Shet el balalar ádebiyatı

JOBASÍ:

1.Aleksandr Sergeevich Pushkin ómiri hám dóretiwshiligi

2. William Shakespeare ómiri hám dóretiwshiligi
3. Maqtımquli ómiri hám dóretiwshiligi

1.Aleksandr Sergeevich Pushkin (6 iyun, 1799, Moskva - 10

fevral 1837, Sankt Peterburg) rus shayırı, dramaturg, roman hám qısqa
gúrrińler jazıwshısı bolǵan. Kópshiliktiń oyınsha, ol eń ullı rus shayırı bolǵan. Ol
rus ádebiyatınıń ullı dástúrin baslaǵan. Pushkin hesh bir rus shayırı qollanbaǵan
stilde jazǵan: ol eski shirkew kitablarına tiykarlańgan emes, al awız eki rus tilinen
paydalanǵan stilde jazǵan. Onıń basqa rus jazıwshılarına tásiri kúshli bolǵan hám
kóplegen rus kompozitorları onıń gúrrińlerine hám taqmaqlarına namalar dóretken.
Pushkinniń poemaları Rossiyadan basqa mámleketlerde aytarlıqtay kóp adam
tárepinen oqılmaydı. Bunıń sebebi onıń poeziyasın basqa tilge jaqsı awdarıw júdá
qıyın, sebebi sózler rus mádeniyatına tiyisli mánige tolı. Pushkin 1837-jılı 37
jasında duelde óltiriledi. Pushkinniń ákesi eski aristokrat shańaraqtan bolǵan.
Anası tárepinen Pushkin afrikalıq túbirge iye bolǵan. Onıń atası Abram
Gannibal Istanbulda Abissiniyalı (Efiyopiyalı) bolǵan hám Túrk sultanınıń
sarayında jasaǵan. rus elshisi onı Rossiya patshası Ullı Pyotrǵa sawǵa retinde satıp
alǵan. Gannibal Ullı Pyotrge jaqsı tásir qaldırǵan hám ol oqıw
ushın Parijge jiberilgen. Keyinshelik ol júdá bayıp ketedi. Pushkin óziniń ullı atası
menen maqtanıshqa iye boǵan hám ol haqqında Ullı Pyotrdıń nergi dep atalǵan
romanında jazǵan.
19-ásirde Rossiyanıń barlıq aristokrat shańaraqları francuz tilin úyrengen,
solay etip Pushkin, onıń ájaǵası hám ájapası rus tiline qaraǵanda fransuz tilinde
jaqsıraq sóylegen hám jazǵan. Balalardı Arina Rodionovna Yakovleva atlı
tárbiyashı baqqan. Olardı rus tilin jaqsı kóriwge úyretken usı tárbiyashı boladı. Ol
balalarǵa rus xalıq erteklerin aytıp bergen. Pushkin krestyanlar menen rus tilinde
sóylesken hám ákesiniń kitapxanasında kóplegen kitaplardı oqıǵan.
