KADER - KAZA ve CÜZ’İ İRADE TABLOSU

KADER VE CÜZ-İ İRADE NEDİR?
Kader ve cüz-i irade meselesi,
İslamiyet’in ve imanın nihayet hududunu göste-
ren, “İlmî ve nazarî” değil, “Hâli ve vicdanî” bir
iman esasıdır.
Kader, “nefsi gururdan ve övünmekten kurtar-
mak”, Cüz’-i irade ise, “insanı mesuliyetsizlikten
kurtarmak” için iman esasları içindedir.
İnanan her şeyi, fiilini, nefsini Cenab-ı Hakk’a
vere vere, sonunda teklif ve sorumluluktan kurtul-
mamak için “Cüz-i irade/ihtiyarî” önüne çıkarak in-
sana; “Sen sorumlusun ve mükellefsin” der.
Sonra, kendisinden çıkan iyilik ve mükemmellik-
ler ile gururlanmaması, pay çıkarmaması için, “Ka-
der” karşısına gelir ve insana şöyle der: “Ey insan,
haddini bil, sen sadece meylettin, bu fiilleri yaratan
sen değilsin.”
KADER: Allah(cc)’ın ilmiyle her şeyi bilmesi ve
Levh-i Mahfuz’da yazmasıdır.
“Bilmez misin ki, Allah, yerde ve gökte ne varsa
bilir. Bu, bir kitapta mevcuttur. Ve bu biliş Allah için
çok kolaydır.” (Hac, 76)
KAZa: Allah’ın nesne ve olaylara ilişkin ezeli ya-
zıyı ve takdiri, zamanı ve şartları uygun olduğunda
icat etmesi ve planını yaratmasıdır.
“Allah, herşeyi yarattı ve her birisine belirli ni-
zam vererek kaderini takdir etti.” (Furkan, 2)
CÜZ’İ İRADE: Allah (cc) tarafından insa-
na Emr-i itibari olarak verilen, dilediği gibi hare-
ket edebilmesi için vahid-i kıyası olarak (Kesb-
Meyelan/yönelme) verdiği iyiyi ve kötüyü seçme
serbestliğidir. İnancımıza göre, cüz-i iradenin hari-
ci bir varlığı yoktur ve mahlûk değildir?
ATA - AF KANUNU: Lütuf, ihsan, bahşiş ka-
nunu. Allah (cc) bazen lütfuyla kötülüğe engel olur.

KADER İKİYE AYRILIR

ALLAH(cc)’A BAKAN YÖN İNSANA BAKAN YÖN

İkiye Ayrılır

Levh-i Levh-i
GEÇMİŞE BAKAR GELECEĞE
Mahfuz Mahf ve İspat
Neticesi Kaderdir. BAKAR
Değişmeyen- Levhası
Mutlak kader Değişebilen Muallak Ümi̇tsi̇zli̇k ve üzüntünün Cüz-i İrade Alanı
Korunmuş kader. Yazar Bozar kaynağıdır.
Levha Levha.
İNSAN
FİİLLERİ
Bu levhada yazılanlar imtihan sırrı için İKİDİR
şarta bağlı olarak değişir. İyiliği istersen
iyilik, kötülüğü istersen kötülük yaratır.
Bunun neticesi Levh-i Mahfuz’da yazılı İhtiyari Fiiller Izdırarı Fiiller
olan Mutlak kaderdir. İsteğiyle Yaptıkları Cüz-i İradeyi
Aşan Fiiller

İyilikler Kötülükler
İyilik ve kötülük hususunda istemek
insana, yaratmak Allah(cc)’a hastır. Allah (cc)
İnsan neyi isterse Allah (cc) onu Dilerse Lütfuyla
yaratır. Yaratılan insanın kaderi olur. Kötülüğe Engel
Bu da değişmeyen Levh-i Mahfuz’daki Olur. Bu Ata
kaderdir. Kanunudur.
 KUR’AN VE HADİS IŞIĞINDA KADER VE KAZA
KAZA, KADER VE EMR-İ İTİBARÎ: Müstakil bir varlı-
CÜZ’İ İRADE.. ğı olmayıp itibar eden kimsenin aklında te-
şekkül eden emir, iş, hadisedir. (Meridyen
KADER, lügatte; ve paralel örneği)
Ölçü ile yapma, planlama, miktar, şek-
(Cüz-i irade, cüz-i görme, cüz-i işitme vs.,
lini ve niteliğini belirleme, takdir ederek
Allah(cc)’ın külli irade, külli görme, külle
tayin ve tahsis etmek. (Bkz. DIA Kader)
yaratma, külli işitmesi vb. sıfatları anlamak
İslami anlayışta ise;
için nisbi emirdir.)
