4/2022 Pleograf.

Historyczno-Filmowy Kwartalnik Filmoteki Narodowej: Kino dla dzieci i młodzieży

78

To nie był kraj dla młodych DOI

10.56351/PLEOGRAF.2022.4.06
ludzi. Narkomania wśród
Streszczenie
młodzieży w polskim kinie lat
Celem artykułu jest analiza wybranej filmografii
80.
ukazującej problem narkomanii wśród młodzieży
w latach 80, Jako materiał do badań posłużyły
TOMASZ ROMANOWICZ
filmy: Czas dojrzewania Mieczysława
Historyk, muzealnik, doktor nauk
Waśkowskiego (1984), …jestem przeciw (1985)
humanistycznych, absolwent Wydziału
Andrzeja Trzosa-Rastawieckiego, Zero życia
Filozoficzno-Historycznego Uniwersytetu
(1987) Rolanda Rowińskiego oraz Pantarej (1987)
Łódzkiego. W kręgu jego zainteresowań
Krzysztofa Sowińskiego. Twórcy filmowi starali
naukowych znajduje się historia polskiego ruchu
się przyjrzeć i zinterpretować zjawisko epidemii
syndykalistycznego. Autor biografii historyka i
narkomanii w ostatniej dekadzie PRL-u. O ile
ideologa prof. Kazimierza Zakrzewskiego. Bliskie
udało się im przełamać tabu związane z
są mu także dzieje regionu łódzkiego, ze
przedstawieniem postaci narkomanów i oswoić
szczególnym uwzględnieniem historii lokalnej.
widzów z problemem, nie potrafili (lub nie mogli)
Autor monografii Dzieje społeczności żydowskiej w
zadać pytania o przyczyny wejścia w nałóg.
Głownie, Głowno 2014.
Filmowcy towarzyszyli bohaterom w kolejnych
etapach rozwoju uzależnienia, przyjrzeli się ich
relacjom z krewnymi oraz sportretowali
narkomańskie podziemie. W najbardziej
Słowa kluczowe
wiarygodny sposób udało się polskim filmowcom

Kino polskie, narkotyki, kompot, młodzież, PRL
ukazać terapię odwykową, zwłaszcza odbywającą
się w scenerii autentycznego, pierwszego w PRL-u
ośrodka dla narkomanów w Głoskowie. Co
charakterystyczne, wszystkie omawiane filmy
były w swoim przekazie pesymistyczne,
praktycznie wszyscy uzależnieni bohaterowie
giną. Można to uznać za swoistą alegorię upadku
PRL-u.

pleograf.pl Tomasz Romanowicz: To nie był kraj dla młodych ludzi

4/2022 Pleograf. Historyczno-Filmowy Kwartalnik Filmoteki Narodowej: Kino dla dzieci i młodzieży

79

To nie był kraj dla młodych Summary

The purpose of the article is to analyze selected

ludzi. Narkomania wśród filmography showing the problem of drug

młodzieży w polskim kinie lat addiction among young people in the 1980s. The
films used as material for the study were:
80. Mieczyslaw Waśkowski's Czas dojrzewania (1984),
...jestem przeciw (1985) by Andrzej
TOMASZ ROMANOWICZ Trzos-Rastawiecki, Zero Life (1987) by Roland
Rowiński and Pantarej (1987) by Krzysztof
Sowiński. The filmmakers tried to look at and
interpret the phenomenon of the drug addiction
epidemic in the last decade of communist Poland.
While they succeeded in breaking the taboo of
depicting the characters of drug addicts and
taming the audience with the problem, they were
unable (or could not) ask the question about the
reasons for entering into addiction. The
filmmakers accompanied the characters through
the successive stages of addiction development,
looked at their relationships with relatives and
portrayed the drug addict underworld. In the
most credible way the Polish filmmakers managed
to show the drug therapy, especially taking place
in the scenery of the authentic first center for
drug addicts in the People's Republic of Poland in
Głoskow. Characteristically, all the films in
question were pessimistic in their message,
practically all the addicted heroes die. This can be
seen as a kind of allegory of the collapse of the
People's Republic of Poland.

pleograf.pl Tomasz Romanowicz: To nie był kraj dla młodych ludzi

4/2022 Pleograf. Historyczno-Filmowy Kwartalnik Filmoteki Narodowej: Kino dla dzieci i młodzieży

80

To nie był kraj dla młodych najważniejszych problemów młodzieży lat 80.
Używając języka filmu starali się opisać to
ludzi. Narkomania wśród zjawisko społeczne i przyjrzeć środowisku
młodocianych amatorów chemicznych uniesień,
młodzieży w polskim kinie lat chcąc stworzyć swoisty portret rodzimego
narkomana. Dorobek ,,narkomańskich” filmów
80.
fabularnych tej dekady opisał Piotr Kurpiewski.
Autor skoncentrował się na wybranych filmach
TOMASZ ROMANOWICZ
dotykających tej tematyki, w kontekście przemian
obyczajowych w polskiej popkulturze ostatniej
Narkomania dekady PRL-u.2 Niniejszy artykuł jest natomiast
próbą przyjrzenia się przedstawieniom
nie z maku, lecz
uzależnienia w konkretnej grupie wiekowej, czyli
z beznadziei wśród nastoletnich narkomanów, w
rzeczywistości społecznej u schyłku Polski
życia młodych
Ludowej. Skoncentrujemy się na filmach
w nieludzkim fabularnych, które w sposób najbardziej

systemie PRL charakterystyczny ukazywały problem

młodzieżowej narkomanii: Czas dojrzewania
Treść plakatu antynarkotykowego
Mieczysława Waśkowskiego (1984), …jestem

w Polsce lat 70.1 przeciw (1985) Andrzeja Trzosa-Rastawieckiego,

Zero życia (1987) Rolanda Rowińskiego oraz
Pantarej (1987) Krzysztofa Sowińskiego. Ich
Co mogło skłonić młodą osobę do brania twórcy próbowali zdefiniować problem,
narkotyków? Jak wyglądała sztuka przetrwania przedstawić grupę młodocianych narkomanów,
narkomana w betonowej dżungli PRL-owskiego skupiając się na motywach uzależnienia i
miasta? Czy terapia w ośrodkach odwykowych konsekwencjach trwania w nałogu. Z jak wielką
pomagała? Potrzeba odpowiedzi na te pytania skalą problemu się stykali?
stała się impulsem do tworzenia dzieł filmowych
ukazujących epizody z życia młodych ludzi,
uzależnionych od narkotyków. Tym samym 2
P. Kurpiewski, My, dzieci późnego PRL-u. Obraz narkomanii jako
filmowcy próbowali się zmierzyć z jednym z element przemian obyczajowych polskiego kina lat 80., [w:] Kino
polskie wczoraj i dziś. Kino w cieniu kryzysu. Studia i szkice o
polskiej kinematografii pierwszej połowy lat 80., red. Piotr
1
A. Kamińska, Kotański. Bóg Ojciec. Konfrontacja. Opowieść o Kurpiewski i Piotr Zwierzchowski, Wydawnictwo
legendarnym twórcy MONARU, Wydawnictwo Literackie, Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2022, s.
Kraków 2021, s. 16-17. 215-229.

pleograf.pl Tomasz Romanowicz: To nie był kraj dla młodych ludzi

4/2022 Pleograf. Historyczno-Filmowy Kwartalnik Filmoteki Narodowej: Kino dla dzieci i młodzieży

81
4
Początki sztucznych rajów XX w. do dnia dzisiejszego .

