Professional Documents
Culture Documents
MANEVRA
MANEVRA
1.3. Pervane
Makine şaftının dönüşü gemiye yol kazandıracak nihai noktaya ulaştırılır. Hava
yastığı üzerinde yükselerek ilerleyen Hovercraft gibi özel yapım tekneler hariç gemiye yol
kazandırmada son nokta geminin su içindeki pervanesidir. Makineden elde edilen dönüş bir
devir düşürücü dişli donanımdan geçirilerek şaft ile pervaneye iletilir. Su içindeki geminin
pervanesinin dönüşü ile de gemiye ileri veya geri (tornistan) yol kazandırılır.
Geminin dönen pervanesi, vantilatör pervanesinin havayı bir taraftan alıp diğer
taraftan süratle atması gibi geminin altından suyu çekerek geriye doğru atar. Pervanenin
çektiği suyun yerini geminin kendisi ve çevre sular doldurur. Aynı zamanda geminin kıç
tarafında pervanenin sürat ile attığı sudan dolayı bir yüksek basınç oluşur. Bu da iten bir güç
olarak gemiyi ileri götürür.
Bir geminin sürati pervanenin attığı su miktarına bağlıdır. Pervanenin attığı su miktarı
da pervanenin kanat büyüklüğüne ve devir süratine bağlıdır. Pervanenin büyüklüğü ve devir
sürati makinenin büyüklüğüne, makinenin büyüklüğü de geminin büyüklüğüne
bağlıdır. Sonuçta hepsi birbirine bağlı olup tespiti mühendislik hesabıdır. Ancak nihai olarak
makinenin gemiye yüksek sürat kazandırması da makinenin gücüne ve devir süratine
bağlıdır diyebiliriz.€
Pervaneler sabit kanatlı ve hareketli kanatlı olmak üzere ikiye ayrılır. Hareketli kanatlı
pervanelerde pervane kanat açıları değiştirilebilir. Dolayısı ile hareketli kanatlara sahip
pervanelerin kanat açıları değiştirilerek geminin sürati de değiştirilebilir. Bu tip pervaneli
gemilerde şaft devir sürati sabit olduğundan, kolay değiştirilemeyen ve tersinemeyen
makinelerde kullanılırlar.
Sabit kanatlı pervanelerde ise şaft devir sürati değiştirilerek geminin sürati değiştirilir.
İşin esası ilerleyen gemiden ziyade gemi ile su arasında sürat farkının olmasıdır. Bunun
anlamı akıntı içerisindeki bir gemi demirli olsa bile dümen yardımı ile belirli bir miktar
döndürülebilir.
Gemiyi döndüren moment döndürücü kuvvet ile moment kolunun çarpımı kadardır.
Moment kolu dümen mili ile ağırlık merkezi arasındaki mesafe kadardır. Moment kolu
büyüdükçe dümen daha hassaslaşır.
Dümen açısı “0” dan itibaren arttıkça döndürücü ve durdurucu kuvvetler de artar.
Ancak “40” dereceden itibaren döndürücü kuvvet azalmaya başlarken durdurucu kuvvet
bir başka deyişle tarayıcı kuvvet artmaya devam eder. Bu neden ile dümenler en fazla 40
derece basılacak şeklide yapılır. Uygulayıcı tarafından da tarayıcı kuvvet (durdurucu kuvvet)
arttığından dümen en fazla 35 derece basılır.€
Seyir halindeki bir geminin dümenine basıldığında dümen yelpazesi üzerinde oluşan
kuvvetler;€
İlerleyen geminin başını dümenin basıldığı tarafa döndürür,
Geminin kıçını dümenin basıldığı tarafın tersine savurur,
Dümenin basıldığı tarafın tersine bordasal dışa kayma yapar,
Dönüş süratine bağlı olarak merkezkaç kuvveti ile dümenin basıldığı tarafın tersine gemiyi
bayıltır,
Gemiyi yavaşlatır,
Gemi ileri yolda geminin başı, tornistanda da geminin kıçı dümenin basıldığı tarafa
döner. Örnek olarak geminin dümeninin iskele alabandaya bastık ve ileri yol verdik. Baş
iskeleye döner, kıç sancağa savrulur. Dümen aynı durumda tornistan verdik, kıç iskeleye
döner, baş sancağa savrulur.€
2.1.2.Baş ve Kıç İterler
Su seviyesinin altında geminin baş veya kıç tarafına omurgaya dik olarak konan bir
boru içerisindeki pervanelerin sancaktan suyu çekerek iskeleye atması ile geminin başı
sancağa, iskeleden suyu çekerek sancağa atması ile geminin başı iskeleye çevrilebilir.
