾heíkku - 1854 (yðko[eLk ¼khíkeÞ rþûký Lkerík ytøkuLkku «Úk{ ËMíkkðus)
2. ntxh fr{þLk (¼khíkeÞ rþûký Ãkt[) 1982-83
3. ¼khíkeÞ rðïrðãk÷Þ - 1902
4. f÷f¥kk ÞwrLkðŠMkxe Ãkt[ - 1917-19
5. nkxkuOøk fr{rx - 1927-29
6. ðÄko rþûký Mkr{rík - 1937
1947 ÃkAe ¼khík ykÍkË ÚkÞwt íÞkh çkkË Lke[uLkkt Ãkt[ku h[kÞk níkk :
1. ÞwØku¥kh rþûký rðfkMk ÞkusLkk - 1948
2. ÞwrLkðŠMkxe rþûký Ãkt[ - 1948-49
3. {kæÞr{f rþûký Ãkt[ - 1952-53
4. hk»xÙeÞ rþûký Ãkt[ - 1964-66
5. Eïh¼kE Ãkxu÷ fr{rx - 1977
6. rþûkýLke hk»xÙeÞ Lkerík - 1979
ykÍkËe ÃkAe rþûký ûkuºku Ëuþu LkkUÄÃkkºk «økrík fhe Au Aíkkt nS ½ýkt ÷ûÞktfku rMkØ fhðkLkk
çkkfe Au. rþûký yu {kLkð{kt Úkíkwt {qzehkufký Au. 21{e MkËe{kt ÍzÃkÚke çkË÷kE hnu÷e ÃkrhrMÚkrík
yLku rð¿kkLk ûkuºku ÚkÞu÷ ÃkrhðíkoLkku MkkÚku fË{ r{÷kððk ¼khík Mkhfkhu ‘‘rþûkýLke hk»xÙeÞ Lkerík
- 1986’’Lke ½ku»kýkt fhíkkt ònuh fÞwO fu...
‘‘yksu ykÃkýk ËuþLkku ykŠÚkf yLku íkktrºkf rðfkMk yu íkçk¬k{kt ÃknkuåÞku Au fu ßÞkhu yk
ûkuºkku{kt MÚkÃkkÞu÷e yMfÞk{íkkuLkku {n¥k{ ÷k¼ ykÃkýu WXkððku ½xu yLku ¼khíkeÞ Mk{ksLkk çkÄkt
70
s rð¼køkkuLkk {kLkðeLku yk rðfkMkLkkt Ãkrhýk{ku {kýðkLke ¾kíkhe ykÃkýu ykÃke þfeyu. yk nuíkw
Ãkkh Ãkkzðk {kxu, yk æÞuÞ Ãkh ÃknkU[ðk {kxu rþûký yu yuf{kºk Äkuhe {køko Au.’’
rþûkýLke hk»xÙeÞ Lkerík-1986{kt Mðefkhu÷kt æÞuÞ ÃkrhÃkqýo fhðk {kxu rþûký MkkÚku Mktf¤kÞu÷
ík{k{ ÔÞÂõíkyu MkrnÞkhku ÃkwÁ»kkÚko fhe, ÃkzfkhkuLku ÃknkU[e ð¤ðk íkíÃkh çkLkðwt Ãkzþu yLku íku {kxu
rþûký MkkÚku Mktf¤kÞu÷ Ëhuf ÔÞÂõíkyu hk»xÙeÞ rþûký Lkerík - 1986Lke òýfkhe {u¤ððe sYhe Au.
16.5.2 hk»xÙeÞ rþûký LkeríkLkku WËT¼ð
¼khíkeÞ rþûký LkeríkLkk ½zíkh{kt ykÍkËe Ãkqðuo ntxh fr{þLk, hu÷u fr{þLk íku{s Mkuz÷h
fr{þLk íku{s ykÍkËe ÃkAe hkÄkf]»ýLkT Ãkt[, {wÆr÷Þkh Ãkt[ íku{s fkuXkhe Ãkt[Lke ¼qr{fk LkkUÄLkeÞ
níke. yk Ãkt[kuyu ½ýk s ®f{íke Mkq[Lkku fÞko níkkt. Ãkrhýk{u rþûkýLkk ík{k{ ûkuºku rðãkÚkeoykuLke,
rþûkfkuLke yLku þiûkrýf MktMÚkkykuLke MktÏÞk{kt ð]rØ ÚkE Au. WÃkhktík, «Úk{ Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkkÚke
rþûký ÃkkA¤ Úkíkkt ¾[o{kt ¢{þ: ðÄkhku Úkíkku òuðk {¤u Au. Aíkkt Lke[uLke fux÷ef çkkçkíkku Ãkhíðu
yMktíkku»k hnu s Au, su Mðk¼krðf Au yLku íkuLku rLkðkhðk {kxu hk»xÙeÞ rþûký LkeríkLkku WËT¼ð ÚkÞku
Au íku{ fne þfkÞ.
hk»xÙeÞ rþûký Lkerík - 1986Lkku y{÷ Úkíkkt Ãknu÷ktLke Mk{MÞkyku Lke[u {wsçk Au :
- «kÚkr{f rþûký Mkkðorºkf (Universal) çkLke þõÞwt LkÚke.
- {kæÞr{f rþûkýLkwt ÔÞkðMkkÞefhý ÚkÞwt LkÚke, Ãkrhýk{u ©{Lkk økkihðLkku Mðefkh ÚkÞku LkÚke.
- Wå[íkh {kæÞr{f rþûkýLke rðãkfeÞ Ãkkt¾ sux÷ktu ÔÞkðMkkrÞf Ãkkt¾Lkku rðfkMk ÚkÞku LkÚke.
- rþrûkík çkuhkusøkkhe{kt W¥khku¥kh ðÄkhku Úkíkku òÞ Au yLku íku ®[íkkLkku rð»kÞ çkLÞku Au.
- MkkûkhíkkLke xfkðkhe ðÄe Au Ãký íkuLke MkkÚku rLkhûkhkuLke MktÏÞkLkku ðÄkhku þh{sLkf çkkçkík
Au.
- ¼khíkLke þk¤kyku{kt rLkckðkLk rþûkfku íku{s ÃkkÞkLke ¼kiríkf MkwrðÄkykuLkku y¼kð Au.
- yÇÞkMk¢{ku yLku ÃkkXâÃkwMíkfkuLkk ÃkrhðíkoLkLke MkkÚku rþûkfkuLke økwýð¥kk{kt MkwÄkhku Úkíkku
LkÚke.
- MðkæÞkÞ÷ûke ÞkusLkk fkøk¤ Ãkh s hne Au íkuLkk {kxu Mk{]Ø ÃkwMíkfk÷ÞkuLkku y¼kð Au.
- ykSðLk rþûký yLku ¾wÕ÷e rðãkÃkeXLke ÞkusLkk ÞkuøÞ MðYÃk{kt Mkkfkh ÚkE LkÚke.
- Mk{ks{kt {qÕÞkuLkku rËLk-«ríkrËLk ½xkzku ÚkÞku Au yLku rþûkýLkk ík{k{ Míkhu ¼úük[kh [k÷u
Au.
- Ãkheûkk ¾k{eðk¤e ÃkØríkyu ÷uðkÞ Au. rðãkÚkeoykuLku LÞkÞ {¤íkku LkÚke.
- hk»xÙeÞ yLku yktíkhhk»xÙeÞ ¼kðLkk yksLkwt rþûký MkSo þfíkwt LkÚke.
- Mk{økú hk»xÙ{kt Mk{kLk yÇÞkMk¢{Lkwt {k¤¾wt yÂMíkíð{kt LkÚke.
- fLÞk rþûký Mktíkku»kfkhf LkÚke.
- rþûký{kt MktÏÞkí{f ð]rØ ÚkE Au Ãký ð]rØ Ëh ykuAku Au yLku rþûkýLke økwýð¥kk MkwÄkhðk
{kxu ½ýwt fhðkLkwt çkkfe Au.
- yÇÞkMk Ãkqýo fÞko çkkË rðãkÚkeoyku{kt yÃkurûkík fkiþÕÞku yLku ¿kkLk òuðk {¤íkkt LkÚke
- rþûkýLkku ÔÞkÃk yMk{kLk ÚkÞku Au.
- rþûký ÃkkA¤ ¾[koíke hf{Lke Vk¤ðýe ykuAe Au.
- Mºkeyku, yLkwMkqr[ík òríkyku yLku yLkwMkqr[ík sLkòríkykuLkk rþûký{kt EÂåAík ÷ûÞktfku
rMkØ ÚkÞk LkÚke.
71
WÃkh sýkðu÷ «&Lkku Lkðe rþûký LkeríkÚke n÷ Úkþu íkuðe yÃkuûkkyu Lkðe rþûký LkeríkLkku
WËT¼ð ÚkÞku Au.
16.5.3 hk»xÙ e Þ rþûký LkeríkLkk ÷ûkýku :
¼khík Ëuþ{kt ykÍkËe Ãknu÷kt yLku ÃkAe rþûký ÔÞðMÚkk{kt ÃkrhðíkoLk fhðk rðrðÄ Ãkt[ku
yLku Mkr{ríkykuLke h[Lkk fhe yLku íkuykuLkk ynuðk÷kuLke fux÷ef ¼÷k{ýkuLkku y{÷ fhðk Aíkkt
rþûký{kt ÃkrhðíkoLkLke su yÃkuûkk níke íku Mkkfkh ÚkE LkÚke. yk ÃkrhÂMÚkrík{kt Lk¬h ÃkrhðíkoLk ÚkkÞ
íkuðk ykþÞÚke rþûký {tºkk÷Þu 1985{kt ‘‘rþûkýLku Ãkzfkh Lkerík Ãkrh«uûÞ’’ Lkk{Lke ÃkwÂMíkfk «økx
fhe. yk ½xLkk íkífk÷eLk «ÄkLk{tºke ©e hkSð økktÄeLkk rð[khLku ykÄeLk níke. yk ÃkwÂMíkfk{kt
«ðíko{kLk rþûký ÔÞðMÚkkLke {ÞkoËkyku yLku rþûký ûkuºku fux÷ktf LkqíkLk ÃkrhðíkoLkku Mkq[ÔÞkt níkkt.
rþûkýLke Lkerík{kt ÃkrhðíkoLk ÷kððk {kxu Mk{ksLkk Mkðo - Mkhfkhe yrÄfkheyku, MktMkË MkÇÞku,
fu¤ðýefkhku, rþûkfku, ðk÷eyku, rðãkÚkeoyku, WãkuøkÃkríkyku, ÔÞkÃkkheyku yLku yLÞ çkkirØfku
ÃkkMkuÚke Ãký íkuykuLkk rð[khkuLku «kÃík fhe ytrík{ Lkerík ½ze níke suLkk ÷ûkýku (rðrþü ÃkkMkkt) Lke[u
{wsçk Au.
‘‘rþûký yu ðíko{kLkfk¤ yLku ¼rð»Þfk¤Lkwt yuf yLkwÃk{, rðrþü hkufký Au.’’ yk
rMkØktík WÃkh hk»xÙeÞ rþûký Lkerík - 1986Lkwt rLk{koý fhðk{kt ykÔÞwt Au.
 hk»xÙeÞ rþûký Lkerík{kt Lke[uLke çkkçkíkkuLku {n¥ðLke økýe Au :
1. MkðoLku {kxu rþûký {kxuLke íkfku Q¼e fhðe.
2. hk»xÙeÞ rþûkýLkwt Mk{kLk {k¤¾wt.
3. hk»xÙeÞ yÇÞkMk¢{Lkwt {k¤¾wt.
4. rþûkýLkk Ëhuf ÃkøkrÚkÞu LÞqLkík{ rþûký
- Mk{kLkíkk {kxuLkwt rþûký - Mk{ksLkk fux÷ktf ðøkkuo suðktt fu Mºkeyku, ÃkAkík ¿kkríkyku,
yLkwMkqr[ík òríkyku, þiûkrýf heíku ÃkAkík, ÷½w{íkeyku yLku þkherhf ûkríkykuðk¤kt
çkk¤fkuLkk rþûkýLke íkfku Ãkqhe Ãkkzðk çkkçkíku ¾kMk ¼kh {qõÞku Au.
- «kÚkr{f rþûkýLkwt Mkkðorºkfhý, MÚkkÞefhý yLku rþûkýLke økwýð¥kk MkwÄkhýk WÃkh ÷ûk
ykÃkðk{kt ykðþu.
- Mkk{kLÞ {k¤¾wt - þk¤k yÇÞkMkLkk Ëþ ð»ko{kt «Úk{ Ãkkt[ ð»ko rLkBLk «kÚkr{f rþûký, 3
ð»ko Wå[ «kÚkr{f yLku 2 ð»ko {kæÞr{f fûkkLkk hnuþu.
- hk»xÙeÞ yÇÞkMk¢{Lkwt {k¤¾wt - hk»xÙeÞ rþûký LkeríkLkk {íku yÇÞkMk¢{ yuðku nkuðku òuEyu
fu suLkwt nkËo íkÚkk rð»kÞðMíkw yufMkh¾wt (Common) nkuÞ Aíkkt ÷ðr[f (Flexible)
VuhVkhLku Ãkkºk nkuÞ.
- rþûkýLkk Ëhuf ûkuºkLkk íkçk¬u rþûkýLke LÞqLkík{ fûkk (Minimum Level of Learning)
Lk¬e fhðk{kt ykðþu. þiûkrýf MkkÄLk MkkrníÞLkk rðfkMk{kt ÞkuøÞ yæÞÞLk ÔÞqnh[LkkLke
ÃkMktËøke{kt yLku yæÞuíkkLke «økríkLkk {qÕÞktfLk{kt rþûkýLke LÞqLkík{ fûkk MktË¼o íkhefu fk{
fhþu.
- yÇÞkMk¢{{kt økku¾ýÃkèeLku «kuíMkknLk ykÃkðkLkk çkË÷u yæÞuíkkfuLÿe yLku «ð]r¥k