Narkomania w Polsce jako problem społeczny Narkomanię popularnie wiąże się z kulturą
przykuła uwagę instytucji państwowych, młodzieżową5. Oczywiście młodzi ludzie nie byli
naukowców i organizacji pozarządowych w latach jedyną grupą wiekową zażywającą narkotyki,
20. XX w. Wiązała się ona z przyjęciem ustawy z jednakże chęć eksperymentowania ze środkami
1923 r. ,,w przedmiocie substancyj i przetworów odurzającymi w okresie dojrzewania, czyniła z
odurzających”. Była ona następstwem niej grupę społeczną o podwyższonym ryzyku
przystąpienia Polski do powstałej w 1912 r. w zagrożenia narkomanią. Chętnie też łączono ten
3
Hadze Międzynarodowej Konwencji Opiumowej. problem społeczny z kontrkulturą młodzieżową,
Choć nie znamy dokładnej skali zjawiska w fascynacją wzorcami kulturowymi z zagranicy,
okresie międzywojennym, to można z dużą dozą często stosując w tej kwestii uproszczenia i
prawdopodobieństwa założyć, że ówczesna krzywdzące stereotypy. Pacyfistyczną subkulturę
narkomania nie wychodziła poza sferę bohemy hipisów szukających alternatywy w wolnej
artystycznej. W okresie powojennym Dorota miłości i poszukiwaniu odmiennych stanów
Bazuń opisała czasową ewolucję rodzimej świadomości, redukowano w polskich warunkach
narkomanii, proponując podział na jej do amatorów heroiny, natomiast buntowniczych i
następujące okresy: szokujących stylem bycia, strojem i muzyką
punkowców wiązano automatycznie z wąchaniem
1. Narkomanii będącej problemem
kleju. W literaturze przedmiotu można nawet
środowiska medycznego i artystycznego
spotkać zbitki myślowe, polegające na łączeniu
– do lat 60. XX w.
daty wynalezienia przez gdańskich studentów
2. Rozwój uzależnienia w środowisku
receptury kompotu (1976) z narodzinami na
młodzieżowych ruchów kontestacyjnych
Wyspach Brytyjskich subkultury punk6. Autorka
(tzw. okres środków zastępczych) – od
nie brała pod uwagę, że nie każdy punkowiec,
połowy lat 60. do połowy lat 70. XX w.
mógł mieć ambicję pójścia drogą Sida Viciousa,
3. Narkomania oparta o rodzimą produkcję
heroinisty, basisty zespołu Sex Pistols. Skala
narkotyków. Etap ,,kompotu” – od połowy
zjawiska była daleko szersza i dotyczyła
lat 70. do początku lat 90. XX w.
młodzieży nie tylko buntującej się przeciwko
4. Etap charakteryzujący się zwiększeniem
światu swoich rodziców. Wspomniana wyżej
podaży środków odurzających na
nielegalnym rynku – trwający od lat 90. 4
D. Bazuń, MONAR – fenomen ruchu społecznego, Oficyna
Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra
2010, s. 75-76.
5
Patrz. B. Hofmann, Narkotyki w kulturze młodzieżowej, Oficyna
3
K. Frieske, R. Sobiech, Narkomania. Interpretacje problemu Wydawnicza Impuls, Kraków 2014.
społecznego, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych,
6
Warszawa 1987, s. 149. Tamże, s. 80.

pleograf.pl Tomasz Romanowicz: To nie był kraj dla młodych ludzi

4/2022 Pleograf. Historyczno-Filmowy Kwartalnik Filmoteki Narodowej: Kino dla dzieci i młodzieży

82

Dorota Bazuń twierdziła, że od okresu stanu zapracowani rodzice nie mieli dla nich czasu.
wojennego wytworzyła się w Polsce odrębna Szkoła, silnie zideologizowana nie odpowiadała
subkultura narkomańska, której szeregi zasilili na ich potrzeby intelektualne10. Trudno się dziwić,
młodzi ludzie nie mający nic wspólnego z innymi że młodzi szukali choćby chwilowego
7
grupami kontestacyjnymi . zapomnienia od przeciętności w narkotykach11.
Część z nich już nie wyszła z nałogu, ucieczkę od
Powody dla których młody człowiek sięgał w
szarej rzeczywistości przypłacając życiem.
Polsce po narkotyki opisywał Krzysztof Kowalski,
były narkoman wyleczony przez terapeutów Zasadniczym problemem była dostępność
,,Monaru”. W 1984 r. wyjaśniał: (…) Fakt sięgnięcia środków odurzających. Początkowo były to leki
po narkotyki nie jest, wbrew powszechnej opinii, apteczne na bazie morfiny i kodeiny,
powodowany stanem depresji czy totalnej frustracji. rozpuszczalnik „Tri”, wszelkie ówcześnie
Nie zawsze też daje chwilę zapomnienia, czy pozwala produkowane preparaty farmakologiczne
uciec od życia; raczej ma ułatwić zbliżenie się do zawierające substancje halucynogenne. W ich
życia , wzmocnić doznania i pewność siebie, zdobywaniu i dawkowaniu narkotyzująca się
dostarczyć dodatkowych emocji, niedostępnych młodzież była niezwykle kreatywna: fałszowała
abstynentowi zastąpić monotonię życia wrażeniami o recepty, przekupywała lekarzy, aby posuwać się w
8
nowej, intrygującej jakości (…) . Słowem kluczem w końcu do okradania aptek. Od drugiej połowy lat
tej wypowiedzi była monotonia. Przebijała się ona 70. a zwłaszcza w pierwszej połowie lat 80. XX w.
w opisach rzeczywistości życia młodzieży tego polskim podziemiem narkotykowym zawładnęła
okresu. Młodzi ludzie narzekali na nudę heroina, w jej rodzimej, najbardziej prymitywnej
egzystencji w przestrzeniach miast z dominującą formie niesławnego ,,kompotu”. Receptura
architekturą blokowisk z wielkiej płyty, z powstawała przez rok w jednym z gdańskich
zaniedbanymi terenami rekreacyjnymi i schronów przeciwatomowych, gdzie w
sportowymi, przygnębiającymi brudem, amatorskim laboratorium, metodą prób i błędów
dominującej szarzyzny połączonej z brakiem dwaj studenci prowadzili badania nad ekstraktem
zieleni9. Dom rodzinny większości nie oferował z maku lekarskiego. Efekt przeszedł najśmielsze
odpowiednich warunków do rozwoju, oczekiwania twórców. Jego popularność i
niebezpieczeństwo polegało na prostocie
7
D. Bazuń, MONAR… ,dz. cyt., s. 77. produkcji i łatwości zdobycia suszu makowego,
8
K. Kowalski, Psychologiczne uwarunkowania narkomanii,[w:] surowca z którego można było ,,ugotować” porcję
Problemy narkomanii. Zarys metod resocjalizacji i profilaktyki
,,Monaru”, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich,
Warszawa 1984, s. 9. 10
Tamże, s. 141-159.
9
K. Kosiński, Nastolatki’81. Świadomość młodzieży w epoce 11
B. Międzybrodzki, Narkomania wśród polskiej młodzieży na
,,Solidarności”, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2002, s. przełomie lat 70. i 80. XX wieku, ,,Przegląd Pedagogiczny” 2012,
129-136. nr 2, s. 74-75.

pleograf.pl Tomasz Romanowicz: To nie był kraj dla młodych ludzi

4/2022 Pleograf. Historyczno-Filmowy Kwartalnik Filmoteki Narodowej: Kino dla dzieci i młodzieży

