Modern Osmanlı

Diplomasisi ve Pratiği
1839-1878
Os­man­lı dip­lo­ma­si­si, Os­man­lı si­ya­sî ta­ri­hiy­le pa­ra­lel baş­la­mış ve bu­na gö­re de
bel­li de­ği­şim ve dö­nü­şüm ya­şa­mış­tır. Ni­te­kim kla­sik dö­nem­de­ki Os­man­lı dip­lo­
ma­si ile mo­dern dö­nem­de­ki dip­lo­ma­si kar­şı­laş­tı­rıl­dı­ğın­da, ya­şa­nan de­ği­şim açık
bir şe­kil­de gö­rü­le­bi­lir. Böy­le bir ge­liş­me­nin ya­şan­ma­sın­da­ki asıl ne­den, Os­man­lı
Dev­le­ti’nin Av­ru­pa kar­şı­sın­da de­ği­şen ko­nu­mu­dur. Kla­sik dö­nem­de Av­ru­pa dev­
let­le­ri kar­şı­sın­da üs­tün olan ve Av­ru­pa’yı tak­ri­ben 250 yıl bo­yun­ca teh­dit eden
Os­man­lı Dev­le­ti, şart­la­rı­nı ve muh­te­va­sı­nı ken­di­si­nin be­lir­le­di­ği ak­tif bir dip­lo­
ma­si uy­gu­la­mış­tır.
Baş­ta ya­ban­cı el­çi ka­bul ku­ral­la­rı ol­mak üze­re, daimî el­çi­lik­le­rin açıl­ma­ya­rak
ge­çi­ci el­çi­le­rin gön­de­ril­me­si, dip­lo­ma­tik bel­ge­ler­de ge­çen mut­lak üs­tün­lü­ğü vur­
gu­la­yan ve mu­ha­tap­la­rı kü­çük gö­ren ifa­de­ler, kla­sik dö­nem­de­ki bu as­ke­rî ve si­ya­sî
ba­şa­rı­nın; ken­di­ne du­yu­lan öz­gü­ve­nin bir so­nu­cuy­du. Os­man­lı Dev­le­ti’nin Av­
ru­pa mer­kez­le­rin­de daimî el­çi­lik­le­ri aç­ma ih­ti­ya­cı duy­ma­ma­sı­na kar­şın, Av­ru­pa
dev­let­le­ri Os­man­lı baş­şeh­ri İs­tan­bul’da tem­sil­ci­lik aç­ma ya­rı­şı­na gir­me­le­ri, ay­nı
şe­kil­de kla­sik dö­nem­de­ki ge­nel du­ru­mun bir so­nu­cu ola­rak gö­rü­le­bi­lir. Kı­sa­ca­sı
bu yıl­lar­da ta­kip edi­len ak­tif ve tek yön­lü dip­lo­ma­si, Av­ru­pa kar­şı­sın­da el­de edi­len
as­ke­rî, si­ya­sî ve kül­tü­rel hâ­ki­mi­ye­tin ta­biî bir so­nu­cuy­du.
Fa­kat bu du­rum, 1683 II. Vi­ya­na Ku­şat­ma­sı son­ra­sın­da­ki ye­ni sü­reç­le bir­lik­te
de­ğiş­me­ye baş­la­mış­tır. Ba­şa­rı­sız Vi­ya­na Ku­şat­ma­sı, Av­ru­pa’nın Os­man­lı kar­şı­sın­
da­ki içe ka­pan­ma ve ge­ri çe­kil­me hâ­li­nin göz­den ge­çi­ril­me­si­ne ne­den ol­muş­tur.
Ni­te­kim Av­ru­pa dev­let­le­ri, kar­şı sal­dı­rı­ya ge­çe­rek Os­man­lı’ya kay­bet­tik­le­ri top­
rak­la­rı ge­ri al­ma he­ve­si­ne ve he­ye­ca­nı­na ka­pıl­mış­lar­dı. Os­man­lı ta­ra­fı ise, Av­
ru­pa­lı­la­rın bu sal­dı­rı­la­rı kar­şın­da ge­ri çe­ki­le­rek elin­de­ki top­rak­la­rı­nı sa­vun­ma
gay­re­ti­ne düş­müş­tür. Os­man­lı Dev­le­ti’nin ge­ri çe­kil­me­si, kla­sik Ye­ni­çe­ri yü­rü­yü­
şü­nün ters şek­li­ne ben­zi­yor­du. Ya­ni iki adım ge­ri, bir adım ile­ri­ye atı­yor­du. Fa­kat
XVII­I. yüz­yı­lın or­ta­la­rın­dan iti­ba­ren bu­nu da ya­pa­ma­ya­rak sü­rek­li ola­rak ge­ri çe­
kil­miş­tir. Bun­dan son­ra­ki mü­ca­de­le içe ka­pa­nan ve sa­vu­nan Os­man­lı coğ­raf­ya­sı
üze­rin­de ce­re­yan et­miş­tir.
Os­man­lı’nın ge­ri çe­kil­me sü­re­cin­de özel­lik­le de 1784 yı­lın­da Kı­rım’ın Rus­la­ra
terk edil­me­si, Os­man­lı ta­ri­hin­de ve zi­hin dün­ya­sın­da bam­baş­ka bir ye­re sa­hip­tir.
Ge­rek ta­ri­hî, kül­tür ve ge­rek­se nü­fus ola­rak tak­ri­ben 1000 yıl­lık Müs­lü­man Türk
top­ra­ğı Kı­rım’ın Rus­la­rın eli­ne geç­me­si, Os­man­lı ta­ri­hi­nin en önem­li kı­rıl­ma nok­
ta­la­rın­dan bi­ri­ni teş­kil et­miş­tir. Os­man­lı Dev­le­ti’nin üze­ri­ne bi­na edil­di­ği dör­dün­
cü önem­li çe­kir­dek böl­ge­si olan Kı­rım’ın kay­be­dil­me­si, dev­let adam­la­rı ara­sın­da
158
“Nizâm-ı Cedîd/Yeni
Düzen”, III. Selim’in kurduğu
modern askerî birliklere
verdiği isim olmak birlikte,
1792-1807 yılları arasında
uyguladığı geniş ıslahat
faaliyetlerinin de tamamını
ifade etmektedir.
Osmanlı Diplomasisi
di­ğer çe­kir­dek böl­ge­ler için de en­di­şe­le­rin baş­la­ma­sı­na ne­den ol­muş­tur. Bu en­di­şe
Os­man­lı Mo­dern­leş­me­si’ni et­ki­le­miş­tir.
Os­man­lı Mo­dern­leş­me­si ve Mo­dern Os­man­lı
Dip­lo­ma­si­si­nin Oluş­ma­sı
Os­man­lı Ye­ni­leş­me Ta­ri­hi’nin önem­li ko­nu­la­rın­dan bi­ri olan II­I. Se­lim’in (1798-
1807) “Ni­zâm-ı Ce­dîd” pro­je­si­nin bu yıl­lar­da ya­pıl­ma­sı te­sa­dü­fî ol­ma­sa ge­re­kir.
As­lın­da II­I. Se­lim’in Ni­zâm-i Ce­dîd pro­je­si, ye­ni kur­du­ğu as­ke­rî oca­ğın is­miy­le
ay­nı ol­ma­sın­dan do­la­yı bu­nun­la sı­nır­lıy­mış gi­bi gö­rün­se de, bu pro­jey­le bir­lik­te
mo­dern­leş­me bam­baş­ka bir bo­yut ka­zan­mış­tır. Ye­ni­leş­me fa­ali­yet­le­ri­nin içe­ri­ği
ve ala­nı, se­lef­le­ri­ne gö­re çok da­ha çe­şit­len­miş ve ilk de­fa dip­lo­ma­si­yi de içi­ne al­
mış­tır. Me­se­la mo­dern an­lam­da ilk de­fa Av­ru­pa­lı Hı­ris­ti­yan bir dev­let olan Prus­ya
ile 1790 yı­lın­da kar­şı­lı­lık pren­si­bi­ne da­ya­nan as­ke­rî it­ti­fak an­laş­ma­sı im­za­la­mış­tır.
II­I. Se­lim da­ha son­ra­ki yıl­lar­da ih­ti­yaç hâ­sıl ol­du­ğun­da bu kez Rus­ya ve İn­gil­te­re
gi­bi dev­let­ler­le de it­ti­fak­lar yap­mış­tır. Bun­dan son­ra­ki sü­reç­te bu tür it­ti­fak­lar,
Os­man­lı dip­lo­ma­si­si­nin sık­ça mü­ra­ca­at et­ti­ği çö­züm­le­rin ba­şın­da gel­miş­tir.
II­I. Se­lim, ay­nı yıl­lar­da Av­ru­pa’nın önem­li mer­kez­le­rin­de ilk de­fa daimî el­
çi­lik­ler aç­mış­tır. 1793 yı­lın­da Lon­dra’dan baş­la­ya­rak Av­ru­pa’nın çe­şit­li baş­şe­hir­
le­rin­de dai­mî el­çi­lik­le­rin açıl­ma­sı, Os­man­lı dip­lo­ma­si­sin­de ye­ni bir dö­ne­min
baş­lan­gı­cı ol­muş­tur. Bu el­çi­lik­le­rin açıl­ma­sın­da­ki en önem­li hu­sus, tıp­kı Ja­pon,
Çin ve İran ör­nek­le­rin­de ol­du­ğu gi­bi, Os­man­lı Dev­le­ti’nin mo­dern Av­ru­pa dip­
lo­ma­si­si­ne ek­lem­len­me­si­dir. Dev­let adam­la­rı, mo­dern sis­te­me dâ­hil ol­ma­dan ve
ora­da­ki den­ge­le­ri gö­zet­me­den Os­man­lı’nın var­lı­ğı­nı sür­dür­me­si­nin zor ol­du­ğu­
nu ka­bul­len­miş­ler ve ge­re­ği­ni ye­ri­ne ge­tir­miş­ler­dir. Eğer it­ti­fak­lar bun­dan son­ra
da sür­dü­rü­le­cek­se, it­ti­fak ya­pı­la­cak dev­let­le­rin mer­kez­le­rin­de el­çi­lik­ler açı­la­rak
ora­da­ki ge­liş­me­le­re bir şe­kil­de mut­ta­li olun­ma­sı ge­re­ki­yor­du. Ay­nı şe­kil­de bu sü­
reç­te uy­gu­lan­ma­ya ça­lı­şı­lan den­ge si­ya­se­ti­nin ba­şa­rı­sı da yi­ne dai­mî el­çi­lik­le­rin
açıl­ma­sı ve bu el­çi­lik­ler va­sı­ta­sıy­la il­gi­li dev­let­le­rin ta­kip edil­me­si­ne bağ­lıy­dı.
II. Mah­mud (1808-1839), II­I. Se­lim’in baş­lat­tı­ğı mo­dern­leş­me fa­ali­yet­le­ri­ni
de­vam et­tir­miş­tir. De­vam et­tir­mek­ten öte, yap­tı­ğı ye­ni­lik­ler­le Os­man­lı dip­lo­ma­
si­nin mo­der­ni­ze edil­me­si­ni sağ­la­mış­tır. Ön­ce­lik­le 1821’de aç­tı­ğı ve son­ra­sın­da
ka­de­me­li ola­rak ge­liş­tir­di­ği Ter­cü­me Oda­sı ile Av­ru­pa li­san­la­rı­nı bi­len ve Av­ru­pa
ta­nı­yan Os­man­lı dip­lo­ma­si­si­ni yü­rü­te­cek dip­lo­mat­la­rın ve ida­re­ci­le­rin ye­tiş­me­
si­ni sağ­la­mış­tır. Da­ha da önem­li­si 1836 yı­lın­da kla­sik hâ­ri­ci­ye teş­ki­la­tı­nı ye­ni­den
şe­kil­len­di­re­rek bu­gün­kü an­lam­da Dı­şiş­le­ri Ba­kan­lı­ğı’nı kur­muş­tur. Bu iki ge­liş­me
ve ön­ce­sin­de açı­lan dai­mî el­çi­lik­ler, Os­man­lı dip­lo­ma­si­nin her şe­yiy­le mo­dern
Av­ru­pa dip­lo­ma­si­si­ne ek­lem­len­me­sin­de ve yü­rü­tül­me­sin­de çok önem­li bir ye­re
sa­hip­tir.
Sul­tan Ab­dül­me­cid (1839-1861) dö­ne­min­de mo­dern dip­lo­ma­si­nin uy­gu­lan­
ma­sı­nı ko­lay­laş­tı­ran iki önem­li ge­liş­me ka­yıt edil­miş­tir: Ön­ce­lik­le Ter­cü­me Oda­
sı’ndan ye­ti­şen ya­ban­cı dil bi­len dip­lo­mat­lar önem­li oran­da is­tih­dam edil­me­ye
baş­lan­mış­tır. İkin­ci ola­rak ise, Av­ru­pa’da dai­mî el­çi­lik­le­rin açıl­ma­sı he­men he­men
ta­mam­lan­mış ve da­ha da önem­li­si ar­tık bu­ra­lar­da her şe­yi ile otur­muş dip­lo­ma­tik
tem­sil­ci­lik­ler oluş­tu­rul­muş­tur. Av­ru­pa’nın baş­şe­hir­le­rin­de ve di­ğer önem­li kent­
le­rin­de yer­le­şik dış tem­sil­ci­lik ağı­nın ku­rul­ma­sı, Os­man­lı mo­dern dip­lo­ma­si­si­nin
uy­gu­lan­ma­sı­nı bir hay­li ko­lay­laş­tır­mış­tır.
 7. Ünite - Modern Osmanlı Diplomasisi ve Pratiği 1839-1878 159

Os­man­lı Mo­dern­leş­me­si’nin Os­man­lı dip­lo­ma­si­si­ne et­ki­le­ri ne­ler­dir?

1
Bu bö­lüm­de Ab­dül­me­cid’den baş­la­ya­rak Sul­tan Ab­dü­la­ziz (1861-1876) ve II.
Ab­dül­ha­mid’in (1876-1909) ilk yıllarına te­ka­bül eden dö­nem­de ic­ra edi­len dip­
lo­ma­si ele alın­mak­ta­dır. II. Ab­dül­ha­mid’in ilk yılla­rı­nın bu bö­lü­me dâ­hil edil­
me­si­nin ne­de­ni, 1856 Pa­ris Kon­gre­si’yle olu­şan ye­ni dip­lo­ma­tik dü­ze­nin ve sü­re­
cin so­na er­di­ği önem­li ge­liş­me olan 1877-1878 Os­man­lı-Rus Har­bi’nin bu yıl­la­ra
te­ka­bül et­me­si­dir. Sa­va­şın ar­dın­dan 1878 Ayas­te­fo­nos’un göz­den ge­çi­ril­me­si için
dü­zen­le­nen 1878 Ber­lin Kon­gre­si ye­ni bir dip­lo­ma­si dü­ze­ni­nin ve sü­re­ci­nin baş­
lan­gı­cı ol­muş­tur. Bun­dan do­la­yı bu sü­reç bir son­ra­ki bö­lüm­de ele alın­mak­ta­dır.
Os­man­lı ta­ri­hi­nin en yo­ğun si­ya­sî ge­liş­me­le­ri­ni ih­ti­va eden 1839-1878 yıl­la­rı
ara­sın­da vu­ku’ bu­lan dip­lo­ma­tik fa­ali­yet­le­rin ta­ma­mı­na bu­ra­da te­mas et­mek im­
kân­sız­dır. Bu­ra­da da­ha zi­ya­de be­lir­le­yi­ci olan önem­li ba­zı dip­lo­ma­tik ge­liş­me­ler
ve fa­ali­yet­ler üze­rin­de kro­no­lo­jik ola­rak du­rul­mak­ta­dır. Bu bağ­lam­da ön­ce­lik­le
dip­lo­ma­si­nin iki önem­li ara­cı olan dı­şiş­le­ri teş­ki­la­tı­nın ve dip­lo­ma­tik tem­sil­ci­lik­
le­ri­nin bu dö­nem­de­ki ya­pı­sı tes­pit edil­mek­te­dir.

H­Rİ­Cİ­YE TEŞ­Kİ­LA­TI VE DIŞ TEM­SİL­Cİ­LİK­LE­Rİ

3 Ka­sım 1839 ta­ri­hin­de ilan edi­len “Tan­zi­mat Fer­ma­nı”, Os­man­lı mo­dern­leş­me­ 3 Kasım 1839 tarihinde
Mustafa Reşid Paşa
si­nin en önem­li ge­liş­me­le­rin­den bir ta­ne­si­dir. Tan­zi­mat’la bir­lik­te mo­dern­leş­ tarafında Gülhane’de ilan
me ve­ya ye­ni­leş­me Os­man­lı Dev­le­ti’nin res­mî si­ya­se­ti şek­li­ni al­mış­tır. 3 Ka­sım edilen Tanzimat Fermanı,
modernleşmeyi devlet siyaseti
ön­ce­sin­de Os­man­lı ye­ni­leş­me­sin­de çok önem­li ve ra­di­kal fa­ali­yet­le­rin ya­pıl­dı­ğı hâline getiren resmî bir
va­kıa­dır, fa­kat bun­la­rın hep­si dö­ne­min hü­küm­dar­la­rı­nın ira­de­le­ri ve is­tek­le­riy­le belgedir.
ol­mak­tay­dı. Tan­zi­mat Fer­ma­nı, bu fa­ali­yet­le­ri şah­sî ter­cih ve­ya ira­de ol­mak­tan
çı­ka­rıp, dev­le­tin vaz­ge­çil­mez bir si­ya­se­ti hâ­li­ne ge­tir­miş­tir. Ni­te­kim bun­dan son­
ra­ki yıl­lar­da mo­dern­leş­me fa­ali­yet­le­ri hem sü­rek­li­lik ka­zan­mış hem de dev­le­tin
ve top­lu­mun her ala­nı­nı ve ke­si­mi­ni kap­sa­ya­cak res­mî bir bo­yu­ta sa­hip ol­muş­tur.
Tan­zi­mat Fer­ma­nı’nın ila­nıy­la baş­la­yan ye­ni dö­nem­de Os­man­lı dı­şiş­le­ri teş­ki­
la­tı ile dip­lo­ma­si­si de bun­dan na­si­bi­ni faz­la­sıy­la al­mış­tır. Özel­lik­le II­I. Se­lim ve II.
Mah­mud dö­nem­le­rin­de dış iş­le­ri ala­nın­da baş­la­yan mo­dern­leş­me, 1839-1878 yıl­
la­rı ara­sın­da da ay­nı şe­kil­de de­vam et­miş­tir. Mo­dern dip­lo­ma­si için ge­rek­li olan
ku­rum­sal­laş­ma bu sü­reç­te he­men he­men ta­mam­lan­mış­tır. Bu alan­da ön­ce­lik­le
Dı­şiş­le­ri Ba­kan­lı­ğı teş­ki­la­tı­nın ku­rum­sal­laş­ma­sı şu şe­kil­de ol­muş­tur:
Hâ­ri­ci­ye Ne­zâ­re­ti, Hâ­ri­ci­ye Müs­te­şar­lı­ğı, Ma­ru­zât-ı Hâ­ri­ci­ye Kâ­tib­li­ği, Mek­tu­
bîi Hâ­ri­ci­ye, Di­vân-ı Hü­ma­yûn Ka­le­mi, Ba­bıâ­li Ter­cü­me Oda­sı. Dı­şiş­le­ri Ba­kan­
lı­ğı’nın dış teş­ki­la­tı bu sü­reç­ten na­si­bi­ni al­mış­tır. İl­gi­li dış tem­sil­ci­lik­ler teş­ki­lat
ola­rak söy­le be­lir­len­miş­tir: Se­fâ­ret-i Küb­ra (Bü­yü­kel­çi­lik), Se­fâ­ret (El­çi­lik), Baş­
şeh­ben­der­lik (Baş Kon­so­los­luk), Şeh­ben­der­lik (Kon­so­los­luk), Şeh­ben­der Ve­kâ­le­ti
ve Tüc­car Ve­kâ­le­ti.
1871 yı­lın­da Dı­şiş­le­ri Ba­kan­lı­ğı teş­ki­la­tı ve il­gi­li önem­li ku­rum­lar da­ha da zen­
gin­leş­miş­tir. Ba­kan­lık ve ba­kan­lı­ğa bağ­lı bi­rim­ler şun­lar­dan oluş­mak­tay­dı: Hâ­ri­
ci­ye Ne­zâ­re­ti, Hâ­ri­ci­ye Müs­te­şar­lı­ğı, Ba­bıâ­li Ter­cü­me Oda­sı, Hâ­ri­ci­ye Kâ­tib­li­ği,
Mek­tu­bî-i Hâ­ri­ci­ye Ka­le­mi Mü­dü­ri­ye­ti (Türk­çe ya­zış­ma­lar), Tah­ri­rât-ı Ha­ri­ci­ye
Ka­le­mi Mü­dü­ri­ye­ti (ya­ban­cı dil­ler­de ya­zış­ma­lar), Ta­biy­yet Ka­le­mi ve Hâ­ri­ci­ye
Mat­bu­at Ka­le­mi. Dı­şiş­le­ri Ba­kan­lı­ğı’nın dış teş­ki­la­tı ve rüt­be­le­rin­de her han­gi bir
de­ği­şik­lik ol­ma­mış, Tan­zi­mat son­ra­sın­da­ki ya­pı ay­nen de­vam et­miş­tir.
Tan­zi­mat Fer­ma­nı’nın ila­nı­nı ta­kip eden sü­reç­te dı­şiş­le­ri teş­ki­la­tı­nın ye­ni­den
ya­pı­lan­dı­rıl­ma­sı­na ve ye­ni bi­rim­le­rin oluş­tu­rul­ma­sı­na pa­ra­lel ola­rak, açı­lan dış
160 Osmanlı Diplomasisi

tem­sil­ci­lik­le­ri­nin sa­yı­sı da bir hay­li art­mış­tır. Ba­zı­la­rı Tan­zi­mat ön­ce­sin­de açıl­

mak­la bir­lik­te bu dö­nem­de te­sis edi­len ba­zı önem­li dış tem­sil­ci­lik­ler şun­lar­dır:
Pa­ris Bü­yü­kel­çi­li­ği, Vi­ya­na Bü­yü­kel­çi­li­ği; Ber­lin Or­ta­el­çi­li­ği, Lon­dra Or­ta­el­çi­li­ği;
Ams­ter­dam Baş­kon­so­los­lu­ğu, Ham­burg Baş­kon­so­los­lu­ğu, Teb­riz Baş­kon­so­los­lu­
ğu, Ce­no­va Baş­kon­so­los­lu­ğu; Ve­ne­dik Kon­so­los­lu­ğu, Bar­ce­lo­na Kon­so­los­lu­ğu ve
New York Kon­so­los­lu­ğu.
Bu şe­kil­de Os­man­lı Dev­le­ti mo­dern dip­lo­ma­si­nin en önem­li araç­la­rı­nı hem
ba­kan­lık hem de dış tem­sil­ci­lik ola­rak ta­mam­la­mış­tır.