Bunlara iter denir. Baş taraftakine baş iter (Bow truster), kıç taraftakine kıç iter (Stern truster)
denir.
Dönüş sırasında gemi üzerinde üç ana etki oluşur.
Başta yön değiştirme,
Kıçta savrulma,
Bordasal kayma
Başiterlerin gemi üzerinde oluşturduğu ana etkiler, dümen yelpazesinin oluşturduklarına
benzemektedir. Ancak,
Başiter kullanılarak yön değiştirildiğinde savrulma noktasının yeri kıça yakın bir yerde
bulunduğundan baş kıça nazaran daha çok savrulur,
Bordasal kayma dümen yelpazesi ile dönüldüğü zaman olduğu gibi dışa değil, dönülen taraf
olan içe doğrudur.
İleri yol alırken yalnız dümen yelpazesiyle sancağa döndürülen bir gemide, baş az,
kıç çok savrulur ve bordasal kayma, dönme yönünün karşıt tarafı olan iskeleye yani dışa
doğrudur.
Oysa ileri yol alırken yalnız başiterle sancağa döndürülen bir gemide, baş çok, kıç az
savrulurken, bordasal kayma, dönme yönü tarafı olan sancağa yani içe doğrudur,
Buna göre, bir gemide dümen yelpazesi ile başiter birlikte aynı yöne, örneğin sancağa
basılırsa başın sancağa, kıçın iskeleye doğru olan savrulmaları birbirlerine ekleyerek artar.
Bordasal etkiler ise bu durumda, birbirlerine karşıt olduğundan bardasal kayma ya hiç o ya
da kuvvetlerden herhangi birisi daha büyükse biraz onun yönüne doğru olur.
Baş iterin, dümen yelpazelerine göre avantaj ve dezavantajları vardır. Avantajları;
Dümendeki gibi düşük hızda etkinlik kaybetmez,
Dümendeki gibi tornistanda döndürme etkinliği kaybolmaz,
Dümendeki gibi gemiye yol kazandırarak döndürme yapmaz,
Dümendeki gibi dönüş sırasında hız azalmasına sebep olmazlar,
Gemiyi daha küçük alanda döndürür.
Dezavantajı ise; gemi üzerindeki ileri sürat arttıkça bu sistemin etkinliği azalmasıdır.
2.1.3.Padıl Kuvveti
Pervaneler dönüşleri sırasında omurga istikametinde bir kuvvet doğurmakla birlikte aynı
zamanda kanat biçimlerinden dolayı kemere istikametinde de bir kuvvet doğururlar. Bu
kemere yönündeki kuvvetler, pervane kanatlarında karşılıklı ters yönde olduğundan birbirini
sıfırlamakta, sonuçta gemi üzerinde sadece itici güç kalmaktadır. Ancak burada ihmal edilen
bir husus, pervane kanatlarında oluşan kemere yönündeki kuvvetler karşılıklı olarak tam
anlamı ile eşit değildir. Kanatlar suyu düşük basınçtan, yüksek basınca doğru süpürdüğünde
oluşan kemeresel kuvvet, yüksek basınçtan düşük basınca süpürdüğünde oluşan kemeresel
kuvvetten daha büyük olmaktadır. Bunun sonucunda pervanenin dönüş yönünde oluşan
kemeresel kuvvet, diğer taraftan daha büyük olur ve geminin kıç tarafı pervanenin dönüş
yönüne doğru çekilir. Buna pervanenin padıl etkisi denir.
Bu kemeresel kuvvet, geminin ilk hareketinde en yüksek değerde olup, geminin yol
kazanması ile aza iner. Daha sonradan dizayn, trime ve sürate bağlı olarak yön ve kuvvet
değiştirir. Bu değişim genelde aşağıdaki tabloya göre gerçekleşir.€
Pervaneler geminin yapısına ve makinesine göre büyük veya küçük, az veya çok kanatlı
olarak yapılırlar. Genel olarak pervaneliler sabit kanatlı olmakla birlikte bazıları değişken
adımlı olarak yapılır. Değişken adımlı pervaneler genelde türbinli makineler gibi devrin sabit
tutulması istenen veya tersinemeyen makinelerin bulunduğu gemilerde kullanılır. Değişken
adımlı bu pervaneler “pitch” kontrollüdür.€ Kanat açıları değiştirilerek makine devri ve devir
yönü değiştirilmeden geminin sürati değiştirilebilir ve hatta gemi ileri yoldan tornistana
çekilebilir.€
Pervaneler için bir de sağa devirli veya sola devirli ifadeleri geçer. Bir gemi ileriye
giderken pervanesine kıçtan bakıldığında pervane saat yelkovanı istikametinde dönüyorsa
sağa devirli (right hand propeller), saat yelkovanının ters istikametinde dönüyorsa sola
devirlidir. (left hand propeller) Sağa devir veya sola devirlilik tamamen geminin makinesi ile
ilgilidir.
