* ĩ 0 B ộ SÁCH T O Á N CAO CẤP - VIỆN T O Á N H Ọ C

rinh oi

LÊ T U Ấ N H O A

D Ạ I S Ô T U Y Ê N T Í N H
•

Qua các ui DỤ Se Bái TẬP

e

NHÀ XUÂT BAN ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI ©GÍ

 SÁCH ĐÀ IN T R O N G B Ộ NÀY:

2000:
Phương trình vi phân đạo hàm riêng (Tập 1) Tràn Đức Vãn

2001:
Giảo trinh Đai số tuyến tính N jó Việt Tvmụi
f

Phương trinh vi phân đạo hàm riêng (Tập 1+2) Tràn Đúc Vãn
Nhập mòn Lý thuyết điểu khiến Vũ Ngọc ĩlhit

2002:
Giãi tích các hàm nhiều biến Đ.T. Lục, P.H. ĐiểnyT.D. pímợiụ)
Lý thuyết Hệ động lực Nguyễn Đình Cõng

2003:
Lôgic toan và Cơ sơ toán học ?inm Đi nỉ) Diêu
Giáo trinh Đại số hiện đại Nguyền T ụ Otơih)
Lý thuyết không gian Orlicz Hà Huy Bùn)
Đại số máy tinh: Cơ sớ Groebner Lê Tuấn Hoa
Hàm thực và Giải tích hàm Hoàng TUY)
Số học thuạt toán H.H. nhoai, P.H. Điên

2004:
Mã hóa thòng tin: Cơ sớ toán học và ứng dụng P.H. Điếu, H.H. KÍ;odi
Lý thuyết Tò' họp và Đổ thị Ngô ĐÁC Tân
Xác suất và Thống kê Trần Mạn/; Tuấn

2005:
Giai tích Toan học: Hàm số mỏi biến Đ.T. Lục, P.H. Điếu, T.D. pímơìu]
Lý thuyêt Phương trinh vi phân đạo hàm riêng (Toàn tập) Trấn Đúc Ván
Còng thức kiêu Hopí-Lax-Oleinik cho phương trinh Hamilton-Ịacobi Tràn Đúc Van
Đại số tuyến tính qua các vi du và bài tập Lé Tuấn Hoa
Lý thuyết Galois Nỹõ Việt Trui!.í

Cỏ thê đặt mua sách trực tiếp tại Viện Toán học, 18 Hoàng Quôc Việt. Hà Nội
Điện thoại 84-4-7563474/205 (Văn phòng); 84-4-7563474/302 (Thư viện)
Fa\: 84-4-7564303 E-mail: nklan li maih.ne.\ n (VP), ciKinlì ứ maduic.N n (TV)
Đ Ạ I S Ố T U Y Ế N T Í N H

Q U A C Á C V Í D Ụ V À B À I T Ậ P

Lê Tuấn Hoa
Viện Toán học, Viện KH&CN Việt Nam

N H À XUẤT BẢN ĐẠI H Ọ C Q U Ố C GIA HÀ N Ộ I

 -é o
*• 1 -Ó
;
i T L 0

Ì mề I k i
ho n oi
B ộ S Á C H T O Á N C A O CẤP - V I Ệ N T O Á N H Ọ C

H Ộ I Đ Ồ N G B I Ê N TẬP

Hà Huy Khoái (CMtịcã)