83

narkotyku oraz innych składników, które można uczniów szkół średnich próbowało środków
było kupić w osiedlowym sklepie chemicznym. odurzających, natomiast wśród uczniów szkół
Nazwa specyfiku wiązała się z wieczorowych odsetek ten wynosił 60 procent16.
charakterystycznym zapachem jabłka, Władze PRL początkowo nie rozumiały wagi
dobywającym się z gotowanej cieczy. Co istotne, problemu. Udawano, że dotyczył on jedynie
koszt produkcji był tańszy od alkoholu, krajów kapitalistycznych. W latach 70. XX w.
dodatkowo trudno było ustalić jego odpowiednią kamuflowano istnienie uzależnionej młodzieży na
dawkę przed podaniem, co groziło jego różnych poziomach: językowym, określając ich
12
przedawkowaniem . Często zanieczyszczony, jedynie ,,toksykomanami/toksykami” oraz
wstrzykiwany dożylnie, silnie uzależniający, stał społecznym, wyciszając problem w massmediach.
się przyczyną rodzinnej gehenny i śmierci tysięcy Każdy bowiem dziennikarz chcący opisać to
młodych ludzi w Polsce. ,,Kompot” niebezpieczne zjawisko musiał się liczyć z
zdemokratyzował narkomanię w PRL, przestała represjami17. Kiedy jednak skończyła się epoka
ona być domeną dzieci z partyjnych elit, pokryła propagandy sukcesu Edwarda Gierka, w okresie
polskie miasta mroczną siecią heroinistycznych rządów Wojciecha Jaruzelskiego zaczęto mówić
melin z własną hierarchią i społecznością, która głośno o trapiących Polskę problemach
18
bunt przeciwko status quo strącił w przepaść społecznych . Kiedy ilość skierowanych do
nałogu, wypełnionego wyniszczającym organizm leczenia narkomanów zaczęła się radykalnie
,,głodem” i powolną śmiercią w zamroczeniu zwiększać19, podjęto pierwsze decyzje obliczone
heroiną13. na odcięcie osób uzależnionych od źródeł
surowca. W 1983 roku wprowadzono w życie
U progu lat 80. XX w. problem uzależnień od
rozporządzenie ministra rolnictwa i gospodarki
twardych narkotyków stał się coraz bardziej
żywnościowej rejestrującej uprawy maku
palący, starano się więc poznać skalę zjawiska14.
lekarskiego z jednoczesnym obowiązkiem
W pierwszej połowie lat 80. XX w. kolejnym
odsprzedaży państwu całości zakontraktowanej
problemem stał się coraz niższy wiek inicjacji
produkcji słomy makowej. Z kolei w 1985 r.
narkotykowej15. Szacowano, że ok. 40 procent

16
12
K. Frieske, R. Sobiech, Narkomania…, dz. cyt,, s. 198.
A. Kamińska, Kotański…, dz. cyt., s. 127-130.
17
13
A. Kamińska, Kotański…, dz.cyt., s. 20.
Tamże, s. 131-137.
18
B. Międzybrodzki, Narkomania wśród polskiej młodzieży… dz.
14
M. Siemieński, Po tej stronie granicy. Zapis stanu świadomości cyt., s. 82.
o polskich narkomanach i narkomanii w Polsce w pierwszej
19
połowie roku 1981, Wydawnictwa Radia i Telewizji, Warszawa W 1976 roku milicja odnotowała ok. 5 tys. osób nałogowo
1985. biorących narkotyki. W 1981 roku było ich już ponad 10 tys.
aby w 1985 roku osiągnąć ponad 16 tys. zarejestrowanych
15
J. Rogala-Obłękowska, Młodzież i narkotyki. Rodzinne narkomanów w kartotekach Milicji Obywatelskiej. A.
czynniki ryzyka nałogu, Wydawnictwo ISNS UW, Warszawa Kamińska, Kotański…, dz.cyt., s. 131; B. Międzybrodzki,
1999, s. 17. Narkomania wśród polskiej młodzieży…,, dz,cyt., s. 76.

pleograf.pl Tomasz Romanowicz: To nie był kraj dla młodych ludzi

4/2022 Pleograf. Historyczno-Filmowy Kwartalnik Filmoteki Narodowej: Kino dla dzieci i młodzieży

84

uchwalono ustawę o przeciwdziałaniu Kotańskiego zawarto zestaw wartości, jakie miała

narkomanii, która jeszcze skuteczniej utrudniła wśród młodzieży krzewić organizacja: ofiarność,
produkcję i handel opiatami oraz pozwoliła w odwagę, miłość, honor, skromność i pracowitość.
znacznym stopniu opanować sytuację20. Chcąc je zrealizować, należało dać młodym
ludziom poczuć się potrzebnymi poprzez
Prawdziwą pomoc młodociani uzależnieni mogli
stwarzanie im możliwości samorealizacji w
uzyskać dopiero od oddolnie powstałej
obliczu trudnych sytuacji życiowych. Proponował
organizacji, założonej z inicjatywy psychologów i
także wsparcie w chwilach kryzysu, w taki sposób,
terapeutów zrzeszonych w stowarzyszeniu
aby odwieść ich od chęci brania narkotyków i
,,Monar”. Zostało ono zarejestrowane w 1981
prowadzenia szczęśliwego oraz interesującego
roku, kierowane przez charyzmatycznego lidera
życia wolnego od nałogów22. Ośrodek w
Marka Kotańskiego. Początek organizacji
Głoskowie miał być praktyczną realizacją celów
związany był utworzonym w 1974 roku
,,Monaru” w oparciu o nowatorską w polskich
oddziałem dla młodocianych narkomanów w
warunkach metodę. Terapia miała mieć formę
Państwowym Zespole Sanatoriów
spójną, choć bardzo elastyczną. Najwyższą
Neuropsychiatrii Dziecięcej w Garwolinie.
władzą w ośrodku była społeczność, składająca
Widząc w tym ośrodku nieskuteczność
się z założyciela, kadry wychowawczej i
klasycznej, psychiatrycznej terapii uzależnionych,
pacjentów. Decydowali oni o wszystkich
zafascynował się metodą pracy społeczności
aspektach działalności ośrodka. Najważniejszymi
terapeutycznej Synanon. Założona w 1958 roku
zasadami Głoskowa były: abstynencja lekowa i
w kalifornijskim Santa Monica21, przez Charlesa
alkoholowa, oraz jednorazowe leczenie, które w
Dedericha, byłego alkoholika i lekomana,
wypadku odejścia pacjenta lub jego ucieczki,
tworzyła eksperymentalną oraz surową w
zamykało drogę do powrotu. O czystość
zasadach terapii grupę odwykową, Marek
abstynencką dbała tzw. ,,Służba Ochrony
Kotański zapragnął leczyć w podobny sposób
Monaru” wybierana z zaufanych, rokujących w
polskich narkomanów. Udało się mu w 1978 roku
terapii narkomanów mających prawo do
założyć ośrodek terapeutyczny w dawnym
sprawdzania każdego podopiecznego o dowolnej
dworku w Głoskowie przy jednym z gospodarstw
porze dnia i nocy. Kolejną integralną zasadą i
rolnych. W broszurze zachęcającej do działania w
obowiązkiem pacjentów była praca fizyczna, na
,,Monarze” zredagowanej przez Marka
rzecz ośrodka w Głoskowie23. Terapia

20
Beata Hoffmann, Narkotyki…, dz. cyt., s. 84.
21
Marek Kotański inspirował się reportażem polskiego
psychiatry Kazimierza Jankowskiego o społeczności
Synanonu. Patrz: K. Jankowski, Mój Śambhala, Nasza
Księgarnia, Warszawa 1978.
22
M. Kotański, Co to jest ,,Monar”, Państwowy Zakład
Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1984, s. 3.
23
Tenże, Model leczenia narkomanii w Głoskowie,[w:]
Problemy narkomanii…, s. 19-23.

pleograf.pl Tomasz Romanowicz: To nie był kraj dla młodych ludzi

4/2022 Pleograf. Historyczno-Filmowy Kwartalnik Filmoteki Narodowej: Kino dla dzieci i młodzieży

