Παιδαγωγικές προσεγγίσεις Αγίου Παϊσίου

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
___________________________
ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ
ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ
___________________________
ΠΜΣ «ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ, ΤΗΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ,

ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΤΗ ΜΟΥΣΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ»
ΜΕΡΕΛΗ Δ. ΒΑΣΙΛΕΙΑ
ΟΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΤΩΝ

ΑΓΙΩΝ ΠΑΪΣΙΟΥ ΚΑΙ ΠΟΡΦΥΡΙΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ
ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΚΑΙ ΠΡΩΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ
ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΟΥ ΥΠΟΒΛΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ
ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : ΚΡΑΛΙΔΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2022
-1-
ΟΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ
ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΠΑΪΣΙΟΥ ΚΑΙ ΠΟΡΦΥΡΙΟΥ
ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΚΑΙ ΠΡΩΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ
-2-
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ....................................................................................................... 6 - 7
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ........................................................................................................8 - 11
Α΄ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΟI ΒΙΟI ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΠΑΪΣΙΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΡΕΙΤΟΥ

ΚΑΙ ΠΟΡΦΥΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΑΥΣΟΚΑΛΥΒΙΤΗ
1. Βίος Αγίου Παϊσίου του Αγιορείτη ................................................... 13 - 18

2. Βίος Αγίου Πορφυρίου του Καυσοκαλυβίτη .................................... 19 - 22
Β΄ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ
ΚΑΙ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΑΓΩΓΗ
1. Ορισμός της αγωγής-Σκοπός της αγωγής ....................................... 24 - 28

2. Χριστιανική αγωγή-Σκοπός της χριστιανικής αγωγής ...................29 - 33
3. Φορείς της αγωγής
3.1Η οικογένεια ως φορέας της αγωγής-χριστιανικής αγωγής .......... 34 - 45

3.2Το σχολείο ως φορέας της αγωγής-χριστιανικής αγωγής ............ 46 - 49
3.3 Η εκκλησία ως φορέας της αγωγής-χριστιανικής αγωγής .......... 50 - 53
Γ΄ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΥ

ΣΤΗΝ ΑΓΩΓΗ-ΣΤΗΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΑΓΩΓΗ
1. Ο Άγιος Πορφύριος ως πρότυπο παιδαγωγού ................................. 55 - 57

2. Ο Άγιος Παϊσιος ως πρότυπο παιδαγωγού ......................................58 - 59
-3-
3. Ο εκπαιδευτικός / νηπιαγωγός ως πρότυπο παιδαγωγικής .......... 60 - 65
4. Ο ρόλος και η σπουδαιότητα του έργου του εκπαιδευτικού / νηπια-
γωγού στην αγωγή - χριστιανική αγωγή του μαθητή / νηπίου ..... 66 - 69
Δ΄ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΜΕΣΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ-ΤΡΟΠΟΙ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ

ΝΗΠΙΩΝ ΜΕ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΗΣ ΠΙΣΤΗΣ
1. Αγάπη – Καλοσύνη ............................................................................ 73 - 75

