Wstęp:

Historia początków państwa polskiego po dziś dzień nie jest do końca jasna, a kolejne odkrycia i
hipotezy budzą wielkie zainteresowanie. W tej prezentacji postaram się przedstawić w pewnym
skrócie historię przekształcenia pierwotnej struktury plemiennej Słowian zamieszkujących tereny
dzisiejszej Polski w strukturę państwową. W prezentacji, ze względu na zróżnicowaną dynamikę
rozwoju tychże struktur, przyjęłam klucz geograficzny, opisując historię tamtego okresu w
poszczególnych regionach, z podaniem znajdujących się tam najważniejszych stanowisk
archeologicznych i znalezisk tam odkrytych, które dostarczają nam wiedzy na temat
zróżnicowanego przebiegu kształtowania się państwowości polskiej w każdym z tych obszarów.
[187-państwo Mieszka I]
1. Wielkopolska – kolebka i ośrodek władzy Piastów, chrystianizacji i państwowości polskiej

a) Okres przedpaństwowy:

 Ogólne tło i geneza: Powstawanie silnych wspólnot plemiennych (słowiańskich,

prawdopodobnie na bardziej starożytnym substracie); od VIII w. wznoszenie grodów,
pełniących funkcje wspólnotowo-kultowe i obronne, tworzących skupiska, z których
najważniejsze było poznańsko-gnieźnieńskie, z innymi ważnymi ośrodkami m.in. w Kaliszu
i Gieczu[87]; handel (zwł. rzeczny); powstające ośrodki władzy często rywalizowały ze
sobą; z czasem najbardziej zyskał na znaczeniu obszar poznańsko-gnieźnieński, co
dokonywało się jednak kosztem okolicznych sieci grodowych, szczególnie południowo-
zachodniego systemu Tornow-Klenica [93], z których wiele zostało spalonych w 1. poł. X
wieku; nigdy potem już nie zostały one odbudowane. Przykłady: Pozostałości grodów:
Gniezno, Poznań, Biskupin, Giecz, Tornow[93], Mietlica, Kruszwica; Towary luksusowe
(pochodzące z handlu) w osadach na terenie Poznania; Góra Lecha w Gnieźnie jako miejsce
kultu pogańskiego
 Formy osadnictwa i budownictwa: wspólnoty rolnicze i grodowe
 Kultura materialna: towary luksusowe, w tym monety, pochodzące z handlu, znajdowane
na obszarze Poznania wskazują na szerokie kontakty handlowe mieszkańców tych rejonów;
pozostałości uzbrojenia znajdowane w grodach systemu Tornow-Klenica wskazują na
głównie militarno-obronny charakter tych grodów oraz na toczone w tamtym rejonie wojny,
które ostatecznie doprowadziły do ich zniszczenia; ceramika typu frankijskiego lub
naddunajskiego w Wielkopolsce, ceramika nawiązująca do tradycji rzymskich w części
zachodniej (tzw. ceramika tornowska)
 Formy pochówku: dominują pochówki ciałopalne i jamowe, brak wyposażenia grobowego;
z czasem pojawiają się kurhany i groby drewniane
b) Okres ekspansji piastowskiej:
 Ogólne tło i geneza: Gniezno (z Górą Lecha jako centrum kultowym[145]) jako siedziba
władzy piastowskiej; trójkąt Gniezno-Poznań-Giecz[148] oraz Kalisz[155]; znaczne
inwestycje budowlane i rozwój osadnictwa we wschodniej Wielkopolsce w X w.[151];
konsolidacja władzy na obszarze gnieźnieńskim w rękach Piastów i rozpoczęcie ich
ekspansji w latach 60-tych X wieku[156].
 Formy osadnictwa i budownictwa: jw.; niszczenie starych grodów, budowanie
nowych[156]
 Kultura materialna: miejsce kultu na Górze Lecha w Gnieźnie[145]: palenisko, kurhan;
skarby w Kaliszu wskazujące na wysoki poziom materialny jego mieszkańców
 Formy pochówku: jw.
c) Okres chrystianizacji:
 Ogólne tło i geneza: przyjęcie chrztu przez Mieszka I w 966 r i zaprowadzenie struktury
władzy kościelnej i świeckiej w jego państwie; nierozstrzygnięty konflikt o miejsce chrztu
związany ze strukturami odkrytymi w Poznaniu[196] i na Ostrowie Lednickim (albo
 baptysteria, albo kielnie do mieszania wapna do budowy, albo oba naraz); palatium i
kapliczka w Poznaniu; katedra w Poznaniu (Mieszko), archikatedra w Gnieźnie (Chrobry);
proces początkowo powolny, uległ przyspieszeniu za czasów Chrobrego.
 Formy osadnictwa i budownictwa: zespoły pałacowo-religijne na Ostrowie Tumskim w
Poznaniu[194] i na Ostrowie Lednickim[199, 200], w Gnieźnie[195]; unikatowe
rozwiązania architektoniczne w budownictwie sakralnym w tych miejscach
 Kultura materialna: ???
 Formy pochówku: pochówki szkieletowe i cmentarze chrześcijańskie pojawiają się powoli,
współwystępują jeszcze formy pogańskie (cialopalenie i inhumacja, kurhany). Brak
dewocjonaliów chrześcijańskich w grobach – nie jest wyznacznikiem czy dany pochówek
był chrześcijański czy pogański. Przykłady: cmentarzyska w Dziekanowicach[229],
Bodzi[222], Bilczewie k. Konina