85

narkomanów dzieliła się na trzy okresy. Narkoman w oku kamery

Rozpoczynano od tzw. nowicjatu, kiedy w
W polskich filmach narkomania prezentowana
procesie bolesnej psychicznie wiwisekcji
była dwojako. W produkcji Zero życia jest
emocjonalnej pacjenci zostawali sprowadzani na
tematem pobocznym, zjawiskiem zazębiającym
,,emocjonalne dno”. Dawało im to możliwość na
się z głównym wątkiem fabuły. Natomiast dla
odbudowanie zdrowej osobowości w etapie
twórców Czasu dojrzewania, …jestem przeciw czy
drugim, podczas którego wpasowany w rytm
Pantarej narkomani okazali się na tyle
pracy fizycznej i psychicznej nad sobą narkoman,
interesujący, że umieścili ich w roli głównych
zaczynał odzyskiwać trzeźwą ocenę siebie i
bohaterów swoich dzieł filmowych. Problem
rzeczywistości wokół niego. Trzeci, ostatni etap
uzależnienia pojawił się w filmie Zero życia
to wejście w krąg ,,monarowców”. Oznaczało ono
będącego opowieścią o miłości maturzysty Tomka
powolne odejście od ośrodka, nawiązywanie
(Tomasza Hudźca) do Ani (Ewy Skibińskiej)
kontaktów emocjonalnych z ludźmi spoza
pielęgniarki z miejskiego szpitala. Chłopak był
Głoskowa i podjęcie normalnej pracy lub powrót
typowym przedstawicielem ówczesnej
do nauki. Reasumując, narkoman musiał wyleczyć
,,bananowej” młodzieży, jego ojciec pracował jako
się sam i znaleźć dla siebie miejsce w trzeźwym
ordynator w klinice, w której pracowała Ania.
życiu. Ta metoda uratowała życie dziesiątkom
Mógł pozwolić sobie na więcej niż jego
młodych ludzi24. Skuteczność w walce z nałogiem
rówieśnicy. Był chłopcem lubianym i popularnym
pozwoliła ,,Monarowi” rozwinąć się w
w szkole, miał własny zespół rockowy. Tomek
organizację na skalę ogólnopolską. Rok 1981 stał
zaprasza do niego nowego gitarzystę Mariusza
się przełomowy dla grupy terapeutycznej Marka
(Jerzego Mercika), tajemniczego outsidera ze
Kotańskiego, uzyskała bowiem akceptację władz
skomplikowaną przeszłością, wyraźnie chcąc mu
PRL-u, przebiła się do mass mediów i
pomóc w problemach życiowych. Powoli rodzi się
przekształcając się w ruch społeczny, rozpoczęła
pomiędzy nimi przyjaźń. W pewnym momencie
zintensyfikowaną walkę z rodzimą narkomanią. W
idylla się kończy, jego partnerka zachodzi w ciążę,
konsekwencji zwróciła także na siebie uwagę
którą usuwa. Jednocześnie zrywa z nim,
polskiej kinematografii, która wykorzystała
przeczuwając, że Tomek nie jest przygotowany na
swoiste ,,zielone światło” z Naczelnego Zarządu
wejście w rolę ojca i odpowiedzialnego partnera.
Kinematografii dla scenariuszy i produkcji
Z kolei Mariusz okazuje się podopiecznym domu
podejmujących ważne i drażliwe problemy
dziecka, uzależnionym od opiatów chłopakiem z
społeczne25.
rozbitej rodziny, będącym w konflikcie ze
,,Słoniem” (Janem Jankowskim) narkomanem i

24 nieoficjalnym liderem nieletnich pensjonariuszy

Tamże, s. 24-27.
25
,,bidula”. Rodzice nie akceptują nowego kolegi
P. Kurpiewski, My, dzieci późnego PRL-u… dz, cyt., s. 218.

pleograf.pl Tomasz Romanowicz: To nie był kraj dla młodych ludzi

4/2022 Pleograf. Historyczno-Filmowy Kwartalnik Filmoteki Narodowej: Kino dla dzieci i młodzieży

86

Tomka. Splot tych negatywnych wydarzeń stał się próbując dowiedzieć się czegoś więcej na temat
dla Tomka zbyt dużym ciężarem emocjonalnym. powodów ucieczki nastoletniej ukochanej. Po
Decyduje się na działkę ,,kompotu”. Oszołomiony powrocie do Gdańska, w sprawie zaginięcia Gosi
narkotykiem wsiada na motocykl, prezent jest w stoczni przesłuchiwany przez oficera milicji
urodzinowy od rodziców. Mariusz, który porucznika Jasłowskiego (Arkadiusza Bazaka).
przebacza swojemu koledze, nie zdążył się z nim Dziewczyna w tym czasie trafia do narkomańskiej
spotkać. Tomek ginie w drogowej kraksie. meliny, gdzie sponsoruje koleją dawkę ,,kompotu”
dla będących na głodzie narkomanów. Gdy udaje
W Czasie dojrzewania obserwujemy natomiast
się zakupić narkotyk, dziewczyna decyduje się na
trudny związek dwojga młodych ludzi: Romka
zastrzyk. Dawka którą przyjęła okazuje się
(Jana Jurewicza) i Gosi (Marii Probosz).
,,złotym strzałem”, którego nie przeżyła.
Pochodzący z tej samej wsi, zakotwiczeni w niej
Odnajduje ją Witek, kolega Romka z pracy i
ulotnym, nastoletnim romansem wchodzą w
hotelu robotniczego. Wstrząśnięty śmiercią
dorosłość. Romek wyjeżdża do Gdańska,
dziewczyny, jedzie na prowincję, gdzie
podejmuje pracę spawacza w tamtejszej stoczni,
postanawia podpalić pierwsze napotkane pole
mieszka z kolegami z pracy w ciasnym pokoju
maku. Chwilę wcześniej obserwujemy rewizję w
hotelu robotniczego. Prowadzi przeciętną
melinie narkomańskiej podczas której oficer
egzystencję robotnika na dorobku. Odwiedza go
Jasłowski odczytuje list ojca do półprzytomnego
Gosia, która uciekając z domu z ukradzionymi
Krzyśka.
ojcu pieniędzmi, chciałaby odnowić dawną
znajomość. Nie mogąc przenocować w pokoju Młodociani narkomani jako bohaterowie
Romka, dziewczyna namawia go do spędzenia pierwszoplanowi pojawiają się w filmach …Jestem
nocy w prywatnym hotelu. Po upojnej nocy przeciw oraz Pantarej. Widz ogląda zmagania
chłopak na dworcu w Gdańsk Główny kupuje młodych ludzi z nałogiem w jego zaawansowanym
dziewczynie bilet powrotny do domu. Ona jednak stadium. Miotają się pomiędzy ośrodkami
nie chce wracać, planuje zostać z nim w odwykowymi, domami rodzinnymi a ,,melinami” i
Trójmieście. Jednocześnie spotyka na gdańskim dworcami kolejowymi gdzie mogą zdobyć
dworcu grupę narkomanów, wśród których narkotyki lub pieniądze na ich zakup. Jacek (Rafał
rozpoznaje swojego byłego partnera Krzyśka Wieczyński), główny bohater …Jestem przeciw,
(Marek Probosz). Gdy Romek dowiaduje się o trafia do Monaru, a dokładniej do prowadzonego
tym, że jego ukochana jest ,,na gigancie” rusza na przez stowarzyszenie ośrodka terapeutycznego
jej poszukiwania. W pensjonacie gdzie spędzili dla narkomanów w Głoskowie. Uciekł z niego
noc wdaje się w bójkę z właścicielem. Następnie wcześniej wraz z Jolą (Anna Gronostaj).
pożycza motocykl od Witka, kolegi z pokoju w Dziewczyna zmarła z powodu przedawkowania
hotelu robotniczym i jedzie na rodzinną wieś, heroiny. Zwiększoną, w efekcie śmiertelną dawkę

pleograf.pl Tomasz Romanowicz: To nie był kraj dla młodych ludzi

4/2022 Pleograf. Historyczno-Filmowy Kwartalnik Filmoteki Narodowej: Kino dla dzieci i młodzieży