ykÄkrhík rþûkýLke «r¢Þk hnuþu. çkk¤fLku yuf ÔÞÂõík íkhefu íkuLke ÃkkuíkkLke sYrhÞkíkku,
hMk, ð÷ýku íkÚkk þÂõíkykuLku yÇÞkMk¢{Lkk rðrLk{Þ{kt æÞkLk{kt ÷uðkþu. rþûkf ðøko{kt
W»{k¼ÞwO yLku «kuíMkknf ðkíkkðhý MkSo çkk¤fkuLke þiûkrýf «r¢Þk{kt {køkoËþof íkhefuLkku
¼køk ¼sðþu.
72
- Mk{ks{kt {qÕÞkuLkwt Äkuðký yLku ðÄíke síke Ëku»kkhkuÃký ð]r¥kLku æÞkLk{kt hk¾e {qÕÞrþûkýLke
yøkíÞíkk WÃkh hk»xÙeÞ rþûký Lkerík{kt «fkþ VUõÞku Au. Mkkhe heíku íkiÞ kh ÚkÞu÷
yÇÞkMk¢{ yLku rð»kÞðMíkwLkk rðrLk{Þ îkhk Mkk{krsf yLku Lkiríkf {qÕÞkuLkwt ½zíkh Úkþu
íku{s YrZ[wMíkíkk, Ä{kOÄíkk, yhksfíkk, ðnu{ku, «khçÄðkË ðøkuhuLku Ëqh fhe þfkþu.
rþûký îkhk «k{krýfíkk, MkíÞíkk, Äehs, rLkck«íkerík, MknLkþÂõík, LÞkÞ {kxu «u{,
fÁýk suðktt Mkkðorºkf yLku þkïík {qÕÞku rðfMkkðe þfkþu.
- {qÕÞktfLk «r¢Þk{kt MkwÄkhýk fhðe yLku Ãkheûkk ÃkØrík{kt VuhVkh fhðk íku rþûký LkeríkLkwt
yøkíÞLkwt ÷ûký Au. þiûkrýf yLku rçkLkþiûkrýf çktLku ÃkkMkktykuLku ykðhe ÷u íkuðe Mkíkík
Mkðoøkúkne {qÕÞktfLk ÃkØrík y{÷{kt {qfkþu.
- {fkLkku, rþûkfku yLku þk¤k {kxuLke Mkøkðzku Ãkhíðu Mkrðþu»k òuøkðkE Ãkh ¼kh {qfu Au.
- rþûkfLke Mkk{krsf Ëhßòu ðÄkhðkLke MkkÚku MkkÚku rþûkfLke yMkhfkhf sðkçkËkhe ytøku
Ãký íkfuËkhe h¾kþu.
16.5.4 hk»xÙ e Þ rþûký Lkerík
WÃkhkuõík fhu÷ [[ko MkwMktøkíkíkkyku yLku yrøkú{íkkyku{kt fkuE MÚkkr™f rðMíkkh Ãkqhíkk
{ÞkorËík LkÚke, Ãkhtíkw Mk{økú hk»xÙeÞ SðLk{kt ÃkÚkhkÞu÷kt Au. ykÚke s rþûký «íÞuLkk Mkðoøkúkne
hk»xÙeÞ yr¼øk{Lkk rðfkMk {kxu rþûkýLke hk»xÙeÞ Lkerík yLku hk»xÙeÞ yÇÞkMk¢{Lkk {k¤¾kLke
ykð~Þfíkk Q¼e ÚkE Au. «íÞuf «Ëuþ ðå[u rþûký ûkuºku rðMktðkrËíkk òuðk {¤u Au. rþûký{kt
ík{k{ çkk¤fkuLku Ãkqhíke økwýð¥kk-rðMktðkrËíkk òuðk {¤u Au. rþûkýLkkt ík{k{ íkçk¬u rðãkÚkeo
LÞqLkík{ rMkrØyku «kÃík fhu íku ykÃkýu òuðwt Ãkzþu. ËuþLkkt ík{k{ çkk¤fkuLku Ãkqhíke økwýð¥kkðk¤wt
rþûký {¤u íku {kxu ËuþLke çkÄe s þk¤kykuLku ÷½wík{ Mkøkðzku Ãkqhe Ãkkzðe òuEyu. hk»xÙeÞ
rþûkýLke Lkerík MÃkü heíku Ëþkoðu Au fu Mk{økú Ëuþ {kxu rþûkýLkwt Mk{kLk {k¤¾wt nkuðwt òuEyu.
hk»xÙeÞ rþûkýLke ÃkØríkLkku yÚko rþûký{kt szíkk ¼hu÷e yufMkqºkíkk ÷kððkLkku LkÚke. íku íkku
{kºk MkðoMkk{kLÞ þiûkrýf nuíkwyku {kxu rþûkýLkk Ëhuf íkçk¬u yuf rðþk¤ þk¤k MkÇÞkMk¢{Lkwt
{k¤¾wt Mkq[ðu Au, yLku rþûkýLkk ík{k{ íkçk¬u yæÞuíkk Lk¬e fhu÷e LÞqLkík{ rMkrØyku «kÃík fhu
íkuðwt rþûký ÃkqÁt ÃkkzðkLkwt sýkðu Au. Ëhuf hkßÞLku ÃkkuíkkLke sYrhÞkíkku yLku {køkýeyku «{kýu
ÃkkuíkkLke ykøkðe rþûký ÃkØrík h[ðkLke yLku yLkwMkhðkLke Mðíktºkíkk Au. ykÃkýk ËuþLke
¼kiøkkur÷f, ¼k»kkfeÞ, ÄkŠ{f yLku MkktMf]ríkf rðrðÄíkk yu ËuþLkwt çk¤ Au, økkihð Au. ykÃkýe
yufíkk ËuþLkk ðirðæÞÃkqýo MkktMf]ríkf ðkhMkk{kt Mk{kÞu÷e Au. rþûký ûkuºku «íÞuf hkßÞ ðå[u
«ðíko{kLk yMk{kLkíkkLku ykuAe fhðk WÃkh hk»xÙeÞ rþûký Lkerík ¼kh {qfu Au. rþûkfku, þk¤kyku
yLku MÚkkrLkf {tz¤ku îkhk su rþûký ykÃkðk{kt ykðu íkuLkkÚke çkk¤fku LÞqLkík{ þiûkrýf rMkrØyku
nktMk÷ fhu íku òuðwt sYhe Au. yk çkkçkík WÃkh hk»xÙeÞ rþûký Lkerík ¼kh {qfu Au.
 hk»xÙeÞ rþûký-ÔÞðMÚkkLkkt {wÏÞ ÷ûkýku Lke[u «{kýu nkuðkt òuEyu :
1. ¿kkrík, òrík, «kËurþfíkk fu ®÷økLkk ¼uË¼kð rðLkk Lk¬e fhu÷kt Míkhu ík{k{ rðãkÚkeoykuLku
Mk{kLk økwýð¥kkðk¤wt rþûký.
2. «íÞufLku rþûkýLke Mk{kLk íkf s Lknª Ãkhtíkw rþûkf{kt MkV¤íkk «krÃíkLke ÃkrhÂMÚkrík Q¼e
fhðe.
3. 10 + 2 + 3Lkwt rþûkýLkwt Mk{kLk {k¤¾wt.
4. yLÞ ÂMÚkríkMÚkkÃkf rð¼køkku MkkÚku Mkðo Mkk{kLÞ nkËo Y Ãk ík¥ðku Ähkðíkw t hk»xÙ eÞ
yÇÞkMk¢{Lkwt {k¤¾wt.
5. rþûkýLkk Ëhuf íkçk¬u yæÞÞLkLkwt LÞqLkík{ Míkh Lk¬e fhðwt.
73
6. Ëuþ Lkk rðr¼LLk ¼køkku{kt ðMkíkk ÷ku fkuLke rðrðÄ MktMf]rík yLku SðLk ÃkØrík rðþu
rðãkÚkeoykuLkk {Lk{kt Mk{s fu¤ððe.
7. ÔÞðMkkrÞf søkík yLku MkknrMkfíkkLkk rðfkMk {kxu fzeYÃk çkLkðwt.
8. yæÞuíkkLke rðrðÄ MkkÄLkku îkhk ykSðLk yÇÞkMk yLku íkk÷e{ {kxu rs¿kkMkk Q¼e fhðe.
9. hk»xÙeÞ ÃkØríkLkk rþûký {kxu hk»xÙeÞ MktMÚkkykuLku {wÏÞ yLku yøkíÞLkku ¼køk ¼sððk {kxu
Ãkøk¼h fhðe.
16.5.5 hk»xÙeÞ rþûký Lkerík yÃkLkkððkLkkt fkhýkuu
E.Mk. 1964{kt fkuXkhe rþûký Ãkt[ Lke{kÞwt. yk hk»xÙeÞ rþûký Ãkt[Lke ¼÷k{ýku yLkwMkkh
Mk{økú Ëuþ{kt çkÄk s Míkhu þiûkrýf MkwrðÄkyku{kt LkkUÄÃkkºk ðÄkhku, «økrík òuðk {éÞkt Au. ËuþLke
90% fhíkkt Ãký ðÄkhu økúk{ ðMkríkLku yuf rf÷ku{exhLke ytËhLkk rðMíkkh{kt þk¤kLke MkwrðÄk
ykÃkðk{kt ykðe Au. {kuxk ¼køkLkkt hkßÞku{kt 10+2+3 Lke rþûký ÃkØrík ÷køkw fhðk{kt ykðe.
økrýík yLku rð¿kkLkLkk rð»kÞku VhrsÞkík çkLkkððk{kt ykÔÞk yLku fkÞkoLkw¼ðLkk rð»kÞLku yøkíÞLkwt
MÚkkLk ykÃkðk{kt ykÔÞwt. ÃkqðoMLkkíkf fûkkyu Ãký yÇÞkMk¢{kuLke ÃkwLk:h[Lkk fhðkLkwt þY fhðk{kt
ykÔÞwt yLku yLkwMLkkíkf fûkkyu rþûký yLku MktþkuÄLk {kxu Wå[ yÇÞkMk {kxuLkkt fuLÿku Q¼kt fhðk{kt
ykÔÞkt. yk rMkrØykuLke MkkÚku MkkÚku LkkýktfeÞ sðkçkËkheyku yLku Mkt[k÷Lk ÔÞðMÚkkíktºkLkku Mknfkh
Ãký sYhe níkku su Ãkqhíkku Lk {¤ðkÚke økwýð¥kkLkk «&Lkku, MktÏÞkLkk «&Lkku, WÃkÞkurøkíkkLkk «&Lkku
yLku LkkýktfeÞ «&Lkku Q¼k ÚkÞk yLku ð»kkuoð»ko yk «&LkkuLkku sÚÚkku yux÷ku ðÄíkku økÞku fu nðu íkuLku
yrøkú{íkkLkk Äkuhýu Wfu÷ðk rMkðkÞ fkuE rðfÕÃk níkku Lknª. ËuþLkkt çkk¤fkuLku ¼krð Ãkzfkhku íkÚkk
ÃkrhðíkoLkkuLku ÃknkU[e ð¤ðk íku Mk{ÞLkk ¼khíkLkk ðzk«ÄkLk Mð. hkSð økktÄeLku r[tríkík fÞko yLku
íku{ýu ËuþLku 21{e MkËeLku {kxu MkwMkßs Úkðk {kxuLke nkf÷ fhe. íku MkkÚku s fu¤ðýeLkk ûkuºku Lkðe
ði[krhf ¢ktríkLkku «Mkkh ÚkÞku. yu{kt MkktMkËku, rþûkýþkMºkeyku, çkwrØSðeyku, rþûkfku yLku «òLkku
Mkk{kLÞ ðøko òuzkÞku. MkkiLke {Úkk{ýLkk ÃkrhÃkkf Ãkuxu E.Mk. 1986{kt rþûkýLke su LkeríkLku
÷kufMk¼kLku çknk÷e ykÃke. íku ykhtr¼f ð»kkuo{kt ‘Lkðe hk»xÙeÞ rþûký Lkerík’Lkk Lkk{u yku¤¾kE.
yksu nðu ykÃkýu íkuLku ‘rþûkýLke hk»xÙeÞ Lkerík-1986’ fneþwt.
- hk»xÙeÞ rþûký LkeríkLku yðhkuÄf Ãkrhçk¤ku : hk»xÙeÞ rþûký Lkerík-1986yu íkíMk{ÞLkk yLku
¼krð ÃkzfkhkuLku ÃknkU[e ð¤ðkLke sYrhÞkík{ktÚke ykrð»f]ík ÚkÞu÷e Au. yuLkku WËT¼ð fu{ ÚkÞku
yux÷u fu yuLke ykð~Þfíkk þe Au íku ytøku ¼khík Mkhfkhu ‘rþûkýLkku Ãkzfkh - Lkerík Ãkrh«uûÞ’ Lkk{u
ÃkwÂMíkfk{kt rðMík]ík ðýoLk fhu÷ Au. yk LkeríkLkku WËT¼ð ÃkwÂMíkfk{kt [[uo÷ fkhýkuLku ykÄkhu Lke[u
«{kýu hsq fhe þfkÞ :
(1) rþûký{kt yÃkÔÞÞ yLku MÚkrøkíkíkkLkk «&Lkku {qtÍðý¼Þko yLku ðýWfuÕÞk hÌkkt Au.
(2) ©{Lkk økkihðLkku Mðefkh ÚkÞku LkÚke.
(3) {qÕÞku{kt rËLk«ríkrËLk ½xkzku ÚkÞku Au yLku rþûký søkík{kt Ãký ¼úük[kh yMkÌk çkLÞku Au.
(4) Ãkheûkk ÃkØríkLke ¾k{eyku{kt økku¾ýÃkèeLkk ¿kkLkLke [fkMkýe ÚkkÞ Au. Ãkheûkkyku{kt
çkrn»fkhLkku su rLkýoÞ ÷uðk{kt Au íku Ãký yûkBÞ s økýkÞ.
(5) hk»xÙeÞ yufíkkLke ¼kðLkk yksLke rþûký ÔÞðMÚkk MkSo þfíke LkÚke.
