Lozan Antlaşması

İsv"çre'n"n Lozan şehr"nde Türk"ye "le

İt"laf Devletler" arasında "mzalanan
barış antlaşması

Bu maddede b!rçok sorun bulunmaktadır. Lütfen sayfayı gel!şt!r!n (https://tr.w!k!pe

Daha fazla b!lg!
d!a.org/w/!ndex.php?t!tle=Lozan_Antla%C5%9Fmas%C4%B1&act!on=ed!t)
veya bu sorunlar konusunda tartışma sayfasında b!r yorum yapın.

Lozan Antlaşması (Dönem"n Türkçes"

"le Lozan Sulh Muâhedenâmes"), 24
Temmuz 1923 tar"h"nde İsv"çre'n"n
Lozan şehr"nde, Türk"ye Büyük M"llet
Mecl"s" tems"lc"ler"yle Br"tanya
İmparatorluğu, Fransız Cumhur"yet",
İtalya Krallığı, Japon İmparatorluğu,
Yunan"stan Krallığı, Romanya Krallığı
ve Sırp, Hırvat ve Sloven Krallığı
(Yugoslavya) tems"lc"ler" tarafından,
Leman Gölü kıyısındak" Beau-R"vage
Palace'ta "mzalanmış b"r barış
antlaşmasıdır.

Lozan Antlaşması
Lozan Sulh Muâhedenâmes!

Tür Barış antlaşması

İmzalanma 24 Temmuz 1923)

Yer Lozan, İsv#çre

Yürürlük 6 Ağustos 1924)

İmzacılar Horace Rumbold

(İstanbul’da Yüksek
Kom"ser)
Maur#ce Cesar
Joseph Pelle
(Fransa Büyükelç"s",
Cumhur"yet"n Doğuda
Yüksek Kom"ser")
Mark# Cam#lle
Garron#
(Senatör, İtalya
Büyükelç"s",
İstanbul'da Yüksek
Kom"ser)
Jules César
Montagna
(At"na Olağanüstü
Tems"lc"s" ve Orta
Elç"s")
Kentaro Otch#a#
Jusamm#
(Roma Olağanüstü ve
Yetk"l" Büyükelç"s")
Elefter#os K.
Ven#zelos
(Esk" Bakanlar Kurulu
Başkanı)
D#m#tr#
Kaklamanos
(Londra Olağanüstü
Tems"lc"s" ve Orta
Elç"s")
Constant#n I.
D#amand
(Orta elç")
Constant#n
Contzesco
(Orta elç")
Dr. M#lout#ne
Yovanov#tch
 (Bern Olağanüstü
Tems"lc"s" ve Orta
Elç"s")

İsmet Paşa
(Umuru Har"c"ye Vek"l",
Ed"rne Mebusu)
Dr. Rıza Nur Bey
(Umuru Sıhh"ye ve
Muavenet" İçt"ma"ye
Vek"l", S"nop Mebusu)
Hasan Bey
(Esk" vek"l, Trabzon
Mebusu)

Taraflar Br#tanya İmparatorluğu

Fransa
İtalya
Japonya
Yunan#stan
 Romanya
Sırp, Hırvat ve Sloven Krallığı

Türk#ye
Korunma yer# Par#s, Fransa

D#l Fransızca

V#k#kaynak'ta Lozan Antlaşması

Tarihçe

Sevr Antlaşması'na göre Osmanlı

topraklarının paylaşımını gösteren
har!ta.
 Mîsâk-ı M!llî'y! gösteren b!r har!ta.
Türk!ye Cumhur!yet!'n!n sınırları,
büyük ölçüde, Mîsâk-ı M!llî !lkeler!
doğrultusunda oluşmuştur.

1920 yazına gel"nd"ğ"nde I. Dünya

Savaşı'nın gal"pler" mağluplar "le
hesaplaşmalarını b"t"rm"ş, savaşı
kaybeden ülkelere barış
antlaşmalarının kabul ett"r"lmes" sürec"
tamamlanmıştı. İtt"fak devletler"nden
Almanya'yla 28 Haz"ran 1919'da
Versay'da, Avusturya'yla 10 Eylül
1919'da Sa"nt-Germa"n'de,
Bulgar"stan'la 27 Kasım 1919'da
Neu"lly'de, Macar"stan'la 4 Haz"ran
1920'de Tr"anon'da barış anlaşmaları
"mzalatılmıştır. Osmanlı İmparatorluğu
"le "se 10 Ağustos 1920'de Sevr'de
Fransa'nın başkent" Par"s'"n 3 km
batısındak" Sevr banl"yösünde bulunan
Seram"k Müzes"'nde antlaşma
"mzalanmıştır.

İt"laf Devletler", I. Dünya Savaşı

esnasında 1916 senes"nde Sykes-
P"cot projes" doğrultusunda Osmanlı
İmparatorluğu'nu bölme planları
yapmışlardı. Fakat 1917'de Alman
yanlısı Yunan"stan Kralı'nın devr"lmes"
ve Müttef"kler"n desteğ" "le
Ven"zelos'un yönet"me gelmes" ve
Yunan"stan'ın İng"l"zler"n yanında I.
Dünya Savaşı'na g"rmes", sonrasında
Rusya'dak" Bolşev"k İht"lal" ve
Rusya'nın Müttef"k Devletlerden
ayrılması, daha sonra 1918 Ocak
ayında ABD başkanı Woodrow
W"lson'ın açıkladığı gal"p devletler"n
mağlup devletlerden toprak talep
etmeyecekler"ne da"r "lkeler" "le
Anadolu'nun parçalanmasına "z"n
vermemes", y"ne bu doğrultuda
İng"l"zler"n 1918 Ocak ayında
H"nd"stanlıları kend" yanlarında savaşa
"kna etmek "ç"n Türklere, başkent
İstanbul'a ve h"lafete
dokunulmayacağına da"r söz
vermes"yle 1.160.000 asker ed"nmeler"
g"b" gel"şmeler, ayrıca 15 Mayıs
1919'dak" İzm"r "şgal"ne İng"l"z
kab"nes"ndek" Edw"n Montagu, Arthur
Balfour, Lord Curzon, W"nston
Church"ll g"b" bakanların karşı çıkması
ve H"nd"stan Hükümet"'nden gelen
delegasyonun Par"s'tek" Dörtlü Konsey
önünde Müslümanların
huzursuzluğunu ortaya koyduğu c"dd"
argümanlar Anadolu'nun bölünmes"
planlarının askıya alınmasına neden
oldu.[1][2][3][4]

D"ğer taraftan I. Dünya Savaşı'nda

Bulgar"stan'ın Selan"k Cephes"'nde
yen"lmes" ve Sur"ye-F"l"st"n
Cephes"'n"n çökmes" üzer"ne Osmanlı
İmparatorluğu savaşta mağlup olunca
Sadrazam Talat Paşa ve Harb"ye Nazırı
Enver Paşa hükûmet" 8 Ek"m 1918'de
düşmüştü.[5] Mustafa Kemal Paşa'nın
"steğ"yle 14 Ek"m 1918'de Ahmet İzzet
Paşa kab"nes" kurulmuş, yen"
kab"nen"n Bahr"ye Nazırı olan Rauf
Orbay'ın "mzaladığı Mondros
Mütarekes" "le 30 Ek"m 1918'de
Osmanlı İmparatorluğu savaştan
çek"lm"şt".[6] Savaş sonrası 18 Ocak
1919'da Par"s Barış Konferansı başladı.
Konferansta Yunan Başbakan
Ven"zelos'un, İzm"r'de Yunan
nüfusunun çoğunlukta olduğunu "dd"a
ederek W"lson prens"pler" gereğ"
bölgey" "lhak taleb" İtalyanları
kızdırdı.[7] 16 Mart 1919'da "se
Konstant"nopol"s Ortodoks Patr"ğ",
Antalya'nın Ortodoks Yunan Devlet"ne
"lhakını talep ett".[8] Bunun üzer"ne
İtalyanlar, İng"l"zler"n reddetmes"ne
rağmen, konferans kararlarını
beklemeden bütün sorumluluğu
üstlenerek 23 Mart'ta resmî b"r karar
aldılar ve Yunan"stan'ın bölgey" "lhak
etmes"n" engellemek "ç"n Antalya,
Konya ve Muğla'yı "şgal ett"ler.[7]
Ardından, zaten Yugoslavya'nın b"r
parçası olan F"ume'n"n İtalya
tarafından keyf" olarak ele geç"r"lmes"
geld". İtalya, Adr"yat"k Den"z"'n"n
tamamını ele geç"rme
n"yet"ndeyd".[6][9] Olay Barış
Konferansı'nda hararet" yükseltt". ABD
Başkanı Woodrow W"lson İtalyanları
açgözlü davranmakla suçlayınca İtalya
24 N"san 1919’da görüşmelerden
ayrıldı. İng"l"z Başbakan Lloyd George
"se İtalyanları cezalandırmak,
Anadolu'dak" İtalyan etk"s"n"
sınırlamak, İtalyanların İzm"r'" de "şgal
etmes"n" önlemek ve Yunan nüfusu
korumak "ç"n Yunan b"rl"kler"n"n 5
Mayıs'ta İzm"r'e gönder"lmes"n" tekl"f
ett". Lloyd George, İtalyanlar "şgale
g"rd"kten sonra onları bölgeden
çıkarmanın zor olacağını bel"rtt". Karar,
mümkünse, İtalyanlar 7 Mayıs'ta
Par"s'e dönmeden önce alınmalıydı.
Bunun üzer"ne Fransız Başbakan
Clemenceau ve ABD Başkanı W"lson,
6 Mayıs'ta, Yunan b"rl"kler"n"n İzm"r'e
çıkarılması tekl"f"ne onay verd". Karar,
danışmanlarla uygun şek"lde "st"şare
ed"lmeden büyük b"r g"zl"l"k "ç"nde
ver"ld".[5][6][7][8][10]

İzm"r "şgal", gerçekte, Anadolu'dak"

İtalyan etk"s"n" sınırlamak "ç"n
tasarlanmıştı fakat bu tekl"f,
İng"ltere'de büyük b"r "nf"ale neden
oldu. Asker" ve d"plomat"k çevrelerde
ve İng"l"z kab"nes"nde büyük end"şeyle
karşılandı. Montagu, Curzon ve
Balfour'dan "st"fa tehd"tler" geld".[1][11]
Savaş Bakanı W"nston Church"ll ve
Genelkurmay Başkanı Mareşal W"lson
kararı sert şek"lde eleşt"rd": "Müslüman
dünyasında öyles"ne yoğun ve haklı b"r
"nf"ale yol açacaktı k", İng"l"z
İmparatorluğu asker" olarak bunu
gerçekleşt"rmek mümkün olsa b"le,
buna rıza göstermey" göze alamazdı."
İslam dünyasının l"der" olan Türk"ye'y"
bölmek, H"nd"stan da dah"l olmak
üzere Müslüman dünyayla “ebed"
savaş” anlamına gel"yordu. Ayrıca İzm"r
"şgal", b"r Türk-Yunan savaşı demekt".
İng"l"z Dış"şler" ve Savaş Bakanlığı
"şgale karşıydı.[1][11][12][13]
 Arthur Balfour: “Orada
oturan, kafalarına göre
kıtaları bölen, her şeye gücü
yeten ve tamamen cahil üç
adamım var.”[14]

Curzon ve Church"ll, Lloyd George'u

Yunan çıkartmasına "z"n vermemes"
konusunda uyarmışlardı.[15] İng"l"z
kab"nes" "k"ye bölünmüştü.
Başbakanlık Yunan taraftarı olsa da,
Savaş Bakanlığı, Dış"şler" Bakanlığı ve
H"nd"stan Bakanlığı, Türk"ye "le dost
olmaktan yanaydı. Dış"şler" bakanı
Lord Curzon ve İng"l"z kab"nes"n"n
dehşete düşmüş d"ğer bakanları,
Par"s'tek" İng"l"z barış delegasyonu "le
görüşmeler yapmak "ç"n 18 Mayıs
1919'da Londra'dan Par"s'e
geld"ler.[16][17]

İng"l"z egemenl"ğ"ndek" H"nd"stan'da

"se Müslümanlar, Sultan'ın dünya
Müslümanları üzer"ndek" manev"
l"derl"ğ"n"n sonunun geleb"leceğ"
"ht"mâl"nden mutsuzdu. H"nd"stan'dak"
cam"ler, sıklıkla hal"fe "ç"n dua ett"ler.
Küçük b"r azınlık açıkça Osmanlı'nın
yanında yer aldı ve bu yüzden hapse
atıldı veya "dam ed"ld"; d"ğerler", bunun
oluşturduğu korku ortamı "le sess"z
kaldı. 1919'da İt"lafların, Osmanlı
İmparatorluğu'nu bölmey", pad"şahı
tahttan "nd"rmey" ve h"lâfet" kaldırmayı
planladıklarına da"r söylent"ler
H"nd"stan'a ulaştığında, Müslüman
gazeteler, İng"l"zlerden pad"şahı
korumalarını "steyen makaleler
yayınladılar ve yerel "ler" gelenler
h"lâfet kom"teler" kurdular. ABD
Başkanı Woodrow W"lson'ın hal"fel"ğ"
korumak "ç"n söz verd"ğ"ne da"r çok
sayıda d"lekçe İng"l"z makamlarına
ulaştı. H"lâfet ve İslam b"rl"ğ" adına
kurulan H"nt H"lâfet Hareket" adı
altındak" oluşum kısa sürede büyüdü.
İng"l"z murahhas heyetler", görünüşte
önems"z b"r mesele g"b" görünen
hal"fel"ğ"n kaldırılmasının, an"den
H"nd"stan'da başlıca sorun hâl"ne
gelmes"yle alarma geçt".[18]

İng"l"z "st"hbarat subayı Yarbay Sm"th,

13 Mayıs 1919'da şöyle b"r rapor
sundu: "Eğer Yunanlar tarafından b"r
"şgal yapılacaksa bu, ancak, her
şeyden önce, Fransız veya İng"l"z
kuvvetler" tarafından bölgen"n kontrolü
ve pol"sl"ğ"n"n üstlen"lmes" "le
yönet"m"n kontrol altına alınması ve
daha sonra ger" çek"len b"rl"kler"n yer"n"
aşamalı olarak Yunan b"rl"kler"ne
devretmes"yle gerçekleşt"r"leb"l"r."
İt"lâfların vesayet" ve koruması altında
b"r Yunan çıkartması ve "şgal"
gerçekleşmes" planlanıyordu. Böylece
herhang" b"r Türk-Yunan çatışmasının
önüne geç"lecekt". Fakat bu yapılmadı
ve böylece İzm"r'dek" Yunan varlığı son
derece elver"şs"z koşullar altında
başlayıp Anadolu'da b"r Türk d"ren"ş"
oluşmasına sebep oldu.[19] Yunanların
bu "şgal"yle bütün Türk"ye ayağa kalktı:
“Başka m"lletlere katlanab"l"rd"k ama
Yunanlara asla.” Mustafa Kemal'"n b"r
kurtarıcı olmasını sağlayan şey"n,
İng"l"zler"n yaptığı bu yanlış hareket
olduğunda şüphe yoktur. İzm"r
gerçekten İng"l"z veya Fransız b"rl"kler"
tarafından "şgal ed"lm"ş olsaydı
Mustafa Kemal asla böyle b"r etk"ye
sah"p olamayacaktı. Ş"md" "se yalnızca
kabaran öfke dalgalarını güçlü b"r
ırmağın kanalına yönlend"rmes"
yeterl"yd".[20] Türkler, güçlü ve
muzaffer b"r İng"l"z ordusunun yasadışı
"şgal"ne b"le dayanab"l"rd" ama esk" b"r
tebaa olan Yunanlar tarafından yapılan
"şgal, neredeyse kabul ed"lemez b"r
rezalett". Yunan "st"lası, İstanbul'un her
yer"nde k"tlesel göster"ler ve
ayaklanmalar meydana get"rd". İzm"r
"şgal", düşman süngü çember" "ç"nde
yarı koma hal"ndek" harap, moral"
bozuk b"r m"llet" öfkel" b"r uyanıklık
durumuna sokmuştu.[21]

Daha sonra "se İng"l"zler"n; İtalya ve

Fransa'yı tamamen bölgeden
uzaklaştırarak Anadolu'nun
parçalanmasını engellemek ve Rus
yayılmacılığına karşı önlem almak "ç"n
Ermen"stan, Türk"ye, İstanbul ve
Boğazlar boyunca bölge üzer"nde b"r
Amer"kan mandası tekl"f etmes"[22] ve
ABD'n"n bunu değerlend"rme
sürec"n"n uzaması sonucu Osmanlı
İmparatorluğu "le yapılacak sulh
antlaşmasının "mzalanması epey
gec"km"şt".[23] İng"l"z kab"nes", Lord
Curzon'un öner"s" üzer"ne, 19 Mayıs
1919'dak" kab"ne toplantısında tüm
Türk"ye üzer"nde b"r ABD mandası
tekl"f ed"lmes"ne karar verd".[24] Bu
tekl"f, antlaşmanın 6 ay gec"kmes"ne
neden oldu. Bu süre Mustafa Kemal
Paşa'nın Anadolu'da gerçek b"r m"ll"
d"ren"ş oluşturab"lmes" ve İstanbul
Hükûmet"n" dev"reb"lmes" "ç"n tam da
"ht"yacı olan süreyd".[25]

Lord Kinross: “Curzon'un

öteden beri sezdiği gibi
Mustafa Kemal'in tam da
bu kadar bir süreye ihtiyacı
vardı.”[26]

Fransız Başbakan Clemenceau ve

ABD Başkanı W"lson "le 21 Mayıs
1919'da görüşen İng"l"z Başbakan
Lloyd George, Lord Curzon'un "steğ"
üzer"ne İstanbul ve Boğazlar,
Ermen"stan ve tüm Anadolu üzer"nde
b"r ABD mandası tekl"f ett". Ermen"stan,
İstanbul ve İzm"r har"ç tüm
Anadolu'nun Amer"kan mandası
altında Türklere bırakılacağını
vurguladı. ABD eğer Anadolu mandası
almazsa Türkler"n Anadolu'da yalnız
bırakılması gerekt"ğ"n" savundu.[27]
Karara s"n"rlenen Fransa Başbakanı
Clemenceau, “Bu, Lord Curzon'un "ş"
olmalı. Fransa'yı Türk"ye'den kes"n
olarak dışlıyorsunuz. Kaldı k" Fransa,
Avrupa'da, Türk"ye "le "kt"sad" ve mal"
bağları en fazla olan memlekett"r”
ded".[22][28]

27 Haz"ran 1919'da Par"s Konferans

Heyet", İng"l"zler"n tekl"f" "le, Amer"ka
B"rleş"k Devletler" Hükûmet"
Türk"ye'n"n herhang" b"r bölges" "ç"n
manda alıp almayacağına karar verene
kadar, Türk"ye "le Barış Antlaşması'nın
askıya alınmasına karar verd".[29]
Böylece Lord Curzon, Türk"ye "le "lg"l"
barış müzakereler"n"n 12 Şubat
1920'de başlayan Londra
Konferansı'na kadar ertelenmes"n"
sağladı. Halbuk" "çok erken yapılacak
b"r barış", Türk-Yunan çatışmasını
önlemek "ç"n tek çareyd". Aynı
zamanda Yunan Başbakan Ven"zelos,
Yunan"stan'ın Anadolu'dak" varlığını
çok uzun süre f"nanse edemeyecek
olması neden"yle zamanın kısıtlı
olduğunu düşünüyordu. Zaman
Ven"zelos'un aleyh"ne ve Mustafa
Kemal'"n leh"ne "şl"yordu. Sonuçta
1912 yılından ber" savaşlar sürüyordu.
Çözüm ne kadar uzatılırsa Yunan"stan
g"b" küçük b"r ülke "ç"n f"nansal zorluk
o ölçüde artacaktı.[30]

D"ğer taraftan Lord Curzon, İng"l"z

kab"nes"ne daha önce verd"ğ"
memorandumda, Türk"ye üzer"nde b"r
ABD mandası tekl"f ed"lse b"le ABD'n"n
bu öner"y" kabul etmes"n"n pek
mümkün görünmed"ğ"n" kend"s" de
bel"rtm"şt".[31] ABD Başkanı W"lson,
ABD'n"n bölgede b"r manda almak "ç"n
en "steks"z konumda olduğunu
söylem"şt".[32] Y"ne Lord Curzon,
Türklerle "mzalanacak kapsamlı b"r
antlaşmanın gec"kt"r"lmes"n"n de
büyük b"r hata olacağını söylem"şt".[33]
Par"s Barış Konferansı'ndak" dört aylık
"hmal zaten durumda c"dd" b"r
bozulmaya yol açmıştı. N"san 1919'da
Curzon, gec"kme sebeb"yle neredeyse
çıldırmıştı, “İslam'ın kurtarılması "ç"n
zaman ver"l"yor.”[34][35] Fransızların,
Bolşev"klere karşı, Ukrayna ve
Kırım'dak" yen"lg"s", İng"l"zler"n
Kafkasya ve Hazar'dan çek"lmes",
İzm"r'dek" poz"syon ve İng"l"zlere karşı
Türk hak"m"yet"n" yen"den tes"s etmek
"ç"n çıkan Mısır'dak" "syan; Türk"ye'de
ortaya çıkab"lecek c"dd" b"r kr"zle baş
ed"lmes"nden korkulmasına neden
olmaktaydı.[36][37][Not 1] Bu nedenlerle
Curzon, 19 Mayıs'a kadar, "Türkler"n
"ş"n" b"t"rd"ğ"n" varsaymanın tehl"kel"
olduğu ve kapsamlı b"r antlaşmayı
gec"kt"rmen"n aptallık olacağı"
görüşünü savunuyordu[33] ve
Anadolu'da herhang" b"r mandaya
karşıydı. Curzon, ayrıca, 19 Mayıs'a
kadar Boğazlar ve İstanbul'da da tek
b"r güç yer"ne uluslararası b"r
kom"syon kurulmasını "st"yordu.
“Genel olarak bakıldığında, kend"s"ne
tekl"f ed"lse b"le Amer"ka'nın
İstanbul'da b"r mandayı kabul etmes"
pek olası görünmüyor. Türk'ü başkent
İstanbul'da tutmanın dışında, tek olası
alternat"f, b"r tür uluslararası
otor"ted"r.”[31] Fakat Curzon, 19
Mayıs'ta Boğazlar ve İstanbul'da
uluslararası b"r kom"syon yer"ne
sadece Amer"kan mandasını
savundu.[24][31][33][36][37][38][35][39][Not 2]

Lord Curzon'un bölgede ABD mandası

öner"s" üzer"ne antlaşmanın
"mzalanmasının aylarca ertelenmes"
sonucu İstanbul Hükümet"'n"n ülke
"ç"ndek" kontrolü çok hızlı b"r şek"lde
azalırken Anadolu süratle
m"ll"yetç"ler"n kontrolü altına g"rmeye
başladı. M"ll"yetç" hareket" ortaya
çıkaran şey İzm"r'"n "şgal kararıydı.
İzm"r "şgal", Mustafa Kemal "ç"n b"r
tal"ht". Lord Curzon'un da tahm"n ett"ğ"
g"b", tüm Türk"ye ayağa kalkmak "ç"n
hazırdı ve gec"kmen"n her anı Türkler"n
leh"neyd". Bernard Lew"s şöyle ded":
“Her şey hazırdı, sadece l"der
beklen"yordu.” Mustafa Kemal'"n
Anadolu'ya g"tmes"n" sağlayan "se
asay"ş" yen"den tem"n etmek "ç"n
Samsun'a b"r subay gönder"lmes"nde
ısrar eden İng"l"zlerd". Yunanların
İzm"r'e ayak basmasının ertes" günü,
İng"l"zlerden aldığı b"r v"ze "le
İstanbul'dan ayrılan Mustafa Kemal,
tüm Anadolu'ya gen"ş yetk"lerle
atanmıştı.[23][40]

« Türk"ye'n"n parçalanmış ve
tükenm"ş ordularını yen"den
organ"ze etme konusunda
Anadolu'dak" faal"yetler"
hakkında h"çb"r b"lg" alamadım.
Asker" "st"hbaratımız h"ç bu
kadar akılsız olmamıştı.[41] »
(İng"l"z Başbakan Dav"d Lloyd
George)

Fakat ABD'n"n kararından önce İt"lâf,

Amer"kan başkanlık kampanyasının
sonuçlarını ve Amer"kan Senatosunun
kararını beklemek zorundaydılar. Bu
gec"kme, Türk"ye "le hızlı b"r barışın
sonuçlanmasına yen" engeller ekled".
Curzon'un sekreter", Türk"ye'de erken
b"r barış olasılığının en düşük düzeyde
olduğunu vurguladı.[30] ABD'n"n
bölgede "ncelemeler yapmak üzere
gönderd"ğ", S"vas Kongres"'nde de
gözlemc" olarak bulunan ve Mustafa
Kemal "le görüşen General Harbord,
raporunda, Türkler"n amacının terc"hen
Amer"kan mandası altında
İmparatorluğun toprak bütünlüğünü
korumak olduğunu "fade ed"yordu.[42]
Mustafa Kemal, Amer"kan
Hükûmet"nden ülken"n koşullarını
araştırmak "ç"n b"r kom"syon
gönder"lmes"n" "sted". Fakat
Wash"ngton'dak" Senato, Türk"ye
üzer"nde b"r manda "le h"ç
"lg"lenmed".[43] Değerlend"rme
sürec"n"n sonunda ABD başkanı
Woodrow W"lson, bölgede b"r manda
almak yer"ne sadece Türk-Ermen"
sınırını ç"zmek üzere hakem olmakla
yet"nd".[30][44]

Anadolu'dak" Türk m"ll"yetç"l"ğ"nde

böyles"ne öneml" b"r büyüme meydana
gel"rken ABD'n"n kararını beklemek,
İng"l"z d"plomas"s"ndek" büyük b"r gaf
olduğunu kanıtladı.[45] Curzon'un 19
Mayıs 1919'da Türk hükûmet" "le
yapılacak olan antlaşmanın
"mzalanmasını gec"kt"rmes" Mustafa
Kemal "ç"n har"ka b"r fırsata
dönüştü.[24][25][40][46] Gec"kmen"n her
anında Mustafa Kemal daha da
güçlen"yordu.[40] Bu dönemde
Anadolu'da artan Türk d"ren"ş",
Par"s'tek" barış şartları "ç"n g"derek
daha c"dd" b"r tehd"t oluşturuyordu.
İstanbul'dak" İng"l"z Yüksek
Kom"syonundan gelen c"dd" raporların
"se Londra'dak" Dış"şler" Bakanı Lord
Curzon tarafından genell"kle göz ardı
ed"lmes", Türk"ye "le başarılı b"r barış
"ç"n "y"ye "şaret değ"ld".[45] Bunun
yer"ne Curzon, en doğru terc"h"n
Mustafa Kemal'"n başında olduğu yen"
b"r Türk"ye'n"n ortaya çıkmasına "z"n
vermek olab"leceğ" sonucuna
varıyordu. Fakat Lloyd George'u "kna
edemed".[47] Lloyd George, barışı
kend" "sted"ğ" g"b" yönetmeye
kararlıydı. Mümkün olan her yerde
Curzon'u görmezden geld".[48]
Curzon'un sürekl" b"r çatışma "ç"nde
olduğu Lloyd George'un farklı f"k"rler"
vardı. Ancak Lloyd George,
Ortadoğu'da ve Türk"ye'de olup
b"tenlerden habers"zd".[49]