Gemiler genelde tek veya çift makine ve pervaneliyken yüksek sürat, kısa makine dairesi
veya bir başka neden ile birden fazla makine ve pervaneli yapılabilir. Tek pervane geminin
omurga istikametinde kıç tarafa yerleştirilir. Çift pervaneler ise yine kıç tarafta omurganın her
iki yanına eşit mesafeye yerleştirilir. Daha fazla sayıdaki pervane ise yine omurga referans
olacak şekilde simetrik yerleştirilir.
Çift pervaneler bir birinin tersi dönüşlüdür. Yani biri sağa devirliyken diğeri sola devirli
olur. İleri yolda kıçtan bakıldığında, sancaktaki sağa, iskeledeki sola devirli ise bu pervaneler
“dışa devirli”, tersi olarak sancaktaki iskeleye, iskeledeki sancağa dönüyorsa “içe devirli”
olarak isimlendirilirler. Bunun amacı, karşılıklı pervanelerde oluşan kemeresel yöndeki
kuvvetlerin (padıl etkisi) sıfırlanmasıdır. Çift pervaneli gemide, her bir itici kuvvetin omurga
hizasında değil de paralel olarak biraz açıkta olması gemi üzerinde bir döndürücü moment
oluşturur bu şekilde çift pervaneli gemilerde, dümen kullanmadan ve gemiye ileri yol
kazandırmadan sadece pervaneler ile döndürülebilme sağlanabilir.
Çift pervanelerinde kendilerine göre çekme kuvvetleri bulunmaktadır. Beraber aynı güçte
çalıştırıldıklarında çekme kuvvetleri birbirini karşılamakta ancak farklı kuvvette veya tek tek
çalıştırılma halinde padıl etkileri gözükmektedir. Özellikle dışa devirli çift pervanede, ileri
yolda gemiyi döndürmek için tek pervanenin kullanılması halinde hem omurgadan açıklık
hem de padıl etkisi ile dönüş oldukça güçlü olur.
Dümen kullanmaksızın, pervanelerine ayrı ayrı kumanda edilerek devirleri değiştirilerek
dönüş yapılan bir dışa devirli çift pervaneli gemide, hem ileri, hem de tornistanda
pervanelerin omurgadan açıklıkları nedeni ile sahip oldukları döndürme momenti,
pervanelerin padıl etkileri ile birleşir ve kuvvetlenir. Dümen kullanmadan bir pervane ileri
diğeri tornistan çalıştırarak yapılan dönme manevrasına kontur manevra denir.€ Ancak içe
devirli çift pervanelerde, bu kuvvetler birbirinin tersi yönde olduğundan dönüşü yavaşlatıcı
etkisi olur.
Tek pervaneli gemilerde padıl etkisinden dolayı düz şekilde tornistan gitme imkanı
bulunamamasına rağmen, çift pervaneli gemilerde bu imkanı bulabiliriz.
Gemilerde yüksek sürat amacı ile pervane sayısı artırılabilir. Özellikle sürat teknelerinde
kullanılan birden fazla pervanenin manevraya etkisini anlamak için genel olarak çift
pervanenin etkisine benzer değerlendirilmesi gerekir.
Pervaneli gemi kullanımında dikkat edilmesi gereken bir durum, yakın geçen gemilerin
pervanelerin çektikleri su nedeni ile bir birlerine yapışma tehlikeleridir. Yetişen bir gemi bir
diğerini yakından geçmeye kalkarsa gemiler yaklaşınca başları açıp kıçları birbirine
yaklaşır.€
2.1.4.Çift Pervane
Birbirinden aralıklı olarak konan iki pervanede bir geminin döndürülmesinde kullanılabilir.
Pervanelerden biri ileri diğeri tornistan çalıştırılarak aynen kürekli teknelerin döndürülmesi
gibi bir geminin döndürülmesi de sağlanabilir
2.1.5.Harici Yardımcı Unsurlar
Halat, demir, römorkör gibi harici yardımcı unsurlar da bir geminin döndürülmesinde
kullanılır. Sahile bağlanmış bir halat veya atılmış bir demir üzerine makine çalıştırılarak veya
gemiye bağlanmış bir römorkörün güç uygulaması ile gemi döndürülebilir.