(6) rþrûkík çkuhkusøkkheLke Mk{MÞk ðÄw Lku ðÄw ½uhe çkLkíke òÞ Au.
(7) nsw Mk{økú hk»xÙ{kt MktÃkqýo Mk{kLk rþûký íkhun Ähkðíkwt {k¤¾wt MkSo þfkÞwt LkÚke.
(8) ÔÞkðMkkrÞf rþûký {kxuLke ÔÞðMÚkk Mktíkku»ksLkf LkÚke.
(9) fLÞkykuLkk þk¤k «ðuþLkk Ëh{kt Mktíkku»kfkhf ðÄkhku fhe þfkÞku LkÚke.
74
(10) ykøkk{e ð»kkuo{kt rLkhûkh ðMíkeLkku MkkiÚke ðÄw ¼hkðku ¼khík{kt nþu.
(11) rþûký{kt MktÏÞkí{f ð]rØ sýkE Au Ãkhtíkw íku yÃkqhíke Au yLku økwýkí{f rðfkMk {kxu ½ýwt
fhðkLkwt çkkfe Au.
(12) yÇÞkMk MktÃkqýo fhe Mk{ks{kt ykðíkkt rðãkÚkeoyku yÃkuûkk «{kýuLkkt fkiþÕÞku yLku ¿kkLk
Ähkðíkkt nkuíkkt LkÚke.
(13) rþûkýLkku ÔÞkÃk þnuhe-økúk{ rðMíkkh{kt íku{s Mºke yLku ÃkwÁ»kku{kt Ãký Mk{kLk heíku ÚkÞku
LkÚke.
(14) Mkkðorºkf «kÚkr{f rþûkýLkwt æÞuÞ rMkØ fhe þõÞkt LkÚke, {kºk fÕÃkLkk s hne Au.
(15) rþûký ÃkkA¤ ¾[koíke hf{ Mkthûký ÃkAe rîíkeÞ ¢{u nkuðk Aíkkt yu Vk¤ðýe yÃkqhíke s
økýkÞ, fkhý fu nsw fk¤kt ÃkkrxÞkt-MkkÄLkkuLke íktøke ½ýe þiûkrýf MktMÚkkyku yLkw¼ðu Au.
(16) yLkwMkqr[ík òríkyku yLku yLkwMkqr[ík sLkòríkykuLkk rþûký{kt yÃkurûkík ÷ûÞktfku nktMk÷
ÚkÞkt LkÚke.
WÃkh sýkðu÷ Mk{MÞkyku fu {ÞkoËkyku nkuðkÚke Lkðe rþûkýLkeríkÚke íku «&Lkku n÷ Úkþu íkuðe
yÃkuûkk Au. Lkðe rþûký LkeríkLkku WËT¼ð WÃkhkuõík Ãkrhçk¤kuLku yk¼khe Au.
- hk»xÙeÞ rþûký Lkerík-1986Lke h[Lkk ytøku Mð.hkSð økktÄe : 1968Lke hk»xÙeÞ rþûký Lkerík
ÃkAe 21 {e MkËeLkk ôçkhu ykðe Q¼u÷kt ¼khíkLku ÍzÃke økríkÚke çkË÷kE hnu÷e ÃkrhÂMÚkríkLku
ÃknkU[e ð¤ðk {kxu yLku rðfMkíkk rð¿kkLk ÞwøkLke Mkk{u fË{ {u¤ððk {kxu òLÞwykhe 1985{kt
íkífk÷eLk «ÄkLk{tºke hkSð økktÄeyu Lkðe rþûký Lkerík ykÃkðkLkwt ð[Lk ykÃÞwt. rzMkuBçkh,
1985{kt þkÂLíkrLkfuíkLk{kt íku{ýu fÌkwt níkwt fu ‘India has achieved tremendous progress in
the field of science and technology since independence, but the vast resource,
namely, the people, have remained undeveloped’ yÚkkoíkT ¼khíku ykÍkËe ÃkAe rð¿kkLk
yLku xufTLkku÷kuSLkk ûkuºku yVkx «økrík MkkÄe Au, Ãkhtíkw rðþk¤ {kLkð Mk{wËkÞ yk «økríkLke
ÃknkU[Úke ðtr[ík Au.
íku Ãknu÷kt ykìøkMx, 1985{kt hkßÞkuLkk rþûký{tºkeykuLke Ãkrh»kË{kt íku{ýu fÌkwt níkwt fu, ‘The
world is progressing tremendously rapidly. The only thing that can keep India
abreast of this progress is a solid grounding in education for all our people.. How are
we going to prepare the nation to meet the challenges of the latest and newest
technology as it comes ?’yÚkkoíkT rðï fqËfu yLku ¼qMkfu ykøk¤ ðÄe hÌkwt Au. yuf{kºk
{n¥ðLke çkkçkík yu Au fu ¼khík yk fûkkyu íÞkhu s ÃknkU[e þfu òu ykÃkýe ÃkkMku rþûkýLke ÞkuøÞ
¼qr{fk nkuÞ.. rð¿kkLk yLku xufTLkku÷kuSLkk ÃkzfkhkuLku ÃknkU[e ð¤ðk {kxu ykÃkýu ËuþLku fuðe heíku
íkiÞkh fheþwt ? yk rðÄkLkku Mkqr[ík Lkerík rð»ku íku{Lkk {Lk{kt þku ÏÞk÷ níkku íkuLkku rLkËuoþ fhu Au.
rðfMkíkk rðïLke MkkÚku fË{ r{÷kððk 21{e MkËe{kt ykÄwrLkf ¼khíkLkwt rLk{koý fhðkLkwt su MðÃLk
hkSð økktÄeLkk {kLkMk{kt WÃkMÞwt níkwt íkuLkk yuf{kºk Wfu÷ MðYÃku Lkðe rþûký LkeríkLke WËTçkkuÄLkk
fhe.
16.5.6 hk»xÙeÞ rþûký LkeríkLke Mk{eûkk
hk»xÙeÞ rþûký LkeríkLke MktrûkÃík{kt Mk{eûkk Lke[u {wsçk Au :
 21{e MkËe {kxu Mkßs :
©e hkSð økktÄeyu 1985 {kt Mk¥kkøkúný fÞko ÃkAe, ËuþLku 21{e MkËe {kxu íkiÞkh ÚkðkLkwt
yknTðkLk fÞwO. yk {kxu rþûký s yMkhfkhf {kæÞ{ çkLke þfu, fkhý fu rþûký yu ðíko{kLkfk¤
yLku ¼rð»Þfk¤Lkwt yLkwÃk{, rðrþü hkufký Au. yk rMkØktík WÃkh s hk»xÙeÞ rþûký LkeríkLkwt
rLk{koý ÚkÞwt Au. 21{e MkËeLkku {kLkðe {q¤¼qík heíku yksLkk suðktu s nþu. Ãkhtíkw ykÃkýe ykswçkksw
75
ði¿ kkrLkf, xu fTLkku÷ku Sf÷, ykŠÚkf yLku Mkk{krsf ÃkrhðíkoL kku ÍzÃkÚke ykðþu. yk Lkðkt
Ãkrhçk¤kuLke yMkh ykÃkýe sYrhÞkík, ÷køkýe, ð÷ý yLku ðíkoLk WÃkh Úkþu. yk çkÄk ÃkzfkhkuLku
ÃknkU[e ð¤u íkuðk çkÄk s «fkhLkk rþûkýLku økwýð¥kkðk¤wt çkLkkðe çkÄk ÷kufku MkwÄe ÃknkU[kzðwt yu yk
LkeríkLkku WÆuþ Au. yk rþûký Lkerík rþûkýþkMºkeykuLku Ãkzfkh VUfu Au fu íku þkherhf, {kLkrMkf yLku
Lkiríkf heíku íktËqhMík Lkkøkrhfku íkiÞkh fhu íkÚkk íkuyku íku{Lke Vhs / n¬ «íÞu økt¼eh çkLku. íkuyku
Mkk{krsf yLkwfq÷Lkðk¤k, nt{uþk, fkhrfËeo MkwÄkhðk EåAíkk nkuÞ, ÔÞÂõíkøkík heíku rLkÃkwý yLku
ËhufLkwt SðLkÄkuhý Ÿ[wt ÷kððk MkËk íkíÃkh nkuÞ.
 hksfeÞ Mknfkh :
yk rþûký LkeríkLke rðrþüíkk yu Au fu íkuLku «ÄkLk{tºke îkhk ÃkwhMf]ík fhðk{kt ykðe Au íkuÚke
íkuLku ÃkqhuÃkqhku hksfeÞ Mknfkh MkktÃkzâku Au. MðktºÞku¥kh ¼khík{kt rþûkýLku ykðku Mknfkh fËeÞu
MkktÃkzâku LkÚke. yks fkhýu Mkkík{e Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkk{kt rþûký ÃkkA¤ 6 xfk Lkkýkt ¾[oðk{kt
ykðþu. ykÚke yk LkeríkLkwt ÍzÃke y{÷efhý nkÚk ÄhkÞwt Au yLku ÷kufku{kt Lkðe ykþk sL{kðe Au.
 fuLÿ-hkßÞkuLkku MktçktÄ :
fkuEÃký LkeríkLkk y{÷efhýLkku ykÄkh hksfeÞ Lkuík]íð yLku ðneðxe yrÄfkheyku Ãkh Au.
rþûký yu hkßÞkuLkku rð»kÞ Au. Lkðe rþûký LkeríkLke MkV¤íkkLkku ykÄkh fuLÿ yLku hkßÞkuLkk
rLkckÃkqðof y{÷efhý Ãkh yð÷tçku Au. Lkerík{kt sýkÔÞk yLkwMkkh, ‘‘hkßÞkuLke sðkçkËkhe yLku
Vk¤ku ÞÚkkðíkT hnuþu, Ãkhtíkw fuLÿ Mkhfkh rþûkýLke økwýð¥kk {kxu, {kLkð ½zíkh {kxu, MktþkuÄLk {kxu
yLku rþûkýLke Mkk{kLÞ sYrhÞkíkku Mktíkku»kðkLke {kuxe sðkçkËkhe ðnLk fhþu. ykìÃkhuþLk ç÷ufçkkuzo
+ 2 Míkhu rþûkýLkwt ÔÞðMkkÞefhý, LkðkuËÞ rðãk÷Þku, rþûkfkuLke Mkuðkfk÷eLk íkk÷e{, MðkÞ¥k
fkì÷uòu, ÞwrLkðŠMkxe yLku fkì÷uòuLkk «kæÞkÃkfkuLkk ðuíkLk{kt ðÄkhk {kxu fuLÿ Mkhfkhu ðÄw ykŠÚkf
yLkwËkLk ykÃkðkLke sðkçkËkhe Mðefkhe Au.
 rþûký {kxu {kLkðþÂõíkLkwt ykÞkusLk :
«ÄkLk{tºke Lkðe rþûký LkeríkLkk ykÄkhu su MðÃLk swyu Au íku òu Ãkkh Ãkkzðwt nkuÞ íkku rþûký
{kxu {kLkðþÂõíkLkwt ykÞkusLk ÞkuøÞ heíku fhðwt Ãkzþu. «Úk{ íkku rþûkýLku ¾kMk ûkuºk íkhefu òuðwt
Ãkzþu. íku rLkð]¥k hksfkhýeyku fu Mkk{kLÞ ðneðxfíkkoykuLkku y¾kzku Lknª çkLke hnu. çkeswt, Wå[
çkwrØ«rík¼k ÄhkðLkkhkykuLku rþûkýLkk ÔÞðMkkÞ{kt ykf»koðk Ãkzþu. ºkeswt, þiûkrýf Lkuík]¥ð rðfMku
íku {kxu Ëuþ¼h{kt yMkhfkhf fkÞo¢{ku fhðk Ãkzþu. [kuÚkwt, þiûkrýf ðneðxfíkkoykuyu Mk{sðwt
òuEyu fu íkuyku ÷kufþkne ÔÞðMÚkk{kt fk{ fhu Au. íkuÚke hksfeÞ Lkuíkkykuyu fu íku{Lkk fkÞofíkkoykuyu
rþûký{kt nMíkûkuÃk fhðku Lk òuEyu, íkuÚke rnt{ík¼Þko MkwÄkhkðkËe Ãkøk÷kt ¼heLku Lkðe hk»xÙeÞ
rþûký LkeríkLku fkÞkoÂLðík fhðe Ãkzþu.
 ¼k»kk Lkerík :
ykÃkýkt Ëuþ{kt Ä{o yLku ÃkAe ¼k»kkLkk {wÆu ðÄw [[ko yLku ÷køkýeyku W~fuhu Au. yLkuf
çknwrðÄ ¼k»kkyku ßÞkt çkku÷kÞ Au íku rðþk¤ ¼khík Ëuþ{kt ykÍkËe {u¤ÔÞk çkkËLkk [kh ËkÞfkyku
ÃkAe ¼k»kkfeÞ Lkerík MÃkü fhe þfkE LkÚke. «kÚkr{f yLku {kæÞr{f íkçk¬u rðãkÚkeoykuyu fE