Versay antlaşmasını müzakere eden

Lloyd George, Avrupa ve Rusya'dak"
"şler"n kontrolünü büyük ölçüde el"nde
tutarken Curzon "se dünyanın ger"
kalanı ve Türk"ye "le "lg"len"yordu.
Curzon, benzers"z b"r Asya
tecrübes"ne sah"p b"r dış"şler"
bakanıydı.[50] Türk"ye hakkında Par"s
Barış Konferansı'ndak" herkesten daha
çok b"lg"ye sah"pt" ve Türk"ye'dek" tüm
gel"şmeler" küçük ayrıntılarına kadar
tak"p ed"yordu.[51][52] Curzon, Türk"ye
"ç"n haf"f barış şartlarını savundu, fakat
Lloyd George "le uğraşmak zorunda
kaldı.[53]

D"ğer taraftan, İng"l"z Dış"şler" Bakanı

Lord Curzon, merkez-" h"lafet ve
Türk"ye'n"n başkent" olan İstanbul'un
Türklerden alınmasını ve yen"
Türk"ye'n"n Asya merkezl" b"r devlet
olmasını "steyerek başkent"n
Anadolu'da b"r yere taşınmasında ısrar
ed"yordu. Anadolu'nun dağlık
bölgeler"nde güvenl" b"r şek"lde
kurulmuş b"r Türk başkent"yle,
“İstanbul nüfusunun yalnızca yüzde
kırkını oluşturan” Türkler"n çoğu,
Boğazlar boyunca yen" yuvalar
aramaya sevk
ed"lmel"yd".[54][55][56][Not 3] Curzon'a
göre yen" başkent Bursa, Konya veya
Ankara olab"l"rd".[7][57] Çünkü İstanbul
s"yas" gücün sembolüydü. Türkler"n
İstanbul'dak" varlığı, hak"m"yetler"n"n
dışarıya yönel"k bel"rg"n ve görünür b"r
"şaret"yd".[24][55] İstanbul'dak" Sultan,
hal"fe olarak İng"l"z İmparatorluğundak"
Müslüman nüfus "ç"n tek gerçek ve
g"zl" tehd"t olan Pan"slam"zm
anlayışının tems"lc"s"yd" ve İng"l"z
egemenl"ğ"ndek" H"nd"stan'da büyük
b"r prest"je sah"pt".[56][58] Curzon şöyle
ded": “Sultan İstanbul'da kaldığı
sürece, İslam dünyası onu h"çb"r
zaman gerçekten mağlup ett"ğ"m"ze
"nanmayacak ve derhal b"z"m "ç"n hem
gelecektek" reaks"yonların hem de
tüm sorunların merkez" hal"ne
gelecekt"r. Konstant"nopol"s'"n
geleceğ"n" H"nd"stan açısından değ"l,
tüm dünyanın geleceğ" açısından
çözmeye çalışmalıyız.”[56][59][60]
Dünyadak" tüm Müslümanlar
tarafından, savaşta tamamen mağlup
olan Türk"ye'n"n, artık İslam'ın muzaffer
ordusu olarak görülemeyeceğ"n"n
anlaşılması "ç"n bu yapılmalıydı.
Böylece Türk"ye'n"n İslam
dünyasındak" "t"barı yok
ed"lecekt".[55][56][60][61] Curzon ayrıca
şöyle ded": “İstanbul, Türk"ye'n"n
Avrupa'dak" b"r "ler" karakoludur.[24]
Orada oldukları sürece, Balkanlar'da
ve tüm komşuları arasında sürekl"
olarak oyun kurucu oldular. Bu,
Türk'ü, kend"s"n" b"r süper güç olarak
görmeye teşv"k ett". Onu, b"r gücü
d"ğer"ne karşı kullanab"lecek b"r
konuma get"rd".”[61][24] Başkent"n
taşınması, tek büyük Müslüman güç
olan Türk"ye'n"n İslam dünyası
üzer"ndek" yüksek prest"j"n" ortadan
kaldıracak, nüfusu Türk olmayan
bölgeler"n Türk İmparatorluğu'ndan
kolaylıkla kopartılmasını sağlayacak ve
ayrıca Türk'ün Avrupa'dak" nüfuzunu
el"nden alacaktı.[58][60][62] Yahut
başkent taşınırken, hal"fe olan Sultan,
b"r 'Vat"kan' usulü, saltanatı el"nden
alınarak sadece hal"fe sıfatıyla
sembol"k olarak Boğazlar'da kalmaya
devam
edeb"l"rd".[24][55][58][59][60][61][62][63][64][65]
George Nathaniel Curzon:
“Türk'ün İstanbul'daki
varlığı, Avrupa'da
savaşların, İslam
dünyasında aşırı ve mağrur
tutkuların özendirici bir
kaynağı oldu.”[66]
 « Yapmamamız gereken b"r şey
var k" bu b"z"m pol"t"kamızın b"r
gereğ"d"r, h"lafet meseles"ne
doğrudan dokunmamalıyız.
H"lafet elbette b"z"
end"şelend"recek. Fakat bu
kararı etk"lemek "ç"n görünürde
h"çb"r adım atmamalıyız.[67] »
(George Nathan"el Curzon - 16
Aralık 1918)
“ Konstant"nopol"s'" el"nde tutan
güce muazzam b"r stratej"k ve
s"yas" önem ver"l"r. Tar"h bunu
kanıtlamıştır. Asırlar boyunca
Türk"ye'n"n dünyanın en büyük
güçler"nden b"r" olduğu
"zlen"m"n" veren İstanbul'dak"
Türk varlığıydı. Onun
Avrupa'dak" varlığının, İslam'ın
dünya çapındak" "t"barını ve
gücünü artırmada ve Pan-İslam
"nancını teşv"k etmede çok
büyük b"r etk"s" oldu.

Türk İstanbul'dan çıkarılırsa

bana göre h"lafet sorunu
sonsuza kadar çözülür. Osmanlı
hânedânı asırlar boyunca
h"lafet" nasıl el"nde tutab"ld"?
Bunun "k" temel sebeb" var.
B"r"nc"s", Kutsal Topraklar,
Sultan'a, tüm dünyadak"
Müslümanlar üzer"nde büyük b"r
manev" ayrıcalık ve yetk" verd".
İk"nc"s", İstanbul, Türk"ye'n"n
büyük b"r İslam" güç olarak
görünmes"n" sağladı. Türk"ye,
Kutsal Yerler'den sonra
Konstant"nopol"s'" de
kaybederse, bana öyle gel"yor
k", h"lafet" el"nde tutma şansı yok
olacaktır. İslam dünyası,
İstanbul, Mekke ve Med"ne'den
çıkarılan ve Asya'nın dağlık
bölgeler"ne sürülen b"r Sultan'ı
hal"fe olarak kabul
etmeyecekt"r.[68]
”
— Lord Curzon - 23 Aralık 1918
1915'ten 1924'e kadar kes!nt!s!z 9
yıl İng!l!z kab!nes!nde yer alan ve
Aralık 1916'dan !t!baren I. Dünya
Savaşı'nda İng!l!z savaş
pol!t!kasını yöneten beş bakandan
b!r!. İng!l!z Savaş Kab!nes!n!n
Türk!ye pol!t!kasından sorumlu
Doğu Kom!tes! Başkanı (Mart 1918
- Ocak 1919). İng!l!z İmparatorluğu
Dış!şler! Bakanı (Ocak 1919 - Ocak
1924) ve Lozan Konferansı İng!l!z
heyet başkanı George Nathan!el
Marquess Curzon of Kedleston,
b!l!nen adıyla Lord Curzon.
“ Türkler"n İstanbul'dak" varlığı
Avrupa "ç"n sorunların ve
entr"kanın kaynağı oldu. Eğer
onları Anadolu'ya çekeb"lseyd"k
hep"m"z Avrupa atmosfer"nden
b"r tür "stenmeyen havanın
kaybolduğunu h"ssedeb"l"r"z.[69] ”
— Lord Curzon - 23 Aralık 1918
“ Türk'ün İstanbul'dak" varlığı,
Balkan halklarının tam
kurtuluşunun önünde aşılmaz
b"r engel oldu. Orantısız asker"
harcamaları kend" halkının
düzgün ya da "y" yönet"m"n" eş"t
derecede engelled". Türk'ün tüm
gücü el"nden alındığında saygın
 olmasa da zararsız b"r hale
gelecekt"r ve b"z"mle "l"şk"ler"
tekrar başladığında, Avrupa'nın
"ht"rasları "le, İstanbul'dan
çıkarılmasının İslam dünyasında
oluşturacağı büyük öfkeye karşı
"y" n"yetl" b"r tampon b"le
sağlayab"l"r.[31][61] ”
— Lord Curzon - 2 Ocak 1919
“ Türkler"n İstanbul'dan
çıkarılmasının güçlü b"r
savunucusuyum; ve d"ğer
b"rçok pol"t"kacının dışında,
ben"m "ç"n bel"rley"c" görünen
sebep şudur:

Sultan'ın İslam dünyasının her

yer"ndek" gücü ve "t"barı, "k" esas
temele dayanıyor;
b"r"nc"s", Kutsal Topraklara sah"p
olması ve "k"nc"s" konumu,
İstanbul.
Sultan, hal"fe olarak Doğu
dünyasının tar"h" başkent"nde,
kend"s"n" çevreleyen h"yerat"k
prest"j hâles"yle kaldığı sürece,
dünya müslümanları onu
sadece manev" l"derler" olarak
görmekle kalmayacak, aynı
zamanda yen"lmem"ş olarak da
görecekler. Böylece Türk"ye,
gelecekte uluslararası durumda
rahatsız ed"c", end"şe ver"c" b"r
güç olmaya devam edecekt"r.
Türk Hükûmet" orada kaldığı
sürece İstanbul, dünyadak" tüm
Müslümanların yöneld"ğ"
merkez ve etrafında döndükler"
eksen olacak ve İslam
dünyasının desteğ"n" alan
Türkler, bu sayede, Avrupa'nın
rekabetler" ve kıskançlıkları
üzer"ne oyun kurmaya devam
edecekler.
Konstant"nopol"s'ten
çıkarıldıktan sonra, Türk"ye, İran
veya Afgan"stan "le hemen
hemen aynı temelde b"r Asya
devlet" olacak ve Türkler, dünya
 m"lletler" arasında, en azından,
"k"nc" veya üçüncü sıraya
düşeceklerd"r.
Dahası, Müslüman dünyası
Türk'ün Konstant"nopol"s'te
kalmasını b"r zafer "şaret" ve
kovulmasını yen"lg"n"n en büyük
kanıtı olarak görecekt"r, çünkü
Avrupa'dan çıkarılmasının
Müttef"kler"n savaş
hedefler"nden b"r" olduğu "y"
b"l"n"yor.[70]
”
— Lord Curzon - 5 Mart 1919
“ Sultan, hal"fe olarak kaldığı ve
İstanbul'da durduğu sürece,
dünyanın Müslüman ülkeler"
ona, gerçekten de, ş"md" b"le,
sadece manev" l"derler" olarak
değ"l, aynı zamanda büyük,
güçlü ve yen"lmez b"r devlet"n
başkanı olarak bakıyorlar.

Bu koşullarda, Türk'ün
Avrupa'dan çıkarılması elzemd"r.
Bu karar alınırsa derhal onun
yer"ne ne tür b"r "daren"n
kurulması gerekt"ğ" sorusu
gündeme gel"r. Türk'ün ortadan
kaybolmasından sonra
Konstant"nopol"s'te b"r büyük
gücün kurulması hal"nde hırsları
ya tatm"n olmayan ya da sadece
yarı tatm"n olan Balkanlar'dak"
bütün küçük Devletler,
Konstant"nopol"s'tek" egemen
güç etrafında toplanacak ve
aj"tasyon ve entr"ka kar"yerler"ne
devam edecekler. Bu, Doğu
sorununun kapanması değ"l,
yen"den açılması olacaktır.
D"ğer taraftan Rusya'nın etrafını
saracak b"rçok küçük devlet"n
doğasındak" zayıflığa bakılırsa
gelecekte kaçınılmaz olarak
sınırlarını gen"şletmek ve esk"
egemenl"ğ"n" mümkün
olduğunca ger" kazanmak "ç"n
ısrar edecek güçlü ve canlanmış
b"r Rusya ortaya çıkacaktır.
Böyle b"r Devlet"n hırsları
İstanbul'a yöneleb"l"r ve böyle
b"r durumda Rusya "le
İstanbul'da kurulan büyük güç
arasında ortaya çıkacak
çatışmada en c"dd" öneme
sah"p yen" b"r uluslararası sorun
ortaya çıkab"l"r. Tek alternat"f
Boğazlar'da b"r tek güç yer"ne
Uluslararası b"r yönet"m"n
kurulmasıdır.[71]
”
— Lord Curzon - 12 Mart 1919
“ Görkeml" b"r barışı kutlamaya
hazırlanan herkes "ç"n büyük b"r
şok etk"s" oluşturacak bazı
olaylara karşı tet"kte olmalıyız.
Herkes Almanya'nın muhtemel
tavrını tartışırken Türk"ye'de
neler olab"leceğ"ne da"r
k"msen"n kafa yormadığı
görülüyor.[37] ”
— Lord Curzon - 25 Mart 1919
“ Türkler"n İstanbul'dan
çıkarılmalarına "l"şk"n kararı,
Anadolu'da "syanlar ve
katl"amlar ve Doğu Müslüman
dünyasında büyük kargaşaların
"zleyecek olması çok
muhtemeld"r.

Türkler"n İstanbul'dan
çıkarılması, bence, her ne kadar
savaştak" yen"lg"ler"n"n en
öneml" kanıtı olarak kaçınılmaz
ve arzu ed"l"r olsa da, Türkler"n
mültec" durumuna
düşürüleceğ", prat"kte h"çb"r
Türk İmparatorluğu ve
muhtemelen h"çb"r h"lafet artık
olmadığı anlaşıldığında, Doğu
dünyasındak" Müslüman
tutkulara ve bu asık suratlı hıncı
kolayca vahş" b"r çılgınlığa
dönüştüreb"lecek en tehl"kel" ve
en gereks"z teşv"kler"
vereceğ"m"ze "nanıyorum.[72]
Anadolu, bölünmemel"d"r.
Savaşın herhang" b"r
aşamasında Müttef"klerden
herhang" b"r"n"n b"ld"r"s"nde, b"z"
yalnızca Türk'ün tüm gücünü
el"nden almaya değ"l, aynı
zamanda Anadolu'yu bölüp el
koymaya zorlayan herhang" b"r
duyuru bulamıyorum. Anadolu
b"r bütün olarak kalmayı terc"h
edecekt"r.

Neredeyse çok geç olmadan b"r

şeyler yapmalıyız. İslam'ın
kurtarılması "ç"n zaman ver"l"yor.
Zaman Türklerden yana ve
bunu b"l"yorlar. Geçen her hafta,
her bölgede yen" sorunlar
ortaya çıkarır. H"nd"stan'da, tüm
İslam coğrafyasında, hatta
Londra'da b"le. Türkler"n
başkent İstanbul'dan
çıkarılmasına, Ayasofya'ya ve
h"lafete Hr"st"yan müdahales"ne
karşı akt"f olarak aj"tasyon
yapılan her yerde. Türk, ac"l b"r
barıştan ne bekleyeb"l"r? O,
gec"kmen"n her anını b"r kazanç
olarak sayıyor. Par"s'te herhang"
b"r çözüme ulaşılamaması ve
İt"lafların artan anlaşmazlıkları,
onu, her gün kend"s"ne
 dayatılacak koşullara d"renmek
"ç"n daha "y" b"r konuma
get"r"yor ve hatta sonunda
"nt"kamını almasını b"le
sağlayab"l"r.[73]
”
— Lord Curzon - 18 N"san 1919
“ Türkler" İstanbul'dan
göndermel"y"z. Onları tüm dış
v"layetler"nden, yan" Arab"stan,
Irak, F"l"st"n, Sur"ye ve
Ermen"stan'dan mahrum
bırakmalıyız. Bununla b"rl"kte,
ülken"n bölünmes", kes"nl"kle
b"z"m "ç"n ölümcül olacaktır.

Doğu dünyasına olan güven"

yen"den tes"s edeceksek
"şgallere son ver"p Anadolu'yu
Türklere bırakmalıyız. Eğer
mümkün olursa Yunanları tekrar
İzm"r'den çıkarmalıyız. İtalyan
"dd"alarına gel"nce, Anadolu'yu
İtalyanlardan bütün bütün
kurtarmalıyız. Tüm güçler"n,
Türklere, kend"ler"ne a"t b"r
egemenl"k bırakmak "ç"n,
"dd"alarından genel b"r feragat
temel"nde, Türk"ye sorununu ele
almaları mümkün olmaz mı?[74]
”
— Lord Curzon - 19 Mayıs 1919
“ Hem Yunan hem İtalyan
"lerlemes" ne kadar devam
ederse onları tekrar
Anadolu'dan çıkarmak o ölçüde
zorlaşacaktır. Dış"şler"
Bakanlığında bu "şgaller"
savunan veya memnun"yetle
karşılayan h"çb"r k"msey"
bulamıyorum.[75] ”
— Lord Curzon - 20 Haz"ran 1919

H"lafet", dünyadak" en büyük

Müslüman gücüne sah"p olan İng"l"z
s"yaset" "ç"n gerçek b"r tehd"t olarak
gören Curzon[56][58], Türk"ye'n"n asla
parçalanmaması gerekt"ğ"n" savunarak
bunun yer"ne İslam dünyası üzer"ndek"
nüfuzundan ve "dd"alarından
vazgeçm"ş, kend" "ç"ne kapanık ve
böylece İng"ltere "ç"n b"r daha asla
sorun hal"ne gelemeyecek b"r Türk"ye
"st"yordu.[24][76][77] Türk"ye Anadolu'ya
sıkıştırılmalı, saf Asyat"k b"r ülke olmalı
ancak bölünmemel"yd".[36][55]
Curzon'un hedefler", Türk"ye'y",
İng"ltere'n"n Ortadoğu ve
H"nd"stan'dak" emperyal güvenl"ğ"ne
ölümcül b"r tehd"t olmaktan çıkarmak,
Türk"ye'n"n İslam" b"r güç olarak
görünmes"n" engellemek ve onu İslam
dünyasının gözünden
düşürmekt".[56][78] Curzon'un
end"şes", İslam dünyasının l"der" olan
Türk"ye'n"n tüm müslümanları
İng"ltere'ye karşı b"r araya get"reb"lme
tehl"kes"yd".[59][79] Fakat saltanat ve
h"lâfet"n kaldırılıp başkent"n
Anadolu'ya taşınmasına, ülken"n
parçalanması da "lâve
ed"lmemel"yd".[36][72][80][81][82] Lord
Curzon, bu tür değ"ş"kl"kler"n
Müslümanların rad"kal duygularını
alevlend"receğ"nden
end"şelen"yordu.[36][72] Böylece
Türklerde m"ll"yetç"l"k duygusunun
patlamasının önüne geç"lecekt".[49]
Lord Curzon, 'Türklere "y" b"r dönüş
yapmak "steyen son adam' olmakla
b"rl"kte, Anadolu'da barış "sted"ğ"n"
söyled": “Yunanlar "çer"de yürüyorsa
bu "mkansız b"r hedef.”[83] İng"l"z
İmparatorluğunun esk" H"nd"stan
Genel Val"s" olan Curzon, ayrıca,
H"nd"stan'dak" 70.000.000 Müslüman
"le Afgan"stan, Mısır ve Arab"stan'dak"
d"ğer Müslümanlardan
end"şelen"yordu.[84] İng"l"z çıkarları
gereğ" "şgallere son vermek ve
Anadolu'yu Türklere bırakmak
şarttı.[24] Yunan"stan Trakya'ya karşılık
olarak Anadolu'yu tahl"ye
etmel"yd".[Not 4] İzm"r "şgal" yanlış b"r
karardı. Fransızlar ve İtalyanlar da
bölgey" boşaltmalıydılar.[24] Ancak bu
yen" Türk"ye; Arab"stan, Irak, Sur"ye,
F"l"st"n ve Ermen"stan "le "l"ş"ğ"n"
kesmel" ve onlardan
ayrıştırılmalıydı.[24] Türk'ün, "k" kutsal
şeh"r olan Mekke "le İstanbul'u
kaybetmes" ve d"ğer m"lletler
üzer"ndek" hak"m"yet"n"n el"nden
alınması yeter" kadar sert b"r darbe
olacaktı.[24] Y"ne zafer"n b"r sembolü
olarak Ayasofya Türklerden alınmalı ve
d"n" kullanımı olmayan uluslararası b"r
anıt hal"ne get"r"lmel"yd".[77] Curzon, I.
Dünya Savaşı'ndan sonra, Almanya ve
Avusturya-Macar"stan'da olduğu g"b"
Türk"ye'de de cumhur"yet"n "lan
ed"lmes" gerekt"ğ" f"kr"ndeyd".[36][72]
Böylece "mparatorluk yıkılacak ve
Türk"ye Pan-"slamcı, Pan-turancı veya
yayılmacı b"r pol"t"kadan vazgeçerek
b"r ulus-devlet hal"ne
gelecekt".[24][72][76][77][78][83][84][85]

« Türk'ün Boğazlar üzer"ndek"

hak"m"yet"n" el"nden alacağız.
Türk"ye'y", b"rtakım görsel
düzenlemelerle, Sur"ye, F"l"st"n,
Arab"stan ve Irak'tan
ayrıştıracağız. Akabe'den
Şam'a, Mekke'den Basra
Körfez"'ne kadar tüm bölgelerde
Türk bayrağının herhang" b"r
b"ç"mde yen"den ortaya
çıkmasının, gerçekten de,
sonuçları vah"m olacaktır.
 Tüm bu bölgeler"n herhang" b"r
şek"l veya b"ç"mde Türk
otor"tes"nden kalıcı olarak
dışlanmasını "çermeyen h"çb"r
şartı kabul edemey"z.[86] »
(George Nathan"el Curzon)

George Nathaniel Curzon:

“Artık imparatorluk dönemi
bitmiştir. Türkiye'nin
cumhuriyete geçmesini
istiyoruz.”[85]

İng"l"z "le Fransız murahhas heyetler",

ABD'n"n bölgede herhang" b"r manda
yönet"m" üstlenmemes" sonrası yapılan
22 Aralık 1919'dak" "k"l" görüşmelerde,
başkent"n İstanbul'dan Anadolu'ya
taşınması üzer"nde anlaşmaya vardılar.
İtalyanların ve Yunanların çek"lmeler"
"le Anadolu, herhang" b"r manda
yönet"m" olmadan Türkler"n el"ne
bırakılacaktı. Toplantıda, Boğazlar'da
kurulacak uluslararası kom"syonun
detayları bel"rlend". Ayasofya "ç"n "se,
d"n" "badet amacıyla kullanılmaması
gereken esk" b"r anıt olması
kararlaştırıldı.[61][79][87][88][Not 5]

İng"l"z kab"nes", H"nd"stan'dan sorumlu

bakan Edw"n Montagu'nun da
etk"s"yle, h"lafete ve başkent İstanbul'a
dokunulmayacağına da"r Ocak
1918'de H"nt Müslümanlarına ver"len
söz neden"yle İslam dünyasının
tepk"s"n" çekeb"leceğ"n", askerî
masrafların artacağını ve Sultan'ı
İstanbul'da gözet"m altında tutmanın
İng"l"z pol"t"kası "ç"n daha doğru
olacağını öne sürerek başkent"n
taşınması kararını 6 Ocak 1920'de oy
çokluğu "le veto ett".[89][90] Y"ne de
başkent"n taşınması kararı alınırsa
Bursa, Ankara veya Konya
şeh"rler"nden b"r" Sultan'ın "kamet
edeceğ" başkent yapılacaktı.[91] Der"n
b"r şok geç"ren Curzon, “Bu,
Avrupa'nın yaklaşık beş asırdır
bekled"ğ" ve belk" b"r daha asla
tekrarlanmayab"lecek b"r fırsat” ded"
ve İstanbul'dak" b"r hükûmet"n doğru
hesaplanmış b"r karar olmadığını,
üret"ld"ğ" zaman sürpr"zlere sebep
olacağını "ma ett". Çılgına dönen
Curzon, protestosunu kab"nedek" tüm
bakanlara dağıttı.[61][80][92][93][94]

« İstanbul'dak" Türk, Konya'dak"

Türk'ten çok farklı b"r ölçüye
sah"pt"r. O, salt göster"şl" b"r
egemenl"ğ" el"nde
tutacaktır.[92] »
(George Nathan"el Curzon)

Ryan ve meslektaşı Forbes Adam da,

Curzon'u destekled"ler: “Özell"kle
H"nd"stan'dak" Müslüman
huzursuzluğunun ve Orta Asya'dak"
Bolşev"k saldırı tehl"kes"n"n, dengey",
Sultan ve Hükûmet"n", b"r tür
uluslararası kontrol altında, İstanbul'da
tutma leh"ne çev"rd"ğ" anlaşılmaktadır.
Fakat bu kararın yol açtığı başlıca
dezavantaj şudur k": Pan-İslam"zm ve
Pan-Turan"zm güçler"n"n İng"ltere "ç"n
taşıdığı tehl"ke, Türk"ye'n"n prest"j"n"n
korunmasına bağlıdır. Türk"ye'n"n
prest"j", Sultan olan b"r hal"fen"n,
İstanbul'da durmasına bağlıdır.
İstanbul, b"r "mparatorluk şehr"d"r ve
Türk-İslam gücünün Avrupa'ya karşı
zafer"n"n sembolüdür. Sultan ve
Hükûmet" İstanbul'da durduğu sürece
her "k" f"k"r yaşamaya devam edecek
ve uzun vadede İng"l"z İmparatorluğu
"ç"n Yakın Doğu'da sorunlar artarak
çoğalacaktır.”[93][95][96] Am"ral De
Robeck: “Türk Mecl"s"'n"n Anadolu'da
toplanması hal"nde, görkeml"
unvanları, akdetmey" uygun gördüğü
herhang" b"r antlaşmanın "lk "k"
sayfasını dolduran Türk İmparatoru,
şüphel" b"r h"lâfet "le küçük b"r eyalet
hükümdarı statüsüne
"nd"r"lecekt"r.”[97]
“ Ben Türkler"n İstanbul’dan
çıkarılmalarını sağlamak "ç"n b"r
plan hazırlamakla
görevlend"r"ld"m.[98] ”
— George Nathan"el Curzon

