DIYANET

IŞLERI BAŞKANLI~I
DERGISI
DİNİ, AHLAK!, EDEBI, MESLEKI AYLIK DE:RGİ
8. Cilt Kasım - Aralık 1969 90 - 91. Sayı

1
fı Ç t N D E K İ L E R 1 Sayfa

RAl\fAZAN BAYRAMINI :MESAJITEBRİK

Lfitfi DOGAN
• • • • • • • • • • • 325
ASRIMIZDAKİ TEFSİR HAREKETLERiNE UMüMl
BİR BAKlŞ
Doç. Dr. İsmaU CERRAHOGLU 327
İSTtAZE VE BESMELE
Demirhan t!NL ü . . . . . . 335
HADİS-İ ŞERİF
Alırnet SERDAROGLU • • • • • . • • 339
RAMAZAN VE ORUÇLA İLGİLİ HADİS-İ ŞERİFLER
Osman KESKİOGLU • • • • . • • • 343
RA:t\<IAZA..."' ORUCUNUN KAZANDffiDI(H MUTLULUK
Kemal Gt!RAN 348
ORUÇ VE KADİR GECESİ
Orhan BALCI • . . • . 351}
HUTBE (KADİR GECESİ)
Arif M, ÖZDEMİR • • • 351
İMAM SÖZÜNÜN TAŞIDIGI MANA
Cemaleddin KAPLAN • • • • • • • • 35<1
MÜSLt!MANLARCA KİTABIN VE Kt!TUPHANENİN
IHYMETİ BtJYt!KTt!R
M. Şevki ÖZl\:lEN • • • • • • • • • 356
ORUÇ TUTANLARlN UYMALARI GEREKLİ SAGLIK
KURALLARI
Dr. Burhan BENGİSU 359
ŞEHİD (Şür)
Hasan ERDEN • • • 360
AYDINLIK KOSMASI (Şiir)
F. •Cemal Oğuz ÖCAL • • 361
DİYANET İŞLERi VE FAiZ MES'ELESİ
Namık Zeki ARAL • • • • • • • 362
MEMLEKETİMİZDE HIRİSTİYANLIK PROPAGAN-
DASI
Doç. Dr. Tala.t KOÇYİGİT 366
KlSSADAN H!SSE
Nevzat AirALTUN • 368
ÇOCUK EGİTİMİ VE öGRETİl\iİ
Süleyman ÖZER • . 369
İBN-İ SİRİN
Lfitfi ŞENTÜRK . . 371
ŞER'İYYE SİCİLLERİ ARŞİVİ
Nuri YEPREM • • • • • • 373
FETVA EMİNİ ABDULLAH VASSAF EFENDİ • 375
DİN İŞLERi YüKSEK KURULU KARARI 378
TAMiMLER • 379
HABERLER 6 6 • • • • • " • • • • • • 381
 -_ Jt<:1triBAS ' ~
DiYANET iŞLERi
amiamız halkından hemen tamamına
C yakın bir kısmının dini olan "islsm"-
da faizin helal mı haram mı oluğu
hakkında fetva isteyen bir zata Diyanet
işleri Başkanlığımızdan yakınlarda şu ce-
vap verilmiş:
"Kur'an-ı Kerim'e göre her türlü rib~
ve faiz haramdır."
Filhakika riba veya faiz hakkındaki
ayetler üzerinde dikkatle durulduğu za-
man başka türlü fetva vermeye de, alma-
ya da imkan bulunamaz. Fakat fetva öte-
denberi olduğu gibi bu defa da münakaşa
mevzuu olmaktan kurtulamamış ve kurtu-
lamamaktadır. "Dini bütün" görünen
"Müslüman kalemler"de dahi;
- Yirminci asrın şu ikinci yarısı
"Devr-i Dilara"da da böyle fetva verilir
mi, der kabilinden "münfail" bir eda se-
zilmemek mümkün değildir.
