1.

Pojęcie renesansu
1.1. Znaczenie słowa: „Odrodzenie” (kultury i sztuki antycznej po okresie
średniowiecza); pojawia się po raz pierwszy jako rinascita [wym. rinaszita] w Żywotach
artystów Giorgio Vasariego (połowa XVI w.)
1.2. Czas trwania: XV-XVI wiek (niektórzy przyjmują szersze ramy czasowe)
1.3. Definicja: Renesans to okres historyczny i ruch kulturowy stanowiący przejście
od średniowiecza do czasów nowożytnych, charakteryzowany przez dążenie do odkrycia
na nowo, a nawet przyćmienia dokonań starożytności, a także przez rewolucyjne zmiany
na niemal wszystkich polach życia, takich jak m.in. sztuka, literatura, architektura,
polityka, geografia, finanse.
1.4. Podstawowa idea: Humanizm – ruch zmierzający ku odnowieniu ideałów
starożytnej Grecji i Rzymu oraz podkreślający godność człowieka i potęgę jego rozumu

2. Chronologia epoki:
2.1. najbardziej kluczowe wydarzenia dla świata:
a) Wydarzenia poprzedzające:
• 1347 – plaga dżumy w Europie
• 1413 – wynalezienie perspektywy linearnej przez Brunelleschiego
• 1439 – wynalezienie druku przez Gutenberga
• 1453 – zdobycie Konstantynopola przez Turków ottomańskich
b) 1492 – dotarcie Krzysztofa Kolumba do wysp karaibskich; początek eksploracji i
kolonizacji Nowego Świata
c) 1512 – namalowanie fresków w Kaplicy Sykstyńskiej przez Michelangelo
Buonarrotiego
d) 1514 – napisanie „Utopii” przez Tomasza Morusa oraz „Księcia” przez Niccolo’
Macchiavellego
e) 1517 – Marcin Luter i początek reformacji protestanckiej
f) 1527 – Henryk VIII i początek reformacji w Anglii
g) 1543 – pierwsze wydanie De revolutionibus orbium coelestium Mikołaja Kopernika i
początek rewolucji naukowej; powstanie zakonu jezuitów i początek kontrreformacji
3. Włochy – kolebka renesansu
3.1. rozdrobnienie polityczne; wielu bogatych władców (zwł. Medyceusze we
Florencji, dwór papieski) gotowych finansować artystów (np. Leonarda da Vinci,
Michelangela Buonarrotiego), pisarzy (m.in. Petrarkę, Macchiavellego), filozofów (np.
Giovanniego Pico della Mirandola)
3.2. bliskość Bizancjum, kontakty z Bliskim Wschodem (po upadku Konstantynopola
wielu uchodźców schroniło się w Italii, niosąc ze sobą cenne relikty antycznej kultury)
4. Wielkie Odkrycia Geograficzne
4.1. przyczyny: upadek handlu Lewantyńskiego, chęć odkrycia nowych kanałów
handlowych ze Wschodem; nowe wynalazki (np. kompas, nowe typy statków)
umożliwiające większy zasięg żeglugi, ciekawość świata
4.2. przebieg:
a) Portugalia – XV w. – odkrycia wzdłuż wybrzeża afrykańskiego (zwł. królewicz
Henryk Żeglarz); Bartolomeu Dias – odkrył Przylądek Dobrej Nadziei w 1487 roku;
Vasco da Gama – podróż do Indii i z powrotem w latach 1497-99; Pedro Cabral –
przypadkowo odkrył Brazylię i nawiązał trwalsze kontakty handlowe z Indiami (lata
1500-1502). Ustanowienie faktorii handlowych oraz trwałych wpływów
politycznych w Afryce i Indiach (konflikty m.in. z Arabami).