« Walter Edward Gu"nness: B"z

Anadolu'yu h"ç fethetmed"k.
Çok zor ve masraflı b"r sefer
olmadan da fethedemey"z.
Özell"kle de Barış şartlarının
açıklanmasındak" gec"kme
neden"yle İstanbul
Hükûmet"'n"n kontrolü çok hızlı
b"r şek"lde azalıyor ve Anadolu
yavaş yavaş b"r devlet hal"ne
gel"yor. Fakat Türkler"
İstanbul'dan çıkarmanın ve
onları Anadolu'ya göndermen"n
etk"s", neredeyse kes"nl"kle
İstanbul Hükûmet"'n" düşürüp
tamamen Mustafa Kemal'"
"kt"dara get"rmek
olacaktır.[99] »
“ Hükûmet"n, Sultan'ın
İstanbul'da kalması pol"t"kasını
"fade ett"ğ"n" duymaktan çok
memnun oldum. Hem H"nd"stan
Müslümanları hem de
Afgan"stan Müslümanları olan
Müslümanlar arasında çok
yaşadım. H"ve, Buhara ve Orta
Asya'dan gelenler" tanıyorum.
Asya'dak" ve özell"kle Orta
Asya'dak" bu Müslümanların
tamamı, Sultan ve Halîfeler"n"n
bağımsız b"r hükümdar olması
gerekt"ğ"n" d"nler"n"n temel b"r
"lkes" olarak görüyorlar.[100] ”
— Albay Charles Edward Yate
ABD'n"n bölgede b"r manda yönet"m"
üstlenmeyeceğ" anlaşılınca 12 Şubat
1920'dek" Londra Konferansı'nda
barış müzakereler" yen"den başladı.
Türkler"n Konstant"nopol"s'" el"nde
tutmasına ve Boğazlar'ın b"r
uluslararası kom"syon tarafından
yönet"lmes"ne karar ver"ld". Ven"zelos
İzm"r'" "lhak etmek "stese de Curzon,
'Türk özerk egemenl"ğ"n"' önerd".[101]
İtalyanlar "se Anadolu'dak" varlıklarının
çok mal"yetl" b"r g"r"ş"m olduğunu
kend"ler" de anlamışlardı. İtalya'nın
yaşadığı ekonom"k ve sosyal kr"z,
barışın önem"n" vurguladı. İtalyan
toplumu hala der"n b"r kr"z yaşıyordu.
Neredeyse tüm İtalyan "şç"ler" greve
g"tm"ş, trenler", posta h"zmetler"n",
endüstr"yel ve tarımsal üret"m"
durdurmuştu.[102] İng"l"zler ve
Fransızlar, İtalya'nın Anadolu'yu
tamamen tahl"ye etmes"n" "sted"ler.
Fakat İtalya, Anadolu'yu boşaltmak
"ç"n, İng"l"zler"n ve Fransızların
kend"s"ne Sur"ye ve Irak mandaları
karşılığı tazm"nat vermeler"n" "sted". Bu
nedenle İng"l"zler ve Fransızlar, 1915
Londra Paktı'nda İtalyanlara
bırakılması öngörülen fakat Sevr'de
ver"lmeyen Güneybatı Anadolu'da
sadece İtalyan ş"rketler"n"n faal"yet
yürüteceğ"n" İtalyanlara garant" ederek
Türk"ye'dek" tüm İtalyan askerler"n"n
çek"lmes"n" ve "şgal"n sonlandırılmasını
talep ett"ler. Aynı şek"lde K"l"kya
bölges"nde de Fransız ekonom"k
çıkarları tanınırken, hem İtalya hem de
Fransa Sevr Antlaşması'nın yürürlüğe
g"rmes" durumunda Anadolu'dak" ve
etk" alanlarındak" tüm askerler"n"
çekmey" ve Anadolu'yu Türklere
bırakmayı kabul ett"ler.[101][102][103]

Mart 1920'de Londra'ya g"den Yunan

Başbakan Ven"zelos, burada
Yunan"stan'a karşı olumsuz b"r hava "le
karşılaştı. W"nston Church"ll, Mareşal
W"lson ve Lord Curzon Anadolu'dak"
Yunan varlığına "l"şk"n taban tabana zıt
görüşler"n" Yunan"stan Başbakanı'na
"lett". Mareşal W"lson, 19 Mart 1920'de
Ven"zelos "le yaptığı görüşmeye da"r
günlüğüne şöyle yazdı: "Ne "nsan ne
de para olarak, ne Trakya'da ne de
İzm"r'de Yunanlara yardım
etmeyeceğ"m"z" Ven"zelos'a açıkça
bel"rtt"k. Ona ülkes"n" mahvedeceğ"n",
Türk"ye ve Bulgar"stan "le yıllarca
savaşacağını, "nsanî ve malî kaybının
Yunan"stan "ç"n çok fazla olacağını
söyled"k." Church"ll de, Ven"zelos'a,
İng"ltere'n"n ne Trakya'da ne de
Anadolu'da Yunan b"rl"kler"ne yardım
edemeyeceğ"n", yardımın sadece
cephane ve müh"mmat şekl"nde
olacağını açıkça bel"rtt". Ven"zelos "se,
Kemal"st güçler"n tehl"kes"n" ana
hatlarıyla bel"rtt" ve saldırı "ç"n "z"n
"sted". Saldırıdan sonra Ven"zelos,
Yunan b"rl"kler"n"n tekrar
poz"syonlarına çek"leb"lecekler"n"
söyled". Fakat bu öner"s" İng"l"zler
tarafından redded"ld". Aynı zamanda
Ven"zelos İt"lâf tarafından yer"ne
get"r"lmes" gereken b"r görev olan Türk
terh"s"n"n yavaşlığından ş"kayetç"yd":
"Toplam 300.000 k"ş"l"k b"r kuvvet"n
yakında savaş durumuna gelmes"
muhtemeld"r ve 'olacak' ded". Böyle
b"r orduya yetecek m"ktarda malzeme
ve müh"mmat eller"nde var."[104]
D"ğer taraftan Lord Curzon,
öngörüsünde haklı çıktı. 11 Mart
1920'de Curzon, Lordlar Kamarasında,
'İstanbul'da h"çe sayıldıkları b"r
duruma daha fazla boyun
eğemeyecekler"n"' "lan ett". 16 Mart
1920'de "şgal gerçekleşt". Mustafa
Kemal Paşa, Kasım 1919'da yen"
mecl"s"n Bursa'da açılmasını "stem"şt",
böylece başkent prat"k olarak Bursa'ya
devred"lm"ş olacaktı. Ancak İstanbul
Hükûmet", Mecl"s-" Mebusan'ın
İstanbul'da toplanması kararını alınca
18 Aralık 1919'da yapılan seç"mler
sonucu Mecl"s 12 Ocak 1920’de
İstanbul'da açılmıştı. Böylece 28 Ocak
1920'dek" M"sak-ı M"ll" kararları
sonrası yapılan 16 Mart 1920'de
İstanbul'un "şgal" "le yen" mecl"s 23
N"san 1920'de Ankara'da açılmış ve
Yunan"stan'ın karşısında m"llî b"r
hareket çoktan şek"llenm"şt". Önce
İzm"r'"n İng"l"z b"rl"kler" yer"ne
doğrudan Yunan b"rl"kler" tarafından
"şgal", sonra barış antlaşmasının
"mzalanmasındak" gec"kme ve son
olarak da İstanbul'un "şgal" "le Mustafa
Kemal, Türk"ye'de "kt"dara gelm"şt".
İng"l"zler üçüncü defa Mustafa Kemal'e
büyük b"r s"yas" bağışta bulunmuşlardı.
Müzakerelerdek" gec"kme tamamen
Ven"zelos'un aleyh"ne ve Mustafa
Kemal'"n leh"ne
olmuştu.[97][105][106][107]

18 N"san 1920'dek" San Remo

Konferansı'nda "se Dav"d Lloyd
George ve Elefter"os Ven"zelos
önderl"ğ"nde Sevr'"n taslağı hazırlandı.
Yunan Başbakan Ven"zelos,
antlaşmayı Türklere kabul ett"receğ"n"
taahhüt ett".[108]

Fransız cephes"nde "se Başbakan

Georges Clemenceau, Yunan
"lerley"ş"ne tepk" göstererek Yunan
b"rl"kler"n"n İzm"r'e çıkarma emr"ne
meydan okudu. Fransız s"yaset",
Clemenceau hükûmet"n"n
düşmes"nden ve Alexandre
M"llerand'ın Başbakanlığı
üstlenmes"nden sonra daha fazla Türk
yanlısı hale geld". Haz"ran 1920'de,
Antlaşma "mzalanmadan önce, Fransız
Dış"şler" Bakanlığı Genel Sekreter",
Par"s'tek" İng"l"z büyükelç"s"ne,
Anadolu'dak" Yunan varlığından
rahatsız olan Fransız Ulusal Mecl"s"'n"n
"mzalanacak barış anlaşmasını
onaylayıp onaylayamayacağından
şüphe duyduğunu vurguladı.[109]
Fransızlar Türkler"n Anadolu'ya s"lah
taşımasına göz yummaya
başlamışlardı. Yunanlarla çek"şme
hal"nde olan İtalyanlar, daha baştan
ber" Türkler" tutmakta ve b"rl"kler"n"
çekmeye hazırlandıkları şu sırada
Türklere s"lah satmaktaydılar.
İng"l"zlere gel"nce, onlar da en baştan
ber" Türkler"n s"lahsızlandırılmasına
pek önem vermem"şlerd". Türkler"n
s"lahlanması böylece sürüp
g"d"yordu.[110] Şubat 1920'n"n
başlarında Türkler, Müttef"kler"n
ateşkes hükümler"ne göre tüfek, s"lah
ve cephane bulundurdukları
Gel"bolu'dak" kışlaya saldırdığında
Lord Curzon, Gel"bolu olayından sonra
Yunan"stan'dan mevcut asker"
konumlarını korumalarını "stem"şt".[111]
Bu sırada Versay merkezl" Müttef"k
Devletler Yüksek Savaş Konsey"'n"n,
Yakın Doğu'da, emr"nde, Yunanlar
dışında başka b"r askerî gücü
bulunmuyordu.[112][113][114][Not 6]

« İt"laf o sırada Anadolu'dak"

mayanın çok "y" farkındaydı.
M"ll"yetç" güç ve özgüven, İng"l"z
asker" güçler"n"n ger"
çek"lmes"yle doğru orantılı
olarak büyüyordu. Aralık 1919'a
gel"nd"ğ"nde, İng"l"z General
M"lne'n"n Karaden"z Ordusu
9.836 k"ş"yd". K"l"kya'da
Fransızlar 13.000 askere
komuta ett" ve bunların
çoğunluğu Ermen" "d".
 Antalya'dak" İtalyan b"rl"kler"n"n
gücü 7.000'" geçmed".
Anadolu'dak" tek büyük İt"laf
kuvvet", İzm"r'dek" 75.000
Yunan asker"nden oluşuyordu.
İng"l"z yüksek kom"ser" yazdı,
"Barış koşullarının ertelend"ğ"
her hafta, Türk"ye'n"n bu
koşulların get"reb"leceğ"
herhang" b"r aşağılamaya karşı
çıkmak "sted"ğ" d"ren"ş gücünü
daha da kazandığı
görülüyor."[115] »
(Howard Morley Sachar)
“ Bu projey" vücuda get"rmeye
memur ed"len Ermen" kuvvet" üç
zayıf tümenden "bârett"r.
B"nâenaleyh "mhâ pol"t"kasını
Doğuda tatb"k ett"recek b"r
kuvvet yoktur. Batıda "se bütün
kuvvet"n" sarf etm"ş olan Yunan
ordusu b"ze aman ded"rtmek
"ç"n yen" b"r vâsıtaya mâl"k
değ"ld"r. Bundan sonra "şleyecek
zamanlar hep b"z"m leh"m"zde
cereyan edecekt"r.

İt"lâf devletler"n"n
memleketler"nde daha büyük
orduları ve teşk"lâtları vardır.
Fakat bugün buraya tahs"s
ett"kler" kuvvetler"n azlığı ve
b"z"m aleyh"m"zdek" projey"
yalnız Ermen" ve Yunan
ordularından bekled"kler",
kuvvetl" esbâb ve "st"hbârâta
müsten"tt"r.[116]
”
— Erkânı Harb"ye-" Umum"ye Vek"l" İsmet
Bey (İnönü), 29 Mayıs 1920
“ Sevr'"n, Türk"ye'ye, "zled"kler"
yoldan dolayı ver"len b"r ceza
olduğuna "nanamıyorum.
Cezanın etk"l" olab"lmes" "ç"n
caydırıcı olması gerek"r. Bu "se
caydırıcı olmaktan son derece
uzak. Korkarım k" bu, sadece,
yakında pek çok el" s"lahlı
k"msey" görmem"ze neden
olacak.[117] ”
— İng"l"z Kral"yet Donanma Komutanı Lord
Rosslyn Wester Wemyss, 4 Ağustos 1920

Dagobert Von Mikusch: “En

şaşırtıcı olan şey, İtilâf
Devletlerinin, Mustafa
Kemal'e, kendi barış
 antlaşmalarını etkisiz
kılacak olan hazırlıkları
yapması için yeterli zamanı
tanımasıydı.”[46]

Ankara'da TBMM'n"n Sevr

Antlaşması'na tepk"s" çok sert oldu.
Ankara İst"klâl Mahkemes"n"n 1
numaralı kararı "le anlaşmaya "mza
koyan 3 k"ş"y" ve Sadrazam Damat
Fer"t Paşa'yı "dama mahkûm ett" ve
vatan ha"n" "lan ett". Fakat öte yandan
antlaşmanın "mzalanmasından sadece
2 ay sonra Ek"m 1920'de yen" Yunan
kralı Aleksandros b"r maymun ısırığı
sonucu an"den öldü ve Yunan"stan'da
seç"mlere g"d"ld".[113] Kasım 1920'de
yapılan seç"mlerde "Yunan"stan'ın
kurtarıcısı" "lân ed"len İng"l"z dostu
Başbakan Ven"zelos 369 sandalyeden
sadece 118'"n" aldı. Kend"s" m"lletvek"l"
b"le seç"lemed" ve Ven"zelos hükûmet"
düştü. 17 Kasım'da Ven"zelos, akt"f
s"yasetten emekl" olduğunu açıkladı ve
Fransa'ya g"tt".[118] İng"l"zler"n 1917'de
dev"r"p sürgüne gönderd"ğ" ve aynı
zamanda Müttef"kler"n, özell"kle de
Fransızların baş düşmanı olan esk" kral
I. Konstant"n'"n, D"m"tr"os Gounar"s
l"derl"ğ"ndek" yen" hükûmet tarafından
yapılan referandumda %99 oy alarak
tahtına ger" dönüşü "le kr"z doruk
noktasına ulaştı. Alman
"mparatoru'nun damadı olan Kral
Konstant"n, I. Dünya Savaşı sırasında
İtt"fak Devletler"n" desteklemekle
suçlanıyordu.[113][119][120]

İng"ltere, Fransa ve İtalya; tahtına ger"

dönen Konstant"n'" devlet başkanı
olarak tanımayı reddett"ler.[113][119] Bu
an" değ"ş"m sonucu Yunan"stan b"r
anda kend"s"n" uluslararası sahnede
"zole buldu. Müttef"kler, Yunan"stan'a
yapılan tüm destekler"n" ve yapılması
planlanan 850.000.000 altın frank
tutarındak" kred"y" kest"ler. Bu sırada
bütçes"n"n yaklaşık 3'te 2's"n" Müttef"k
devletler"n sağladığı kred"ye borçlu
olan Yunan"stan, uygulanan ambargo
sonucu b"rdenb"re asker" ve ekonom"k
olarak zayıflamaya başladı.[113][121]

Bu had"se, İt"lafı b"r arada tutan zayıf

bağları kırdı. Fransızlar artık
Yunan"stan'a h"çb"r şey borçlu
olmayacaklarını ve bu fırsatı Türk
yanlısı b"r pol"t"ka "zlemek "ç"n
kullanab"lecekler"n" h"ssett"ler. Böyle
b"r pol"t"ka Sevr'"n rev"ze ed"lmes"n"
"çer"yordu. İtalyanlar da benzer şek"lde
özgürleşm"ş h"ssett"ler. B"rçok İng"l"z
pol"t"kacı, Sevr'"n rev"zyonunun artık
gerekl" olduğu konusunda
hemf"k"rd".[120][122] Özell"kle de İng"l"z
Dış"şler", H"nd"stan ve Savaş
Bakanlıklarındak" üst düzey k"ş"ler,
Yunan"stan'dak" hükûmet değ"ş"kl"ğ"n",
İng"ltere'y" "st"krarsız b"r güce tehl"kel"
b"r bağımlılıktan kurtarmak "ç"n "ler"
görüşlü b"r fırsat olarak karşıladılar.
B"rçoğu her zaman Türk"ye "le daha
yumuşak b"r anlaşmayı savunmuş ve
İng"ltere'n"n, aks" takd"rde, Müslüman
tebaasını yabancılaştıracağından ve
bu durumun İslam dünyasında
gen"şleyen İng"l"z İmparatorluğunun
temel"n" baltalayacağından
end"şelenm"şt".[113] Sadece İng"l"z
Başbakan Lloyd George, d"plomat"k
düzeyde de olsa Yunan"stan'ı
desteklemeye devam ett".
Muhafazakar part" l"der" Bonar Law, bu
an" değ"ş"kl"k üzer"ne "Türklere karşı
esk" korumacı sevg"s"ne ger"
dönerken" Savaş Bakanı Church"ll'e
göre "se "Antlaşmanın yararına
yapıldığı Yunan"stan" ortadan
kaybolmuştu ve b"r an önce Türklerle
anlaşılması gerek"yordu: “Geçm"şte
baktığımız zaman, Rusya
düşmanımızken Türk dostumuzdu.
Türk"ye düşmanımız "ken Rusya
dostumuzdu. Ş"md" "se el"m"zde
sadece Alman yanlısı b"r Yunan"stan
var. Ve b"z dünyanın en büyük
Müslüman gücüyüz.” H"nd"stan'dan
sorumlu Bakan Edw"n Montagu, İslam
dünyasından ve H"lâfet
savunucularından gelen yoğun
baskılar sebeb"yle Trakya'nın b"le
Türk"ye'ye ger" ver"lmes" gerekt"ğ"n"
savunuyordu. Dış"şler" Bakanı Lord
Curzon "se, Türkler"n Yunanları İzm"r'de
yenmes"ne "z"n vermeler" gerekt"ğ"n" ve
sonra da Türkler tarafından başarılmış
gerçeğe boyun eğmeler" gerekt"ğ"n"
söylüyordu. Böylece olanlardan
İng"l"zler"n h"çb"r sorumluluğu
kalmayacak şek"lde Türkler gal"p
get"r"lm"ş olacaktı. Kasım 1920'ye
gel"nd"ğ"nde, Sevr'"n, Lloyd
George'dan başka h"çb"r s"yas"
destekç"s" kalmamıştı. W"nston
Church"ll 16 Aralık 1920'de şöyle ded":
“Lord Curzon'un önerd"ğ" şey, b"z"
İzm"r'de b"r Türk zafer"yle karşı karşıya
bırakacak ve Türklerle olan pazarlık
gücümüzün büyük b"r bölümünü yok
edecek.”[123][124][125]

“ Ç"leden çıkmış b"r maymun

ısırığı tar"h"n seyr"n" değ"şt"rd".
Trajed"y" "se Konstant"n'e karşı
esk" duyguların yen"den
canlanması "zled". ”
— Dav"d Lloyd George[126]

W"nston Church"ll: “Yunan"stan

seç"mler"n"n sonuçlarını açıklayan
telgraf geld"ğ"nde ben tesadüfen
kab"ne odasında Başbakan Lloyd
George "le b"rl"kteyd"m. Şok
geç"r"yordu ve Büyük Savaş sırasında
yaşananları göz önünde bulundurarak
ded" k": "Artık Yunan"stan'ı
destekleyen sadece ben kaldım." Tek
b"r ana gem" olan Goeben'"n kaçışının,
Avrupa'nın güneydoğusuna ve
Anadolu'ya hesapsız b"r yıkım
get"rd"ğ"n" daha önce görmüştük. Bu
maymunun ısırığından çeyrek m"lyon
"nsanın öldüğünü söylemek belk" de
abartı olmaz. Konstant"n'"n dönüşü,
İt"laf'ın Yunan"stan'a olan tüm
bağlılıklarını sona erd"rd" ve tüm yasal
yükümlülükler" "ptal ett". Artık İt"laf "ç"n
Türk karşıtı b"r pol"t"ka "zlemeye gerek
yoktu. Yen" Yunan Hükûmet", tüm
Ven"zel"st bürokratları her türlü kamu
"st"hdamından kovmakla meşguldü.
Bundan böyle, kend" "ç"nde
parçalanan Yunan"stan, tehl"keler"yle
tek başına yüzleşecekt". Ş"md", İng"l"z
desteğ"nden yoksun, İtalyan rekabet"
ve Fransız düşmanlığı "le karşı karşıya
kalan Konstant"n, şaşırtıcı b"r şek"lde
Anadolu'yu tahl"ye etmek yer"ne
Ven"zelos'tan daha yayılmacı b"r ruh
hal"ne büründü.”[127]

Tüm Müttef"k desteğ"n" kaybeden ve

Küçük Asya Harekâtında tamamen
yalnız kalan Yunan"stan'da aynı
zamanda, Konstant"n'"n dönüşü "le
ordudak" I. Dünya Savaşı ve
Anadolu'dak" "lerlemeden sorumlu
olan tecrübel" pek çok Ven"zel"st
kumandanlar görevden alınırken[128],
yerler"ne daha önce ordudan atılmış
olan yaklaşık 1500 tecrübes"z subay
ataması yapıldı. Başkumandan
Leon"das Paraskevopulos'un yer"ne de
Konstant"n'e çok yakın b"r k"ş" olan
General Anastas"os Papulas
get"r"ld".[129] B"r yandan Yunan ordusu
Kralcılar ve Ven"zel"stler olarak "ç"nden
bölünürken d"ğer yandan İtalya "le
Fransa "se kes"n b"r dış pol"t"ka
değ"ş"kl"ğ"ne g"tt"ler ve Yunan"stan'a
karşı açık şek"lde Türk"ye'y"
destekleme kararı alarak derhal Sevr
antlaşmasının gözden geç"r"lmes"nde
ısrar ett"ler.[130][131][132]

Fransızların talep ett"ğ" şey, esk"

düşman Konstant"n'"n dönüşü üzer"ne
yen" rej"m" kınamak ve Yunan"stan'a
müttef"k desteğ"n" ger" çekmek "ç"n
ortak b"r b"ld"r"yd".[133] Fransa
Cumhurbaşkanı Alexandre M"llerand,
Türklere karşı pol"t"kayı değ"şt"rmen"n
zamanının geld"ğ"n" fark ett" ve İtalya
Dış"şler" Bakanı Kont Carlo Sforza'yı
kend"s"n" z"yaret etmeye davet ett". 28
Kasım 1920'de Sforza, Elysée'de
M"llerand "le buluşmak "ç"n Roma'dan
ayrıldı. Söyleş", Türk Sorunu üzer"ne
odaklandı. M"llerand, bölgey" "st"krara
kavuşturmak "ç"n gelecekte
Yunan"stan'a güvenmen"n "mkansız
olduğunu söyled". Sonuçta,
Müttef"kler"n askerî müdahale şansı
yoktu. Ger"ye tek çözüm kalıyordu,
'Türklere destek vermek!'. Sforza, açık
şek"lde M"llerand "le anlaştı.[134]

“ Fransa Yunanlara karşı, b"lhassa

Konstant"n döndükten sonra
da"ma Yunana düşman ve b"z"m
leh"m"ze hareket ett". ”
— Dış"şler" Bakanı Yusuf Kemal
Teng"rşenk[135]

Yunan kralı Konstant"n'"n tahtına ger"

dönüşü sonrası 24 Ocak 1921'de,
Par"s'te b"r İt"lâf toplantısı düzenlend".
Fransa Başbakanı ve Dış"şler" Bakanı
Ar"st"de Br"and toplantıda
Konstant"n'"n Yunan"stan'a
dönüşünden sonra İt"lâfların artık
kararlarını yen"den gözden geç"rmek
zorunda olduklarını vurguladı. Br"and,
Sevr'"n rev"zyonu "ç"n Yunan"stan'a
baskı yapmaya hazır olduğunu söyled".
Fransız kamuoyu, Konstant"n
yönet"m"ndek" Yunan Hükümet"'n"
reddetme konusunda hemf"k"rd". İtalya
Dış"şler" Bakanı Sforza, Br"and'ın
görüşler"n" tamamen tasd"k ett". Lloyd
George, hâlâ b"r şek"lde Yunan
çıkarlarından yanaydı. Lord Curzon "se
Ven"zelos dönem"nde alınan İt"laf
kred"ler"n"n neredeyse tükenmek üzere
olduğunu ve Konstant"n'"n herhang" b"r
yen" kred" alamadığını hatırlattı. Yunan
ekonom"s" c"dd" şek"lde bozulmaya
başlamıştı. Er ya da geç, en fazla
b"rkaç ay "çer"s"nde b"r mal" çöküş
kaçınılmazdı. Kalıcı barış "ç"n her s"yas"
görüşün onayını almak öneml"yd".
Curzon, Sevr'de rev"zyona g"d"lmes"n"
tekl"f ett". Curzon; İstanbul ve
Ankara'dan gelen Türkler"n, Yunanların
ve İt"laf Devletler" tems"lc"ler"n"n
katılacağı b"r konferans yapılmasını
önerd". Böylece Lord Curzon,
Ankara'nın resm" olarak tanınmasını
sağladı. Lloyd George, Ankara'nın
İstanbul hükûmet"ne dah"l olarak
gelmes"n"n daha doğru olacağını
söylese de Sforza Ankara'yı resm"
olarak davet ett".[136][137]

“ Londra'ya g"tmeden önce

Fransa'da hukuk okumuş olan
dönem"n Yunan Başbakanı
N"kolaos Kalogeropoulos, 16
Şubat 1921'de Fransız
Cumhurbaşkanı M"llerand ve
Başbakan Br"and "le görüşmek
"ç"n Par"s'e uğradı. Burada
Fransa'nın çıkarlarının Ankara
"le olduğunu ve Yunan"stan'ın
herhang" b"r yardım
almayacağını öğrend".
Kalogeropoulos, 18 Şubat
1921'de Londra'ya vardığında
ve Lloyd George "le
görüştüğünde, durumun çok
c"dd" olduğunu fark ett" ve
Gounar"s'" ac"len Londra'ya
gelmes" "ç"n aradı. Ona yüksek
sesle şunu söylem"şt":
"Ed"nd"ğ"m b"lg", Türkler"n b"z"m
sadece Anadolu'dan değ"l,
Doğu Trakya'dan da ayrılmamızı
talep edecekler"d"r."