87

narkotyków podał jej Jacek. Poczucie winy co niejako definiowało jego sposób na życie. Był
skłoniło chłopaka do powrotu na odwyk. narkomanem, uzależnionym zarówno od leków
Ryzykuje wiele, zna bowiem regulamin, który psychotropowych jak i opiatów. Wraz ze swoim
zabraniał uciekinierom kontynuowania terapii. kolegą i przyjacielem w nałogu Zito (Tomasz
Zostaje jednak przyjęty przez lekarkę Monaru dr Kępiński), żył od działki do działki, będąc częścią
Krystynę (Ewa Dałkowska) na jedną noc, z grupy ulicznych narkomanów. Rysiek będąc na
zastrzeżeniem, że będzie mógł zostać poddany głodzie dokonuje ryzykownego czynu, okrada
leczeniu gdy zgodzi się na to główny terapeuta szpitalną aptekę z halucynogennych leków.
Grzegorz (Daniel Olbrychski). Mężczyzna nie Niedługo po kradzieży, dochodzi do tragedii –
chce jednak decydować sam o losie Jacka, Zito umiera z przedawkowania. Pantarej, starając
postanawia przedstawić jego sprawę reszcie się uciec od współodpowiedzialności za śmierć
społeczności ośrodka. Chłopak musi więc stawić kolegi, udaje się do ośrodka odwykowego. Tam
czoło grupie młodych pacjentów, którzy żywo długo nie zagrzewa miejsca, informuje
dyskutują o jego postępowaniu. Jest to też okazja wychowawcę Godeckiego (Bronisław
do retrospekcji, Jacek opowiada bowiem o swoim Wrocławski) o tym, że w ośrodku jego
związku z Jolą cementowanym nałogiem, o podopieczni ćpają. Godecki stawia go w
strategiach przetrwania na ulicy, metodach niekomfortowej sytuacji, pytając publicznie w
pozyskania kolejnej działki, fizycznych świetlicy ośrodka, kto zażywa narkotyki. Zostaje
zmaganiach z heroinowym głodem. Dla więc uznany za donosiciela i wchodzi w konflikt
Grzegorza, opowieść chłopaka jest okazją do tamtejszą młodzieżą. Musi więc uciekać,
kolejnej terapeutycznej pogadanki o tym, jak zabierając ze sobą młodego narkomana Leokadię
heroina może zrujnować relacje międzyludzkie. (Marek Giedwidz). Gdy wraca do domu prawda o
Jacek nie zdołał przekonać społeczności do jego nałogu wychodzi na jaw. Jego ojciec
pozostania w Monarze. Zdecydowana większość (Bronisław Pawlik) umiera na atak serca. Ryśka
młodych ludzi głosuje za usunięciem go z ośrodka. tropiła także milicja. Co gorsze, chłopak znajduje
On sam nie czeka na werdykt, odchodzi sam. w miejscu gdzie ukrył narkotyki zmarłego z
Grzegorz stara się jeszcze przekonać go do przedawkowania Leokadię. Zrezygnowany i
spróbowania terapii w innym ośrodku dla zamroczony opiatami, ginie pod kołami
narkomanów. Chłopak nie wykorzystał danej mu samochodu… Dołączył więc do licznej grupy
szansy… zmarłych, filmowych narkomanów.

Tytuł filmu Pantarej to pseudonim młodego Rodzina

chłopaka Ryśka Sędzimirskiego (Rafał
Chcąc analizować sylwetki filmowych
Królikowski). Jego ksywa pochodziła zapewne od
uzależnionych, warto dowiedzieć się, skąd
łacińskiej sentencji Pantha rei – wszystko płynie,
pochodzili. Jeżeli chcielibyśmy zastosować

pleograf.pl Tomasz Romanowicz: To nie był kraj dla młodych ludzi

4/2022 Pleograf. Historyczno-Filmowy Kwartalnik Filmoteki Narodowej: Kino dla dzieci i młodzieży

88

kryteria majątkowe, to poza Mariuszem z Zero stanie politycznej i gospodarczej erozji, nie
życia wychowankiem domu dziecka oraz potrafiącego rozwiązać problemów młodzieży
Krzyśkiem z Czasu dojrzewania, niekochanym pogrążającej się w narkotycznej malignie.
synem z rozwiedzionego małżeństwa, inni
Głód
bohaterowie pochodzą z dobrze sytuowanych
rodzin. Nie odnajdziemy wśród nich dzieci z W analizowanych filmach jako środek odurzający
typowo robotniczego środowiska. Tomek, kolega króluje ,,kompot”, polska brudna heroina. Niestety
Mariusza był synem ordynatora szpitala; Gosia, w żadnej z fabuł, ich twórcy nie próbowali
bohaterka Czasu dojrzewania to córka bogatego odpowiedzieć na pytanie, dlaczego w ostatniej
wiejskiego ogrodnika. Rodziny narkomanów nie dekadzie PRL-u młodzi ludzie sięgali po
odbiegają więc od społecznych i ekonomicznych strzykawki. Praktycznie nie widzimy momentu
norm schyłkowej PRL. Nie oznacza to jednak, że inicjacji narkotycznej naszych młodych
nie były to rodziny dysfunkcyjne. Zaburzenia w bohaterów, poza Tomkiem z Zero życia, który
relacjach z dziećmi uwidoczniły się w sposobie pierwszy kontakt z opiatami przypłacił życiem.
reakcji rodziców na nałóg swoich latorośli. Matka Jego śmierć nie była jednak konsekwencją
Zita (Ewa Szykulska) narkomana z filmu Pantarej przedawkowania, tylko wypadku na motocyklu.
pogodzona z uzależnieniem syna traktowała go Możemy się jedynie domyślać czy Gosia
oschle. Zastając chłopaka w kuchni gotującego bohaterka Czasu dojrzewania będąca w
,,kompot” nie chciała mu pomóc, tylko wezwać przelotnym(?) związku z narkomanem Krzyśkiem,
milicję. Ojciec Ryśka Pantareja, nie zdawał sobie brała wcześniej narkotyki, zanim przyjechała w
sprawy z kłopotów syna, bądź też je wypierał. odwiedziny do Romka. Dziewczyna
Wieść o stanie chłopaka doprowadziła go do wprowadzając się na jego ,,narkomańską” melinę,
śmierci. Rodzice Tomka z filmu Zero życia będąc nie ma oporu przed przyjęciem dawki heroiny.
nadopiekuńczymi, rościli sobie prawo do daleko Świadomie wchodzi w uzależnienie z tragicznym
idącego wkraczania w jego prywatność, a dla niej finałem.
dokładniej w dobór znajomych, co skończyło się
Twórcy filmów starali się jak najwierniej, w ich
dla chłopaka tragicznie. Relacje Jacka w …jestem
przekonaniu, przedstawić styl życia i miejsce akcji
przeciw z ojcem (Zbigniew Zapasiewicz) były
filmów. Można wręcz nakreślić swoistą
poprawne, lecz nie widać w nich przesadnej
,,narkomańską” topografię polskich miast.
empatii. Obserwujemy raczej strach przed
Uzależnionych można było więc odnaleźć w
cierpieniem syna heroinisty. Należy więc uznać,
charakterystycznych przestrzeniach rodzimych
że wszystkie wymienione postaci łączyło
metropolii: dworcach, zatłoczonych ulicach,
niezrozumienie stanu swoich dzieci, ich
jadłodajniach, kinach i melinach. Narkotyzowali
destrukcyjnego trybu życia, wyrzucającego je
się nawet w domu dziecka. Zwłaszcza dworce
poza nawias społeczeństwa. Społeczeństwa w

pleograf.pl Tomasz Romanowicz: To nie był kraj dla młodych ludzi

4/2022 Pleograf. Historyczno-Filmowy Kwartalnik Filmoteki Narodowej: Kino dla dzieci i młodzieży

