IWE / IWT

Modul 1: Postupci zavarivanja i oprema za zavarivanje

1.16 Tvrdo i meko lemljenje

Ciljevi: Razumevanje osnovnih principa i opsega primene mekog i tvrdog lemljenja, osnovniparametri, bezbednost
oprema, primena i uobičajeni problemi koji se javljaju u praksi

1.16 Brazing and soldering

Qualification IWE IWT
Teaching hours 4 4
Scope: P3 P3
Fundamentals of brazing and soldering (bonding mechanisms, surface
tension, wetting, capillary action) X X
Survey of brazing and soldering techniques, equipment, range of
applications X X
Consumables and fluxes for brazing and soldering, types, applications,
and main functions of the fluxes X X
Materials suitable for brazing, brazing requisites X X
High vacuum brazing, brazing under controlled atmosphere X X
Braze welding (Arc and laser brazing) X X
Survey of soldering techniques (dip, wave flow, vapour phase) X X
Brazing and soldering advantages and disadvantages X X
Applications and special problems X X
Overview on standards X X
Health and safety X X

1.16 Brazing and soldering - LEARNING OUTCOMES

ACTIONS/ PERFORMANCE EQF KNOWLEDGE PRACTICAL
COMPETENCES WL
ACHIEVEMENTS CRITERIA Level APPLICATION APPLICATION
Apply advanced Demonstrate Explain each brazing Deduce the Appraise a given
understanding in advanced knowledge and soldering different fabrication case
detail the and skills in deducing technique. applications for study, analyse its
fundamentals and the different application Review need actions each brazing and specific application
field of application of for each brazing and to be implemented to soldering and recommend if a
brazing and soldering technique, obtain a sound joint techniques, brazing or
soldering, main also detailing the using brazing or including joint soldering process
variables, safety, need actions to obtain soldering techniques. preparations and should be used
equipment, a sound joint using Describe the types potential problems along with the
application, and brazing or soldering and characteristics of to be overcome respective process
IWE common problems. techniques and consumable and flux Predict the variables. State the 8
6
IWT comparing each type used in certain potential risks, pre-processing
of brazing and applications. hazards and precautions that
soldering technique Explain all potential methods of safe should be taken
with fusion welding hazards and methods handling and prior to brazing or
of safe handling and working soldering to ensure
working. integrity.
Identify, if needed,
suitable alternative
processing
solutions.

1
 IWE / IWT

Modul 1: Postupci zavarivanja i oprema za zavarivanje

1.16 Tvrdo i meko lemljenje

Lemljenje je proces stvaranja nerazdvojive veze spajanjem osnovnih materijala u čvrstom stanju, pri čemu spoj
nastaje popunom zazora između osnovnih materijala rastopljenim dodatnim materijalom (lemom) i njegovim
očvršćavanjem, po pravilu uz prisustvo topitelja. Prema temperaturi topljenja lema, razlikuju se
visokotemperaturno lemljenje (t>450°C) i niskotemperaturno lemljenje (t<450°C).
Osnovne prednosti lemljenja su:
• struktura i mehaničke osobine osnovnog materijala se ne menjaju,
• moguće je spajanje materijala koji ne mogu da se zavare, npr. kompozita,
• moguće je spajanje raznorodnih materijala, npr. metala i nemetala,
• moguće je spajanje materijala potpuno različitih debljina,
• zalemljeni spojevi nemaju zaostale napone.
Osnovna mana lemljenja je nedovoljna čvrstoća spoja, tako da ovaj postupak spajanja materijala ne može da zameni
zavarivanje kod odgovornih čeličnih konstrukcija. Lemljenje je nastariji način spajanja materijala, poznat još pre
nove ere. Zapisi iz starog Rima govore o lemljenju vodovodnih olovnih cevi kalajnim lemom. Iako nepogodno
za primenu u odgovornim čeličnim konstrukcijama, lemljenje (posebno visokotemperaturno) je našlo primenu
u savremenoj industriji pri izradi avionskih propelera, lopatica gasnih i parnih turbina, razmenjivača toplote i
sličnih termotehničkih komponenti.

MEHANIZAM NASTANKA ZALEMLJENOG SPOJA

Zalemljeni spoj nastaje dejstvom tri mehanizma: kvašenjem, kapilarnošću i difuzijom.

Količinski pokazatelj kvašenja je ugao kvašenja, koji osim od površinskog napona, zavisi i od okolne sredine,
tj. od topitelja ili zaštitnog gasa. Ugao kvašenja se određuje iz uslova ravnoteže napona u tački kontakta tri faze
(osnovni materijal - faza 1, lem - faza 2 i topitelj - faza 3), slika 1:
σ13=σ12+σ23⋅cosθ
gde je σ13 površinski napon između osnovnog materijala i topitelja, σ12 površinski napon između
osnovnog materijala i lema, a σ23 površinski napon između lema i topitelja.

