inteligencja - Encyklopedia PWN - źródło wiarygodnej i

rzetelnej wiedzy
encyklopedia.pwn.pl/haslo/inteligencja;3915040.html

inteligencja
[łac. intelligentia ‘zdolność pojmowania’,‘rozum’],

socjol. w 1. połowie XIX w. na Zachodzie nazwa wykształconych, oświeconych,

„postępowych” grup społecznych; obecnie termin używany w literaturze naukowej,
publicystyce i mowie potocznej w wielu różnych, aczkolwiek pokrewnych znaczeniach na
określenie warstwy ludzi wykształconych, zajmujących się zawodowo pracą umysłową; w
najszerszym znaczeniu inteligencję utożsamia się z kategorią pracowników umysłowych;
w węższym znaczeniu termin ten służył nierzadko jako określenie elit, które w warunkach
zacofanych i niedemokratycznych społeczeństw środkowej i wschodniej Europy w XIX w.
osiągnęły najwyższy poziom kulturalny, artykułowały potrzeby społeczne i sprawowały
swego rodzaju duchowe przywództwo (lub do tego pretendowały).
W polskiej socjologii (na podstawie badań J. Chałasińskiego i J. Szczepańskiego) przez
inteligencję rozumie się niejednorodną warstwę społeczną, stanowiącą zbiór różnych
kategorii zawodowych, zajmujących się: twórczością kulturalną w szerokim znaczeniu
(pracą naukową, twórczością artystyczną, tworzeniem i rozprzestrzenianiem ideologii
itp.), organizowaniem pracy i współżycia zbiorowego (zarządzaniem, kierowaniem
instytucjami i zespołami ludzkimi) oraz rozwiązywaniem zagadnień praktycznych
wymagających wykształcenia specjalistycznego i stosowania wiedzy teoretycznej (np. tzw.
inteligencja techniczna). Socjologiczne pojęcie inteligencji pojawiło się w połowie XIX w.,
najpierw w literaturze polskiej (K. Libelt i B. Trentowski 1844) i rosyjskiej (W. Bielinski
1846) w związku z konstytuowaniem się inteligencji w odrębną warstwę społeczną
w swoistych warunkach krajów wschodniej Europy. Wchodzili do niej ludzie wykształceni
(mający co najmniej średnie wykształcenie — maturę, lub równorzędne wykształcenie
domowe), a zarazem zdobywający środki utrzymania dzięki pracy umysłowej, rekrutujący
się głównie z drobnej, zubożałej szlachty i zdeklasowanego ziemiaństwa, częściowo
spośród mieszczaństwa, mający wspólny styl życia, wzorzec kultury, zespół wyobrażeń
o swym powołaniu i funkcjach społecznych oraz określony prestiż społeczny. W Polsce
nazwa inteligencja upowszechniła się przed powstaniem styczniowym 1863–64. Lwowski
„Dziennik Literacki” 1861 za cechy inteligencji uznawał wykształcenie i wolę służenia
narodowi; zakres i rodzaj tej służby definiowano różnie w zależności od opcji politycznej.
Mimo wahań znaczeniowych mianem inteligencji określano warstwę zajmującą miejsce
pośrednie w hierarchii społecznej, jednak odgrywającą rolę przywódczą w pracy
kulturalnej, wychowawczej i narodowej; spoiwem inteligencji nie było urodzenie czy
fortuna, ale wykształcenie, praca i świadomość narodowa. Poczucie misji publicznej
odróżniało inteligencję w znaczeniu polskim od zachodnioeuropejskiej definicji
odpowiednich warstw społecznych. W Rosji słowo inteligencja weszło w użycie w latach
60. XIX w. i w następnej dekadzie stało się pojęciem obiegowym. W socjologii zachodniej
nazwa inteligencja nie występuje, a znaczeniowo odpowiada jej określenie:
„intelektualiści”, „pracownicy umysłowi” i in.

1/2
Inteligencja polska w XIX i XX w., red. R. Czepulis-Rastenis, t. 1–6, Warszawa 1978–91;

J. Chałasiński Przeszłość i przyszłość inteligencji polskiej, Warszawa 1997;

J. Żarnowski Dawne i nowe role inteligencji w Polsce, „Kultura i Społeczeństwo” 2000 nr

2

J. Jedlicki Historia inteligencji polskiej w kontekście europejskim, „Kultura i

Społeczeństwo” 2000 nr 2.

2/2