Ol 12 jasında Tsarskoye Seloda jaylasqan İmperator litseyi dep atalatuǵın taza
mektepke baradı. Keyinshelik bul mektep olardıń ataqlı oqıwshısı húrmetine
Pushkin dep atalǵan. Ol tez arada rus ertekleri qaharamanlarınan hám
waqıyalarınan paydalanǵan halda, rus tilinde romantikalıq poemalardı jaza
baslaǵan. Ruslan hám Lyudmila poeması keyinirek Mixail
Glinka tárepinen operaǵa aylanadı
1817-jılı Pushkin Sankt Peterburgta sırt el firmasına jumısqa kiredi. Ol tez arada
siyasat penen qızıǵıp baslaydı hám 1825-jılı bir topar dvoryanlar hám armiya
ofitserleri basshılıqqa jańa patsha qoyıp onıń kúshin azaytıwǵa háreket etken
dekabristler kóterilisin qollap quwatlaydı. Pushkin bir neshe siyásiy poemalardı
jazǵan. Nátiyjede ol Sankt Peterburgtan ketiwge májbúr bolǵan. Ol mámlekettiń
qublasındaǵı Kavkaz hám Qırımda altı jıl súrginde bolıwǵa májbúr boladı. Ol
óziniń qublada basınan keshirgenlerin bir neshe romantikalıq gúrriń poemalarda
(waqıyanı aytıp beriwshi uzın poemalarda) jazǵan. Ol Evgeniy Onegin dep atalǵan
taqmaq túrindegi roman ústinde jumısın baslaǵan. Ol romandı 1833-jılǵa shekem
pitkermegen. Bul onıń eń belgili jumısı bolǵan. Bul shıǵarma kóplegen
muzıkantlar tárepinen qollanılǵan, hátte Tchaikovskiy onı operaǵa aylandırǵan.
Poema ápiwayı rus adamların sol dáwir jámiyetinde súwretleydi.
Pushkin ele súrginde ekenligine ashıwlanadı hám doslarına kóplegen xatlar jazadı.
Bul xatlardıń kópshiligi keyinirek baspadan shıǵarılǵan. Ol kóp waqtın ishiw,
oynaw hám qılısh penen urısıw menen ótkergen. Ol ózi qol astında jumıs islep
atırǵan graftıń qızın jaqsı kórip qaladı. Graf Pushkindi Rossiyanıń basqa shetine,
Pskovqa jaqın jerde óziniń anasınıń pomestieine súrginge jiberedi. Pushkin bul
jerde eki jıl ótkeredi. Ol jalǵız edi, biraq ol rus tariyxın uyrenedi hám krestyanlar
menen baylanısta boladı. Onıń jazǵan poemaları rus mádeniyatı ideyalarına tolı
edi. Ol óziniń baslı jumıslarınıń biri bolǵan tariyxıy waqıyaǵa tiykarlanǵan Boris
Godunov dramasın jazǵan. Kompozitor Musorgskiy keyinirek bunı operaǵa
aylandırǵan. Boris Godunov 17-ásirdegi jawız patsha bolǵan. Pushkinniń pesası
ápiwayı adamlarda úlken kúsh bolǵanlıǵın kórsetedi. Sol sebepli onı baspadan
shıǵarıw Pushkin ushın qıyın boladı.
1825-jılǵı kóterilisten keyin taza patsha Nikolay I sol waqıtqa kelip Pushkinniń
júdá belgili bolıp ketkenin túsinedi. Ol onıń kóteriliste qatnaspaǵanın da túsinedi
hám onıń qaytıp keliwine ruxsat beredi. Patsha Pushkinniń jumısları baspadan
shıǵıwınan aldın ózi kórip shıǵatuǵınlıǵın aytadı. Ol óziniń jaqsı patsha
bolatuǵının hám jarlılardıń (qullardıń) azat etiliwine járdem beretuǵınlıǵın aytadı.
Pushkin qıyın jaǵdayda edi, sebebi ol patshaǵa unamaytuǵın hesh zat jaza almas
edi. Ol mámleket basshıları haqqında jaman zat jazbaslıǵı ushın júdá abaylı bolıwı
kerek edi. Politsiya itibar menen onı baqlawdı dawam ettirdi. Degen menen, sol
waqıtta Pushkin kóplegen ullı shıǵarmalardı jazadı, derlik hár biri rus ádebiyatında
óz tarawınıń birinshisi bolǵan. Buǵan Pikalı xanım (Пиковая дама) dep atalǵan
qisqa gúrrińi mısal bola aladı. Bul shıǵarma Tchaikovsky tárepinen operaǵa
aylandırilǵan hám Dostoevskiydiń romanlarına úlken tásir kórsetken.