KADER, Allah’ın (cc), kâinatta olmuş
ve olacak her şeyi, bütün vasıflarıyla,
daha yaratmadan önce ezelde bilmesi KÜLLİ İRADE TAŞTIŞMASI:
ve Levh-i mahfuz denilen kader levha- Eşa’riler iradesinin Allah’ın her şeyi
sında yazmış olmasıdır. kuşattığının söyleyerek buna KÜLLİ İRADE
“Şüphesiz biz, her şeyin mahiyetini be- demişlerdir. Kulun iradesini de cüz-i İrade
lirli bir ölçüye, kadere, ilâhi takdire göre olarak adlandırmışlardır.
yarattık.” (Kamer, 49) Maturidiler ise, Allah’ın iradesine İLAHİ
Kader kelimesi türevleriyle birlikte VE EZELİ İRADE demişler, külli ve cüz-i
Kur’an-ı Kerim’de 55 yerde geçer ve “ölçü, irade kavramlarını kulun iradesinin iki
miktar ve güç” gibi anlamlarda kullanılır. yönünü belirtmek için kullanmışlardır.
“Allah ne emrederse, o tam yerinde ve Külli iradeye, “seçme yeteneği”, cüz-i irade
mutlaka uygulanması gereken bir tak- ise “aktif biçimde yönelme” demişlerdir.
dirdir.” (Ahzâb, 38),
“O’nun katında her şey bir mikdâr ile-
dir.” (Ra’d, 8)
KADER AKLİ / İLMİ
Allah, her şeyi yaratmış ve her birisine DEĞİL VİCDANİ
belirli bir nizam vererek onun kaderini HALİ BİR İŞ
takdir ve tayin etmiştir.” (Furkan, 2) Kader ve cüz-i irade meselesi,
*** İslamiyet’in ve imanın nihayet hudu-
KAZA: Allah’ın eşya ve olaylara iliş- dunu gösteren, “İlmî ve nazarî” değil,
kin ezeli yazıyı ve takdiri, zamanı ve şartla- “Hâli ve vicdanî” bir iman esasıdır.
rı uygun olduğunda önceden yaptığı planı- Kader, “nefsi gururdan ve övünmek-
nı yaratmasıdır. ten kurtarmak”, Cüz’-i irade ise, “insa-
*** nı mesuliyetsizlikten kurtarmak” için
CÜZ’İ İRADE: Allah tarafından in- iman esasları içindedir.
İnanan her şeyi, fiilini, nefsini Cenab-ı
sana Emr-i itibari olarak verilen, diledi-
Hakk’a vere vere, sonunda teklif ve sorum-
ği gibi hareket edebilmesi için vahid-i kı-
luluktan kurtulmamak için “Cüz-i irade/
yası olmak üzere (Kesb etme-Meyelan/
ihtiyarî” önüne çıkarak insana; “Sen sorum-
yönelme) yeteneği ve seçme serbestli-
lusun ve mükellefsin” der.
ğidir. İnancımıza göre, cüz-i iradenin ha-
Sonra, kendisinden çıkan iyilik ve mü-
rici bir varlığı yoktur. Buna göre cüz-i irade
kemmellikler ile gururlanmaması, pay çı-
mahlûk değildir?
karmaması için, “Kader” karşısına gelir ve
insana şöyle der: “Ey insan, haddini bil, sen
1 2
sadece meylettin, bu fiilleri yaratan sen de-
ğilsin.”
“Şüphesiz ki, insan için kendi çalıştı-
ğından başkası yoktur. Ve elbette ki, ça-
lışmasını yakında görecektir. Sonra onun
çalışması en tamam bir mükâfat ile
mükâfatlandırılacaktır. Ve şüphe yok ki,
en son gidiş Rabbinedir.” (Necm, 39)
KADERİ DOĞRU ANLAMAK
“Allah her şey için bir ölçü koymuştur.”
(Talak, 3)
Kaderi doğru anlayabilmek için şu haki-
katleri iyi kavramak gerekir:
1- Allah’ın ilmi ve bilgisi sınırsızdır. Allah
(cc), Olanı, Olacağı, Olmayan, olacak olsay-
dı nasıl olacağını, mevcudu ve yoğu, müm-
künü ve imkânsızı bilir.
2- Allah (cc), kıyamete kadar olacak her
şeyi LEVHİ MAHFUZ’da yazmıştır.
3- Allah (cc) diler ve dilediğini yapar.
Dilediği şeyi de yapar. Yapmak istemesi-
nin önünde hiçbir engel bulunmaz. Mülk
O’nundur.
4- Her şeyi yaratan Allah’tır. O’nun dışın-
dakilerin yaratılmış olmaktan başka seçe-
nekleri yoktur. Hiçbir güç, O’na rağmen ya-
ratmış olamaz.
5- Ezeliyet ve zaman meselesi
6- ilmin maluma tabi olma meselesi
ALLAH’A VE İNSANA
BAKAN YÖNÜYLE KADER
Kader ikiye ayrılır:
1- ALLAH’A BAKAN YÖN:
Kader, Allah’ın ilmi nev’indendir. Allah
(cc) her şeyi bilir.
“Bilmez misin ki, Allah, yerde ve gökte
ne varsa bilir. Bu, bir kitapta mevcuttur.
Ve bu biliş Allah için çok kolaydır.” (Hac,
76)
Allah’ın kaderle alakalı iki levhası vardır.
3 4
A- LEVH-İ MAHFUZ (Mutlak ka-
der- Değişmeyen korunmuş levha)
Levh-i mahfuzda yazılı olan netice değiş-
mez. Bunun için insanın kaderini değil, fiili-
ni değiştirmesi mümkündür.