MO­DERN OS­MAN­LI DİP­LO­MA­Sİ­SİN­DE

BÜ­ROK­RAT­LAR DÖ­NE­Mİ VE DİP­LO­MA­TİK
TER­CİH­LE­Rİ
Dış si­ya­se­tin yü­rü­tül­me­sin­de dip­lo­ma­si­nin ku­rum­sal­laş­ma­sı ka­dar, bu ku­rum­la­rı
yü­rü­te­cek mo­dern dip­lo­ma­si an­la­yı­şı­na sa­hip ve ya­ban­cı dil bi­len dev­let adam­la­rı
ile dip­lo­mat­la­rın var­lı­ğı da önem­li un­sur­lar­dan bi­ri­dir. Bu ba­kım­dan Tan­zi­mat,
Av­ru­pa­lı Bü­yük Dev­let­ler­le yo­ğun bir iliş­ki­ye gi­ril­di­ği; mo­dern dip­lo­ma­si­yi yü­
rü­te­cek Os­man­lı dev­let adam­la­rı­nın ve dip­lo­mat­la­rı­nın ye­tiş­ti­ği ve gö­re­ve gel­
dik­le­ri; dev­le­tin dış si­ya­se­ti­ni ve dip­lo­ma­si­si­ni üst­len­dik­le­ri bir dö­nem ol­muş­tur.
Bu dev­let adam­la­rın­dan özel­lik­le de Mus­ta­fa Re­şid Pa­şa (1800-1858), Sad­ra­zam
Meh­med Emin Âlî Pa­şa (1815-1871), Ke­çe­ci­zâ­de Fu­ad Pa­şa (1814-1868) ve Mah­
mud Ne­dim Pa­şa (1818-1883) sem­bol isim­ler­dir. Bun­lar, ba­zı iç ve dış ge­liş­me­le­rin
hal­le­dil­me­sin­de; du­ru­ma gö­re ken­di­le­ri­nin gö­re­ve gel­me­le­rin­de ve­ya ra­kip­le­ri­nin
gö­rev­den alın­ma­sın­da İn­gil­te­re, Fran­sa ve Rus­ya gi­bi Av­ru­pa­lı Bü­yük Dev­let­le­
rin ter­cih­le­ri­nin et­ki­li ol­du­ğu devlet adam­la­rıy­dı. Bun­la­rın ge­nel dip­lo­ma­tik te­
ma­yül­le­ri ve ya­ban­cı dev­let­ler­le olan dip­lo­ma­tik yak­la­şım­la­rı­nın tes­pit edil­me­si,
dö­ne­min Os­man­lı dip­lo­ma­si ta­ri­hi­nin an­la­şıl­ma­sın­da önem­li ipuç­la­rı ve­re­cek­tir.
Mo­dern Os­man­lı dip­lo­ma­si­si­nin baş­la­tı­cı­sı ve ilk önem­li tem­sil­ci­si olan Mus­
ta­fa Re­şid Pa­şa, İn­gil­te­re si­ya­se­ti­ne me­yil­li ol­du­ğu ge­nel bir ka­na­at ola­rak bi­lin­
mek­te­dir. Onun ra­kip­le­ri ve ay­nı za­man­da öğ­ren­ci­le­ri olan Âlî Pa­şa ile Fu­ad Pa­şa
ise Fran­sa’yı ter­cih et­mek­tey­di­ler. Fa­kat baş­ka bir tes­pi­te gö­re ise, Mus­ta­fa Re­şid
Pa­şa’nın İn­gi­liz, Âlî Pa­şa’nın Fran­sız si­ya­se­ti­ne te­ma­yül­le­ri ol­ma­sı­na mu­ka­bil, Fu­
ad Pa­şa bu iki dev­let ara­sın­da bir yol tut­muş­tur. Du­ru­ma gö­re ba­zen Fran­sa’ya
ba­zen de İn­gil­te­re’ye yas­lan­mış­tır. Ni­te­kim Fu­ad Pa­şa, ikin­ci Sad­ra­zam­lı­ğı dö­ne­
min­de İn­gi­liz Dı­şiş­le­ri Ba­ka­nı Lord Pal­mers­ton (1774-1865) ta­ra­fın­dan des­tek­
len­di­ği­ni ve ba­zı la­yi­ha­lar­da “ken­di­si­nin en faz­la gü­ven­di­ği dev­le­tin” İn­gil­te­re ol­
du­ğu be­lir­til­mek­te­dir. Aşa­ğı­da­ki sa­tır­lar­da te­mas edi­len va­si­yet­nâ­me­sin­de de bu
tes­pit­le­ri gör­mek müm­kün­dür.
Mah­mud Ne­dim Pa­şa ise, fark­lı bir ter­cih­le, Os­man­lı Dev­le­ti’nin baş düş­ma­nı
ola­rak ka­bul edi­len Rus­ya’yı ter­cih et­miş­tir. Ken­di­si bir şe­kil­de ken­di is­tik­bâ­li­
ni ve dev­le­tin men­fa­ati­ni Rus­ya’da gör­müş ve Rus yan­lı­sı si­ya­set ta­kip et­miş­tir.
Mah­mud Ne­dim Pa­şa Rus­ya ile mü­na­se­bet­le­ri­ni öy­le­si­ne iler­let­miş­ti ki, Rus Bü­
yü­kel­çi­si Ni­ko­lai Paw­lo­witsch İg­na­ti­jew’e (1832-1908) da­nı­şa­rak iş yap­ma­sın­dan
do­la­yı; hat­ta da­ha da ile­ri gi­de­rek “bir Mos­kof dos­tu ola­rak ta­nın­dı­ğı için halk ta­
ra­fın­dan -ha­ka­ret an­la­mın­da- Ne­di­mof di­ye anı­lan” bir dev­let ada­mı ol­muş­tur.
Cev­det Pa­şa’nın, “Sa­ka­lı­nı Rus­ya el­çi­si İg­na­ti­yef ’in eli­ne ver­di. Bâ­bıâ­lî’nin nü­fû­zu
Rus­ya se­fâ­re­ti­ne geç­ti”, söz­le­riy­le de­ğer­len­dir­di­ği Mah­mud Ne­dim Pa­şa’nın bu si­
ya­se­ti ken­di­si­ne kar­şı bir ka­muo­yu mey­da­na ge­tir­miş­tir. Ka­ral ise ben­zer fik­ri öne
sü­re­rek, bu­nun sa­da­re­ti sı­ra­sın­da Os­man­lı Dev­le­ti’nin “âde­ta İs­tan­bul’da­ki Rus el­
çi­si­nin rey ve na­si­hat­le­ri­ne gö­re ida­re edi­lir” bir hâ­le gel­di­ği­ni be­lirt­mek­te­dir.
 7. Ünite - Modern Osmanlı Diplomasisi ve Pratiği 1839-1878 161

Mus­ta­fa Re­şid Pa­şa, Fu­ad Pa­şa, Âlî Pa­şa ve Ne­dim Pa­şa’nın Av­ru­pa­lı Bü­yük Dev­let­
le­re olan dip­lo­ma­tik te­ma­yül­le­ri na­sıl­dı? 2

Tan­zi­mat Dö­ne­mi’nin dört önem­li sad­ra­za­mı dö­ne­min mer­kez kuv­vet­ler­den

İn­gil­te­re, Fran­sa ve Rus­ya’dan, dış ve du­ru­ma gö­re iç si­ya­set­le­ri için des­tek al­
mış­lar­dır. 1839-1876 ara­sın­da ce­re­yan eden Os­man­lı iç ve­ya dış so­run­la­rın hal­
le­dil­me­sin­de, bu sad­ra­zam­la­rın ve hâ­ri­ci­ye nâ­zır­la­rı­nın akıl ho­ca­la­rı bu üç dev­
le­tin bü­yü­kel­çi­le­ri ol­muş­tur. Bu tes­pi­te rağ­men, Mah­mud Ne­dim Pa­şa da dâ­hil,
Tan­zi­mat’ın bu meş­hur pa­şa­la­rı­nın bu si­ya­set­le­ri­ni ve dip­lo­ma­tik ter­cih­le­ri­ni yo­
rum­lar­ken, bun­la­rın ka­sıt­lı ola­rak Os­man­lı aley­hin­de ve il­gi­li dev­let­le­rin le­hi­ne
ha­re­ket et­tik­le­ri id­di­asın­da bu­lun­mak doğ­ru ol­ma­sa ge­re­kir. Bu dev­let adam­la­rı,
dö­ne­min Av­ru­pa Bü­yük Dev­let­le­ri­ne yak­la­şır­ken ön­ce­lik­le Os­man­lı’nın için­de
bu­lun­du­ğu bir ta­kım iç ve dış me­se­le­le­re dev­le­tin le­hi­ne çö­züm üret­me­yi is­te­dik­
le­ri mu­hak­kak­tır. Os­man­lı’nın is­tik­ba­li­ni ve de­vam­lı­lı­ğı­nı Av­ru­pa­lı Bü­yük Dev­
let­le­rin ya­nın­da ve dost­lu­ğun­da gör­müş­ler ve ona gö­re ha­re­ket et­miş­ler­dir. Bu­nun
fik­rî plan­da­ki açık ifa­de­si, Âlî Pa­şa ile Fu­ad Pa­şa’nın hak­la­rın­da tar­tış­ma­lar ol­sa
da bu­nu si­ya­sî va­si­yet­nâ­me­le­rin­de net bir şe­kil­de gör­mek müm­kün­dür.

Âlî Pa­şa ve Fu­ad Pa­şa Gö­zün­de İn­gil­te­re ve Fran­sa

Âlî Pa­şa, Sul­tan Ab­dü­la­ziz’e tak­dim edil­mek üze­re ka­le­me al­dı­ğı va­si­yet­nâ­me­si­nin gi­
ri­şin­de, dev­le­tin için­de bu­lun­du­ğu zor­luk­la­rı be­lir­te­rek Fu­ad Pa­şa ile ken­di­si­nin tek
ama­cı­nın, di­ren­mek ve ayak­ta dur­mak ol­du­ğu­nu ifa­de ede­rek dev­le­tin bö­lün­me­si­ne
ve par­ça­lan­ma­sı­na en­gel ol­ma­ya ça­lış­tık­la­rı­na te­mas et­mek­te­dir. De­va­mın­da ise Av­
ru­pa­lı Bü­yük Dev­let­le­rin Os­man­lı Dev­le­ti’ne ba­kış­la­rı­nı şu şe­kil­de an­lat­mak­ta­dır:
“Mem­le­ke­ti­mi­ze göz di­ken­ler ara­la­rın­da an­la­şa­mı­yor­lar­dı. Ba­zı­la­rı top­rak­la­rı­
mı­zı fet­het­mek is­ti­yor­du. Di­ğer­le­ri ise, tek ga­ye­le­ri kay­nak­la­rı­mı­zı is­tis­mar et­mek
ol­du­ğun­dan, bu­na ma­ni ol­mak için ara­la­rın­da it­ti­fak­lar yap­mak yo­lu­na gi­di­yor­
lar­dı. Av­ru­pa’nın ye­gâ­ne eme­li ya mem­le­ke­ti­mi­zi fet­het­mek ya da sa­na­yi­le­ri ve ti­ca­
ret­le­ri için ka­zanç sağ­la­mak­tı. Top­ra­ğı­mı­za göz ko­yan­lar mak­sat­la­rı­nı şu gi­bi söz­ler
ar­ka­sın­da giz­li­yor­lar­dı: “Biz acı çe­ken in­san­lı­ğı, bas­kı al­tın­da bu­lu­nan hal­kı kur­tar­
mak ve din kar­deş­le­ri­mi­zi ko­ru­mak için mü­da­ha­le et­mek is­ti­yo­ruz.” Di­ğer­le­ri, bi­rin­
ci­ler gi­bi yi­ne mak­sat­la­rı­nı giz­le­ye­rek, “Ha­yır, bu ya­pıl­ma­ma­lı­dır, çün­kü Os­man­lı
top­rak­la­rı­nın bü­tün­lü­ğü Av­ru­pa mu­va­ze­ne­si için şart­tır,” di­yor­lar­dı. İki zıt men­fa­at
çar­pı­şı­yor­du. Bu çar­pış­ma Tür­ki­ye’nin ha­re­ket hat­tı­nı ta­yin edi­yor­du. Bu ça­tış­ma­da
sal­dır­mak is­te­yen dev­let­le­re kar­şı bi­zi mü­da­fa­a et­mek is­te­yen dev­let­le­rin kuv­vet­le­
rin­den is­ti­fa­de et­me­liy­dik.”
Va­si­yet­nâ­me­nin de­va­mın­da ise şu fi­kir­le­re yer ver­mek­te­dir: “Bü­tün gay­ret­le­
ri­mi­zi ya­şa­ma hak­kı­mı­zı Av­ru­pa dev­let­le­ri­ne ka­bul et­tir­me­ye ve Av­ru­pa Kon­se­ri­ne
dâ­hil edil­me­mi­ze sarf et­tik. [...] Pa­di­şa­hı­mı­za ait ola­nı ida­re­ye ve sal­ta­na­tı­nın icap­
la­rı­nı Av­ru­pa’nın ve mem­le­ke­tin is­tek­le­riy­le bağ­daş­tır­ma­ya ça­lış­tık. [...] Av­ru­pa’yı
tav­si­ye­le­ri­nin ka­bul edil­di­ği­ne ve ar­zu­la­rı­nın ta­ma­men ye­ri­ne ge­ti­ril­di­ği­ne ik­na et­
me­ye ça­lı­şı­yor­duk. Bu ta­ma­men doğ­ru de­ğil­di. Av­ru­pa’nın tav­si­ye­le­rin el­ve­riş­li gi­bi
gö­rü­nü­yor­du ama bun­lar an­cak ken­di­le­ri için el­ve­riş­li idi. Bü­tün tav­si­ye­le­ri ka­bul
et­mek bi­zim için fe­lâ­ket olur­du. El­de­ki im­kân­lar Av­ru­pa’nın tav­si­ye­si­ne gö­re ha­re­ket
et­me­mi­ze kâ­fi de­ğil­di. Ama bu­nu açık­ça ifa­de et­mek de ha­tay­dı. [...] Biz­den son­ra
ye­ri­mi­zi ala­cak­lar için de bu nok­ta­da ıs­rar edi­yo­rum. Av­ru­pa bi­zim sü­rek­li en­di­şe
kay­na­ğı­mız ol­muş­tur. Ül­ke­mi­zin ye­ni bir güç­le di­ril­me­si dış mü­na­se­bet­le­ri­ne bağ­
lı­dır. [...]”
162 Osmanlı Diplomasisi

Âlî Pa­şa’nın bu ifa­de­le­ri Os­man­lı Dev­le­ti’nin Av­ru­pa kar­şı­sın­da için­de bu­lun­