Pushkin óziniń sońǵı jıllarında Sankt Peterburgta húkimet xızmetinde bolǵan. Ol
1831-jılı uylengen hám patsha sarayı jámiyetinde kóp waqıt ótkeriwge májbúr
bolǵan. Ol kóbirek proza jaza baslaǵan. Ol Ullı Pyotr tariyxın hám Kapitan
qızı tariyxıy romanın jazǵan. Ol patshadan óz jumısınan bosap, waqtın awılda
jazıw menen ótkeriwine ruxsat etiwin soraǵan. Patsha buǵan ruxsat bermegen.
Pushkin 1837-jılı duelde óltiriledi. Ol hayalınıń húrmetin qorǵawı ushın duelge
shıǵıwına májbúr boladı.
Pushkin bolmaǵanında búgingi kúnde rus tili júdá ózgeshe bolar edi.
Shıǵarmalarında awız eki sóylesiw tilin paydalanıwı arqalı ol onı ańsat sonıń
menen birge tereń sezimlerdi bildire alatuǵın tilge aylandırdı. Onıń jumısları
keyinirek Turgenev, Goncharov hám Lev Tolstoy sıyaqlı jazıwshılarǵa úlken tásir
kórsetken. Evgeniy Onegin dáwir jámiyetin ashıp bergen birinshi rus romanı
bolǵan. Onıń jumısları barlıq baslı tillerge awdarılǵan.
2.William Shakespeare (aytılıwı:William Shekspir; aprel, 1564 - 23 aprel,
1616) inglis jazıwshısı. Ol pesalar hám poeziya jazǵan. Kóplegen adamlar onı
hámme dáwirdiń eń ullı inglis jazıwshısı hám dúnyanıń ullı jazıwshılarınıń biri
esaplaydı. Ol tragediya, komediya hám tariyxıy shıǵarmalar jazǵan.
Onıń poeziyası hám pesaları muxabbat, qızǵanısh, ashıw hám basqa da sezimlerge
iye adamlar haqqında. Dúnya júzi boylap mektep oqıwshılar ol haqqında uyrenedi.
Ol jumısların 1590-1613 jıllar aralıǵında dóretken. Shakespeare 1564-jılı aprel
ayında Angliyanıń Stratford-upon-Avon qalasında tuwılǵan, John Shakespeare
hám Mary Ardenniń balası. Shakespeare 1582-jılı 28-noyabrde ózinen 8 jas úlken
Anne Hathawayge uylenedi. Anne úsh aylıq hámledar edi. Olardıń úsh balası
bolǵan: Susanna hám egizekler Hamnet hám Judith. Uylengennen keyin
Shakespeardiń atı 1592-jılǵa shekem shıqpaydı, sebebi ol Londonda jazıwshılıq
penen shuǵıllanadı.
1596-jılı Hamnet qaytıs boladı. Olardıń atlarınıń uqsaslıǵı sebepli, geybir
adamlardıń oyınsha, onıń ólimi Shakespearediń 1600-1602 jılları jazǵan Daniya
printsi Gamlettiń tragediyalıq tariyxı pesasınıń ideyasın tuwdırǵan.
Pyesanıń qısqasha mazmunı usı.
Gamlet obrazı. Gamlet oyanıw dewiriniń gumanistlik
ideyaları en jayǵan eski ilim hám eski dúnyaǵa qarsı Vittenberg qalasında
oqıydı. Gamlet ol jerde óz dáwiriniń bilimli, aqıl-huwıshlı adamı bolıp jetisedi.
Ol qosıq jazadı, muzıka shertedi, deklamaciyalar oqıydı, dene tárbiyasın hám
gimnastika jumısların jaqsı kóredi. Dramaıq korkem ónerdi júdá jaqsı kóredi.
Onıń artistlerge bergen aqılı, onıń júdá zawıqlı adam ekenligin ashıq kórsetedi.