Değiştirilen bu fiil her neyse, o da kader-
dir. Bu dahi Allah’ın ilminde olup, kaderde
aynı şekilde yazılmıştı. Yani kader levhasın-
da “Falan adam filan işi yaptığı anda, fi-
ilini değiştirip filan işe başladı.” yazılıy-
dı. Çünkü Allah’ın ilmi ezeli olup, yapılan ve
yapılacak her işi ve fiili bilir ve kader levha-
sında onu yazar.
Allah (cc) bütün fiillerin failidir. Çünkü
o “Fâil-i Muhtar” Her şeyi meydana gelme-
den önce ezelî ilmi ile bilip, onların vasıf-
larını, özelliklerini, yerini ve zamanını tak-
dir / tespit etmiş ve “Levh-i Mahfuz”a yaz-
mıştır.
“Gerek yeryüzünde ve gerek kendi ne-
fislerinizde herhangi bir musibet gelme-
miştir ki, bu Bizim onu yaratmamızdan
önce kitapta yazılmış olmasın. Şüphesiz
ki bu Allah’a göre kolaydır.” (Hadid, 22).
B- LEVH-İ MAVH VE İSPAT (Mu-
allak kader - Yazar bozar levha. İmtihan
sırrı için şarta bağlı değişebilir. İyilik is-
tenirse iyiliği, kötülük istenirse kötülü-
ğü Allah yaratır.)
Mesela, Levh-i Mahv-ı İsbat defterinde;
falan kulun altmış sene yaşayacağı yazılmış-
tır. Ancak bu yazı, kulun sadaka verme şar-
tına bağlanmıştır. Eğer o kul sadaka verir-
se, bu kadar yaşar, vermezse, daha az yaşar.
Sadakanın ömrü uzatması, belayı önle-
mesi gibi değişiklikler kaderin bu defterin-
de olmaktadır. Allah o kuluna bu defterde
bir bela yazmış ve bu belanın gelmesini sa-
daka vermemesi şartına bağlamıştır. O kul
sadaka verdiğinde, belanın şartı meyda-
na gelmediğinden yazı silinir ve musibetin
gelmesi o kul hakkında kaza edilmez. Nite-
kim Ra’d suresinin, 39. ayetinde Allah şöy-
le buyurmuştur:
 “Allah dilediği şeyi mahveder, diledi-
ğini sabit kılar. Kitabın aslı olan Levh-i
Mahfuz onun katındadır.”
Ayette belirtilen “Allah’ın dilediği şeyi
mahvetmesi” yani, yaratmaması ile yapı-
lan değişiklik, bu levhada olmaktadır. Bu
ayet bize değişen kader levhası olan “Levh-i
Mahv ve İsbat”tan haber vermektedir.
2- İNSANA BAKAN YÖN:
a- Geçmişe bakar, neticesi kaderdir.
Yes’in ve hüznün ilacıdır.
b- Geleceğe bakar. Cüz’i irade geçerlidir.
İNSAN FİİLLERİ
İKİYE AYRILIR
a- İradi, ihtiyari fiiller (kendi isteğiyle
yaptığı iyilik ve kötülükler)
b- Izdırarı fiiller (iraden dışı fiiller)
Kader geçmişe bakar, orada yaşanan
ümitsizlik ve üzüntülerin ilacı olur.
Kader geleceğe bakmaz. Bunun için insa-
nın kötülük işledikten sonra bunu kaderim
diyerek kadere mal etmesi bir çelişkidir.
İYİLİK VE KÖTÜLÜK
KAVRAMLARI
İyiliklerin aslı Allah’tandır. Bizim iyiliği
isteyen irademizi veren de Allah’tır. Bunun
için iyilikler hususunda övünme hakkımız
pek azdır. Çünkü iyilikleri isteyen rahmet-i
İlahiye, icat eden, yaratan ise kudret-i Rab-
baniyedir.
Kötülükler ise tahribat nev’inden oldu-
ğu için sorumludur. Çünkü insan küçük bir
kötülük ile çok tahribat yapabilir ve müthiş
bir cezayı hak eder. Mesela bir kibrit ile bir
evi yakmak gibi.
İnsanların nefis ve şeytana uyarak işle-
dikleri kötülüklerin ve günahların mesuli-
yetinden kendilerini kurtarmak için kade-
re yapışır ve suçu ona atarlar. Ancak kendi-
lerine verilen güzelliklerle iftihar etmekten
de çekinmezler.
5 6
ALLAH (cc) HER ŞEYİ
BİLİR Mİ?
Allah (cc), Allam’ül Guyub‘tur, olmuş ve
olacak her şeyi bilir. Allah’ın ilminde zaman
kavramı yoktur. Biz O’nun bilgisinin mahi-
yetini bilemeyiz. Çünkü O zamansız bilgidir.
Biz zamanla sınırlıyız.