¼k»kk õÞu íkçk¬u þe¾ðe yu MÃkü Au. òu fu yk Lkðe Lkerík{kt Ãký yk çkkçkíku [ku¬Mk Wfu÷
Mkq[ðkÞku LkÚke. 1968Lke Lkerík{kt rðþËT Aýkðx níke yLku yu «{kýu s y{÷efhý fhe þfkÞ
yu{ Au. Ãkhtíkw íkuLkk y{÷Lkku y¼kð ðíkkoÞku Au. yu 1968Lke ¼k»kkfeÞ LkeríkLkwt s Mk{kLk Äkuhýu
y{÷efhý fhe, ðÄw nuíkwÃkqýo çkLkkðe MktÃkqýo y{÷ fhðkLkwt Mkq[ÔÞwt Au.
 «kiZ rþûký :
rþûkýLkk Mkkðorºkfhý{kt «kiZ rþûkýLkku Mk{kðuþ ÚkE òÞ Au. rþûkýLku MktMfkh yLku
ykŠÚkf ÃkkMkkt MkkÚku MktçktÄ Au. yLkw¼ð rMkØ çkkçkík yu Au fu ÞkuøÞ «uhýkLkk y¼kðu «kiZ rþûký
76
fkÞo¢{{kt ðuøk ykÔÞku LkÚke. ðeMk{e MkËe{kt {kºk hrþÞk yLku [eLkLku s yk fkÞo¢{{kt MkV¤íkk
{¤e Au. òíku s ykÃkýu õÞkhLkeÞ rLkhûkhíkk Ëqh fhe þõÞk nkuík. «kÚkr{f rþûkýLkku ÔÞkÃk s
yûkh¿kkLk «Mkhkðþu. yk Mk{Þ ËhBÞkLk ykÃkýkt «kiZ rþûkýLkk fkÞo¢{ku rLkhûkhku, yÄf[hk
yûkh¿kkLkðk¤k yLku yûkh¿kkLk Ähkðíkk «kiZku {kxu [k÷ðk òuEyu.
 Lki r íkf rþûký :
ykÃkýk LkkøkrhfkuLkkt Lkerík{¥kkLkkt Äkuhýku Wíkhíkkt òÞ Au íku ®[íkkLkku rð»kÞ Au. Lkiríkf
{qÕÞkuLkwt MktðÄoLk fhðkLke sðkçkËkhe {kºk MktMÚkkyku WÃkh Lkk¾e þfkÞ Lknª. rþûký yu Mk{ks
ÔÞðMÚkkLkwt yuf ytøk nkuE {kºk rþûkfku s yk sðkçkËkhe ðnLk fhe þfu Lknª, Ãkhtíkw WÃkËuþ
ykÃkðk fhíkkt yk[hý s {n¥ðLkku ¼køk ¼sðþu. yk{, hksfkhýeyku, ðneðxefíkkoyku,
LÞkÞûkuºk, yLÞ Mk¥kkðk¤kyku yLku {k-çkkÃkkuyu Wå[ ðíkoLk Ëk¾ððwt Ãkzþu. Ëhuf Lkkøkrhfu MðËuþe
yLku MkkËøkeLku SðLk{tºk çkLkkððku Ãkzþu. ykðfLke yMk{kLkíkk Ãký ½xkzðe Ãkzþu. Lkðe hk»xÙeÞ
rþûký Lkeríkyu yk{kt ðkMíkrðf yr¼øk{ Ëk¾ÔÞku Au. fkhý fu íkuýu Lkiríkf {qÕÞkuLke sðkçkËkhe
{kºk rþûký WÃkh Lkk¾e LkÚke.
 Þku øk rþûký :
Lkðe hk»xÙeÞ rþûký Lkeríkyu þheh yLku rË{køkLkk rðfkMk WÃkh ¼kh {qõÞku Au. ÞkuøkLkwt
rþûký ¾kMk æÞkLk {køke ÷uþu. ÞkuøkLkwt rþûký çkÄe s þk¤kyku{kt yLku íkk÷e{e fkì÷uòu{kt Ëk¾÷
fhkþu. íkk÷e{e fkì÷uòu {kxu NCTELkk Äkuhýku{kt Þkuøk rþûký WÃkh ¼kh {qfu÷ Au. rËÕneLke yLku
çkÄe s fuLÿeÞ þk¤kyku{kt ÞkuøkLkwt rþûký VhrsÞkík fhkÞwt Au. ÞkuøkLkwt rþûký þkherhf yLku
{kLkrMkf MðMÚkíkk fu¤ððk íkÚkk fux÷ktf hkuøkku WÃkh rLkÞtºký {u¤ððk WÃkÞkuøke Au. ÞkuøkLkk rþûký
{kxu ÃkØrík yLku «Þkuøk WÃkh ¼kh {qfðku Ãkzþu. yk {kxu ¼kiríkf Mkøkðzku suðe fu søÞk, á~Þ-
©kÔÞ MkkÄLkku yLku yLÞ MkkÄLkkuLke sYh Ãkzþu íkÚkk ÞkuøkLkwt rþûký ykÃkLkkh íkk÷e{e rþûkfku s yk
fkÞo¢{Lku yÚkoÃkqýo çkLkkðe þfþu.
16.5.7 hk»xÙ e Þ rþûký LkeríkLkk yðhku Ä Lkkt Ãkrhýk{ku .
Mð.hkSð økktÄe ¼khíkLkk ðzk«ÄkLk çkLÞk ÃkAe rþûký{kt ykð~Þf ÃkrhðíkoLk ÷kððkLkk
WÆuþ Úke ¼khík MkhfkhLkk {kLkð Mkt MkkÄLk rðfkMk {tº kk÷Þ îkhk E.Mk. 1986 {kt hk»xÙeÞ
rþûkýLkeríkLke ònu hkík fhðk{kt ykðe níke. «Míkw ík hk»xÙeÞ rþûký LkeríkLke hk»xÙ eÞ
yÇÞkMk¢{Lkwt {k¤¾wt, yæÞuíkkfuLÿe rþûký, Mkíkík yLku Mkðoøkúkne {qÕÞktfLk ðøkuhu çkkçkíkku MkkÚku
Mk{økú Ëuþ{kt rþûkýLkwt {k¤¾wt Mk{kLk hk¾ðkLke yÃkuûkk níke. yk{ Aíkk, hk»xÙeÞ rþûký LkeríkLkk
y{÷efhý{kt fux÷ktf yðhkuÄku ÃkuËk ÚkÞkt Au, hk»xÙeÞ rþûký LkeríkLkk y{÷efhýLku yðhkuÄíkkt
Ãkrhçk¤ku Lke[u {wsçk Au :
(1) {kæÞr{f rþûkýLkwt {k¤¾wt :
hk»xÙeÞ rþûký Lkerík{kt {kæÞr{f rþûkýLkk {k¤¾k{kt Äkuhý 9 yLku 10 Lkku Mk{kðuþ
fhðk{kt ykÔÞku Au, ßÞkhu fux÷ktf hkßÞku{kt {kæÞr{f rþûký{kt Äku.8, 9 yLku 10 Lkku Mk{kðuþ
ÚkÞu÷ktu Au. økwshkík hkßÞ{kt Ãký {kæÞr{f rþûký{kt 8 Úke 10 ÄkuhýkuLkku Mk{kðuþ fhðk{kt ykÔÞku
Au. ykÚke hk»xÙeÞ Lkerík yLkwMkkh yuf {kæÞr{f rþûký {kxu yuf Mk{kLk {k¤¾wt yÂMíkíð{kt ykðe
þõÞwt LkÚke.
(2) ykuÃkhuþLk ç÷uf çkkuzo ÞkusLkk :
yk ÞkusLkk nuX¤ «kÚkr{f þk¤kykuLku þiûkrýf MkkÄLk Mkk{økúeÚke ¼kiríkf heíku Mkßs
fhðkLke níke. Ãkhtíkw, LkkýktLkk y¼kðLku fkhýu yk ÞkusLkk òuEyu íkux÷e MkV¤ ÚkE þfe LkÚke.
77
(3) fu L ÿeÞ Mk¥kk{kt Ãkrhðíko L k :
hk»xÙeÞ rþûký LkeríkLku MkV¤íkkÃkqðof Ãkkh Ãkkzðk {kxu rþûkfkuLke íkk÷e{Lke yuf yMkhfkhf
ÞkusLkk y{÷{kt {qfðk{kt ykðe níke. Ãkhtíkw, íku Ëhr{ÞkLk fuLÿ Mkhfkh{kt Mk¥kk ÃkrhðíkoLk Úkíkkt
hk»xÙeÞ ÞkusLkkLke Mk{eûkk {kxu hk{{qŠík Mkr{ríkLke rLk{ýqtf fhðk{kt ykðe. suLku Ãkrhýk{u
rþûkfkuLku íkk÷e{ ykÃkðkLke ÞkusLkk yÄqhe hne økE yLku hk»xÙeÞ rþûký LkeríkLkk y{÷{kt
yðhkuÄ Q¼ku ÚkÞku.
(4) rþûkfkuLke ÞkusLkk ÃkhíðuLke WÃkuûkk :
hk»xÙeÞ rþûký LkeríkLke fux÷ef ¼÷k{ýku rþûkýLke økwýð¥kk MkwÄkhðk {kxuLke níke. su{ fu
yæÞuíkkfuLÿe rþûký yLku Mkíkík Mkðoøkúkne {qÕÞktfLk. yk çktLku çkkçkíkku rþûkýLke økwýð¥kk
MkwÄkhðk{kt MknkÞYÃk ÚkkÞ íkuðe nkuðk Aíkkt þk¤kykuLkk yk[kÞkuo yLku rþûkfkuLke yk Lkerík «íÞuLke
y©ØkLku fkhýu yk çkkçkíkkuLke Mkíkík yðøkýLkk fhðk{kt ykðe. fux÷ef þk¤kykuyu y{÷{kt
{qfðk ÞíkT®fr[ík «ÞkMk fÞkuo, Ãkhtíkw rþûkfku yLku Mkt[k÷fkuLkk MkhfkhLku y¼kðu yk ÞkusLkkykuLku
Äkhe MkV¤íkk {¤e þfe LkÚke.
(5) ykŠÚkf Mk{MÞkyku :
hk»xÙeÞ rþûký LkeríkLkk fux÷ktf fkÞo¢{ku LkkýktfeÞ y¼kðLku fkhýu íku{s MkhfkhLke ykŠÚkf
MknkÞ fhðkLke {qtÍðýLku ÷eÄu y{÷{kt {qfe þfkÞk LkÚke. D.I.E.T, C.T.E, I.A.S.E suðe
MktMÚkkyku fkÞohík nkuðkt Aíkkt rþûkýLke økwýð¥kk MkwÄkhýkLkk, rþûkfLke íkk÷e{Lkk íku{s Ãkrh»kËku
yLku Mktøkkuce ÞkusðkLkk fux÷ktf fkÞo¢{ku ÞkuS þfkíkk LkÚke.
yk{ íkku, hk»xÙeÞ rþûký Lkerík yu Ãkhkuûk heíku hk»xÙeÞ rþûkýÃkt[ (1964)Lkk fkÞo¢{kuLkk
y{÷efhý {kxuLke yuf MkwáZ Lkerík nkuðk Aíkkt MkhfkhLkkt WËkMkeLk ð÷ýku, Mk¥kkÃkrhðíkoLkku íku{s
²¢ïÁ¢ÜUS¼~¢ ÎéHü|¢: J Lke Mkqrfík yLkwMkkh Mkkhk ykÞkusfkuLku y¼kðu yk LkeríkLkku MkV¤íkkÃkqðof
rþûký{kt rðrLkÞkuøk ÚkE þõÞku LkÚke.
16.5.8 hk»xÙ e Þ rþûký LkeríkLke- 1986 yLkw M kkh {kæÞr{f fûkkyu y{÷{kt {q f u ÷
fkÞo ¢ {ku
hk»xÙeÞ rþûký Lkerík - 1986Lkku {kæÞr{f fûkkyu y{÷ : hk»xÙeÞ rþûký Lkerík - 1986 Lkku
{kæÞr{f fûkkyu y{÷Lke çkkçkíku ¼khík Mkhfkhu íkuLkk ÷ûÞktfkuLkk yLkwMktÄkLk{kt Lke[u suðkt fux÷ktf
{n¥ðLkk fkÞo¢{ku ykÃÞkt Au. yu fkÞo¢{Lkwt r[ºk xqtf{kt Lke[u «{kýu Au :
(1) yuf Mk{kLk rþûký {k¤¾wt :
hk»xÙeÞ rþûký LkeríkLkk MktË¼o{kt fkuXkhe rþûký Ãkt[u 10+2+3 Lkwt þiûkrýf {k¤¾wt Mkq[ÔÞwt
níkwt, íkuLkku {kuxk ¼køkLkkt hkßÞkuyu Mðefkh fÞkuo Au. Mkhfkh ykøkk{e ð»kkuo{kt Äku.10 MkwÄeLkk rþûký
ð»koLku 5+3+2 Lkk {k¤¾k{kt yux÷u fu 5 ð»ko «kÚkr{f rþûký, ÃkAeLkk 3 ð»ko (Äku 6 Úke 8) r{z÷
Mfq÷ yLku ÃkAeLkkt 2 ð»ko (Äku.9-10) nkEMfq÷{kt rð¼krsík fhþu. òu fu 2 ð»koLkk {kæÞr{f
rþûkýLkku Mðefkh fux÷kt hkßÞku fhþu íku nS MkwÄeLkku ðýWfuÕÞku «&Lk Au.
(2) yuf Mkh¾ku hk»xÙeÞ yÇÞkMk¢{ :
Lkðe rþûký LkeríkLkk MktË¼o{kt Mk{økú hk»xÙ{kt {kæÞr{f fûkkyu yufMkh¾ku yÇÞkMk¢{
y{÷{kt {qõÞku Au. y÷çk¥k íkuLke ÃkkXâMkk{økúe{kt hkßÞkuyu ÃkkuíkkLke MÚkkrLkf ÃkrhÂMÚkríkLku yLkwYÃk