2. Πειθαρχία– Υπακοή .......................................................................... 76 - 79
3. Ταπείνωση ......................................................................................... 80 - 82
4. Έπαινος - Τιμωρία– Διάλογος ......................................................... 83 - 88
5. Προσευχή ............................................................................................ 89 - 91
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ .............................................................................. 92 - 96
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ................................................................................. 97 - 102
-4-
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Δύο ιδιαίτερα λαοφιλείς Άγιοι του αιώνα μας, ο Άγιος Παΐσιος ο Αγιορείτης
και ο Άγιος Πορφύριος ο Καυσοκαλυβίτης, εκφράζοντας τις απόψεις τους για
τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών, οι οποίες ξεχωρίζουν ως προς τη
διαχρονικότητά τους, ενισχύουν και εξελίσσουν τις σύγχρονες παιδαγωγικές
προσεγγίσεις. Η προσωπική αγάπη, εκτίμηση και ο θαυμασμός στην
προσωπικότητα των συγκεκριμένων Αγίων, αλλά και το επάγγελμα μου, που
σχετίζεται με την προσχολική ηλικία αποτέλεσαν την αιτία ενασχόλησής και
εμβάθυνσής μου στις απόψεις τους ως προς την εκπαίδευση των παιδιών. Η
μελέτη της διδασκαλίας τέτοιων πνευματικών μορφών, δύναται να επιδράσει
στην επιστημονική θεώρηση του παιδαγωγικού έργου τους, δεδομένου ότι
στις απόψεις τους ενυπάρχει το πνευματικό υπόβαθρο, που εξελίσσει την
εκπαιδευτική διαδικασία μεταφέροντάς την σε άλλα επίπεδα.
Οι Άγιοι της Ορθόδοξης Εκκλησίας και ειδικότερα οι δύο αυτοί

Αγιορείτες Άγιοι αποτελούν οδοδείκτες που με τον βίο και τις διδαχές τους
καταδεικνύουν την οδό, στην οποία πρέπει να βαδίσει πνευματικά ο
σύγχρονος άνθρωπος. Καθίστανται ταυτόχρονα υπόδειγμα σε όλους τους
νέους παιδαγωγούς, με τα λόγια τους αλλά και με τον τρόπο ζωής τους.
Διδάσκουν τον τρόπο με τον οποίο θα πρέπει να συμπεριφέρονται και να
προσεγγίζουν τα παιδιά, τόσο της κατώτερης ηλικιακής περιόδου όσο και της
παιδικής και εφηβικής, στην εκπαιδευτική διαδικασία, ως παιδαγωγοί, αλλά
και στην καθημερινότητα ως γονείς. Στην παρούσα διπλωματική εργασία,
βάσει των γνωστών εκείνων συγγραμμάτων, που προέρχονται από τους ίδιους
ή μας έχουν μεταφερθεί από δέκτες της διδασκαλίας τους, και που διασώζουν
σε αυθεντική μορφή τους λόγους των δύο αυτών Αγίων, θα γίνει προσπάθεια
καταγραφής, συγκριτικής μελέτης και εξέτασης των απόψεών τους για διά-
φορα παιδαγωγικά ζητήματα με τις απόψεις των σύγχρονων παιδαγωγών.
Στο σημείο αυτό, θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τον επιβλέποντα

καθηγητή μου, κύριο Απόστολο Κραλίδη, αλλά και τον καθηγητή Συμεών
Πασχαλίδη, διευθυντή του συγκεκριμένου μεταπτυχιακού προγράμματος,
διότι λειτούργησαν και σε προσωπικό επίπεδο ως εμψυχωτές και συμπαρα-
-5-
στάτες στην πραγματοποίηση και ολοκλήρωση αυτής της εργασίας. Επιπλέον,
ευχαριστώ τον επίκ. Καθηγητή Δημοσθένη Κακλαμάνο για την πολύτιμη βοή-
θειά του, αλλά και όλους τους καθηγητές του προγράμματος, που μας μετα-
λαμπάδευσαν την γνώση και την εμπειρία τους.
Θεσσαλονίκη, 2022 ΜΕΡΕΛΗ ΒΑΣΙΛΕΙΑ
-6-
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Ο όρος «αγωγή» είναι ένας πολύπλοκος όρος, διότι είναι δύσκολο να
προσδιοριστεί. Ως «αγωγή» ορίζεται η σκόπιμη ενέργεια των ενηλίκων προς
τα αναπτυσσόμενα άτομα, για να αναπτύξουν τη σωματική, πνευματική,
κοινωνική, ηθική και αισθητική όψη της προσωπικότητάς τους και να τα
βοηθήσει να αυτοπραγματωθούν και να ενταχθούν αρμονικά στο φυσικό και
ανθρώπινο περιβάλλον όπου ζουν.
Η αγωγή του κάθε ανθρώπου είναι ένα καθημερινό, απαιτητικό έργο,