N g ô V i ệ t Trung
Phạm Huy Đ i ể n {Tim ký)
 ỳ\ g i ớ i t h i ệ u

T r o n g những năm gần đây, nhu cầu sách tham khảo tiếng Việt về tí
cùa sinh viên các trường Đại học, nghiên cứu sinh, cán bộ nghiên c
và ứng dụng toán học tăng lên rõ rệt. Bộ sách "Toán cao cấp" (
Viện Toán học ra đời nham góp phần đáp ứng yêu cầu đó, làm phong phú th
nguồn sách tham khảo và giảo trình đại học von có.
Bộ sách Toán cao cáp sẽ bao gồm nhiều tập, đề cập đến hầu hết các lĩnh Ì
khác nhau cùa toán học cao cấp, đặc biệt là các lĩnh vực liên quan đến các hưc
đang phát triển mạnh cùa toán học hiện đại, có tầm quan trọng trong sự phát ừ
lý thuyết và ứng dụng thực tiễn. Các tác giả cùa bộ sách này là những người
nhiều kinh nghiệm trong câng tác giảng dạy đại học và sau đại học, đồng thờ
những nhà toán học đang tích cực nghiên cứu. Vì thế, mục tiêu cùa các cuốn Si
trong bộ sách này là, ngoài việc cung cấp cho người đọc những kiến thức cơ i
nhất, còn co gắng hướng họ vào các vấn đề thời sự liên quan đến lĩnh vực mà CI
sách đề cập đến.
Bộ sách Toán cao cấp có được là nhờ sự ùng hộ quý báu của Viện Khoa ì
và Công nghệ Việt Nam, đặc biệt là sự cổ vũ của Giáo sư Đặng Vũ Minh và G
sư Nguyễn Khoa Son. Trong việc xuất bản Bộ sách, chúng tôi cũnẹ nhận được
giúp đỡ tận tình của Nhà xuất bản Đại học quốc gia Hà Nội. Nhiều nhà toán ì
trong và ngoài Viện Toán học đã tham gia viết, thẩm định, góp ý cho bộ sách. V
Toán học xin chân thành cám ơn các cơ quan và cá nhân kể trên.
Do nhiều nguyên nhân khác nhau, Bộ sách Toán cao cáp chác chăn còn
nhiều thiếu sót. Chúng tôi mong nhận được ý kiến đóng góp cùa độc già đê bộ Si
được hoàn thiện hơn.

Chủ tịch Hội đồng biên tập

GS-TSKH Hà Huy Khoái

Ì
M ụ c l ụ c

Lời nói đầu

Phần ì: Tóm tắt lí thuyết, ví dụ và đề bài

Ì Không gian véc tơ

Ì Các cách nhận biết một không gian véc tơ
2 Độc lập tuyến tính - Hệ sinh

4 Tổng trực tiếp ;

2 Ma trận í
5 Các phép toán cơ bản của ma trận !
6 Ma trận nghịch đảo
7 Hạng của ma trận Ì
8 Ma trận đa thức I

3 Định thứcỉ
9 Hoán vị í
10 Các phương pháp tính I
11 Một số tính chất của định thức
12 Các bài toán tổng hợp về định thức

4 Ánh xạ tuyến tính và ma trận biểu diễn í

13 Các tính chất cơ bản của ánh xạ tuyến tính í
14 Không gian thường và các định lí đồng cấu !
15 Các cách xác định một ánh xạ tuyến tính !

5 Hệ phương trình tuyến tính lí

16 Cấu trúc tập nghiệm 1(
17 Phương pháp giải ì:

3
4 MỤC LỤC

6 Toán t ử tuyến tính l i 7

18 Véc tơ riêng và giá trị riêng : l i '

19 Không gian con bất biến 123
20 Toán t ử đa thức Ì 2 8

21 Không gian xích 134

22 Dạng chuẩn .lordan 137

7 Không gian ơclit và không gian unita 145

23 Dinh nghĩa và các tính chất cơ bản 145
24 Góc, véc tơ chiếu và thể tích 155
25 Toán tử trực giao và toán t ử unita 161
26 Toán t ử liên hợp và toán t ử t ự liên hợp 171

8 Dạng song tuyến tính và dạng toàn phương 179

27 Định nghĩa và các tính chất 179
28 Dạng toàn phương thực 189
29 Dạng Hermite và dạng toàn phương Hermite 197

9 Đại số đa tuyến tính 203

30 Ánh xạ đa tuyến tính 203
31 Tích tenxơ . 206
32 Dại số đối xứng và đ ạ i số ngoài 212