b) Hiszpania – 1492 – odkrycie wysp karaibskich przez Krzysztofa Kolumba
(Cristoforo Colombo, hiszp. Cristóbal Colón); 1494 – Traktat w Tordesillas z
Portugalią (podział stref wpływów obu krajów); Amerigo Vespucci – dalsza
 eksploracja, od jego imienia wzięła się nazwa „Ameryka”; Vasco Núñez de Balboa –
podbijał Panamę i w 1513 odkrył Ocean Spokojny; Alonso de Ojeda – 1499 – odkrył
Wenezuelę i zatokę Maracaibo; Ferdynand Magellan – 1519-1522 – opłynął świat
(odkrył Ziemię Ognistą i Cieśninę Magellana, przepłynął Ocean Spokojny, odkrył
Filipiny, gdzie sam zginął); Fernando Cortez – podbój Meksyku; Francisco Pizarro –
podbój Peru; umacnianie się kolonialnej władzy Hiszpanów w Ameryce Środkowej i
Południowej
c) Anglia – John i Sebastian Cabot – odkrycia wybrzeży Ameryki Północnej (koniec
XV-1.poł. XVI w.); Richard Chancellor – dopłynął od północy do Rosji w 1553 r.;
Francis Drake – najsłynniejszy korsarz angielski (plądrował Hiszpanów); sir Thomas
Cavendish – plądrował wybrzeża Chile i Brazylii
d) Francja – Giovanni da Verrazzano i Jacques Cartier – wschodnie wybrzeża Ameryki
Północnej (lata 20. i 30. XVI w.)
e) Holandia – Cornelis de Houtman – lata 90-te XVI w. – Azja Południowo-Wschodnia,
Madagaskar, Ocean Indyjski; Willem Barents – również lata 90-te – północne
wybrzeża Półwyspu Skandynawskiego, Morze Barentsa i Nowa Ziemia (na północ
od Rosji)
4.3. Skutki: gwałtowne powiększenie zakresu wiedzy, władzy oraz oddziaływań
krajów europejskich, zakładanie kolonii, podbój ludów autochtonicznych Afryki i
Ameryki, bogacenie się części społeczeństwa, poszerzenie horyzontów
5. Przewrót kopernikański:
5.1. w 1543 r. Kopernik wydał De revolutionibus orbium coelestium w Norymberdze
5.2. zaproponował model alternatywny dla przyjętego wówczas powszechnie modelu
ptolemejskiego
5.3. układ Kosmosu wg Kopernika: nieruchome Słońce w środku, planety: Merkury,
Wenus, Ziemia z Księżycem, Mars, Jowisz i Saturn każde krążące po idealnie kolistej
orbicie, niezmiennie, dalej sfera gwiazd stałych
5.4. model heliocentryczny, wbrew przyjmowanej fizyce arystotelesowskiej
5.5. spory naukowe i teologiczne: Kepler udowodnił później, że orbity planet są
eliptyczne, a nie koliste; Protestanci odrzucili model heliocentryczny jako niezgodny z
Biblią; Kościół katolicki wpisał na Indeks Ksiąg Zakazanych; książka nie była
niedostępna, ale wycofana z obiegu (każdy liczący się astronom miał jej egzemplarz)
5.6. kopia manuskryptu będąca w posiadaniu samego Kopernika, przekazana jego
uczniowi Rheticusowi, została odkryta w XVIII w. i obecnie znajduje się w zbiorach
Uniwersytetu Jagiellońskiego
5.7. zakwestionowanie dotychczas powszechnie przyjmowanego arystotelesowskiego
modelu Wszechświata otwarło drogę dla rewolucji naukowej późniejszych wieków
6. Literatura renesansu:
6.1. zarys ogólny: inspiracje grecko-rzymskie, perspektywa antropocentryczna;
tematyka: przyjemność zmysłowa, dominacja rozumu, przyjmowanie ze stoickim
spokojem wszystkiego, co przynosi życie; początek: Włochy; wynalazek druku
przyspieszył upowszechnianie się dzieł literackich; stopniowe przejście od łaciny do
języków narodowych
6.2. Najważniejsi przedstawiciele:
a) Włochy:
• Francesco Petrarca (1304-1374; gł. dzieła: Secretum, Canzoniere) – nazywany
„ojcem humanizmu”
• Giovanni Boccaccio (1313-1375; gł. dzieło: Dekameron)
• Niccolò Macchiavelli (1469-1527; gł. dzieło: Książę)
• Ludovico Ariosto (1474-1533; gł. dzieła: Orland szalony, Priam i Tysbe)
b) Hiszpania:
• Miguel de Cervantes Saavedra (1547-1616; gł. dzieło: Don Kichot)
 c) Holandia:
• Erazm z Rotterdamu (1466-1536; gł. dzieła: Pochwała głupoty, O wolnej woli)
d) Anglia:
• William Shakespeare (1564-1616; m.in. Hamlet, Romeo i Julia, Makbet)
• Thomas More (1478-1553; gł. dzieło: Utopia)
7. Gutenberg i rewolucja informacyjna
7.1. Johannes Gutenberg (1393-1406) – niemiecki wynalazca
7.2. ok. 1439 w Mainz w Niemczech – maszyna drukarska z ruchomą czcionką
7.3. pierwsze duże dzieło – 42-liniowa Biblia po łacinie
7.4. w wyniku procesu sądowego z inwestorem uczeń Gutenberga (Peter Schöffer)
został nowym właścicielem drukarni, a Gutenberg założył własną
7.5. zaczęły szybko powstawać nowe egzemplarze maszyny; w ten sposób nowy
wynalazek w bardzo szybkim tempie rozprzestrzenił się po Europie
7.6. ważna rola w upowszechnieniu dostępu do informacji, w Reformacji i
Kontrreformacji, i później
8. Architektura i urbanistyka
8.1. nawiązania do starożytności grecko-rzymskiej; symetria, proporcja, geometria,
regularność; zastosowanie kolumn, kopuł, łuków; początek – Włochy (zwł. Florencja)
8.2. Najważniejsi przedstawiciele:
a) Filippo Brunelleschi (1377-1446):
• wynalazł perspektywę linearną
• chciał, by elementy architektury trzymały się ściśle wyznaczonych proporcji (jak
w budowlach antycznych, a w przeciwieństwie do gotyckich)
• Najważniejsze dzieła:
• Katedra we Florencji (zwł. kopuła)
• kościoły San Lorenzo i Santo Spirito we Florencji
b) Donato Bramante (1444-1514):
• chór w kościele Santa Maria delle Grazie w Mediolanie
• katedra w Pavii
• kościółek w San Pietro in Montorio w Rzymie
• pierwsze plany Bazyliki św. Piotra w Rzymie
c) Michelangelo Buonarroti (1475-1564)
• Bazylika św. Piotra w Rzymie (ukończył, posługując się nieco tylko
zmodyfikowanymi planami Bramantego)
• Biblioteka Laurenziana we Florencji
8.3. Urbanistyka:
a) te same zasady co przy architekturze ogólnie; symetria, centralny plac z budynkami
miejskimi, otoczone murami; przykład: Pienza we Włoszech (Polska – Zamość)
9. Sztuki wizualne
9.1. Malarstwo:
a) źródła: humanizm, antropocentryzm, dążenie do wychowania „człowieka
idealnego”, zdolnego w pełni doceniać różne formy sztuki i literatury; wpływy
grecko-rzymskie; rozwój matematyki (perspektywa, proporcja) i medycyny
(anatomia); mecenat bogatych władców
b) Włochy:
• Rafael (1483-1520); gł. dzieła: Szkoła Ateńska, Zaślubiny Dziewicy (przykład
zastosowania perspektywy linearnej)
• Leonardo da Vinci (1452-1519); gł. dzieła: Mona Lisa, Dama z Łasiczką,
Człowiek Witruwiański, Ostatnia Wieczerza, Autoportret
• Michelangelo Buonarroti (1475-1564); gł. dzieła: freski w Kaplicy Sykstyńskiej
c) Holandia:
• Jan van Eyck (1390-1441); gł. dzieło: Portret Arnolfinich
 • Hans Memling (1430-1494); gł. dzieło: Sąd Ostateczny
• Hieronim Bosch (1450-1516); gł. dzieła: Ogród uciech ziemskich, Kuszenie św.