fux÷ktf VuhVkhku yð~Þ fÞko Au. òu fu yu VuhVkhku su-íku hkßÞLke MÚkkrLkf sYrhÞkíkku yLku
ykfktûkkykuLku s Ãkqýo fhu Au.
(3) nkËoYÃk íkíðku :
hk»xÙeÞ yÇÞkMk¢{{kt hk»xÙeÞ ¼kðLkk yLku ËuþLke yufíkk yLku y¾trzíkíkkLkwt síkLk ÚkkÞ
78
íkuðkt nkËoYÃk íkíðku hk»xÙeÞ rþûký Lkerík yLðÞu Lk¬e ÚkÞkt Au, su yk «{kýu Au : (1) ¼khíkLke
MðkíktºÞ [¤ð¤Lkku EríknkMk (2) çktÄkhýeÞ sðkçkËkheyku (3) hk»xÙeÞ yiõÞ {kxuLke ykð~Þf
rð»kÞðMíkw (4) ¼khíkLkku Mkk{kLÞ MkktMf] ríkf ðkhMkku (5) Mkðo Mk{kLkíkk, ÷kuf þkne yLku
rçkLkMkkt«ËkrÞfíkk (6) òíkeÞ Mk{kLkíkk (7) ÃkÞkoðhý Mkwhûkk (8) Mkk{krsf yðhkuÄku Ëqh fhðk
(9) ‘LkkLkwt fwxwtçk’ yu ÄkuhýLkwt Ãkk÷Lk (10) ði¿kkrLkf ð÷ýLke fu¤ðýe. yk çkÄkt ‘nkËoYÃk íkíðku’
(Core elements) Lku swËkt swËkt rð»kÞLkkt ÃkkXâÃkwMíkfku WÃkhktík rðr¼LLk rð»kÞLke ‘rþûkf
yæÞkÃkLk ÃkkuÚke’ (Teacher's Hand book) {kt Ãký yk ‘nkËoYÃk íkíðku’ Lkk rþûkýLku rðþu ÞkuøÞ
Mk{s ykÃke Au. yÇÞkMk¢{Lkwt Ëhuf «fhý (ÃkkX) fkuELku fkuE nkËoYÃk íkíðLkk ykÄkhu h[kÞwt Au.
(4) fkÞkoL kw ¼ð (Work-Experience) :
{kæÞr{f fûkkyu fkÞkoLkw¼ðLke çkkçkíku fkuXkhe rþûký Ãkt[ yLku hk»xÙeÞ rþûký LkeríkLkk
MktË¼o{kt MkwÚkkhe fk{, MkkËwt Äkíkwfk{, [{o fk{, [eLkkE {kxefk{, ¾kã ÃkËkÚkkuoLke ò¤ðýe,
ðes¤e Mk{khfk{, çkwf çkkE®Lzøk, s{eLk Mkthûký, MkkËkt ði¿kkrLkf MkkÄLkkuLke çkLkkðx, Ãkkf
Mkt¼k¤ íkÚkk yLÞ «ð]r¥kyku Mkq[ðkE Au. ykÃk Aíkkt yk çkÄe «ð]r¥kyku ytøku rðrðÄ fkhýkuMkh
þk¤kyku òøk]ík fu Mkßs çkLke þfe LkÚke. økwshkík hkßÞu fkÞo yLkw¼ð{kt Úkkuzkt VuhVkh fhe ©e
Eïh¼kE Mkr{ríkLke ¼÷k{ýku yLkwMkkh ‘Mk{kòuÃkÞkuøke WíÃkkËf ©{fkÞo’ (SUPW) Lkk
y{÷Lke rËþk{kt Ãkøk÷kt ÷eÄkt. Ãkhtíkw Ãkqhíkk LkkýktfeÞ ¾[oLkk íkÚkk ¼kiríkf ÔÞðMÚkk yLku ÞkuøÞ
rLk»ýktíkkuLke MkuðkykuLkk y¼kð{kt yk Lkðku fkÞo¢{ Ãký yMkhfkhf çkLke þõÞku LkÚke.
(5) ÃkÞkoðhý rþûký :
hk»xÙeÞ rþûký Lkerík - 1986{kt {kæÞr{f fûkkyu ÃkÞkoðhý rþûkýLku MÚkkLk yÃkkÞwt Au, Ãkhtíkw
yk fûkkyu íkuLkk y÷øk yÇÞkMkrð»kÞ íkhefuLkku Mðefkh ÚkE þõÞku LkÚke. y÷çk¥k, økwshkík suðktt
fux÷ktf hkßÞkuyu ¾kMk fheLku Mk{ksrðãk suðkt rð»kÞ{kt ¼qøkku¤Lkk {kuxk rð»kÞLku ÃkÞkoðhý÷ûke
çkLkkððkLkku MíkwíÞ «ÞkMk fÞkuo Au. yu rMkðkÞ rð¿kkLk yLku ¼k»kkLke ÃkkXâMkk{økúe{kt Mktfr÷ík
yr¼øk{ Integrated Appoach îkhk ÃkÞkoðhý rð»kÞðMíkwLku Mkktf¤e ÷eÄu÷ Au. yk fûkkyu
þk¤kyku{kt MknyÇÞkMkLke «ð]r¥kyku{kt Ãký ÃkÞkoðhý÷ûke «ð]r¥kykuLku Úkkuzwt MÚkkLk {éÞwt Au. yk{
yíÞkhu íkku ÃkÞkoðhý rþûkýLku, {kæÞr{f fûkkyu fuð¤ ytþík: s MÚkkLk {éÞwt Au yu{ fne þfkÞ.
òu fu çke.yuzT.Lkk Lkðk yÇÞkMk¢{{kt Elective Subject {kt ‘ÃkÞkoðhý rþûký’ rð»kÞ MÚkkLk
ÃkkBÞku Au.
(6) yæÞuíkkfuLÿe rþûký :
hk»xÙeÞ rþûký Lkerík{kt rþûkf fuLÿe yæÞkÃkLk ÃkØríkLku MÚkkLku yæÞuíkkfuLÿe rþûký WÃkh
¼kh yÃkkÞku Au. yu{kt yæÞuíkk ÃkkuíkkLke òíku þe¾u yLku rþûkf fuð¤ {køkoËþof çkLke hnu íkuðe
yÃkuûkk Au. økwshkík{kt yk rËþk{kt hk»xÙeÞ rþûký LkeríkLkku y{÷ ÚkÞku íku yøkkWLkkt 1981-
1982Lkk ð»kkuo{kt Äku.8 yLku 9 Lke fûkkyu Mkhfkh îkhk rðrðÄ rð»kÞku{kt MðkæÞkÞ÷ûke yr¼øk{
rLk»V¤ økÞku. òu fu yksu fux÷ef þk¤kyku MðkæÞkÞku îkhk yæÞuíkk fuLÿe LkqíkLk ÃkØríkyku
(rMkBÃkkurÍÞ{, sqÚk[[ko, ÃkuLk÷ [[ko, Mkur{Lkkh ðøkuhu) Lkkt «Þkuøk, ËkþorLkf ÃkkXku íkÚkk Lkðe
xufTLkku÷kuSLku yLkwYÃk þiûkrýf WÃkfhýku yLku rþûkfLkwt {køkoËþoLk ðøkuhuLke MkwrðÄk MkV¤ çkLkkðe þfu
Au. MkkiÚke ÃkkÞkLke çkkçkík íkku þk¤kyku{kt Learning to Learn òíku yÇÞkMk fhðkÚke ðkíkkðhý
yLku fkiþÕÞLkwt MksoLk fhðkLke Au.
(7) ÔÞðMkkÞ÷ûke rþûký :
hk»xÙeÞ rþûký Lkerík{kt ÔÞðMkkÞ÷ûke rþûkýLku yuf swËktu s «ðkn økýðkLkwt íkÚkk yuLkk
yÇÞkMk¢{ku {kæÞr{f rþûkýLkk ytíku yÃkkÞ íkuðwt Mkq[ðkÞwt Au. yk{ Aíkkt, sYhík Q¼e Úkíkkt íku
Äku.8 ÃkAe Ãký þY fhkþu íku çkkçkíkLkku Ãký WÕ÷u¾ ÚkÞu÷ktu Au. yk {kxuLkku Mk{Þøkk¤ku 1 Úke 3 ð»koLkku
Mkq[ðkÞku Au.
79
ÔÞðMkkÞe rþûkýLkk MktË¼o{kt fkuXkhe rþûký Ãkt[Lke ¼÷k{ýku ÃkAeLkk Mk{Þ{kt ËuþLkk
rðrðÄ ¼køkku{kt xufTrLkf÷ nkEMfq÷ku, ykE.xe.ykE. MktMÚkkyku íkÚkk Ãkkur÷xufTrLkf MktMÚkkykuLkwt
rðMíkhý ÚkÞwt Au. økwshkík{kt nk÷ Mkhfkhe yLku rçkLkMkhfkhe {¤e 44 WÃkhktík xufTrLkf÷ þk¤kyku,
36 WÃkhktíkLke ykE.xe.ykE. MktMÚkkyku yLku {kuxe MktÏÞk{kt ðkrýßÞ, f÷k yLku f]r»krð»kÞf íkÚkk
{rn÷kyku {kxuLkk rðrðÄ ÔÞðMkkÞ÷ûke yÇÞkMk¢{ku ykÃkíke Ãkkur÷xufTrLkf MktMÚkkyku Au. nk÷{kt
Äku.8 Úke rðãkÚkeoykuLku xufTrLkf÷ rð»kÞku{kt rþûký ykÃkðkLke òuøkðkE Au. ykE.xe.ykE.
MktMÚkkyku{kt Ãký Äku.8 fu 9 ÃkMkkh fÞko ÃkAe «ðuþ {¤e þfu Au. òu fu nðu ykE.xe.ykE.
MktMÚkkyku{kt Äku.10 ÃkMkkh fhLkkh rðãkÚkeoykuLkk «ðuþ ½MkkhkLku Ãkrhýk{u Äku.8 fu 9 ÃkMkkh
fhLkkhLku «ðuþ «kÃík Úkíkku LkÚke. Ãkkur÷xufTrLkf yÇÞkMk¢{kuLke + 2 Míkhu òuøkðkE ÚkÞu÷e Au. òu fu
Äku.10 Lke fûkkyu fux÷ktf ÔÞðMkkÞe yÇÞkMk¢{kuLku ðifÂÕÃkf rð»kÞku{kt MÚkkLk Au, Ãkhtíkw çknw ykuAe
þk¤kyku{kt yuðk rð»kÞkuLkk rþûkýLke ÔÞðMÚkk nkuÞ Au.
(8) Mkíkík MkðkO øke {q Õ Þkt f Lk :
nk÷Lke Ãkheûkk ÃkØríkyu Mksuo÷ Mk{MÞkykuLkk Wfu÷ {kxu hk»xÙeÞ rþûkýLkerík{kt rðrðÄ
rð»kÞkuLkk yuf{ yÇÞkMkLkk MktË¼o{kt Lk¬e fhu÷kt xqtfk ytíkhu rLkÞr{ík heíku ðkŠ»kf Ãkheûkk MkwÄe{kt
fMkkuxeyku ÷uðkÞ yLku yu îkhk rðãkÚkeoLkwt {qÕÞktfLk Úkíkwt hnu íkuðe «r¢ÞkLku Mkíkík {qÕÞktfLk fnu Au.
ð¤e su{kt þiûkrýf yLku rçkLkþiûkrýf yÚkkoíkT MknyÇÞkrMkf yuðe çktLku «ð]r¥kykuLkk {qÕÞktfLkLku
Mkðoøkúkne {qÕÞktfLk fnu Au. ¼khíkLkkt fux÷ktf hkßÞku{kt yk «fkhLkk {qÕÞktfLkku Mðefkh ÚkÞku Au.
økwshkík{kt Ãký Äku.8 yLku 9 Lke fûkkyu íkçk¬kðkh çkÄe þk¤kyku{kt yuLkwt y{÷efhý ÚkkÞ íkuðk
«ÞíLkku ÚkÞkt Au.
(9) LkðkuËÞ rðãk÷Þku :
Ëuþ¼h{kt ÷kufkuLke yuf Mkk{kLÞ AkÃk yuðe Au fu økwýð¥kkðk¤wt rþûký fuð¤ Mk{ksLkk
ykŠÚkf heíku Mkûk{ ÷kufkuLkkt çkk¤fkuLku s {¤u Au. yk çkkçkíkLku ÷ûk{kt ÷ELku fkuXkhe rþûkýÃkt[u ¾kMk
çkwrØ«rík¼k Ähkðíkkt (íkusMðe) çkk¤fku {kxu økríkþe÷ þk¤kyku (Space Setting Schools)
MÚkkÃkðkLke ¼÷k{ý fhe níke, Ãkhtíkw fux÷ktf fkhýkuMkh yuðe þk¤kykuLke MÚkkÃkLkk ÚkE þfe Lk
níke. yk Mktòuøkku{kt hk»xÙeÞ rþûký Lkerík{kt LkðkuËÞ þk¤kyku (su fuLÿeÞ þk¤kyku fhíkkt swËe Au)
þh fhðk WÃkh ¼kh {qfkÞku yu{ktÞ ¾kMk fheLku økúkBÞ rðMíkkhkuLkk þÂõíkþk¤e rðãkÚkeoykuLku
íku{Lke þÂõík «rík¼k WÃkMkkððkLke íkf {¤u íkuðku nuíkw h¾kÞku Au. yk nuíkwLku æÞkLk{kt hk¾e Mkhfkhe
ÞkusLkk {wsçk {kæÞr{f fûkkyu Ëhuf rsÕ÷k{kt ykuAk{kt ykuAe yuf LkðkuËÞ þk¤k MÚkÃkkÞ yuðwt
Äkuhý h¾kÞwt Au yk þk¤kyku fkÞkoÂLðík ÚkE økE Au yLku rsÕ÷k fûkkyu ‘{kìzu÷ Mfq÷’ Lke ¼qr{fk
¼sðe hne Au.
(10) rþûkf-«rþûký :
