1.3.

GERİLME VE GERİLME TÜRLERİ

Gerilme genel anlamda «birim alana düşen iç kuvvet» olarak tanımlanabilir.
Bir elemanın sonsuz küçük alanına (ΔA) gelen iç kuvvetlerin yönü ve büyüklüğü değişebilir.
Bu iç kuvvetler vektörel olup uygulanan dış kuvvetler ile dengededir. Özellikle mukavemette
bu iç kuvvetlerin değişik bölgelerdeki yoğunluğunu saptamak önemlidir. Çünkü malzemenin
şekil değişimi ve yük taşıma kapasitesi bu kuvvetlerin yoğunluğuna bağlıdır. İşte bu yoğunluğa,
başka bir ifade ile birim alana düşen iç kuvvet’e gerilme denir ve matematiksel olarak;
∆𝐹
𝜎 = lim
∆𝐴→0 ∆𝐴

Pratik mühendislik uygulamalarında belirli bir sonsuz küçüklükteki alana gelen kuvvetleri
alana dik ve alana paralel olmak üzere iki kısma ayırmak (Şekil b ve c’nin üst kısmında olduğu
gibi) büyük kolaylık sağlamaktadır. Bu kuvvetlerden yüzeye dik olanın oluşturduğu gerilmeye
normal gerilme (Şekildeki 𝜎𝑥 ve 𝜎𝑦 ) yüzeye paralel olanın oluşturduğu gerilmeye ise kayma
gerilmesi (Şekildeki 𝜏𝑦𝑥 , 𝜏𝑦𝑧 , 𝜏𝑥𝑧 ve 𝜏𝑥𝑦 ) denir.

Sonsuz küçüklükte (ΔA) alanı toplam alan (A)’ya göre çok küçük olarak düşünülürse, A alanı
üzerindeki gerilmenin homojen olduğu varsayılabilir. Böylece, F uygulanan kuvvet, A ise
kuvveti taşıyan kesit alanı olmak üzere;

𝐾𝑢𝑣𝑣𝑒𝑡 𝐹
𝐺𝑒𝑟𝑖𝑙𝑚𝑒 = 𝜎 = =
𝐾𝑒𝑠𝑖𝑡 𝑎𝑙𝑎𝑛𝚤 𝐴

1
1.3.1. Normal Gerilme
F kuvveti etkisi altında şekil b’de verilen çubukta oluşan gerilmeler sadece kesit alanı boyunca
üniform bir şekilde dağılmayıp aynı zamanda kesit yüzeyine de dik doğrultudadır. Oluşan bu
tür gerilmelere normal gerilme denir ve σ sembolü ile gösterilir. Böylece, F yüzeye dik olarak
etkiyen kuvvet, A ise kuvveti taşıyan ve kuvvete dik kesit alanı olmak üzere;

𝐹
𝑁𝑜𝑟𝑚𝑎𝑙 𝐺𝑒𝑟𝑖𝑙𝑚𝑒 = 𝜎 =
𝐴

F kuvveti b şekilden olduğu gibi çubuğu çekmeye zorluyorsa oluşan gerilme çekme gerilmesi
(veya çeki gerilmesi), c şekliden olduğu gibi çubuğu basmaya zorluyorsa oluşan gerilme basma
gerilmesi (veya bası gerilmesi) diye adlandırılır. Mühendislik uygulamalarında çekme
gerilmeleri pozitif (+), basma gerilmeleri ise negatif (-) işaretli olarak dikkate alınır. Çekme
gerilmelerinin işareti belirtilmez, ancak basma gerilmeleri (-) işaretli olarak verilir.

2
1.3.2. Kayma gerilmesi
Aşağıdaki a şeklindeki çubuğa bir F kuvveti uygulanmasının etkisini göz önüne alalım. Eğer
mesnetlerin rijit olduğu ve F'in yeterince büyük olduğu kabul edilirse bu çubuk AB ve CD ile
belirtilmiş düzlemler boyunca şekil değişimine ve mukavemet kaybına uğrayacaktır. Çubuğun
mesnetlenmemiş orta kısmının serbest cisim diyagramı (Şekil b) parçayı dengede tutmak için
her bir kesitte V = F/2 kesme kuvvetinin uygulanması gerektiğini göstermektedir. Bu kesme
kuvvetini meydana getiren her bir kesit alanı üzerinde dağılmış olan ortalama kayma gerilmesi,

𝑉
𝜏𝑎𝑣𝑔 = 𝜏 =
𝐴
ile tanımlanır.

Burada açıklanan kesme etkisi, uygulanan F yükünün doğrudan etkisi ile oluşturduğu hal
olduğundan, basit kayma'nın bir örneğidir. Bu tür kayma genellikle cıvata, pim, kaynak
malzemesi vs. kullanılan çeşitli basit bağlantı tiplerinde meydana gelir.

3
1.4. GERİLME ESASLI TASARIM
Malzemelerin statik yüklemeler altındaki mukavemet değerleri çekme deneyleri ile belirlenir.
Çekme deneylerinden aşağıdaki gibi gerilme-uzama eğrileri elde edilir.