du­ğu zor du­ru­mu ve bu­nun kar­şı­sın­da dev­let adam­la­rı­nın na­sıl et­ki­siz kal­dık­la­
rı­nı çok iyi tas­vir et­mek­te­dir. Bu şart­lar al­tın­da dev­le­tin var­lı­ğı­nı sür­dü­re­bil­me­si
için Av­ru­pa­lı Bü­yük Dev­let­ler ara­sın­da­ki men­fa­at ça­tış­ma­sın­dan is­ti­fa­de et­me­si,
ya­ni dip­lo­ma­si­de den­ge si­ya­se­ti uy­gu­la­ma­sı ge­re­ki­yor­du. Ni­te­kim baş­ta ken­di­si
ol­mak üze­re ha­lef­le­ri de bu si­ya­se­te sı­kı­ca sa­rıl­mış­lar­dır.
Fu­ad Pa­şa ise va­si­yet­nâ­me­sin­de Os­man­lı’nın den­ge si­ya­se­ti ve muh­te­mel müt­
te­fik­ler için çok net tav­si­ye­ler­de bu­lun­mak­tay­dı. Her ne ka­dar da yu­ka­rı­da ve­
ri­len alın­tı­lar­da Fu­ad Pa­şa’nın Ba­tı si­ya­se­ti­nin mer­ke­zin­de ağır­lık­lı ola­rak da­ha
zi­ya­de Fran­sa’nın ol­du­ğu zik­re­dil­se de, va­si­yet­na­me­sin­de dev­let için mut­la­ka bir
müt­te­fik aran­ma­sı ge­rek­ti­ği­ni ve ec­ne­bi müt­te­fik­ler ara­sın­da İn­gil­te­re’nin bi­rin­ci
mer­te­be­de müt­te­fik ol­du­ğu­na inan­mak­ta­dır. İn­gil­te­re’nin ehem­mi­ye­ti hak­kın­da
şu ifa­de­le­ri kul­lan­mak­ta­dır: “İn­gil­te­re dev­le­ti bi­ze bü­yük hiz­met­ler­de, mu­ave­net­
ler­de bu­lun­du­ğu gi­bi bun­dan böy­le de et­mek ih­ti­ma­li bu­lun­du­ğu mu­ave­net­ler­den
vaz­geç­mez. Her ne olur­sa ol­sun dün­ya­nın en se­bat­lı ve me­ta­net­li mil­le­ti olan İn­gi­
liz­ler, bi­zim için bi­rin­ci ve son müt­te­fik­tir­ler. Ben­de­niz­ce Bâb-ı Âlî’yi İn­gil­te­re’nin
dost­lu­ğun­dan mah­rum gör­mek­ten­se bir­kaç vi­la­ye­ti­mi­zi el­den çık­mış gör­mek da­ha
ev­la­dır.”
İn­gil­te­re için böy­le­si­ne id­dia­lı fi­kir­ler sarf eden Fu­ad Pa­şa Fran­sa’nın da ih­
mal edil­me­me­si ge­rek­ti­ği­ni şu şe­kil­de an­lat­mak­ta­dır: “Fran­sa son de­re­ce gü­zel bir
şe­kil­de ida­re et­me­ye mec­bur ol­du­ğu­muz bir müt­te­fik­tir. Bu mec­bu­ri­yet Fran­sa’nın
iz bı­ra­kan hi­ma­ye­si­ni te­min et­mek­ten zi­ya­de ha­ya­tı­mı­zın de­va­mı­nı teh­li­ke­ye ko­
ya­bi­le­cek ik­ti­da­ra ha­iz ol­ma­sı yö­nüy­le­dir. Fran­sız­lar­da duy­gu­sal­lık he­sap­tan da­ha
faz­la ol­du­ğun­dan, düş­man­la­rı bi­le ol­sa yük­sek fi­kir­le­re ve iler­le­me­yi ar­zu eden­ler
hak­kın­da gü­zel duy­gu­la­ra sa­hip­tir­ler. Bu se­bep­le Fran­sız­la­rın dost­luk­la­rı­nın mu­ha­
fa­za edil­me­si ge­re­ki­yor. Gü­zel te­vec­cüh­le­ri­ni ka­za­na­cak ic­ra­at­lar­da bu­lu­nul­ma­lı­dır.
Fran­sa bi­zim hak­kı­mız­da gü­zel dü­şün­ce­si­nin ve ümi­di­nin bo­şa çık­tı­ğı­nı gör­dü­ğü
gün, za­ra­rı­mı­zı is­til­zam ede­cek ted­bir­le­re te­ves­sül ede­ce­ği şüp­he­siz­dir.”
Fu­ad Pa­şa, Avus­tur­ya’nın Av­ru­pa’da­ki men­fa­at­le­ri­nin kar­ma­şık­lı­ğın­dan do­la­yı
Do­ğu’da­ki si­ya­se­ti­ni tah­di­de mec­bur ol­du­ğu­nu be­lirt­tik­ten son­ra, Rus­ya’yı, “dev­le­
ti­mi­zin do­ğal düş­ma­nı” ola­rak ni­te­len­dir­mek­te­dir. De­va­mın­da Rus­ya’nın Do­ğu’ya
doğ­ru ge­niş­le­me si­ya­se­ti­nin ol­du­ğu­nu ve bu­na kar­şı dev­le­tin kuv­vet­li ol­ma­sı ge­
rek­ti­ği­ni ifa­de et­mek­te­dir. Bu kuv­ve­tin ve ik­ti­da­rın, es­ki kuv­ve­ti­mi­zin ih­ya edil­
me­siy­le el­de edi­le­cek kuv­vet ol­ma­yıp, mev­cut bi­lim­le­rin ve ye­ni iler­le­me­le­rin bü­
tün Av­ru­pa­lı mil­let­lere bah­şet­ti­ği kuv­vet­le ka­za­nı­la­bi­le­ce­ği­nin al­tı­nı çiz­mek­te­dir.
Fu­ad Pa­şa’nın si­ya­sî va­si­yet­nâ­me­si­nin Âlî Pa­şa’nın­ki­ne gö­re çok da­ha açık ve net
ol­du­ğu gö­rül­mek­te­dir. Özel­lik­le de Bü­yük Dev­let­ler hak­kın­da­ki tes­pit­ler ol­duk­ça
dik­kat çe­ki­ci­dir. Os­man­lı’nın ta­biî düş­ma­nı ola­rak ad­lan­dır­dı­ğı Rus­ya kar­şı­sın­da
İn­gil­te­re’nin ne ka­dar önem­li ol­du­ğu­nu be­lir­tir­ken İn­gi­liz dost­lu­ğun­dan ol­mak­tan­
sa, bir­kaç eya­le­tin el­den çık­ma­sı­nın ter­cih edi­le­bi­le­ce­ği­ni be­lirt­me­si, Fuad Pa­şa’nın
fi­kir­le­ri­nin açık bir ifa­de­si ol­mak­tan baş­ka bir an­lam ta­şı­ma­mak­ta­dır.
Os­man­lı dip­lo­ma­si­si­ni be­lir­le­yen ve ic­ra eden en önem­li şa­hıs­la­rı­nın Av­ru­pa­lı
Bü­yük Dev­let­ler hak­kın­da­ki bu ifa­de­le­ri ve dip­lo­ma­si­de­ki ter­cih­le­ri, il­gi­li dev­let­
le­rin İs­tan­bul’da­ki tem­sil­ci­le­ri­ne çok ra­hat bir ha­re­ket et­me im­kâ­nı sağ­la­mış­tır.
Özel­lik­le de İn­gil­te­re Bü­yü­kel­çi­si Strat­ford Can­ning’in (1825-1858) Sa­ray ve Ba­
bıâ­li üze­rin­de­ki et­ki­si ve ta­sar­ruf­la­rı dö­ne­min kay­nak­la­rın­da faz­la­sıy­la gün­de­me
gel­mek­te­dir. Baş­ta Ab­dül­me­cid ol­mak üze­re du­ru­ma gö­re Sad­ra­zam ve­ya Hâ­ri­ci­
ye Nâ­zır­la­rı’yla her tür­lü me­se­le­yi gö­rü­şe­bil­me, is­te­me­di­ği bü­rok­rat­la­rı gö­rev­den
al­ma ve­ya baş­ka ye­re ta­yin edil­me­si nok­ta­sın­da sö­zü din­le­nen ve İs­tan­bul’da­ki
 7. Ünite - Modern Osmanlı Diplomasisi ve Pratiği 1839-1878 163

en et­ki­li dip­lo­mat ola­rak ta­ri­he geç­miş­tir. Can­ning’in Sul­tan Ab­dül­me­cid üze­rin­

de­ki et­ki­si­ni gös­te­ren il­ginç bir ri­va­ye­ti Vak’ai­nü­vis Cev­det Pa­şa şu şe­kil­de zik­ret­
mek­te­dir. Fran­sız­la­rın is­te­ği üze­ri­ne Mus­ta­fa Re­şid Pa­şa’nın Sa­da­ret’ten alın­ma­sı ve
ye­ri­ne Âlî Pa­şa’nın ge­ti­ril­me­sin­den do­la­yı İn­gi­liz Bü­yü­kel­çi Can­ning “gü­cen­miş”ti.
Can­ning’i da­rılt­tı­ğı­na ina­nan Sul­tan Ab­dül­me­cid, Ta­rab­ya’da­ki İn­gil­te­re Bü­yü­kel­çi­
li­ği’nde dü­zen­le­nen ba­lo­ya biz­zat gi­de­rek Can­ning’in gön­lü­nü al­ma­ya gay­ret et­miş­
tir. Bu zi­ya­ret et­ki­si­ni gös­ter­miş; da­ha son­ra Ab­dül­me­cid’i zi­ya­ret eden Can­ning’in,
Mus­ta­fa Re­şid Pa­şa’nın Sa­da­re­te ge­ti­ril­me­si­ni ıs­rar­la tek­rar is­te­me­si üze­ri­ne Âlî Pa­şa
Sa­da­ra­zam­lık’tan is­ti­fa et­miş ve ye­ri­ne Mus­ta­fa Re­şid Pa­şa ge­ti­ril­miş­tir.
Bu şe­kil­de İn­gi­liz Can­ning ve Rus Ale­xan­der Ser­ge­je­witsch Mens­chi­kow (1787-
1869) ör­ne­ği­ni ver­di­ği­miz İs­tan­bul’da­ki ya­ban­cı dip­lo­mat­la­rın et­kin­lik­le­ri, Os­man­
lı Dev­le­ti’ne kı­sa ve or­ta va­de­de iki alan­da olum­suz et­ki­de bu­lun­muş­tur: Bi­rin­ci
ola­rak, İs­tan­bul’da­ki ya­ban­cı bü­yü­kel­çi­le­rin ve­ya taş­ra­da­ki kon­so­los­la­rın Os­man­lı
içiş­le­ri­ne çok ra­hat ve per­va­sız bir şe­kil­de mü­da­ha­le ede­rek bir­çok iç me­se­le­nin
mil­let­lerara­sı bir bo­yut ka­zan­ma­sı­na ne­den ol­muş­lar­dır. Bu tür mü­da­ha­le­ler ne­ti­
ce­sin­de il­gi­li iç olay­lar dev­le­tin kon­tro­lün­den çı­ka­rak çok da­ha de­ği­şik ve teh­li­ke­li
mec­ra­la­ra ka­ya­bi­li­yor­du. Yi­ne bu sü­reç­te­ki çe­şit­li ata­ma­lar ve gö­rev­den al­ma­la­ra
sık ola­rak ka­rı­şa­rak, Os­man­lı iç si­ya­se­ti­nin is­tik­rar­sız­laş­tı­rıl­ma­sı­na ne­den ol­ma­la­
rı, ikin­ci önem­li olum­suz so­nu­ca yol açı­yor­lar­dı. Bu şe­kil­de mer­kez­de­ki si­ya­sî ya­pı
iyi­ce is­tik­rar­sız­la­şı­yor­du. Ni­te­kim bu dö­nem­de çok sık ola­rak ya­pı­lan Sad­ra­zam ve
Hâ­ri­ci­ye Nâ­zı­rı de­ği­şik­le­ri­nin ne­den­le­rin­den bi­ri de bu tür mü­da­ha­le­ler­di.

DÖ­NE­MİN DİP­LO­MA­TİK GE­LİŞ­ME­LE­Rİ

Tak­ri­ben XIX. yüz­yı­lın or­ta­la­rın­dan iti­ba­ren baş­la­yan bu sü­reç­te, Os­man­lı dip­
lo­ma­si­si­ni meş­gul eden önem­li ge­liş­me­ler ar­dı ar­dı­na ya­şan­mış; bi­ri bit­me­den
di­ğe­ri baş­la­mış­tır. Bun­lar, ba­zen doğ­ru­dan ce­re­yan eden sa­vaş­lar ve­ya ba­zen iç
is­yan şek­lin­de baş­la­yıp de­va­mın­da mil­let­le­ra­ra­sı so­run, da­ha doğ­ru­su Av­ru­pa­lı
dev­let­le­rin de dâ­hil ol­ma­sıy­la Av­ru­pa Me­se­le­si bo­yu­tu­nu ka­zan­mış­tır. Os­man­lı
dev­let adam­la­rı ve dip­lo­mat­la­rı bu yo­ğun, kar­ma­şık ve çok bo­yut­lu olay­lar kar­şı­
sın­da ge­rek­li ham­le­le­ri ya­pa­rak dev­le­tin var­lı­ğı­nı sür­dür­me­ye gay­ret et­miş­ler­dir.
Bu­ra­da il­gi­li ge­liş­me­le­rin hep­si­ni ele al­mak müm­kün ol­ma­dı­ğı için, da­ha zi­ya­de
Os­man­lı dev­let adam­la­rı­nı uzun sü­re meş­gul eden Kut­sal Yer­ler Me­se­le­si, 1853-56
Kı­rım Har­bi, 1856 Pa­ris Kon­gre­si, Lüb­nan Olay­la­rı, Gi­rit İs­ya­nı ve 1876 Se­la­nik
Ola­yı gi­bi ge­liş­me­ler üze­rin­de du­rul­mak­ta­dır. Bu ha­di­se­ler ge­nel iti­ba­rıy­la 1853-
1856 Kı­rım Har­bi mer­kez­li ola­rak ön­ce­si ve son­ra­sıy­la bir bü­tün­lük arz et­mek­te­
dir­ler. Ön­ce­siy­le, ya­ni Kı­rım Har­bi’nin ne­den­le­ri­ni ve son­ra­sıy­la, ya­ni Pa­ris Kon­
gre­si’nin oluş­tur­du­ğu dü­ze­nin ve­ya sü­re­cin so­nu­cu ola­rak ce­re­yan et­miş­ler­dir. İl­gi­li
dip­lo­ma­tik olay­lar ta­kip edi­lir­ken bu bü­tün­lü­k net bir şe­kil­de gö­rül­mek­te­dir.

Kut­sal Yer­ler Me­se­le­si

Bu dö­nem­de mo­dern Os­man­lı dip­lo­ma­si­si­ni yo­ğun bir şe­kil­de meş­gul eden ge­ Kutsal Yerler Meselesi,
liş­me­le­rin ba­şın­da, Kut­sal Yer­ler Me­se­le­si gel­mek­te­dir. Fa­kat Kut­sal Yer­ler Me­se­le­si Hıristiyanlar tarafından
Kudüs’te kutsal kabul edilen
ken­di ba­şı­na ba­ğım­sız bir olay­dan da­ha zi­ya­de ön­ce­siy­le ve son­ra­sıy­la ce­re­yan eden bazı mekânların Ortodoks
bir ta­kım ge­liş­me­ler­le bir bü­tü­nün par­ça­sı ola­rak ele alın­ma­lı­dır. Bu­ra­da kı­sa­ca te­ ve Katolikler tarafından
kullanılması; bakımının
mas edi­le­cek ge­liş­me­ler, Os­man­lı si­ya­sî ve dip­lo­ma­si ta­ri­hi ba­kı­mın­dan bir­bir­le­ri­ne yapılması hakkında aralarında
bağ­lı ola­rak Kut­sal Yer­ler Me­se­le­si’nin pat­lak ver­me­si­ne ne­den ol­muş­lar­dır. çıkan anlaşmazlıklardan dolayı
Rusya ve Fransa gibi Avrupalı
Kut­sal Yer­ler Me­se­le­si sü­re­ci­ni, Fran­sa adı­na Na­pol­yon Bo­na­par­te’ın 1798 yı­ Büyük Devletlerin müdahaleleri
lın­da Mı­sır’ı iş­gal et­me­siy­le bir­lik­te baş­lat­mak ge­re­ki­yor. Çün­kü bu iş­gal­le bir­lik­te, ile başlayan rekabet veya
mücadeleye denir.
Av­ru­pa­lı Bü­yük Dev­let­le­rin bü­tün dik­kat­le­ri dar an­lam­da bu­ra­ya ve ge­niş an­lam­da
164 Osmanlı Diplomasisi

ise Ak­de­niz’e yo­ğun­laş­mış­tır. 1789 Fran­sız İh­ti­lâ­li ile Av­ru­pa’da­ki si­ya­sî ve as­ke­rî
den­ge­le­rin alt üst ol­ma­sı yet­mi­yor­muş gi­bi bu­nun üze­ri­ne bir de Fran­sa’nın Mı­
sır’ı iş­gal et­me­si ben­zer bir sı­kın­tı­nın bu kez Ak­de­niz’de de ya­şan­ma­sı­na ne­den
ol­muş­tur. Fran­sa’nın, ih­ti­lâ­lin he­men ar­dın­dan I. Koa­lis­yon Sa­va­şı’nı (1792-1797)
ka­za­na­rak Av­ru­pa’da el­de et­ti­ği ba­şa­rıy­la ye­tin­me­ye­rek Mı­sır’ı iş­gal et­mek su­re­tiy­le
böy­le­si­ne stra­te­jik bir böl­ge­ye hâ­kim ol­ma­sı, baş­ta İn­gil­te­re ol­mak üze­re Os­man­lı
top­rak­la­rın­da il­gi­si olan di­ğer dev­let­le­ri bir hay­li ra­hat­sız et­miş­tir. Böy­le­ce Av­ru­
pa’nın dı­şın­da Mı­sır’da Av­ru­pa­lı dev­let­ler ara­sın­da cid­dî bir re­ka­bet ve mü­ca­de­le
baş­la­mış­tır.
Av­ru­pa­lı Bü­yük Dev­let­le­rin bu re­ka­be­ti Os­man­lı için olum­lu ve olum­suz ol­
mak üze­re pa­ra­dok­sal bir an­lam ta­şı­mak­tay­dı. Os­man­lı dev­let adam­la­rı­nın, bu
du­rum­dan is­ti­fa­de ede­rek Fran­sa’nın ra­ki­bi Rus­ya ve İn­gil­te­re ile it­ti­fak yap­mak
su­re­tiy­le Fran­sa’yı Mı­sır’dan çı­kart­ma­sı, bu bağ­lam­da­ki olum­lu ge­liş­mey­di. Fa­
kat bu­nun böl­ge­sel ola­rak çok olum­suz bir so­nu­cu­nun da or­ta­ya çık­tı­ğı­nın be­
lir­til­me­si ge­re­ki­yor: Av­ru­pa­lı Bü­yük Dev­let­ler ara­sın­da­ki re­ka­be­tin, Ak­de­niz ve
Mı­sır’a kay­ma­sıy­la böl­ge is­tik­rar­sız­laş­tır­mış­tır. Ni­te­kim Fran­sız­la­rın Mı­sır’dan
çı­kar­tıl­ma­sı­nın ar­dın­dan, böl­ge­de­ki Os­man­lı hâ­ki­mi­ye­ti ve is­tik­ra­rı bir da­ha
sağ­la­na­ma­mış­tır. Böl­ge bu şe­kil­de is­tik­rar­sız­laş­tı­rıl­mış ve ye­ni ça­tış­ma­la­rın pat­
lak ver­me­si­ne ze­min ha­zır­lan­mış­tır. Ni­te­kim da­ha son­ra­ki yıl­lar­da pat­lak ve­ren
Os­man­lı-İn­gi­liz ve Rus Sa­vaş­la­rı (1806-1812), Mı­sır Va­li­si Meh­med Ali Pa­şa’nın
(1769-1849) 1831-1841 ara­sın­da­ki is­ya­nı, bu sü­re­cin bir de­va­mı ni­te­li­ğin­de­dir.
Bun­lar­dan Meh­med Ali Pa­şa İs­ya­nı, Os­man­lı Dev­le­ti için tam bir he­zi­met ol­
muş­tur. Meh­med Ali Pa­şa’nın oğ­lu İb­ra­him Pa­şa, Os­man­lı Or­du­su’nu ar­dı ar­dı­na
mağ­lup ede­rek Kü­tah­ya’ya ka­dar iler­le­miş ve İs­tan­bul’u teh­dit et­miş­tir.
Dö­ne­min dev­let adam­la­rı Meh­med Ali Pa­şa teh­li­ke­si­ni Os­man­lı as­ke­rî gü­
cüy­le ber­ta­raf ede­me­ye­cek­le­ri­ni, do­la­yı­sıy­la Av­ru­pa­lı Bü­yük Dev­let­le­rin dip­lo­ma­
tik ve as­ke­rî yar­dı­mı­na ih­ti­yaç gör­dük­le­ri için bu des­te­ğin sağ­la­na­bil­me­si için iki
önem­li dip­lo­ma­tik ham­le yap­mış­lar­dır:
Ön­ce­lik­le İn­gil­te­re’nin des­te­ği­ni ala­bil­mek için 16 Ağus­tos 1838 ta­ri­hin­de Bal­
ta Li­ma­nı Ti­ca­ret An­tlaş­ma­sı im­za­lan­mış­tır. Bu­nun­la sa­de­ce İn­gil­te­re’ye önem­li
ik­ti­sa­dî ta­viz­ler ve­ril­miş, da­ha son­ra­ki gün­ler­de an­tlaş­ma Av­ru­pa’nın bir­çok dev­
le­ti­ne de teş­mil edil­miş­tir. Meh­med Ali Pa­şa teh­li­ke­si­nin de­vam et­me­si üze­ri­ne
bu kez 3 Ka­sım 1839’da Tan­zi­mat Fer­ma­nı ilan edi­le­rek Mo­dern­leş­me dev­let si­
ya­se­ti hâ­li­ne ge­ti­ril­miş­tir. Mus­ta­fa Re­şid Pa­şa, Tan­zi­mat’ın ne­den ilan edil­me­si
ge­re­ği­ni Sul­tan Ab­dül­me­cid’e izah eder­ken kul­lan­dı­ğı “Av­ru­pa’nın te­vec­cü­hü­nü”
ka­zan­mak ifa­de­si önem­li ol­sa ge­re­kir. Ni­te­kim bu şe­kil­de ya­pı­lan ti­ca­rî ve kül­tü­
rel iki ham­le olum­lu so­nuç ver­miş; 15 Tem­muz 1840’da Lon­dra’da İn­gil­te­re, Rus­
ya ve Avus­tur­ya’nın ka­tı­lı­mıy­la ger­çek­leş­ti­ri­len kon­fe­rans­ta Lon­dra Ant­laş­ma­sı’nı
im­za­la­ya­rak Meh­med Ali Pa­şa’nın iş­gal et­ti­ği top­rak­la­rı bo­şal­ta­rak Mı­sır Va­li­li­ği
ile ye­tin­me­si is­ten­miş­tir. İkin­ci önem­li ham­le as­ke­rî it­ti­fak­la­rın ya­pıl­ma­sı ol­muş­
tur. Bu­nun için ön­ce 8 Tem­muz 1833’de Hün­kâr İs­ke­le­si İt­ti­fak Ant­laş­ma­sı Rus­ya
ile im­za­lan­mış­tır. Fa­kat İn­gil­te­re ve Fran­sa’nın bu­na tep­ki gös­ter­me­si üze­ri­ne bu
uy­gu­lan­ma­mış­tır. De­va­mın­da ise, İn­gil­te­re ve Avus­tur­ya’nın do­nan­ma­sıy­la Meh­
med Ali Pa­şa mağ­lup edil­miş; 27 Ka­sım 1840 ta­ri­hin­de­ki an­laş­may­la bu is­yan res­
men so­na er­miş­tir. Bu şe­kil­de Os­man­lı, Av­ru­pa­lı dev­let­le­rin dip­lo­ma­tik ve as­ke­rî
yar­dım­la­rıy­la Meh­med Ali Pa­şa teh­li­ke­si­nin or­ta­dan kalk­ma­sı sağ­lan­mış­tır.
İs­tan­bul’un Meh­med Ali Pa­şa ta­ra­fın­dan teh­dit edil­me­si üze­ri­ne Rus­ya’nın
do­nan­ma­sı­nı İs­tan­bul’a gön­der­me­si, Rus as­ke­ri­nin ka­ra­ya çık­ma­sı ve bu dev­let­le
Hün­kâr İs­ke­le­si İt­ti­fak An­laş­ma­sı’nın im­za­lan­ma­sı, bu kez bam­baş­ka bir dip­lo­
 7. Ünite - Modern Osmanlı Diplomasisi ve Pratiği 1839-1878 165