21 Şubat'ta başlayan ve 12 Mart

1921'de sona eren konferansta,
Fransa ve İtalya'nın, pad"şahı
tamamen görmezden gelerek
Kemal"st Türk"ye'n"n yanında
yer aldığı ortaya çıktı. Fransa,
K"l"kya'dan çek"ld" ve Türklere
Sakarya Savaşı'nda
kullandıkları büyük m"ktarda
askerî teçh"zat bıraktı, İtalyanlar
"se Doğu Trakya ve İzm"r'"n
topraklarının Türk"ye'ye
ver"lmes"n" destekleme sözü
verd". N"ha" sonuç şuydu: Sevr
Antlaşması'nın uygulanması ve
geçerl" olab"lmes" "ç"n,
Yunan"stan, Türk"ye "le savaşı
sürdürmek ve onları yenmek ya
da İzm"r'den ayrılmak ve Doğu
 Trakya'ya çek"lmek zorundaydı.
At"na'ya dönen Gounar"s,
savaşmaya karar verd". Ve
Esk"şeh"r, Kütahya ve Afyon
savaşlarının yapıldığı bahar
taarruzu başladı.
”
— MUHTEŞEM BELGELER - "Küçük
Asya'da Yıkım", DIM. FOTIADIS, ATİNA,
1974[138]

Lord Curzon, Şubat 1921'de, Türklere

olan İtalyan ve Fransız desteğ" "le
kend" Başbakanının Yunan sevdalısı
tutumları arasında orta yolu bulmaya
çalışırken kend"s"n" utanç ver"c" b"r
konumda bulmuştu.[139] Lord
Curzon'un en öneml" adamlarından
Harold N"colson da 2 Mart 1921'de
şöyle d"yordu: 'Yunan"stan
ambargomuzun sadece devamı "le
Mustafa Kemal'e ver"len muazzam
teşv"k, kısa b"r süre "ç"nde Türk"ye "le
Yunan"stan arasında, İtalya'nın
desteğ"yle Türk"ye'n"n gal"p geleceğ"
b"r savaşa yol açacaktır.'[140]

Yunan kralı Konstant"n'"n tahtına ger"

dönüşü sonrası, İtalya ve Fransa'nın
Türk yanlısı talepler" doğrultusunda 21
Şubat 1921'de başlayan Londra
Konferansı'nda, İtalyanlar ve Fransızlar,
İzm"r ve Doğu Trakya'nın Türk"ye'ye
ver"lmes"n" şart koştular: İtalyan
tems"lc" Kont Sforza şöyle ded",
"Ankara'yı ayakta tutan tek şey
özell"kle İzm"r'"n "şgal"yd". Bu sorun
çözüldüğü an Ankara destekç"ler"n"
kaybedecek ve d"ğer sorunlar da
kend"l"ğ"nden çözülecekt"." Bu
tar"hlerde Fransız basını da İzm"r ve
Doğu Trakya'nın Türk"ye'ye ver"lmes"
gerekt"ğ"n" yazıyordu. Fransa
Başbakanı Ar"st"de Br"and, İzm"r ve
Doğu Trakya "ç"n b"r soruşturma
kom"syonu kurulmasını talep ett".
Br"and ve Sforza, bu öner"de Yunanları
İzm"r'den çıkarmanın b"r yolunu
gördüler. Böylece bundan sonra d"ğer
sorunları çözmek kolaylaşacaktı. Böyle
b"r soruşturmayı Türk heyet" şartlı
olarak kabul etse de Yunan heyet"
soruşturmayı reddett".[141][142][143][144]
Lloyd George, Sevr'"n zayıflamasına
karşı çıkarken Lord Curzon'un "se
konferanstak" rev"zyon tekl"f" şuydu:
İzm"r bölges" Türk egemenl"ğ" altında
kalacak, ancak Hr"st"yan b"r val"yle
yerel özerkl"ğe sah"p olacaktı. İstanbul
tahl"ye ed"lecek ve Türk"ye'de 'kalıcı
Boğazlar Kom"syonu Başkanlığı'
kurulacaktı. Ancak bu tekl"f" At"na da
Ankara da kabul etmed".[145]

Yunan heyet", konferansta Lloyd

George'a özel olarak danışab"ld". Lloyd
George, Yunan"stan Dış"şler" Bakanı
Baltazz"s'e özel olarak b"lg" verd" ve
ona uluslararası ve yerel d"nam"kler"
açıkladı. Sadece Fransızlarla değ"l,
aynı zamanda İng"l"z Dış"şler" Bakanı
Curzon'a karşı da mücadele etmes"
gerekt"ğ"n" söyled". Böylece Başbakan,
yabancı b"r hükûmete, kend" Dış"şler"
Bakanlığının talepler"ne en "y" nasıl
d"reneceğ" konusunda tavs"yede
bulundu.[113]

Yunanlar, İzm"r konusunda tav"z

verecek durumda olmadıklarını kes"n
b"r d"lle bel"rtt"ler. Yunan ordusu zaten
hazırdı. Yunan albay Sar"yann"s,
kend"ler"ne "z"n ver"l"rse Ankara'ya
kadar "lerleyecekler"n" söylem"şt".
Yunan Hükûmet" her an bu harekâtı
başlatmaya hazırdı. İzm"r'"n "şgal"nden
bu yana geçen her gün Yunan"stan'ın
aleyh"neyd". İt"lâf Devletler"n"n
uyguladığı ambargo sebeb"yle Yunan
ekonom"s" günden güne er"yordu.
Türkler "se bu sırada Rusya "le b"r
antlaşma "mzalamışlardı. Fransızlar da
taraflarını bell" etm"şlerd". K"l"kya'dak"
Türk kuvvetler" Sakarya
Muharebes"'nden hemen önce Batı
cephes"ne kaydırılacaktı. İtalyanlar
zaten en baştan ber" Türklere destek
ver"yordu. Yunanların bu en "y"
şanslarını kaçırmamak adına
kaybedecek b"r anları b"le yoktu.
Ayrıca Lord Curzon, konferansın "lk
günü, henüz Türk heyet" gelmeden,
Yunanlardan, mevcut askerî güçler"n"n
ve ayrıntılı savaş planlarının
öğren"lmes"n" "stem"ş ve tüm Yunan
stratej"s"n"n ortaya çıkmasını
sağlamıştı. Yunan heyet" son derece
art n"yets"z olarak İt"lâflara ayrıntılarıyla
Yunan Ordusu’nun anal"z"n" yapmış ve
cephedek" taarruz planlarını
anlatmışlardı. “K"m Türkler"n Fransızlar
ve İtalyanlardan bunları
öğrenmed"kler"n"n tem"natını
vereb"l"rd"?” Lloyd George, konferansın
son günü, gerçek ad"l ve tarafsız b"r
savaş olması "ç"n, Türkler güçlenmeye
devam ederken Yunan"stan'ın da İt"lâf
Devletler" tarafından kısıtlanmaması
gerekt"ğ"n" söyled".[146][147][148][149]

13 Mart'ta İtalya, Türk heyet" "le yaptığı

antlaşmada Doğu Trakya ve İzm"r'"n
Türk"ye'ye "ades"ne "l"şk"n tüm talepler"
etk"n b"r şek"lde desteklemey" taahhüt
ett". Ayrıca şu anda Osmanlı
topraklarında bulunan tüm İtalyan
b"rl"kler"n" ger" çekeceğ"ne da"r resm"
b"r güvence verd".[150] Fransız
Hükûmet" de Türklerle b"r uzlaşmaya
vardı. 10 Mart'ta Mösyö Br"and, Türk
heyet"yle, derhal es"r değ"ş"m", yen" b"r
Sur"ye sınırı ve K"l"kya'nın Fransız
asker" tahl"yes"n" sağlayan b"r ateşkes
"mzalamıştı.[151] Alman yanlısı b"r
Yunan"stan'ı bölgede asla "stemeyen
İtalya ve Fransa'nın sert şek"lde Türk
yanlısı pol"t"ka göstermeler" üzer"ne
Mart 1921'de savaş kararı alan Yunan
kralı Konstant"n'", TBMM hükûmet";
Rusya, İtalya ve Fransa'nın
yardımlarıyla mağlup ett". Lloyd
George'un konferansta Yunanlara
tavs"yeler vermes", yanlışlıkla, Yunan
Hükûmet" tarafından, Türklere
yapılacak b"r saldırı durumunda
İng"l"zler"n kend"ler"n" desteklemeye
devam edeceğ" "zlen"m"ne
kapılmalarına neden oldu. Yunanlar,
Fransızların ve İtalyanların veya İng"l"z
hükûmet"n"n tutumu ne olursa olsun,
'Lloyd George "ht"yacımız olan hayat"
yardımı b"ze get"recek' d"ye
düşündüler. Fakat Yunan"stan'a h"çb"r
ekonom"k yardım yapılmadı. Londra
Konferansı, en azından, Türklere
güçler"n" arttırmaları ve daha fazla
s"lah toplamaları "ç"n zaman
kazandırmıştı.[152][153]

İng"l"z pol"t"kacılar, Yunanların derhal

ger" çek"lmes" "ç"n bastırmanın, Türkler"
daha da talepkâr hale get"reb"leceğ"
end"şes"yle Türk-Yunan savaşında
daha çok tarafsız g"b" görünmeye
çalıştılar. Mayıs 1921'de tarafsızlıklarını
resmen "lan eden İng"l"zler, Yunan
taarruzu başlamadan önce, Haz"ran
1921'de, Yunanlara b"r arabuluculuk
tekl"f ett"ler. Fakat Türkler"
yenecekler"nden umutlu olan
Yunanların kend"ler"n" İng"l"zler"n el"ne
bırakmayı ve bu öner"y" reddetmes"
Londra'da hoş karşılanmadı.[154]
Temmuz 1921'dek" büyük Yunan
taarruzu başlamadan hemen önce,
İstanbul'dak" İt"lâf b"rl"kler"
başkumandanı İng"l"z General
Har"ngton'ın emr"yle İnebolu'ya gelen
İng"l"z subaylar Türklere ver"lmek üzere
asker" malzeme ve cephane
get"rd"ler.[155]
“ 13 Haz"ran 1921'de b"r motörle
İnebolu'ya Hanr" ve Şturton
"sm"nde "k" İng"l"z b"nbaşısı gel"r.
Bunlar İstanbul'dak" "t"lâf
orduları Başkumandanı İng"l"z
general" Har"ngton'un
yakınlarındandırlar.
Beraberler"nde b"ze tesl"m
ed"lmek üzere b"r m"ktar
cephâne get"rm"şler ve bu g"b"
sevk"yâta adamları vâsıtası "le
devam edecekler"n"
söylem"şlerd"r.[156] ”
— Yusuf H"kmet Bayur

L"beral part"ye bağlı olan İng"l"z

Başbakan Lloyd George hâlâ b"r
şek"lde Yunan çıkarlarından yana olsa
da, İng"l"z Savaş Bakanlığı ve H"nd"stan
Bakanlığı Türkler "le dost olmaktan
yanaydı. Yunanların İzm"r'den
çıkarılmasında kararlı olan ve
Yunan"stan'ın tüm yardım talepler"n"
reddeden Muhafazakar part"l" İng"l"z
Dış"şler" Bakanı Lord Curzon "se Yunan
mağlub"yet"nden dolayı h"çb"r
sorumluluk almayacakları şek"lde
Türkler"n gal"p geleceğ" b"r pol"t"ka
tak"p ed"lmes" gerekt"ğ"
görüşündeyd".[123][157][158] Lloyd
George, tek başına, dolambaçlı ve
makyavelc" b"r Yunan pol"t"kası
yürütürken Lord Curzon "se cesaretl"
b"r şek"lde bunu engellemeye çalıştı.
Curzon, Yunan"stan'ı "zole etmeye ve
gözden geç"r"lm"ş yen" b"r antlaşmayı
"mzalamaya zorladı.[113]

“ İng"l"zler bol bol s"lâh satıyorlar.

Yüzlerce mak"nel" tüfek ve
b"nlerce tüfek satılıyor. Ş"md"
b"ze tekl"f ed"yorlar. S"ze
"sted"ğ"n"z noktada tesl"m
edel"m, d"yorlar. İnebolu'ya,
güzelce İng"l"z gem"s"yle
almışlar.[159] ”
— Rıza Nur - 2 Ağustos 1921

Sakarya Muharebes"'nden sonra para,

gıda ve cephane sıkıntısı çeken ve çok
zor durumda olan Yunan Hükûmet",
İng"l"z d"plomat"k müdahales" "ç"n
yalvarıyordu. Curzon "se Yunan"stan'ın
İzm"r'den çıkarılması konusunda
kararlıydı ve tüm yardım talepler"n"
reddett". Başbakan Gounar"s,
Yunan"stan'ın derhal ve tam b"r ger"
çek"lme emr" vermes" gerekt"ğ"
sonucuna vardı. Fakat Curzon
Anadolu'nun ş"md"l"k tahl"ye
ed"lmemes"n" "sted". Ven"zelos,
Anadolu'dak" yerel Hr"st"yan nüfusun
akıbet"yle "lg"l" end"şeler"n" d"le get"rd"
ve bölgen"n yerel örgütler"n
s"lahlandırılması "le korunab"leceğ"n"
söyled". Ancak Lord Curzon,
Ven"zelos'un planını da reddett". Bu tür
çözümler" 'oldukça yanıltıcı' buldu.
Yunan"stan'da 22 Mayıs 1922’de
kurulan yen" koal"syon hükûmet" son
çare olarak İstanbul'un "şgal ed"lmes"n"
kararlaştırdı. Yunanların ekonom"k ve
askerî olarak altı ay dayanacak hal" b"le
kalmamıştı. Temmuz 1922'de
Anadolu'dan Tek"rdağ'a gönder"len
25.000 asker "le, Trakya’da bulunan
Yunan kuvvetler" 34.000 askere ulaştı.
Fakat bu "şgal planı İt"lâf devletler"
tarafından b"r "hakaret" olarak
değerlend"r"ld". Bu sırada Türk dostu
olarak b"l"nen İng"l"z General
Townshend Konya'ya geld" ve 24
Temmuz 1922'de Mustafa Kemal "le
görüştü. İng"l"z General Townshend "le
görüştükten sonra 27/28 Temmuz
geces" Mustafa Kemal Paşa, İsmet
Paşa ve Fevz" Paşa taarruz kararı
aldılar. 6 Ağustos 1922'de Türk ordusu
taarruz hazırlıklarına başladı. 26
Ağustos'ta başlayan Türk taarruzu "le
Anadolu'yu tahl"ye etmeye hazırlanan
Yunan ordusu bozguna uğratıldı. 9
Eylül 1922'de Türk ordusu İzm"r'e
g"rd".[130][160][161][162][Not 7]

Ermen"stan cephes"nde "se, bölgede

ve Ermen"ler üzer"nde b"r Amer"kan
veya İng"l"z nüfuzu, Rusların en son
"sted"ğ" şeyd". Bu doğrultuda Türk"ye
ve Rusya g"b" "k" büyük devlete karşı "k"
ateş arasında kalan ve ordusunun b"r
kısmı Rus cephes"nde b"r kısmı Türk
cephes"nde bölünmüş olan
Ermen"stan tesl"m olmak zorunda
kaldı. 2 Aralık 1920'de Sovyet
hâk"m"yet"n" kabul ett". Ermen"stan
sovyetleşt"r"ld" ve 3 Aralık 1920'de
Gümrü Antlaşması "le Doğu
Anadolu'dak" toprak "dd"asından
vazgeçt". 4 Aralık'ta "se Rus orduları
Er"van'a g"rd".[120][163]

Sonuç olarak, Ermen"ler"n ve

Yunanların yen"lmes"yle Sevr, h"çb"r
ülken"n onaylamadığı ölü b"r mektup
olarak kaldı. Yunan ordusu,
mağlub"yetten sonra, 27 Eylül 1922'de
kral Konstant"n'" tahttan "nd"rd" ve
Yunan"stan'da hükûmet yen"den
değ"şt". H"ç şüphe yok k" bu
beklenmed"k gel"şme, Helensever
Lloyd George'a yen" b"r umut verd".
Ven"zelos'un "lhamı altında hızlı b"r
Yunan canlanmasının
destekleneb"leceğ"n" düşünüyordu.
Lloyd George; Dış"şler" Bakanı Lord
Curzon, İng"l"z Genelkurmay
Başkanlığı ve hatta Müttef"k Yüksek
Komutanı Ferd"nand Foch tarafından
Yunanları desteklememes" konusunda
uyarıldı, ancak onları görmezden geld"
ve Türk"ye'y", savaş "lânıyla tehd"t eden
b"r b"ld"r" yayınladı. Fakat koal"syon
hükûmet"ndek" çoğunlukta olan
muhafazakar "s"mler "se geleneksel
olarak Rus yayılmacı pol"t"kasına karşı
Türk yanlısıydı ve savaşı reddett"ler.
Lord Curzon, Lloyd George'un,
Türklerle savaşma planını onaylamadı.
Curzon, Mustafa Kemal'"n İng"l"zlere
saldırmaya kalkışmayacağı
kanaat"ndeyd". Derhal devreye g"rerek
Mudanya Mütarekes"'n"n
"mzalanmasını sağladı ve Başbakan'a
rağmen olası b"r savaşı engelled".
İng"l"zler"n, Türklere destek veren İtalya
ve Fransa g"b" "k" öneml" müttef"k"nden
ayrılamayacağı b"r gerçekt". Curzon
korkularını Chamberla"n'e yazdı:
"Yunanların güven"lmez ve bence
değers"z "tt"fakını aramak sadece bu
hükûmet"n düşmes"ne neden olur.
Ayrıca, tüm İt"lâf b"rl"ğ"m"z" de b"r
darbede yok edecekt"r." Curzon, dört
yıl boyunca Başbakanın Dış"şler"ne
karışmasına ve bunların bazen yol
açtığı aşağılamalara boyun eğm"şt".
Çanak kr"z"nden hemen sonra, 14
Ek"m 1922'de Lloyd George,
Manchester'da Türkler" kınayan
ş"ddetl" b"r konuşma yaptı. Bu kadarı
artık fazlaydı. 19 Ek"m'dek" Carlton
Club toplantısında yapılan b"r
oylamada Curzon, hükûmet" "st"faya
zorladı ve Mustafa Kemal "le savaşmak
"steyen Lloyd George'u
dev"rd".[164][165][166][167][Not 8]

“ Türkler b"ze saldırmak "ç"n

fazlasıyla donanımsızlardı ve
eğer bunu yapsalardı
yen"leceklerd". Türkler yorgun ve
zayıflardı, büyük s"lahlardan ve
ağır savaş donanımlarından
yoksunlardı. Yunan ordusu "se
yok ed"lmem"şt". Kes"nl"kle
kazanmamız gerekt"ğ"nden
em"nd"m. Fakat İng"l"z kamuoyu
buna hazırlıklı değ"ld". B"r İng"l"z
yeter"nce savaşmıştı.
Muhafazakar kes"mde esk" Türk
dostluğu yen"den canlandı.
 Böylece koal"syon hükûmet"
düştü.[168] ”
— Dav"d Lloyd George

B"rleş"k Krallık'tak" koal"syon

hükûmet"nde, L"beraller, 133
m"lletvek"l", Muhafazakarlar "se 383
m"lletvek"l"ne sah"pt". Muhafazakarlar,
14 Aralık 1918'dek" seç"mlerden sonra,
koal"syonda mutlak çoğunlukta
olmalarına rağmen, I. Dünya Savaşı'nın
muzaffer Başbakanı olduğu "ç"n
L"beral part"ye bağlı olan Lloyd
George'un Başbakan olarak devam
etmes"nde b"r sakınca görmem"şlerd".
Fakat muhafazakar part"n"n
muhalefet"ne rağmen, Lloyd
George'un Yunan yanlısı pol"t"kası,
İng"l"zler", neredeyse h"çb"r
müttef"k"n"n onu desteklemeye "stekl"
olmadığı b"r savaşa sürüklem"şt". Buna
"lâve olarak Çanak Kr"z"'n" sert şek"lde
ele alması "se tam b"r fac"a "d". Büyük
savaşın muzaffer Başbakanının
kar"zması kısa sürede ortadan
kayboldu. Tüm bu gel"şmelerden ve
Türk"ye üzer"ndek" yanlış
pol"t"kalarından sonra Ek"m 1922'de
Andrew Bonar Law "le Lord Curzon'un
başını çekt"ğ" Muhafazakar part"n"n
çek"lmes"yle koal"syon hükûmet"
düştü. Muhafazakar part" l"der" Bonar
Law yen" Başbakan oldu, Curzon "se
Dış"şler" Bakanı olarak devam ett". Türk
düşmanı Lloyd George'un düşmes" ve
geleneksel Türk yanlısı
muhafazakarların doğrudan "kt"dara
gel"ş"yle, yapılacak barış antlaşmasının
önündek" tüm engeller ortadan
kalkmıştı. Bu doğrultuda Lord Curzon,
Fransa Başbakanı Raymond Po"ncaré
"le anlaşarak 28 Ek"m 1922'de
Ankara'yı Lozan Konferansı'na davet
ett". Bu sefer Curzon, konunun
ayrıntılarını tamamen kend" tarzında
çözmekte özgürdü.[169][170]

Bununla b"rl"kte, İzm"r'"n Kurtuluşu "le

Lozan Antlaşması'na g"den süreçte
B"rleş"k Krallık, Başbakan Lloyd
George'un "steğ"yle "ç"nde 2 uçak
gem"s"n"n de bulunduğu
donanmayı[171] İstanbul'a
gönderm"şt"r. Aynı süreçte ABD de 13
yen" savaş gem"s"n"[172] Türk"ye
sularına gönderm"şt"r. Ayrıca, Am"ral
Br"stol komutasındak" USS Scorp"on
gem"s"n"n "st"hbarat görev" de yapmak
suret"yle 1908-1923 arası sürekl"
olarak İstanbul'da bulunduğu
b"l"nmekted"r.[173]

İlk görüşmeler

TBMM Hükümet"'n"n Yunan

kuvvetler"ne karşı elde ett"ğ" zafer"n
ardından Mudanya Ateşkes
Antlaşması'nın "mzalanmasından
sonra İt"laf Devletler" 28 Ek"m 1922'de
TBMM Hükümet"'n" Lozan'da
toplanacak olan barış konferansına
davet ett"ler. Barış şartlarını görüşmek
"ç"n konferansa önce Başvek"l Rauf
Orbay katılmak "stem"şt"r. Fakat
Mustafa Kemal Atatürk İsmet Paşa'nın
katılmasını uygun görmüştür. Mustafa
Kemal Paşa Mudanya görüşmeler"ne
de katılan İsmet Paşa'nın Lozan'a baş
tems"lc" olarak gönder"lmes"n" uygun
buldu. İsmet Paşa Dış"şler" Bakanlığına
get"r"ld" ve çalışmalar hızlandırıldı.
Bununla b"rl"kte, İng"l"zlere göre
Antlaşma sürec"n"n önündek" başka b"r
zorluk, İstanbul Hükümet"'n"n değers"z
ve omurgasız olmasına rağmen hâlâ
var olmasıydı. Bu sadece hukukî
hükûmett". F""l" ve asıl hükûmet
Ankara'daydı. İng"l"zler bu durumun
kend"ler"ne sorun çıkarab"leceğ"n"
düşünüyordu.[174] Sonuç olarak
Müttef"kler"n, Lozan'a, hem İstanbul
hükûmet"n" hem de Ankara hükûmet"n"
davet etmeler" üzer"ne bu duruma
tepk" gösteren[175][176] TBMM
Hükûmet", S"nop Mebusu Dr. Rıza Nur
Bey"n hazırladığı ve 78 mebusun da
"mzaladığı takr"r "le 1 Kasım 1922'de, 1
muhal"f oy har"c"nde "tt"fakla saltanatı
kaldırdı.[177] Aynı zamanda Hal"fe olan
Sultan'ın tüm dünyev" "kt"darının
el"nden alınması anlamına geld"ğ" "ç"n
ve dolayısıyla İng"l"z egemenl"ğ"ndek"
H"nd"stan'da Müslüman
hoşnutsuzlarını Türk"ye "le "lg"l" tüm
davalarından mahrum bırakacağı "ç"n,
saltanatın kaldırılması, İng"l"zler
tarafından memnun"yetle
karşılandı.[178]

TBMM Hükümet" Lozan Konferansı'na

katılarak M"sak-ı M"ll"'y"
gerçekleşt"rmey", Türk"ye'de b"r Ermen"
devlet"n"n kurulmasını engellemey",
kap"tülasyonları kaldırmayı, Türk"ye "le
Yunan"stan arasındak" sorunları (Batı
Trakya, Ege adaları, nüfus değ"ş"m",
savaş tazm"natı) çözmey" ve Türk"ye "le
Avrupa devletler" arasındak" sorunları
(ekonom"k, s"yasal, hukuksal) çözmey"
amaçlamış Ermen" yurdu ve
kap"tülasyonlar hakkında anlaşma
sağlanamazsa görüşmeler" kesme
kararı almıştır.