Biraq Gamlet Vittenbergten tek názik kórkem hám sulıwlıq zawıqların ǵana
alıp kelmedi, ol ózin qorshaǵan ádalatsız dúnyaǵa, bolıp atırǵan hádiyselerge
ótkir sın kózi menen qaraw, haqıyqattı biliwge umtılıw, faktlerge hám olardan
shıǵatuǵın logikalıq tájiriybelerge súyenip, haqıyqattı tabıwǵa umtılıw pikirlerin de
alıp keledi. Gamlet qurı sózge inanbaydı. Ol hámme nárseni óz kózi menen
kóriwge, ras hám jalǵan sózdi ajıratıp alıwǵa tırısadı.
Gamlet jeke máptiń bárin jıynap qoyıp, balki jasap turgan jámiyettegi, hátte
pútin dúnyadagı barlıq jınayatlardı joq etiw pikirine keledi. Óz wazıypasın ulıwma
adamzattıń. baxtı ushın orınlawǵa, zulım, dushpanlıq, ádalatsızlıqlardı joq
etiwge, jámiyettiń basına qáwip tuwdırıwshı sebeplerdi joq etiwge hám
túsiniwge háreket etedi. Klavdiy menen gúreste onıń jaman pikirli sarayın
hám buzıqshılıǵın, eki júzli adamlardı payda etken tártip hám sociallıq
jagdaylar menen gúresiw dárejesine jetkermekshi boladı.
Ádalatlı filosof Gamlet waqıyalardıń ishine kirgen sayın bilmegen nárselerin
biledi. Saray átirapındaǵılardıń iplaslıq, jawızlıǵın kóredi, adım sayın iplaslıqlardı
ushırata beredi. Bir waqları hámmeden abzal, pakize, taza niyetli dep oylaǵan
óz anası kóz ashıp kórgenlerin, turaqsızlıq etip, tez waqıttıń ishinde umıtıp
jiberedi. Kúyewi alıp bergen gewishti kiyip, tozdırmay-aq, jaramsız, jawız,
biymaza, adamǵa turmısqa shıǵadı, óziniń jeńiltekligin, biypayanlıǵın,
dayeksizligin kórsetedi. Al, taza, pákize, shad kewilli názik Ofeliya bolsa,
Gamlet bir waqları onı súyedi, oǵan tereń muhabbat qoyadı, biraq saray
tárbiyasınıń tásiri astında ósken qız tómen, ushqalaq, jeńiltek, qorqaq, júreksiz,
hújdansız, óz maqsetine bolǵan gúreske uqıpsız námárt bolıp shıǵadı.
 Gamletten qáwipsingen atası Poloniydıń «jaramsız násiyatlarına» qulaq
qoyadı. Gamlettiń niyetin bilip, beriwge kewil qoyadı. Ol Gamlettegi tereń
tragediyanı sezbeydi, bunnan keyin Gamlet Ofeliyaǵa qattı narazı boladı.
Poloniydiń bunday moyınsınǵan quralına jek kóriwshilik kázqarası penen
qaraydı. Keleshekte onnan óz anamnıń portreti shıǵadı dep gúmanlanadı.
Qıynalıwına qaramastan, onı júreginen shıǵarıp taslaydı.
Basqa saray adamları qanday edi? Olar eki júzli, satqın, hiyleker hám ótirikshi
edi. Gamlet óziniń jaslıq waqtındaǵı dostı Geldenshtern hám Rozenkranctiń
satqınlıǵın, dush- panlıǵın óz kózi menen kórip inanadı, hiyleker, biraq aqmaq
Poloniydiń korolǵa jaǵ ımpazlıǵı xoshametleri, jalınıwları tez ayan boladı.
Hesh nársege turmaytuǵın ótirik hám saraydıń basqa ótirikshi malaylarınıń
pásligin, ótirikshiligi, birewdi azǵırıwshılıǵın sezedi. Goracio sıyaqlı namıslı,
shın berilgen opalı doslar qorqınıshlı qanlı jınayatlardıń tamırın suwırıp
taslawda úlken járdemshi bola aladı.