ma­tik so­ru­nun pat­lak ver­me­si­ne yol aç­mış­tır: Bo­ğaz­lar So­ru­nu. Bo­ğaz­lar So­ru­
nu, Rus do­nan­ma­sı­nın Bo­ğaz’dan ge­çe­rek İs­tan­bul’a gel­me­si Ça­nak­ka­le Bo­ğa­zı ve
Mar­ma­ra Denizi’nin du­ru­mu hak­kın­da Av­ru­pa­lı Bü­yük Dev­let­ler ara­sın­da baş­la­
yan tar­tış­ma­la­ra ve­ri­len isim­dir. Bu du­rum baş­ta İn­gil­te­re ol­mak üze­re di­ğer dev­
let­le­ri ra­hat­sız et­miş ve ya­ban­cı dev­let­le­re ait do­nan­ma­la­rın bo­ğaz­lar­dan ge­çiş­le­
ri­nin han­gi şart­lar­da na­sıl ola­ca­ğı so­ru­su te­laf­fuz edil­me­ye baş­lan­mış­tı. Os­man­lı
Dev­le­ti ise, ken­di top­ra­ğı olan ve da­ha da önem­li­si baş­şeh­rin­den ge­çen bu böl­
ge hak­kın­da ka­rar ver­me ve söz sa­hi­bi ol­ma du­ru­mun­da de­ğil­di. Bun­dan do­la­yı
Meh­med Ali Pa­şa Me­se­le­si’ne mü­da­hil olan Os­man­lı Dev­le­ti, İn­gil­te­re, Rus­ya ve
Avus­tur­ya gi­bi dev­let­le­rin te­şeb­bü­süy­le Lon­dra’da bir top­lan­tı ya­pıl­mış ve ne­ti­ce­
sin­de 3 Tem­muz 1841 Lon­dra Ant­laş­ma­sı im­za­la­na­rak Bo­ğaz­lar’dan ge­çiş şart­la­
rı, ba­rış du­ru­mun­da ya­ban­cı dev­let­ler ait sa­vaş ge­mi­le­ri­nin bo­ğaz­lar­dan ge­çi­şi­ne
ka­pa­tıl­ma­sı il­ke­siy­le tes­pit edil­miş­tir. Böy­le bu tar­tış­ma da­ha bü­yük bir so­ru­na
dö­nüş­me­den hal­le­dil­miş­tir.
Bo­ğaz­lar’ın du­ru­mu hak­kın­da Av­ru­pa­lı Bü­yük Dev­let­ler ara­sın­da sağ­la­nan uz­
laş­ma, da­ha son­ra bir baş­ka Os­man­lı top­ra­ğın­da pat­lak ve­ren Kut­sal Yer­ler Me­se­
le­si’nde ise bir tür­lü sağ­la­na­ma­mış­tır. Kut­sal Yer­ler Me­se­le­si, Ku­düs’te bu­lu­nan ve
Hı­ris­ti­yan­lar ta­ra­fın­dan kut­sal ka­bul edi­len ba­zı me­kân­la­rın Hı­ris­ti­yan mez­hep­le­ri,
özel­lik­le de Or­to­doks ve Ka­to­lik­ler ta­ra­fın­dan kul­la­nıl­ma­sı; ba­kı­mı­nın ya­pıl­ma­sı
hak­kın­da ara­la­rın­da çı­kan an­laş­maz­lık­lar­dan do­la­yı Rus­ya ve Fran­sa gi­bi bazı Av­ru­
pa­lı Bü­yük Dev­let­le­rin mü­da­ha­le­le­riy­le baş­la­yan re­ka­bet ve­ya mü­ca­de­le­dir.
As­lın­da es­ki­den be­ri var olan bu me­se­le­nin bu dö­nem­de ye­ni­den alev­len­me­
si şu şe­kil­de ol­muş­tur: 1789 ih­ti­lâ­li­nin ar­dın­dan Fran­sa’da baş­la­yan lâ­ik yö­ne­ti­
min, bu böl­ge­de­ki Hı­ris­ti­yan­lar­la il­gi­len­me­me­si üze­ri­ne böl­ge­de do­ğan boş­lu­ğu,
Avus­tur­ya ve Rus­ya dol­dur­ma­ya baş­la­mış­tı. Avus­tur­ya da­ha ön­ce­den im­za­la­nan
ka­pi­tü­las­yon ant­laş­ma­la­rı­nı ve 1699 Kar­lof­ça gi­bi ant­laş­ma­la­rı ile­ri sü­re­rek Ka­to­
lik­ler­le; Rus­ya ise doğ­ru­dan 1774 Kü­çük Kay­nar­ca Ant­laş­ma­sı’na da­ya­na­rak Or­
to­doks­lar­la il­gi­len­mek­tey­di. Fa­kat Lou­is Na­pol­yon Bo­na­par­te dö­ne­min­de (1849-
1870), Fran­sa’nın böl­ge­de­ki es­ki si­ya­se­ti­ne dön­me­siy­le, ya­ni Ka­to­lik­ler­le tek­rar
il­gi­len­me­ye baş­la­ma­sıy­la bu üç dev­let ara­sın­da cid­dî bir re­ka­bet ve ça­tış­ma pat­lak
ver­miş­tir. Bu re­ka­bet özel­lik­le de Or­to­doks­lar adı­na Rus­ya ve Ka­to­lik­ler adı­na
tek­rar dev­re­ye gi­ren Fran­sa ara­sın­da ce­re­yan et­miş­tir. Os­man­lı dev­let adam­la­rı
böy­le­ce bu iki dev­let ara­sın­da kal­mış­lar­dı. Fa­kat ne­ti­ce­de Kut­sal Yer­ler­de­ki di­nî
me­kân­la­rın kul­la­nıl­ma­sın­da çı­kan an­laş­maz­lık­la­rın çö­zül­me­sin­de, Fran­sız­la­rın
ta­lep­le­ri doğ­rul­tu­sun­da Ku­düs’te­ki Ka­ma­me Ki­li­se­si üze­rin­de Ka­to­lik­le­rin le­hi­ne
ba­zı dü­zen­le­me­ler yap­mış­lar­dı. Fa­kat bu çö­züm, tam bir çö­züm­süz­lük ol­muş ve
ne Fran­sız­la­rı ne de Rus­la­rı mem­nun et­miş­ti.
Özel­lik­le de Rus­ya bu ge­liş­me­den en faz­la ra­hat­sız olan ta­raf­tı ve Kut­sal Yer­ler
Me­se­le­si ile Os­man­lı va­tan­da­şı Or­to­doks­la­rın hâ­mi­li­ği için Os­man­lı Dev­le­ti’ni
iyi­ce sı­kış­tır­ma­ya baş­la­mış­tır. As­lın­da Rus­ya’nın bu ham­le­si, sa­de­ce di­nî amaç­lar
ve en­di­şe­ler­den; din ve ırk da­ya­nış­ma­sın­dan kay­nak­lan­mı­yor­du. Rus­ya’nın bu ta­
lep­ler üze­rin­den baş­ka amaç­la­rı güt­tü­ğü­nü gös­te­ren en so­mut de­lil 9 Ocak 1853
ta­ri­hin­de St. Pe­ters­burg’ta Çar I. Ni­ko­la ile İn­gil­te­re Bü­yü­kel­çi­si Ge­or­ge Ha­mil­ton
Sey­mo­ur (1797-1880) ara­sın­da ge­çen gö­rüş­me­dir. I. Ni­ko­la, Sey­mo­ur’a Os­man­
lı Dev­le­ti’nin ken­di ara­la­rın­da doğ­ru­dan pay­la­şıl­ma­sı­nı şu şe­kil­de tek­lif et­miş­ti:
“Kol­la­rı­mız ara­sın­da has­ta bir adam var. Çok has­ta. Si­ze açık­ça söy­le­me­li­yim ki, ge­ Hasta Adam, Rus Çarı I. Nikola
re­ken bü­tün ted­bir­le­ri al­ma­dan ön­ce onu gü­nün bi­rin­de kay­bet­me­miz bü­yük fe­la­ket tarafından Osmanlı Devleti’nin
içinde bulunduğu kötü
ola­cak­tır. Tür­ki­ye an­sı­zın öle­bi­lir.” Sey­mo­ur ise bu tek­lif kar­şı­sın­da, “has­ta­yı te­da­vi durumu ifade etmek için ilk
et­me­yi” ni­çin dü­şün­me­dik­le­ri­ni söy­le­ye­rek Os­man­lı Dev­le­ti’nin bü­tün­lü­ğü­nün defa kullanılmıştır.
166 Osmanlı Diplomasisi

de­vam et­me­si ge­rek­ti­ği­ni be­lirt­miş­tir. Bu ifa­de­ler­den de an­la­şıl­dı­ğı üze­re, Rus­ya

bu­ra­da Os­man­lı mi­ra­sı­nın pay­la­şıl­ma­sı­nı tar­tış­ma­ya aç­mış ve bu­nu ön­ce­lik­le İn­
gil­te­re’ye tek­lif et­miş­tir. İn­gil­te­re ise 1798 yı­lın­da Mı­sır’ın Fran­sa ta­ra­fın­dan iş­gal
edil­me­sin­den be­ri ta­kip et­ti­ği Os­man­lı top­rak bü­tün­lü­ğü­nün ko­run­ma­sı si­ya­se­ti­
ni de­vam et­ti­re­rek bu tek­li­fi red­det­miş­tir.
Bu şe­kil­de Kut­sal Yer­ler Me­se­le­si’ni ba­ha­ne ede­rek Os­man­lı Dev­le­ti’nin pay­la­
şıl­ma­ya açan I. Ni­ko­la, İn­gil­te­re’den is­te­di­ği des­te­ği ala­ma­yın­ca, bu­nu ken­di uh­
de­si­ne al­mış­tır. Bu­nun için Ge­ne­ral Mens­chi­kow 28 Şu­bat 1853’de ola­ğa­nüs­tü el­çi
ola­rak İs­tan­bul’a gön­de­re­rek Os­man­lı Dev­le­ti’ni âde­ta sa­va­şa sü­rük­le­mek için her
şe­yi yap­mış­tır. Ni­te­kim Mens­chi­kow, yük­sek su­bay­lar­dan olu­şan 46 ki­şi­lik he­yet­le
İs­tan­bul’a ayak ba­sar bas­maz dip­lo­ma­si ku­ral­la­rı­nı alt üst ede­rek Os­man­lı dev­let
adam­la­rı­nı sı­kış­tır­ma­ya ça­lış­mış­tır. Ör­ne­ğin gün­lük kı­ya­fet­ler­le Sad­ra­zam Mus­
ta­fa Re­şid Pa­şa’yı zi­ya­ret et­miş, Hâ­ri­ci­ye Nâ­zı­rı Fu­ad Pa­şa’yı zi­ya­ret et­me­di­ği gi­bi
onu “ha­in” ilan ede­rek is­ti­fa et­me­si ge­rek­ti­ği­ni söy­le­miş ve is­ti­fa da et­tir­miş­tir.
Bu tür ham­le­le­riy­le is­te­di­ği so­nu­cu el­de eden Mens­chi­kow, da­ha son­ra iki ta­le­bi­
ni Ba­bıâ­li’ye ilet­miş­ti: Böl­ge­de­ki Kut­sal Me­kân­lar ko­nu­sun­da Or­to­doks­lar le­hi­ne
ba­zı dü­zen­le­me­le­rin ya­pıl­ma­sı ve Or­to­doks Os­man­lı Te­baa­sı’nın hi­ma­ye­si­nin bir
se­net­le ta­nın­ma­sı. Bu ara­da Sul­tan Ab­dül­me­cid’i zi­ya­ret ede­rek bu kez de Hâ­ri­ci­
ye Nâ­zı­rı Rı­fat Pa­şa’nın gö­re­vin­den alı­na­rak ye­ri­ne Mus­ta­fa Re­şid Pa­şa’nın ge­ti­ril­
me­si­ni sağ­la­mış­tır.
Os­man­lı hü­kü­me­ti ve Sa­ray üze­rin­de ol­duk­ça et­ki­li olan İn­gil­te­re’nin İs­tan­bul
Bü­yü­kel­çi­si Can­ning, bu sü­reç­te Os­man­lı dev­let adam­la­rı­nın en önem­li yar­dım­cı­
sı ol­muş­tur. Ni­te­kim Can­ning’in tav­si­ye­le­ri doğ­rul­tu­sun­da Kut­sal Yer­ler hak­kın­
da­ki is­tek­ler hak­kın­da ça­lış­ma ya­pıl­mış, fa­kat Or­to­doks Te­ba­a hak­kın­da­ki se­net
ka­bul edil­me­miş­ti. So­nuç­la­rı iti­ba­rıy­la Kut­sal Yer­ler Me­se­le­si, or­ta yol bu­lun­mak
su­re­tiy­le hal­le­dil­se de, Or­to­doks Te­ba­a hak­kın­da Rus­ya’ya bir se­ne­din ve­ril­me­si
17 Ma­yıs 1853 ta­ri­hin­de top­la­nan Os­man­lı is­ti­şa­re mec­li­si ta­ra­fın­dan red­de­dil­
miş­tir. Os­man­lı Dev­le­ti’nin böy­le bir ka­rar al­ma­sın­da İn­gil­te­re ve Fran­sa’nın Bü­
yü­kel­çi­le­ri­nin et­ki­le­ri ol­muş­tur.
Bu­nun üze­ri­ne Mens­chi­kow, Os­man­lı-Rus iliş­ki­le­ri­nin ke­sil­di­ği­ni be­lir­te­rek
İs­tan­bul’u terk et­miş­tir. Gi­der­ken de, “bu mü­na­se­bet­le­rin ke­sil­me­si­nin ya­ra­ta­ca­ğı
fe­ci ne­ti­ce­le­ri ve sa­yı­sız afet­le­ri ek­se­lans­la­rı­nın ari­fa­ne tak­di­ri­ne bı­ra­kı­yo­rum”, di­
ye­rek Os­man­lı Dev­le­ti’ni teh­dit et­me­yi de ih­mal et­me­miş­tir. Mens­chi­kow’un bu
ic­ra­at­la­rı Kı­rım Har­bi’nin pat­lak ver­me­sin­de önem­li bir ye­re sa­hip­tir. Do­la­yı­sıy­la
Çar I. Ni­ko­la, is­te­di­ği so­nu­cu bu aşa­ma­da el­de et­miş­tir.

1853-56 Kı­rım Har­bi

Os­man­lı ve Av­ru­pa ta­ri­hi­nin en önem­li as­ke­rî, si­ya­sî ve dip­lo­ma­si ge­liş­me­le­
rin­den olan 1853-1856 Kı­rım Har­bi, Rus Or­du­su’nun Ef­lak-Boğ­dan’a gir­me­siy­le
22 Ha­zi­ran 1853’te fii­lî ola­rak baş­la­mış­tır. Bu ara­da Rus­ya, Av­ru­pa dip­lo­ma­tik
çev­re­le­ri­ne ve ka­mu­oyu­na bu sa­va­şın ge­rek­çe­si­ni izah et­me ih­ti­ya­cı­nı duy­muş ve
Av­ru­pa­lı dev­let­le­re gön­der­di­ği be­yan­na­me­de, ama­cı­nın as­lın­da sa­vaş ol­ma­dı­ğı;
an­laş­ma­lar­la “ken­di­si­ne ta­nı­nan hak­la­ra say­gı­yı” te­min et­mek ve Or­to­doks inan­
cı­nı “ko­ru­mak” ol­du­ğu­nu id­di­a et­miş­tir. Rus­ya bu­ra­da sa­va­şın ne­de­ni ola­rak di­nî
gün­de­me ge­ti­re­rek, si­ya­sî amaç­la­rı­nı giz­le­mek is­te­miş­tir.
Rus­ya’nın di­nî amaç­lı bu iza­hı­na rağ­men muh­te­mel bir Os­man­lı-Rus sa­va­şın­
dan en faz­la ra­hat­sız­lık du­yan Avus­tur­ya ol­muş­tur. Zi­ra sa­va­şı ka­zan­ma ih­ti­ma­li
yük­sek olan Rus­ya’nın Bal­kan­lar’a ka­dar in­me­si Avus­tur­ya için bü­yük bir teh­li­ke
ola­bi­lir­di. Bun­dan do­la­yı Avus­tur­ya, bu sa­va­şın önü­ne ge­çe­bil­mek için Vi­ya­na’da
 7. Ünite - Modern Osmanlı Diplomasisi ve Pratiği 1839-1878 167