İng"l"z Hükûmet" "se asıl hedef" da"ma

İstanbul olan Sovyetlere karşı esk"den
olduğu g"b" yen"den Türklerle "y"
"l"şk"ler kurmayı ve büyük emperyal
emeller" olan Komün"st Rus
yayılmacılığına karşı böylece önlem
almayı amaçlamıştır. Elbette kötü
günündeyse mutlaka boğazların -
başka b"r donanmanın Karaden"z'e
g"rmes"ne "z"n vermemek "ç"n- kapalı
kalmasını "steyecek olan Ruslara karşı
Boğazlar yolunun güvenl"ğ" de
İng"l"zler "ç"n son derece öneml" b"r
mesele olmuştur.[179]

Lozan'da TBMM Hükûmet", sadece

mağlup ett"ğ" Yunanlarla değ"l I. Dünya
Savaşı'nda Osmanlı Devlet"'n" mağlup
eden devletlerle de karşılaşıp
hesaplaştı ve artık tar"he karışmış olan
bu "mparatorluğun tüm tasf"ye davaları
"le yüzleşmek zorunda kaldı. 20 Kasım
1922'de Lozan görüşmeler"
başlamıştır. Osmanlı borçları, Türk-
Yunan sınırı, boğazlar, Musul, azınlıklar
ve kap"tülasyonlar üzer"nde uzun
görüşmeler yapılmıştır. Boğazlar,
azınlıklar (ekall"yetler), tab""yetler,
Patr"khane g"b" meselelerde uzlaşma
sağlanmıştır. Müttef"k Devletler"n,
genel olarak mal" ve "kt"sad"
kap"tülasyonlardan vazgeçt"kler" kabul
ed"leb"l"r fakat adlî kap"tülasyonlara
da"r anlaşılamayan noktalar olmuştur.
Ayrıca Batı Trakya, Gel"bolu'nun
s"lahsızlandırılması ve Musul
konularında anlaşma sağlanamamıştır.
Esasen konferans kes"nt"ye
uğramamış, "ht"laflı meseleler
neden"yle ertelenm"şt"r.[180]
“ Osmanlı devlet"n"n "nkırazından
sonra b"r Türk"ye devlet"
teşekkül etm"şt"r. Bu devlet İran
ve Afgan"stan g"b" müstak"l ve
müslümandır. Maatteessüf
kap"tülâsyonlar meseles"nde
muhataplarımız esk"
z"hn"yetler"n" tebd"l etmem"şler
ve Lozan Konferansı tevakkuf
etm"şt"r. Kap"tülâsyonlar
m"llet"m"zce kat"yen kab"l-"
kabul değ"ld"r. Kap"tülâsyonlar
b"r devlet" behemehal münkar"z
eder.[181] ”
— Mustafa Kemal Paşa - 7 Şubat 1923

İk#nc# görüşmeler
30 Ocak 1923'te Fransızlar, mevcut
hazırlanmış antlaşmanın b"r taslak
mah"yet"nde olduğunu ve "ht"laflı
meseleler"n daha sonra görüşüleceğ"n"
Ankara'ya b"ld"rm"şlerd"r.[182] 4 Şubat
1923'te ara ver"len görüşmeler
hakkında Lozan heyet" adına Har"c"ye
Vek"l" İsmet Paşa, konferansa da"r b"r
rapor hazırlamıştır. Rapora göre,
konferansın resmen devam ett"ğ"
nazar"yes" altında temel bazı konularda
anlaşılsa b"le "ht"laflı meselelere da"r
Ankara'ya dönüp durum
değerlend"rmes" yapmak gerekt"ğ"n"
bel"rtm"şt"r. Türk heyet", d"ğer
murahhas heyetler"n değerlend"rme
yapmak üzere kend" hükûmetler" "le
görüşmeler yapma fırsatından "st"fade
ederek, Lozan'da 2 tems"lc" bırakmak
suret" "le Türk"ye'ye dönmüştür. İsmet
paşa, ordunun hazır bulundurulmasını,
barış yapılmadığı "ç"n
end"şelen"lmemes"n" ve İng"l"zlerle
h"çb"r noktada s"lahlı çatışma
yaşanmamasını "stem"şt"r. Fransa
Hükûmet" adına antlaşmayı
"mzalayacak olan Fransız Yüksek
Kom"ser" General Joseph Pelle de
konferanstak" kes"nt"n"n beyhude
olduğunu ve antlaşmanın
"mzalanmasında pek b"r mahzur
kalmadığını söylem"şt"r.[183] Ha"m
Nahum Efend" öncülüğündek" azınlık
tems"lc"ler" de arabuluculuk
yapmışlardır.[184]

Fransa Başbakanı Raymond Po"ncaré

de müzakereler"n kes"lmed"ğ"n" "fade
eden b"r not gönderm"şt"r: "Müttef"k
Devletler, Lozan'da "ht"lâfa düşen
meseleler" "nceleme hakkını
kend"ler"nde saklı tutarak,
müzakereler"n kes"nt"ye uğramadığını
ve bu konuda büyük b"r güçlük
çıkmadan antlaşmaya varılab"leceğ"n"
umarak kısa süre "ç"nde Türk
Delegasyonu "le bu konuda "let"ş"me
geç"leceğ"n" beyan ederler."[185]
Lozan dönüşü 16 Şubat'ta İstanbul'a
gelen İsmet Paşa, buradan Esk"şeh"r'e
hareket ederek Mustafa Kemal "le
görüştü. Esk"şeh"r'den Ankara'ya
kadar b"rl"kte hareket ett"ler. Ankara'da
İsmet Paşa, Mustafa Kemal, Rauf
Orbay ve Al" Fuat Paşa, Rauf Orbay'ın
"stasyondak" çalışma yer"nde b"r
toplantı yaptılar. 20 Şubat 1923'tek"
gece toplantısında "nkılapçı b"r mecl"s
kurulab"lmes" "ç"n mevcut mecl"s"n
feshed"lmes" ve seç"mler"n
yen"lenmes"ne karar ver"ld". 1 N"san
1923 tar"h"nde mecl"ste seç"m kararı
alındı.[186] İt"lâf cephes"nde "se
Lozan'da hazırlanan Barış Antlaşması
taslağı "le "lg"l" Türk öner"ler"n"
değerlend"rmek üzere İng"l"z-Fransız-
İtalyan-Japon uzmanlar, 21-27 Mart
1923 tar"hler"nde Londra'da b"r
konferans düzenled"ler.[187]
Müttef"kler, b"rçok noktada Ankara
Hükûmet"'n"n bakış açısını karşılamak
"ç"n tav"zler konusunda kend"
aralarında mutabakata vardılar.[188]
Fakat hal-" hazırda çözülmüş olan
meselelerde herhang" b"r rev"zyon
yapılmayacaktı. Türkler de
Müttef"kler"n makul gördüğü karşı
öner"lerde bulunduktan sonra
konferans 2 buçuk ay aranın ardından
Lozan'da yen"den başladı. Curzon,
"k"nc"l görüşmelerde yer"n" Sör Horace
Rumbold'a devrett".[189]

23 N"san 1923'te tekrar başlayan

müzâkereler 24 Temmuz 1923'e kadar
devam ett" ve bu süreç Lozan Barış
Antlaşması'nın "mzalanması "le
sonuçlandı. Taraf ülkeler"n tems"lc"ler"
arasında "mzalanan anlaşma,
uluslararası anlaşmaların ülke
mecl"sler"nce onaylanmasını
gerekt"ren yasalar gereğ"nce[190] taraf
ülkeler"n mecl"sler"nde görüşülmüş ve
Türk"ye tarafından 23 Ağustos
1923'te, Yunan"stan tarafından 25
Ağustos 1923'te, İtalya tarafından 12
Mart 1924'te, Japonya tarafından 15
Mayıs 1924'te "mzalanmıştır. B"rleş"k
Krallık'ın anlaşmayı onaylaması "se 16
Temmuz 1924 tar"h"nde olmuştur.
Anlaşma, tüm tarafların onayladığına
da"r belgeler resm" olarak Par"s'e
"let"ld"kten sonra, 6 Ağustos 1924
tar"h"nde yürürlüğe g"rm"şt"r.[191]
Türk"ye, antlaşmayı onayladığına da"r
belgey" 31 Mart 1924'te tesl"m
etm"şt"r.[192]

Görüşülen konular ve
alınan kararlar
 Lozan Antlaşması'nın
!mzalanmasından 1
hafta sonra İsv!çre'de
yayımlanan L'Illustré
derg!s!n!n 2 Ağustos
1923 tar!hl! sayısının
kapağında İsmet İnönü
ve Rıza Nur görülüyor.

Türk"ye-Sur"ye Sınırı: Fransızlarla

"mzalanan Ankara Anlaşması'nda
ç"z"len sınırlar kabul ed"lm"şt"r.
Irak Sınırı: Musul üzer"nde antlaşma
sağlanamadığı "ç"n, bu konuda
B"rleş"k Krallık ve Türk"ye Hükûmet"
kend" aralarında görüşüp
anlaşacaklardı. Bu anlaşmazlık
Musul Sorunu'na dönüşmüştür.
Türk-Yunan Sınırı: Mudanya
Ateşkes Antlaşması'nda bel"rlenen
şekl"yle kabul ed"ld". Mer"ç nehr"n"n
batısındak" Karaağaç "stasyonu ve
Bosnaköy, Yunan"stan'ın Batı
Anadolu'da yaptığı tahr"bata karşılık
savaş tazm"natı olarak Türk"ye'ye
ver"ld".
Adalar: M"d"ll", L"mn", Sakız,
Semad"rek, S"sam ve Ah"kerya
adaları üzer"nde Yunan hak"m"yet"
hususunda Osmanlı Devlet"'n"n
"mzalamış olduğu 1913 tar"hl"
Londra Antlaşması ve 1913 tar"hl"
At"na Antlaşması'nın adalar
hakkındak" hükümler" ve 13 Şubat
 1914 tar"h"nde Yunan"stan'a
b"ld"r"len karar, adaların asker"
gayelerle kullanılmaması şartıyla
aynen kabul ed"lm"şt"r. Anadolu
kıyısına 3 m"lden az mesafede
bulunan adaların ve Bozcaada,
Gökçeada "le Tavşan Adaları
üzer"ndek" Türk hak"m"yet" kabul
ed"lm"şt"r.[193]

Osmanlı Devlet" tarafından Uş"

Antlaşması "le 1912 yılında İtalya'ya
geç"c" olarak bırakılan On İk" Ada
üzer"ndek" bütün haklardan on beş"nc"
maddeyle İtalya leh"ne feragat
ed"lm"şt"r.[194]

Türk"ye-İran Sınırı: Osmanlı

İmparatorluğu "le Safevî Devlet"
arasında 17 Mayıs 1639'da
"mzalanan Kasr-ı Ş"r"n
Antlaşması'na göre bel"rlenm"şt"r.
Kap"tülasyonlar: Tamamı kaldırıldı.
Azınlıklar: Lozan Barış
Antlaşması'nda azınlık, Müslüman
olmayanlar olarak bel"rlenm"şt"r. Tüm
azınlıklar Türk uyruklu kabul ed"ld"
ve h"çb"r şek"lde ayrıcalık
tanınmayacağı bel"rt"ld".
Antlaşmanın 40. maddes"nde şu
hüküm yer almıştır: "Müslüman
olmayan azınlıklara mensup Türk
uyrukları, hem hukuk bakımından
hem de uygulamada, ötek" Türk
uyruklarıyla aynı "şlemlerden ve aynı
güvencelerden yararlanacaklardır.
Özell"kle, g"derler"n" kend"ler"
ödemek üzere, her türlü hayır
kurumlarıyla, d"nsel ve sosyal
kurumlar, her türlü okullar ve buna
benzer öğret"m ve eğ"t"m kurumları
kurmak, yönetmek ve denetlemek
ve buralarda kend" d"ller"n"
serbestçe kullanmak ve d"nsel
ay"nler"n" serbestçe yapma
konularında eş"t hakka sah"p
olacaklardır."[195] Batı Trakya'dak"
Türkler "le Gökçeada, Bozcaada ve
İstanbul'dak" Rumlar dışında,
Anadolu ve Doğu Trakya'dak"
Rumlar "le Yunan"stan'dak" Türkler"n
mübadele ed"lmeler" kararlaştırıldı.
Savaş tazm"natları: İt"laf Devletler",
I. Dünya Savaşı neden"yle "sted"kler"
savaş tazm"natlarından vazgeçt"ler.
Türk"ye, tam"rat bedel" olarak
Yunan"stan'dan 4 m"lyon altın talep
ett"[196] ancak bu "stek kabul
ed"lmed". Bunun üzer"ne 59.
maddeyle Yunan"stan savaş suçu
"şled"ğ"n" kabul ett" ve Türk"ye
tazm"nat hakkından feragat ett" ve
sadece savaş tazm"natı olarak
Yunan"stan, Karaağaç bölges"n"
verd".[197]
Osmanlı'nın borçları: Osmanlı
borçları, Osmanlı
İmparatorluğu'ndan ayrılan devletler
arasında paylaştırıldı. Türk"ye'ye
düşen bölümün taks"tlend"rme "le
Fransız frangı olarak ödenmes"ne
karar ver"ld". Düyun-u Umum"ye
"dare heyet"nde bulunan yen"k
Alman İmparatorluğu ve Avusturya-
Macar"stan İmparatorluğu
devletler"n"n tems"lc"ler" "dare
kurulundan çıkartılmış ve kurumun
faal"yet" devam ett"r"lerek
antlaşmayla b"rl"kte yen" görevler
ver"lm"şt"r. (Lozan Barış Antlaşması
madde 45, 46, 47... 55, 56).
Boğazlar: Boğazlar, görüşmeler
boyunca üzer"nde en çok tartışılan
konudur. Sonunda geç"c" b"r çözüm
get"r"lm"şt"r. Buna göre asker"
olmayan gem" ve uçaklar barış
zamanında boğazlardan
geçeb"lecekt". Boğazların her "k"
yakası askers"zleşt"r"l"p geç"ş"
sağlamak amacıyla başkanı Türk
olan uluslararası b"r kurul
oluşturuldu ve bu düzenlemeler"n
M"lletler Cem"yet"'n"n güvences"
altında sürdürülmes"ne karar ver"ld".
Böylece Boğazlar bölges"ne Türk
askerler"n"n g"r"ş" yasaklandı. Bu
hüküm, 1936 yılında "mzalanan
Montrö Boğazlar Sözleşmes" "le
değ"şt"r"lm"şt"r.[198]
Yabancı okullar: Eğ"t"mler"ne
Türk"ye'n"n koyacağı kanunlar
doğrultusunda devam etmes"
kararlaştırıldı.
Patr"khaneler: Dünya
Ortodokslarının d"n" l"der"
durumundak" patr"khanen"n
Osmanlı Devlet" zamanındak" bütün
ayrıcalıklarının kaldırılarak sadece
d"nî "şler" yer"ne get"rmek şartıyla ve
bu hususta ver"len sözlere
güven"lerek İstanbul'da kalmasına
"z"n ver"ld". Antlaşma metn"ne
patr"khanen"n statüsü hususunda
tek b"r hüküm konulmadı.[199]
 Kıbrıs: Osmanlı Devlet" Ruslara
karşı İng"l"zler" yanına çekeb"lmek
"ç"n 1878 yılında Kıbrıs'tak" hakları
saklı olmak şartıyla geç"c" olarak
Kıbrıs'ı B"rleş"k Krallık "dares"ne
verm"şt". B"rleş"k Krallık I. Dünya
Savaşı'nın başlaması üzer"ne 5
Kasım 1914'te Kıbrıs'ı topraklarına
kattığını resmen açıkladı. Osmanlı
Devlet" bu kararı tanımadı. Türk"ye
Lozan Antlaşması'nın 20.
maddes"yle Kıbrıs'tak" B"rleş"k
Krallık egemenl"ğ"n" kabul ett".[200]

İçer#ğ#

Antlaşma 5 bölüm ve 143 maddeden

müteşekk"ld"r.
Önsöz

Bölüm I: S"yasî Hükümler / Madde 1 -

45

Bölüm II: Mal" Hükümler / Madde 46 -

63

Bölüm III: Ekonom"k Hükümler / Madde

64 - 100

Bölüm IV: Ulaşım Yolları, İlet"ş"m Hatları

ve Sıhhî Hükümler / Madde 101 - 118

Bölüm V: Savaş Tutsakları, Mezarlıklar,

Genel Hükümler / Madde 119 - 143

Bazı Maddeler":
Madde 3 — Türk"ye'n"n İran'a kadar
sınırı aşağıdak" b"ç"mde
saptanmıştır.
B"r"nc"s" - Sur"ye "le; 20 Ek"m
1921 günü yapılan Fransa -
Türk"ye Antlaşması'nın 8.
Maddes"'nde tanımlanmış sınır.
İk"nc"s" - Irak "le; Türk"ye "le Irak
arasındak" sınır dokuz ay "ç"nde
Türk"ye "le Büyük Br"tanya
arasında dostça bel"rlenecekt"r.
Madde 12 — İmroz ve Bozcaada "le
Tavşan Adaları ve ayrıca İtalya'nın
egemenl"ğ" altına bırakılan On"k"
Adalar dışındak" Doğu Akden"z
Adaları; özell"kle L"mn", Semend"rek,
M"d"ll", Sakız, S"sam ve N"karya
Adaları üzer"nde Yunan egemenl"ğ"
tey"t ed"lm"şt"r. Asya kıyısından üç
m"lden az uzaklıkta bulunan Adalar,
"şbu antlaşmada aks"ne b"r hüküm
bulunmadıkça, Türk"ye egemenl"ğ"
altında kalacaktır.
Madde 14 — Türk egemenl"ğ"
altında kalan İmroz (Gökçeada) ve
Bozcaada adaları, mahallî
unsurlardan müteşekk"l ve mahallî
"dare "le özel b"r "dare teşk"latına
sah"p olacaktır. Düzen"n sağlanması,
yukarıda bel"rt"len yerel yönet"m
tarafından yerel halk arasından
görevlend"r"len ve onun emr"
altındak" b"r pol"s gücü tarafından
sağlanacaktır.
Madde 15 — Türk"ye, On"k" Adalar
üzer"ndek" tüm hak ve senetler"nden
İtalya leh"ne feragat eder.
Madde 17 — Türk"ye, Mısır ve Sudan
üzer"ndek" tüm hukuk ve
senetler"nden vazgeçer.
Madde 20 — Türk"ye, Br"tanya
Hükûmet"nce Kıbrıs'ın 5 Kasım
1914'ten "t"baren "lhakını tanır.
Madde 21 — 5 Kasım 1914 tar"h"nde
Kıbrıs Adasında yerleşm"ş olan Türk
uyrukları, yerel yasanın bel"rled"ğ"
koşullara göre, İng"ltere uyrukluğuna
geçecek ve böylece Türk
uyrukluğunu y"t"receklerd"r. Türk
uyrukluğunu seçenler, "zleyen on "k"
ay "ç"nde Kıbrıs Adasından ayrılmak
zorunda kalacaklardır.
Madde 22 — Türk"ye, Trablusgarp
(L"bya) üzer"nde sah"p olduğu tüm
hak ve ayrıcalıkların kes"nl"kle
kaldırıldığını tanır.
Madde 23 — Taraflar, Boğazlar
Rej"m"ne "l"şk"n, Çanakkale
Boğazı'nda, Marmara Den"z"'nde ve
Karaden"z Boğazı'nda den"zden ve
havadan, gerek barış, gerek savaş
zamanlarında özgürce geç"ş ve
g"d"ş-gel"ş "lkes"n" kabul ederler.
Madde 28 — Taraflar, Türk"ye'de
Kap"tülasyonların tümü "le
kaldırılmasını kabul ett"kler"n"
açıklarlar.
Madde 38 — Türk"ye; doğum,
m"ll"yet, d"l, soy, ya da d"n ayırt
etmeks"z"n, Türk halkının tümünün
yaşam ve özgürlükler"n", en gen"ş
b"ç"mde korumayı yükümlen"r.
Madde 46 — Osmanlı Devlet
Borçları, Osmanlı
İmparatorluğu’ndan ayrılarak yen"
kurulan devletler arasında
bölüşülecekt"r.
Madde 58 — Türk"ye; Almanya ve
Avusturya tarafından devred"lm"ş
olan altın para üzer"ndek" her türlü
haklarından, (Yunan"stan har"ç)
Müttef"k Devletler leh"ne feragat
eder. Y"ne Türk"ye, Osmanlı
Hükûmet"nce İng"ltere'ye
ısmarlanmış olup Br"tanya
Hükümet"'nce 1914 yılında el
konulan savaş gem"ler" "ç"n ödenm"ş
bulunan paralardan ve bu konuda
her türlü "stemler"nden vazgeçer.
Madde 59 — Yunan"stan, savaş
yasalarına aykırı olarak Anadolu’da
Yunan Ordusu'nun ya da
yönet"m"n"n eylemler"nden doğan
zararların onarımı yükümünü tanır.
Öte yandan, Türk"ye, Yunan"stan’ın
parasal durumunu göz önünde
tutarak Yunan Hükûmet"ne karşı her
türlü "stekler"nden kes"nl"kle
vazgeçer.
Madde 128 — Türk"ye Hükûmet";
Br"tanya İmparatorluğu, Fransa ve
İtalya Hükûmetler"ne karşı, kend"
toprakları üzer"nde ölenler"n
mezarları, mezarlıkları, toplu ceset
çukurları ve adlarına d"k"lm"ş
anıtlarının bulunduğu arsaları o
devletlere ayrı ayrı ve süres"z olarak
bırakmağı yükümlen"r.
Madde 143 — İşbu Antlaşmaya taraf
her b"r Devlet; Antlaşmayı b"r tek
belge "le onaylayacaktır. Antlaşma,
24 Temmuz 1923 günü, Lozan'da
 yalnız b"r nüsha olarak düzenlenm"ş
olup bu nüsha Fransız Cumhur"yet"
arş"vler"nde saklanacak ve bu
Hükûmet, taraflardan her b"r"ne,
onun aslına uygun b"r örneğ"n"
verecekt"r.

Tak#p eden gel#şmeler

24 Temmuz 1923'te Lozan

Antlaşması "mzalandı.
23 Ağustos 1923'te Türk"ye Lozan'ı
onayladı.
25 Ağustos 1923'te Yunan"stan
Lozan'ı onayladı.
13 Ek"m 1923'te Ankara başkent
"lan ed"ld".
29 Ek"m 1923'te cumhur"yet "lan
ed"ld".
3 Mart 1924'te h"lâfet kaldırıldı ve
Osmanlı hanedanı sürgüne
gönder"ld".
3 Mart 1924'te Tevhîd-" Tedrîsât
Kanunu çıkarıldı ve medreseler
kapatıldı. Tekke ve zav"yeler"n
kapatılması, "slam" harfler"n kaldırılıp
Harf Devr"m"’n"n yapılması "ç"n de
altyapıyı oluşturuldu.
3 Mart 1924'te Şer"yye ve Evkaf
Vekalet" kaldırılarak d"n s"yasetten
ayrıldı.
3 Mart 1924'te Erkân-ı Harb"ye-"
Umûm"ye Vekâlet" kaldırılarak ordu
 s"yasetten ayrıldı.
12 Mart 1924'te İtalya Lozan'ı
onayladı.
31 Mart 1924'te Türk"ye, antlaşmayı
onayladığına da"r belgey" tesl"m
ett".[192]
15 Mayıs 1924'te Japonya Lozan'ı
onayladı.
16 Temmuz 1924'te İng"ltere Lozan'ı
onayladı.
6 Ağustos 1924'te tüm tarafların
onaylamasıyla antlaşma yürürlüğe
g"rd".

Lozan Antlaşması "le, Müttef"kler ve

Türk"ye arasında neredeyse on yıl önce
başlayan savaş resmen sona erd". Son
müttef"k b"rl"kler" Ek"m'de İstanbul'dan
ayrıldı ve Büyük Savaş'ın kend"s"nden
daha uzun süren b"r "şgal" sona erd". 13
Ek"m'de, Türk başkent" 470 yıl Osmanlı
İmparatorluğu'nun ve bundan önce
1000 yıl B"zans İmparatorluğu'nun
başkent" olan İstanbul'dan Ankara'ya
resm" olarak taşındı. Türk"ye
Cumhur"yet" "lan ed"ld". Saltanatın
ardından 1924'te h"lafet de kaldırıldı.
Böylece Türk"ye Pan-İslam", Pan-
Turancı veya yayılmacı b"r pol"t"kadan
vazgeç"yordu. İng"l"z İmparatorluğu
adına Doğu Sorununun kes"n sonuna,
Osmanlı İmparatorluğu'nun
dağılmasına n"hayet ulaşılmıştı. Lozan,
Türk"ye'n"n M"ll" Pakt'ta yer aldığı
şekl"yle hedefler" ve sınırlı, meşru ve
elde ed"leb"l"r olma konusunda
gerçekç"yd". Hem İng"l"zler hem de
Türkler asıl hedefler"ne ulaştılar. Lozan,
B"r"nc" Dünya Savaşı sonrası
yerleş"m"n en başarılı antlaşması ve
modern çağın en kalıcı uluslararası
belgeler"nden b"r"d"r. Konferansın
dengel" sonuçlar elde etmes",
konferansın M"ll"yetç" d"plomas"n"n m"
yoksa Lord Curzon'un devlet
adamlığının mı n"ha" zafer" olduğu
konusunda, o zamank" ve ş"md"k"
gözlemc"ler"n bölünmüş olmaları
gerçeğ"yle yansıtılıyor. Yunan"stan'ın
öded"ğ" ağır bedellere ve
başarısızlıklarına rağmen, İng"l"z
Hükûmet", 1918'den sonra tek kurşun
b"le atmadan Lozan'dak" ana
hedefler"ne ulaştı. Curzon, zayıf
konumunun üstes"nden geld" ve b"r
yandan Fransa ve İtalya "le olan
Müttef"k ruhunu korumaya çalışırken
d"ğer yandan Sovyetler "le Türkler"
ayırmaya, Türkler" M"lletler Cem"yet"'ne
katılmaya "kna etmeye ve Trakya,
Boğazlar ve Musul üzer"nde İng"l"z
çıkarlarına uygun yerleş"mler üretmeye
yardımcı oldu.[166][201][202]

Lozan Konferansı, Curzon'un

kar"yer"n"n z"rves"yd". D"plomat"k
becer" ve k"ş"l"k gücüyle, Türkler"
yönett"ğ" kadar kurnazca müttef"kler"
Fransa ve İtalya "le de "lg"lenerek
konferansa hükmett". Türk"ye'n"n,
"mparatorluktan cumhur"yete geç"ş
yapmasını sağladı. Curzon, İng"l"zler"n
Türk"ye pol"t"kasının mutlak
efend"s"yd". Lozan'dak" başarısı, en "y"
pragmat"k İng"l"z d"plomas"s" örneğ"
olarak tar"hte yer"n" aldı. Curzon,
Avrupa d"plomas"s"ndek" Türk"ye
sorununa etk"l" b"r şek"lde son veren
uzlaşmacı b"r barış anlaşması
oluşturmayı başardı.[166][201]

Lord Curzon, 13 Kasım 1923'te Lloyd

George'un Yunan-Türk pol"t"kasından
acı b"r d"lle bahsett". Bu konuda Lloyd
George'a ve Ven"zelos'a ateş
püskürdü. Kend"s"n"n Yunan taraftarı
olmadığını söyled". “Gerçek tar"h
yazıldığı zaman, had"seler"n "ç yüzü
dehşet "ç"nde öğren"lecekt"r.”[203]

Ayrıca bakınız
Vakıflar Yasası
Lozan Sulh Antlaşması anma pulları
Lozan Anıtı
Türk"ye'dek" komplo teor"ler"