Saraydıń burınǵıday jaramas awhalı Klavdiy jınayatınıń jazasız qalıp
qoyıwına múmkinshilik beredi. Báleniń tiykarı Klavdiy jınayatı ǵana emes edi,
koroldı óltiriw Gamlettiń qolınan keler edi. Sóz átiraptagılardıń
iplaslıqlarında, minez-qulqınıń buzılıwında. Klavdiyden kek alǵan menen
qanlı jınayat, bále hám buzıqlıqlardı tuwdırıwshı hám oǵan jol ashıwshılardıń
qala beriwinde edi. Klavdiydi óltiriwden de heshnárse shıqpaqdı. Bul jámiyette
mıńlagan basqa Klavdiyler, Poloniyler, Geldenshternler payda bolatuǵınlıǵın
Gamlet jaqsı túsinedi.
Sol sebepli Gamlet óziniń uwayım-qayǵıların aytpaydı, taxtqa otırıw hám
basqa da óz mápi jónińde qaygırmaydı. Onıń aldında ıdırawshılıq, joq
bolıwshılıqtıń, dúnyalıq apat hám bálelerdiń kartinası elesleydi. Geldenshtern
hám Rozinkranc penen sóyleskende, Gamlet: «Daniya — bir tyurma» —
deydi. Olardıń birewiniń «bolmasa pútin dúnya tyurma eken dá» degen
sózlerine juwap etip; «júdá jaqsı taptıńız, birqansha qamaqxanaları, zindanları
menen birge
Daniya eń jamanlarınıń biri» — deydi. Bul pikirin «men onı dúzetiwge
tuwılǵanman» degen sózlerinde jáne ashıǵıraq kórsetedi. Gamlet sheshiwshi túrde
óz dáwirin dúzetiwdi wazıypa etip aladı. «Onı bir tegis jolga salıp jiberiw»
dúnyanı tártipke salıw, tyurmalardı joq etiw, átirapındaǵı iplaslıqlardı dúzetiw
ushın dúnyaǵa kelgenmen, — dep oylaydı. Biraq bul is, bir adamnıń qolınan
kelmeytuǵın edi. Gamlet bunday ullı tariyxıy wazıypanı orınlawda jalǵızlıq
etti. Iplaslıqlardıń hámme jaqqa tamır jayıp ketkenligin sezgen, adamzattıń
baxtı ushın janın azapqa salgan Gamlet óziniń ada bolmas oyına battı. Onıń
optimizm tuwdırıwshı tragediyasınıń sebebi usında edi. Bul túskinliktiń
satqınlıq, qorqaqlıq penen heshqanday baylanısı joq. Báribir Gamlet pessimist
bolıp ólmeydi. Ol ólim aldında Goraciodan onıń janın qıynaǵan qayǵınıń
tariyxın adamlarǵa aytıp beriwdi soranadı. Hátteki ólim aldında da ol
keleshekke isenedi.
Shekspir «Gamlet» tragediyasında úlken áhmiyetke iye
bolǵan usınday joqarı ideyalardı kórsete bildi.
«Gamlet» tragediyası adamdı húrmetlewshi hám súy- iwshilik ideyaların
 ulıǵlap, feodallıq dúnyanıń jınayatların áshkaraladı. Angliya sarayındaǵi el
biylewshiler ortasında ayqın kóringen alawızlıq, aqmaqlıq, sóz taratıwshılıq,
eki júzliliklerdi ashıq túrde súwretlep berdi. Sonıń menen birge, pútin jámiyette
húkim súrgen qopal, jábir, zorlıqtı, aqshaǵa tabınıwshılıqtı hám júzi qaralıqtı,
baylıqqa umtılıwshılıqtı áshkara etti. XVI ásirdegi barlıq gumanistlerdi
qorqınıshqa salǵan bul ózgeshelikler, eziwshilikke tiykarlangan burjuaziya
jámiyetine hám onıń etaplarına qarsı qaratılǵan shıǵarma edi.