bir kon­gre­nin top­lan­ma­sı­nı sağ­la­mış ve Gayr-i Müs­lim­ler için is­te­nen di­nî im­ti­
yaz­la­rın ga­ran­ti edil­me­si­ni sağ­la­ma­ya ça­lı­şa­rak, Rus­ya’nın sa­vaş ma­ze­re­ti­ni elin­den
al­mak ve önü­nü kes­mek is­te­miş­tir. Ni­te­kim Avus­tur­ya, İn­gil­te­re, Fran­sa, Prus­ya ve
Rus­ya’nın ka­tıl­dı­ğı bu kon­gre­de, Ba­bıâ­li’nin Or­to­doks Ki­li­se­si’ne le­hi­ne ta­nı­ya­ca­ğı
im­ti­yaz­lar Kü­çük Kay­nar­ca ve 1829 Edir­ne Ant­laş­ma­sı’na gö­re ola­ca­ğı; bu im­ti­yaz­
lar Or­to­doks­lar­la sı­nır­lı ol­ma­ya­rak ve di­ğer mez­hep­le­ri de kap­sa­ya­ca­ğı ka­bul edil­
miş­ti. Bu­na gö­re, Os­man­lı Dev­le­ti ta­ra­fın­dan di­ğer mez­hep­le­re ta­nı­nan im­ti­yaz­la­ra
Or­to­doks­lar­la il­gi­li olan­la­rın da ek­le­ne­ce­ği­ne da­ir bir ta­ah­hüt­te bu­lu­nu­la­cak­tı.
Ken­di­si hak­kın­da gö­rüş­me­le­rin ya­pıl­dı­ğı bu kon­gre­ye da­vet edil­me­yen Os­
man­lı Dev­le­ti’nin, kon­gre­nin ka­rar­la­rı­nı red­det­me­si üze­ri­ne, Kı­rım Sa­va­şı 4 Ekim
1853’te res­men baş­la­mış­tır. Rus­la­rın, fır­tı­na­dan do­la­yı Si­nop Li­ma­nı’na sı­ğı­nan
Os­man­lı ge­mi­le­ri­ni 30 Ka­sım 1853 ta­ri­hin­de ba­tır­ma­sı ve Müs­lü­man ma­hal­le­
si­ni ate­şe ver­me­si, Kı­rım Har­bi’nin kı­rıl­ma nok­ta­sı ol­muş­tur. Bu ola­ya ka­dar bir
Os­man­lı-Rus sa­vaş şek­lin­de ce­re­yan eden Kı­rım Har­bi, bun­dan son­ra Av­ru­pa­lı
Bü­yük Dev­let­le­rin de dâ­hil ol­ma­sıy­la bir Av­ru­pa sa­va­şı bo­yu­tu­nu al­mış­tır. Rus­
ya’nın so­nuç­la­rı­nı bi­le­rek böy­le­si­ne bir bas­kın­la Av­ru­pa ka­mu­oyu­nu ve Av­ru­pa­lı
dev­let­le­ri kar­şı­sı­na al­ma­sı il­ginç ol­sa ge­re­kir.
Ni­te­kim bu ge­liş­me­ye en sert tep­ki­yi ve­ren İn­gil­te­re ve Fran­sa, 27 Şu­bat 1854’te
Rus­ya’ya bir no­ta ve­re­rek, Ef­lak ve Boğ­dan’ı der­hal bo­şalt­ma­sı­nı ve Os­man­lı Dev­
le­ti’nin top­rak bü­tün­lü­ğü­nü ka­bul et­me­si­ni is­te­miş­ler­di. Şa­yet Rus­ya bu­nu ka­bul
eder­se Os­man­lı Dev­le­ti şun­la­rı ta­ah­hüt ede­cek­ti: Tüm Os­man­lı va­tan­daş­la­rı ka­
nun önün­de eşit ola­cak­lar, te­ba­a ara­sın­da cins ve mez­hep far­kı ol­ma­dan her­kes
me­mur ta­yin edi­le­bi­le­cek, Hı­ris­ti­yan­la­rın şa­hit­li­ği Müs­lü­man­lar­la eşit ka­bul edi­
le­cek, Kar­ma Mah­ke­me­ler ka­bul edi­le­cek ve Ha­raç kal­dı­rı­la­cak. İlan edil­me­sin­
den tak­ri­ben iki yıl ön­ce ce­re­yan eden bu ge­liş­me, as­lın­da Is­la­hat Fer­ma­nı’nın
ayak ses­le­rin­den baş­ka bir şey de­ğil­di.
Rus­ya’nın bu no­ta­yı red­det­me­si üze­ri­ne bu iki dev­let 12 Mart 1854’te Os­man­lı
Dev­le­ti’yle it­ti­fak ant­laş­ma­sı im­za­la­mış­lar­dı. İt­ti­fak ant­laş­ma­sı­nın ar­dın­dan Rus­
ya’ya dört mad­de­den olu­şan bir no­ta 22 Tem­muz’da ve­ril­miş; bun­da Os­man­lı
Dev­le­ti’nin ge­nel bir re­form yap­ma­sı gün­de­me ge­ti­ril­miş­tir. Bu ara­da Os­man­lı
Dev­le­ti, sa­vaş­tan do­la­yı or­ta­ya çı­kan ma­lî sı­kın­tı­nın gi­de­ril­me­si için 24 Ağus­tos
1854 ta­ri­hin­de İn­gi­liz ve Fran­sız ban­ka­la­rıy­la Os­man­lı ta­ri­hin­de­ki ilk dış borç
an­laş­ma­sı­nı im­za­lan­mış­tır. Bu tür dış borç an­laş­ma­la­rı da­ha son­ra­ki yıl­lar­da ar­
ta­rak de­vam et­miş­tir. Bu du­rum Os­man­lı Dev­le­ti’nin hem ma­lî hem de dip­lo­ma­si
ala­nın­da da­ha da za­yıf­lat­mış ve Av­ru­pa­lı Bü­yük Dev­let­le­rin dış mü­da­ha­le­le­ri­ni de
ko­lay­laş­tır­mış­tır. Bu so­nu­cun alın­ma­sın­da Kı­rım Har­bi et­ki­li ol­muş­tur.
Rus­ya’nın 22 Tem­muz ta­rih­li İn­gi­liz ve Fran­sız no­ta­sı­nı red­det­me­si üze­ri­ne
müt­te­fik dev­let­ler, 13 Ey­lül’de 120 000 ki­şi­lik or­du ile Kı­rım’a çı­kart­ma yap­mış­lar­
dır. Fa­kat is­te­ni­len so­nu­cun bir tür­lü alı­na­ma­ma­sın­dan do­la­yı bu kez Avus­tur­ya ve
Pi­ye­mon­te de Rus­ya’ya kar­şı müt­te­fik kuv­vet­le­re ka­tıl­mış­tır. Ni­ha­yet 9 Ey­lül 1855
ta­ri­hin­de Si­vas­to­pol’ün düş­me­si üze­ri­ne 16 Ara­lık’ta Rus­ya ve­ri­len bir ül­ti­ma­tom
ile sa­va­şa son ver­me­si is­te­miş­tir. Bu ül­ti­ma­tom­da ya­pı­la­cak ba­rı­şa esas ola­cak dört
önem­li mad­de yer al­mak­ta­dır. Bu­na gö­re Ef­lak-Boğ­dan ve Sır­bis­tan Av­ru­pa­lı Bü­yük
Dev­let­le­rin top­lu hi­ma­ye­sin­de ola­cak, Ka­ra­de­niz ta­raf­sız hâ­le ge­ti­ri­le­cek ve Os­man­
lı Dev­le­ti sı­nır­la­rı için­de bu­lu­nan bü­tün Hı­ris­ti­yan­la­ra ve Müs­lü­man­la­ra Av­ru­pa
ga­ran­ti­si al­tın­da ye­ni hak­lar ve­ril­me­si­ni ta­ah­hüt ede­cek­tir. Rus­ya, ba­zı ufak iti­raz­lar
dı­şın­da bu mad­de­le­ri ka­bul et­ti­ği­ni ilan ede­rek sa­va­şı so­na er­dir­miş­tir.
Os­man­lı Dev­le­ti, bu şe­kil­de Kı­rım Har­bi’ni as­ke­rî ola­rak ka­zan­ma­sı­na rağ­men,
bu ga­li­bi­ye­tin so­nuç­la­rın­dan is­ti­fa­de ede­me­miş­tir. Top­rak ka­za­na­ma­mış ve sa­vaş
168
Islahat Fermanı, alt yapısı
Kırım Harbi sürecinde
hazırlanan, daha sonra
Avrupalı Büyük Devletlerin
Büyükelçileri ve Osmanlı
devlet adamlarının birlikte
hazırladıklar genel ıslahat
maddelerini ihtiva eden
ve Sultan Abdülmecid’in
onaylamasıyla 28 Şubat
1856’da ilan edilen fermandır. Dev­le­ti’nde­ki Hı­ris­ti­yan te­baa­nın hak­la­rı­nı ve im­ti­yaz­la­rı­nı açık­la­yan bir mad­
Avrupa Uyumu, 1815 Viyana
Kongresi’ne katılan İngiltere, kı­nı ve­re­ce­ği­ni ve bu­nun Os­man­lı Dev­le­ti’nin ba­ğım­sız­lı­ğı­nın ih­la­li an­la­mı­na ge­le­
Fransa, Rusya, Avusturya ve
Prusya’nın (1871’den sonra
Alman İmparatorluğu),
bundan sonra ortaya çıkacak
meselelerde Avrupa’daki
düzeni korumak için birlikte
hareket etme amacıyla
teşkil edilmiştir. Özellikle de
Osmanlı Devleti’nin birçok iç
meselesinde bu devletlere
ait İstanbul’daki Büyükelçileri
Avrupa Uyumu adına Osmanlı çek­leş­ti­ri­len Pa­ris Kon­gre­si’nin otu­rum­la­rı 25 Şu­bat’ta baş­la­mış ve 30 Mart 1856
hükümetine ortak baskıda
bulunmuşlardır.
Osmanlı Diplomasisi
taz­mi­na­tı ala­ma­mış­tır. Fa­kat yi­ne de Os­man­lı’nın bu sa­vaş­tan iki ka­zan­cı­nın ol­du­
ğu­nun da be­lir­til­me­si ge­re­ki­yor: Ba­tı­lı müt­te­fik­le­rin sa­ye­sin­de da­hi ol­sa azı­lı ve ka­
dim düş­ma­nı Rus­ya’yı mağ­lup et­me­si­nin ver­di­ği psi­ko­lo­jik tat­min bi­rin­ci ka­zan­cı;
Rus­ya kar­şı­sın­da ağır bir mağ­lu­bi­yet al­mak­tan ve da­ha da kö­tü­sü tas­fi­ye edil­mek­ten
kur­tul­ma­sı ise ikin­ci­si ol­muş­tur. Av­ru­pa­lı dev­let­ler Rus­ya’ya kar­şı Os­man­lı Dev­le­
ti’nin ya­nın­da sa­vaş­ma­sa­lar­dı, çok ağır bir mağ­lu­bi­yet alı­na­bi­lir­di; bu da dev­le­tin
is­tik­ba­li için çok da­ha olum­suz so­nuç­la­ra ne­den ola­bi­lir­di. Do­la­yı­sıy­la Kı­rım Har­bi
ile Os­man­lı Dev­le­ti za­man ka­zan­mış­tır.
1856 Pa­ris Kon­gre­si ve Is­la­hat Fer­ma­nı’nın İlan Edil­me­si
Pa­ris Kon­gre­si’nin gün­de­mi­nin be­lir­len­me­siy­le ala­ka­lı önem­li bir top­lan­tı, 1 Şu­
bat 1856’da Vi­ya­na’da bir ara­ya ge­len Avus­tur­ya, İn­gil­te­re ve Fran­sa’nın ka­tı­lı­mıy­la
ger­çek­leş­ti­ril­miş­tir. Sa­va­şın ar­dın­dan Rus­lar­la ya­pı­la­cak olan ba­rış gö­rüş­me­le­ri­
nin ge­nel hat­la­rı­nı be­lir­le­yen bu top­lan­tı­ya, Os­man­lı Dev­le­ti’nin dâ­hil edil­me­me­si
dik­kat çe­ki­ci­dir. Bu dev­let­ler ara­sın­da Kı­rım Har­bi’ni ka­za­nan, do­la­yı­sıy­la ba­rış
ant­laş­ma­sı­nın be­lir­len­me­sin­de en faz­la et­ki­si ol­ma­sı ge­re­ken Os­man­lı Dev­le­ti dı­
şa­rı­da bı­ra­kıl­dı­ğı bu top­lan­tı­da gün­de­me ge­len ko­nu­lar­dan en önem­li­si, Os­man­lı
de­nin bu ant­laş­ma­ya kon­ma­sı dü­şün­ce­si­dir. Bu­nun ha­be­ri­ni alan Os­man­lı dev­
let adam­la­rı, dip­lo­ma­tik bir ham­le ya­pa­rak il­gi­li hu­su­sun ba­rış ant­laş­ma­sı­na bir
mad­de ola­rak gir­me­me­si için aci­len bir ıs­la­hat fer­ma­nı ha­zır­la­na­rak ilan edil­me­
si­ne ka­rar ver­di­ler. Fer­ma­nın ha­zır­lan­ma­sı için Sad­ra­zam Âlî Pa­şa, Hâ­ri­ci­ye Nâ­zı­
rı Fu­ad Pa­şa, müt­te­fik dev­let­ler­den İn­gil­te­re, Fran­sa ve Avus­tur­ya el­çi­le­ri­nin yer
al­dı­ğı bir he­yet ku­rul­muş­tu. Bu şe­kil­de Os­man­lı dev­let adam­la­rın­dan ve ya­ban­cı
dev­let­le­rin dip­lo­mat­la­rın­dan olu­şan ku­ru­lun ça­lış­ma­sıy­la ha­zır­la­nan Is­la­hat Fer­
ma­nı, 28 Şu­bat’ta bü­yük bir me­ra­sim­le ilan edil­miş­tir. Du­rum he­men Pa­ris Kon­
gre­si’ne bil­di­ri­le­rek bu ko­nu­da­ki bir dü­zen­le­me­nin ant­laş­ma mad­de­le­ri ara­sı­na
gir­me­si­ne, bu ham­le ile en­gel olun­ma­ya ça­lı­şıl­mış­tır.
Bu ara­da Is­la­hat Fer­ma­nı’nın ha­zır­lan­ma­sı ve ilan edil­me­siy­le ala­ka­lı ola­rak
Os­man­lı dev­let adam­la­rı ara­sın­da fik­rî ay­rı­lık­la­rın ol­du­ğu­nun be­lir­til­me­si ge­re­
ki­yor. Es­ki Sad­ra­zam Mus­ta­fa Re­şid Pa­şa, Fran­sız el­çi­nin ba­lo­sun­da Sad­ra­zam Âlî
Pa­şa’nın ken­di­si­ne; Hı­ris­ti­yan te­ba­ası­na da­ir ya­pı­la­cak şey­le­rin bir an ön­ce uy­gu­
lan­ma­sı hâ­lin­de bu­nun ant­laş­ma­ya ge­çi­ril­me­ye­ce­ği­ne da­ir ya­ban­cı el­çi­le­rin söz
ver­di­ği­ni söy­le­di­ği­ni ve ken­di­sin­den fik­ri­ni öğ­ren­mek is­te­di­ği­ni nak­let­mek­te­dir.
Bu­nun üze­ri­ne Mus­ta­fa Re­şid Pa­şa Sad­ra­zam’a, gün­dem­de olan ba­rış şart­la­rı­nın
4. mad­de­si­nin Hı­ris­ti­yan­lar hak­kın­da ol­du­ğu­nu, bu­nun şim­di­ye ka­dar hiç­bir res­
mî ve­si­ka­da gö­rül­me­ye­cek şe­kil­de Müs­lü­man­lar ile Hı­ris­ti­yan­la­rı her ba­kım­dan
tam eşit ha­le ge­tir­di­ği­ni; bu du­ru­mun “di­ğer dev­let­le­re iş­çi­le­ri­mi­ze mü­da­ha­le hak­
ce­ği­ni” söy­le­miş­tir. De­va­mın­da Pa­ris’e gi­de­cek he­ye­te da­vet edil­di­ği hal­de git­mek
is­te­me­yen Mus­ta­fa Re­şid Pa­şa, “dev­le­tin ba­ğım­sız­lı­ğı­nı ih­lâl ede­cek” bir ant­laş­ma­ya
im­za at­mak su­çu­na iş­ti­rak­çi ol­ma­mak için bu­nu red­det­ti­ği­ni, ifa­de et­mek­te­dir.
Mus­ta­fa Re­şid Pa­şa’nın bu­ra­da­ki hak­lı en­di­şe­si, fer­ma­nın an­tlaş­ma mad­de­le­rin­de
geç­me­siy­le, il­gi­li dev­let­le­rin Os­man­lı iç iş­le­ri­ne ka­rış­ma­sı­na hu­ku­kî da­ya­nak sağ­
la­ya­ca­ğı­dır. Bun­dan son­ra­ki ge­liş­me­ler, Re­şid Pa­şa’yı hak­lı çı­kar­mış­tır.
İn­gil­te­re, Fran­sa, Rus­ya, Avus­tur­ya, Prus­ya ve Sar­dun­ya’nın ka­tı­lı­mıy­la ger­
ta­ri­hin­de ni­haî an­tlaş­ma­nın im­za­lan­ma­sıy­la ta­mam­lan­mış­tır. Ge­nel bir tes­pit­le
Os­man­lı Dev­le­ti, “Av­ru­pa Uyu­mu”nu teş­kil eden Av­ru­pa­lı Bü­yük Dev­let­ler­le eşit
 7. Ünite - Modern Osmanlı Diplomasisi ve Pratiği 1839-1878 169

hak­la­ra sa­hip bir dev­let ola­rak ilk de­fa böy­le­si bir kon­gre­ye iş­ti­rak et­miş­tir. Bu tes­
pit önem­li ol­mak­la bir­lik­te, as­lın­da bu­nun pek de pra­ti­ği ol­ma­mış­tır. Gö­rüş­me­ler
sı­ra­sın­da müt­te­fik dev­let­ler ara­sın­da­ki it­ti­fak bö­lün­müş ve her­kes ken­di men­fa­ati­
ne gö­re ha­re­ket et­miş­tir. Bu du­rum, Sad­ra­zam Âlî Pa­şa’nın ve Pa­ris’te­ki Bü­yü­kel­çi
Meh­med Ce­mil Bey’in ikin­ci de­le­ge ola­rak tem­sil et­ti­ği Os­man­lı Dev­le­ti’ni di­rekt
et­ki­le­miş­tir. Bu şe­kil­de Pa­ris Kon­gre­si’nde ga­lip­ler ile mağ­lup­lar bir­bi­ri­ne ka­rış­mış;
ga­lip Os­man­lı mağ­lup, tam ter­si­ne mağ­lup Rus­ya ise, ga­lip mu­ame­le­si gör­müş­tür.

Resim 7.1
1856 Paris
Kongresi’ndeki
oturumlardan bir
görüntü.

Kaynak: H.F.Hel­
molt, The His­tory of
the World, vol. VII­I,
(1907) New York,
Do­od. Me­ad and
Com­pany, s. 246.

34 mad­de­li Pa­ris Kon­gre­si’nin dik­kat­le­ri çe­ken en önem­li iki mad­de­si 7. ve 9.

mad­de­ler­dir. Bun­lar­dan Av­ru­pa dev­let­le­rin Os­man­lı Dev­le­ti’nin Av­ru­pa­lı dev­let­ler
hu­ku­kun­dan ve hak­la­rın­dan is­ti­fa­de et­me­si­ni ka­bul et­ti­ği 7. mad­de şu şe­kil­de­dir:
“Fran­sa, İn­gil­te­re, Avus­tur­ya, Rus­ya ve Pi­ye­mon­te dev­let­le­ri Os­man­lı Dev­le­ti­’nin
Av­ru­pa ge­nel hak­la­rın­dan ve top­lu­lu­ğu men­fa­at­le­rin­den his­se­dar ol­ma­ya da­hil ol­
du­ğu­nu ilan ve ay­rı­ca bu dev­let­ler­den her bi­ri ay­rı ay­rı Os­man­lı mem­le­ket­le­ri­nin
ta­ma­mıy­la is­tik­lâ­li­ne ria­yet et­me­yi ta­ah­hüt eder­ler. Bu ta­ah­hüt­le­rin ifa­sı­na da müş­
te­re­ken ke­fil ola­cak­lar­dır. Bu yüz­den bu­nu ih­lâl ede­cek bir du­rum, ge­nel men­fa­at­le­re
do­ku­nur bir me­se­le ola­rak ka­bul edi­le­cek­tir.”
18 Şu­bat 1856 ta­ri­hin­de ilan edi­len Is­la­hat Fer­ma­nı hak­kın­da­ki mem­nu­ni­ye­ti
di­le ge­ti­ren 9. mad­de ise şöy­le­dir:
“Haş­met­li Os­man­lı pa­di­şa­hı din ve ırk far­kı gö­zet­mek­si­zin te­ba­ası­nın re­fa­hı­nı yük­
sel­te­cek bir fer­man za­ten ilan et­miş ve Hı­ris­ti­yan te­ba­ası­na kar­şı iyi ni­yet­le­ri­ni be­lirt­
miş ol­du­ğun­dan, ta­ma­men ira­de-i şa­ha­ne­ye da­ya­nan bu fer­ma­nı Ba­rış Ant­laş­ma­sı­nı
im­za­la­yan dev­let­le­re de bil­dir­me­ye ka­rar ver­miş­tir. Bu ant­laş­ma­yı im­za eden dev­
let­ler bu fer­ma­nın ken­di­le­ri­ne ve­ril­me­si­nin yük­sek kıy­me­ti­ni tak­dir eder­ler. Fer­man
yu­ka­rı­da ad­la­rı ge­çen dev­let­le­rin ne be­ra­ber­ce ne de tek baş­la­rı­na Haş­met­li Sul­tan­la
te­baa­sın ara­sın­da­ki mü­na­se­bet­le­re ve Os­man­lı Dev­le­ti­nin iç ida­re­si­ne hiç­bir şe­kil­de
mü­da­ha­le et­me hak­kı ol­ma­dı­ğı­nı te­yit eder.”
Kon­gre­nin 7. mad­de­si Kı­rım Har­bi’nin en önem­li so­nuç­la­rın­dan bir ta­ne­si­dir.
Ön­ce­lik­le Os­man­lı Dev­le­ti bu mad­de ile bir­lik­te Av­ru­pa dev­let­ler hu­ku­ku­na dâ­hil
ol­muş; top­rak bü­tün­lü­ğü ve ba­ğım­sız­lı­ğı bu ant­laş­ma­ya im­za atan dev­let­ler ta­ra­
fın­dan ga­ran­ti edil­miş­tir. Bu so­nuç, Os­man­lı dev­let adam­la­rı­nın öte­den be­ri is­te­ye
170 Osmanlı Diplomasisi

gel­dik­le­ri önem­li bir ge­liş­me idi. Os­man­lı Dev­le­ti ar­tık bir Av­ru­pa dev­le­ti ol­muş­
tur. Fa­kat pra­tik­te bu­nun pek de bir fay­da­sı ol­ma­ya­cak­tı. Ni­te­kim bun­dan son­ra­ki
sü­reç, Pa­ris Kon­gre­si’nin kâ­ğıt üze­rin­de kal­dı­ğı­nı ve il­gi­li mad­de­nin Os­man­lı le­hi­
ne uy­gu­lan­ma­dı­ğı­nı gös­ter­miş­tir.

Pa­ris Kon­gre­si’nin 7. mad­de­si­nin Os­man­lı dip­lo­ma­si ta­ri­hin­de­ki öne­mi­ni izah edi­niz?

3
9. mad­de­nin du­ru­mu ise çok fark­lıy­dı. Ay­nı dev­let­ler bu mad­de­yi ıs­rar­la uy­
gu­la­ma­ya gay­ret ede­cek­ler­di. Çün­kü 9. mad­de ile Gayr-i Müs­lim Os­man­lı va­tan­
daş­la­rı bu ant­laş­ma­ya im­za atan dev­let­le­rin or­tak ko­ru­ma­sı ve gö­ze­ti­mi al­tı­na gir­
miş­ler­di. Bu du­rum il­gi­li dev­let­le­rin Os­man­lı iç iş­le­ri­ne mü­da­ha­le et­me im­kâ­nı ve
fır­sa­tı ver­miş­tir. Dü­vel-i Mu­az­za­ma, bu fır­sa­tı so­nu­na ka­dar kul­lan­ma­sı­nı bil­miş;
Os­man­lı Dev­le­ti’nin ge­rek­li re­form­lar ya­pıl­ma­dı­ğı id­di­asıy­la ve­ya baş­ka ge­rek­çe­
ler­le bu mad­de­ye is­ti­na­den içiş­le­ri­ne doğ­ru­dan mü­da­ha­le et­miş­tir. Bu mü­da­ha­
le­ler, Os­man­lı Dev­le­ti’nin le­hi­ne asa­yi­şin ye­ni­den sağ­lan­ma­sın­dan da­ha zi­ya­de,
Gayr-i Müs­lim­le­rin ba­ğım­sız­lık mü­ca­de­le­le­ri­ne yar­dım ede­cek ve bun­la­rın yo­
lu­nu aça­cak bir şe­kil­de ko­lay­laş­tır­mış­tır. Hat­ta ba­ğım­sız­lık­la­rı­nı ka­zan­ma­la­rıy­la
ye­tin­me­miş­ler, bu kez da­ha son­ra­ki sü­reç­te bun­la­rın top­rak­la­rı­nı ge­niş­let­mek için
ben­zer dip­lo­ma­tik des­tek­le­ri hep ver­miş­ler­dir.