Notlar
1. ^ İng"l"z Dış"şler" Bakanı Lord Curzon
- 25 Mart 1919:
“Görkeml" b"r barışı kutlamaya
hazırlanan herkes "ç"n büyük b"r şok
etk"s" oluşturacak bazı olaylara karşı
tet"kte olmalıyız. Herkes Almanya'nın
muhtemel tavrını tartışırken
Türk"ye'de neler olab"leceğ"ne da"r
k"msen"n kafa yormadığı görülüyor.
Türk"ye'n"n kend"s"ne d"kte
edeb"leceğ"m"z her türlü şartı kabul
edeceğ" öngörülüyor. O zaman
b"rçok kez yalvardım ama başarılı
olamadım k", Türk"ye "le mütareke
şartlarının çok daha kapsamlı ve
ş"ddetl" hale get"r"lmes" gerek"yor.
Konstant"nopol"s'tek" konumumuz
daha çok blöf yapmaya dayalı. İtt"hat
ve Terakk" çözülmek şöyle dursun,
arka planda her yerde akt"ft"r. Türk
İmparatorluğu'nun büyük
bölümünde hâlâ baskın güçtür,
Enver Paşa hala ulusal b"r kahraman
olarak görülüyor. Çanakkale kaleler"
h"çb"r zaman yok ed"lmed", sadece
zayıf ve az sayıdak" İt"laf müfrezeler"
tarafından "şgal ed"ld".
İt"lâfların kend" "radeler"n" "crâ etme
kâb"l"yet"n"n göstergeler" her yerde
günden güne azalıyor. Bolşev"kler,
Fransızları ve Yunanları Ukrayna'dan
ve Odessa'dan çıkardılar.
Yardımımızı gen"ş çapta "lan ett"ğ"m"z
General Den"k"n, Don'da ve
Kafkasya'da pek "y" g"tm"yor.
Mümkün olan en kısa sürede
Kafkasya'yı terk edeceğ"m"z yaygın
olarak b"l"n"yor. Özbek"stan ve
Hazar'dan zaten çek"l"yoruz. Çok
geçmeden İng"l"z bayrağı artık Hazar
Den"z"'nde dalgalanmayacak.
Türkler, Mısır'da İng"l"zlere karşı
Türk"ye leh"ne c"dd" ve büyük b"r
"syan olduğunu ve Türk bayrağının
f""len N"l Vad"s"'nde yen"den
dalgalandığını, der"n b"r
memnun"yetle, görmezl"kten
gelemezler. F"l"st"n'"n durumu
bel"rs"z, Sur"ye'de Fransızlar ve
İng"l"zler kesk"n b"r şek"lde bölündü.
Bu bölgeler"n kader", "nceleme ve
rapor "ç"n b"r kom"syon gönder"lene
kadar b"r kez daha ertelenecekt"r.
Hâlâ esk" rej"m" yen"den kurmayı
uman 'Esk" Türkler' "le gücü
yet"yorsa zafer"n gan"metler"n"
İng"l"zlerden almak "steyen Genç
Türkler'"n, İstanbul'un "şgal ed"lm"ş
kaleler"nden seyrett"ğ" tablo "şte
böyled"r. Kend"me soruyorum.
Türkler; Ermen"stan'dan tamamen
mahrum bırakılacaklarını, İstanbul ve
Avrupa'dan çıkarılacaklarını,
Anadolu'dak" azalan bölgen"n b"le
nefret ett"kler" düşmanlar arasında
paylaşılması ya da ona eşdeğer bazı
yabancı Güçler tarafından manda
ed"lme "ht"mal" olduğunu
anladıklarında ne yapacaklar? Boyun
eğecekler m"? Yoksa İslam "ç"n ve
egemenl"kler" "ç"n karşı mı
çıkacaklar? Meslektaşlarıma
Doğu'da şu anda b"le en "y"
planlarımızdan bazılarını altüst
edeb"lecek yen" sorunların ortaya
çıkab"leceğ"n" bel"rt"yorum.
Fransızların Ukrayna ve
 Kırım'dak" başarısızlığı;
Kafkasya'dak" durum;
İzm"r'dek" poz"syon;
Mısır'dak" huzursuzluk.
Tüm bu had"seler, Türk"ye'de ortaya
çıkab"lecek c"dd" b"r kr"zle baş
ed"lmes"nden korkulmasına neden
olmaktadır.”
2. ^ İng"l"z Dış"şler" Bakanı Lord Curzon
- 18 N"san 1919:
“Par"s'te "zlenen, aşamaları ve
nedenler" hakkında tam olarak b"lg"
sah"b" olmadığımız ve burada
kolayca görülemeyecek pek çok
gerekçes" bulunab"lecek b"r pol"t"kayı
Londra'da eleşt"rmek konusunda
"steks"z"m. Görüştüğüm, danıştığım
veya okuduğum her otor"teden,
poz"syonun tehl"kel" olduğu ve Barış
Konferansı tarafından terc"h ed"ld"ğ"
söylenen pol"t"kanın büyük olasılıkla
yaygın b"r rahatsızlık yaratacağı
konusunda mutlak b"r f"k"r b"rl"ğ" var.
Meslektaşlarım, Türk"ye'dek" durum
ve günden güne artan sorunlar
konusunda b"r süred"r ne kadar
end"şel" olduğumu b"l"yorlar. Der"n
ve artan huzursuzluk, asker"
güvens"zl"k ve yaklaşan kan ve kaos,
b"z" zafer"n meyveler"n"n
b"rçoğundan mahrum bırakab"l"r.
Ortadoğu'da hem Avrupa barışı hem
de H"nd"stan'ın güvenl"ğ" "ç"n sürekl"
b"r tehd"t oluşturab"l"r. Kaybolan
zem"n"n en azından b"r kısmını
kurtarmak, en kötü felaketlerden
bazılarını önlemek, hızlı karar veya
eylemle hâlâ mümkün olab"l"r.
Barış Konferansı "lk toplandığında
Türk"ye'dek" asker" gücümüz
yeterl"yd". Müttef"k Güçler, Türk
Hükümet"'n"n korkmasa da boyun
eğd"ğ" İstanbul'a sah"pt". Asya'nın
"şgal altındak" Türk bölgeler"ndek"
asker" gücümüz, sadece
Mütareke'n"n üzer"nde anlaşmaya
varılan şartları değ"l, gerekl" görülen
hemen hemen her türlü ek şartı da
tatb"k etmem"z" sağlamak "ç"n
yeterl"yd". İng"l"z güçler", Musul'a
kadar Irak'a hak"md" ve bu
bölgelerde örtülü İng"l"z h"mayes"n"n
muhtemelen alacağı b"ç"m, prat"kte,
sak"nler"n rızasıyla yerleşm"şt".
İran'dak" İng"l"z konumu, hem asker"
hem de s"yas" anlamda olağanüstü
güçlüydü. Hâlâ Trans-Hazar'daydık,
ama başardığımızdan ber" hemen
ger" çek"lmey" düşünüyorduk.
Ermen"stan'ın durumu bel"rs"zd".
Ermen"stan ve muhtemelen K"l"kya
dışında, Anadolu'nun bölünmes"
düşünülmem"şt" b"le. Ş"md" "se
yaklaşık dört ay geçt" ve durum şu
şek"lde: Avrupa'dak" Türk"ye'n"n
kader" henüz bel"rlenmed", ancak
Türkler"n Amer"ka'nın mandasına
veya b"r Uluslararası Gücün
mandasına devred"lecek olan
İstanbul'u kaybedeceğ" anlaşıldı.
İstanbul'da çok az asker"m"z var.
Çanakkale kaleler" arkamızda
hasarsız duruyorken çok fazla
gem"m"z "se yok.
Türkler, yen"lg"n"n "lk dehşet"nden
kurtuldu ve tüm esk" ruhları ve
becer"ler" "le merak uyandırıyorlar.
İstanbul kararı o kadar uzun süre
ertelend" k", Ocak ayında kolayca
uygulanab"lecek olan b"r karar, Mayıs
veya Haz"ran'da çok zor
uygulanab"l"r. Tüm dünyadak"
Müslüman duyarlılığının
pek"şt"r"lmes" ve İslam'ın kurtarılması
adına üstün b"r çaba üzer"nde
yoğunlaşması "ç"n zaman ver"l"yor.
Prat"kte, Amer"kalıların ş"ddetle karşı
çıktığına "nanılsa da, Yunanların İzm"r
ve muhtemelen Aydın v"lavet"ne
"l"şk"n "dd"alarının kabul ed"lmes"n"n
muhtemel olduğu anlaşılmaktadır.
Bunun, herhang" b"r ac"l s"yas" veya
asker" gerekl"l"kten değ"l,
Ven"zelos'un üstün d"plomat"k
yeteneğ"nden kaynaklandığı
b"ld"r"l"yor. İtalyanlar, Antalya'ya
(açıkça uydurulmuş b"r bahaneyle)
ve komşu kıyılara asker" b"r "n"şle ve
Konya'ya asker göndererek n"ha"
kararı önceden tahm"n ett"ler ve
sürec" hızlandırdılar. İy" ya da kötü,
varılan çözüm ne olursa olsun, Türk
sorununun, sıkı b"r şek"lde ele
alınması ve mümkün olan en az
gec"kmeyle n"ha" b"r sonuca varması
son derece arzu ed"l"r görünüyor.
Gec"kme, Doğu dünyasındak" yen"
"syanların kes"n haberc"s"d"r.
Çoğu Mısır, Irak, Sur"ye, Kafkasya
veya İstanbul'dan yen" gelen her
yetk"l"yle konuştum. Aralarında
Par"s'te denenen çözümler"n
korkunç b"r kafa karışıklığıyla
sonuçlanacağına "nanmayan yok.
Kader" b"r altı ay daha ertelen"rse
tüm Türk"ye b"r d"ren"ş ve
mayalanma hal"nde olacaktır. Bu
durumda Irak ted"rg"n olacak.
Kürd"stan'da zorlu b"r sorun ortaya
çıkıyor. F"l"st"n'de ger"l"m daha da
kesk"nleşecek. İran'da, büyük özen
gösterd"ğ"m"z ve ş"md" meyve
vermeye çok yakın olan b"r yerleş"m
şansını, Türk"ye'dek" asker"
güvens"zl"ğ"n yen"den canlanmasıyla
tehl"keye atab"l"r"z. Türkler"n
İstanbul'dan çıkarılmalarına "l"şk"n
kararı, Anadolu'da "syanlar ve
katl"amlar ve Doğu Müslüman
dünyasında büyük kargaşaların
"zleyecek olması çok muhtemeld"r.
Türkler"n İstanbul'dan çıkarılması,
bence, her ne kadar savaştak"
yen"lg"ler"n"n en öneml" kanıtı olarak
kaçınılmaz ve arzu ed"l"r olsa da,
Türkler"n mültec" durumuna
düşürüleceğ", prat"kte h"çb"r Türk
İmparatorluğu ve muhtemelen h"çb"r
h"lafet artık olmadığı anlaşıldığında,
Doğu dünyasındak" Müslüman
tutkulara ve bu asık suratlı hıncı
kolayca vahş" b"r çılgınlığa
dönüştüreb"lecek en tehl"kel" ve en
gereks"z teşv"kler" vereceğ"m"ze
"nanıyorum. Son zamanlarda
Türk"ye'n"n her yer"nde sıkıntılar baş
gösterd". Tüm Türk"ye'n"n ayağa
kalkması "ç"n yalnızca b"r "şarete
"ht"yaç duyduğu g"derek daha
bel"rg"n hale gel"yor.
Selan"k kapılarının 5 m"l dışında
düzen" sağlayamayan Yunanlara
gel"nce, İzm"r g"b" büyük b"r şehr"
"şgal etmeler"ne ve yönetmeler"ne
gönül rahatlığıyla "z"n ver"leceğ"ne
"nanılır mı? Türkler bunu anlayınca,
Anadolu'yu büyük b"r kargaşaya
dönüştüreb"lecek son ve çılgın b"r
m"ll" ve d"n" öfke patlamasına maruz
kalmayacaklar mı? Fransızları
Asya'dak" tüm Türk"ye'den katı b"r
şek"lde dışlamak "ç"n kes"nl"kle "y" b"r
neden yok.
Türk"ye'dek" ve Doğu'dak"
çabalarımızın büyük b"r bölümünün
boşa g"tmes"ne sebep olacak büyük
b"r felaket g"b" görünen bu durumu
önleyeb"lmek "ç"n neredeyse çok geç
olmadan b"r şeyler yapmalıyız. Eğer
çok geç değ"lse, Anadolu'da coğraf"
sınırların ötes"nde herhang" b"r
bölünme veya manda pol"t"kası tak"p
ed"lmemes"n" ısrarla talep ed"yorum.
Zaman Türklerden yana ve bunu
b"l"yorlar.
Geçen her hafta, her bölgede yen"
entr"kalar ortaya çıkarır.
H"nd"stan'da, tüm İslam
coğrafyasında, hatta Londra'da b"le.
Türkler"n başkent İstanbul'dan
çıkarılmasına, Ayasofya'ya ve
H"lafete Hr"st"yan müdahales"ne
karşı akt"f olarak aj"tasyon yapılan
her yerde. Türk, ac"l b"r barıştan ne
bekleyeb"l"r? O, gec"kmen"n her anını
b"r kazanç olarak sayıyor. Par"s'te
herhang" b"r çözüme ulaşılamaması
ve İt"lafların artan anlaşmazlıkları,
onu, her gün kend"s"ne dayatılacak
 koşullara d"renmek "ç"n daha "y" b"r
konuma get"r"yor ve hatta sonunda
"nt"kamını almasını b"le sağlayab"l"r.”
3. ^ 1919'da İstanbul nüfusu: %40
Türk, %20 Rum, %19 Ermen", %14
Yahud" ve d"ğer yabancılar.
4. ^ Bu, Lord Curzon'un,
Yunan"stan'dak" Kasım 1920
seç"mler"ne kadar tak"p ett"ğ"
pol"t"kadır. Curzon, Kasım 1920'den
sonra daha farklı b"r Türk-Yunan
pol"t"kası tak"p etm"şt"r.
5. ^ İng"l"z Dış"şler" Bakanı Lord Curzon
- 4 Ocak 1920:
İstanbul'dan ayrılan Türk,
başkent olarak her nerey"
seçerse ona "z"n ver"r"m. Eğer
mevcut fırsatı
değerlend"rmezsek bundan
nes"ller boyu p"şmanlık
duyacağız. Kend"m"ze;
gelecekte bela, entr"ka ve Doğu
Avrupa'da savaşlarla dolu b"r
m"ras bırakmış olacağız.
Ayasofya daha öncek" 920 yılda
b"r Hr"st"yan k"l"ses"yd" ve belk"
artık d"n" kullanımı olmayan b"r
anıt olab"l"r.
Amacımız, mümkünse,
Anadolu'dak" Türk topraklarını
Yunan veya İtalyan ya da d"ğer
herhang" b"r yabancı gücün
"şgal"nden kurtarmak, homojen
b"r Türk"ye oluşturmak ancak
uygulayacağımız denet"mlerle
Türk'ün tekrar Avrupa'ya b"r
sorun olarak dönmes"n"
engellemek ve d"ğer m"lletler
üzer"ndek" nüfuzunu yok
etmekt"r. Böylece b"z"m "ç"n
yüzyıllardır suçlu olduğu
korkunç kötü yönet"m"n"
tekrarlamamalıdır.
Hayatımın uzun yıllarını
Müslüman halklar arasında
seyahat ederek ve onları
"nceleyerek geç"rd"m. Türk
ş"md" atılırsa ş"ddetl" b"r haykırış
olacak. Ancak çok geçmeden
bunu kabulleneceklerd"r.
Eğer Türk Konstant"nopol"s'te
bırakılırsa bu tüm Doğu
dünyasında, İt"lafın onu tahl"ye
etmeyecekler"ne değ"l,
yapamayacaklarına da"r "kna
ed"c" b"r kanıt olarak kabul
ed"lecekt"r. Yapmamız gereken
Türk'ü oradan çıkarmaktır çünkü
"nce bağlara sah"p sınır
halklarının kaybı h"çb"r şek"lde
ulusal b"r aşağılanma olarak
kabul ed"lmeyecekt"r.
Konstant"nopol"s, Doğu
dünyasında manev" üstünlüğün
değ"l, s"yas" gücün sembolüdür.
İstanbul, Doğu dünyasının
başkent"d"r. Müslüman
dünyasını yatıştırmak "ç"n Türk'ü
orada tutma kaygısının ölçüsü,
İstanbul'a sah"p olmanın İslam
dünyasında taşıdığı önem"n
ölçüsüdür. Konstant"nopol"s
şehr", hem coğraf" konumu hem
de tar"h" gelenekler" "le b"r
"mparatorluktur. Başkent"
İstanbul olan Türk, her zaman
d"ğer Güçler"n kulaklarını
çekmey" başardı, Avrupa "ç"n
sorunların odağı oldu. Egemen"
İstanbul'da olan b"r Türk
hükûmet" gelecekte de b"z"m
"ç"n end"şel" b"r sorun olacaktır.
İster Pan-İslamcı, "ster Pan-
Turancı olsun, her ne şek"lde
olursa olsun, muhtemelen
karşılaşacağımızı
düşündüğümüz g"b", eğer
gelecekte yen" b"r Türk
m"ll"yetç"l"ğ" b"ç"m"yle yüzleşmek
zorunda kalırsak, toplanma
noktası ve "lham kaynağı
İstanbul'dak" b"r Sultan olursa
tar"h" başkent"n elde tutulması,
harekete geçme ve zarar verme
potans"yel"ne muazzam
derecede katkıda bulunacak b"r
prest"j ve "vme kazandırmayacak
mı?
Mısır'dak" "syanı engellemek ve
Mısırlıyı, herhang" b"r yardım
alamayacağına, Türk "le
"l"şk"s"n"n sonsuza kadar
koptuğuna "kna etmek "ç"n
gereken tek şey, esk"
hükümdarları olan Pad"şahın
Hal"ç'ten kaybolması olacaktır.
Almanya'nın Doğuya g"d"ş"n"
engellemek ve Çanakkale
Boğazı'nı "nsanlığın yararına
açık tutmak "ç"n
Konstant"nopol"s n"hayet
Türk"ye'den alınmalı ve b"r
serbest l"man olarak Müttef"k
ulusların el"ne ver"lmel"d"r.
Konstant"nopol"s yüzyıllardır
Doğu dünyasının ödülü
olmuştur. Fransa, Yunan"stan,
Rusya ve Bulgar"stan ona
"mren"yor. Onun gelecektek"
mücadeleler"n merkez" olmasını
nasıl engelleyeceğ"z? Sultan'ı
orada bırakırsak, Almanın esk"
entr"kalarına yen"den
başlamasına ne engel olacak?
Rusya'da muzaffer b"r Bolşev"k
"le Konstant"nopol"s'tek" Türk
arasında "y"leşm"ş b"r
Almanya'nın da dah"l olduğu b"r
komb"nasyon hal"nde 1914-15
deney"m"n"n "ler"k" b"r tar"hte,
belk" daha tehl"kel" b"r b"ç"mde
tekrarlanmasını ne önleyeb"l"r?
Fransa'nın, Doğu'nun her
yer"nde kend"ne çıkar ve avantaj
sağlamak "ç"n, İslam'ın başkent"
olan İstanbul'dak" Türklerle
"l"şk"ler kurup yen" İslam'ın
savunucusu rolünü üstlenmes"n"
ve Fas'tan Sur"ye'ye kadar Batı
Dünyası Müslümanlarını Doğu
Dünyası Müslümanlarına, yan"
Irak, Arab"stan, İran, Afgan"stan
ve H"nd"stan'a karşı
örgütlemes"n" engelleyecek olan
şey ned"r? Dünya barışı "ç"n
Fransız İslamı ve İng"l"z İslamı
arasındak" b"r bölünmeden daha
büyük b"r tehl"ke hayal
 edem"yorum. Türk sorununu
kes"n olarak çözmek "ç"n bu
fırsatı feda etmemel"y"z.
6. ^ Mustafa Kemal Paşa, 24 N"san
1920 (TBMM Zabıt Cer"deler", C"lt:1,
s. 6): “Gerek İtalyanlar, gerek
Fransızlar memleket"m"zde azam"
"kt"sad" faydalar tem"n etmek "ç"n
devlet"m"z"n bağımsız kalmasını,
d"ğer b"r yabancı devlet"n esâret"
altında bulunmamasını sağlamayı
kend" menfaatler" gereğ"nce telâkk"
etmekted"rler ve her "k"s" de bunu
b"ze b"rçok münasebetlerle
söyled"ler ve elyevm
söylemekted"rler. Yunanlar doğrudan
doğruya İng"l"zler tarafından h"mâye
ed"lmek suret" "le muhafaza-" mevk"
ed"yorlar ve çıkmak n"yet"nde
 olmadıkları anlaşılıyor.”
7. ^ İng"l"z Başbakan Dav"d Lloyd
George şöyle ded":
“Konstant"n'"n dönüşü "le Fransa,
Sevr'"n rev"zyonu konusunda acelec"
davrandı. İtalya zâten dâ"mâ Yunan'a
düşmandı. Bu koşullar altında
Konstant"n'"n "lk yaptığı şey,
Ven"zelos'un d"kkatle seç"p
yet"şt"rm"ş olduğu Türklerle yüzleşen
gayet muntazam ve tecrübel" orduyu
yıkmak oldu. Ordusunu kend" el"yle
b"r enkâza çev"rd". Orduda tüm ger"
h"zmet ve d"s"pl"n bozuldu. Bu
sersem kafalı saraylılar grubu,
böylece ordunun en "y" savaşan
subaylarından kurtulmuş, ordunun
"kmâl"nden sorumlu subayları
görevden almış ve onların yer"ne
kend" s"yas" favor"ler"n" koymuşlardır.
Net"ces", askerler"n kötü beslenmes"
ve kötü g"y"nmes" oldu. Ordu gözle
görülür şek"lde günden güne
kötüleşt".
Onlara yürek vermek "ç"n Konstant"n,
Ankara'ya karşı pervasız ve aptalca
b"r saldırı emr" verd". Kral,
dalkavuklarının pohpohlamalarıyla
ş"ş"r"lerek, kend"s"n"n b"r"nc"
dereceden b"r askerî deha olduğu ve
yarı aç her Yunan asker"n"n, bu ünlü
savaşçının b"r kez daha önderl"k
edeceğ" b"lg"s"yle yen" b"r şevkle
heyecanlandığı "nancına kapıldı.
Tüm bunlar yetmezm"ş g"b", büyük
şanlı hükümdar, seçt"ğ" b"rl"kler"n"
Asya cephes"nden çekt" ve
Konstant"nopol"s'"n feth" "ç"n yen" b"r
 ordu oluşturmak üzere Trakya'ya
gönderd". Ger"de kalan acınası
kalıntılar paramparça oldu. Saldırıya
uğradığında, ger" kalan b"rl"kler
sadece b"r ayaktakımı "ç"nde kaçtılar.
O kadar çok koştular k", tak"p eden
b"rl"kler, Müttef"k zırhlılarının
koruması altında İzm"r'e çıkmadan
önce onları yakalayamadı. Tüm bu "ş
sırasında İtalya ve Fransa açık
şek"lde Türklere s"lah sattılar ve
Mustafa Kemal'" destekled"ler.
Onların kontrol noktalarında
tutulmalarını engelled"ler. Tüm
kuvvetler"n" Ermen" ve Sur"ye
cephes"nden çekmes"n" ve moral"
bozuk Yunan Ordusu'na karşı
kullanmasını sağladılar.”
8. ^ İng"l"z Başbakan Dav"d Lloyd
George - 14 Ek"m 1922: ... Doğu
pol"t"kamızın b"r d"z" doğaçlama
olduğu söylend". Neyd" o pol"t"ka?
Pol"t"ka, kuşkusuz, her şeyden önce
boğazların özgürlüğünü güvence
altına almaktı; "k"nc"s", Türk
egemenl"ğ"ne emanet
edemeyeceğ"n"z Hır"st"yan olmayan
halkları Türk yönet"m"nden
uzaklaştırmaktı. Bu k"m"n
pol"t"kasıydı? 1916'da göreve
geld"ğ"mde Rusya, Fransa, İtalya ve
hatta Yunan"stan "le Türk"ye'y"
tamamen bölen b"r d"z" anlaşma
buldum. Türklere Anadolu'nun
sadece küçük b"r şer"d" kalmıştı.
Bunu k"m yaptı? Gray ve Asqu"th
hûkümet". Bunun ben"m pol"t"kam
olmadığını söylemek "st"yorum.
Hep"m"z buna bağlıydık ama
kumanda Asqu"th ve Gray'"n
el"ndeyd". Ben"m başlattığım b"r
pol"t"ka değ"ld". Ben Başbakan
olmadan önce, Türk"ye, çeş"tl"
yetk"lerle yapılan anlaşmalarla
tamamen bölünmüştü. Ermen"stan,
İstanbul ve boğazlar Rusya'ya
ver"lm"şt". H"ç aldırış etmed"m ama
çok dar görüşlü b"r pol"t"kaydı. Rus
devr"m" kötü sonuç verseyd", şu
anda İstanbul'da ve boğazlarda
Bolşev"kler olurdu. Bu b"r hataydı
ama hep"m"z "ç"ndeyd"k. Olan d"ğer
şey neyd"? Güney Anadolu'nun İtalya
tarafından "şgal ed"lmes"
Müttef"kler"n davasına onarılamaz b"r
felaket get"rd". Sonra en büyük
felaketlerden b"r" geld": Ven"zelos'un
düşüşü ve ardından gelen zayıf ve
beyhude yönet"m"n yer"n" alması.
Pekala, bütün bunlar, b"z"m üzer"nde
kontrol sah"b" olmadığımız
durumlardı; bu yüzden pol"t"kamızı
yen"den şek"llend"rmek zorunda
kaldık. Sırada ne var? Gal"çya'dak"
Fransız yen"lg"s", konumlarını
yen"den şek"llend"rmeler"ne neden
oldu. Sırada ne var? W"lson,
Amer"ka'yı Ermen"stan üzer"ndek"
manda yönet"m"n" almaya "kna
edeb"leceğ" "zlen"m" altındaydı.
W"lson'ın sağlığı bozuldu. Bunun
üzer"nde de h"çb"r kontrolümüz yok.
Sevr Antlaşması'nın hazırlığı "se Lord
Curzon ve Fransız Dış"şler"
Bakanlığı'ndan M. Berthelot
tarafından Aralık 1919'da başladı.
Başkan W"lson'ın umutlarının
yıkılacağı netleşt"ğ"nde ve Amer"kan
"şb"rl"ğ"n" beklemek faydasız
kaldığında, Türk"ye "le Barış
Antlaşması Müttef"kler tarafından
c"dd"ye alındı. Yüksek Konsey, bu
Antlaşma'nın hazırlanmasını, Lord
Curzon'un başkanlığındak"
Londra'dak" Dış"şler" Bakanlığı'nda
b"r araya gelen ve taslak öner"ler"
daha sonra Yüksek Konsey'"n San
Remo'dak" tam toplantısında
görüşülen büyükelç"ler ve
uzmanlardan oluşan b"r kom"teye
devrett". Muhtel"f devletler"n
başbakanları ve dış"şler" bakanları
toplanmış ve müzakereler
sonucunda 10 ağustos 1920'de sevr
antlaşması "mzalanmıştır. Ve
Antlaşma, "mzalanmasına rağmen,
h"çb"r zaman onaylanmadı. İmzasını
müteak"p b"rkaç ay "ç"nde Başbakan
Ven"zelos düştü ve Konstant"n
Yunan"stan'a ger" çağrıldı. Bu
olaylardan cesaret alanlar,
anlaşmanın şartlarına karşı çıkanlar,
sertleşt"ler. Londra konferansı
tekl"fler" her "k" tarafın da kabulünü
sağlayamadı ve aralarındak"
düşmanlıklar yen"den başladı. Bunu,
Frankl"n Bou"llon'un Ankara'ya "k"nc"
z"yaret" ve Fransız Hükûmet"'n"n
Mustafa Kemal "le yaptığı ayrı b"r
anlaşma "zled". Bu yılın (1922)
başlarında Lord Curzon Müttef"kler"n
arabuluculuğunu kabul etmeye "kna
ed"ld" ve Lord Curzon, yen" barış
koşulları üzer"nde çalışmak "ç"n
Müttef"klere yen" b"r konferansı
önerd". Konferans, ne yazık k",
Fransa'da Br"and Hükûmet"'n"n
düşüşü ve ardından uzun b"r süre
değ"şt"r"lmeyen İtalyan Hükûmet"'n"n
düşüşü sebeb"yle ertelend" ve bu
kez şartlar öner"ld"ğ"nde Yunan"stan
tarafından kabul ed"lmes"ne rağmen,
Türkler tarafından redded"ld"ler.
Düşmanlıklar yen"den başladı ve
ardından Yunan çöküşü geld"...
https://fraser.stlou"sfed.org/f"les/doc
s/publ"cat"ons/cfc/cfc_19221021.pd
f 29 Mart 2021 tar"h"nde Wayback
Mach"ne s"tes"nde arş"vlend" (https:/
/web.arch"ve.org/web/2021032900
1540/https://fraser.stlou"sfed.org/f"l
es/docs/publ"cat"ons/cfc/cfc_19221
021.pdf) .
Kaynakça
1. ^ a b c Paul C. Helmre"ch, 1974,
From Par"s To Sevres, The Part"t"on
of the Ottoman Emp"re at the Peace
Conference of 1919-1920, s. 116 ve
devamı
2. ^ UK Parl"ament, Hansard,
Commons: 26 February 1920,
Commons Chamber, Orders Of The
Day, Turks And Constant"nople;
Cab"net Papers, Cab-23-20, The
Turk"sh Peace Treaty, s. 6-7
3. ^
https://h"story.state.gov/h"stor"caldo
cuments/frus1919Par"sv05/d72 30
N"san 2021 tar"h"nde Wayback
Mach"ne s"tes"nde arş"vlend" (https:/
/web.arch"ve.org/web/2021043001
 /web.arch"ve.org/web/2021043001
3435/https://h"story.state.gov/h"stor
"caldocuments/frus1919Par"sv05/d7
2) . PAPERS RELATING TO THE
FOREIGN RELATIONS OF THE
UNITED STATES, THE PARIS PEACE
CONFERENCE, 1919, VOLUME V,
Notes of a Meet"ng Held at
Pres"dent W"lson’s House "n the
Place des Etats-Un"s, Par"s, on
Saturday, May 17, 1919
4. ^ Neşe Özden, Br"t"sh Pol"cy on the
Fate of Constant"nople and the
All"ed Occupat"on of the C"ty on
March 16, 1920, Atatürk Araştırma
Merkez" Derg"s", Araştırma Makales",
1998, ss. 841-2
5. ^ a b Sachar, Howard Morley, The
emergence of the M"ddle East:
1914-1924, New York, (1969), s.
 1914-1924, New York, (1969), s.
244-296
6. ^ a b c M"kusch, Dagobert Von; A
B"ography: Mustapha Kemal
Between Europe And As"a,
Translated by John LINTON, 1931,
London, s. 168-190
7. ^ a b c d Dem"rhan, Hasan (2019).
"Yunan"stan'ın İzm"r'" İşgal"nde
İng"ltere'n"n Rolü". Gaz"antep
Un"vers"ty Journal of Soc"al
Sc"ences. 18 (4). ss. 1527-1532
8. ^ a b B"anch", V"v"ana (2018). "Carlo
Sforza and D"plomat"c Europe
(1896-1922)" [Carlo Sforza ve
D"plomat"k Avrupa (1896-1922)] s.
131-134
9. ^ M"chael L. Dockr"ll, (1981), Peace
W"thout Prom"se: Br"ta"n and the
 Peace Conferences, 1919-1923,
Hamden/Un"ted States, Archon
Books, s. 106
10. ^ 'Br"tann"a has ruled here':
Transcaucas"a and Cons"derat"ons
of Imper"al Defence "n Lord Curzon's
Search for a Near Eastern
Settlement, 1918-1923, S"mon
Fraser Un"vers"ty, (2003), s. 48
11. ^ a b MacM"llan, Margaret (2002).
Peacemakers: The Par"s Peace
Conference of 1919 and Its Attempt
to End War / Par"s 1919: S"x Months
That Changed The World (Random
House Ed"t"on), s. 79
12. ^ M"chael L. Dockr"ll, (1981), Peace
W"thout Prom"se: Br"ta"n and the
Peace Conferences, 1919-1923,
Hamden/Un"ted States, Archon
 Hamden/Un"ted States, Archon
Books, ss. 190-6
13. ^ Church"ll, W"nston (1929). The
World Cr"s"s: The Aftermath
(İng"l"zce). London, Thornton
Butterworth. s. 366
14. ^ MacM"llan, Margaret, s. 79
15. ^ Sachar, Howard Morley, The
emergence of the M"ddle East:
1914-1924, New York, (1969), s.
314
16. ^ D"m"tr" K"ts"k"s, (1963) Yunan
propagandası, (M"lletlerarası
Pol"t"kada Propaganda ve Baskı.
1919-1920), Meydan Neşr"yat,
İstanbul, s. 66
17. ^ Paul C. Helmre"ch, 1974, From
Par"s To Sevres, The Part"t"on of the
Ottoman Emp"re at the Peace
 Conference of 1919-1920, s. 120
18. ^ MacM"llan, Margaret (2002).
Peacemakers: The Par"s Peace
Conference of 1919 and Its Attempt
to End War / Par"s 1919: S"x Months
That Changed The World (Random
House Ed"t"on), s. 403
19. ^ Dalez"ou, Elefther"a (2002).
"Br"ta"n and the Greek-Turk"sh war
and settlement of 1919-1923: PhD
thes"s" [İng"ltere ve Yunan-Türk
savaşı ve 1919-1923 yerleş"m":
Doktora tez"] (İng"l"zce). ss. 100-104
20. ^ M"kusch, Dagobert Von; A
B"ography: Mustapha Kemal
Between Europe And As"a,
Translated by John LINTON, 1931,
London, s. 195
21. ^ Sachar, Howard Morley, The
21. ^ Sachar, Howard Morley, The
emergence of the M"ddle East:
1914-1924, New York, (1969), s.
318
22. ^ a b MacM"llan, Margaret (2002).
Peacemakers: The Par"s Peace
Conference of 1919 and Its Attempt
to End War / Par"s 1919: S"x Months
That Changed The World (Random
House Ed"t"on), s. 436
23. ^ a b M"chael L. Dockr"ll, (1981),
Peace W"thout Prom"se: Br"ta"n and
the Peace Conferences, 1919-1923,
Hamden/Un"ted States, Archon
Books, s. 202
24. ^ a b c d e f g h ! j k l m CAB 23 F"rst
World War conclus"ons, CAB
23/44b Or"g"nal Reference "A"
M"nutes of meet"ngs, 1917 6 Apr -
1919 10 Dec s. 75-82
 1919 10 Dec s. 75-82
25. ^ a b Lord K"nross, Atatürk, B"r
m"llet"n yen"den doğuşu, 2018,
Tercüme: Necdet Sander, s. 245
26. ^ Lord K"nross, 1965, Atatürk: A
b"ography of Mustafa Kemal, New
York, s. 233
27. ^ Paul C. Helmre"ch, 1974, From
Par"s To Sevres, The Part"t"on of the
Ottoman Emp"re at the Peace
Conference of 1919-1920, s. 121
28. ^ D"m"tr" K"ts"k"s, (1963) Yunan
propagandası, (M"lletlerarası
Pol"t"kada Propaganda ve Baskı.
1919-1920), Meydan Neşr"yat,
İstanbul, s. 54
29. ^ "Documents on Br"t"sh Fore"gn
Pol"cy 1919-1939. F"rst Ser"es
Volume 4: 1919", Her Majesty's
 Volume 4: 1919", Her Majesty's
Stat"onery Off"ce, 1952, London, s.
652
30. ^ a b c Dalez"ou, Elefther"a (2002).
"Br"ta"n and the Greek-Turk"sh war
and settlement of 1919-1923: PhD
thes"s" [İng"ltere ve Yunan-Türk
savaşı ve 1919-1923 yerleş"m":
Doktora tez"] (İng"l"zce). ss. 106-110
31. ^ a b c d
https://www.bl.uk/collect"on-
"tems/memorandum-on-future-of-
constant"nople-lord-curzon 19
Aralık 2021 tar"h"nde Wayback
Mach"ne s"tes"nde arş"vlend" (https:/
/web.arch"ve.org/web/2021121909
2509/https://www.bl.uk/collect"on-"t
ems/memorandum-on-future-of-co
nstant"nople-lord-curzon) . ;
TURKEY: THE FUTURE OF
 TURKEY: THE FUTURE OF
CONSTANTINOPLE, Memorandum
by Lord Curzon of Kedleston
(İng"l"zce).
32. ^ M"chael L. Dockr"ll, (1981), Peace
W"thout Prom"se: Br"ta"n and the
Peace Conferences, 1919-1923,
Hamden/Un"ted States, Archon
Books, s. 187
33. ^ a b c MacM"llan, Margaret (2002).
Peacemakers: The Par"s Peace
Conference of 1919 and Its Attempt
to End War / Par"s 1919: S"x Months
That Changed The World (Random
House Ed"t"on), s. 438
34. ^ MacM"llan, Margaret (2002) s.
440
35. ^ a b
https://www.qdl.qa/en/arch"ve/8105
 https://www.qdl.qa/en/arch"ve/8105
5/vdc_100076917035.0x000020 (
https://www.qdl.qa/en/arch"ve/8105
5/vdc_100076917035.0x000022)
Papers wr"tten by Curzon on the
Near and M"ddle East [16r] (31/348)
"Note respect"ng the M"ddle Eastern
Quest"on by Earl Curzon"
36. ^ a b c d e f Jane Pr"estland, 2005,
Records of Syr"a: 1918-1973,
Arch"ve Ed"t"ons, Volume 1: 1918-
1920, ss. 471-479
37. ^ a b c Cab"net Papers Record, Cab-
24-77, A NOTE OF WARNING
ABOUT THE MIDDLE EAST by
LORD CURZON, G.T. 7037, s. 227-9
38. ^ Ronaldshay, The L"fe Of Lord
Curzon Vol-""", (George Nathan"el
Marquess Curzon of Kedleston),
1928, London, s. 264-5
 1928, London, s. 264-5
39. ^
https://www.qdl.qa/en/arch"ve/8105
5/vdc_100076917035.0x000027
Papers wr"tten by Curzon on the
Near and M"ddle East [19v]
(38/348), Br"t"sh L"brary: Ind"a
Off"ce Records and Pr"vate Papers,
"Rev"ew of the S"tuat"on "n the
M"ddle East, w"th Spec"al Reference
to the Danger of Delay "n Reach"ng a
General Settlement." Mss Eur
F112/278, "n Qatar D"g"tal L"brary
40. ^ a b c MacM"llan, Margaret (2002).
Peacemakers: The Par"s Peace
Conference of 1919 and Its Attempt
to End War / Par"s 1919: S"x Months
That Changed The World (Random
House Ed"t"on), s. 433
41. ^ MacM"llan, Margaret (2002) s.