Ullı jazıwshı, shayır hám dramaturg Uilyam Shekspirdiń ayırım lirikalıq
qosıqları, «Gamlet» tragediyası qaraqalpaq tiline awdarılǵan, al «Otello»
qaraqalpaq mámleketlik teatrınıń saxnasında qoyıldı.
1598-jılǵa kelip Shakespeare Londonda, Temza dáryasınıń arqasında
jaylasqan Michael Turner degen jerde jasaǵan hám ol Ben Johnson tárepinen
jazılǵan Hár kim óz yumorında pesası aktyorlar diziminiń eń joqarısında bolǵan.
Shakespeare "Lord Chamberlain adamları" dep atalatuǵın aktyorlıq toparda
islegen. Topar, sol waqıtları basqalar sıyaqlı, oǵan pul ajıratqan Lord
Chamberlainniń atı menen atalǵan. Bul topardıń ataqlı bolǵanı sonshelli, 1613-
jılı Elizaveta I xanshayımınıń óliminen keyin, jańa patsha James I topardı qollap
quwatlaǵan. Topar atı "Patsha adamları" atına ózgertiledi. Londonda
Shakespearediń áwmeti kúsheygen. Ol Londondaǵı Blackfriars degen jerden uy
satıp alǵan hám úlkenligi boyınsha Stratfordtaǵı ekinshi orında bolǵan New Placeti
iyelegen. Shakespeare jumıs islewdi 1613-jılı toqtatqan hám 1616-jılı qaytıs
bolǵan. Ol ólimine shekem Anne menen jasaǵan. Onıń qábir tasında (áwliyede
jatqan jerindegi tasında) bılay jazılǵan (inglisshe): Bul hesh kimniń qábir tastı
qozǵawı yamasa onın qábirin ashıwǵa haqlı emesligin ańlatadı. Egerde kimde-kim
onıń denesin qozǵawǵa háreket etse, bul adamdı áwmetsizlik kútedi. Geybir
adamlardıń aytıwınsha, Shakespeare jazǵan basqa jumısları onıń qábirinde, biraq
hesh kim bunı teksermegen, áwliye tasındaǵı sózlerden qorqqan bolıwı múmkin.
Tariyxshılar Shakespeare tárepinen jazılǵan hesh bir jumıs onıń menen birge
jerlengenine isenbeydi.
3.Maqtımqulı(1730 — 1790)
Túrkmen xalqınıń ullı shayırı Maqtımqulınıń ólmes shıǵarmaları pútkil
adamzattıń ruwxıy baylıǵı bolıp tabıladı. Ullı túrkmen shayırınıń dóretiwshiliginiń
tiykarǵı dáwiri XVIII ásirdiń ekinshi yarımın óz ishine aladı. Bul dáwirde Rossiya,
Iran, Awǵanstan, Buxara hám Xiywa mámleketleriniń ortasında jaylasqan regionda
jasaǵan túrkmen qáwimleriniń turmısı óz ara shabıwıllarǵa hám feodallıq urıslarǵa
tolı boldı. Soǵan qaramastan, túrkmenler qońsıları menen paydalı ekonomikalıq
hám mádeniy múnásibetler ornatıwǵa hám usı tiykarda ózleriniń turmısı hám
mádeniyatın rawajlandırıwǵa umtılıp jasadı. Maqtımqulı túrkmenlerdiń góklen
qáwiminiń górkez ruwınan bolıp, bul dáwirde góklenler házirgi túslik-batıs
Túrkmenstanda, Gúrgen hám Átrek dáryaları boylarında Iran shahlarınan ǵárezli
bolıp jasar edi. Górkezler Átrek alabında tiykarınan diyqanshılıq penen
shuǵıllanǵan. Maqtımqulı Átrek dáryasınıń boyında házirgi Qaraqala rayonı
aymaǵındaǵı Górkez awılında tuwılǵan. Shayırdıń ákesi Dáwletmámed (1700 —
1760) óz dáwiriniń bilimli adamlarınıń biri bolǵan. Ol Azadiy taxallusı menen
ǵázzeller, «Beyishnama» atlı didaktikalıq dástan hám «Waǵızı Azad» degen
poetikalıq traktat jaratqan. Bolajaq shayır dáslep óz ákesiniń qolında hám awıldaǵı
mektepte tálim aldı. Ákesinińqasında júrip diyqanshılıq etti, qoy baqtı hám
zergerlik kásibin úyrendi. Ákesiniń bay qoljazbalar kitapxanası, onnan arab hám
parsı tillerin jetik úyreniwi Maqtımqulınıń talantınıń ashılıwına jol salıp berdi.