89

były ważnymi punktami na planie narkomańskich związkowi Krzyśka i Gosi w Czasie dojrzewania.
szlaków. W Czasie dojrzewania amatorzy Dla niej wstrzyknięcie ,,kompotu” oznaczało
,,kompotu” zbierali się na dworcu Gdańsk Główny, formę oddania się uzależnionemu partnerowi.
z kolei na Dworcu Centralnym w Warszawie Narkotyk potraktowano jako coś w rodzaju
można było spotkać uzależnionych bohaterów sakramentu, który miał ich łączyć ze sobą.
filmu …jestem przeciw. Tam, w przejściach Podobnie podchodzili do narkotyków Jola i Jacek
podziemnych obok peronów odnajdywali z …jestem przeciw. Złudzenie szczęśliwego uczucia
handlarzy i mogli wspólnie wziąć kolejną działkę kończyło się jednak w momencie, kiedy trzeba
opiatów. Warto także zwrócić uwagę, na było zdobyć kolejną dawkę opiatów. Głód
niezwykle naturalistycznie ukazane sceny iniekcji narkotyczny zamieniał uczucie w cierpienie,
narkotyków, które mogły szokować publiczność bardzo fizyczne cierpienie, potęgowane
dosłownością obrazów26. ,,Kompot” zażywano przedłużającym się brakiem kolejnej porcji płynu
także na wspomnianych wcześniej melinach. w strzykawce. Obserwujemy więc ich powolne
Znajdowały się one w blokach mieszkalnych, na osuwanie się w patologiczną nicość. Z braku
poddaszach kamienic, a nawet w pracowni pieniędzy nałóg transformował młodych ludzi w
uzależnionego artysty. Przedstawiały opłakany pozbawionych skrupułów, polujących na zdobycz
widok, brudne i zaniedbane, z łóżkami na których drapieżników. Nie liczyła się w ich stanie
leżeli zamroczeni młodzi ludzie, budzący się do psychofizycznym lojalność wobec partnera i
życia pod wpływem dojmującego impulsu głodu i godność osobista. Jola pomimo uczucia do Jacka,
chęci wstrzyknięcia sobie ,,towaru”. Głód początkowo sprzeciwia się niedwuznacznej
narkotyczny okazał się także silnie związany z propozycji ,,Iskierki” (Mieczysław Hryniewicz)
przemocą i działaniami kryminalnymi. Młodzi handlarzowi ,,kompotem”. Ostatecznie oddaje się
ludzie nie panują nad sobą, atakują dilerów i mu za działkę narkotyku. Zdobyta porcja pozwala
okradają ich z narkotyków (Czas dojrzewania), chwilowo zaspokoić narkotyczne nienasycenie.
napadają na apteki, głównie szpitalne (Zero życia, Ma ono jednak swoje konsekwencje. ,,Kompot”
Pantarej, …jestem przeciw). Działali w tych kończy związki filmowych bohaterów
sytuacjach indywidualnie, tylko podczas ataku na definitywnie i w sposób dosłowny. Gosia i Jola
handlarza ,,kompotem” na gdańskim dworcu umierają od śmiertelnych dawek podawanych
potrafili działać zespołowo. Paradoksalnie przez ich zamroczonych opiatami partnerów. W
narkotyczny głód zdawał się wzmacniać ich podobny sposób kończą się też przyjaźnie
autodestrukcyjną więź. Niektórzy z bohaterów pomiędzy kumplami z narkotycznych transów.
sądzili, że wspólne ,,ćpanie” może być Pantarejowi umiera bowiem przyjaciel Zito. Dla
dopełnieniem ich miłości. Nałóg towarzyszy filmowych narkomanów był to moment wstrząsu
emocjonalnego i chęci pójścia na terapię
26
Tamże, s. 227.

pleograf.pl Tomasz Romanowicz: To nie był kraj dla młodych ludzi

4/2022 Pleograf. Historyczno-Filmowy Kwartalnik Filmoteki Narodowej: Kino dla dzieci i młodzieży

90

odwykową. zabierając ze sobą nie mogącego poradzić sobie z

narkotycznym głodem Leokadię. Zaprzepaścił
Terapia
więc ostatnią szansę na wyleczenie, zmierzając do
Decyzję o terapii podejmują jedynie bohaterowie autodestrukcji…
filmów …jestem przeciw i Pantarej. Dla Jacka
O wiele ciekawsze są sceny terapeutyczne z filmu
wynikała ona z poczucia winy za śmierć Joli, dla
…jestem przeciw. Andrzej Trzos-Rastawiecki,
Pantareja powodowana była strachem przed
reżyser znany z umieszczania w swoich filmach
milicją, wiążącą go z kradzieżą środków
elementów paradokumentalnych, chcąc dodać
psychotropowych z jednego ze szpitali.
autentyzmu narracji umieścił część fabuły w
Obserwujemy ich próby przetrwania w grupach
Głoskowie, pierwszym w PRL-u
terapeutycznych. Rysiek Pantarej raczej ukrywa
eksperymentalnym ośrodku leczenia narkomanii
się ośrodku, początkowo akceptuje jego zasady.
27
. Warto też wspomnieć, że grający rolę
W pierwszej kolejności musiał jednak przekonać
głównego psychologa ośrodka, Daniel Olbrychski
kierującego terapią psychologa Godeckiego
prywatnie często odwiedzał Głosków, będąc
(Bronisław Wrocławski), żeby go pozostawił na
zaprzyjaźnionym z jego pensjonariuszami28.
odwyku. Zwłaszcza, że to było jego czwarte
Zapewne był też świadkiem terapii prowadzonej
podejście do leczenia. Terapeuta daje mu szansę.
przez zespół psychologów Monaru i znał zasady
Metody terapeutyczne w których brał udział,
obowiązujące w tym miejscu. Dlatego łatwo mu
przypominały synanonowskie techniki
było wejść w rolę kierownika i głównego
psychoterapii zaadaptowane przez Monar.
terapeuty Grzegorza, alter ego Marka
Opierały się na testowaniu psychologicznych
Kotańskiego, który możliwie jak najwierniej
granic pacjentów przez silną osobowość
odtwarza psychoterapię, stosowaną wobec
terapeuty, pracy nad odbudową zaufania do grupy
młodych narkomanów. Łącznie z jej surowym,
i arteterapii. Na dłuższą metę jednak nie
miejscami kontrowersyjnym kodeksem.
pomagają. Pantarej dostrzegł, że jego rywal w
Symptomatyczna była scena kiedy jedna z
ośrodku Volvo (Marek Cichucki) zażywa kompot.
leczących się dziewcząt Kasia (Jolanta
Wskazuje na ten proceder podczas rozmowy z
Piętek-Górecka) chciała opuścić ośrodek,
terapeutą, jednak bez wskazania konkretnych
rzekomo aby pomóc chorej matce. Grzegorz
osób. Ten z kolei niedługo potem oświadcza przy
innych pacjentach, że Pantarej musi wyjawić
personalia osób łamiących zasady abstynencji.
27
E. Duk, Andrzeja Trzosa-Rastawieckiego kino społecznie
zaangażowane, [w:] Sztuka jako wyzwanie edukacyjne, pod red.
Został błyskawicznie osądzony jako donosiciel i Janusz Pilisiewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii
Curie-Skłodowskiej, Lublin 2001, s. 207-209, 236.
pobity przez kolegów z ośrodka. Nie radząc sobie
28
A. Kamińska, Kotański…, dz. cyt., s. 262.
z sytuacją, zdobywa nielegalnie działkę i ją
zażywa. Po wytrzeźwieniu postanawia uciec,

pleograf.pl Tomasz Romanowicz: To nie był kraj dla młodych ludzi

4/2022 Pleograf. Historyczno-Filmowy Kwartalnik Filmoteki Narodowej: Kino dla dzieci i młodzieży