Kur’an-ı Kerim, birçok ayetiyle ezelde
her şeyin Allah (cc) tarafından bilindiğini
haber vermektedir:
“Hiçbir şey yoktur ki, hazineleri Bizim
yanımızda olmasın. Her şeyi Biz belirli
bir kaderle indiririz.” (Hicr, 21)
“Gaybın anahtarları Allah’ın katında-
dır. Onları ancak Allah bilir. Onun ilmi dı-
şında bir yaprak dahi düşmez. Yerin ka-
ranlıkları içindeki bir tane, yaş ve kuru
her şey levh-i mahfuzdadır.” (Enam, 59)
“Allah her dişinin neye gebe kalaca-
ğını, rahimlerin neyi eksik neyi ziya-
de edeceğini bilir. Onun katında her şey
ölçü iledir.” (Ra’d, 8)
Eylemlerimizi biz seçeriz, Allah (cc) ya-
ratır. Zaten Allah’ın yaratma dairesi içinde
bulunan insanın, eylemlerinin o daire dışı-
na çıkması mümkün değildir.
Allah (cc) istese, hiçbiriniz O’nun irade-
si dışına çıkamaz­sınız, hepiniz aynı yola git-
mek zorunda kalırsınız. Ama Allah sizlere
de irade verdi, hidayetini de sizin iradenize
bağladı. Siz doğru yola girmek isteyeceksi-
niz ki Allah da sizi doğru yola götürsün. Al-
lah doğru yolu gösterdiği halde siz yola gir-
mezseniz, Allah sizi zorla yola sokmaz, ken-
di iradenizin sonucuna terk eder. Artık dav-
ranışlarınızın sonucuna katlanır­sınız.
Allah (cc), insanlar için sınırlı bir özgür-
lük vermiştir. İnsan neyi isterse Allah onu
yaratır. Eylem gücünü yaratan Allah’tır ama
insan, isteyerek yaptığından dolayı, eylem-
lerinden sorumludur.
“De ki, bu gerçek, Rabbinizdendir. Ar-
tık dileyen inansın, dileyen inkâr etsin”!
(Kehf, 29)
 Malum ise; o şeyin gerçek halidir.
MİSAL: Farz edelim ki, kasamda 500 lira
var ve ben biliyorum. Bu ilimdir.
Malum ise; kasamdaki 500 liradır.
“Ben bildiğim için mi kasamda 500 lira
var; yoksa kasamda 500 lira olduğu için
mi ben böyle biliyorum?”
Ben bildiğim için kasada 500 lira yok, bi-
lakis kasada 500 lira olduğu için ben öyle
biliyorum. Eğer bunun tersi olsaydı, ben ka-
EZELİYET VE ZAMAN sada 500 lira yerine 500 milyonum var ol-
MESELESİ duğunu zannettiğimde, kasada o kadar pa-
Kader meselesinin anlaşılamamasında- ranın olması gerekirdi.
ki en büyük sebep “zaman” ve “ezel” kav- NETİCE: Allah’ın bizim ne yapacağımı-
ramlarının birbiriyle karıştırılması ve yan-
lış değerlendirilmesidir. İnsan, zaman ve
mekân içerisinde yaşadığı için, her hadise-
yi ve hakikati de zaman ölçüsüne göre de-
ğerlendirmekte ve “ezeli”, zamanın başlan-
gıcı zannetmekle hata yapmaktadır. İşte ka-
deri anlayamamak, böyle yanlış bir kıyasın
mahsulüdür.
Zaman, kâinatın yaratılmasıyla başla-
yan ve içerisinde hadiselerin cereyan etti-
ği soyut bir kavramdır. Geçmiş, hâl ve ge-
lecek olarak üçe taksim edilir. Bu taksim, zı bilmesi ve bu bilgiyi kader defterimizde
mahlûkata göredir. Ezel ise, zamanın baş- yazması; ilimdir. Bu ilim neye tabidir? El-
langıcının evveli demek değildir. Ezelde bette malum olan bizim fiillerimize ve ya-
geçmiş, hâl ve gelecek yoktur. Ezel, bütün pacaklarımıza tabidir. Yani biz yapacağımız
bu zamanların aynı anda görüldüğü ve bi- için Allah öyle bilmiştir. Yoksa Allah öyle
lindiği bir makamdır. bildi diye biz mecburen yapmamaktayız.
Allah, bugünü gördüğü ve bildiği gibi,
yarını da, öbür günü de ve cennet ile cehen-
KADER HAKKINDA
nem hayatının yaşanacağı sonsuzluk ha-
yatına kadar her şeyi de bugün ile birlikte KONUŞMAK DOĞRU MU?
görmektedir. Kader hususunda tartışan ashabını
Allah için hâl, geçmiş ve gelecek gibi kav- uyaran Resulullah (sav)şöyle buyurdu:
ramlar yoktur. Bu kavramlar zaman ile ka- “Siz bununla mı emrolundunuz? Ben
yıtlı olan bizler içindir. Şimdi bu meseleyi bunun için mi Resul gönderildim. Şunu
diğer bir örnek ile inceleyelim: biliniz ki sizden önceki ümmetler bu
tür tartışmalara başladıkları zaman
helak olmuşlardır. Böyle tartışmalara
İLİM MALUMA TABİDİR girmemelisiniz.” (Tirmizî, Kader, 1)
Kader meselesinin anlaşılabilmesi için; Âlimlerimiz buradan hareketle imani
“ilim maluma tabidir” kaidesini bilmek meselelerin münakaşa suretinde bahsinin
gerekir. caiz olmadığını söylemişlerdir.
İlim; bir şeyin zihindeki şeklidir.