Ama, cevapta imza sahibi Diyanet Iş­
leri Başkan Vekilimiz de ne yapmalıydı?
o kalemlerin sahipleri gibi düşünerek;
- insanlığın bugünkü tekamül mer-
halesinde böyle şey olmaz, diye meseleyi
"bir minval-i münasiple" Din işleri Yük-
sek Kuruluna mı havale etmeliydi? Riba'-
ya ait ayetleri Kur'an'dan çıkarmayı mı
"zımnen" Kurula teklif etmeliydi? Mes'e-
leyi tetkike geçen Kurul azası da teklife
karşı mülayim davrandıkları takdirde şu
bizim rahmetli "heccav"ımız Eşref'in meş­
hur beytiyle takıldığı "Meclis-i keblr-i
maarif" azası vaziyetine düşmüş olmazlar
mı idi? O beyit şudur:
"Geçen gün yok iken Meclisde Hay-
ret, sad hezar hayret! - Arapça bir kitap
zanneyleyip Kur'an'ı çizmişler!" (Beyitte
362
VE FAIZ MESELESi
Namık Zeki ARAL
adı geçen Hayret Efendi, devrinin alimie-
rinden, güzidelerinden tanınmış
bir zat idi.)
sarıklı
FAiz MÜESSESESi
Üzerinde çok durulmuş, çok işlenmiş olan
islam Hukuku, "ictihad ile ictihad nakzo-
lunmaz" der. Fakat bu kaidenin yanı ba-
şında şu noktayı da ehemmiyetle kayde-
der: Mevrld-i nass'da ictihada mesağ yok-
tur (yani Kur'an'ın sarahatle hüküm koy-
duğu hallerde, "emirlerde, nehiylerde" ic-
tihada cevaz verilemez). Faiz meselesi için
de böyledir. Diyanet işleri Dairemiz "istif-
ta"ya başka türlü cevap veremezdi. Başka
türlü fetva vermesine ne mensup olduğu
din, ne de kanun (28 Haziran 1965 tarih-
li ve 633 numaralı Kanun, madde 1) mü-
saade ederdi.
islam Dini akıl dinidir. "Nakl"i mut-
laka "akl" ile te'vfl eder; akl ile tefsfr
eder. Bizzat Kur'an, muhteviyatı için in-
sanlara birçok vesllelerle;
"Bütün bunları akl'a vurunuz, fikre
vurunuz, muhakemelerinize vurunuz ..."
der. Yani "nakil"lerde mutlaka bir "hik-
met" bulunduğunu hatırlatır. Bu itibarla
zamanımızdaki hayat şartları içinde "faiz"
müessesesi ile alakadar nakil veya nakil-
ler vehleten ne kadar şaşırtıcı görünürler-
se görünsünler, bunları, bu hükümleri akıl
kıstasına vurmakta da, o kıstas ile hüküm-
lere bir sebep, bir hikmet aramakta da
faide yok değildir, vardır; muhakkak ki,
vardır.
ikinci Meşrutiyeti müteakip iktisat
hocalarımız faiz müessesesi üzerinde du-
rurlar ve islam'ın da asıl "faiz - interet"i
değil, belki mürabahayı, tefeciliği (usure)
haram kılmış olduğunu söylederken
Kur'an'daki alakadar ayetlerden birinde
geçen "ed'fıf-ı mudaafa - yani kat kat"
kaydını mesnet ittihaz ederlerdi. Fakat
Kur'an'da "riba"ya ait hüküm yalnız bu
şekilde nazil olmuş ayette değildir; asıl
veya daha başka ayetler vardır. Bunların
hepsi bir arada mütalaa edildiği zaman
görülür ki azına çağuna bakmaksızın
Kur'an faizi temelinden haram etmiştir,
demek lazım gelmektedir (Bak. Türkiye
iktisat Gazetesi, 15 Ağustos 1963, islam
ve Faiz).
"Ey iman eden kimseler! Kat kat riba
yemeyiniz." diyen ayet; herhangi bir mua-
mele hakkında nehyedici, men'edici bir
hüküm te'sls edilirken o muameleyi en
aşırı ucundan tutup muhatabın gözü önü-
ne o şekliyle koymak kabilinden varit ol-
muştur. Mesela, her akşam "demlenme"yi
adet etmiş olan bir içki müptelasına nasi-
hat ederken;
Bırak, şu içkiyi. .. demeyiz de;
Bırak, şu
zehir zıkkımı; bırak şu
her akşam kör-kütük sarhoşluğu ... deriz.
Zehrin zakkurnun içkiden başka
ler olduğunu, muhatabımızın mutlaka her
akşam kör-kütük sarhoş olmadığını biz de
biliriz. Neden ona böyle hitab ederiz? Iç-
kinin insana faydadan ziyade zarar verdi-
ğine inandığımız, iptila sahibinin mutad
haline yakından nüfOz etmiş olduğumuz
için onun kör-kütük sarhoş olarak meyha-
neden eve döndüğü veyahut kör-kütük
sarhoş olarak yatağa girdiği zamanları da
bildiğimizden böyle konuşuruz. Mevzuu-
bahis ayetteki "ed'af-ı mudaafa" kaydı da,
öteki ayetler karşısında daha başka türlü
tefslr edilmeye müsait bulunmamaktadır.