41. ^ MacM"llan, Margaret (2002) s.
433
42. ^ Harbord, James, Cond"t"ons "n the
Near East, Report of the Amer"can
M"l"tary M"ss"on to Armen"a, Apr"l 13
1920, s. 17
43. ^ M"kusch, Dagobert Von; A
B"ography: Mustapha Kemal
Between Europe And As"a,
Translated by John LINTON, 1931,
London, s. 214
44. ^ Dav"d Lloyd George, The Truth
about the Peace Treat"es, v. 2
(Gollancz, London: 1938), s. 1333
45. ^ a b John D. Rose, Br"t"sh Pol"cy
and the Turk"sh Quest"on 1918-
1923, McG"ll Ün"vers"tes", (Yüksek
L"sans Tez") 1973, ss. 67-69
46. ^ a b M"kusch, Dagobert Von; A
46. ^ a b M"kusch, Dagobert Von; A
B"ography: Mustapha Kemal
Between Europe And As"a,
Translated by John LINTON, 1931,
London, s. 261
47. ^ MacM"llan, Margaret (2002).
Peacemakers: The Par"s Peace
Conference of 1919 and Its Attempt
to End War / Par"s 1919: S"x Months
That Changed The World (Random
House Ed"t"on), s. 442
48. ^ MacM"llan, Margaret (2002).
Peacemakers: The Par"s Peace
Conference of 1919 and Its Attempt
to End War / Par"s 1919: S"x Months
That Changed The World (Random
House Ed"t"on), s. 42
49. ^ a b Lord K"nross, 1965, Atatürk: A
b"ography of Mustafa Kemal, New
York, s. 164
 York, s. 164
50. ^ Matthew, H. C. G. and Harr"son,
Br"an : Oxford D"ct"onary of Nat"onal
B"ography (2004) : "n assoc"at"on
w"th the Br"t"sh Academy : from the
earl"est t"mes to the year 2000, New
York, Vol:14, s. 799
51. ^ MacM"llan, Margaret (2002).
Peacemakers: The Par"s Peace
Conference of 1919 and Its Attempt
to End War / Par"s 1919: S"x Months
That Changed The World (Random
House Ed"t"on), s. 438
52. ^ Rawl"nson, Alfred (1923).
Adventures "n the Near East, 1918-
1922, s. 250
53. ^ MacM"llan, Margaret (2002) s.
441
54. ^ Sachar, Howard Morley, The
54. ^ Sachar, Howard Morley, The
emergence of the M"ddle East:
1914-1924, New York, (1969), s.
293
55. ^ a b c d e N"colson, (Curzon: the last
phase 1919-1925), 1934, ss. 76-
110
56. ^ a b c d e f
https://www.qdl.qa/en/arch"ve/8105
5/vdc_100069672679.0x000065
Papers of the War Cab"net's Eastern
Comm"ttee [250v] (500/544)
Turkey: The Future of
Constant"nople
57. ^ Lord K"nross, 1965, Atatürk: A
b"ography of Mustafa Kemal, New
York, s. 163
58. ^ a b c d Bennett, George Henry
(2015). Br"t"sh Fore"gn Pol"cy dur"ng
 the Curzon Per"od, 1919-24 s. 255
59. ^ a b c CAB 23 F"rst World War
conclus"ons, CAB 23/44b Or"g"nal
Reference "A" M"nutes of meet"ngs,
1917 6 Apr - 1919 10 Dec, CABINET
12 (19) A, s. 7
60. ^ a b c d Alexander Lyon Macf"e, The
Eastern Quest"on: 1774-1923 (Doğu
Sorunu), London, 1989, Longman
House, s. 118-9
61. ^ a b c d e f
https://www.jstor.org/stable/26384
94 1 N"san 2022 tar"h"nde
Wayback Mach"ne s"tes"nde
arş"vlend" (https://web.arch"ve.org/w
eb/20220401113957/https://www.j
stor.org/stable/2638494) . A. L.
Macf"e, The Br"t"sh Dec"s"on
Regard"ng the Future of
 Regard"ng the Future of
Constant"nople, November 1918-
January 1920
62. ^ a b Neşe Özden, Br"t"sh Pol"cy on
the Fate of Constant"nople and the
All"ed Occupat"on of the C"ty on
March 16, 1920, Atatürk Araştırma
Merkez" Derg"s", Araştırma Makales",
1998, ss. 836-842
63. ^ Ronaldshay, The L"fe Of Lord
Curzon Vol-""", (George Nathan"el
Marquess Curzon of Kedleston),
1928, London, s. 262-264
64. ^ Dem"rhan, Hasan (2019).
"Yunan"stan'ın İzm"r'" İşgal"nde
İng"ltere'n"n Rolü". Gaz"antep
Un"vers"ty Journal of Soc"al
Sc"ences. 18 (4). ss. 1525-1526
65. ^ 'Br"tann"a has ruled here':
 Transcaucas"a and Cons"derat"ons
of Imper"al Defence "n Lord Curzon's
Search for a Near Eastern
Settlement 1918-1923, S"mon
Fraser Un"vers"ty, (2003), s. 34-5
66. ^ A. L. Macf"e, The Eastern
Quest"on: 1774-1923, London,
1989, Longman House, s. 118
67. ^ Cox, Stephen Thomas (2003) The
"dea of an Arab cal"phate "n Br"t"sh
M"ddle Eastern pol"cy "n the era of
the Great War. Doctoral thes"s,
Durham Un"vers"ty. s. 270
68. ^
https://www.qdl.qa/en/arch"ve/8105
5/vdc_100069672679.0x000065 (
https://www.qdl.qa/en/arch"ve/8105
5/vdc_100069672679.0x000065)
Papers of the War Cab"net's Eastern
 Papers of the War Cab"net's Eastern
Comm"ttee [250v] (500/544)
TURKEY: The Future of
Constant"nople
69. ^ Lloyd George, Dav"d, The Truth
about the Peace Treat"es, vol. 2
(V"ctor Gollancz, London: 1938), ss.
1014-5
70. ^
https://www.qdl.qa/en/arch"ve/8105
5/vdc_100076917035.0x00000d ;
Papers wr"tten by Curzon on the
Near and M"ddle East [6v] (12/348)
"Earl Curzon to the Earl of Derby.",
The or"g"nal "s part of the Br"t"sh
L"brary: Ind"a Off"ce Records and
Pr"vate Papers, Mss Eur F112/278,
"n Qatar D"g"tal L"brary
71. ^
https://www.qdl.qa/en/arch"ve/8105
 https://www.qdl.qa/en/arch"ve/8105
5/vdc_100076917035.0x000010 ;
Papers wr"tten by Curzon on the
Near and M"ddle East [8r] (15/348)
"Earl Curzon to the Earl of Derby.",
The or"g"nal "s part of the Br"t"sh
L"brary: Ind"a Off"ce Records and
Pr"vate Papers, "n Qatar D"g"tal
L"brary
72. ^ a b c d e MacM"llan, Margaret
(2002). Peacemakers: The Par"s
Peace Conference of 1919 and Its
Attempt to End War / Par"s 1919: S"x
Months That Changed The World
(Random House Ed"t"on), s. 440
73. ^ [1] (https://www.qdl.qa/en/arch"ve
/81055/vdc_100076917035.0x000
023) Papers wr"tten by Curzon on
the Near and M"ddle East [17v]
(34/348) "Note respect"ng the
 (34/348) "Note respect"ng the
M"ddle Eastern Quest"on by Earl
Curzon"
74. ^ CAB 23 F"rst World War
conclus"ons, CAB 23/44b Or"g"nal
Reference "A" M"nutes of meet"ngs,
1917 6 Apr - 1919 10 Dec s. 75
75. ^ Dalez"ou, Elefther"a (2002).
"Br"ta"n and the Greek-Turk"sh war
and settlement of 1919-1923: PhD
thes"s" [İng"ltere ve Yunan-Türk
savaşı ve 1919-1923 yerleş"m":
Doktora tez"] (İng"l"zce). s. 108
76. ^ a b N"colson, (Curzon: the last
phase 1919-1925), London, 1934,
ss. 80-94
77. ^ a b c Cab"net Papers Record, Cab-
24-95 C.P. 392 s. 565-6
78. ^ a b Donald Kagan, (2000), Wh"le
78. ^ a b Donald Kagan, (2000), Wh"le
Amer"ca Sleeps: Self-Delus"on,
M"l"tary Weakness, and the Threat to
Peace Today, New York, (St. Mart"n's
Press), s. 69
79. ^ a b Cab"net Papers Record, Cab-
24-95, TURKEY: THE FUTURE OF
CONSTANTINOPLE, Memorandum
by Curzon of Kedleston, C.P. 392 s.
565-6
80. ^ a b 'Br"tann"a has ruled here':
Transcaucas"a and Cons"derat"ons
of Imper"al Defence "n Lord Curzon's
Search for a Near Eastern
Settlement 1918-1923, S"mon
Fraser Un"vers"ty, (2003), ss. 57-8
81. ^ Lord K"nross, 1965, Atatürk: A
b"ography of Mustafa Kemal, New
York, s. 179
82. ^ FO-406-41 Part II, Eastern Affa"rs,
1919, no. 37, Earl Curzon
Memorandum, The Nat"onal
Arch"ves (Un"ted K"ngdom), s. 84
83. ^ a b Dav"d G"lmour, "Curzon:
Imper"al Statesman", New York,
2003, (George Nathan"el Curzon:
İmparatorluk Devlet Adamı) s. 532
84. ^ a b Ronaldshay, The L"fe Of Lord
Curzon Vol-""", (George Nathan"el
Marquess Curzon of Kedleston),
1928, London, s. 266
85. ^ a b Paşaların Kavgası, Kazım
Karabek"r, Emre Yayınları, 2005,
İstanbul, s. 65
86. ^
https://www.qdl.qa/en/arch"ve/8105
5/vdc_100076917035.0x000005 ;
Papers wr"tten by Curzon on the
 Papers wr"tten by Curzon on the
Near and M"ddle East [2v] (4/348)
"PEACE NEGOTIATIONS WITH
TURKEY.", The or"g"nal "s part of the
Br"t"sh L"brary: Ind"a Off"ce Records
and Pr"vate Papers, "n Qatar D"g"tal
L"brary
87. ^ Cab"net Papers, Cab 24 / 95,
ANGLO-FRENCH CONFERENCE
ON THE TURKISH SETTLEMENT,
Append"x to M"nutes of F"rst
Meet"ng, F"rst part of M. Berthelot's
note of the 12th December w"th
comments of Pol"t"cal Sect"on of
Br"t"sh Peace Delegat"on, C.P. 375 s.
3
88. ^ Bozkurt, Abdurrahman, 2009,
İt"laf Devletler"n"n İstanbul'da İşgal
Yönet"m", İstanbul Ün"vers"tes",
Doktora Tez", s. 281
 Doktora Tez", s. 281
89. ^ Neşe Özden, Br"t"sh Pol"cy on the
Fate of Constant"nople and the
All"ed Occupat"on of the C"ty on
March 16, 1920, Atatürk Araştırma
Merkez" Derg"s", Araştırma Makales",
1998, s. 845
90. ^ Cab"net Papers Record, Cab-23-
20 s. 9-10-14
91. ^ Cab"net Papers Record, Cab-23-
35, s. 61-2
92. ^ a b Cab"net Papers Record, cab-
24-96 s. 38
93. ^ a b "Güney-Doğu Avrupa
Araştırmaları Derg"s" 1975 - 1976,
A.L. Macf"e, The Mak"ng of The
Treaty of Sevres of 10 August 1920:
The Stra"ts Clauses" (http://"samver".
org/pdfsbv/D00045/1975-1976_4-
 org/pdfsbv/D00045/1975-1976_4-
5/1975_1976_4-5_MACFIEAL.pdf)
(PDF). 22 N"san 2022 tar"h"nde
kaynağından arş"vlend" (https://web.
arch"ve.org/web/20220422202546
/http://"samver".org/pdfsbv/D00045
/1975-1976_4-5/1975_1976_4-5_M
ACFIEAL.pdf) (PDF). Er"ş"m tar"h":
15 N"san 2022.
94. ^ Bozkurt, Abdurrahman, 2009,
İt"laf Devletler"n"n İstanbul'da İşgal
Yönet"m", İstanbul Ün"vers"tes",
Doktora Tez", s. 286
95. ^ A. L. Macf"e, The Br"t"sh Dec"s"on
Regard"ng the Future of
Constant"nople, November 1918-
January 1920, The H"stor"cal
Journal 1975-06: Vol:18 No.2 s.
394
96. ^ "Documents on Br"t"sh Fore"gn
96. ^ "Documents on Br"t"sh Fore"gn
Pol"cy 1919-1939. F"rst Ser"es
Volume 4: 1919", Her Majesty's
Stat"onery Off"ce, 1952, London, s.
1026
97. ^ a b "Documents on Br"t"sh Fore"gn
Pol"cy 1919-1939. F"rst Ser"es
Volume 4: 1919", Her Majesty's
Stat"onery Off"ce, 1952, London, s.
853
98. ^ C"han Kalem, (2015) Yüksek
L"sans Tez", Başkent"n İstanbul’dan
Ankara’ya Taşınması Sürec": İç ve
Dış Tepk"ler, 1919–1930, İstanbul
Ün"vers"tes", s. 57
99. ^ UK Parl"ament, Hansard,
Commons: 26 February 1920,
Commons Chamber, Orders Of The
Day, Turks And Constant"nople,
 Column 1993
100. ^ UK Parl"ament, Hansard,
Commons: 25 March 1920,
Commons Chamber, Orders Of The
Day, Fore"gn Affa"rs
101. ^ a b Paul C. Helmre"ch, From Par"s
To Sevres, The Part"t"on of the
Ottoman Emp"re at the Peace
Conference of 1919-1920, s. 251 ve
devamı
102. ^ a b B"anch", V"v"ana (2018). "Carlo
Sforza and D"plomat"c Europe
(1896-1922)" [Carlo Sforza ve
D"plomat"k Avrupa (1896-1922)] s.
149-150
103. ^ Sachar, Howard Morley, The
emergence of the M"ddle East:
1914-1924, New York, (1969), s.
324
 324
104. ^ Dalez"ou, Elefther"a (2002).
"Br"ta"n and the Greek-Turk"sh war
and settlement of 1919-1923: PhD
thes"s" [İng"ltere ve Yunan-Türk
savaşı ve 1919-1923 yerleş"m":
Doktora tez"] (İng"l"zce). ss. 118-125
105. ^ Dalez"ou, Elefther"a (2002).
"Br"ta"n and the Greek-Turk"sh war
and settlement of 1919-1923: PhD
thes"s" [İng"ltere ve Yunan-Türk
savaşı ve 1919-1923 yerleş"m":
Doktora tez"] (İng"l"zce). s. 155
106. ^ Lord K"nross, Atatürk, B"r m"llet"n
yen"den doğuşu, 2018, Tercüme:
Necdet Sander, s. 253
107. ^ John D. Rose, Br"t"sh Pol"cy and
the Turk"sh Quest"on 1918-1923,
McG"ll Ün"vers"tes", (Yüksek L"sans
 Tez") 1973, s. 128
108. ^ Paul C. Helmre"ch, From Par"s To
Sevres, The Part"t"on of the Ottoman
Emp"re at the Peace Conference of
1919-1920, s. 179 ve devamı
109. ^ Βαρούτσος, Παναγιώτης (13
Haz"ran 2019). "Η Μικρασιατική
Καταστροφή και η εµπλοκή των
Μεγάλων Δυνάµεων" [Küçük Asya
felaket" ve Büyük Güçler"n katılımı].
Peloponnese Ün"vers"tes" (Yunanca).
s. 93
110. ^ Lord K"nross, Atatürk, B"r m"llet"n
yen"den doğuşu, 2018, Tercüme:
Necdet Sander, s. 248
111. ^ Dalez"ou, Elefther"a (2002).
"Br"ta"n and the Greek-Turk"sh war
and settlement of 1919-1923: PhD
thes"s" [İng"ltere ve Yunan-Türk
 thes"s" [İng"ltere ve Yunan-Türk
savaşı ve 1919-1923 yerleş"m":
Doktora tez"], UNIVERSITY OF
GLASGOW (İng"l"zce). s. 124
112. ^ M"chael L. Dockr"ll, (1981), Peace
W"thout Prom"se: Br"ta"n and the
Peace Conferences, 1919-1923,
Hamden/Un"ted States, Archon
Books, s. 194-7
113. ^ a b c d e f g h Dan"el Joseph
Macarthur Seal, Intell"gence and the
Lloyd George's Secret D"plomacy "n
the Near East, 1920-1922. (2013)
St John's College, Cambr"dge
Un"vers"ty Press, H"stor"cal Journal
2013-09, 56, 3, ss. 707-728
114. ^ Bennett, George Henry (2015).
The Un"vers"ty of Le"cester, Br"t"sh
Fore"gn Pol"cy dur"ng the Curzon
Per"od, 1919-24. (Curzon
 Per"od, 1919-24. (Curzon
Dönem"nde İng"l"z Dış Pol"t"kası) s.
151
115. ^ Sachar, Howard Morley, The
emergence of the M"ddle East:
1914-1924, New York, (1969), s.
320
116. ^ TBMM Zabıt Cer"deler", C:1, 21.
Oturum, s. 39
117. ^ UK Parl"ament, Hansard, Lords: 4
August 1920, Lords Chamber, The
Treaty W"th Turkey, Volume 41.
118. ^ N"colson, (Curzon: the last phase
1919-1925), 1934, s. 254-256
119. ^ a b
https://ataturkans"kloped"s".gov.tr/b"l
g"/kral-konstant"n-"-konstant"n-
1868-1922/ 13 Eylül 2021
tar"h"nde Wayback Mach"ne
 tar"h"nde Wayback Mach"ne
s"tes"nde arş"vlend" (https://web.arc
h"ve.org/web/20210913130059/htt
ps://ataturkans"kloped"s".gov.tr/b"lg"/
kral-konstant"n-"-konstant"n-1868-1
922/) . Kral Konstant"n (I.
Konstant"n) (1868-1922), Esra
ÖZSÜER
120. ^ a b c MacM"llan, Margaret (2002).
Peacemakers: The Par"s Peace
Conference of 1919 and Its Attempt
to End War / Par"s 1919: S"x Months
That Changed The World (Random
House Ed"t"on), s. 449
121. ^ Dalez"ou, Elefther"a (2002).
"Br"ta"n and the Greek-Turk"sh war
and settlement of 1919-1923: PhD
thes"s" s. 172
122. ^ M"chael L. Dockr"ll, (1981), Peace
 W"thout Prom"se: Br"ta"n and the
Peace Conferences, 1919-1923,
Hamden/Un"ted States, Archon
Books, s. 216
123. ^ a b W"nston S. Church"ll.
Compan"on Volume IV, part 2:
Documents, July 1919-March 1921,
Randolph Spencer, 1911-1968, s.
1267-1272.
124. ^ Dalez"ou, Elefther"a (2002).
"Br"ta"n and the Greek-Turk"sh war
and settlement of 1919-1923: PhD
thes"s" [İng"ltere ve Yunan-Türk
savaşı ve 1919-1923 yerleş"m":
Doktora tez"] (İng"l"zce). s. 176
125. ^ Sm"th, M"chael Llewellyn (1999).
Ion"an V"s"on: Greece "n As"a M"nor,
1919-1922, s. 135
126. ^ The Truth about the Peace
126. ^ The Truth about the Peace
Treat"es, v. 2 (Gollancz, London:
1938), s. 1343
127. ^ Church"ll, W"nston (1929). The
World Cr"s"s: The Aftermath
(İng"l"zce). London, Thornton
Butterworth. s. 386
128. ^ MacM"llan, Margaret (2002) s.
450
129. ^ N"lüfer ERDEM, Yunan
Tar"hç"l"ğ"n"n Gözüyle Anadolu
Harekatı, 1919-1923, Doktora tez",
2009, İstanbul, s. 286 ve devamı
130. ^ a b Dav"d Lloyd George, The Truth
about the Peace Treat"es, v. 2
(Gollancz, London: 1938), s. 1348-
1349.
131. ^ N"colson, (Curzon: the last phase
1919-1925), 1934, s. 258
132. ^ N"lüfer ERDEM, Yunan
Tar"hç"l"ğ"n"n Gözüyle Anadolu
Harekatı, 1919-1923, Doktora tez",
2009, İstanbul, s. 315-8
133. ^ Dalez"ou, Elefther"a (2002).
"Br"ta"n and the Greek-Turk"sh war
and settlement of 1919-1923: PhD
thes"s" [İng"ltere ve Yunan-Türk
savaşı ve 1919-1923 yerleş"m":
Doktora tez"] (İng"l"zce). s. 174
134. ^ B"anch", V"v"ana (2018). "Carlo
Sforza and D"plomat"c Europe
(1896-1922)" [Carlo Sforza ve
D"plomat"k Avrupa (1896-1922)] s.
166-168
135. ^ TBMM tutanakları, Dönem:1,
C"lt:2, İçt"ma:2, s. 329
136. ^ "Documents on Br"t"sh Fore"gn
Pol"cy 1919-1939. F"rst Ser"es
 Pol"cy 1919-1939. F"rst Ser"es
Volume 15: 1921", Her Majesty's
Stat"onery Off"ce, 1967, London, s.
29-32
137. ^ https://www.elefther"a.gr/m/
αφιερώµατα/"tem/252485-21-
φεβρουαρίου-1921-η-
συνδιάσκεψη-του-λονδίνου-για-
την-αναθεώρηση-της-συνθήκης-
των-σεβρών.html 16 Mayıs 2021
tar"h"nde Wayback Mach"ne
s"tes"nde arş"vlend" (https://web.arc
h"ve.org/web/20210516100847/htt
ps://www.elefther"a.gr/m/%CE%B1
%CF%86%CE%B9%CE%B5%CF%
81%CF%8E%CE%BC%CE%B1%CF
%84%CE%B1/"tem/252485-21-%C
F%86%CE%B5%CE%B2%CF%81%
CE%BF%CF%85%CE%B1%CF%81
%CE%AF%CE%BF%CF%85-1921-
%CE%AF%CE%BF%CF%85-1921-
%CE%B7-%CF%83%CF%85%CE%
BD%CE%B4%CE%B9%CE%AC%C
F%83%CE%BA%CE%B5%CF%88
%CE%B7-%CF%84%CE%BF%CF%
85-%CE%BB%CE%BF%CE%BD%C
E%B4%CE%AF%CE%BD%CE%BF
%CF%85-%CE%B3%CE%B9%CE%
B1-%CF%84%CE%B7%CE%BD-%
CE%B1%CE%BD%CE%B1%CE%B8
%CE%B5%CF%8E%CF%81%CE%B
7%CF%83%CE%B7-%CF%84%CE
%B7%CF%82-%CF%83%CF%85%
CE%BD%CE%B8%CE%AE%CE%B
A%CE%B7%CF%82-%CF%84%CF
%89%CE%BD-%CF%83%CE%B5
%CE%B2%CF%81%CF%8E%CE%B
D.html) . Sevr Antlaşması'nın
Gözden Geç"r"lmes"ne İl"şk"n Londra
Konferansı 1921 (23 Şubat 2020)
 Konferansı 1921 (23 Şubat 2020)
(Yunanca)
138. ^ «ΤΑ ΦΟΒΕΡΑ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ –
ΣΑΓΓΑΡΙΟΣ ΕΠΟΠΟΙΪΑ ΚΑΙ
ΚΑΤΑΡΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ»,
ΔΗΜ. ΦΩΤΙΑΔΗΣ, ΕΚΔ. ΦΥΤΡΑΚΗ,
ΑΘΗΝΑ, 1974
139. ^ Ronaldshay, The L"fe Of Lord
Curzon Vol-""", (George Nathan"el
Marquess Curzon of Kedleston),
1928, London, s. 277
140. ^ Dalez"ou, Elefther"a (2002).
"Br"ta"n and the Greek-Turk"sh war
and settlement of 1919-1923: PhD
thes"s" [İng"ltere ve Yunan-Türk
savaşı ve 1919-1923 yerleş"m":
Doktora tez"] (İng"l"zce). s. 201
141. ^ "Documents on Br"t"sh Fore"gn
Pol"cy 1919-1939. F"rst Ser"es
 Volume 15: 1921", Her Majesty's
Stat"onery Off"ce, 1967, London, ss.
189-191
142. ^ N"lüfer ERDEM, Yunan
Tar"hç"l"ğ"n"n Gözüyle Anadolu
Harekatı, 1919-1923, Doktora tez",
2009, İstanbul, s. 317
143. ^ John Mavrogordato, Modern
Greece: A Chron"cle and a Survey,
1800-1931, MacM"llan and Co.
L"m"ted, London 1931, s. 131
144. ^ M"chael Llewellyn Sm"th, Ion"an
V"s"on: Greece "n As"a M"nor, 1919-
1922 , Un"vers"ty of M"ch"gan Press,
1998. s. 193
145. ^ N"colson, (Curzon: the last phase
1919-1925), London, 1934, s. 259
146. ^ "Documents on Br"t"sh Fore"gn
Pol"cy 1919-1939. F"rst Ser"es
 Pol"cy 1919-1939. F"rst Ser"es
Volume 15: 1921", Her Majesty's
Stat"onery Off"ce, 1967, London, ss.
449-451
147. ^ M"kusch, Dagobert Von; A
B"ography: Mustapha Kemal
Between Europe And As"a,
Translated by John LINTON, 1931,
London, s. 272
148. ^ "Documents on Br"t"sh Fore"gn
Pol"cy 1919-1939. F"rst Ser"es
Volume 15: 1921", Her Majesty's
Stat"onery Off"ce, 1967, London, ss.
140-158
149. ^ N"lüfer ERDEM, Yunan
Tar"hç"l"ğ"n"n Gözüyle Anadolu
Harekatı, 1919-1923, Doktora tez",
2009, İstanbul, s. 325
150. ^ Count Carlo Sforza, D"plomat"c
150. ^ Count Carlo Sforza, D"plomat"c
Europe s"nce the Treaty of Versa"lles
(New Haven, Yale Un"vers"ty, 1928) ,
ss. 104-5.
151. ^ "Documents on Br"t"sh Fore"gn
Pol"cy 1919-1939. F"rst Ser"es
Volume 15: 1921", Her Majesty's
Stat"onery Off"ce, 1967, London, s.
448
152. ^ Lord K"nross, 1965, Atatürk: A
b"ography of Mustafa Kemal, New
York, ss. 302-3
153. ^ Dalez"ou, Elefther"a (2002).
"Br"ta"n and the Greek-Turk"sh war
and settlement of 1919-1923: PhD
thes"s" [İng"ltere ve Yunan-Türk
savaşı ve 1919-1923 yerleş"m":
Doktora tez"] (İng"l"zce). ss. 180-183
154. ^ Ronaldshay, The L"fe Of Lord
Curzon Vol-""", (George Nathan"el
 Curzon Vol-""", (George Nathan"el
Marquess Curzon of Kedleston),
1928, London, s. 278
155. ^ Rahm" DOĞANAY, Kurtuluş
Savaşının D"plomat"k B"r Cephes" -
İnebolu, Atatürk Yolu Derg"s", Yıl
1998, C"lt 6, Sayı 21, ss. 50-52
156. ^ Türk"ye Devlet"n"n Dış S"yasası,
1995, Ankara, s. 95
157. ^ Sm"th, M"chael Llewellyn (1999).
Ion"an V"s"on: Greece "n As"a M"nor,
1919-1922, s. 282
158. ^ Dalez"ou, Elefther"a (2002).
"Br"ta"n and the Greek-Turk"sh war
and settlement of 1919-1923: PhD
thes"s" [İng"ltere ve Yunan-Türk
savaşı ve 1919-1923 yerleş"m":
Doktora tez"] (İng"l"zce). s. 176-7
159. ^ Mecl"s Raporu, TBMM tutanakları,
159. ^ Mecl"s Raporu, TBMM tutanakları,
Dönem:1, C"lt:2, 59. B"rleş"m, 2
Ağustos 1921
160. ^ Dalez"ou, Elefther"a (2002).
"Br"ta"n and the Greek-Turk"sh war
and settlement of 1919-1923: PhD
thes"s" [İng"ltere ve Yunan-Türk
savaşı ve 1919-1923 yerleş"m":
Doktora tez"] (İng"l"zce). ss. 223-
244
161. ^ M"chael L. Dockr"ll, (1981), Peace
W"thout Prom"se: Br"ta"n and the
Peace Conferences, 1919-1923,
Hamden/Un"ted States, Archon
Books, s. 223
162. ^ Bozkurt, Abdurrahman (2014).
"Yunan"stan'ın İstanbul'u "şgal planı
(1922)". Güneydoğu Avrupa
Araştırmaları Derg"s", ss. 138-147
163. ^ Matosyan, Mary K"lbourne (1962).
The Impact of Sov"et Pol"c"es "n
Armen"a. Le"den: E.J. Br"ll. s. 30.
164. ^ N"colson, (Curzon: the last phase
1919-1925), 1934, s. 270-280
165. ^ M"chael L. Dockr"ll, (1981), Peace
W"thout Prom"se: Br"ta"n and the
Peace Conferences, 1919-1923,
Hamden/Un"ted States, Archon
Books, ss. 228-236
166. ^ a b c Matthew, H. C. G. and
Harr"son, Br"an : Oxford D"ct"onary
of Nat"onal B"ography (2004) : "n
assoc"at"on w"th the Br"t"sh
Academy : from the earl"est t"mes to
the year 2000, New York, Vol:14, s.
800
167. ^ MacM"llan, Margaret (2002).
Peacemakers: The Par"s Peace
 Peacemakers: The Par"s Peace
Conference of 1919 and Its Attempt
to End War / Par"s 1919: S"x Months
That Changed The World (Random
House Ed"t"on), s. 451
168. ^ Dav"d Lloyd George, The Truth
about the Peace Treat"es, v. 2
(Gollancz, London: 1938), s. 1350
169. ^ Dalez"ou, Elefther"a (2002).
"Br"ta"n and the Greek-Turk"sh war
and settlement of 1919-1923: PhD
thes"s" [İng"ltere ve Yunan-Türk
savaşı ve 1919-1923 yerleş"m":
Doktora tez"] (İng"l"zce). s. 276
170. ^
https://www.br"tann"ca.com/b"ograp
hy/Dav"d-Lloyd-George/Pr"me-
m"n"ster 11 Kasım 2022 tar"h"nde
Wayback Mach"ne s"tes"nde
 arş"vlend" (https://web.arch"ve.org/w
eb/20221111022729/https://www.b
r"tann"ca.com/b"ography/Dav"d-Lloy
d-George/Pr"me-m"n"ster) .
B"yograf", Dav"d Lloyd George
171. ^ "Kurtuluş Savaşı'nda İşgal
Kuvvetler"" (http://en.calameo.com/r
ead/0023338633a8f32697993) .
18 Ek"m 2017 tar"h"nde kaynağından
arş"vlend" (https://web.arch"ve.org/w
eb/20171018032746/http://en.cala
meo.com/read/0023338633a8f32
697993) . Er"ş"m tar"h": 25 Eylül
2015.
172. ^ "Zafer'"n ardından ABD'ce
gönder"len 13 Savaş Gem"s"" (https:/
/web.arch"ve.org/web/2018120313
0855/https://en.calameo.com/read/
00233386370227ae13dd9) . 3
 Aralık 2018 tar"h"nde kaynağından (h
ttp://en.calameo.com/read/002333
86370227ae13dd9) arş"vlend".
Er"ş"m tar"h": 25 Eylül 2015.
173. ^ "ABD'NİN 1908-23 ARASI
İSTANBUL'DAKİ KOMUTA VE
İSTİHBARAT GEMİSİ" (https://web.a
rch"ve.org/web/20171103075413/ht
tps://www.calameo.com/read/0023
33863fb6e32e948b6) .
calameo.com. 3 Kasım 2017
tar"h"nde kaynağından (https://www.
calameo.com/read/002333863fb6e
32e948b6) arş"vlend". Er"ş"m tar"h":
16 Mart 2021.
174. ^ Cab"net Papers Record, Cab-23-
32, s. 18-9
175. ^ " "Saltanatın kaldırılması", Nutuk,
atam.gov.tr" (http://www.atam.gov.tr
 atam.gov.tr" (http://www.atam.gov.tr
/nutuk/saltanat"n-kald"r"lmas") . 4
Şubat 2020 tar"h"nde kaynağından
arş"vlend" (https://web.arch"ve.org/w
eb/20200204123823/https://www.
atam.gov.tr/nutuk/saltanat"n-kald"r"l
mas") . Er"ş"m tar"h": 4 Şubat 2020.
176. ^ " "Cumhur"yet'"n İlanını Hazırlayan
Gel"şmeler ve Saltanatın
Kaldırılması", a"t.hacettepe.edu.tr" (h
ttp://www.a"t.hacettepe.edu.tr/eg"t"
m/a"t203204/II1.pdf) (PDF). 12
N"san 2015 tar"h"nde kaynağından
arş"vlend" (https://web.arch"ve.org/w
eb/20150412024202/http://www.a"
t.hacettepe.edu.tr/eg"t"m/a"t203204
/II1.pdf) (PDF). Er"ş"m tar"h": 4 Şubat
2020.
177. ^ TBMM tutanakları, Devre:1,
C"lt:24, İçt"ma senes":3, 1 Kasım
 C"lt:24, İçt"ma senes":3, 1 Kasım
1922, s. 314-5
178. ^ Cab"net Papers Record, Cab-23-
32, s. 24
179. ^ Cab"net Papers Record, Cab-23-
32, s. 20
180. ^ TBMM Tutanakları, C:27, 2. Celse,
21 Şubat 1923, s. 1291-7
181. ^ ATATÜRK’ÜN SÖYLEV VE
DEMEÇLERİ II, D"van Yayıncılık,
2006, Balıkes"r’de Halkla Konuşma,
s. 98
182. ^ Ronaldshay, The L"fe Of Lord
Curzon Vol-""", (George Nathan"el
Marquess Curzon of Kedleston),
1928, London, s. 338
183. ^ TBMM Tutanakları, C:27, 3. Celse,
7 Şubat 1923, s. 1284-5
184. ^ Kurtuluş Savaşında Musev"
184. ^ Kurtuluş Savaşında Musev"
Cemaat" ve Hahambaşı Hayım
Nahum Efend" (http://web.deu.edu.tr
/atmer/atmer/uploaded_f"les/f"le/ke
malar"makale/hay"mnahumefend".pd
f) 12 Ağustos 2014 tar"h"nde
Wayback Mach"ne s"tes"nde
arş"vlend" (https://web.arch"ve.org/w
eb/20140812225723/http://web.de
u.edu.tr/atmer/atmer/uploaded_f"les
/f"le/kemalar"makale/hay"mnahumefe
nd".pdf) ., Genelkurmay Başkanlığı
(Türk"ye), 2003.
185. ^ Cab"net Papers Record, Cab
23/45, s. 41
186. ^
https://derg"park.org.tr/tr/download/
art"cle-f"le/25977 19 N"san 2022
tar"h"nde Wayback Mach"ne
s"tes"nde arş"vlend" (https://web.arc
 s"tes"nde arş"vlend" (https://web.arc
h"ve.org/web/20220419182244/htt
ps://derg"park.org.tr/tr/download/art
"cle-f"le/25977) . 1923 Seç"mler",
Arş.Gör. Erol Kürkçüoğlu
187. ^ Dockr"ll, M"chael (1993). "Br"ta"n
and the Lausanne Conference,
1922-23". The Turk"sh Yearbook.
XXIII.
188. ^ Cab"net Papers Record, Cab
23/45, s. 149
189. ^ M"chael L. Dockr"ll, (1981), Peace
W"thout Prom"se: Br"ta"n and the
Peace Conferences, 1919-1923,
Hamden/Un"ted States, Archon
Books, s. 243
190. ^ T.C. Anayasası Md. 87
191. ^ "House of Commons" (https://web
.arch"ve.org/web/20171018131357/
 .arch"ve.org/web/20171018131357/
http://hansard.m"llbanksystems.com
/commons/1924/jul/16/treaty-of-lau
sanne-rat"f"cat"on#S5CV0176P0_19
240716_HOC_53) . Hansard. 16
Temmuz 1924. 18 Ek"m 2017
tar"h"nde kaynağından (http://hansar
d.m"llbanksystems.com/commons/1
924/jul/16/treaty-of-lausanne-rat"f"c
at"on#S5CV0176P0_19240716_HO
C_53) arş"vlend".
192. ^ a b LEAGUE OF NATIONS, Treaty
Ser"es, Publ"cat"on of Treat"es and
Internat"onal Engagements
reg"stered w"th the Secretar"at of the
League of Nat"ons, VOLUME XXVIII,
1924 NUMBERS 1, 2, 3 and 4.
193. ^ Fuat İnce, Lozan Barış Antlaşması
ve Ege Adaları sayfa:122, Ankara
Ün"vers"tes" Türk İnkılâp Tar"h"
 Ün"vers"tes" Türk İnkılâp Tar"h"
Enst"tüsü Atatürk Yolu Derg"s" S. 53
(Lozan Antlaşması Özel Sayısı)
194. ^ TDV İslam Ans"kloped"s", c"lt: 33,
sayfa: 354
195. ^ Yücel, Özge: "Lozan Barış
Antlaşması'nda Azınlıklar",
http://www.turkhukuks"tes".com/sho
wthread.php?t=11786 18 Ocak
2012 tar"h"nde Wayback Mach"ne
s"tes"nde arş"vlend" (https://web.arc
h"ve.org/web/20120118064625/htt
p://www.turkhukuks"tes".com/showt
hread.php?t=11786) . (11 Şubat
2007)
196. ^ TDV İslam Ans"kloped"s", c"lt: 27,
sayfa: 215
197. ^ Çağla D. TAĞMAT, LOZAN BARIŞ
KONFERANSI’NA YUNANİSTAN
 TARAFINDAN BAKIŞ:
VENİZELOS’UN DÜNYASINDA
LOZAN, sayfa:162, Çağdaş Türk"ye
Tar"h" Araştırmaları Derg"s", XIV/29
(2014-Güz)
198. ^ "Full text of the Treaty of
Lausanne (1923)" (https://www.web
c"tat"on.org/6D731o1AA?url=http://
ww".l"b.byu.edu/"ndex.php/Treaty_of
_Lausanne) . New York: Carneg"e
Endowment for Internat"onal Peace.
23 Aralık 2012 tar"h"nde
kaynağından (http://ww".l"b.byu.edu/
"ndex.php/Treaty_of_Lausanne)
arş"vlend".
199. ^ TDV İslam Ans"kloped"s", c"lt: 12,
sayfa: 347
200. ^ TDV İslam Ans"kloped"s", c"lt: 25,
sayfa: 380
 sayfa: 380
201. ^ a b Bennett, George Henry (2015).
Br"t"sh Fore"gn Pol"cy dur"ng the
Curzon Per"od, 1919-24 s. 181
202. ^ M"chael L. Dockr"ll, (1981), Peace
W"thout Prom"se: Br"ta"n and the
Peace Conferences, 1919-1923,
Hamden/Un"ted States, Archon
Books, ss. 244-5
203. ^ D"m"tr" K"ts"k"s, (1963) Yunan
propagandası, Doktora tez",
(M"lletlerarası Pol"t"kada Propaganda
ve Baskı. 1919-1920), Meydan
Neşr"yat, İstanbul, s. 302