7 8
 KAZA VE KADER, nı”, hadislere dayanarak iman esasla-
rından saymışlardır. Onlara göre kader,
İMAN ESASI MI? Allah’ın “ilim” ve “irade” sıfatlarının,
Kaza ve kaderin iman esasları içinde
kaza da “kudret” veya “tekvin” sıfatının
olup olmadığı çok tartışılan bir konu olmuş
birer gereği olarak görmüşlerdir.
ve buradan birçok düşünce akımı ortaya
çıkmıştır. ŞİÎ KELAMCILARIN çoğunluğu da
Bu tartışmanın ana sebebi Kur’an’da tıpkı Selefiye, Maturidiler gibi kader ve
Allah-kâinat ve Allah-insan ilişkisi bağla- kazanın iman esasları içerisinde olduğunu
mında temas edilen kader konusu doğru- kabul eder.
dan doğruya iman edilmesi emredilen esas- EŞ’ARÎ ALİMLER ise Maturidi’lerin
lar arasında zikredilmemiş olmasındandır. kader ve kaza kavramlarını yer değiştire-
“İyilik, yüzlerinizi doğu ve batı tarafı- rek izah eder.
na çevirmeniz değildir. Asıl iyilik, o kim- MU‘TEZİLE KELÂMCILARI ise
senin yaptığıdır ki, Allah’a, ahiret günü- sorumluluk doğuran insani fiilleri kader ve
ne, meleklere, kitaplara, peygamberlere kazanın dışında tutmuşlardır. Onlara göre
inanır.” (Bakara, 177) kader ve kazâ insanlara ait fiillerin hükmü-
“Resul Rabbinden kendisine indirilene nü açıklayıp haber vermekten ibarettir.
iman etti. Mü’minler de Allah’ a, melek-
lerine, kitaplarına, Resullerine iman etti-
ler ve şöyle dediler: O’ nun Resullerinden
CİBRİL HADİSİ
Bu konudaki hadisler ‘ahad hadislerdir’,
hiçbirini diğerinden ayırt etmeyiz. Duy-
tek kanalla gelmişlerdir. Sahih ve meşhur
duk ve uyduk. Ey Rabbimiz bağışlama-
da olsa zannı ifade eder. Bazı âlimler itika-
nı dileriz ve dönüşümüz ancak Sanadır”.
di meselelerin zan üzerine bina edilmesine
(Bakara, Ayet)
karşı çıkmışlardır.
“Ey iman edenler! Allah’a, Peygambe-
Cibrîl hadisi, Müslim’in rivayetinde şu
rine, Peygamberine indirdiği kitaba ve
şekildedir:
daha önce indirdiği kitaba iman edin.
Babam Ömer ibnü’l-Hattâb (ra) bana
Kim Allah’ı, meleklerini, kitaplarını, pey-
şöyle anlattı: “Bir gün Resulullah (sav)’in
gamberlerini ve ahiret gününü inkâr
yanında bulunduğumuz esnada aniden ya-
ederse, derin bir sapıklığa düşmüş olur.” nımıza, elbisesi bembeyaz, saçı simsiyah
(Nisâ,136) bir zât çıkageldi. Üzerinde yolculuk eseri
Kader ve kazanın iman esasları içinde görülmüyor, bizden de kendisini kimse ta-
zikredildiği yer meşhur Cibril hadisidir. An- nımıyordu. Resul (sav)’ün yanına oturdu ve
cak bu hadis konusunda da hadis âlimleri dizlerini onun dizlerine dayadı. Ellerini de
bir ittifaka varamamışlardır. uylukları üzerine koyduktan sonra: “Ya Mu-
Bazı rivayetlerde kader iman esasları hammed! Bana İslâm’ın ne olduğunu haber
arasında zikredilmezken (Buhârî, “Îmân”, ver!” dedi. Resulullah (sav):
37; Tirmizî, “Fiten”, 63) bazılarında hay- “İslâm; Allah’tan başka ilâh olmadığına,
rı ve şerriyle birlikte kadere iman etmenin Muhammed’in de Allah’ın Resulü olduğuna
gerektiği belirtilmiştir. (Müslim, “Îmân”, 37; şehadet etmen, namazı dosdoğru kılman,
Tirmizî, “Îmân”, 4). zekâtı vermen, ramazan orucunu tutman
ve yol cihetine gücün yeterse Beyt’i haccet-
EHL-İ SÜNNET olarak bilinen Se- mendir.” buyurdu. O zat: “Doğru söyledin.”
lefiye, Maturidi ve Eş’ari gibi itikadı deyince biz buna hayret ettik, çünkü hem
mezheplere göre “Kaza ve kadere ima- soruyor, hem de tasdik ediyordu.”