το οποίο ξεκινάει πρωτίστως από την οικογένειά του, ήδη από την εμβρυική
ηλικία, και συνεχίζεται αργότερα στο σχολείο και στην Εκκλησία. Γενικότερα,
όλοι αυτοί θεωρούνται ως οι κύριοι φορείς που σχετίζονται με την αγωγή, ο
καθένας μεμονωμένα αλλά και σε ένα συνολικό πλαίσιο, καθώς και ειδικότερα
με τη χριστιανική αγωγή.
Τα παιδιά αλλά και οι ενήλικες, δέχονται επιρροές μέσω της διαδικα-

σίας της κοινωνικοποίησης και της αλληλεπίδρασής τους με το φυσικό και
κοινωνικό περιβάλλον. Όλοι οι άνθρωποι έχουν δεχθεί σημαντικές επιδράσεις
από τους γονείς και τους εκπαιδευτικούς τους. Ο άνθρωπος έχει ανάγκη την
κατάλληλη αγωγή και εκπαίδευση, αλλά και τη διαρκή και πολύπλευρη
βοήθεια και στήριξη τόσο της οικογένειάς του, όσο και του σχολείου, αλλά και
της Εκκλησίας. Η σχέση του εκάστοτε ανθρώπου με τους παραπάνω φορείς
αγωγής εξαρτάται από τη διάθεση αμφοτέρων των εμπλεκόμενων. Αυτό που
φαίνεται όμως να διαδραματίζει τον πιο καθοριστικό ρόλο σε όλες τις σχέσεις
αυτού του είδους είναι το συναίσθημα, είτε αυτές αφορούν στην αγωγή
γενικότερα, είτε αφορούν στη χριστιανική αγωγή ειδικότερα. Επιπλέον, πολύ
βασικό και απαραίτητο στοιχείο των παραπάνω σχέσεων αποτελεί ο
σεβασμός. Είναι σημαντικό να καλλιεργείται ένα κλίμα εμπιστοσύνης, ασφά-
λειας, βεβαιότητας, αποδοχής, εκτίμησης και ενθάρρυνσης, ώστε να διασφα-
λίζονται οι κατάλληλες συνθήκες της αγωγής. Σε όλη την προαναφερθείσα
διαδικασία απαραίτητος είναι επίσης ο έπαινος και κυρίως η αγάπη ανάμεσα
στα πρόσωπα που εμπλέκονται ως φορείς ή δέκτες στο έργο της αγωγής.
Παρόμοια σχέση πρέπει να χτίζεται τόσο ανάμεσα στους γονείς, όσο

και ανάμεσα στη μητέρα με το παιδί. Η καλλιέργεια του παιδιού είναι
-7-
απαραίτητο να ξεκινήσει από μικρή ηλικία, ώστε να επιτευχθεί η ανάπτυξη
μιας ολοκληρωμένης και συγκροτημένης προσωπικότητας για την ομαλή
ένταξή του στην κοινωνία. Το παιδί μεγαλώνοντας και ωριμάζοντας καλείται
να ανταποκριθεί σε ποικίλους κοινωνικούς ρόλους, μέσα στο σχολικό περι-
βάλλον ως μαθητής, μέσα στο φιλικό περιβάλλον ως φίλος, μέσα στον εργα-
σιακό χώρο ως εργαζόμενος, αλλά και μέσα στην οικογένειά του αργότερα, ως
σύζυγος. Ως βασικό κύτταρο της κοινωνίας λειτουργεί η μικρο-κοινωνία της
οικογένειας, από την οποία συντελείται κάθε αρχή, κάθε αλλαγή και γενικό-
τερα η αγωγή των νεότερων μελών της. Η οικογένεια με βάση την χαρακτη-
ριστική φράση του αποστόλου Παύλου (Ρωμ. 16, 5 – Α΄ Κορινθ. 16, 19) πρέπει
να αποτελεί «κατ’ οίκον εκκλησία» ή μία «μικρά εκκλησία», σύμφωνα με τον
ιερό Χρυσόστομο. Οι συγκεκριμένοι παραλληλισμοί καταδεικνύουν ότι τα
θεμελιώδη γνωρίσματα της μεγάλης Εκκλησίας (η ενότητα, η αγιότητα, η
καθολικότητα, η αποστολικότητα) πρέπει να συναντώνται «εν σμικρώ» και
στο εσωτερικό της κάθε χριστιανικής οικογένειας, η οποία εκλαμβάνεται ως
μικρή εκκλησία, αποτελώντας έτσι μικρογραφία της.
Η ανάπτυξη θετικού κλίματος μέσα στο σχολικό περιβάλλον, ανάμεσα