1 - Čvrsta faza (osnovni materijal) 2 - Tečna faza (lem) 3 - Gasovita faza (topitelj) σ - Sila površinskog
napona θ - Dodirni ugao kvašenja

Slika 1. Ugao kvašenja

Idealno kvašenje nastaje pri θ=0, kada se lem potpuno razliva po površini osnovnog materijala. U praktičnim
uslovima kvašenje je zadovoljavajuće ako važi:

2
 IWE / IWT

Modul 1: Postupci zavarivanja i oprema za zavarivanje

1.16 Tvrdo i meko lemljenje

što odgovara uglu kvašenja θ<40o. Da bi se ovaj uslov ispunio, potrebno je da lem ima manji površinski napon
od osnovnog materijala (u kombinaciji sa topiteljem) i da površinski napon između lema i topitelja bude što
manji.
Pritisak kojim se tečan lem uvlači u zazor nasuprot sili teže naziva se kapilarni pritisak pk. Kod širine zazora
od 0,05 do 0,2 mm kapilarni pritisak je toliko velik da se zazori sami po sebi ispune lemom. Pri tome, što je zazor
manji podizanje lema je više. Kod zazora do oko 0,3 mm, visina podizanja h je obrnuto proporcionalna širini
zazora b. Iznad ove vrednosti b visina podizanja h se smanjuje. Popuna zazora korišćenjem kapilarnog pritiska
je veoma značajna osobina za lemljenje koja omogućava da se postignu maksimalne vrednosti jačine spoja,
uz pogodnost primene u masovnoj proizvodnji, korišćenjem uređaja za lemljenje. Pod uslovom da je
obezbeđeno dobro kvašenje i odgovarajući zazor, kapilarni efekt je dominantni mehanizam nastanka
lemljenog spoja. Risevi od mehaničke obrade površine lemljenja, usmereni u pravcu toka lema, suštinski se
ponašaju kao mali kapilari, pa potpomažu dubinu prodiranja rastopljenog lema u zazor. Hrapavost lemljenih
površina elemenata spoja ima dvojak uticaj na razlivanje lema. Ako tečni lem dobro kvasi površinu osnovnog
materijala, povećanje hrapavosti poboljšava razlivanje. Ako je kvašenje loše, povećanje hrapavosti umanjuje
razlivanje. Za dobro kvašenje i razlivanje tečnog lema neophodno je da su površine elemenata spoja savršeno
čiste, bez oksida, masnoće i zaprljanosti. Sem čišćenja i odmašćivanja, povećanju kvašenja, a time i razlivanju
lema potpomaže primena topitelja.
Difuzija je podstaknuta sklonošću lema da sa osnovnim materijalom stvara čvrste rastvore i intermetalna
jedinjenja.
Dubina sloja difuzije je funkcija:
• temperature ivica osnovnog materijala;
• vremena trajanja lemljenja;
• toplotne provodljivosti osnovnog materijala i lema.
U zavisnosti od vrste grejanja, tečni lem i osnovni materijal su određeno vreme (nekoliko sekundi do nekoliko
minuta) u kontaktu, u kome su ispunjeni uslovi za nastanak metalurških procesa između tečne i čvrste faze,
preko kojih se ostvaruje veza između lema i osnovnog materijala. Kinetika ovih procesa je određena sastavom
lema i osnovnog materijala, razlikom u njihovoj temperaturi topljenja, dužinom procesa lemljenja, i kao
najvažnije, karakterom dijagrama stanja sistema elemenata koji ulaze u sastav lema i osnovnog materijala.
Ako se proces rastvaranja osnovnog materijala u rastopljenom lemu odvija brzo i lako, lem se postepeno zasićuje
elementima iz osnovnog materijala. Kao rezultat hemijske reakcije sa elementima koji ulaze u sastav lema može
da se obrazuje čvrsta faza teško topivih jedinjenja, koja se pri hlađenju spoja izdvaja na granici lema i osnovnog
materijala.
Kada su neki elementi koji ulaze u sastav lema dobro rastvorljivi u osnovnom materijalu čvrstog stanja, tada pri
lemljenju obično preovladava proces difuzije tih elemenata, koji iz lema prelaze u osnovni materijal. Neposredno
ispod kontaktne površine sa lemom u osnovnom materijalu nastaje zona njihovog čvrstog rastvora sa osnovnim
materijalom. Debljina zone čvrstog rastvora je određena zakonom difuzije. Sastav tog čvrstog rastvora će biti
najpribližniji dijagramu stanja osnovnog materijala.
Ako elementi koji ulaze u sastav lema i osnovnog materijala mogu međusobno da obrazuju intermetalna
jedinjenja, na granici razdvajanja lem - osnovni materijal nastaće hemijske reakcije i izdvajanje intermetalnih
jedinjenja. Obrazovana intermetalna jedinjenja su veoma krta i pri određenim uslovima naprezanja mogu da
izazovu razaranje obrazovane veze.
Čvrsta veza osnovnog materijala i lema je moguća i bez obrazovanja bilo kakvih prelaznih zona. Na granici
razdvajanja lem-osnovni materijal nema ni difuzije ni rastvora, a ipak je čvrstoća veze dovoljno visoka. U tom
slučaju veza se obezbeđuje uzajamnim delovanjem atoma i iste je prirode kao i veza na granici između dodirujućih
kristala polikristalnog metala. Nastanak ovakve veze je kod tzv. adhezionog lemljenja, kod kojeg izborom
komponenti sistema ne dolazi do uzajamne rastvorljiosti lema i osnovnog materijala (npr. Pb-Fe, Pb-Cu, Ag-
Cr), a u primeni je kada se zahteva nepromenjen hemijski sastav elemenata spoja, zbog određenih osobina, kao
što je npr. električna provodljivost, dok je čvrstoća na smicanje spoja manje značajna.