9 10
 Sonra o şahıs: “Bana imandan haber ver!” İkinci esas içinde bir tehlike barındır-
dedi. Resulullah (sav): “ALLAH’A, MELEKLE- maktadır ki, o da bu esasın insanı “insanın
RİNE, KİTAPLARINA, PEYGAMBERLERİNE sorumlu olması için, fiilini icat etmesi gere-
VE AHİRET GÜNÜNE İNANMAN, BİR DE kir” sonucuna götürebilir olmasıdır. Böyle
KADERE; HAYRINA, ŞERRİNE İNANMAN- bir değerlendirme birinci esasa aykırı dü-
DIR” buyurdu. O zât yine: “Doğru söyledin.” şer.
dedi. (Müslim, Îman:1, no:8, 1/36-37, Ebu Da- Bu çelişki insan aklını tereddüde ve fikir
vut, Sünnet 15, İbn-i Mace Mukaddime 9) ayrılıklarına sevk etmiş ve bu konuda Ehl-i
Bu hadiste geçen “Kadere inanma” mad- Sünnet dışı mezheplerin doğmasına neden
desi, Buhari’den naklettiği 4404 numaralı olmuştur.
hadiste mevcut değildir. Müslim’in 9 ve 11
numaralı rivayetinde vardır.) KADER HUSUSUNDA
DÖRT FARKLI YOL
İNSAN İRADESİ, FİİL Kader hususunda ihtilafın ana sebebi; in-
VE SORUMLULUKLARI sanların kendi irade ve ihtiyarları ile yap-
İnsan, bu dünyaya imtihan üzere gönde- tıkları “fiilleri yaratmak” Allah Teâlâ’nın fi-
rilmiştir ve sorumlulukları vardır. illerinden midir? Yaratıcısı Hak Teâlâ mıdır,
İnsana bu sorumlulukları yerine getir- yoksa o fiili bizzat işleyen kul mudur?
mesi için, akıl, ruh, irade gibi latifeler veril- Bu konuda 4 farklı ana düşünce vardı:
miştir. İnsan aklını ve iradesini kullanarak
melek ve hayvan olmadığını ispatlamak zo- 1- MUTLAK CEBİR DÜŞÜNCE-
rundadır.
İnsan, iyilik ve kötülükler yaparak karşı-
SİNE DAYANAN Cebriyye mez-
lığını alacaktır. hebi.
“Kim zerre miktar iyilik ve yaparsa Öncüsü Cehm b. Safvan olduğundan
karşılığını alacaktır.” (Zilzal suresi) “Cehmiyye” adıyla da anılır.
İmam Maturidi Sorumluluk konusun- CEBRİYYE; insanın iradesine bağlı fiilleri
da şöyle bir delil zikreder: üzerindeki “CÜZ-İ KUDRET VE CÜZ-İ İRA-
Mademki, Allah (cc) dünyada itaat eden- DESİNİ TAMAMEN İNKÂR EDER. Bununla
lere sevap, isyan edenlere ceza vadetmiştir. insanı sorumluluktan kurtarır. Bu düşünce
O halde bu itaat ve isyan fiilleri ancak ku- İslâm’ın ana prensipleriyle bağdaşmaz. Za-
lun iradesiyle seçtiği kendi fiili olduğu tak- ten akla da zıt bu düşüncenin taraftarı da
dirde, karşılıklarını alabilir. fazla olmamıştır.

Burada Karşımıza, Çelişkili Görünen 2- MUTLAK İRADE

İki Esas Çıkıyor:
BİRİNCİSİ; “Allah (cc) her şeyin yaratı-
cısıdır.” (Zümer, 62)
Allah tek yaratıcı olduğuna, hiç bir orta-
ğı bulunmadığına ve kulun ihtiyari fiillerini
de yaratanın Allah olduğuna iman etmektir.
İKİNCİSİ; Kul, kendi irade ile yaptığı
fiillerinden sorumludur. Allah’ın emir-
lerini yapmak ve yasaklarından kaçın-
makla mükelleftir.
11
FİKRİNE DAYANAN
Kaderiyye ve
Mu’tezile mezhebi.
Bu iki düşünce akımı Cebriyye’nin mut-
lak cebir fikrinin tam aksini savunacak, in-
sanı yaratıcı derecesine çıkarıyor ve “kul,
yaptığı ihtiyârî fiillerin yaratıcısıdır” diyor.
Yaratmada haşa Allah’a, ortak koşuyorlar.
12
 3- CEBR VE İHTİYAR YARATMA VE KESB TEORİSİ
ARASINDA MÂTURÎDİ İnsan, bazı işleri dilerse yapıyor, diler-
se yapmıyor. O halde insanın kendine mah-
MEZHEBİ. sus cüz-i bir kudreti, cüz-i bir irade ve seç-
MATURİDÎLERDE KADER; me gücü vardır. Bunlara vücut verdiğimiz-
“Allah’ın ezelden ebede kadar olmuş ve de cüzi de olsa Allah’a ortak mı oluyor?
olacak şeylerin zamanını, mekânını, sıfatla- İki görüş ortaya çıkmıştır:
rını ve her türlü özelliklerini bilmesi, ezel-
de o mahiyet ve şekilde takdir ve tahdit et-
EŞ’ARİLERE GÖRE YARATMA
mesidir.