1753-jılı Maqtımqulı Buxara ámirligi soramındaǵı Nurata aymaǵında
Qızılayaq awılında Idris-Baba medresesinde bir jıl oqıydı. Bunnan soń 1754-jılı
Buxaraǵa barıp Kókeldash medresesinde bir jıl tálim aladı. Bul jerde ol Siriyadan
kelgen Nurıy Qazım ibn Bahar degen túrkmen menen tanısıp, ekewi
Mawaraunnahr, Awǵanstan hám Arqa Indiya boylap sayaxat jasaydı. Sońınan
ekewi 1756-jılı Xiywaǵa kelip, Sherǵazıxan medresesinde oqıwların dawam etedi.
1760-jılı Maqtımqulınıń ákesi qaytıs boladı hám ol oqıwın toqtatıp eline qaytadı.
Awılına kelgen Maqtımqulı zergerlik kásibi menen shuǵıllanadı. Tez arada ol
qosıqları menen elge tanılıp, sol dáwirdegi túrkmen xalqınıń abıraylı adamlarınıń
biri dárejesine jetisedi. Maqtımqulınıń qábiri házirgi Iran aymaǵında, Arqa
Xorasanda jaylasqan. Aqtoqay degen jerdegi Dáwletmámed Azadiy atı menen
belgili maqbaradaǵı ata-balalı shayırlardıń mazarları barlıq túrkmenler ushın
qásiyetli ziyarat ornı bolıp tabıladı. Maqtımqulınıń ómiri hám dóretiwshiliginiń
dáslepki izertlewshileriniń biri ataqlı tyurkolog alım Arminiy Vamberi túrkmenler
Maqtımqulını shayırlıqtıń shıńına shıqqan danıshpan, dúnyadaǵı barlıq ilimlerdi
iyelegen mashayıx dep biledi, bul xalıq Maqtımqulınıń shıǵarmaların Qurannan
sońǵı ekinshi ruwxıy baylıǵı dep sanaydı, dep jazǵan edi. Maqtımqulı qosıqlarında
kóbinese óz atın qollanadı, biraq ayırım shıǵarmalarında Fraǵıy, Qul Maqtım,
Maqtımiy táxallusleri qollanılǵan. Maqtımqulı tek ǵana túrkmen tilindegi emes,
ulıwma túrkiy tillerdegi poeziyanıń ullı reformatorı boldı. Maqtımqulıǵa deyingi
túrkmen poeziyası eki baǵdarda rawajlandı. Olardıń birinshisi Orta Aziyanıń
postmońǵol túrkiy jazba ádebiyatınıń ruwxında bolıp, muhabbat temasındaǵı
ǵázzeller hám suwfıylıq-didaktikalıq, qaharmanlıq-turmıslıq temalardaǵı
másnewiyler boldı. Bul baǵdar arab-parsı poetikasına tán bolǵan aruz qosıq
sistemasına tiykarlanıp rawajlandı. Maqtımqulınıń óz ákesi Dáwletmámed
Azadiydiń dóretiwshiligi usı baǵdardıń úlgisi bolıp tabıladı. Ekinshi baǵdar
ertedegi túrkiy tillerdegi poeziyanıń tiykarǵı forması — qosıq túrinde rawajlandı.