Nitekim "Veda' haccı"ndaki hutbede de
Hazret-i Peygamber;
"Allah her türlü ribaya nihayet ver·
miştir." demektedir (Muhterem Ali Him-
md Berki'nin "239 Hadis" isimli kitabı,
s. 206).
DiNDE "AHKAM-1 ESASiYE"
Binaenaleyh islam'da birtakım hukuk
umdeierini ele alarak faizi helal kılacak
fetvalar aramaya veyahut alınan fetvaları
isabetsiz bulmaya mahal yoktur. Dinde
"Ahkam-ı esasiyye" yerinden oynatılamaz.
Faiz meselesinde de "Adet muhakkem-
dir"; "Naas'ın isti'mali bir hüccettir ki
onunla amel olunur"; "Ezma'nın tegayyü-
riyle ahkamın tegayyürü inkar olunamaz"
gibi kaideler yolundan faizi helal kılmaya
imkan bulunamaz. Hele faiz meselesini bir
ilericilik - gericilik mevzuu ittihaz etmeye
kalkmak hiç de yerinde değildir. Dlne af-
yon diyen, "uçarı ilericiliği" hiç kimseye
bırakmayan marksizm, diğer ismiyle ko-
münizm dahi -velev başka bir mebde'
veya mebde'lerden hareketle de olsa-
faizi kökünden hem daha da kökünden
keser atar.
Bir an için "nakl"i bir tarafa koyup
"akl"ı rehber ittihaz ederek faiz üzerinde
durduğumuz zaman da görürüz ki insani-
yet için faiz meselesi zaman içinde, me-
kan içinde henüz halledilmiş, iyiliği veya
fenalığı hakkında henüz mutabakata veya
ittifaka varılmış bir mesele değildir. Din-
lere, kanunlara göre faiz kah men'olun-
muş, kah tecvlz olunmuş, fakat hiçbir za-
şey­ man cevazı da, memnOiyeti de münakaşa
mevzuu olmaktan kurtulamamıştır (Dikkat
edelim: Faizi kabOI eden memleketlerde
dahi müesseseyi mutlaka takylde tabr tu-
tan hükümler tedvininden geri durulma-
mıştır).
FAiZiN HARAM KlLlNMASI SEBEBi
islam, "her türlü riba'ya nihayet ver-
mekle" istihlak için de, istinsal için de
faizi kökünden men'etmiştir. Sundaki hik-
meti bizce bir de şu noktada aramak la-
zımgelir: Faizin zararlarını taydalarına ga-
lip gören islam, iktisadi hayatta sermaye-
yi sahibinin elinden, sahibinin mes'uliyeti
altından ayırmak istemez; sermayeyi mut-
laka sahibi eliyle işletmek ve eğer bu tam
tamına mümkün olamıyorsa "iştirak" yo-
lundan olsun sermaye üzerinde asıl sahi-
binin alakasını mutlaka mahfuz tutmak
363
 ve idame etmek ister, görünür. Bu itibarla
islam'da faiz haram kılınmış olmakla ser-
mayenin atalete uğratılmakta olduğuna ve
sermayeden insanların edinebildiği, edine-
bileceği faldelerde bir kısırlaşma bulundu-
ğuna, bulunabileceğine hükmetmek de
isabetli olamaz. Zira İslam Dini faizi
men'etmekle ne "karz" müessesesini or-
tadan kaldırmıştır, ne de sermayenin fal-
delerini kısmış bulunmaktadır. Bilakis, is-
lam, faizi haram kılmakla, karz müessese-
sini bir "ictimal teavün" veya bir ictima1
adalet müessesesi haline kalbederken di-
ğer taraftan sermayeyi de sahibi elinde
müessir bir iktisadi kalkınma vasıtası itti-
haz etmiştir. Şöyle ki:
KARZ VE iCTiMAi ADALET
1 - islam'da karz bir ictimai adalet
müessesesidir: islam'da faiz haram kılın­
mış ve fakat karz müessesesi, "Karz-ı ha-
sen" müessesesi olarak, yani iyi veya gü-
zel ödünç verme müessesesi olarak ibka
olunmuştur. Karz faizden tecrid edilmiş­
tir. Faiz aramamak şartiyle te'mlnatlı ve-
ya te'minatsız, istihlak için de istihsal için
de herkes ikraz ve istikraz edebilir. De-
nilecek ki:
- "Kira bedeli"nden mücerret ola-
rak elinden nakdi (veya ayni) sermayeyi
çıkaracak, -affedersiniz- "enayi"nin bu
alemde vücudu tasavvur olunabilir mi?