Pa­ris Kon­gre­si’nin 9. mad­de­si­nin Os­man­lı dip­lo­ma­si­si­ne yan­sı­ma­sı ve so­nuç­la­rı na­

4 sıl ol­muş­tur?

Pa­ris Kon­gre­si’nin dik­kat çe­ken mad­de­le­ri ara­sın­da, Os­man­lı mem­le­ke­ti olan

Ef­lak-Boğ­dan ve Sır­bis­tan hak­kın­da olan­la­rı da var­dı. Bu­na gö­re Ef­lak-Boğ­dan
Os­man­lı Dev­le­ti’ne bağ­lı ka­la­cak, fa­kat bun­la­rın sa­hip ol­du­ğu im­ti­yaz­lar ve hak­
lar ge­niş­le­ti­le­rek ant­laş­ma­yı im­za­la­yan dev­let­le­rin ga­ran­ti­sin­de ola­cak­tı. Sır­bis­
tan hak­kın­da­ki dü­zen­le­me­de ise, bu­ra­sı­nın bu ant­laş­ma­ya im­za atan dev­let­le­rin
ga­ran­ti­sin­de ola­ca­ğı ve bun­la­rın iz­ni ol­ma­dan Os­man­lı Dev­le­ti’nin böl­ge­ye as­
ker so­ka­ma­ya­ca­ğı­nı be­lir­til­miş­tir. Bu dü­zen­le­me­ler, bun­dan son­ra­sın­da Os­man­lı
dip­lo­ma­si­si­ni meş­gul ede­cek olan iki bü­yük prob­le­me ze­min ha­zır­la­mış­tır: Pa­ris
Kon­gre­si’ne im­za atan dev­let­ler bir ta­raf­tan Os­man­lı Dev­le­ti’ni Av­ru­pa dev­le­ti
ola­rak ka­bul edip onun ba­ğım­sız­lı­ğı­nın ve top­rak bü­tün­lü­ğü­nün ga­ran­ti al­tın­da
ol­du­ğu­nu ilan eder­ken, di­ğer ta­raf­tan Os­man­lı top­ra­ğı olan bu iki böl­ge­yi ant­laş­
ma mad­de­si­ne kat­mak su­re­tiy­le bun­dan son­ra­ki mü­da­ha­le­le­ri­ne de hu­ku­kî bir
ze­min ha­zır­la­mış­lar­dır.
Os­man­lı Dev­le­ti’nin ge­rek ön­ce­sin­de ve ge­rek­se bu sü­reç­te en önem­li müt­
te­fi­ki, hat­ta hâ­mi­si olan İn­gil­te­re’nin Pa­ris Kon­gre­si’nde­ki per­for­man­sı üze­rin­de
dur­mak ge­re­ki­yor. İn­gil­te­re Baş­ba­ka­nı Lord John Henry Pal­mers­ton (1784-1865)
top­lan­tı­nın tu­ta­nak­la­rı­nı gö­rün­ce İn­gi­liz de­le­ge­si­ne, “siz kon­fe­rans­ta Os­man­lı
Dev­le­ti’ne hiç yar­dım­da bu­lun­ma­mış­sı­nız” de­miş; bu­nun üze­ri­ne de­le­ge ken­di­si­ne
şu ce­va­bı ver­miş­tir: “Bir kim­se­ye yar­dım onun is­tek ve is­ti­da­dı­na gö­re olur, şu si­zin
be­ğen­me­di­ği­niz mad­de­le­ri, Os­man­lı dev­le­ti­nin de­le­ge­le­ri biz­zat tes­bit et­ti­ği için ar­
tık baş­ka­sı­na söz dü­şer mi? Türk­ten zi­ya­de Türk ola­mam.” Bu ifa­de, kon­gre­ye ka­
tı­lan Os­man­lı de­le­ge­le­ri­nin dip­lo­ma­tik per­for­man­sı­nı ye­te­rin­ce izah et­mek­te­dir.
 7. Ünite - Modern Osmanlı Diplomasisi ve Pratiği 1839-1878 171

PA­RİS KON­GRE­Sİ’YLE OLU­ŞAN YE­Nİ DİP­LO­MA­TİK

DÜ­ZEN VE BU­NUN OS­MAN­LI DİP­LO­MA­Sİ­Sİ­NE
YAN­SI­MA­SI
Pa­ris Kon­gre­si, Rus­ya’ya kar­şı Av­ru­pa için­de­ki den­ge­le­rin sağ­la­ma­sın­da ve muh­
te­mel bir Av­ru­pa sa­va­şı­nın ön­len­me­sin­de dip­lo­ma­tik bir iş­lev gör­me­si­ne rağ­men,
Os­man­lı Dev­le­ti için hiç de ha­yır­lı ol­ma­mış­tır. Ak­si­ne 1878 Ber­lin Kon­gre­si’ne
ka­dar ge­çen 22 yıl­lık sı­kın­tı­lı sü­re­ci be­lir­le­miş; Os­man­lı dev­let adam­la­rı­nın ba­
şı­nı ağ­rı­tan pek çok ge­liş­me­ye hu­ku­kî ze­min ha­zır­la­mış­tır. Os­man­lı iç me­se­le­
si ola­rak öte­den be­ri de­vam ede­ge­len ba­zı iç ge­liş­me­ler, Pa­ris Kon­gre­si’nin il­gi­li
mad­de­le­ri­ne is­ti­na­den Av­ru­pa­lı Bü­yük Dev­let­le­rin ara­ya gir­me­siy­le Os­man­lı’nın
kon­tro­lün­den çı­ka­rak mil­let­le­ra­ra­sı bir so­run hü­vi­ye­ti ka­zan­mış­tır. Bu ise dev­le­ti
iyi­ce is­tik­rar­sız­laş­tır­mış­tır. 1857-1862 Ef­lak-Boğ­dan Me­se­le­si, 1858 Cid­de Olay­
la­rı, 1860-1861 Lüb­nan Me­se­le­si ve 1866-1867 Gi­rit İs­ya­nı gi­bi ba­zı ge­liş­me­ler bu
bağ­lam­da ele alın­ma­lı­dır.
1857-1862 Ef­lak-Boğ­dan Me­se­le­si, bu iki prens­li­ğin bir­le­şe­rek Ro­man­ya Prens­
li­ği is­mi­ni al­ma­sı, Pa­ris Kon­gre­si’nin ka­rar­la­rı­na im­za atan dev­let­le­rin doğ­ru­dan
dev­re­ye gir­me­le­riy­le baş­la­mış­tır. Yi­ne Os­man­lı Dev­le­ti’nin Bel­grat dı­şın­da­ki bü­
tün ka­le­le­ri bo­şal­ta­rak mey­da­nı ay­rı­lık­çı Sırp­la­ra bı­rak­ma­sı, Pa­ris Kon­gre­si’nde
im­za­sı bu­lu­nan dev­let­le­rin 8 Ey­lül 1862’de­ki pro­to­kol­le­riy­le ol­muş­tur. Böy­le­ce
Ro­man­ya ve Sır­bis­tan’ın ba­ğım­sız­lık­la­rı­nı ka­zan­ma­sı yo­lun­da en önem­li adım­lar,
Os­man­lı Dev­le­ti’nin ka­zan­dı­ğı as­ke­rî bir za­fe­rin ar­dın­dan im­za­la­nan bu ant­laş­
ma­nın ne­ti­ce­sin­de atıl­mış­tır.
Dip­lo­ma­tik an­lam­da 7. mad­de­nin Os­man­lı açı­sın­dan çok da önem­li ol­ma­dı­
ğı­nı gös­te­ren en so­mut ge­liş­me 1858 Cid­de Olay­la­rı­dır. 15 Tem­muz 1858’de Cid­
de’de çı­kan olay­la­ra mü­da­ha­le eden İn­gi­liz ve Fran­sız kon­so­los­la­rı­nın öl­dü­rül­me­
si­ni ba­ha­ne eden İn­gi­liz ve Fran­sız do­nan­ma­sı, ön­ce Cid­de’yi bom­ba­la­mış; da­ha
son­ra şeh­re as­ker çı­ka­ra­rak ken­di­le­ri­ne gö­re suç­lu bul­duk­la­rı 10 ki­şi­yi idam ede­
rek şeh­ri terk et­miş­ler­dir.
1860-1861 Lüb­nan Me­se­le­si ay­rı bir pa­ran­tez açıl­ma­sı ge­re­ken ge­liş­me­ler­dir.
Lüb­nan Mese­le­si, asıl ola­rak İn­gil­te­re ile Fran­sa’nın böl­ge­sel re­ka­be­ti­ne da­ya­nan;
Fran­sa’nın des­tek­le­di­ği Ma­ru­nî­le­rin İn­gi­liz­le­rin des­tek­le­di­ği Dür­zî­le­re 17 Ma­yıs
1860’da sal­dır­ma­sıy­la baş­la­yan ve Müs­lü­man­la­rın Dür­zî­le­re des­tek ver­me­siy­le bü­
yü­yen olay­lar zin­ci­ri­dir. İda­re­ci­le­rin mü­da­ha­le et­me­de geç kal­ma­sı üze­ri­ne olay­
la­ra Şam’a ka­dar ya­yıl­ma­sı üze­ri­ne Av­ru­pa’da, özel­lik­le de Fran­sa’da ka­mu­oyun­da
ve si­ya­sî çev­re­ler­de bü­yük bir in­fia­le ne­den ol­muş­tur. Olay­la­rın ön­le­ne­me­me­si
üze­ri­ne Hâ­ri­ci­ye Nâ­zı­rı Fu­ad Pa­şa 9 Tem­muz’da Şam’a biz­zat gi­de­rek ge­rek­li mü­
da­ha­le­ler­de bu­lun­muş­tur. Fu­ad Pa­şa, ara­la­rın­da Şam Va­li­si Ah­med Pa­şa’nın da
ol­du­ğu 125 ki­şi­yi idam et­tir­miş­tir. Olay­la­rın çık­ma­sın­da ve ya­tış­tı­rıl­ma­sın­da ih­
ma­li gö­rü­len pek çok me­mu­run gö­re­vi­ne son ver­miş ve Ma­ru­nî­le­re 75 mil­yon li­ra
taz­mi­nat ve­re­rek olay­la­rı ya­tış­tır­mış­tır.
Olay­la­rın ya­tış­ma­sı­na rağ­men Fran­sa, İn­gil­te­re, Avus­tur­ya, Prus­ya, Rus­ya
ve Os­man­lı Dev­le­ti adı­na Pa­ris Bü­yü­kel­çi­si Ah­med Ve­fik Pa­şa’nın iş­ti­rak­le­riy­le
3 Ağus­tos 1860’da Pa­ris’te bir kon­gre yap­mış­lar­dı. Bu kon­gre ne­ti­ce­sin­de söz­
de olay­la­rın bas­tı­rıl­ma­sı için 12 000 ki­şi­lik as­ke­rî kuv­vet­le Os­man­lı Dev­le­ti’ne
yar­dım et­me, sa­vaş ge­mi­le­ri­ni Su­ri­ye kı­yı­la­rı­na gön­der­me ve bu as­ker­le­rin Su­
ri­ye’de al­tı ay kal­ma­sı ka­ra­rı al­mış­lar­dı. Ka­ra­rın ar­dın­dan sa­de­ce Fran­sa 6 000
as­ke­ri­ni Su­ri­ye’ye çı­kar­mış ve di­ğer dev­let­ler sa­vaş ge­mi­le­ri­ni Bey­rut açık­la­rı­na
gön­der­miş­ler­di.
172 Osmanlı Diplomasisi

Ay­nı dev­let­ler bu kez de olay­la­rı ye­rin­de in­ce­le­mek üze­re bu­ra­ya bir he­yet
gön­der­miş­ler­dir. He­yet yap­tı­ğı araş­tır­ma ne­ti­ce­sin­de böl­ge­de et­ki­li bir ida­re ku­
rul­ma­dı­ğı sü­re­ce, bu tür olay­la­rın ya­şa­na­bi­le­ce­ği fik­ri­ni gün­de­me ge­tir­miş­tir.
Bu­nun üze­ri­ne Lüb­nan ve çev­re­si için bir ni­zam­nâ­me ha­zır­la­mış­lar ve Ba­bıâ­li’ye
ver­miş­ler­dir. Os­man­lı hü­kü­me­ti bu­nu ka­bul ede­rek ufak te­fek ba­zı de­ği­şik­lik­ler­le
Lüb­nan Ni­zam­nâ­me­si adıy­la 9 Ha­zi­ran 1861’de ilan et­miş­tir. Bu­na gö­re Lüb­nan,
Ba­bıâ­li ta­ra­fın­dan be­lir­le­nen Hı­ris­ti­yan bir va­li ta­ra­fın­dan ida­re edi­le­cek­ti. Ne­ti­
ce­sin­de Er­me­ni Ka­to­lik Da­vid Efen­di, Lüb­nan Mu­ta­sar­rı­fı ola­rak gö­rev­len­di­ril­
miş­tir. Lüb­nan Olay­la­rı, Av­ru­pa­lı Bü­yük Dev­let­le­rin bir kez da­ha Os­man­lı Dev­
le­ti’nin iç iş­le­ri­ne mü­da­ha­le et­me fır­sa­tı ve im­kâ­nı ver­miş­tir. Pa­ris An­tlaş­ma­sı’nın
7. mad­de­si­ne ve il­gi­li olay­la­rın bas­tı­rıl­ma­sı­na rağ­men, Os­man­lı hü­kü­me­ti­ne ken­
di­le­ri­nin ha­zır­la­dık­la­rı ni­zam­nâ­me­yi dik­te ede­rek Hı­ris­ti­yan bir mu­ta­sar­rı­fın gö­
re­ve gel­me­si­ni sağ­la­mış­lar­dır.
1866-1867 Gi­rit İs­ya­nı’ndan do­la­yı ben­zer şe­kil­de bu kez Fran­sa ve Rus­ya Os­
man­lı Dev­le­ti’nin iç iş­le­ri­ne ka­rış­mak is­te­miş­ler­di. Yu­na­nis­tan’ın ku­rul­ma­sın­dan
son­ra kro­nik bir hâl alan Gi­rit’te­ki bu is­yan­la­ra se­yir­ci kal­mak is­te­me­yen Fran­sa
ve Rus­ya, or­tak bir ka­rar ala­rak bu ada­ya özerk­lik ve­ril­me­si­ni ya da Yu­na­nis­tan’a
terk edil­me­si­ni is­te­miş­ler­di. Fa­kat Ba­bıâ­li’nin bu­nu red­det­me­si üze­ri­ne, bu kez bir
he­yet ha­zır­la­ya­rak ada­ya gön­der­miş ve in­ce­le­me­ler­de bu­lun­muş­lar­dır. Hü­kü­met
bu­nu da ka­bul et­me­miş ve biz­zat Sad­ra­zam Âlî Pa­şa Gi­rit’e gi­de­rek ye­rin­de in­ce­le­
me­ler yap­mış ve du­rum hak­kın­da bir ra­por ha­zır­la­mış­tır. Âlî Pa­şa’nın ra­po­run­da
ge­çen, ada­da ya­pı­la­cak ıs­la­hat­lar yo­luy­la dı­şa­rı­dan bek­le­dik­le­ri şey­le­rin doğ­ru­dan
ken­di dev­let­le­ri ta­ra­fın­dan ya­pıl­dı­ğı­nı gö­ren Gayr-i Müs­lim­le­rin dı­şa­rı­dan boz­
gun­cu el­ler­den kur­tu­la­ca­ğı dü­şün­ce­si dik­kat çe­ki­ci­dir. Bu ra­por doğ­rul­tu­sun­da
ada­da ma­hal­lî bir mec­li­sin açıl­ma­sı dâ­hil bir ıs­la­hat prog­ra­mı ilan ede­rek is­ya­nı
so­na er­me­si­ni sağ­la­mış­tır. Bu şe­kil­de ada­da ya­rı oto­nom bir ya­pı­nın oluş­tu­rul­ma­
sıy­la muh­te­mel bir dış mü­da­ha­le­ye en­gel ol­muş­tu, fa­kat ya­pı­lan as­lın­da Fran­sa
ve Rus­ya’nın is­tek­le­rin­den çok da fark­lı bir şey de­ğil­di. Bu is­tek­le­ri baş­lan­gıç­ta
red­de­dil­me­si­ne rağ­men, şim­di bun­lar biz­zat Sad­ra­zam ta­ra­fın­dan ye­ri­ne ge­ti­ril­
miş­tir.
Bu dö­nem­de Os­man­lı dip­lo­ma­si­sin­de­ki en önem­li ge­liş­me­ler­den bi­ri Sul­tan
Ab­dü­la­ziz’in ger­çek­leş­tir­di­ği Av­ru­pa Se­ya­ha­ti’dir. Fran­sa İm­pa­ra­to­ru II­I. Na­pol­
yon’un Pa­ris Ser­gi­si’nin açı­lı­şı için da­ve­tiy­le 21 Ha­zi­ran-17 Ağus­tos 1867 ta­rih­le­ri
ara­sın­da ger­çek­leş­ti­ri­len bu se­ya­hat sı­ra­sın­da Ab­dü­la­ziz, 10 gün Pa­ris ve 11 gün
Lon­dra’da kal­mış; dö­nüş­te Bel­çi­ka, Al­man­ya ve Avus­tur­ya’ya uğ­ra­mış­tır. Se­ya­hat­
te ken­di­si­ne Hâ­ri­ci­ye Nâ­zı­rı Fu­ad Pa­şa, Şeh­zâ­de Mu­rad ve Şeh­zâ­de Ab­dül­ha­mid
gi­bi da­ha son­ra tah­ta çı­ka­cak olan müs­tak­bel iki hü­küm­dar da iş­ti­rak et­miş­tir.
Böy­le­ce iki ka­dim müt­te­fi­ki Fran­sa ve İn­gil­te­re ol­mak üzere dört Av­ru­pa dev­
le­ti­ni kap­sa­yan bu se­ya­hat, Av­ru­pa’ya ve hat­ta ül­ke dı­şı­na ya­pı­lan ilk ve tek Os­
man­lı hü­küm­dar se­ya­ha­ti ol­ma özel­li­ği ile Os­man­lı ta­ri­hin­de­ki ye­ri­ni al­mak­la
bir­lik­te, dip­lo­ma­si ta­ri­hin­de­ki öne­mi çok da­ha dik­kat çe­ki­ci­dir. Ge­rek ya­pı­lan
mo­dern­leş­me fa­ali­yet­le­ri­ne gö­re kül­tü­rel ola­rak ve ge­rek­se Pa­ris Kon­gre­si’nin ka­
rar­la­rı­na gö­re hu­ku­kî ola­rak bir Av­ru­pa dev­le­ti olan Os­man­lı Dev­le­ti’nin hü­küm­
da­rı ile ken­di­sin­den son­ra tah­ta çı­ka­cak iki şeh­zâ­de­si­nin Pa­ris ve Lon­dra gi­bi iki
mer­ke­zi zi­ya­ret et­me­le­ri, si­ya­sî ve dip­lo­ma­tik ola­rak Av­ru­pa’nın vaz­ge­çil­mez bir
mer­kez hâ­li­ne gel­di­ği­ni bir kez da­ha gös­ter­mek­te­dir. İkin­ci ola­rak bu tür yurt­dı­şı
hü­küm­dar zi­ya­ret­le­ri ge­nel iti­ba­rıy­la tu­ris­tik bir se­ya­hat­ten da­ha zi­ya­de dip­lo­ma­
tik ge­zi­ler ola­rak de­ğer­len­di­ril­mek­te olup, XIX. yüz­yıl­da Av­ru­pa’da­ki hü­küm­dar­
lar ta­ra­fın­dan sık­ça ic­ra edil­mek­tey­di. Mo­dern bir hü­küm­dar ola­rak Sul­tan Ab­
 7. Ünite - Modern Osmanlı Diplomasisi ve Pratiği 1839-1878 173

dü­la­ziz bu dip­lo­ma­si ge­le­ne­ği­ne uy­mak su­re­tiy­le önem­li bir dip­lo­ma­tik ge­liş­me­ye

im­za at­mış­tır.