Kader, Allah’ın “İlim” ve “İrade” sıfatla- VE KESB TEORİSİ
rına bağlıdır ve iman etmek gerektir. Al- Eş’arilere göre; kul kendi iradesiyle yap-
lah gaybı bilir, ilmi her şeyi kuşatmıştır, tığı işlerde mecbur değil, kendine mahsus
göklerde ve yerde olanlara, gizli açık her irade ve kudreti vardır; yaptığı ihtiyarî fiil-
şeye vâkıftır; insanların açıkladıklarından lerin sahibi ve mahallidir. Fakat kulun kud-
ve kalplerinde sakladıklarından haberdar- reti, yaptığı işler üzerinde etkili değildir.
dır. Bu haberi olduğu varlıkları da Ona göre İmam Eş’ari: “Bir eser üzerinde iki
takrid edilmiş zamanı gelince vücuda geti- tam müessir kuvvet ictima edemez.”
rir. (Bakara, 77 / Tevbe 78 / Nahl 19, 23, Kulun iradi fiilleri üzerinde tek geçerli
Hucurât, 16, 18; / Talâk, 12). kuvvet Hâk Teâlâ’dır. O halde kulun kudre-
tinin yaratmada, ikinci bir kuvvet olarak bir
tesiri yoktur.
MATURÎDÎLERDE KAZA; İnsanın payı bu noktada sadece KESB’tir.
“Allah’ın ezelde irade ve takdir etmiş ol- O halde kul yaratıcı hâlık değil, o işi kaza-
duğu şeyleri, zamanı gelince yaratması” de- nan kişidir. Yaratmada bir payı yoktur. Sa-
mektir. Kaza, ayrı bir kemal sıfatı olan “Tek- dece istek ve meyelan vardır.
vin” sıfatına tabi olup onun ilgi alanına gi- O halde, Allah Hâlık, kul kâsibdir, yani ya-
rer. ratma Allah’a mahsustur, kesb ise kula aid-
dir. Gerçekte hakim ve müessir olan, sadece
Allah’ın küllî ve mutlak iradesidir.
4- “CEBR-İ MUTAVASSIT” (İyi
ile kötü arasında) “EŞ’ARİ” MEZ-
MATURÎDİLERE GÖRE İNSAN
HEBİ
İRADESİ, KESB VE HALK
EŞ’ARİLERDE KAZA, hüküm ma- Maturîdiler, Eş’arîlerle genellikle aynı
nasına olup, “Allah’ın bu kâinatta meyda- görüşleri paylaşmaktadırlar.
na gelecek şeylerin hepsini nasıl, ne za- Maturidilere göre “Kesb” kesin ve değiş-
man, hangi şekil ve özelliklerde olacaklar- mez bir karar ve irade yönelmesidir.
sa, ezelde öylece bilmiş ve ezeli ilmine uy- İmam Mâturidî: “Allah (cc) fiilleri haki-
gun olarak dilemiş olmasıdır.” katleri ile yaratmakta, onları yokluk’tan
EŞ’ARİLERDE KADER; “Hak varlık sahasına çıkarmaktadır. İnsan-
Teâlâ’nın her şeyi vakti gelince ezelî ilmine lar da o fiilleri kendi iradeleri ile Kes-
uygun olarak irade ettiği (dilediği) şekil ve bettikleri (işleyerek elde ettikleri) ölçü-
vasıfta yaratmasıdır.” de o fiillere sahip olurlar. (Kitabu’t Tev-
Eş’arîlere göre Allah’ın “Tekvin” diye hid, Nşr. Fethullah Huleyf, Beyrut 1970,
ayrı bir sıfatı yoktur. s. 226)
13 14
 “Fiil aslında “kesb” yönünden insana, ya-
ratılış yönünden de Allah’a aittir.
Fiil, yaratma yönünden Allah’ın külli
kudreti altındadır. Allah Teâlâ’nın yarattığı
bu fiile insan kesb yönüyle esir ederek onu
elde etmekte ve mahalli olmaktadır.
Yaratılış ve kazanç arasındaki farka ge-
lince; aletsiz meydana gelen şey halk, aletle
meydana gelen şey Kesb’dir.
“Kudret sahibinin (Kâdir-i Mutlak) tek
başına meydana getirmesi mümkün olan
şey Halk (yaratma) mümkün olmayan şey
de Kesb’dir. Fiil Allah’a izafe edildiği zaman
“Halk” insana nispet edildiği zaman “Kesb”
adını alır.
KATİL ÖLDÜRMESEYDİ,
MAKTUL ÖLÜR MÜYDÜ?
Kader konusunda merak edilen bir soru
da; bir cinayet hadisesinde, eğer katil öl-
dürmeyecek olsaydı, maktulün yaşayıp ya-
şamayacağı meselesidir.
Bir cinayette; katil, sebeptir. Zira bu ha-
dise onun müdahalesi ile vukua gelmiş-
tir. Maktul, ise, neticedir. Zira katilin fiilin-nefsini Cenab-ı Hakk’a verir, onun tasarru-
den o etkilenmiştir…
“Acaba katil öldürmeseydi, maktul
yine ölecek miydi? Yoksa yaşayacak mıy-
dı?”
Sorumuzun altında, Allah’ın ezeli ilmi-
nin katil ve maktule aynı anda taallukunun
düşünülememesi, sanki Allah’ın maktule
ömür takdir ederken, katilden habersiz ol-
ması gibi bir hezeyan yatmaktadır.