3
 IWE / IWT

Modul 1: Postupci zavarivanja i oprema za zavarivanje

1.16 Tvrdo i meko lemljenje

Kao rezultat navedenih fizičko hemijskih procesa pri uzajamnom delovanju tečnog lema i čvrstog osnovnog
materijala, na granici između njih primetan je prelazni međusloj, čija debljina zavisi uglavnom od temperature
lemljenja i vremena kontakta osnovnog materijala i tečnog lema. Hlađenje spoja počinje od osnovnog materijala
te se prvo kristalisana jedinjenja izdvajaju na granici lem - osnovni materijal. U slučaju izdvajanja krtih
intermetalnih jedinjenja, ovaj sloj znatno snižava čvrstoću spoja. Iz tih razloga neophodno je da se lemljenje
izvede brzo i pri minimalnoj temperaturi za dati lem, da bi se sprečilo izdvajanje intermetalnih jedinjenja.
Očvrsnut lemljeni spoj se najčešće sastoji iz tri zone (slika 2): prelaznih zona u osnovnom materijalu i lemu i zone
neizmenjenog sastava lema.

1. Lem neizmenjenog hemijskog sastava;

2. Prelazna zona na strani lema;
3. Prelazna zona na strani osnovnog materijala;
4. Neizmenjen osnovni materijal
Slika 2. Šematski prikaz makrostrukture zalemljenog spoja

U određenom konkretnom slučaju ne moraju da nastanu sve prelazne zone. Izostanak međusloja ukazuje na
nastanak međuatomske metalne veze, koja se zbog grešaka u materijalu ne ostvaruje po celoj lemljenoj površini.
Neostvarenje međuatomske veze je razlog što je čvrstoća spoja značajno manja od čvrstoće lema. Prelazne zone
izostaju i kod adhezionog lemljenja.

TOPITELJI
Uloga topitelja je da detaljnije očisti površinu osnovnog metala, posle hemijskog ili mehaničkog čišćenja. Topitelji
treba da rastvore oksidne skrame sa radnih površina, kao i da ih zaštite od dalje oksidacije na povišenim
temperaturama, poboljšavaju kvašenje, smanjuju površinski napon i potpomažu kapilarnim silama pri
popunjavanju zazora. Topitelj ne sme hemijski da reaguje sa lemom i treba da bude što manje aktivan u odnosu
na osnovni materijal. Dostupni su u čvrstom, tečnom i gasovitom stanju. Svi topitelji imaju manju gustinu od
tečnog lema, što omogućava da isplivaju na površinu rastopa povećavajući mu tečljivost. Pošto se tope pre lema
(za 20-40°C), oni čiste radne površine neposredno pre lemljenja. Prema nameni, odnosno temperaturnom području
aktivnosti, dele se na topitelje za meke lemove i topitelje za tvrde lemove. Topitelji imaju dejstvo u
temperaturnom intervalu svoje aktivnosti. Ako je temperatura lemljenja niža od temperaturnog intervala aktivnosti
topitelja ne dolazi do njegovog potpunog topljenja i tečenja, zbog čega je malo kvašenje osnovnog materijala
lemom. Sa povećanjem temperature lemljenja iznad temperaturnog intervala aktivnosti topitelja, usled razlaganja
i izgaranja narušava se njegovo aktivno dejstvo. Zato je za ostvarenje kvalitetnog zalemljenog spoja, sem
izbora lema u odnosu na osnovni materijal, značajan i izbor topitelja u odnosu na lem i osnovni materijal. Najčešće
se koriste topitelji u obliku paste, koji sadrže 75% boraksa i 25% borne kiseline. Topitelji mogu da sadrže fluoride,
hloride, borate, fluoroborate, baze, agense koji pospešuju kvašenje itd.

4
 IWE / IWT

Modul 1: Postupci zavarivanja i oprema za zavarivanje

1.16 Tvrdo i meko lemljenje

TVRDO I MEKO LEMLJENJE

Na osnovu temperature topljenja lema, procesi lemljenja se dele na meko i tvrdo lemljenje, mada su u suštini
procesi veoma slični. Kod oba procesa zalemljeni spoj nastaje delovanjem kapilarnih sila, odnosno
popunjavanjem zazora istopljenim lemom. Kod mekog lemljenja temperatura topljenja lema je ispod 450°C, a
kod tvrdog lemljenja temperatura topljenja lema je iznad 450°C. Pored mekog i tvrdog lemljenja, postoji i
visokotemperaturno lemljenje, koje je u većini slučajeva bez prisustva vazduha (primena vakuuma ili zaštitnog
gasa), sa lemom čija je temperatura topljenja iznad 900°C. Primenjuje se za lemljenje visokolegiranih čelika i
specijalnih legura. Lemovi su najčešće dvokomponentne ili višekomponentne legure.