2. Małopolska

a) Okres przedpaństwowy:
 Ogólne tło i geneza: Obszar zróżnicowany (wyróżnia się ośrodki: Kraków, Sandomierz,
Lublin); przypuszczalne wpływy czeskie; Kraków: system wielkich grodów, ceramika biała
krakowska, kopce Krakusa i Wandy; plemię Wiślan oraz inne plemiona; Sandomierz: brak
wielkich grodów, plemię Lędzian(?), ośrodki kultu pogańskiego w Górach Świętokrzyskich;
Lubelskie: gród w Chodliku[52] o znaczeniu wspólnotowym, pozostałości ceramiki i
przedmiotów luksusowych tam odkryte, grody obronne w jego okolicach[54]; sam Lublin –
zespół grodów przedpiastowskich; obszar południowo-wschodni: ziemie pogranicza,
kontakty handlowe ale i zagrożenie militarne (stąd: grody schronieniowe, pzoostałości
ostróg i uzbrojenia, towary luksusowe z handlu)
 Formy osadnictwa i budownictwa: monumentalne grody wiślańskie Przykład: gród w
Naszacowicach, Stradów, Zawada Lanckorońska; w sandomierskiem brak wielkich grodów,
za to miejsca kultu w Górach Świętokrzyskich, Łysa Góra otoczona wałem[48];
Lubelszczyzna: monumentalny gród w Chodliku[52]; zespół grodów na obszarze
Lublina[57]
 Kultura materialna: Kraków[71]: ceramika biała krakowska, depozyt grzywien
siekieropodobnych; militaria (np. ostrogi haczykowate – istnienie drużyny wojowników
konnych); lubelszczyzna: ceramika i towary luksusowe z Chodlika; ceramika bogato
zdobiona, typu południowego; towary: szklane paciorki, też pozłacane – szerokie kontakty
handlowe; Przemyśl – skarb ok. 700 monet arabskich (kontakty handlowe ze Wschodem)
 Formy pochówku: Kraków: groby typu Alt Käbelich („domy zmarłych”),
charakterystyczne dla strefy nadbałtyckiej; szkieletowe groby Madziarów w okolicy
Przemyśla[67]
b) Okres ekspansji piastowskiej[161]:
 Ogólne tło i geneza: teren wartościowy pod względem surowców i szlaków handlowych,
słaby militarnie (niewiele grodów); spalenie grodów w Zawichoście-Podgórzu i
ustanowienie centrum władzy państwowej w Sandomierzu[159]; umacnianie władzy –
kolejne centra w Lublinie i Przemyślu; w miarę pokojowe zajęcie Krakowa pod koniec X w.
i jego rozwój [181]; 2 grody w Wiślicy[179] – rywalizacja Piastów z wpływami czeskimi
 Formy osadnictwa i budownictwa: nowe grody w Sandomierzu, Lublinie i Przemyślu; 2
grody w Wiślicy, jeden małopolski, a drugi piastowski[179]
 Kultura materialna: pojawienie się ceramiki typu wielkopolskiego
 Formy pochówku: jw.
c) Okres chrystianizacji:
 Ogólne tło i geneza: silny ośrodek religijny w Krakowie[191] (patrz niżej); umacnianie się
struktur kościelnych za czasów Bolesława Chrobrego
  Formy osadnictwa i budownictwa: 18 kamiennych budowli (gł. sakralnych) na Wawelu w
Krakowie – znaczenie tego ośrodka władzy kościelnej i świeckiej, wiele zagadnień
nierozstrzygniętych
 Kultura materialna: ???
 Formy pochówku: ???