Dar kanalda seyir yaparken (dar kanalda çift yönlü trafik olmayacaktır) dar su yolunun en
derin yerinden emniyetli hızla gitmek, dar su yollarının gemi üzerindeki olumsuz etkilerini en
aza indirecektir.€ Yüksek sürat baş taraftaki basınçları artıracağından riski de artırır. Geminin
meydana getirdiği dalgaların büyümesi basınçlarda büyümeyi göstereceğinden böyle bir
durum gözüktüğünde yavaş yavaş sürat kesmemiz daha doğru olacaktır. Dar su yolu aynı
zaman da sığ ise zaten sürat artırma konusunda fazla şansımız olmayacaktır. Sürat ister
istemez düşecektir. Sürati artırmak için pervane devrini artırmak geminin daha fazla
çökmesinden fazla bir şey yapmayacaktır. Ancak dar suda derin hat kıyılardan bir tarafa
daha yakınsa ve biz onu takip ediyorsak geminin başında oluşacak yüksek basınçlardan
dolayı dümeni yakın kıyı tarafına bir iki derece basık tutmak gerekecektir.
2.3.3.Rüzgâr ile akıntılar ve manevraya etkileri
Bir gemi içerisinde bulunduğu su ve havanın karşı direnç ve hareketlerinden kaynaklanan
yatay kuvvetlere maruzdur. Bu yatay kuvvetlerin gemiler üzerinde meydana getirdikleri direnç
aşağıdaki unsurlara bağlıdır;€
Rüzgârın / akıntının hızına,
Geminin rüzgâr / akıntı yüzünün alanına,
Geminin aerodinamik / hidrodinamik yapısına bağlıdır.
Rüzgâr direncinin oluşmasında en önemli unsur hızdır. € Çünkü diğer unsurların direnç
üzerindeki etkisi aritmetik artarken, rüzgârın etkisi geometrik artar. Direncin artışı rüzgârın
hızının karesiyle artar.
Bu kuvvetler gemi üzerinde aşağıdaki etkileri yaratırlar;€
Düşürme
Gemi akıntı ve rüzgâr etkisi ile pruvasını sabit tutmasına rağmen rotasından kayar. Bunu
engellemek için akıntı seyri yapılır.
Savurma,
Akıntı ve rüzgâr gemi pruvasını çevirtir. Buna karşılık akıntı veya rüzgâr içinde dümen ortada
değil bir tarafa basılı gidilmeye çalışılır.
Hız değiştirme
Akıntı veya rüzgâr etkisi ile duran gemi hareketlenebilir, hareketli gemi durabilir, sürati artıp
azalabilir.
Bayıltıcı
Gemi rüzgâr nedeni ile bir taraf sürüklenmeye çalışılırken su onu tutmaya çalışır ve bu neden
ile gemi rüzgâr altına doğru bayılır. Yüksek süratli veya aniden gelen akıntılarda da gemi
mevcut ataletini korumaya çalışacağından akıntının geldiği yöne doğru bayılacaktır.
Göz önünde tutmamız gereken en önemli hususlardan biri gemi akıntı üzerinde taşınır.
Bu neden ile su üzerinde serbest olan gemiler akıntıdan bire bir etkilenir. Eğer gemi üzerinde
yol yoksa ve bir yere bağlı değilse hemen hemen akıntının yönünde akıntının sürati ile
hareket eder.€ Seyir halinde akıntı kıçtan geliyorsa sürati akıntının sürati kadar artar, akıntı
kafadan geliyorsa sürati akıntının sürati kadar düşer. Diğer yönlerden gelen akıntılarda da
vektörel etkilenir.
Baş taraftan gelen akıntı ve rüzgârda, €
Gemi kolay dümen dinler,
Baş rüzgâr altına /akıntının gittiği yöne kaçmaya meyillidir,
Hız arttıkça rüzgâra / akıntıya aykırılamak ister,
Durma mesafesi kısalır ve kolay durur.
Geminin rüzgâr / akıntıya gösterdiği alanın yeride gemiyi farklı etkiler. Boş gemi dolu
gemiye nazaran daha yüksek olduğundan rüzgârdan daha fazla etkilenir. Ayrıca kasarası
rüzgâra yüzey gösterdiğinden bunun yeri bordadan gelen rüzgârın gemi üzerindeki
döndürücü etkisini de belirler.
Kıçtan kasaralı gemi rüzgârın geldiği tarafa dönmeye meyillidir ve rüzgâr tarafına daha kolay
döner.€
Baştan kasaralı gemi rüzgârın geldiği tarafın tersine dönmeye meyillidir ve rüzgâr üstüne zor
döner.
--------------
[1] Kemere istikameti: Geminin bordasına (pruva pupa hattına) dik yön.
"Yazı, edinilen yeni bilgi, değişim ve yapılan yorumlar ile tekrar tekrar güncellenmektedir. Bu
neden ile kopyalayıp almak yerine ihtiyacınız olduğunda tekrar açıp okumanızda yarar
bulunmaktadır. Bu yazı her zaman burada olacaktır."