{kæÞr{f fûkkyu rþûkf íkhefuLke Mkuðkyku ykÃkLkkh rþûkfLku íkuLkk Mkuðkfk¤ Ëhr{ÞkLk Ãký
rþûkýLkk AuÕ÷k{kt AuÕ÷k (Latest) LkqíkLk «ðknku, ÃkØríkyku yLku «rðrÄykuLke òýfkhe yLku
ÃkwLk: ÃkwLk: íkk÷e{ {¤íke hnu íku nuíkwLku æÞkLk{kt hk¾eLku hk»xÙeÞ rþûký Lkerík{kt rþûkfkuLkk
‘Mkuðkfk÷eLk rþûký’ (In Service Training) Lku {n¥ðLkwt MÚkkLk yÃkkÞwt Au. yk «fkhLkwt rþûký
xqtfk økk¤kLkwt fu ðufuþLkLkk ÷ktçkk økk¤kLkwt nkuE þfu. Ëuþ¼hLke rþûký fkì÷uòu ÃkifeLke fux÷ef fkì÷uòuLku
(I.A.S.E.) (EÂLMxxâqx ykuV yuzðkLMk MxzeÍ ELk yìßÞwfuþLk) fu (C.T.E.) (fkì÷us ykuV xe[h
yìßÞwfuþLk){kt YÃkktíkh fhðkLke òuøkðkE fhu÷e Au. ykðe fkì÷uòu íku{Lkwt hkçkuíkk {wsçkLkwt Ãkqðo-
MLkkíkf fûkkLke íkk÷e{Lkwt fk{ íkku fhþu s, Ãkhtíkw íku MkkÚku yk Ãký fhþu. yk MktË¼o{kt økwshkík{kt
(1) ÃkkuhçktËhLke Mkhfkhe rþûký fkì÷us, (2) økwshkík rðãkÃkeX, y{ËkðkË, (3) yu[.yu{.Ãkxu÷
#ø÷eþ EÂLMxxâqx, ðÕ÷¼ rðãkLkøkh, yLku (4) yu{. yuMk. ÞwrLk. ðzkuËhkLku (I.A.S.E.) íkÚkk
{kuzkMkk, ¼kðLkøkh, Mkwhík yLku rçk÷e{kuhkLke rþûký fkì÷uòuLku (C.T.E.) íkhefu ÃkMktË fhe yu
fkì÷uòuLku WËkh økúkLx Ãký ykÃku÷e Au.
80
16.6 Lkðe rþûkýLkeríkLkw t y{÷efhý
16.6.1 «MíkkðLkk :
yk Ëuþ{kt ËMk ËMk ð»kuo rþûký LkeríkLkwt {qÕÞktfLk íkÚkk Lkðe rþûký Lkerík ònuh fhðk{kt
ykðu Au. ÷ûÞ yu nkuÞ Au fu ¼khík Ëuþ rðfrMkík hk»xÙ çkLke {nkMk¥kkLkwt MÚkkLk Ãkk{e þfu, Ãký
rLkheûký yuðwt Au fu ½ýe {n¥ðkfktûke rþûký Lkeríkyku ½zðk{kt ykðu Au, Ãkhtíkw íkuLkk y{÷efhýLkk
Míkhu ½ýe rðzBçkLkkyku MkòoÞ Au íku Ãkrhýk{u ònuh ÚkÞu÷e rþûký Lkerík MkðkOþu ÷køkw fhe þfkíke
LkÚke. yk Lkçk¤kELku ÷ûk{kt hk¾eLku Lkðe rþûký - Lkerík (1986)Lke ònuhkíkLke MkkÚkkuMkkÚk íkuLkk
y{÷efhý {kxu («kuøkúk{ ykìV yuõþLk) POA Ãký íkiÞkh fhðk{kt ykðu÷ktu. íÞkh çkkË 1992{kt
yk[kÞo hk{{qŠíkLkk ðzÃký nuX¤, íÞkh çkkË 1995{kt sLkkËoLk huœe Mkr{rík îkhk Ãký MkwÄkhu÷ku
POA hsq fhðk{kt ykÔÞku níkku. yk POA Lkku nuíkw hk»xÙ{kt Lkðe rþûký Lkerík (1986)Lkk Mkw[kÁ
y{÷ {kxuLkk yðhkuÄ Ëqh fhe íkuLku MkV¤ çkLkkððkLkku níkku.
16.6.2 «kuøkúk{ ykìV yuõþLk (POA) :
Lkðe rþûký LkeríkLkk yMkhfkhf y{÷ {kxu yk Mkr{ríkyu 23 xkMf VkuMko Lk¬e fÞko níkkt.
Ëhuf xkMf VkuMko Mkr{ríkLkk yæÞûk yÚkðk íkku rðr¼LLk hkßÞLkk {tºke©eyku íkÚkk fuLÿ MkhfkhLkk
Wå[ yrÄfkheyku níkkt. íku{ýu ÃkkuíkÃkkuíkkLkk xkMf VkuMko ytøku su - su ¼÷k{ýku fhe íkuLku ykÄkhu
MkwÄkhu÷ku POA íkiÞkh ÚkÞku. Lkðe rþûký LkeríkLkk yMkhfkhf y{÷ {kxu íku{ýu yk {wsçkLke
fkÞoÞkusLkk hsq fhu÷e.
(1) fLÞkfu¤ðýe Ëh{kt ðÄkhku :
yu îkhk Mk{ks{kt {rn÷k Mkkûkhíkk Ëh{kt ðÄkhku. yk {kxu íku{ýu {rn÷k rþûkfkuLkk
«{ký{kt ðÄkhku fhðkLke, fLÞkykuLku rþûkýLkk Mk{kLk yðMkhku «ËkLk fhðkLke, rLkhtíkh rþûký
fkÞo ¢{ku {kt {rn÷kyku L ke Mkn¼køkeËkhe{kt ðÄkhku , Mk{qn «[kh {kæÞ{ku îkhk {rn÷k
MkkûkhíkkðÄof ðkíkkðhý íkiÞkh fhðkLke, fLÞkykuL kku þk¤k «ðuþ Ëh ðÄkhðkLke, økúkBÞ
rðMíkkh{kt fLÞk fu¤ðýe ðÄu yu {kxu ðÄw æÞkLk ykÃkðkLke ÞkusLkkyku hsq fhu÷e. yk MktË¼kuo
økwshkík{kt fLÞkfu¤ðýe hÚkÞkºkk ÞkuS fLÞkfu¤ðýe yr¼ÞkLk Auzðk{kt ykðu÷wt íkuLkk Ãkrhýk{ku
Ãký Mkkhkt {éÞk níkkt.
(2) ÃkAkík, Ër÷ík yLku Lkçk¤e òríkyku {kxu :
çkeswt xkMf VkuMko yLkwMkqr[ík òrík, yLkwMkqr[ík sLkòrík íkÚkk yLÞ ÃkAkík ðøkkuoLkk rþûký
{kxu rð[kh fhðk h[kÞu÷wt. íku{ýu yk òríkyku{kt rþûký ðÄu / Mkkûkhíkk ðÄu yu {kxu ykiÃk[krhf -
yLkkiÃk[krhf çkLLku MðYÃkLkk rþûkýLku «kuíMkknLk ykÃke yLkuf fuLÿku ¾ku÷ðkLkku {køko [ªæÞku níkku.
nrhsLk ðMkðkxku{kt þk¤k, økútÚkk÷Þ, ðkt[Lkk÷Þ, ykìÃkhuþLk ç÷uf çkkìzo, fLÞkykuLku ðÄw «kuíMkknLk
{¤u íkuðe ÞkusLkkyku ÷køkw fhðe, «kiZrþûký fuLÿku ¾ku÷ðk, rþûkýLkwt {kæÞ{ {kík]¼k»kk hk¾ðwt,
ºkeò ÄkuhýÚke ûkuºkeÞ ¼k»kkrþûký ykÃkðk suðkt {køkkuo [ªæÞkt níkk.
(3) rðf÷ktøk íkÚkk ÷½w{íke Mk{ks {kxu :
ºkeò yLku [kuÚkk xkMf VkuMko îkhk yk çkkçkíkku {kxu ¼÷k{ýku hsq ÚkE níke.
rðf÷ktøk yæÞuíkkyku {kxu Mktfr÷ík rþûký (IEDC), ¾kMk «fkhLke þk¤kyku, íku{kt
ÔÞkðMkkrÞf rþûký, {køkoËþoLk íkÚkk Mk÷knLke ÔÞðMÚkk, rþûkfkuLku ¾kMk «fkhLkwt «rþûký,
sLkMkt[kh {kæÞ{kuLkku WÃkÞkuøk fhðkLke ¼÷k{ýku fhe níke.
yÕÃkMktÏÞfku {kxu þk¤k Mkt[k÷fku, yk[kÞkuo yLku rþûkfkuyu ¾kMk «fkhLkk «rþûkýLke
ÞkusLkk hsq fhu÷e. yk rðãkÚkeoyku {kxu ðÄkhkLkk fku®[økLke Mkøkðz, ðÄkhkLke rþ»Þð]r¥k íkÚkk
yLÞ «kuíMkknLk ÞkusLkk (MkkEf÷ ykÃkðe, çkMk{kt {Vík {wMkkVhe) ðøkuhuLke ¼÷k{ý fhe níke.
81
(4) «ki Z íkÚkk Mkíkík rþûký :
yk fkÞo¢{Lku ðÄw yMkhfkhf íkÚkk ÔÞkÃkf çkLkkððk {kxu xufTLkku÷kìSLkk WÃkÞkuøk™e ¼÷k{ý
fhe níke. íkËwÃkhktík W¥kh Mkkûkhíkk (ÃkkuMx r÷xhMke) {kxu òuøkðkE fhðkLke ¼÷k{ý fhe níke.
(5) Ãkqðo «kÚkr{f, «kÚkr{f rþûký :
yk MíkhLkk rþûký Ãkh ðÄkhu æÞkLk ykÃkðkLke sYrhÞkík Au, íkuÚke íku{kt Ãkqhíkkt rþûkfku,
yktøkýðkzeLku «kuíMkknLk, Ãk[kMk xfk {rn÷k rþrûkfkyku, ykìÃkhuþLk ç÷uf çkkìzo, ðøkuhu ytøku
¼÷k{ýku fhe níke. yk WÃkhktík, POA{kt ËuþLkk yZkh fhkuz çkk¤fkuLku 1:40Lkk hurþÞku{kt rþûký
ykÃkðk {kxu Lkðe 35,000 þk¤kyku ¾ku÷ðe Ãkzþu íkÚkk 11 ÷k¾ ðøkkuo {kxu 45 ÷k¾ rþûkfkuLke
¼híke fhðe Ãkzþu. rþûkýLkk Mkkðorºkfhý {kxu ç÷kuf Míkh, íkk÷wfk Míkh yLku rsÕ÷k Míkhu
ÞkusLkkyku íkiÞkh fhe ¼kh ðøkhLkk ¼ýíkhLku ÷køkw fhðkLkwt Au.
(6) {kæÞr{f rþûký :
yk {kxu þk¤k rþûký 10 + 2Lke íkhkn íkÚkk ÞwrLkðŠMkxe rþûký 3 ð»ko (10 + 2+3)Lkwt
Mk{økú Ëuþ{kt ÷køkw fhðwt, hk»xÙeÞ Míkh Ãkh yÇÞkMk¢{ (yk MktË¼uo ÞþÃkk÷ fr{rxLkku yÇÞkMk¢{
«kYÃk 2005 ËMíkkðus WÃk÷çÄ ÚkE økÞku Au). {kæÞr{f rþûký {kxu MkwrðÄkykuLkku ÔÞkÃk ðÄkhðku,
fLÞk íkÚkk ÃkAkík ðøkkuoLkkt çkk¤fkuLku ðÄw MknkÞ íkÚkk íku{Lke Mkn¼krøkíkk ðÄkhðe, {kæÞr{f
rþûkýLkk swËkt swËkt çkkìzo-rLkøk{kuLku ðÄw Mkþõík fhðkt, rþûkfku-yk[kÞkuo {kxu ðÄw Mkuðkfk÷eLk
«rþûký ðøkuhuLke ¼÷k{ý fhe níke.
(7) LkðkuËÞ rðãk÷Þ :
LkðkuËÞ rðãk÷Þ ytøku ¼÷k{ýku fhðk y÷øk xkMf VkuMko níkwt. hk»xÙLkk Ëhuf rsÕ÷k{kt
LkðkuËÞ rðãk÷ÞLke MÚkkÃkLkk, «ðuþ Ãkheûkk, «rþrûkík rþûkfkuLke rLk{ýqtfku, Mkuðkfk÷eLk «rþûký,
hk»xÙeÞ yiõÞLkku rðfkMk, Mk{ks ÃkhíðuLke rþûkfLke sðkçkËkhe ðøkuhu çkkçkíkku ytøku ¼÷k{ýku fhe
níke. íku{ktLke {kuxk¼køkLke ¼÷k{ýkuLkku y{÷ ÚkE [qõÞku Au yÚkðk ÚkE hÌkktu Au.
(8) ÔÞkðMkkrÞf rþûký íkÚkk Wå[ rþûký :
ÔÞkðMkkrÞf rþûkýLkku ÔÞkÃk, yÇÞkMk¢{, rþûkfkuLke ¼híke, Mkuðkfk÷eLk íkk÷e{,
Mðhkusøkkh÷ûke yÇÞkMk¢{ku ðÄkhðk, íkÚkk Ëhuf hkßÞku{kt Wå[ rþûký Ãkrh»kË (SCHE)Lke
MÚkkÃkLkk, ðíko{kLk fkì÷uòuLku {¤íke MkwrðÄkyku ytøku ÃkwLkŠð[khýk, MðkÞ¥k {nkrðãk÷Þ, Wå[
rþûký ytøku økLkLk{ fr{rxyu fhu÷ ¼÷k{ýkuLkku y{÷, ÔÞkÏÞkíkkykuLke Mkßsíkk ðÄu yu {kxu
fkÞo¢{ku økkuXððkLke ¼÷k{ýku fhe níke.
(9) Ëqhðíkeo rþûký MktMÚkkyku :