Antoniego
d) Niemcy:
• Albrecht Dürer (1471-1528); gł. dzieła: Syn Marnotrawny, Czterej Jeźdźcy
Apokalipsy
e) Hiszpania:
• El Greco (1541-1614); gł. dzieła: Odarcie Chrystusa z szat, Szlachcic z dłonią na
piersi
9.2. Rzeźba:
a) Źródła – te same co w malarstwie (wielu artystów było jednocześnie malarzami i
rzeźbiarzami); przykłady:
• Donato Bramante (1444-1514): Dawid
• Michelangelo Buonarroti (1475-1564): Pieta’, Dawid, Mojżesz
10. Muzyka renesansu
10.1. Cechy: szerokie stosowanie polifonii, harmonia, stopniowe przechodzenie od
tonów kościelnych do tonacji dur-moll; wzrost popytu na muzykę świecką (ale i
kościelną); druk umożliwił popularyzację
10.2. instrumenty (używane jako akompaniament dla śpiewu): organy, instrumenty,
dęte, strunowe (np. skrzypce), perkusyjne (np. tamburyn)
10.3. Wybrani przedstawiciele:
a) Johannes Ockeghem (1410-1497) – jeden z prekursorów muzyki wielogłosowej
(Flandria)
b) Giovanni Pierluigi da Palestrina (1525-1597) – główny przedstawiciel włoskiej
muzyki renesansowej; tworzył m.in. na zamówienie papieża; muzyka polifoniczna,
stosował kontrapunkt (relacja między dwiema liniami melodycznymi, które są
harmonicznie zależne, ale niezależne rytmicznie i melodycznie)
c) Claudio Monteverdi (1567-1643) – prekursor opery i muzyki barokowej
11. Społeczeństwo:
11.1. podziały klasowe wciąż silnie ugruntowane, ale większy nacisk na
indywidualność, zakwestionowanie dotychczasowych autorytetów i paradygmatów
11.2. mecenat bogaczy, zwł. władców i Kościoła, umożliwiał wielu artystom karierę
11.3. nowe odkrycia geograficzne, rozwój handlu i bankowości – rozwarstwienie
społeczne, ale i nowe możliwości dla uboższych (kolonializm)
11.4. nowe prądy filozoficzne, zwł. humanizm – przejście do skupienia się na
człowieku i życiu doczesnym
11.5. nowe ruchy religijne – zwł reformacja
12. Reformacja, kontrreformacja i wojny religijne
12.1. 1517 – 95 tez Martina Lutra i początek rewolucji protestanckiej
a) podłoże: zła sytuacja ekonomiczna w Niemczech, dążenia władców świeckich do
emancypacji spod moralnej zwierzchności papieża i do zagarnięcia dóbr
kościelnych, wcześniejsze prądy religijno-filozoficzne
b) przebieg: Niemcy: luteranizm (powstanie chłopskie w 1524, wojna trzydziestoletnia
w XVII w.); Jan Kalwin i Ulrich Zwingli w Szwajcarii; Henryk VIII i anglikanizm w
Wielkiej Brytanii i Irlandii (1534), masowe prześladowania katolików; hugenoci we
Francji (Noc św. Bartłomieja – masakra hugenotów przez katolików w 1572 r.);
1555- pokój augsburski, zasada Cuius regio, eius religio
c) Kontrreformacja:
• Sobór Trydencki (1545–1563) – podjęcie reformy Kościoła katolickiego,
odrzucenie tez protestanckich; ujednolicenie ksiąg liturgicznych, wprowadzenie
Katechizmu oraz Indeksu Ksiąg Zakazanych, usprawnienie administracji,
odnowa duchowo-moralna, poprawienie edukacji kleru
 • Powstanie nowych zakonów, zwł. jezuitów
• Nowy ruch w sztuce kościelnej – barok
d) nowe wyznania protestanckie popularne szczególnie w państwach Europy północno-
zachodniej oraz w ich koloniach; Hiszpania, Portugalia, Włochy, większość Francji,
Europa Środkowo-Wschodnia – katolicyzm; Polska – tolerancja religijna