Áyyemgi túrk qosıǵınıń úlgileri Maxmud Qashǵariydiń «Diywanı luǵatiat- túrk»
(1072 — 1074) dep atalatuǵın sózliginde saqlanǵan. Bul áyyemgi qosıq forması
tiykarınan jeti buwınlı ólshemge (metrge) iye. Bul qosıq bunnan soń Orta Aziyanıń
suwfıylıq shayxları Xoja Axmed Yassawiy, Sulayman Baqırǵaniy (Hákimata) hám
basqa da shayırlar óz dóretiwshiliginde jetilistirdi. Burınǵı jeti buwınlıq ólshemge
qosımsha segiz, toǵız, on bir hám on eki buwınlı ólshemler qollanıla basladı.
Álbette, túrkiy tillerdiń tábiyatına jaqsı juwap beretuǵın qosıq forması hám
sillabikalıq ólshem xalıq poeziyasında saqlandı hám rawajlandı. Maqtımqulınıń
dóretiwshiliginde usı sillabikalıq ólshemdegi tórt qatarlı bántlerden turatuǵın qosıq
forması tiykarǵı orındı iyeleydi. Usı poetikalıq tiykarda Maqtımqulı túrkmenlerdiń
awızeki sóylew tilinde óziniń ólmes shıǵarmaların dóretti. Maqtımqulı
shıǵarmalarınıń tiykarǵı ideyası — bul insannıń durıs niyet etip, durıs sóylep, durıs
is tutıp jasawına úlgi beriw bolıp tabıladı. Maqtımqulınıń túsinigindegi
adamgershilikli insan obrazı — bul ulıwma insanıylıq qádiriyatlardı tastıyıqlawshı
ruwxıy baylıq bolıp tabıladı. Maqtımqulı óz oqıwshıların jaqsılıqtıń jolın tutıp,
hújdanın taza saqlap, insaplı, ádalatlı bolıp jasawǵa shaqıradı.

Dáwran tabÍlmas
Duwamdı alǵanlar kógerer gúldey,
Gúldiń máwsimindey dáwran tabılmas.
Qáhárimniń otı kúydirer kúldey,
Kúl ornınan qaytıp bostan tabılmas.

Kóńil — músápirdur tániń jurtında,

Janım tolıp-tasar, júregim dártte,
Oyım — kámildedur, kózim márttedur,
Shártime múnásip mártler tabılmas.

Haqtıń jamalına kóńil baylaǵıl,

Mal-dúnya jolında mashǵul bolmaǵıl,
Bul dúnya úyine adam miymandur,
Bir kún úy ishinde miyman tabılmas.

Kóńil awlayın dep baqsam hár taman,

Urıs-qaǵıs ishre azar tabar jan,
Aytılmas násiyhat, oqılmas Quran,
Janǵa jaǵar ádep-árkan tabılmas.
Maqtumqulı, jan táǵdirge tán berdi,
Hárkim ózin tıya bilse máp kórdi,
Hay, ne jaman peshe ańlamaw dártti —
Jáhillik dártine dárman tabılmas.
Qadaǵalaw ushın sorawlar:
1. Aleksandr Sergeevich Pushkin ómiri hám dóretiwshiligi
2. Shekspirdiń balalıq dáwiri haqqında aytıń.
3. Shekspir qanday dramalıq shıǵarmalar jazdı hám qanday máselelerge dıqqat
awdardı?
4. «Gamlet» tragediyasınıń negizgi ideyasın qalay túsiniwge boladı?
5. Haq kewil, adamgershilikli Gamlettiń tragediyası nede?
6. Maqtımquli ómiri hám dóretiwshiligi