xkMf VkuMko 12, 13 Lku 14 ¾wÕ÷e rðãkÃkeX, {wõík rþûký, ¾wÕ÷e þk¤kyku, økúkBÞ rðãkÃkeXku
ðøkuhu Lkk rðfkMkLku økwýkí{fíkk {kxu ¼÷k{ýku fhe níke. íku{kt ðÄw økúk{eý rðãkÃkeXkuLke
MÚkkÃkLkkLke ðkík {wÏÞ níke.
(10) rþûký «rþûký :
yk xkMf VkuMko «kÚkr{f rþûký «rþûký {kxu zkÞux (DIET), {kæÞr{f rðãk÷ÞLkk rþûkfku
{kxu Mke.xe.E. íkÚkk Wå[ rþûkýLkk yæÞkÃkfku {kxu yufuzur{f MxkV fkì÷us {kxu ¼÷k{ýku fhe
níke. rþûkfkuLke «ríkçkØíkk rðfMku íkÚkk íku{Lkk{kt ÔÞkðMkkrÞfíkk ¾e÷u yu {kxuLkku ykøkún h¾kÞku
níkku.
(11) «þkMkLk yLku ÔÞðMÚkkÃkLk :
yu{ýu Ãkt[kÞíke hks, rsÕ÷k Ãkt[kÞík, økúk{ rþûký Mkr{rík, þnuhe rþûký Mkr{rík, þk¤k
Mkt[k÷Lk Mkr{rík, ðøkuhuLke Mkr¢Þíkk ðÄu yu {kxu ¼÷k{ýku fhu÷e. Mkk{u Ãkûku hkßÞ Míkhu hkßÞ
rþûký Mk÷knfkh çkkìzo ðøkuhuLke h[LkkLke ¼÷k{ý fhe níke.
82
(12) {qÕ Þkt f Lk yLku Ãkheûký :
íku{kt ÷½wík{ yæÞÞLk Míkh, Mkíkík yLku MkðkOøkeý {qÕÞktfLk, {kæÞr{f rþûký Ãkheûký {kxu
NCERT Lkwt {kìz÷, Mku{uMxh ÃkØrík, «ðuþ Ãkheûkk, ðøkuhu çkkçkíku ¼÷k{ý fhe níke.
(13) h{íkøk{ík - NSS-NCC :
yk xkMf VkuMko ÞkuøÞ rþûký {kxu Ëhhkus 45 r{rLkx Vk¤ððkLke ¼÷k{ý fhe níke.
h{íkøk{íkLku ðÄw «kuíMkknLk ykÃkðk Mkq[ðu÷ NSS, NCC, LknuÁ Þwðk fuLÿ, MfkWx yìLz økkEz
MkuðkykuLku rðMíkkhðkLke ¼÷k{ý fhe níke.
yk heíku «kuøkúk{ ykìV yuõþLk hsq fhe Lkðe rþûký LkeríkLkk y{÷Lkku {køko Mkh¤ fhe
ykÃÞku níkku.
16.7 Mkkhktþ
- ÔÞÂõík yLku Mk{ksLkk MkðkOrøkf rðfkMk {kxu rþûký ykð~Þf Au. rþûký îkhk Mk{ks{kt
EÂåAík ÃkrhðíkoLkku ÷kðe þfkÞ Au. MðkíktºÞ «krÃík Mk{Þu ykÃkýk Ëuþ Mk{s yLkuf «&Lkku
yLku Mk{MÞkyku níke. rðrðÄ Mk{MÞkykuLkk rLkðkhýLkk yLkuf WÃkkÞku Ãkife ÃkkÞkLkku WÃkkÞ
rþûký «Úkk{kt ÃkrhðíkoLkku ykððkLkku níkku.
- yk MktË¼o{kt Mðkíktºk Ãkkuíku 2 Mk{Þ{kt ¼khík Mkhfkhu ¢{þ: rðrðÄ rþûký Ãkt[ku LkeBÞkt.
- AuÕ÷wt rþûký Ãkt[ E.Mk. 1964{kt fkuXkhe rþûkýÃkt[ Lke{kÞwt yk hk»xÙeÞ rþûký Ãkt[Lke
¼÷k{ýku yLkwMkkh E.Mk. 1968{kt Mkðo «Úk{ hk»xÙeÞ rþûký Lkerík ½zðk{kt ykðe.
- ¾kMk fheLku rþûký{kt MkwÄkhku ÷kððkLkk nuíkw {kxu hk»xÙeÞ rþûký Lkerík ½zðk{kt ykðe.
- «kÚkr{f rþûký yÃkÔÞÞ yLku MÚkrøkíkíkk yxfkððk {kxu hk»xÙeÞ rþûký Lkerík Ãkh ¼kh
{wfðk{kt ykÔÞku.
- rþûký ÔÞkðMkkÞefhý fhðkLkku Ãký nuíkw hnu÷ku Au.
1. Lkðe rþûký LkeríkLkk y{÷efhý {kxuLkk ËMíkkðusLku POA þk {kxu fnu Au ?
2. «kuøkúk{ ykìV yuõþLkLkk ûkuºkku sýkðku.
3. «kuøkúk{ ykìV yuõþLkLkwt {n¥ð Mk{òðku.
4. «kuøkú{ ykìV yuõþLkLke {wÏÞ ¼÷k{ýku sýkðku.
5. Ãkqðo «kÚkr{f íkÚkk «kÚkr{f rþûký WÃkh þk {kxu ðÄkhu æÞkLk ykÃkðkLke sYh Au. ?
6. LkðkuËÞ rðãk÷Þ þk {kxu MÚkkÃkðk{kt ykÔÞk ?
7. POA {kt NCERT Lkwt «ËkLk sýkðku.
8. hk»xÙeÞ ykßÞk Mkh¤Lkk {k¤¾kLkk ÷ûkýku sýkðku.
9. yÇÞkMkYÃkLke nkËoYÃk çkkçkíkku sýkðku.
10. hk»xÙeÞ rþûký LkeríkLkkt ÷ûkýku sýkðku.
11. hk»xÙeÞ rþûký Lkerík yÃkLkkððkLkkt fkhýku sýkðku.
12. hk»xÙeÞ rþûký LkeríkLkk yðhkuÄLkkt Ãkrhçk¤ku sýkðku.
13. hk»xÙeÞ rþûký Lkerík - 1986 yLkwMkkh {kæÞr{f fûkkyu y{÷{kt {qfu÷ fkÞoYÃkku sýkðku.
14. rþûký LkeríkLkwt y{÷efhý sýkðku.
83
 ykÃku÷ rðÄkLkLke Lke[u sýkðu÷ rðfÕÃkku{ktÚke ÞkuøÞ rðfÕÃk ÃkMktË fhe sðkçk ykÃkku.
(1 økwý)
1. hk»xÙeÞ rþûkýLkerík{kt fkì÷us{kt yæÞkÃkfkuLke ÃkMktËøke {kxu fE ÷kÞfkík W{uhkE Au ?
(A) N. E. T. (B) G. C. A. T.
(C) C. E. T. (D) D. Lit
2. hk»xÙeÞ LkeríkLkk WËT¼ð{kt fÞk ðzk«ÄkLk Mktf¤kÞu÷kt níkkt ?
(A) ©e [tÿþu¾h (B) ©e hkSð økktÄe
(C) zkì.{Lk{kunLk®Mkn (D) ©e yx÷rçknkhe çkksÃkkE
3. hk»xÙeÞ rþûký Ãkt[Lke ¼÷k{ýku yLkwMkkh Ëuþ{kt Mkðo «Úk{ hk»xÙeÞ rþûký Lkerík fÞk ð»ko{kt
½zðk{kt ykðe níke ?
(A) 1968 (B) 1986
(C) 1992 (D) 2004
4. 21 {e MkËeLku {kxu MkwMkßs Lkkøkrhfku íkiÞkh fhðk {kxu Lkðe rþûký Lkerík ykÃkðkLkwt ð[Lk
fkuýu ykÃÞwt níkwt ?
(A) EÂLËhk økktÄe (B) yx÷rçknkhe çkksÃkkE
(C) hkSð økktÄe (D) Ãke. ðe. Lkh®Mknhkð
5. hk»xÙeÞ rþûký LkeríkLkk WËT¼ð ytøkuLke rðøkík fÞk ÃkwMíkf{kt rðøkíku ykÃku÷ Au ?
(A) rþûký ¼eíkhLkku ¾òLkku (B) rþûkýLku ÃkzfkhLkerík Ãkrh«uûÞ
(C) SðLk rþûký (D) {kæÞr{f rþûký Ãkheûký
6. rþûký{kt yksu Lke[uLkk{ktÚke fE ¼kðLkk MkSo þfkE LkÚke ?
(A) hk»xÙeÞ yufíkk (B) Mkk{krsõíkk
(C) ÔÞÂõíkíð rðfkMk (D) WÃkh sýkðu÷ ºký{ktÚke yuf Ãký Lkrn
7. hk»xÙeÞ rþûký Lkerík yLkwMkkh fÞk íkçk¬kLkwt / rþûkýLkwt æÞuÞ rMkØ fhe þõÞkt LkÚke ?
(A) {kæÞr{f (B) Wå[ rþûký
(C) «kÚkr{f (D) rLkBLk «kÚkr{f
8. hk»xÙeÞ rþûký Lkerík yLkwMkkh Mk{økú Ëuþ{kt MkkiÚke ðÄw Lkkýkt fE çkkçkík{kt ¾[koÞ Au ?
(A) rþûký (B) ykhkuøÞ
(C) Mkthûký (D) {LkkuhtsLk
9. hk»xÙeÞ rþûký Lkerík - 1986 yLkwMkkh 15 ð»keoÞ rþûkýLkwt {k¤¾wt ........
(A) 10+1+4 (B) 10+1+1+3
(C) 11+1+3 (D) 10+2+3
10. hk»xÙeÞ rþûký Lkerík - 1986 {kt rþûkýLkk Ëhuf íkçk¬u fE çkkçkík Lk¬e fhðk{kt ykðu÷ Au
?
(A) þiûkrýf rMkrØ ðÄkhðe (B) yæÞÞLkLkwt LÞqLkík{ Míkh
(C) þkherhf rðfkMk Ãkh ¼kh {qfðku (D) Mkk{krsfíkkLkku rðfkMk fhðku
84
11. fkì÷us fûkkyu yæÞkÃkfLke ÃkMktËøke {kxu Lke[uLkk{ktÚke fE ÷kÞfkík sYhe Au ?
(A) Guj CAT (B) SAT
(C) WAT (D) NET - SLET
12. hk»xÙeÞ rþûký Lkerík - 1986 {kt WãkuøkkuLku íku{Lke {kuxk¼køkLke MktþkuÄLk «ð]r¥kyku fÞk
rð¼køk{kt MÚkkÃkðk «kuíMkknLk ykÃkðkLke ¼÷k{ý fhu÷ Au ?
(A) «kÚkr{f þk¤kyku{kt (B) {kæÞr{f þk¤kyku{kt
(C) rðï rðãk÷Þku{kt (D) WÃkh sýkðu÷ ºkýuÞ
13. hk»xÙeÞ rþûký Lkerík yLkwMkkh {kæÞr{f fûkkyu fux÷k xfk rþrûkfk çknuLkku nkuðe òuEyu ?
(A) 5 xfk (B) 10 xfk
(C) 33 xfk (D) 50 xfk
14. rLkrùík fhu÷e yðrÄ Ãknu÷kt rðãkÚkeo þk¤k Akuze Ëu íkuLku þwt fnuðkÞ ?
(A) MÚk¤ktíkh (B) yÃkÔÞÞ
(C) MÚkrøkíkíkk (D) çkøkkz
15. hk{{qŠíkLkk ðzÃký nuX¤ Mkr{ríkLke h[Lkk õÞkhu ÚkÞu÷e ?
(A) 1992 (B) 1993
(C) 1995 (D) 1986
16. Lkðe rþûkýLkeríkLkk y{÷ {kxu fux÷k xkMfVkuMko h[ðk{kt ykðu÷kt ?
(A) 19 (B) 21
(C) 23 (D) 27
17. {rn÷k Mkkûkhíkk Ëh ðÄkhðk POA {kt þe ÞkusLkk hsq ÚkÞu÷e ?
(A) Mºke rþûkfkuLkwt «{ký ðÄkhku.
(B) ðÄw økúkLx ykÃkku.
(C) rþrûkík f{o[kheLku ðÄw EòVk ykÃkku.
(D) rþrûkík MºkeLkwt MkL{kLk fhku.
1. (A) N.E.T.
2. (B) ©e hkSð økktÄe
3. (A) 1968
4. (C) hkSð økktÄe
5. (B) rþûkýLku ÃkzfkhLkerík Ãkrh«uûÞ
6. (A) hk»xÙeÞ yufíkk
7. (C) «kÚkr{f
8. (C) Mkthûký
9. (D) 10+2+3
10. (B) yæÞÞLkLkwt LÞqLkík{ Míkh
11. (D) NET - SLET
85
12. (C) rðï rðãk÷Þku{kt
13. (B) 10 xfk
14. (B) yÃkÔÞÞ
15. (A) 1992
16. (C) 23
17. (A) Mºke rþûkfkuLkwt «{ký ðÄkhku.
1. çkkhiÞk ðe.ðe. íkÚkk yLÞ : Mk{Þfk÷eLk ¼khík yLku rþûký «íkef «fkþLk,
ykýtË.
2. þkn Lkehð Ãke. : þiûkrýf ÔÞðMÚkkÃkLk yLku þk¤k MktøkXLk, Lkehð
3. hkð÷ Lkxw¼kE rð. íkÚkk yLÞ : þk¤k ÔÞðMÚkkÃkLk yLku þiûkrýf MktøkXLk,
Lkehð «fkþLk, y{ËkðkË.
86