Sul­tan Ab­dü­la­ziz’in Pa­ris Se­ya­ha­ti’ni Os­man­lı dip­lo­ma­si­si ta­ri­hin­de­ki ye­ri­ni de­ğer­len­di­ri­niz?

5
Bal­kan Me­se­le­si ve 1877-1878 Os­man­lı-Rus Har­bi
1856 Pa­ris Kon­gre­si’yle olu­şan ye­ni dip­lo­ma­tik dü­ze­nin Os­man­lı Dev­le­ti’nin ba­şı­na
aç­tı­ğı en önem­li so­run­lar­dan bi­ri 24 Tem­muz 1875’te Her­sek’te pat­lak ve­ren is­yan­la
tek­rar gün­de­me ge­len Bal­kan Me­se­le­si ve de­va­mın­da pat­lak ve­ren 1877-1878 Os­
man­lı-Rus Har­bi ol­muş­tur. Bun­la­rın hep­si, bir bü­tün hâ­lin­de ele alın­ma­lı­dır.
1798’de Na­pol­yon’un Mı­sır’ı iş­gal et­me­siy­le bu böl­ge Fran­sız-İn­gi­liz re­ka­be­ti­ni
te­tik­le­miş ve bun­dan do­la­yı bun­dan son­ra­ki sü­reç­te Os­man­lı dip­lo­ma­si­si­ni meş­gul
eden ge­liş­me­le­rin önem­li bir kıs­mı bu­ra­lar­da ce­re­yan et­miş­tir, ben­zer tes­pit fark­lı
ak­tör­ler­le Bal­kan­lar için de ge­çer­li­dir. Rus­ya’nın Or­to­doks-Slav un­sur­la­ra da­ya­na­
rak Bal­kan­lar’a sark­mak is­te­me­si, böl­ge üze­rin­de he­sap­la­rı olan Avus­tur­ya’yı ra­hat­
sız et­miş­tir. Avus­tur­ya, ar­ka bah­çe­si ola­rak gör­dü­ğü bu böl­ge­de kuv­vet­li Rus­ya’nın
do­laş­ma­sı ve Bal­kan­lar’ın ku­ze­yin­de ve ba­tı­sın­da; ya­ni Ef­lak-Boğ­dan, Sır­bis­tan ve
Bul­ga­ris­tan üze­rin­den et­ki­si­ni iyi­ce ar­tır­ma­sı ken­di­si için bir teh­li­ke­li gö­rü­yor­du.
Bu bağ­lam­da Avus­tur­ya, Rus­ya’nın önü­nü ke­se­bil­mek için Müs­lü­man, Or­to­doks ve
Ka­to­lik­le­rin ka­rı­şık ola­rak ya­şa­dık­la­rı Bos­na-Her­sek’e göz dik­miş­ti. Böy­le­ce bu iki
Av­ru­pa dev­le­ti ara­sın­da böl­ge­sel bir mü­ca­de­le baş­la­mış­tı. Bu­ra­da Avus­tur­ya böl­ge­
de­ki Ka­to­lik Os­man­lı nü­fu­su üze­rin­de et­kin­li­ği­ni sağ­la­ma­ya ça­lı­şır­ken, Rus­ya ta­biî
müt­te­fik ola­rak gör­dü­ğü Or­to­doks-Slav Os­man­lı un­sur­la­rıy­la il­gi­len­mek­tey­di.
Bal­kan­lar üze­rin­de bu mü­ca­de­le ya­şa­nır­ken Avus­tur­ya İm­pa­ra­to­ru Franz Jo­
seph’in (1848-1916) 1875 ilk­ba­ha­rın­da Dal­maç­ya’yı zi­ya­re­ti sı­ra­sın­da Her­sek’ten
ge­len Ka­to­lik tem­sil­ci­le­ri ka­bul et­me­si, bun­la­rın ken­di­si­ni “Müs­lü­man­la­rın bo­
yun­du­ru­ğu­na kar­şı Hı­ris­ti­yan­la­rın ko­ru­yu­cu­su” ola­rak se­lam­la­ma­la­rı te­sa­dü­fi ol­
ma­sa ge­re­kir. Her­sek İs­ya­nı’nın 24 Tem­muz 1875’te baş­la­ma­sı­nın bu gö­rüş­mey­le
bir ala­ka­sı var mı so­ru­su, ce­vap­lan­dı­rıl­ma­yı bek­le­mek­te­dir. Bu ara­da is­yan baş­
la­dık­tan bir ay son­ra Vi­ya­na’yı zi­ya­ret eden Rus­ya Dı­şiş­le­ri Ba­ka­nı Gorts­cha­kow
(1798-1883), Her­sek-Tür­ki­ye ara­sın­da­ki iliş­ki­le­re bir­lik­te mü­da­ha­le edil­me­si­ni
“mec­bu­rî” ol­du­ğu­nu ve bu böl­ge­nin Ro­man­ya gi­bi oto­no­mi­ye sa­hip ol­ma­sı ge­rek­
ti­ği­ni be­lirt­miş­tir. Bu ara­da Avus­tur­ya, Rus­ya’nın bir­lik­te ha­re­ket et­me tek­li­fi­ni
ka­bul et­miş­tir. Avus­tur­ya Dı­şiş­le­ri Ba­ka­nı Graf Andrássy’nin (1823-1890) bu­nu
ka­bul et­me­sin­de­ki ne­den Her­sek Me­se­le­si’nin “sa­de­ce” Rus­ya ta­ra­fın­dan kul­la­nıl­
ma­sı­na en­gel ol­mak­tı. Böy­le­ce Her­sek’e bir­lik­te mü­da­ha­le ede­rek, Rus­ya’yı böl­ge­
de kon­trol al­tın­da tut­mak is­te­miş­tir. Ay­nı bek­len­ti Rus­ya için de ge­çer­liy­di.
Os­man­lı Dev­le­ti Her­sek İs­ya­nı’nı bas­tı­ra­ma­mış ve is­yan bü­tün böl­ge­ye ya­yıl­
mış; âsi­ler sa­vun­ma­sız Müs­lü­man aha­li­yi kat­let­me­ye baş­la­mış­tı. Bu ara­da bu ge­
liş­me­le­ri iç si­ya­se­te alet eden Ne­dim Pa­şa, “ben Sad­ra­zam olur­sam iki haf­ta­da
bi­ti­ri­rim”, id­di­asıy­la Sa­da­re­te gel­me­si­ne rağ­men hiç bir şey de­ğiş­me­miş­tir. Her­sek
İs­ya­nı bü­tün şid­de­tiy­le de­vam eder­ken Sad­ra­zam Mah­mud Ne­dim Pa­şa’nın Rus
Bü­yü­kel­çiye da­nı­şa­rak 7 ve 10 Ekim 1875’te ya­yın­la­dı­ğı iki ka­rar­nâ­me ile Os­man­
lı Dev­le­ti’ne borç ve­ren ala­cak­lı­la­rın ya­rı­sı­nın pe­şin öde­ne­ce­ği­ni, di­ğer ya­rı­sı­nın
ise se­net­le öde­ne­ce­ği­ni ilan et­miş­tir. Bu ka­ra­rın ar­dın­dan Av­ru­pa­lı ala­cak­lı­la­rın
ver­dik­le­ri bor­cun ya­rı­sı eri­miş­tir. Bun­dan do­la­yı Os­man­lı Hü­kü­me­ti ta­ra­fın­dan
al­da­tıl­dık­la­rı­na ina­nan baş­ta İn­gi­liz­ler ol­mak üze­re di­ğer Av­ru­pa­lı­la­rın Os­man­
lı’ya kar­şı po­li­ti­ka­sın­da de­ği­şik­lik ol­muş­tur. Bu­nun üze­ri­ne bir de Her­sek’ten ge­
len ha­ber­ler, Os­man­lı Dev­le­ti kar­şıt­lı­ğı­nı iyi­ce kö­rük­le­miş­tir.
174 Osmanlı Diplomasisi

Ha­re­ke­te ge­çen Andrássy, 1856 Pa­ris Kon­gre­si’ne ka­tı­lan dev­let­le­rin im­za­sı­nı

ala­rak teş­kil et­ti­ği sert bir no­ta­yı 31 Ocak 1876’da Ba­bıâ­li’ye ver­miş ve böl­ge­de ba­zı
re­form­la­rın ya­pıl­ma­sı­nı is­te­miş­tir. Ne­dim Pa­şa bu no­ta­yı ka­bul et­me­si­ne ve ge­rek­li
re­for­ma­lar için söz ver­me­si­ne rağ­men, bu kez âsi­ler ge­ri adım at­ma­mış­lar ve 1877-
1878 Rus Har­bi’nin so­nu­na ka­dar böl­ge­de­ki is­yan­la­rı­nı de­vam et­tir­miş­ler­dir.
Bü­tün bun­la­rın üze­ri­ne bir de 6 Ma­yıs 1876’da Se­la­nik’te bir genç kı­zın yü­zün­
den pat­lak ve­ren olay­lar, Os­man­lı dev­let adam­la­rı­nı da­ha zor bir du­rum­da bı­rak­
mış­tır. İh­ti­da edip âşık ol­du­ğu genç­le ev­le­ne­bil­mek için Se­la­nik’e ge­len bir Bul­gar
kı­zı, 150 ki­şi Se­la­nik İs­tas­yo­nu’ndan zor­la ala­rak Ame­ri­ka’nın Se­la­nik Kon­so­los­lu­
ğu’na ka­çır­mış­lar­dı. Bu­nu du­yan halk Se­lim Pa­şa Ca­mi­i’nde top­la­na­rak kı­zın kur­
ta­rıl­ma­sı için gös­te­ri­ler­de bu­lun­muş­tu. Bu ara­da ola­yı du­yan Fran­sız Kon­so­los ve
Al­man Kon­so­los ca­mi av­lu­su­na ge­le­rek halk­tan da­ğıl­ma­la­rı­nı is­te­miş­ler­di. Çı­kan
olay­lar­da bu iki kon­so­lo­sun halk ta­ra­fın­dan öl­dür­me­si üze­ri­ne Ame­ri­kan Kon­so­
lo­su kı­zı hü­kü­me­te tes­lim et­me­siy­le olay­lar ya­tış­mış­tı. Fa­kat bu ara­da İs­tan­bul’da­
ki Av­ru­pa­lı Bü­yük Dev­let­le­rin Bü­yü­kel­çi­le­ri top­la­na­rak hü­kü­me­ti sert bir şe­kil­de
eleş­tir­miş­ler ve şa­yet suç­lu­lar ce­za­lan­dı­rıl­maz­sa Se­la­nik’e as­ker çı­kar­mak­la teh­dit
et­miş­ler­di. İkin­ci bir Cid­de va­ka­sı ya­şa­mak is­te­me­yen hü­kü­met, ha­re­ke­te ge­çe­rek
6 suç­lu­yu idam et­miş ve ih­ma­li olan­la­rı da ce­za­lan­dı­ra­rak dış mü­da­ha­le­nin önü­ne
geç­miş­ti. Olay­la­rın ya­tış­ma­sı­na rağ­men, Av­ru­pa ka­mu­oyun­da­ki Os­man­lı kar­şıt­
lı­ğı ar­tık ta­van yap­mış­tır.
1856 Pa­ris Kon­gre­si’yle bir­lik­te olu­şan bu sü­re­cin fi­na­li 1877-1878 Os­man­lı
Rus Sa­va­şı ol­muş­tur. Her­sek İs­ya­nı ile ce­sa­ret­le­nen Sır­bis­tan ve Ka­ra­dağ Prens­lik­
le­ri Os­man­lı Dev­le­ti’ne 29 Ha­zi­ran 1876’da sa­vaş ilan et­miş­ler­dir. Os­man­lı Dev­
le­ti, Av­ru­pa baş­şe­hir­le­ri­ne mek­tup gön­de­re­rek ken­di­si­ne bağ­lı prens­lik­le­rin sa­vaş
ila­nı üze­ri­ne, bu iki prens­li­ğin sal­dı­rı­sı­na kar­şı ken­di­ni sa­vun­du­ğu­nu be­lirt­miş­tir.
Os­man­lı dev­let adam­la­rı Av­ru­pa’yı bil­gi­len­dir­me nok­ta­sın­da­ki en­di­şe­le­rin­de ne
ka­dar hak­lı ol­duk­la­rı 8 Tem­muz 1876’da Rus­ya ve Avus­tur­ya ara­sın­da ger­çek­leş­ti­
ri­len ant­laş­ma gös­ter­miş­tir. Bu an­tlaş­ma­ya gö­re bu sa­va­şı Os­man­lı ta­ra­fı ka­za­nır­
sa bu iki dev­let ara­ya gi­re­rek sta­tü­ko­nun de­vam et­me­si­ni sağ­la­ya­cak­lar­dır. Fa­kat
Os­man­lı mağ­lup olur­sa, Sır­bis­tan Bos­na’nın bir kıs­mı­nı ve Ka­ra­dağ ise Her­sek’in
bir kıs­mı­nı ala­cak­tır. Bos­na-Her­sek’in ge­ri ka­lan kı­sım­la­rı Avus­tur­ya’ya ka­la­cak­tı.
Avus­tur­ya’nın Rus­ya ile or­tak ha­re­ket et­me­si­nin ne­de­ni, ken­di ara­la­rın­da bir ça­
tış­ma çık­ma­dan Bal­kan­lar’da­ki so­ru­nun çö­zül­me­si idi.
Os­man­lı Dev­le­ti bu sa­va­şı ka­zan­mak üze­re iken, Sır­bis­tan Pren­si Mi­lan Rus­
ya’ya mü­ra­ca­at ede­rek yar­dım ta­lep et­me­si üze­ri­ne Rus Bü­yü­kel­çi İg­nat­jew 31
Ekim 1876 ta­ri­hin­de Ba­bıâ­li’ye bir ül­ti­ma­tom ve­re­rek 48 sa­at için­de Sır­bis­tan ve
Ka­ra­dağ ile ka­yıt­sız şart­sız ba­rış ya­pıl­ma­sı­nı is­te­miş­tir. Bü­tün bu ge­liş­me­ler, İn­
gil­te­re’yi te­dir­gin et­miş ve ye­ni bir sa­vaş çık­ma­dan bu me­se­le­nin çö­zül­me­si mil­
let­le­ra­ra­sı bir kon­fe­ran­sın dü­zen­len­me­si­ni Rus­ya’ya tek­lif et­miş­tir. De­va­mın­da
İn­gil­te­re, şa­yet bu kon­fe­rans ba­şa­rı­sız olur­sa, İs­tan­bul’u al­ma­mak şar­tıy­la Rus­ya
is­te­di­ği­ni yap­mak­ta ser­best­tir, tek­li­fi­ni yap­mış­tır.
Os­man­lı Dev­le­ti’nin de bu tek­li­fi ka­bul et­me­si üze­ri­ne 11-23 Ara­lık 1876 İn­
gil­te­re, Rus­ya, Fran­sa, Avus­tur­ya, Al­man­ya ve İtal­ya’nın ka­tıl­ma­sıy­la İs­tan­bul’da
Ter­sa­ne Kon­fe­ran­sı ya­pıl­mış­tır. Kon­fe­rans­ta Os­man­lı ta­ra­fı­nı Hâ­ri­ci­ye Nâ­zı­rı Saf­
vet Pa­şa (1814 - 1883) bi­rin­ci tem­sil­ci ve Ber­lin es­ki Se­fi­ri Ed­hem Pa­şa ikin­ci tem­
sil­ci ola­rak tem­sil edi­yor­du. Bu ara­da Os­man­lı Dev­le­ti, kon­fe­ran­sın de­vam et­ti­ği
sı­ra­da iki dip­lo­ma­tik ham­le yap­mış­tır: Ön­ce­lik­le Av­ru­pa’ya, özel­lik­le de İn­gil­te­
 7. Ünite - Modern Osmanlı Diplomasisi ve Pratiği 1839-1878 175

re’ye ya­kın olan ve meş­ru­tî yö­ne­tim ta­raf­ta­rı Mit­hat Pa­şa (1822-1884) 13 Ara­lık’ta
Sad­ra­zam­lı­ğa ge­ti­ril­miş­tir. Bu şe­kil­de bir me­saj ve­ril­mek is­ten­miş­tir. Ar­dın­dan
Os­man­lı tem­sil­ci­si Hâ­ri­ci­ye Nâ­zı­rı Saf­vet Pa­şa’nın ilk de­fa ka­tıl­dı­ğı 23 Ara­lık’ta­ki
son otu­rum ya­pı­lır­ken meş­ru­tî yö­ne­ti­me ge­çil­di­ği ilan edil­miş ve Saf­vet Pa­şa, top­
lan­tı baş­la­dı­ğı ve top­la­rın atıl­dı­ğı sı­ra­da aya­ğı kal­ka­rak, “meş­ru­tî yö­ne­ti­me ge­çil­
mek­le” bu top­lan­tı­nın düş­tü­ğü­nü id­di­a da­hi et­miş­tir. Os­man­lı mo­dern­leş­me­si­nin
en önem­li pro­je­le­rin­den bi­ri olan Meş­ru­ti­yet ve Ka­nûn-ı Esâ­sî’nin böy­le­si­ne bir
sü­reç­te ve or­tam­da hız­lı bir şe­kil­de ilan edil­me­si ma­ni­dar ol­ma­sı ge­re­kir. Bu­ra­da
ku­rum­sal bir ih­ti­yaç­tan da­ha zi­ya­de, Av­ru­pa­lı Bü­yük Dev­let­le­rin Bal­kan­lar için
yap­mak is­te­dik­le­ri mü­da­ha­le­ye en­gel ol­ma en­di­şe­si­nin öne çık­tı­ğı his­se­dil­mek­
te­dir. Bu tes­pi­tin en gü­zel de­li­li Sad­ra­zam Meh­med Rüş­tü Pa­şa’nın (1811-1882),
Meş­ru­ti­yet’in ila­nı­nı dış tek­lif­ler kar­şı­sın­da ya­pıl­mak zo­run­da ka­lı­nan bir “jest”
ola­rak de­ğer­len­dir­me­si­dir.

İlk Os­man­lı ana­ya­sa­sı özel­li­ği­ne sa­hip olan Ka­nûn-ı Esâ­sî’nin, Bal­kan So­ru­nu için
top­la­nan Ter­sa­ne Kon­fe­ran­sı’nın son gün­de ilan edil­me­si­ni Os­man­lı dip­lo­ma­si­si 6
açı­sın­dan de­ğer­len­di­ri­niz?