91

obcina jej włosy, żeby ją oszpecić w oczach To nie był kraj dla młodych ludzi
potencjalnych klientów, gdyby chciała zarobić na
Cechą wspólną omawianych filmów był fakt, że
,,kompot” nierządem. Ścięcie włosów było
żadna z postaci narkomanów nie potrafiła
bowiem warunkiem przystąpienia do pierwszego
wyleczyć się z nałogu. Większość z uzależnionych
etapu terapii zwanego ,,nowicjatem”. Do tego
bohaterów umierała, przekaz filmów był więc
etapu musiałby przystąpić Jacek, gdyby
jednoznacznie pesymistyczny. Dla narkomanów
pozwoliłaby na to społeczność monarowska.
biorących twarde narkotyki nie było ratunku. Z
Ciążyło jednak nad nim poważne wykroczenie –
pewnością nie mogli go odnaleźć w
ucieczka z ośrodka. To według zasad
społeczeństwie, które odnosiło się do nich z
uniemożliwiało ponowne przyjęcia na terapię.
obojętnością lub z zaciekawieniem.
Tym razem Grzegorz chce aby to społeczność w
Charakterystyczną okazuje się scena z filmu Czas
sposób demokratyczny zadecydowała o jego
dojrzewania, kiedy wokół ciała Gosi zmarłej z
losie. Widz jest więc świadkiem dyskusji
przedawkowania, leżącej na klatce schodowej
podopiecznych ośrodka nad życiowymi wyborami
gdańskiej kamienicy, zebrała się grupa sąsiadów.
Jacka, jego słabością w nałogu i doprowadzeniem
Tłum w milczeniu, bez większych emocji
do śmierci Joli. To niezwykle bolesna dla chłopaka
obserwuje zwłoki. Jedynym człowiekiem
introspekcja, musi się on bowiem zmierzyć z
wstrząśniętym śmiercią dziewczyny był Witek
prawdą o sobie i swoim uzależnieniu. Psycholog
(Igor Mielczarek) kolega Romka z pokoju w hotelu
nie jest podczas tej terapeutycznej dyskusji
robotniczym. Kiedy pogotowie zabrało ciało Gosi,
oparciem dla Jacka, więcej nawet, rozbudza w nim
jedzie on motorem na wieś i w akcie rozpaczy
emocje starając się aby odkrył on swoją słabą
podpala pierwsze napotkane pole maku. To
osobowość. Chłopak nie wytrzymuje presji i
jedyny w omawianych filmach gest społecznego
ucieka z ośrodka. Zresztą społeczność
protestu przeciwko narkomanii. Nie był jednak
terapeutyczna w głosowaniu i tak była przeciwna
pozbawiony pewnej sztuczności, gdyż mógł
przyjęciu go na leczenie. Grzegorz jednak nie
sugerować, że tylko przedstawiciel ,,zdrowej”
odpuszcza i odnajduje go na dworcu
części narodu, klasy robotniczej, zdecydowanie
autobusowym, dając adres innego miejsca terapii,
sprzeciwiał się zjawisku narkomanii niszczącej
gdzie mógłby spróbować leczenia, żeby ułatwić
polską młodzież.
sobie potencjalny powrót do jego grupy
abstynenckiej. Jacek uległ jednak pokusie i Portret narkomana – przekonujący?
napadł na aptekę. Dalszych jego losów możemy
Jeżeli przyjmiemy, że twórcom analizowanych
się jedynie domyślać.
fabuł zależało na wiernym ukazaniu środowiska
młodzieży mierzącej się z nałogiem, musimy
przyjrzeć się jakich technik audiowizualnych użyli,

pleograf.pl Tomasz Romanowicz: To nie był kraj dla młodych ludzi

4/2022 Pleograf. Historyczno-Filmowy Kwartalnik Filmoteki Narodowej: Kino dla dzieci i młodzieży

92

żeby uwiarygodnić w oczach widzów stworzony, socrealistyczną, natomiast w Pantareju

filmowy portret polskich narkomanów. Wydaje krytykowano sceny zażywania narkotyków, które
się, że najbardziej uczciwie podszedł do tematu mogły być paradoksalnie odebrane wręcz jak
Adam Trzos-Rastawiecki w …jestem przeciw instruktaż dla potencjalnych amatorów heroiny.
stosując konwencję paradokumentalną, śledzącą Podkreślano również sztampowe dialogi, zbytnie
poczynania młodych narkomanów. Zachowując uproszczenia w scenariuszach oraz zbyt
wobec bohaterów chłodny dystans, postawił na jednowymiarowe ukazanie postaci29.
naturalizm, szczególnie uwidaczniający się w Narkomanów należało potępić, nie starano się ich
dyskusji pacjentów ośrodka terapeutycznego nad zrozumieć.
decyzją o kwalifikacji do terapii głównego
Sex, drugs and rock and roll?
bohatera. Wyraźny ascetyzm scen, nacisk na
drobiazgową wiwisekcję emocjonalną W warstwie dźwiękowej analizowanych filmów
uzależnionych postaci wskazywał na chęć pojawiła się muzyka młodzieżowa. Szczególna,
zrozumienia przez twórców filmu problemu gdyż z kręgów niezależnych i oddająca
narkomanii. Można stwierdzić, że z filmów prawdziwego buntowniczego ducha tej epoki. To
,,narkomańskich” tego okresu, bohaterowie punk rock i jego nowofalowe mutacje. Muzyka
...jestem przeciw zostali przedstawieni w szybka, prosta, hałaśliwa, z tekstami
najbardziej zobiektywizowany sposób. kwestionującymi ówczesne status quo, zdobyła
Kulminacyjna scena odmowy społeczności serca zbuntowanej polskiej młodzieży w latach
przyjęcia Jacka do ośrodka odwykowego, mogły 80. XX w. Można powiedzieć, że to ona najlepiej
szokować publiczność nieoswojoną z modelem recenzowała sytuację społeczną w dogorywającej
działania wspólnoty terapeutycznej, lecz z PRL, jej marazm, opowiadając o niepokoju
pewnością dodawały filmowi wiarygodności. Nie młodych ludzi o przyszłość oraz braku
można jej niestety odnaleźć w innych perspektyw na wolne i ciekawe życie.
omawianych produkcjach. Ich twórcy nie pokusili Charakterystyczny był dobór wykonawców. W
się o wykorzystanie środków subiektywizujących, Czasie dojrzewania możemy usłyszeć i zobaczyć
ukazujących problematykę narkomanii z migawki z koncertów warszawskiej punkowej
perspektywy osoby uzależnionej. Zabrakło im TZN Xenny z kawałkiem Nas nie obchodzi już nic, a
empatii w stosunku do osób walczących z chęcią także wrocławskiego nowofalowego Klausa
wzięcia kolejnej działki kompotu. Narkoman miał Mitffocha grającego przed trójmiejską
budzić niechęć, jego śmierć miała być przestrogą publicznością Ogniowe strzelby. Soundtrack do
dla widzów przed spróbowaniem opiatów. …jestem przeciw wypełnia pulsującym brzmieniem
Uwidoczniło się to w ówczesnych krytycznych Siekiera z okresu zimnofalowego, z niepokojącymi
recenzjach prasowych. Autorom Czasu
dojrzewania zarzucano nachalną poetykę 29
P. Kurpiewski, My, dzieci późnego PRL-u…, s. 224-225

pleograf.pl Tomasz Romanowicz: To nie był kraj dla młodych ludzi

4/2022 Pleograf. Historyczno-Filmowy Kwartalnik Filmoteki Narodowej: Kino dla dzieci i młodzieży