ES-121 SLM

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ES-121 SLM

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

zkì.

çkkçkkMkknuçk yktçkuzfh ES-121

yuf{-2 «kÚkr{f rþûký™e Mk{MÞkyku-1

yuf{-3 «kÚkr{f rþûký™e Mk{MÞkyku-2

yuf{-4 «kÚkr{f rþûký™e Mk{MÞkyku-3

«fkþf : fw÷Mkr[ð, zkì. çkkçkkMkknuçk yktçkuzfh ykuÃkLk ÞwrLkðŠMkxe, y{ËkðkË-382481

ykð]r¥k : «Úk{ ykð]r¥k-2020, Lkf÷ : 1200

Copyright © Registrar, Dr. Babasaheb Ambedkar Open University, Ahmedabad.

Ëqhðíkeo rþûký «ýk÷e{kt yMkhfkhf Mð-yæÞÞLk yÇÞkMk-Mkk{økúe yrLkðkÞo Au.

(9) Œ{khe «„rŒ [fk‚ku™k W¥khku :

(10) ‚qr[Œ ðkt[™ ‚k{„úe

yuf{-6 ¼khíkeÞ Mk{ks{kt MºkeykuLke Mk{MÞkyku yLku WÃkkÞku

yuf{-7 ¼khík{kt {kæÞr{f rþûkýLkku rðfkMk

yuf{-8 þk¤k Mktfw÷

«fkþf : fw÷Mkr[ð, zkì. çkkçkkMkknuçk yktçkuzfh ykuÃkLk ÞwrLkðŠMkxe, y{ËkðkË-382481

ykð]r¥k : «Úk{ ykð]r¥k-2020, Lkf÷ : 1200

Copyright © Registrar, Dr. Babasaheb Ambedkar Open University, Ahmedabad.

Ëqhðíkeo rþûký «ýk÷e{kt yMkhfkhf Mð-yæÞÞLk yÇÞkMk-Mkk{økúe yrLkðkÞo Au.

(2) India : Publications Division, Ministry of Infromation and Broadcasting, Gov-

r{z÷ y™u {kæÞr{f/Wå[Œh {kæÞr{f þk¤kyku{kt rðãkÚkeo ¼hŒe

16 . Reprot of the Education Commission (1964-65, P.167)

3. 8 ‚qr[Œ ðkt[™ ‚k{„úe

(13) ‚qr[Œ ðkt[™ ‚k{„úe (Suggested Reading)

yuf{-10 AuðkzkLkk çkk¤fku {kxu Lkerík rð»kÞf {k¤¾kLke h[Lkk

yuf{-11 çkk¤fLkku Mkk{krsf rðfkMk

yuf{-12 {kæÞr{f rþûký{kt rðrðÄ MktMÚkkykuLkku Vk¤ku

«fkþf : fw÷Mkr[ð, zkì. çkkçkkMkknuçk yktçkuzfh ykuÃkLk ÞwrLkðŠMkxe, y{ËkðkË-382481

ykð]r¥k : «Úk{ ykð]r¥k-2020, Lkf÷ : 1200

Copyright © Registrar, Dr. Babasaheb Ambedkar Open University, Ahmedabad.

Ëqhðíkeo rþûký «ýk÷e{kt yMkhfkhf Mð-yæÞÞLk yÇÞkMk-Mkk{økúe yrLkðkÞo Au.

9.8 ¼k»kk LkeríkLke Mk{MÞkLkk Wfu÷ {kxu ÔÞðMÚkk

9.11 ík{khe «økrík [fkMkku

þk¤kLke fk{økehe þk¤k {hk{íkLkwt

10.3.4 þk¤k ÔÞðMÚkkÃkLk Mkr{ríkLkk fkÞkuo yLku Vhòu

10.8 ík{khe «økíke [fkMkku

11.1 Mkk{krsfefhý (Socialization)

yuf{-14 økwshkík þiûkrýf MktþkuÄLk yLku íkk÷e{ Ãkrh»kË

yuf{-15 ðíko{kLk rþûkýLkwt {k¤¾wt

yuf{-16 hk»xÙeÞ yÇÞkMkYÃkLkwt {k¤¾wt

«fkþf : fw÷Mkr[ð, zkì. çkkçkkMkknuçk yktçkuzfh ykuÃkLk ÞwrLkðŠMkxe, y{ËkðkË-382481

ykð]r¥k : «Úk{ ykð]r¥k-2020, Lkf÷ : 1200

Copyright © Registrar, Dr. Babasaheb Ambedkar Open University, Ahmedabad.

Ëqhðíkeo rþûký «ýk÷e{kt yMkhfkhf Mð-yæÞÞLk yÇÞkMk-Mkk{økúe yrLkðkÞo Au.

13.2 rsÕ÷k rþûký yLku íkk÷e{ ¼ðLk (DIET)

13.8 ík{khe «økrík [fkMkku

13.10 Mkq r [ík ðkt [Lk Mkk{økú e (Suggested Readings)

14.16 ík{khe «økrík [fkMkku :

15.12 Mkq r [ík ðkt [ Lk Mkk{økú e

You might also like