Cevaben diyeceğiz ki:
- Enayi adı verilmek istenilen o in-
sanlar, o akıllı, o çok akıllı insanlar dün
olduğu gibi bugün de dünyamızda mev-
cutturlar; yarın da mevcut olacaklarına hiç
şüpse etmeyelim. Bugün akraba arasında,
dostlar arasında, hatta mlyanelerinde dost-
ıuk da akrabalık da bulunmayan insanlar
arasında faiz aranmayarak az veya çok
miktarda ikraz ve istikraz muamelelerini
görmemezlikten nasıl gelebiliriz? Bugün
"üçüncü dünya" memleketlerine devletler
veya memleketler arası "karz yoluyla ya-
pılan yardımlar"da -velev nadir dahi ol-
salar- faizsiz ikrazların mevcut olduğu­
nu görmemekte miyizdir? Insanlık tarihi-
nin ihatası içinde en geri zamanlara ka-
364
dar insanlar arasında, bırakınız "ariyet"
müessesesini, bırakınız faizsiz ikraz iTıües­
sesesini, fakat "karz-ı hasen"den de ile-
riye geçerek eldeki nakdiyat ile, eldeki
ayniyat ile yapılmış ve yapılagelir milyon-
larla ve milyarlarla hibeleri, teberruları,
vakıfları hatırlayınız. "Karz-ı hasen" de iş­
te bu kabilden dinin veya islam'ın mües-
seseleri arasında yer almış ve yer almak-
tadır.
SERMAYE VE SAHiBiNiN MES'0LiYETi
2 - islam, sermayeyi sahibinin elin-
de ve sahibinin mes'Oiiyeti altında işleme­
ye, işletmeye, yatırımlara sevkeder, görii·
nür: Faizi ortadan kaldırdığımız takdirde
sermayeyi de hikmet-i vücudundan hiç de·
ğilse mühim bir nisbette tecrld etmiş ve
bu sOretle iktisadın "tasarruf" müessese·
sini de kısmen olsun zaafa, sarsıntıya dO-
çar etmiş olmaz mıyız?
El-cevap: Olmayız! Ne için?
Sermayenin, bilhassa nakdi sermaye-
nin sahibi ya kendi başına veyahut diğer
bazılariyle iştirak yolundan o sermayesi-
ni birtakım teşebbüslere (entreprises) ya-
tırabilir. Bu teşebbüslerde işletebilir. Yani
haram kılınmış olan "faiz" yerine helili
tutulmuş olan "kar" isimli "nema" yoluy-
la da, "tenmiye" yoluyla da sermayesini
işletebilir. islam Dini bir taraftan ferdi
mülkiyet veya husOsi mülkiyet umdeleri-
ne kapıyı geniş geniş açarken bu umde-
nin veya umdelerin insan fıtratındaki
"egoizm - kendini ve menfaatini düşünür­
lük" saiki ile yaratabildiği ve yaratabile-
ceği "i nsaniyet- şiken" birtakım mahzur-
ları da yine insan fıtratındaki "altrüizm -
başkalarını düşünürlük" silikinde uyuyan
"ictimai teavün" ile, -sizlerin bizlerin
anlayacağımız "sosyal adalet" ile- yumu-
şatmak ve hatta bertaraf etmek yollarını
insanlara açıp göstermiştir (islam huku-
kunda "şirket-i mudarebe"yi, yani serma-
ye ile emeğin bir araya gelerek kurdukları
şirketi düşününüz).
Yine islam hukukunda faiz haram kı­
lınmış olmakla bankacılık da men'edilmiş
değildir. Bir taraftan nakdi sermayeler top-
layıp diğer taraftan bu sermayeleri filiz
yerine münhasıran "kar" yolundan işlet­
mek üzere yatırım bankaları kurmak da,
işletmek de pekala imkan dahilindedir
(Türkiye İktisat· Gazetesi, 28 Mart 1963 -
Islam Bankası).