Meko lemljenje
Meko lemljenje je lemljenje sa lemom čija je temperatura topljenja ispod 450°C. Meki lemovi su male tvrdoće i
srazmerno niskih mehaničkih osobina. Ova vrsta lemljenja se primenjuje za lemljenje delova namenjenih za
niske radne temperature i za spojeve od kojih se ne zahteva
posebno visoka čvrstoća (zatezna čvrstoća oko 100 MPa). Meko lemljenje se koristi u proizvodnji automobilskih
hladnjaka, u elektronskoj industriji za spajanje komponenata u električnim kolima. Niska temperatura topljenja
omogućava korišćenje jednostavnih izvora toplote (npr. lemilice). Primenjuje se za raznorodne materijale i
legure, za kombinacije metalnih i nemetalnih materijala, kao i za tanke i sitne delove. Kao meki lemovi najčešće
se koriste legure kalaja (Sn) i olova (Pb), koje se odlikuju dobrom otpornošću na koroziju. Procenat olova treba
da je što niži, imajući u vidu njegovu toksičnost, mada se legure sa visokim sadržajem olova koriste u proizvodnji
automobilskih hladnjaka (30%Sn i 70%Pb). Kalaj postaje hemijski aktivan na temperaturi lemljenja i olakšava
kvašenje površina. Na slici 3 prikazan je dvokomponentni dijagram stanja olovo-kalaj. Da bi se povećala
čvrstoća lema dodaju se male količine srebra, bakra i antimona.

Slika 3. Dijagram stanja olovo-kalaj

Za vodovodne cevi pijaće vode i kućne rashladne uređaje pokazao se kao najbolji meki lem Sn- Sb, dok se za
niskotopljive lemove najčešće koristi bizmut (Bi) čija je temperatura topljenja 271°C i koji doprinosi
snižavanju temperature topljenja. Na primer, legura koja sadrži 50%Bi, 25%Pb, 12.5%Sn i 12.5%Cd ima
temperaturu topljenja samo 60.5°C. Ovaj lem se koristi za izradu automatskih protivpožarnih uređaja, koji se
sami aktiviraju topljenjem lema kad god spoljašnja temperatura pređe kritičnu vrednost. Različite vrste mekih
lemova, njihove temperature topljenja i primene su prikazane u tabeli 1.

5
 IWE / IWT

Modul 1: Postupci zavarivanja i oprema za zavarivanje

1.16 Tvrdo i meko lemljenje

Tabela 1. Najčešće korišćeni meki lemovi

Hemijski sastav lema

Tt, °C Primena
Sn Pb Ag Zn Sb
- 96 4 - - 305
60 40 - - - 188 Električna kola
50 50 - - - 199 Spajanje žica
40 60 - - - 208 Automobilska industrija
91 - - 9 - 200 Spajanje Al žica
95 - - - 5 238 Vodovodne instalacije

Topitelji za meko lemljenje su obično slabe kiseline ili soli; npr. HCl, ZnCl2, NH4Cl (nišador) ili njihove
mešavine, tzv. pasta za lemljenje (14%ZnCl2, 1% NH4Cl, 8%H2O i 77% vazelina). Od organskih jedinjenja
koristi se kalafonijum, koji uglavnom samo štiti površinu. Za lemljenje sitnijih delova često se koristi kalajni
lem oblika žice, punjen kalafonijumom koji je rastvoren u metil-alkoholu (tzv. tinol žica). U nekim slučajevima
kao priručni topitelji mogu poslužiti salicilna kiselina (aspirin) ili oleinska kiselina (maslinovo ulje). Agresivni
topitelji se moraju koristiti kod materijala na čijoj površini se formira stabilni oksidni sloj, poput aluminijuma
ili nerđajućih čelika, i koji se mora ukloniti pre lemljenja. Mada se u najvećem broju slučajeva meko lemljenje
izvodi ručno, ovaj proces je pogodan za mehanizaciju (štampane ploče u elektronici). U tom slučaju zazor
mora biti uzan, ne više od 0.2 mm, a tip spoja je preklopni.