10 Hình học giải tích 221

33 Không gian afin và ánh xạ afìn 221
34 Không gian con aíìn 226
35 Không gian Oclit, afin 231
36 Siêu mặt bậc hai trong không gian afm 238
36.1 Siêu mặt, bậc hai trong không gian afin tổng quát . 238
36.2 Siêu mặt bậc hai trong không gian afin trên trường
số thực 240
36.3 Siêu mặt bậc hai trong không gian ơclit afin . . . . 241

li Đôi điều tản mạn 249

37 Một vài ứng dụng 249
37.1 Định lí cơ bản của Dại số 249
37.2 Qui hoạch tuyến tính 251
MỤC LỤC
38 Sử dụng M A P L E
P h ầ n l i : L ờ i g i ả i , chỉ d ẫ n , đ á p số
Lời giải, chỉ dẫn chương Ì 26
Lời giải, chỉ d ẫ n chương
Lời giải, chỉ d ẫ n chương
Lời giải, chỉ d ẫ n chương
Lời giải, chỉ d ẫ n chiíơng
Lời giải, chỉ d ẫ n chương
Lời giải. chỉ d ẫ n chương
Lời giải, chỉ d ẫ n chương
Lời giải, chỉ d ẫ n chương
Lời giải, chỉ d ẫ n chương
Lời giải, chỉ d ẫ n chướng
Tài liệu tham khảo 4Z
Tra cứu
25
2 27
3 29
4 31
5 32
6 33
7 3£
8 37
9 3Í
lo 4 1
li 4Í
4 /
L ờ i n ó i đ ầ u

Đại số tuyến tính là một môn học cơ bản của Toán cao cấp và được dạy
ngay t ừ n ă m t h ứ nhất ở các trường đ ạ i học, cao đẳng. Bởi vậy có không ít
sách bài t ậ p về môn này, chẳng hạn xem (8. l i , 12, 14. 16]. Vậy t ạ i sao cần
có một quyển sách bài t ậ p mới? Có một số lí do để tác giả thực hiện công
trình này.
Tníớc hết, theo tác giả, muốn nắm vững kiến thức môn học này - một
trong những môn học đ ầ u tiên của Toán học t r ừ u tượng - thì sinh viên cần
biết kĩ ví d ụ minh họa từng khái niệm và ví dụ vận dụng kết quả mới. Do
hạn chế về mặt, thời gian và số lượng trang, điều này không thể nào the
hiện đầy đủ được ở các sách giáo trình cũng n h ư các bài giảng. Vì vậy mục
đích đ ầ u tiên của quyển sách này là thông qua việc cung cấp hơn 100 ví d ụ
sẽ giúp sinh viên có the hiểu sâu hơn môn học.
T i ế p theo, tác giả cho rằng việc làm một số bài tập tính toán là cần
thiết, nhưng để hiểu được bản chất môn học thì không cần làm quá nhiều
bài tập loại này. Nhất là hiện nay với sự trợ giúp của các phần mềm toán
học mạnh n h ư Maple, Mathematika,... thì sau khi nắm vững kiến thức, ta
có t h ể dễ d à n g giải được nhiều bài tập tính toán trong thời gian không
đáng kể. Trong khi đó, việc giải một số bài tập có tính chất, lí thuyết, dù là
đơn giản, sẽ giúp sinh viên hiểu kĩ hơn môn học rất nhiều. Rất tiếc, trong
các sách bài tập bằng tiếng Việt về Đ ạ i số, chỉ có một, ít bài t ậ p n h ư vậy.
Đối với độc giả V i ệ t Nam ta, quyển sách nổi tiếng của Proskulyakov [14] có
t h ể xem n h ư một quyển bách khoa về bài t ậ p môn này. Tuy nhiên quyển
này hiện không được lưu h à n h rộng rãi (một phần cũng vì ít người biết
tiếng Nga).
M ộ t lí do nữa là không có quyển giáo trình nào trình bày một cách hệ
thống các phương p h á p giải bài tập. Chỉ có thể bổ sung điều này trong
sách bài tập. Trên t h ế giới t ừ lâu cũng đã có những tác giả thực hiện việc
đó. chẳng hạn xem Ị12]. Nhưng cách giải bài tập thì muôn hình muôn vẻ,
không thể có hi vọng viết nên một, cam nang đầy đủ. Đây là chỗ có thể
t ì m tòi tiếp. Trong quyển sách này, sau khi nêu những khái niệm hoặc kết