Bu eğride σAK değerine kadar uygulanan gerilme kaldırılırsa malzemede kalıcı deformasyon
meydana gelmez (elastik deformasyon bölgesi). Malzemede kalıcı deformasyon (plastik
deformasyon) meydana gelebilmesi için aşılması gereken gerilme değerine malzemenin akma
dayanımı (σAK) denir.
Bir yapı elemanının, mekanik parçanın ya da makine elemanının çalışma hasara (plastik
deformasyona) uğraması istenmeyecektir. Dolayısıyla, bir yapı elemanının, mekanik parçanın
ya da makine elemanının emniyetinden emin olabilmek için (çalışma esnasında plastik
deformasyona uğramayacağından emin olabilmek için) uygulanan gerilmenin, elemanın tam

4
olarak taşıyabileceği (plastik deformasyona uğramadan taşıyabileceği) yükten (𝜎ℎ𝑎𝑠𝑎𝑟 ), daha
düşük olması gerekir.

Sünek malzemeler için kalıcı deformasyonun (plastik bölgenin) başladığı an hasar anı olarak
değerlendirilmelidir. Zira kalıcı deformasyona maruz kalan bir eleman işlevselliğini
yitirecektir. Bu sebeple hasar gerilmesi akma gerilmesine eşit olarak değerlendirilmelidir.

𝐹𝐴𝐾
𝜎ℎ𝑎𝑠𝑎𝑟 = 𝜎𝐴𝐾 =
𝐴
Gevrek malzemelerde ise kalıcı şekil değiştirme ihmal edilecek kadar azdır. Hasar gerilmesi
kopma veya kırılma anındaki gerilmedir.

𝐹Ç
𝜎ℎ𝑎𝑠𝑎𝑟 = 𝜎Ç =
𝐴
Bir mekanizmanın, yapının veya makinanın belli bir emniyet katsayısına sahip olması istenir.
Yani sistem taşıması gereken yükün yükün 2 veya 3 katı yük taşıyabilecek şekilde tasarlanabilir.
Özellikle can güvenliliğinin önemli olduğu asansör gibi mekanizmalarda bu katsayının daha
fazla olması istenir. İşte bu durumda mukavemet hesaplamaları hasar (akma veya kırılma)
gerilmesine göre değil de emniyet gerilmesine (𝜎𝑒𝑚 ) göre yapılır. Yapıda oluşacak maksimum
gerilme emniyet gerilmesini aşmayacak şekilde boyutlar hesaplanır veya malzeme seçimi
yapılır.
Malzeme çeki veya basıya zorlanıyorsa;
𝜎ℎ𝑎𝑠𝑎𝑟
𝜎ç,𝑏 ≤ 𝜎𝑒𝑚 = Burada 𝜎ç çekme gerilmesini, 𝜎ç çekme gerilmesini 𝜎ç basma
𝑆
gerilmesini ve 𝜎𝑒𝑚 emniyet gerilmesini, S ise emniyet katsayısını ifade etmektedir.
𝜎ℎ𝑎𝑠𝑎𝑟
Buradan emniyet katsayısı 𝑆 = olur.
𝜎𝑒𝑚

𝑁𝑜𝑡: 𝜎𝑒𝑚 𝑏𝑎𝑧𝚤 𝑘𝑎𝑦𝑛𝑎𝑘𝑙𝑎𝑟𝑑𝑎 𝜎𝑎𝑙𝑙𝑜𝑤 𝑜𝑙𝑎𝑟𝑎𝑘 𝜎ℎ𝑎𝑠𝑎𝑟 𝑖𝑠𝑒 𝜎𝑓𝑎𝑖𝑙 𝑜𝑙𝑎𝑟𝑎𝑘 𝑔𝑒ç𝑚𝑒𝑘𝑡𝑒𝑑𝑖𝑟.
𝐹ℎ𝑎𝑠𝑎𝑟
Kuvvetler cinsinden emniyet kuvveti 𝐹𝑒𝑚 = 𝑆

𝐹ℎ𝑎𝑠𝑎𝑟
Buradan 𝑆 = olur.
𝐹𝑒𝑚

𝜏ℎ𝑎𝑠𝑎𝑟
Malzeme kesme gerilmesine maruz kalıyorsa 𝜏 ≤ 𝜏𝑒𝑚 = olmalı.
𝑆
𝜏ℎ𝑎𝑠𝑎𝑟
Buradan 𝑆 = olur.
𝜏𝑒𝑚

Burada 𝜏𝑒𝑚 kayma emniyet gerilmesi, 𝜏ℎ𝑎𝑠𝑎𝑟 ise kayma hasar gerilmesidir.
Bir eleman kesitten normal kuvvete maruz kalıyorsa, elemanın belirtilen yükü emniyetli bir
şekilde taşıyabilmesi için gerekli olan alanı

5
 𝐹 𝐹
𝜎ç,𝑏 ≤ 𝜎𝑒𝑚 ’den ≤ 𝜎𝑒𝑚 𝑜𝑙𝑢𝑟 (𝜎ç,𝑏 = 𝑖𝑑𝑖). Buradan da gerekli olan alanı
𝐴 𝐴
𝐹
𝐴=𝜎 formülü ile belirleyebiliriz.
𝑒𝑚

Benzer şekilde bir eleman kesitten kesme kuvvetine (V) maruz kalıyorsa, elemanın belirtilen
yükü emniyetli bir şekilde taşıyabilmesi için gerekli olan alanı
𝑉
𝐴=𝜏 formülü ile belirleyebiliriz.
𝑒𝑚