93

i sugestywnymi utworami ,Jest bezpiecznie oraz ,Ja uznać jako rodzaj zbuntowanych statystów, nie
stoję, ja tańczę, ja walczę. Natomiast w Zero życia mających istotnej roli w scenariuszu. Widać to
króluje Republika, w Pantareju z kolei było w scenie gdy jeden z kolegów Romka
uczestniczymy w koncercie Kosmetyki Mrs. Pinky przekonywał, że na dworcu Gdańskim gdzie
grających numer Taniec oszalałych słoni. Twórcy można było spotkać amatorów ,,kompotu” oraz
omawianych filmów wykorzystali muzykę innych kontestujących, takich jak: (…) punkowcy,
zespołów rockowych, aby dodać autentyzmu skinheadzi i faszyści (…). Ważne było jedynie
scenom opisującym realia ówczesnej młodzieży zaznaczenie obecności buntowników. Pozytywną
alternatywnej, szukającej identyfikacji w stroną takiego ich przedstawienia był fakt, że
subkulturach młodzieżowych. Czy im to się twórcy filmowi nie powielali bezrefleksyjnie
udało? Niekoniecznie. Warto zaznaczyć, że stereotypu patologicznych, nieformalnych
główni bohaterowie analizowanych filmów nie struktur młodzieżowych. Ciekawą postacią w tym
czuli potrzeby identyfikacji subkulturowej. kontekście wydawał się Mariusz, gitarzysta i
Reprezentowali tzw. przeciętną młodzież tego narkoman z filmu Zero życia. Niewątpliwie
okresu, z którą widz mógł się utożsamiać. Było to utalentowany muzyk, życiowy rozbitek,
o tyle ważne, że filmy o silnie zarysowanej próbujący poradzić sobie w trudnej sytuacji
tematyce uzależnień miały przecież trafiać do jak osobistej, nie identyfikował się wyraźnie z żadną
najszerszego kręgu odbiorców i odstraszać młodzieżową podkulturą. Swój bunt wyrażał grą
widzów od nałogu. Uczestnictwo w subkulturze w zespole i zażywaniem narkotyków. Wydaje się
było jednak wyborem stosunkowo nielicznych jednak, że twórcy tego filmu nie wykorzystali w
osób. Ciekawym jest, że o ile członkowie pełni psychologicznego potencjału postaci.
podkultur, w tym wypadku punkowcy, nie stronili Oszczędny w słowach, komunikujący się z
30
od narkotyków , w opisywanych filmach otoczeniem głównie za pomocą muzyki mógł być
stanowili jedynie marginalne tło głównej narracji. przekonującą postacią dla szerokiej grupy
Warto tutaj wskazać scenę w Czasie dojrzewania młodych widzów, pokolenia dorastającego w
gdy młodzi robotnicy stoczni gdańskiej, w nihilizmie polskich lat 80-tych.
świetlicy hotelu robotniczego oglądali film
Ostatnia (filmowa) działka
dokumentalny o muzyce młodzieżowej.
Przedstawieni w nim punkowcy, w tym wypadku Oceniając kino polskie lat 80. czerpiące inspiracje
członkowie grupy TZN Xenna, opowiadają na z problemu narkomanii, należy się zgodzić z
czym polegała ich wizja kontrkultury, nie konstatacją Piotra Kurpiowskiego, dowodzącego,
wspominali jednak o narkotykach. Można ich że filmowcom udało się przełamać tabu na ten
temat, oswoić publiczność z postaciami
30
Na temat uzależnienia punkowych muzyków od heroiny narkomanów jako wrażliwych osób, zagubionych
patrz w: T. Lada, Zagrani na śmierć. Mroczne ścieżki polskiego
undergroundu, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2022. w ówczesnej rzeczywistości. Przekonywał

pleograf.pl Tomasz Romanowicz: To nie był kraj dla młodych ludzi

4/2022 Pleograf. Historyczno-Filmowy Kwartalnik Filmoteki Narodowej: Kino dla dzieci i młodzieży

94

jednocześnie, że przedstawienie grup interpretację problemu młodzieżowej

narkomańskich było banalne w swojej formie31. narkomanii. Charakterystycznym zabiegiem były
Niestety, w przypadku portretowana słabo maskowane ideologiczne sugestie, że
młodzieżowej narkomanii, artyści nie uzależnienie od kompotu dotyczyło dzieci z
wykorzystali w pełni możliwości interpretacji bogatych lecz niezbyt szczęśliwych rodzin.
tego problemu. Zabrakło też w analizowanych Przeciwstawiano im ,,zdrowych”, pokonujących
fabułach bardziej pogłębionych psychologicznie życiowe problemy robotników stoczniowych,
postaci. Twórcy poszczególnych dzieł filmowych którym ideologicznie obce były pokusy związane
bardziej starali się towarzyszyć postaciom z zawartością strzykawki. Nieprzypadkowy był
młodych narkomanów, dokumentując etapy ich też wybór Gdańska jako planu zdjęciowego,
życia w uzależnieniu, niż na przykład spróbować mający dać widzom do zrozumienia w jaką
zrozumieć powody ich wejścia w nałóg. Możliwe, rzekomą degrengoladę społeczną popadło miasto
że wpłynęła na to swoista autocenzura, karnawału ,,Solidarności”33. Za największy grzech
zabraniająca godzenia w polityczne podstawy omawianych filmów należy jednak uznać brak
systemu społecznego późnego PRL-u. Wydaje się, refleksji nad motywami młodych ludzi do wejścia
że najlepiej odwzorowana została faza terapii w uzależnienie od narkotyków. Czy eksperymenty
narkomanów, zwłaszcza w filmie …jestem przeciw. z opiatami były próbą urozmaicenia monotonii
Ewidentnie uwidoczniło się w produkcji Andrzeja życia w końcówce PRL, czy tylko niebezpiecznym
Trzosa-Rastawieckiego dobre odwzorowanie remedium na problemy rodzinne lub
terapii monarowskiej, choć postać Grzegorza niedostosowanie do funkcjonowania w
granego przez Daniela Olbrychskiego mogła środowisku rówieśniczym? Skutecznie też
niezbyt podobać się widzom32. Widz mógł wczuć omijano bezradność organów państwa wobec
się w społeczność terapeutyczną i zrozumieć narastającego problemu narkomanii. Chociaż i tak
dylematy trzeźwiejących pacjentów. Sceny to w PRL filmowcy jako pierwsi w krajach Bloku
ukazujące terapię były także najbardziej Wschodniego mogli zająć się tą kontrowersyjną
wartościową częścią filmu Pantarej, uznanego po tematyką34. Z wyraźnym pesymizmem w ujęciu
latach jako ogólnie nieudaną próbę realizacji na tematu. Ponieważ dla głęboko uzależnionych
polskim gruncie dzieła w stylistyce niemieckiej heroinistów, tak jak dla Polski Ludowej, nie było
powieści My dzieci z Dworca ZOO. Pozostałe już ratunku.
obrazy grzeszyły powierzchownością i zbytnim
dydaktyzmem scenariusza. Zwłaszcza Czas
dojrzewania pokazywał mało wyszukaną

31
P. Kurpiewski, My, dzieci późnego PRL…, dz. cyt., s. 226-227. 33
Tamże, s. 220.
32
Tamże, s. 226. 34
Tamże, s. 228.

pleograf.pl Tomasz Romanowicz: To nie był kraj dla młodych ludzi