Yine denilecek ki:
- Bugünkü medeniyet alemi için
faizi bırakıp münhasıran kar arayan ban-
kacılığa teveccüh etmek imkanı nasıl ta-
savvur olunabilir? Şu medeniyet alemi ki
müteşebbisi veya sermayedarı iktisadi bir
teşebbüs (entreprise) kurmak için veya-
hut bir iktisadi teşebbüsü kurmaya imkan
olup olmadığına karar vermek için evvela
günün veya yakın bir geleceğin cari faiz
hadlerine bakıp, daha doğrusu o haddi
"mikyas - critere" tutup bu haddin fev-
kinde bir kar elde etmek imkanını görme-
den harekete geçmemektedir. Faiz, beşerin
arneli hayatına bu kadar girmiş, işlemiştir.
Doğrudur .. Bugünkü medeniyet alemi-
ni faizden yüz çevirmeye ikna etmek hiç
de kolay olmadığını biz de teslim ederiz.
Ne var ki bugünkü medeniyet aleminin,
"faiz"e gelinceye kadar zararını, zararla-
rını bile bile, göre göre ne adetleri var-
dır ki, onu bu adetlerinden vazgeçmeye
ikna etmek hiç kolay değildir ve hiç ko-
lay olmamaktadır. Bugünkü medeniyet
aleminde içkinin alkolizm afetine kapı aç-
tığını bilmeyen yoktur; fakat içkinin bir
afet olduğunu bile bile "inhisarlar" yoluy-
la ve eliyle o içkiyi o milletiere bizzat ida-
re ettikleri devletleri sunmaktadır. Bugün-
kü medeniyet aleminde kumarın ictimal
bir afet olduğunu takdir etmeyen millet
yoktur; fakat bunu bile bile, göre göre
milletiere yine devletleridir ki birtakım
"lotaryalar" ile, "bahs-i müşterek"lerle o
ictimai afeti milletlerine aşılamaktadırlar
(Başka milletiere gözümüzü çevirmeden
kendimize, kendi "hal-i pür-melal"imize
de bir bakalım). Bu demek değildir ki al-
kolizm de, kumarbazlık da milletierin nef'i-
nedir; hayrınadır; sıhhatinedir; afiyetine-
dir! Biz burada müesseseleri akıl yolundan
kıymetiandirmek istiyoruz; "olan" üzerin-
de değil; "olması lazım gelen" üzerinde
duruyoruz veya durmak istiyoruz.
FAiz VE "PARA"
"Din"e veya "İslam"a afyon demeyip
de laik bir ifade ile dinin de, islam'ın da
hiç değilse bir "humanisme" olduğu tes-
lim edilirse, o ümanizmin faizi memnO
kılmasını ve faizsiz ikrazı ve istikrazı ib-
ka etmesini hem iktisadi', hem ictim61 ba-
kımdan gayetle normal (tabii') kabOI et-
mek kadar makul bir şey olamaz, deriz.
Nakdi mübadele devrine girdikten
bu yana insanlar "para" denilen ve ikti-
sadi hayat için vücudu mutlaka zarOri olan
bir müesseseyi bugüne kadar ayakta tut-
maya imkan bulamamışlardır. Başlıca se-
bebini bizce "faiz"de aramak hiç de isa-
betsiz düşmez. Milletlerarası alemde sa-
bahtan akşama kadar gürültüsü eksik ol-
mayan şu enflasyon, deflasyon, devalüas-
yon, rövalüasyon, para, kredi. .. hele para
derken hemen akabinden gelen iskonto
faizini indirmeler, bindirmeler meseleleri
üstüne dikkatle eğilirsak bir türlü arkası
alınamayan buhranlarda "para faizi"nin
başlıca rolü oynadığını pekala farkederiz.
Düşününüz ki günün ticari - mali işlerin­
de "faizsiz krediyi veya ikrazı" tasavvur
etmek muhal olmuştur. Beri tarafta ise
yine milletlerarası alemde "altın"ı paralık­
tan çıkarıp {demonetisation) parayı yüzde
yüz "faizli karz" temeli üzerine oturtmak
sevdasını ve gayretlerini gözler önüne ge-
tiriniz. Faiz yüzünden ~redi enflasyonunun
önüne geçmeye ve netice itibariyle parayı
da ayakta tutmaya imkan kalmamaktadır.
iktisadi buhranların ictimai buhran-
larla gayet yakından alakasını hatırlatma­
ya hacet var mıdır? islam'da karz'ın faiz-
den tecrid edilmesini aynı zamanda ictimai
adalet meselesine bağlamakta da hiçbir
isabetsizlik görülmemelidir.
(Türkiye iktisat Gazetesi, 29.5.1969)
3.65