Tvrdo lemljenje
Tvrdo lemljenje je lemljenje sa lemom čija je temperatura topljenja iznad 450°C. Tvrdi lemovi su čvršći od
mekih i upotrebljavaju se za lemljenje spojeva koji zahtevaju veću čvrstoću, koja je u većini slučajeva bliska
čvrstoći osnovnog materijala. Tvrdim lemljenjem se mogu dobiti spojevi prosečne čvrstoće oko 400 MPa, dok
primenom novijih lemova čvrstoća može dostići i 700 MPa.
Imaju široku primenu u industriji, prvenstveno za lemljenje bakra i njegovih legura, čelika, gvožđa, tvrdih
metala i kombinacija različitih metala. Tvrdi lemovi su po pravilu sličniji osnovnom materijalu nego što je
to slučaj kod mekih lemova. Samo nekoliko tvrdih lemova je univerzalno, dok većina ima posebnu namenu, u
skladu sa svojim sastavom.
Kao tvrdi lemovi koriste se legure na bazi: Cu, Ag, Al, Ni, Mn, Au itd. Najčešće se kao univerzalni tvrdi lem
koristi eutektička legura (72% Ag i 28% Cu) sa temperaturom topljenja 779°C, koja je niža od temperature
topljenja nadeutektičkih legura, koje se takođe upotrebljavaju za tvrdo lemljenje. Na slici 4 prikazan je
dijagram stanja srebro-bakar. Ova legura se koristi za lemljenje skoro svih metala, osim za legure aluminijuma
i magnezijuma. Od tvrdih lemova koriste se i legure: srebra, bakra, aluminijuma, nikla i kobalta. Lem
bakar-fosfor se isključivo koristi za lemljenje bakra i njegovih legura. Pošto fosfor rastvara oksid bakra,
nije potreban topitelj.
Visokotemperaturski lemovi su uglavnom na bazi nikla ili Ag-Mn, i namenjeni su za rad na visokim
temperaturama, poput gasnih i parnih turbina. Za lemljenje aluminijuma i njegovih legura se uglavnom
koriste lemovi na bazi Al-Si. U tabeli 2 je dat pregled najčešće korišćenih tvrdih lemova, a na slici 5 njihove
temperature topljenja.

6
 IWE / IWT

Modul 1: Postupci zavarivanja i oprema za zavarivanje

1.16 Tvrdo i meko lemljenje

Slika 4. Dijagram stanja srebro-bakar

Osnovni materijal
Dod. Al Ugljenič Live Co Cu Mg Ni Nerđa Alat
mater i ni i na Kerami i i i i jući Ti ni
ijal legu niskolegi gvož ka legu legu legu legu čelici čeli
re rani đa re re re re ci
čelici

Legure ● ● ●
Al
Legure ● ● ●
Co
Cu ● ● ● ● ● ●
Cu-P ●
Cu-Zn ● ● ● ● ●

Leg ● ● ● ●
ure
žele
za
Legure ● ● ● ● ●
Au
Legure ●
Mg
Legure ● ● ● ● ● ● ●
Ni
Legure ● ● ● ● ● ● ● ●
Ag
Legure ● ●
Ti

7
 IWE / IWT

Modul 1: Postupci zavarivanja i oprema za zavarivanje

1.16 Tvrdo i meko lemljenje

Tabela 2. Preporučene kombinacije dodatnog i osnovnog materijala za tvrdo lemljenje

Slika 5. Legure za tvrdo lemljenje sa opsegom temperatura topljenja

Topitelji za tvrdo lemljenje su mešavina različitih soli metala, i nanose se na površinu u obliku tečnosti, paste,
praha ili gasa. Za tvrdo lemljenje se koriste mešavina boraksa i borne kiseline, kao i jedinjenja na bazi fluora i
hlora. Pošto se mora sprečiti formiranje novog sloja oksida, to se najlakše postiže lemljenjem u inertnoj atmosferi
ili u vakuumu. Tvrdo lemljenje može biti ručno, mehanizovano ili automatsko.

OZNAČAVANJE LEMOVA
Standardna oznaka lemova sledno sadrži :
1. Slovni simbol namene legure L (legura za lemljenje, lem);
2. Hemijski simbol i sadržaj glavnog legirajućeg elementa u %. Posle simbola glavnog legirajućeg elementa
i njegovog sadržaja, sledno dolaze hemijski simboli ostalih legirajućih elemenata čiji je sadržaj veći od 0,2%, bez
brojčane vrednosti učešća, u redosledu od većeg ka manjem sadržaju u leguri. Hemijskih simbola u oznaci može da
bude najviše šest (6);
3. Temperaturu početka i završetka topljenja legure (likvidus i solidus temperatura). Za tvrde lemove
tačnost temperature je 0,5%, a za meke lemove 2%.

Kao ilustracija označavanja lemova mogu da se navedu sledeći primeri:

* L Ag 72 Cu 780 - legura sa 72% Ag i 28% Cu, temperature topljenja 780°C.
* L Ni 63 W Cr Fe Si 970-1150 - legura sa 63% Ni, 16% W, 10% Cr, 3,8% Fe, 3,2% Si; sa početkom i
završetkom topljenja 970°C i 1150°C.

8
 IWE / IWT

Modul 1: Postupci zavarivanja i oprema za zavarivanje

1.16 Tvrdo i meko lemljenje

POSTUPCI LEMLJENJA

Postoji više podela postupaka lemljenja, na osnovu različitih kriterijuma. Na osnovu temperature topljenja lema,
delimo ih na tvrdo i meko lemljenje, kao što je već objašnjeno. Dalje, postupci se mogu podeliti na osnovu
vrste izvora toplote za topljenje dodatnog materijala. U tu svrhu se koriste: gasni plamen, indukcija, kontinualne
peći, vakuum peći, slika 6. Osnovni postupci lemljenja na osnovu ovog kriterijuma su: gasno lemljenje,
elektrolučno lemljenje, elektrootporno lemljenje, lasersko lemljenje, lemljenje potapanjem u tečan lem, lemljenje
u pećima, indukciono lemljenje, i mogu da se primene i kod tvrdog i kod mekog lemljenja. Kao posebna
vrsta lemljenja se primenjuje i zavarivačko lemljenje, pa će i ono biti objašnjeno u daljem tekstu.
Tehnologija lemljenja kod svih postupaka se sastoji u čišćenju površina (hemijsko i mehaničko), postavljanju i
fiksiranju delova, nanošenju topitelja i lema, zagrevanju, hlađenju i uklanjanju topitelja.