7
8 Lời nói dâ u

quả then chốt là phần trình bày phương p h á p giải. Nếu phương p h á p giải
đã được nêu sẵn trong bản t h â n kết quả, thì những ví dụ kèm theo sẽ chỉ
cho độc giả thấy rõ điều đó. Trong nhiều trường hợp. những phương p h á p
đơn lẻ được trình bày t h ô n g qua các bài t ậ p và chỉ d ẫ n của chúng. M ộ t khi
nắm t ố t những phương p h á p chính nêu ra trong quyển sách, độc giả có thê
dễ d à n g giải được các bài tập tính toán, và có t h ể giải được nhiều bài t ậ p
lí thuyết.
Phần lớn bài trong số hơn 800 bài t ậ p của quyển này được tuyển chon
t ừ quyển sách [14] đã nêu ở trên. Dù rằng tác giả đ ã sưu t ầ m t h ê m một số
lượng khá lớn bài tập khác (chủ yếu t ừ các quyển sách [5, 7, 10, 13]), nhirng
đó không phải là điểm khác biệt chính. Ngoài điểm khác biệt lớn nhất là
cung cấp khá hệ thống ví dụ và phương p h á p giải n h ư đ ã nên ỏ trên, thì
điểm khác biệt lớn tiếp theo là trong quyển sách này là trình bày lời giải
hoặc chỉ d ẫ n khá chi t i ế t cho tuyệt đ ạ i đ a số bài tập. Vì vậy nhiều bài t ậ p
với những chỉ d ẫ n đơn sơ (hoặc không có) trong quyển [14] là khá khó hoặc
rất khó. thì bây giò có thể trở nên vừa t ầ m hơn đ ố i với phần lớn sinh viên
đ ạ i học tong hợp. Cũng cần nói ngay là quyển sách này không nhằm mục
đích cung cấp lời giải cho quyển [14]. Do vậy rất nhiều bài t ậ p tính t o á n và
một số bài t ậ p khó của quyển đó không được nêu ở đây. Độc giả nào muốn
t h ử sức của mình, nên tìm hiểu quyển sách đó với gần 2000 bài tập-
Như trên đã nêu, mục đích chính của bài t ậ p là để hiểu kĩ và sâu hơn
lí thuyết. Ngược l ạ i , để làm t ố t được bài tập thì phải hiểu kĩ lí thuyết. Vì
vậy, trước m ỗ i phần bài tập là phần tóm t ắ t lý thuyết. Điều đó không chỉ
tạo điều kiện dỗ d à n g cho việc theo dõi phương p h á p hoặc chỉ d ẫ n cách giải
bài tập, mà còn giúp độc giả hệ thống hóa l ạ i kiến thức đã học.
Đối tượng chính quyển sách này nhằm phục vụ là sinh viên các trường
tổng hợp và sư phạm. Tuy nhiên nó cũng sẽ bổ ích cho sinh viên các trường
đại học khác muốn tìm hiểu kĩ hơn về môn Đ ạ i số tuyến tính. Mặc d ù phần
lời giải sơ lược và chỉ d ẫ n đủ để một sinh viên khá có t h ể giải được t ấ t cả
các bài tập, tác giả không khuyến khích sinh viên xem ngay phần này khi
chưa đ ầ u t ư đủ thời gian để suy nghĩ. Ngược l ạ i , nếu ai đó xem phần chỉ
d ẫ n (hoặc t h ậ m chí lời giải sơ lược) mà trình bày được chi tiết lời giải thì
củng là điều bổ ích.
Việc chia chương mục ở quyển sách dựa theo truyền thống của hầu hết
sách về D ạ i số tuyến tính. Nó gồm 10 chương chính. Tuy nhiên, vì đây
không phải là giáo trình, cho nên trình t ự kiến thức không nhất thiết đươc
trình bày t u ầ n tự, mà có t h ể lặp đi lặp l ạ i . Lí do chủ yếu là nhiều khi vận
dụng kiến thức học sau đó, ta l ạ i có t h ê m công cụ để giải quyết các bài t ậ p
trước đó. Ngược l ạ i , vì chủ ý của tác giả là cung cấp một cách có hệ thống