Allah’ın ezeli ilmi, sebep olan katili ve ne- vakit, nihayette Cenab-ı Hakk’a verilecek
tice olan maktulu aynı anda kuşatmıştır. Al-
lah, katilin iradesini kullanarak maktulü
öldüreceğini bildiği için, maktule o kadar
bir ömür takdir etmiştir. Eğer katil öldür-
meyecek olsaydı, maktule ne olacağı sade-
ce Allah’ın bilebileceği bir iştir. Belki Allah anahtarı olduğu gibi, kâinatın muğlak sırla-
ona daha uzun bir ömür takdir ederdi, bel- rını açacak bir anahtar olarak bilinir. Ken-
ki de başka bir sebeple canını alırdı.
15
İNSANA NEDEN ÜCZ-İ
İRADE VERİLDİ?
MÜHİM BİR SORU:
“Cüz-i iradenin bir vücudu olmadı-
ğı için icada kabiliyeti yoktur. Bir emr-i
itibarî hükmünde olan Kesb’den başka
insanın elinde bir şey bulunmuyor. Ne-
den cüz-i irade sebebiyle insana düşman
vaziyeti verilmiş.
CEVAP: Çünkü küfür ve isyan tahriptir,
yokluktur. İnsan bir kibritle bir sarayı bir-
kaç dakikada yok edebilir ama o sarayı yap-
mak yıllar sürer.
Küfür bütün kâinatı kıymetsizlikle ve
başıboşlukla itham etmektir. Kâinattaki
Allah’ın varlığını ve birliğini gösteren
Esma’nın tecellilerini inkar etmektir. İn-
san, küfür ve isyanla tahribat cephesinde
yer aldığı için az bir işle pek çok işleri ya-
pabilir. Onun için iman edenler, küfür cep-
hesine karşı Cenab-ı Hakk’ın büyük inaye-
tine muhtaçtır.
Kader ve cüz-i iradeden bahseden adam,
mükemmel bir iman sahibi ise, kâinatı ve
funda bilir. Kendinden sudûr eden iyilik ve
güzellikler ile gururlanmamak için kadere
bakar, şükreder. Başına gelen musibetlerde
kaderi görür, sabreder.
Gaflet ehli ise, gaflet ve dalalet saikasıyla
kâinatı sebeplere verip, Allah’ın malını on-
lara taksim eder, kendini de kendine sahip
zanneder. Fiilini kendine ve esbaba verir.
Mesuliyeti ve kusuru kadere havale eder. O
olan cüz-i ihtiyarî ve en nihayette medar-ı
nazar olacak olan kader bahsi manasızdır.
ENE
Ene, gizli sırlar olan Esma-i İlahiye’nin
disi de çözülmesi zor bir muammadır.
Ancak Ene’nin mahiyetinin bilinmesiyle,
kâinat tılsımı ve vücut aleminin gizli kapı-
16
ları açılır. Ene bunları açan bir anahtar hük-
mündedir.
“Nefsini bilen Rabbini bilir” hakikatı bu-
nun için söylenmiştir.
Sani-i Hakîm, insanın eline emanet ola-
rak, Rububiyet’inin sıfât ve fiillerinin haki-
katlerini gösterecek, tanıttıracak örnekle-
ri içinde taşıyan bir ene vermiştir. Tâ ki o
ene, bir kıyas noktası (Vâhid-i kıyasî) olup,
Rububiyet’in vasıfları ve Uluhiyet’in işleri
bilinsin. Fakat vâhid-i kıyasî’nin bir hakiki
vücudu olmaması gerekir. Belki geometri-
deki farazî, hendesi hatlar gibi varmış gibi
kabul edilerek anlaşılabilir. İlim ve tahak-
kukla hakikî vücudunun olması lâzım de-
ğildir.
Cenab-ı Hakk sıfat ve esmasının marifeti-
ni eneye bağlamıştır.
Çünkü mutlak ve muhit bir şeyin hudu-
du ve nihayeti olmadığı için, ona bir şekil
verilmez ve mahiyeti ne olduğu anlaşılmaz.
Meselâ: Karanlık olmadan daimi bir ışık bi-
linmez ve hissedilmez. Ne vakit vehmî bir
karanlık ile bir hat çekilse, o vakit ışık bili-
nir.
Cenab-ı Hakk’ın ilim ve kudret, Hakîm
ve Rahîm gibi sıfat ve esması; muhit, hu-
dutsuz, şeriksiz olduğu için onlara hükme-
dilmez ve ne oldukları bilinmez. İsim ve sı-
fatların nihayet ve hadleri olmadığından,
farazî ve vehmî bir haddi çizmek lâzım ge-
liyor. Onu da enaniyet yapar. Kendinde bir
Rububiyet-i mevhume, bir mâlikiyet, bir
kudret, bir ilim tasavvur eder; bir had çizer.
Onun ile muhit sıfatlara bir mevhum hat
çizer. “Buraya kadar benim, ondan sonra
onundur” diye bir taksimat yapar. Kendin-
deki küçük ölçüler ile, onların mahiyetini
yavaş yavaş anlar. Meselam ben bu eve sa-
hip olduğum gibi, Hâlık da şu kâinatın ma-
likidir.” der ve cüz’î ilmiyle onun külli ilmi-
ni, kesbî sanatıyla o Sâni’-i Zülcelal’in yok-
tan var etme sanatını anlar.

17 18