a)

b)
c)
Slika 6. Najčešći izvori toplote kod lemljenja: a) gasni plamen; b) indukcioni kalem; c) peći

Gasno lemljenje
Zagrevanje se izvodi sa jednim ili više gorionika, čija veličina zavisi od temperature topljenja lema i vrste
gasa (acetilen, propan, prirodni gas) koji sagoreva uz pomoć kiseonika, komprimovanog vazduha ili atmosferskog
vazduha. Dodatni materijal se topi plamenom usmerenim na spoj i njegovu okolinu. Po pravilu se koriste
neutralni ili blago redukujući plamen. Primenjuje se kod mekog i tvrdog lemljenja. Na slici 7 prikazano je
gasno lemljenje cevi. Ovaj postupak se koristi za lemljenje ugljeničnih, niskolegiranih i nerđajućih čelika, legura
Al, Cu i Mg.

9
 IWE / IWT

Modul 1: Postupci zavarivanja i oprema za zavarivanje

1.16 Tvrdo i meko lemljenje

Slika 7. Gasno lemljenje cevi

Lemljenje u pećima
Lemljenje u pećima je najzastupljeniji postupak lemljenja u masovnoj proizvodnji sitnih delova. Ovaj postupak
je ograničen u primeni na slučajeve kada čvrsti lem može da se postavi na mesto spoja pre lemljenja i zadrži u
tom položaju tokom lemljenja, slika 8. Lem može da bude u obliku punjenja, folije, paste, praška i trake. Uzorci
se stavljaju na neprekidnu traku koja prolazi kroz peć. Peć može da ima više zona za predgrevanje, lemljenje i
hlađenje, kao i obezbeđenu odgovarajuću zaštitnu atmosferu (argon, helijum ili vakuum) ukoliko je potrebno.

Slika 8. Lemljenje u pećima

Lemljenje u vakuum pećima

Lem i osnovni materijal, bez primene topitelja, zagrevaju se putem zračenja električnih grejnih tela vakuum
peći. U atmosferi vakuuma, sniženjem parcijalnog pritiska ostatka gasa, sprečava se nastanak oksida i postojeći
oksid se uklanja. Lem i osnovni materijal određuju preporučeni podpritisak i dopušteni parcijalni pritisak.
Uobičajeni su podpritisci od 50 bara do 10-4 bara i parcijalni pritisci od 10-3 do 10-5 bara. Zbog toga se
ulažu samo lemovi i osnovni materijali sa nižim pritiscima pare. Primenjuje se za visokotemperaturno lemljenje.

10
 IWE / IWT

Modul 1: Postupci zavarivanja i oprema za zavarivanje

1.16 Tvrdo i meko lemljenje

Indukciono lemljenje
Ovaj proces se zasniva na pojavi indukovanih naizmeničnih struja u materijalu, koje nastaju kada se materijal
uvede u elektromagnetno polje. Kako indukovana struja teče kroz deo, javlja se otpor i deo se zagreva do
temperature topljenja lema. Za lemljenje se koristi naizmenična struja frekvencije od 10 - 500 kHz. Ova struja se
dovodi na kalem od bakarne cevi koja obično okružuje deo. Bakarne cevi se ne tope jer kroz njih protiče voda.
Primenjuje se za tvrdo i meko lemljenje. Na slici 9 su prikazani različiti oblici bakarnih cevi, a na slici 10
različite indukcione cevi postavljene na uzorke koji se leme.

Slika 10. Različiti oblici indukcionih cevi za lemljenje

Slika 10. Indukcione cevi postavljene na predmete koji se leme

Pre indukcionog lemljenja neophodno je očistiti površine. Posle toga se stavljaju lem, topitelj, fiksiraju delovi
i greju se indukcionim kalemovima. Proces je veoma brz, obično se meri sekundama i može se automatizovati.

Elektrootporno lemljenje
Zalemljeni spoj kod elektrootpornog lemljenja se ostvaruje postavljanjem delova između elektroda kroz koje
se propušta struja (slika 11). Pri tome se, kao i pri elektrootpornom tačkastom zavarivanju, topi lem koji se
nalazi između metalnih delova koji se spajaju, dok se osnovni materijal lokalno zagreva. Nakon hlađenja dobija
se zalemljeni spoj.
Elektrode za ovaj postupak pružaju veliki otpor pri proticanju struje, čime se sprečava topljenje osnovnog
materijala, i zagrevaju se. Mogu da budu: ugljene, od grafita, volframa ili molibdena. Jačina struje se kreće od
50 A za sitne delove do 1000 A za velike delove. Vreme proticanja struje se kreće od jedne sekunde do
nekoliko minuta, u zavisnosti od veličine komada koji se leme. Osnovni materijal koji se najčešće spaja je
bakar, kao i delovi od niskougljeničnog čelika, za šta se koristi srebrni lem u vidu folije. Primenjuje se za tvrdo

11
 IWE / IWT

Modul 1: Postupci zavarivanja i oprema za zavarivanje

1.16 Tvrdo i meko lemljenje

i meko lemljenje.