3. Mazowsze
a) Okres przedpaństwowy:
 Ogólne tło i geneza: Obszar słabo zagospodarowany[98], odrębne tradycje od Wielkopolski
czy Małopolski; szlak handlowy wiślańsko-bużański
 Formy osadnictwa i budownictwa: budownictwo ziemiankowe, grody w Brześciu, Płocku
i Drohiczynie; przełom IX i X w.: sieć grodów pierścieniowatych na północnym Mazowszu
o właściwościach obronnych (tworzenie się lokalnych elit, ale bez władzy nadrzędnej) –
wszystkie zniszczone na początku X w.
 Kultura materialna: depozyt monet arabskich w rejonie Drohiczyna (handel); przedmioty
z brązu i srebra znajdowane w Haćkach (zamożność niektórych zmarłych, rozwinięta
metalurgia)
 Formy pochówku: ciałopalenie i groby jamowe, brak grobów typu Alt Käbelich; kurhany
(np. w Izdebkach-Wąsach), kurhan-”dom zmarłych” w Haćkach[105]
b) Okres ekspansji piastowskiej:
 Ogólne tło i geneza: Dopiero pod koniec X wieku pojawiają się grody piastowskie[164]
(np. w Płocku i we Włocławku); niewielki stopień urbanizacji; Piastowie nie tyle podbijali
te tereny, co zasiedlali je, wkomponowując się w tutejsze struktury osadnicze
 Formy osadnictwa i budownictwa: gród w Płońsku zbudowany wielkopolską metodą
hakową pod koniec X w.; ośrodek w Płocku na Wzgórzu Tumskim[162], gród w
Ciechanowie; gród w Święcku-Strumianach (X-XI w.)
 Kultura materialna: skarb srebrny z lat 70-tych X w. w Ciechanowie (znaczenie
gospodarczo-polityczne miejscowości); ceramika typu wielkopolskiego w Święcku-
Strumianach – ważność tego ośrodka piastowskiego na pograniczu polsko-ruskim
 Formy pochówku: cmentarzysko w Bodzi k. Włocławka (X-XI w.)[222] – liczne pochówki
szkieletowe, orientowane w kierunku północnym (a nie zachodnim), często bogato
wyposażone (groby arystokracji); cmentarz w Lutomiersku k. Łodzi[235] – groby
ciałopalne i szkieletowe wojowników skandynawskich lub wareskich (militarne
wyposażenie grobowe związane z tamtejszymi kulturami)
c) Okres chrystianizacji: ???
 Ogólne tło i geneza:
 Formy osadnictwa i budownictwa:
 Kultura materialna:
 Formy pochówku:
4. Śląsk
a) Okres przedpaństwowy:
 Ogólne tło i geneza: wpływy wielkomorawskie; około 7 wspólnot plemiennych; brak
centralnego ośrodka ponadplemiennego; wielkie ośrodki kultu pogańskiego, zwł. na górze
Ślęży[45]
 Formy osadnictwa i budownictwa: grody z murami kamienno-drewniano-ziemnymi w
Niemczy, Gilowie i Dobromierzu[41] (tradycje wielkomorawskie); zabudowania na Ślęży
(półksiężycowaty kamienny wał z bramą, mały gródek we wschodniej części masywu)[45]
 Kultura materialna: ceramika typu wielkomorawskiego w Niemczy, Gilowie i
Dobromierzu; kamienne rzeźby ze Ślęży[45]
  Formy pochówku: ciałopalenie; cmentarzysko kurhanowe koło Opawy z końca IX wieku z
pochówkami szkieletowymi (wpływy wielkomorawskie)
b) Okres ekspansji piastowskiej:
 Ogólne tło i geneza: skoordynowana akcja opanowywania i urbanizowania Śląska (główne
grody we Wrocławiu, Głogowie i Opolu), budowanie grodów przy głównych szlakach
handlowych i rzecznych; spór Mieszka z księciem czeskim Bolesławem (odnotowany w
kronice Thietmara); ośrodek we Wrocławiu jako przeciwwaga dla (związanej bardziej z
wpływami czeskimi) Niemczy
 Formy osadnictwa i budownictwa: centralne grody we Wrocławiu, Opolu i Głogowie
 Kultura materialna:???
 Formy pochówku:???
c) Okres chrystianizacji:???
 Ogólne tło i geneza:
 Formy osadnictwa i budownictwa: katedra we Wrocławiu (X/XI w.)[177]
 Kultura materialna:
 Formy pochówku:

5. Pomorze
a) Okres przedpaństwowy:
 Ogólne tło i geneza: kluczowe znaczenie handlu bałtyckiego (emporia skandynawskie nad
Bałtykiem)[126, 132]; Wolin – duży ośrodek, wieloetniczny, słowiańsko-skandynawski
(domy palisadowe, skarby i towary zagraniczne)[122]; cmentarzysko kurhanowe w
Świelubiu (wyposażenie grobowe typowe dla środkowej Szwecji)
 Formy osadnictwa i budownictwa: ślady osad handlowych nad brzegiem Bałtyku (np.
Wolin, Truso[134]); gród w Kołobrzegu-Budzistowie[127]: centrum wieloetniczne,
handlowe, aż do połowy X w. (zniszczenie podczas ekspansji piastowskiej); centra
handlowo-religijne na wyspach środkowego Pomorza, np. na Jeziorze Zarańskim w Żółtem
na Pojezierzu Drawskim [130](pozostałości drewnianych konstrukcji)
 Kultura materialna: wpływy skandynawskie (np. broń, towary luksusowe, typ
ornamentyki pierścieniowo-łańcuchowy w budownictwie Wolina); znaleziska z Truso –
towary luksusowe, monety, przedmioty wykorzystywane w handlu; znaleziska z wyspy na
Jeziorze Zarańskim: ceramika naczyniowa, broń, ozdoby, narzędzia pracy, wiosła (centrum
handlowo-kultowe)
 Formy pochówku: groby naziemne typu Alt Käbelich (wpływy skandynawskie); groby
ciałopalne z ozdobami skandynawskimi z Elbląga
b) Okres ekspansji piastowskiej:
 Ogólne tło i geneza: podbój Pomorza przez Piastów (duża skala zniszczeń wojennych);
Gdańsk; Wolin – niezależność; ważne ośrodki piastowskie: gród w Kamieniu niedaleko
Wolina; Szczecin, Kołobrzeg, Białogard
 Formy osadnictwa i budownictwa: domniemany ośrodek w Gdańsku – kilka osad, ale
gród dopiero w 2. poł. XI w.; Wolin i Kamień (gwałtowny rozwój w XI w. – szlaki
handlowe); X/Xiw.: szybki rozwój sieci osadniczej (cmentarze z XI w. na terenach
wcześniej niezamieszkanych)
 Kultura materialna: ???
 Formy pochówku: cmentarz w Ciepłem k. Gniewu[233] – pochówki szkieletowe i
ciałopalne wojowników z północno-zachodniej Europy (bogate wyposażenie grobowe
wskazujące na ich charakter militarny)
c) Okres chrystianizacji:
  Ogólne tło i geneza: misja św. Wojciecha; biskupstwo w Kołobrzegu po Zjeździe
Gnieźnieńskim (opuszczone po nieudanej próbie misji chrystianizacyjnej); brak
zaangażowania mieszkańców Pomorza w chrystianizację; długo duży poziom niezależności
 Formy osadnictwa i budownictwa: ???biskupstwo w Kołobrzegu?
 Kultura materialna:???
 Formy pochówku: ???

6. Jak żyli, co jedli i na co chorowali ówcześni ludzie

 społeczeństwo rolnicze, drużyna wojowników, handel; z czasem wykształcenie się bogatszej
arystokracji – rozwarstwienie społeczeństwa; struktury władzy kościelnej i świeckiej
 dieta – mięso bydła i świń, w nieco mniejszym zakresie kóz i owiec; kura domowa; ryby
(najbardziej wartościowe – jesiotr, łosoś i szczupak; śledzie; wzrost spożycia od
chrystianizacji); rośliny: proso, pszenica, żyto, jęczmień, owies, gryka, ogórek, jabłoń,
grusza, śliwa, winorośl, orzech włoski, brzoskwinia, owoce dzikie; arystokraci, zwł.
mężczyźni, ogólnie spożywali więcej produktów zawierających proteiny zwierzęce;
głównym napojem piwo, miód pitny towarem luksusowym; wzrost produkcji wina po
chrystianizacji (nazwy wsi służebnych jak „Winiary” czy „Winogrady”); produkcja mleka
była niewielka (źródła: cmentarzyska w Kaliszu, Bodziu, Gieczu, Kałdusie, i inne)
 choroby i długowieczność: cmentarz w Bodzi: kobiety 20-30 lat (częste komplikacje przy
połogu), mężczyźni 40-50; choroby zębów, nowotwory; cmentarzysko w Dziekanowicach:
około ¼ umierało w wieku dziecięcym, starości dożywało ok. 4%; średnio: 30-40 lat;
cmentarzysko w Surażu na Podlasiu: niedobory witamin, choroby zębów, infekcje, urazy,
nowotwory. Niektórych chorych skutecznie leczono – ślady wygojonych urazów, udanych
amputacji i trepanacji.