Dış bağlantılar
V"k"kaynak'ta Lozan Barış
Antlaşması'nın TBMM
Görüşmeler"nde Dış"şler"
Bakanı İsmet İnönü'nün yaptığı
konuşma
"le "lg"l" met"n bulab"l"rs"n"z.

ttk.gov.tr'de Lozan Antlaşması tam

metn" (http://www.ttk.gov.tr/"ndex.ph
p?Page=Sayfa&No=273) 11 Eylül
2015 tar"h"nde Wayback Mach"ne
s"tes"nde arş"vlend" (https://web.arc
h"ve.org/web/20150911195555/htt
p://www.ttk.gov.tr/"ndex.php?Page=
Sayfa&No=273) .
Baskent.edu.tr'de Lozan
Antlaşması'nın günümüz Türkçes"
"le tam metn" (http://sam.baskent.ed
u.tr/belge/Lozan_TR.pdf) 8 N"san
2011 tar"h"nde Wayback Mach"ne
s"tes"nde arş"vlend" (https://web.arc
h"ve.org/web/20110408220841/htt
p://sam.baskent.edu.tr/belge/Lozan
_TR.pdf) .
Lozan Antlaşması'nın or"j"nal tam
metn" (https://ww".l"b.byu.edu/"ndex.
php/Treaty_of_Lausanne) 10
Temmuz 2005 tar"h"nde Wayback
Mach"ne s"tes"nde arş"vlend" (https:/
/web.arch"ve.org/web/2005071008
3516/http://www.l"b.byu.edu/~rdh/
ww"/1918p/lausanne.html) .
 Antlaşma hakkında b"lg"lend"rmeler
(http://www.hr".org/docs/lausanne)
1 Temmuz 2006 tar"h"nde Wayback
Mach"ne s"tes"nde arş"vlend" (https:/
/web.arch"ve.org/web/2006070104
3837/http://www.hr".org/docs/lausa
nne/) .

"https://tr.w"k"ped"a.org/w/"ndex.php?
t"tle=Lozan_Antlaşması&old"d=30054411"
sayfasından alınmıştır

Sayfa en son 05.08, 6 Ağustos 2023

tar"h"nde değ"şt"r"ld". •
Aks" bel"rt"lmed"kçe "çer"ğ"n kullanımı CC BY-
SA 4.0 l"sansı kapsamında uygundur.