Slika 11. Elektrootporno lemljenje

Lemljenje u sonim kadama i potapanjem u lem

Lemljenje u sonim kadama se izvodi tako što se soli barijum hlorida, kalcijum hlorida i njihovih mešavina
tope posebnom elektrodom, slika 12, i služe nadalje kao izvor toplote jer su elektroprovodljive.
Sastav soli se bira tako da može da istovremeno bude dezoksidator i zaštita od oksidacije. Elektroda (1) se
prisloni uz jednu od šina (3) kako bi se stvorio električni luk. Rastojanje među njima se dalje povećava
srazmerno povećanju količine rastopljene soli (2). Potpuno rastopljena so predstavlja elektroprovodnu
sredinu, tako da upotreba dodatne elektrode nije neophodna jer se temperatura održava uzajamnim
delovanjem dve šine. Kada se
dopunjava solju (4) dok se ne napuni. Temperatura kade treba da je 50-600 C viša od
temperature topljenja lema. Primenjuje se za tvrdo lemljenje.

Slika 12. Lemljenje u sonim kadama

12
 IWE / IWT

Modul 1: Postupci zavarivanja i oprema za zavarivanje

1.16 Tvrdo i meko lemljenje

Lemljenje potapanjem u lem se sastoji u potapanju hladnih predmeta u rastopljeni lem, pri čemu na
površini očvršćava tanki sloj lema, posle čega se predmeti zagrevaju do temperature topljenja lema na kojoj
se tanki sloj lema topi, slika 13. Lemljenje potapanjem u rastopljeni lem se primenjuje za spajanje radijatorskih
cevi, automobilskih hladnjaka i alata.

Slika 13. Lemljenje potapanjem u lem

Elektrolučno lemljenje
Pod elektrolučnim lemljenjem se podrazumevaju postupci lemljenja bazirani na istoimenim postupcima
zavarivanja, i najviše se primenjuju u automobilskoj industriji za spajanje pocinkovanih limova. Razlog je što
pri konvencionalnim postupcima zavarivanja dolazi do problema vezanih za progorevanje prevlake od cinka,
kao i do grešaka tipa pora i razbrizgavanja. Takođe, brzina lemljenja može biti i do dva puta veća od brzine
zavarivanja. Kod elektrolučnog lemljenja je manja uneta količina toplote, pa je i manje isparavanje cinka.
Lemovi su na bazi bakra (CuSi3Mn1), Al-bronza ili Sn-bronza. Najčešće primenjivani postupci
elektrolučnog lemljenja su MIG lemljenje, TIG lemljenje i plazma lemljenje.
MIG lemljenje za razliku od zavarivanja podrazumeva korišćenje bakarne elektrodne žice, slika
14. Parametri lemljenja su izabrani tako da se topi samo elektrodna žica, dok se stranice osnovnog materijala
samo zagrevaju lukom. Kao zaštitni gas se koristi ili čist argon ili argon sa malim dodatkom aktivnog gasa
(do 2% CO2) radi poboljšanja stabilnosti luka. Može se postići brzina lemljenja do 3 m/min. Koristi se za
lemljenje svih vrsta nerđajućih čelika, i posebno značajno, za lemljenje tankih limova od niskougljeničnih
čelika zaštićenih prevlakom Zn, a u cilju očuvanja korozone zaštite prevlake (primena u automobilskoj
industriji).

13
 IWE / IWT

Modul 1: Postupci zavarivanja i oprema za zavarivanje

1.16 Tvrdo i meko lemljenje

Slika 14. MIG lemljenje

TIG lemljenje najčešće koristi mehanizovano dovođenje elektrodne žice, a zaštitni gas je čist argon.
Plazma lemljenje koristi plazma gorionik u kombinaciji sa kontinualnim dovodom žice, slika 15. Plazma luk
je stabilniji i daje kvalitetniji zalemljeni spoj u odnosu na MIG lemljenje. Kao zaštitni gas se koristi argon sa
malim dodatkom He ili H2, radi povećanja brzine lemljenja.

14
 IWE / IWT

Modul 1: Postupci zavarivanja i oprema za zavarivanje

1.16 Tvrdo i meko lemljenje

Lasersko lemljenje
Laserko lemljenje je odlična alternativa elektrolučnom lemljenju za spajanje tankih čeličnih limova. Koriste se
CO2 i Nd:YAG laseri, kao i poluprovodnički laseri. Fokus snopa ne mora da bude tako precizan kao kod
zavarivanja, slika 16. Zona uticaja toplote je veoma mala, a zalemljeni spoj je gladak i ravan. Najčešće se
primenjuje u automobilskoj industriji na vidljivim spojevima na karoseriji automobila, od kojih se zahteva lep
izgled. Primenjuje se kod lemljenja teško topivih legura i visokotemperaturnog lemljenja.