Ni­te­kim bu dev­let­le­re ait dip­lo­mat­lar da ge­liş­me­yi böy­le yo­rum­la­mış­lar ve

bu ila­nı pek cid­di­ye al­ma­mış­lar­dır. Kon­gre­ye kal­dık­la­rı yer­den de­vam ede­rek ta­
mam­la­mış­lar ve Os­man­lı Dev­le­ti’nin Bal­kan­lar’da­ki hâ­ki­mi­ye­ti­ne cid­dî za­rar­lar
ve­re­cek çok ağır hü­küm­le­ri ih­ti­va eden ka­rar­la­rı al­mış­lar­dır. Bal­kan­la­rı Sır­bis­tan,
Ka­ra­dağ, Bos­na-Her­sek ve Bul­ga­ris­tan ola­rak dört böl­ge şek­lin­de ele alan 36 mad­
de­den olu­şan ka­rar­lar­dan en dik­kat çe­ken­le­ri, Bos­na-Her­sek’in özerk bir ida­re­ye
sa­hip ol­ma­sı, bu­ra­nın ve Bul­ga­ris­tan’ın va­li­le­ri­nin kon­gre­ye ka­tı­lan dev­let­ler ta­
ra­fın­dan se­çil­me­si; Bul­gar va­li­le­ri­nin Hı­ris­ti­yan ol­ma­sı­nı ön gö­ren mad­de­ler­di.
Bu ara­da 15 Ocak 1877’de Avus­tur­ya ve Rus­ya Bu­da­peş­te’de giz­li bir ant­laş­ma
yap­mış­lar­dır. Bu­na gö­re Avus­tur­ya, Rus­ya’nın Os­man­lı Dev­le­ti’ne kar­şı ya­pa­ca­
ğı sa­vaş­ta ses­siz ka­la­cak ve bu­nun kar­şı­lı­ğın­da Bos­na-Her­sek’in ala­cak­tı. Ay­rı­ca
Sır­bis­tan ve Ka­ra­dağ’ın Rus­ya ta­ra­fın­da sa­vaşa gir­me­si­ne de ses çı­kar­ma­ya­cak­tı.
Rus­ya, Os­man­lı Dev­le­ti ile ya­pa­ca­ğı sa­vaş yo­lun­da önem­li bir en­ge­li bu şe­kil­de
aş­mış­tır. Ge­ri­ye ikin­ci önem­li en­gel İn­gil­te­re kal­mış­tı.
Ter­sa­ne Kon­gre­si ka­rar­la­rı­nın Os­man­lı Dev­le­ti ta­ra­fın­dan ka­bul edil­me­me­si
üze­ri­ne ay­nı dev­let­ler bu kez 31 Mart 1877’de Lon­dra Pro­to­ko­lü’nü im­za­la­mış­lar­
dır. Os­man­lı Dev­le­ti’nin böl­ge­de­ki iti­ba­rı­nı bi­ti­ren bu pro­to­ko­lün şu üç mad­de­si
ol­duk­ça dik­kat çe­ki­ci­dir: Hı­ris­ti­yan­lar le­hi­ne ıs­la­hat ya­pıl­ma­sı, bu­nun kon­tro­lü­
nün Av­ru­pa el­çi­leri ta­ra­fın­dan ya­pıl­ma­sı ve Os­man­lı Or­du­su’nun sa­yı­sı­nın azalt­
ma­sı. Mec­lis-i Me­bû­sân’ın 12 Ni­san’da, “Türk dev­le­ti­nin şe­re­fi­ni çiğ­ne­yen” ve dev­le­
tin iç iş­le­ri­ne ka­rış­ma an­la­mı­na ge­len bu pro­to­ko­lü red­det­me­si üze­ri­ne sa­vaş ar­tık
ka­çı­nıl­maz ol­muş ve 24 Ni­san 1877 baş­la­mış­tır. Bu ara­da İn­gil­te­re 6 Ma­yıs 1877’de
Rus­ya’ya bir no­ta ve­re­rek; Bo­ğaz­lar’ın sta­tü­sü­nün bo­zul­ma­ma­sı ve İs­tan­bul’a do­
ku­nul­ma­ma­sı ol­mak üze­re ba­zı şart­la­rı Rus­ya’ya ilet­miş­tir. So­nuç­la­rı iti­ba­rıy­la
baş­la­yan Os­man­lı-Rus Har­bi, Os­man­lı için tam bir he­zi­met ol­muş; ba­tı sı­nır­la­rı
İs­tan­bul’a ve do­ğu sı­nır­la­rı ise Er­zu­rum’a ka­dar ge­ri çe­kil­miş­tir. Du­ru­mun as­ke­rî
va­ha­me­ti şe­kil­len­me­ye baş­la­yın­ca Os­man­lı Dev­le­ti, 24 Ara­lık 1877’de İn­gil­te­re’ye
mü­ra­ca­at ede­rek sa­va­şın so­na er­me­si için ara­cı­lık yap­ma­sı­nı ri­ca et­miş­tir. Rus­ya
ise, Ba­bıâ­li’nin sa­va­şı bi­tir­mek için doğ­ru­dan Rus Or­du­su’nun Baş­ko­mu­tan­lı­ğı’na
mü­ra­ca­at et­me­si­ni gün­de­me ge­tir­miş­tir. Bu­nun üze­ri­ne 8 Ocak 1878 Rus Baş­ko­
176 Osmanlı Diplomasisi

mu­tan­lı­ğı’ndan ateş­kes is­ten­miş ve ne­ti­ce­sin­de 31 Ocak’ta ateş­kes an­laş­ma­sı im­

za­lan­mış­tır.
Bu ara­da İn­gil­te­re Bü­yü­kel­çi­si, İs­tan­bul’da­ki İn­gi­liz va­tan­daş­la­rı­nı ko­ru­mak
ama­cıy­la Ak­de­niz’de bu­lu­nan do­nan­ma­sı­nı İs­tan­bul’a ge­tir­mek em­ri­ni hü­kü­me­
tin­den al­dı­ğı­nı Ba­bıâ­li’ye bil­dir­miş­tir. Bu­nun üze­ri­ne Ah­med Ve­fik Pa­şa, İn­gi­liz
Bü­yü­kel­çi­si’ne İs­tan­bul’da her han­gi bir so­ru­nun ol­ma­dı­ğı­nı ve do­nan­ma bu­ra­ya
gel­me­si­nin Ça­tal­ca ön­le­rin­de bu­lu­nan ve ba­rış antlaş­ma­sı yap­mak üze­re ol­duk­la­rı
Rus­la­rı kız­dı­ra­bi­le­ce­ği­ni be­lir­te­rek bu­na kar­şı çık­mış­tır. Fa­kat bu ce­va­ba rağ­men
İn­gil­te­re ken­di ini­si­ya­ti­fi­ni kul­la­na­rak 6 zırh­lı İn­gi­liz sa­vaş ge­mi­si Ça­nak­ka­le Bo­
ğa­zı’nı ge­çe­rek Tuz­la ön­le­ri­ne de­mir­le­miş­ti. Bu­na tep­ki gös­te­ren Rus­lar, tek­rar
ha­re­ke­te ge­çe­rek Ayas­te­fa­nos’a, bu­gün­kü Ye­şil­köy, gel­miş­ler­di.
Yi­ne ay­nı gün­ler­de Hâ­ri­ci­ye Na­zı­rı Ser­ver Pa­şa (1821-1886) bir İn­gi­liz ga­ze­te­
si­ne yap­tı­ğı açık­la­ma­da İn­gil­te­re’yi eleş­ti­re­rek şun­la­rı söy­le­miş­ti: “Os­man­lı Dev­le­
ti’ni sa­va­şa so­kup bu hâ­le ge­ti­ren İn­gil­te­re’dir. Ta­raf­sız­lık po­zis­yo­nu için­de bi­zi ba­zen
ümit­siz­li­ğe ba­zen ümi­de dü­şür­dü. Ni­ha­yet bu be­lâ­ya uğ­ra­ma­mı­za se­bep ol­du.” Bu
ha­ber üze­ri­ne İn­gil­te­re Hâ­ri­ci­ye Nâ­zı­rı Lord Derby (1826-1893), Os­man­lı Lon­dra
Bü­yü­kel­çi­si Mu­su­rus Pa­şa’yı ça­ğı­ra­rak tep­ki­si­ni gös­ter­miş ve Ser­ver Pa­şa’nın ba­
kan­lık­ta kal­dı­ğı sü­re­ce İn­gil­te­re’nin Os­man­lı Dı­şiş­le­ri Ba­kan­lı­ğı ile iş yap­ma­mak
ka­ra­rı­nı al­dı­ğı­nı be­lirt­miş­tir. Bu­nun üze­ri­ne Ser­ver Pa­şa ba­kan­lık gö­re­vin­den is­
ti­fa et­ti­ri­le­rek ye­ri­ne Saf­vet Pa­şa ge­ti­ril­miş­tir.
Ayas­te­fa­nos’a ge­len Rus­lar­la ba­rış gö­rüş­me­le­ri­nin ya­pıl­ma­sı için Hâ­ri­ci­ye Nâ­
zı­rı Saf­vet Pa­şa bi­rin­ci ve Ber­lin Bü­yü­kel­çi­si Sa­dul­lah Pa­şa ikin­ci tem­sil­ci ola­rak
gö­rev­len­di­ril­miş­tir. Gö­rüş­me­ler ne­ti­ce­sin­de 3 Mart 1878’te ise Ayas­te­fa­nos Ba­rış
Ant­laş­ma­sı ya­pıl­mış­tır. 29 mad­de ve bir ek mad­de­yi ih­ti­va eden ba­rış ant­laş­ma­sı,
Os­man­lı için ol­duk­ça olum­suz mad­de­le­ri ih­ti­va et­mek­tey­di. Bu­na gö­re Sır­bis­tan,
Ka­ra­dağ ve Ro­man­ya ba­ğım­sız­lık­la­rı­nı ka­zan­mış­lar­dır. Ak­de­niz’e ka­dar açı­lan
bü­yük Bul­ga­ris­tan Prens­li­ği ku­rul­muş­tur. Bos­na-Her­sek’te re­form­lar ya­pı­la­cak
ve bun­la­rın kon­tro­lü Avus­tur­ya ile Rus­ya’nın tem­sil­ci­le­ri ta­ra­fın­dan ya­pı­la­cak­tır.
Er­me­ni­le­rin yo­ğun ola­rak ya­şa­dık­la­rı böl­ge­ler­de ıs­la­hat yap­ma­yı ve Er­me­ni­le­rin
Kürt­ler ile Çer­kez­le­re kar­şı ko­run­ma­sı­nı ta­ah­hüt et­mek­te­dir. Sa­vaş taz­mi­na­tı ola­
rak ise Os­man­lı Dev­le­ti 1. 410. 000. 000 Rub­le öde­ye­cek­tir. Bu şe­kil­de Ayas­te­fa­
nos, Os­man­lı ta­ri­hi­nin en ağır ba­rış an­laş­ma­la­rın­dan bir ola­rak ta­ri­he geç­miş­tir.

Er­me­ni­ler için ıs­la­hat ya­pıl­ma­sı­nın Ayas­te­fa­nos An­laş­ma­sı’nda mad­de ola­rak geç­

7 me­si­nin Os­man­lı Dev­le­ti açı­sın­dan dip­lo­ma­tik sa­kın­ca­la­rı­nı izah edi­niz.

İm­za­lan ba­rış an­tlaş­ma­sı Rus­la­rı hay­li mem­nun et­miş­tir. İm­za­la­rın atıl­ma­sı­

nın ar­dın­dan Ayas­te­fa­nos’ta bü­yük bir me­ra­sim ya­pıl­mış, top­lar atıl­mış ve se­vinç
çığ­lık­la­rı atıl­mış­tır. Rus Or­du­su Ko­mu­ta­nı Gran­dük Ni­ko­la bu sı­ra­da bir ko­nuş­
ma ya­pa­rak şun­la­rı söy­le­miş­tir: “Türk­ler mağ­lup ol­du! Ba­rış ya­pıl­dı! İş­te İs­tan­bul!”
Bu şe­kil­de so­na eren 1877-1878 Rus Har­bi, Os­man­lı Dev­le­ti için tam bir he­
zi­met ol­muş­tur. Çok bü­yük top­rak ve in­san kay­bı ya­şa­mış­tır. Bal­kan­lar’da­ki top­
rak­la­rı­nın he­men he­men ta­ma­mı­nı, 270. 298 ki­lo­met­re­ka­re top­ra­ğı­nı, bu­gün­kü
Tür­ki­ye’nin ne­re­dey­se 3/1’ini kay­bet­miş­tir. Kat­li­am­lar ve­ya göç­ler­le bir­lik­te 8 mil­
yon­dan faz­la in­san mağ­dur ol­muş­tur. Sa­va­şın adın­dan im­za­la­nan Ayas­te­fa­nos Ba­
rış Ant­laş­ma­sı ise, cep­he­de alı­nan mağ­lu­bi­ye­ti arat­ma­ya­cak ka­dar ağır­dı; tam bir
dip­lo­ma­tik mağ­lu­bi­yet­ti. Ant­laş­ma çok ağır mad­de­le­ri ih­ti­va et­mek­tey­di. Böy­le­ce
 7. Ünite - Modern Osmanlı Diplomasisi ve Pratiği 1839-1878 177

Os­man­lı Dev­le­ti as­ke­rî ve dip­lo­ma­tik alan­lar­da ol­mak üze­re her şe­yi ile tam bir
fe­la­ke­ti ya­şa­mış; di­be vur­muş ve bir da­ha be­li­ni doğ­rul­ta­bil­mek için 30 yıl içe ka­
pan­mak zo­run­da kal­mış ve bu ya­ra­la­rı sar­ma­ya gay­ret et­miş­tir.
Rus Har­bi ve Ayas­te­fa­nos Ba­rış Ant­laş­ma­sı, 1856 Pa­ris Kon­gre­si’yle olu­şan ye­
ni dip­lo­ma­tik dü­ze­nin so­nu­nu ge­tir­miş­tir. Pa­ris Kon­gre­si’yle Os­man­lı mi­ra­sı üze­
rin­den Av­ru­pa­lı Bü­yük Dev­let­ler ara­sın­da sağ­la­nan den­ge­ler, bu sa­vaş­la bir­lik­te
Rus­ya le­hi­ne ye­ni­den bo­zul­muş­tur. Özel­lik­le de Bal­kan­lar’da Avus­tur­ya, Ak­de­
niz’de ise İn­gil­te­re bu du­rum­dan ra­hat­sız ol­muş­lar­dır. Şa­yet mev­cut du­rum göz­
den ge­çi­ri­lip dü­zel­til­mez­se Av­ru­pa­lı Bü­yük Dev­let­ler ara­sın­da cid­dî ça­tış­ma­lar
çı­ka­bi­lir­di. Bu ise, uzun va­de­de Av­ru­pa ba­rı­şı­nın bo­zul­ma­sı an­la­mı­na gel­mek­
tey­di. Do­la­yı­sıy­la bu teh­li­ke­nin ber­ta­raf edi­le­bil­me­si ge­re­ki­yor­du. Çö­züm ba­sit­ti,
Ayas­te­fa­nos’un göz­den ge­çi­ril­me­si; ye­ni bir dip­lo­ma­tik dü­ze­nin ku­rul­ma­sı ve is­
tik­ra­rın ye­ni­den sağ­lan­ma­sıy­dı. Bu­nun için, tıp­kı 1856 Pa­ris Kon­gre­si’nde ol­du­ğu
gi­bi, mil­let­le­ra­ra­sı bir kon­gre­nin dü­zen­len­me­si el­zem­di.
178 Osmanlı Diplomasisi
Özet
Mo­dern Os­man­lı dip­lo­ma­si­si­nin teş­kil edil­me­sin­
1 de alt ya­pı­nın na­sıl oluş­tu­ğu ve na­sıl ge­liş­ti­ği­ni
açıklamak.
Mo­dern Os­man­lı dip­lo­ma­si­si­nin oluş­ma­nın te­
me­lin­de Os­man­lı Mo­dern­leş­me­si yat­mak­ta­dır.
Bu bağ­lam­da­ki en önem­li ge­liş­me II­I. Se­lim’in
uy­gu­la­dı­ğı Ni­zâm-ı Ce­dîd ıs­la­hat pro­je­si­dir.
Dip­lo­ma­si­nin uy­gu­la­ma araç­la­rın­dan olan dai­
mî el­çi­lik­ler, bu kap­sam­da 1793’ten iti­ba­ren
Av­ru­pa’nın önem­li mer­kez­le­rin­de açıl­mış­tır.
II­I. Se­lim’in di­ğer bir ye­ni­li­ği ise, Hı­ris­ti­yan bir
dev­let­le hem dip­lo­ma­tik hem de as­ke­rî it­ti­fak
ya­pa­rak den­ge si­ya­se­ti­ni baş­lat­ma­sı­dır. II. Mah­
mud’un Dı­şiş­le­ri Ba­kan­lı­ğı’nı kur­ma­sı ve ya­ban­
cı dil bi­len dip­lo­mat­la­rı ye­tiş­ti­re­cek Ter­cü­me
Oda­sı’nı kur­ma­sı bu nok­ta­da di­ğer önem­li ge­
liş­me­ler­dir. Sul­tan Ab­dül­me­cid dö­ne­mi, bu iki
hü­küm­da­rın yap­tı­ğı fa­ali­yet­le­ri ta­mam­lar ma­hi­
yet­te­dir.
Mo­dern Os­man­lı dev­let adam­la­rı­nın, do­la­yı­sıy­la
2 Os­man­lı Dev­le­ti’nin Av­ru­pa­lı Bü­yük Dev­let­ler­le
olan iliş­ki­le­ri­ni tartışmak.
Tan­zi­mat dö­ne­min­de dip­lo­ma­si­nin be­lir­len­me­
si ve yü­rü­tül­me­si hü­kü­me­te kay­ma­sıy­la bir­lik­te,
dö­ne­min önem­li dev­let adam­la­rı öne çık­ma­ya
baş­la­mış­lar­dı. Özel­lik­le de Mus­ta­fa Re­şid Pa­
şa ile baş­la­yan bu sü­reç Âlî Pa­şa, Fu­ad Pa­şa ve
Mah­mud Ne­dim Pa­şa ile de­vam et­miş­tir. Bu
dört dev­let ada­mı hem dip­lo­ma­si­de hem de iç
si­ya­set­te Av­ru­pa­lı dip­lo­ma­tik çev­re­le­ri­ni kul­lan­
mış­lar­dır. Bun­lar­dan Mus­ta­fa Re­şid Pa­şa, dip­lo­
ma­si­de İn­gil­te­re’nin, Âlî Pa­şa Fran­sa’nın, Fu­ad
Pa­şa du­ru­ma gö­re bu iki dev­le­tin ve Mah­mud
Ne­dim Pa­şa ise Rus­ya’nın des­te­ği­ni ara­mış­tır.
Bun­lar ay­nı za­man­da iç si­ya­set­te çe­şit­li ko­nu­lar­
da da­nış­ma­da ve da­ha da önem­li­si gö­re­ve gel­
me­de yi­ne bu dev­let­le­rin İs­tan­bul’da­ki Bü­yü­kel­
çi­le­ri’ne is­ti­nat et­miş­ler­dir.
Mo­dern dip­lo­ma­si­ye ge­çiş­le bir­lik­te Av­ru­pa­lı Bü­
3 yük Dev­let­le­rin Os­man­lı dip­lo­ma­si­si­ne ve iç iş­le­
ri­ne na­sıl mü­da­ha­le et­tik­le­ri­ni tartışmak.
Os­man­lı Dev­le­ti’nin mo­dern Av­ru­pa dip­lo­ma­
tik sis­te­mi­ne ek­lem­len­me­siy­le bir­lik­te, Av­ru­
pa­lı Bü­yük Dev­let­ler İs­tan­bul’da­ki dip­lo­ma­tik
tem­sil­ci­le­ri va­sı­ta­sıy­la Os­man­lı iç iş­le­ri­ne da­
ha ra­hat mü­da­ha­le et­me im­kâ­nı bul­muş­lar­dır.
Bun­lar ay­nı za­man­da, dip­lo­ma­si­nin dı­şı­na çı­
ka­rak Sa­da­ret ve Hâ­ri­ci­ye Ne­zâ­re­ti gi­bi önem­li
gö­rev­ler ol­mak üze­re di­ğer ma­kam­la­ra ta­yin­le­re
ve gö­rev­den alın­ma­la­ra ka­rı­şır ol­muş­lar­dır. Bu,
Os­man­lı Dev­le­ti’ne iki şe­kil­de yan­sı­mış­tır: ön­
ce­lik­le bu el­çi­ler Os­man­lı içiş­le­ri­ne per­va­sız­ca
mü­da­ha­le et­mek su­re­tiy­le bir­çok iç me­se­le­nin
mil­let­lerara­sı bir bo­yut ka­zan­ma­sı­na ne­den ol­
muş­lar­dır. İkin­ci ola­rak ise, bu sü­reç­te çe­şit­li
ma­kam­lar­da ata­ma­lar ve gö­rev­den al­ma­la­ra sık­
ça ka­rı­şa­rak, Os­man­lı iç si­ya­se­ti­ni is­tik­rar­sız­laş­
tır­mış­lar­dır.
1856 Pa­ris Kon­gre­si’yle olu­şan ye­ni dip­lo­ma­tik
4 dü­ze­nin Os­man­lı Dev­le­ti’ne na­sıl et­ki­le­di­ği­ni ör­
nek­le­riy­le değerlendirmek.
Pa­ris Kon­gre­si’yle Av­ru­pa ba­rı­şı­nı kur­ta­ran Av­
ru­pa­lı Bü­yük Dev­let­ler, ay­nı za­man­da Os­man­lı
Dev­le­ti’nin ko­nu­mu­nu be­lir­le­yen ye­ni bir dip­lo­
ma­tik dü­zen kur­muş­lar­dır. Bu dü­zen­de Os­man­
lı’nın Av­ru­pa dev­let­ler top­lu­lu­ğu­na ka­tıl­dı­ğı
ka­bul edil­miş; dev­le­tin ba­ğım­sız­lı­ğı ve mev­cut
top­rak bü­tün­lü­ğü­nü ga­ran­ti edil­miş­ti. Fa­kat Is­
la­hat Fer­ma­nı’nın ay­nı ant­laş­ma­da geç­me­siy­le
de, Os­man­lı’nın iç iş­le­ri­ne mü­da­ha­le edil­me­si­ne
ka­pı açı­lı­yor­du. Böy­le­ce Os­man­lı Dev­le­ti bir ta­
raf­tan Av­ru­pa dev­le­ti ka­bul edi­le­rek sı­nır­la­rıy­
la ba­ğım­sız­lı­ğı­na ke­fil olu­nur­ken, di­ğer ta­raf­tan
Os­man­lı’nın iç iş­le­ri­ne mü­da­ha­le edi­le­cek bir
ze­min oluş­tu­rul­muş­tur. 1857-1862 Ef­lak-Boğ­
dan Me­se­le­si, 1860-1861 Lüb­nan Me­se­le­si ve
1866-1867 Gi­rit İs­ya­nı gi­bi Os­man­lı Dev­le­ti’nin
ba­şı­nı ağ­rı­tan bir­çok so­run, tak­ri­ben 1877-1878
Os­man­lı-Rus Har­bi’ne ka­dar sü­ren bu dü­ze­nin
bir so­nu­cu ola­rak vu­ku’ bul­muş­tur.