Slika 16. Lasersko lemljenje

Meko lemljenje lemilicom

Najstariji i najjednostavniji način lemljenja je pomoću električne lemilice, slika 17. Materijal vrha lemilice je
obično od bakra i on se zagreva. Lem se stavlja između vrha lemilice i materijala koji se lemi, pri čemu se
topi i popunjava zazor. Zagrejan i kalajem premazan vrh lemilice vodi se duž linije spajanja, a vrh dodatne
žice koja se topi se povremeno umače u topitelj. Topitelj čisti radne površine, što pospešuje razlivanje
tečnog lema koje se poboljšava ako se radne površine prethodno zagreju nešto iznad tačke topljenja lema. Pre
i povremeno u toku lemljenja poželjno je da se vrh lemilice povlači preko tzv. kamena za lemljenje (NH4Cl),
radi čišćenja i zaštite od oksidacije.

Slika 17. Električna lemilica

15
 IWE / IWT

Modul 1: Postupci zavarivanja i oprema za zavarivanje

1.16 Tvrdo i meko lemljenje

Zavarivačko lemljenje

Kao što je već rečeno, zalemljeni spoj nastaje delovanjem kapilarnih sila, pri čemu zazor mora biti manji od
0.5 mm. Ako je zazor veći od 0.5 mm, gubi se efekat kapilarnosti, a zalemljeni spoj nastaje postupkom
zavarivačkog lemljenja, pri čemu je zazor u obliku V ili X žleba, odnosno priprema osnovnog materijala
je ista kao kod zavarivanja. U zavisnosti od izvora toplote za topljenje lema, može da bude gasno ili
elektrolučno. Osnovna prednost zavarivačkog lemljenja u odnosu na istoimene postupke zavarivanja je što se
lemljenje izvodi pri znatno nižoj temperaturi osnovnog materijala, pa se time smanjuju zaostali naponi i
deformacije, a dobijeni spoj ima znatno nižu tvrdoću, što olakšava mašinsku obradu. Glavne mane
zavarivačkog lemljenja su: različita boja osnovnog i dodatnog materijala, spoj nije postojan na povišenim
temperaturama (preko 260°C) i podložan je elektrohemijskoj koroziji. Zavarivačko lemljenje je u današnje
vreme manje korišćen postupak, i najčešće se koristi za popravku oštećenih čeličnih odlivaka ili odlivaka od
sivog liva, kao i za spajanje bakarnih cevi. Isto tako se mogu reparirati oštećeni alati, zupčasti venci, ramovi
presa i delovi poljoprivrednih mašina koji se moraju popraviti na terenu.

VRSTE SPOJEVA
Osnovne vrste zalemljenih spojeva su sučeoni i preklopni (slika 18), kao i njihove kombinacije. Sučeoni
spojevi se ređe upotrebljavaju zbog male noseće površine, pošto čvrstoća spoja najviše zavisi od kontaktne
površine. Izbor oblika spoja zavisi od uslova njegove primene, pa se zato zalemljeni spojevi projektuju tako
da im se poveća noseća površina.

16
 IWE / IWT

Modul 1: Postupci zavarivanja i oprema za zavarivanje

1.16 Tvrdo i meko lemljenje

Vrsta
Ploče Cevi
spoja

Sučeoni

Preklopni

Sučeono-
preklopni

Ugaoni T

Slika 18. Vrste zalemljenih spojeva

17
 IWE / IWT

Modul 1: Postupci zavarivanja i oprema za zavarivanje

1.16 Tvrdo i meko lemljenje

18
 IWE / IWT

Modul 1: Postupci zavarivanja i oprema za zavarivanje

1.16 Tvrdo i meko lemljenje

19
 IWE / IWT

Modul 1: Postupci zavarivanja i oprema za zavarivanje

1.16 Tvrdo i meko lemljenje

20
 IWE / IWT

Modul 1: Postupci zavarivanja i oprema za zavarivanje

1.16 Tvrdo i meko lemljenje

21
 IWE / IWT

Modul 1: Postupci zavarivanja i oprema za zavarivanje

1.16 Tvrdo i meko lemljenje

22
 IWE / IWT

Modul 1: Postupci zavarivanja i oprema za zavarivanje

1.16 Tvrdo i meko lemljenje

23
 IWE / IWT

Modul 1: Postupci zavarivanja i oprema za zavarivanje

1.16 Tvrdo i meko lemljenje

LITERATURA

1. R.Prokić Cvetković, O.Popović, Zavarivanje i srodni postupci, Zavod za

udžbenike, Beograd, 2011.

2. ASM Metals Handbook, Volume 6, Welding, Brazing and Soldering, 1993.

3. V.Šijački Žeravčić, A.Milosavljević, A.Sedmak, Priručnik za mašinske

materijale- Zavarivanje, lemljenje, livenje, Mašinski fakultet, Beograd,1996.

4. GSI SLV Duisburg International Welding Engineer

24