στους μαθητές, αλλά και ανάμεσα στον εκπαιδευτικό με τους μαθητές του
αποτελεί κυρίαρχο παράγοντα μετάδοσης της γνώσης και σημαντικών αξιών,
οι οποίες κατέχουν σπουδαίο ρόλο και καθορίζουν τη μετέπειτα ζωή του
ανθρώπου. Ο εκπαιδευτικός είναι σημαντικό να χτίζει μια σχέση απλή και
φιλική με το μαθητή του, ώστε να μπορεί να κατανοήσει τα συναισθήματά
του, τα ενδιαφέροντά του, τα προβλήματά του, να εξηγήσει τη συμπεριφορά
του, να συμμεριστεί τις απόψεις του και να επέμβει, όπου αυτός το κρίνει
αναγκαίο. Με αυτόν τον τρόπο, ο μαθητής αισθάνεται σημαντικός και γίνεται
αποδέκτης της αγωγής και ειδικότερα της χριστιανικής αγωγής, οικειοποιού-
μενος το αντίστοιχο παράδειγμα και τη θετική συμπεριφορά του εκπαιδευ-
τικού, ο οποίος λειτουργεί ως αυθεντία για αυτόν. Η διαπροσωπική τους
σχέση είναι υψίστης σημασίας για τη διασφάλιση των προϋποθέσεων επί-
τευξης παιδαγωγικών παρεμβάσεων.
Πολύ βασική προϋπόθεση επιτυχίας και επίτευξης των επιδιωκόμενων

στόχων είναι, οι τρεις βασικοί φορείς της αγωγής – της χριστιανικής αγωγής
ειδικότερα – (οικογένεια - σχολείο - Εκκλησία), να συνεργάζονται και να
-8-
αλληλοσυμπληρώνονται, έτσι ώστε να καταστεί το παιδί μια ολοκληρωμένη
προσωπικότητα και να ενταχθεί ομαλά στο κοινωνικό σύνολο και στην
παραγωγική διαδικασία.
Δύο σύγχρονοι Αγιορείτες Άγιοι της Εκκλησίας μας, ο Όσιος Παΐσιος ο

Αγιορείτης και ο Όσιος Πορφύριος ο Καυσοκαλυβίτης, με τα συγγράμματά
τους, και ιδιαίτερα τους καταγεγραμμένους σε αρκετά βιβλία λόγους τους, τις
πνευματικές συμβουλές και τις διδαχές τους, αγωνίστηκαν να ενισχύσουν τον
σύγχρονο άνθρωπο, πάνω και στα φλέγοντα παιδαγωγικά ζητήματα που τον
απασχολούν. Με γνώμονά τους την αληθινή και θυσιαστική αγάπη, κατέ-
βαλαν κάθε δυνατή προσπάθεια, για να συνδράμουν στην αγωγή των παιδιών
και των νέων, με στόχο την ορθή καθοδήγησή τους και την αυθεντική
νουθεσία τους. Με πόνο και αγάπη για τον σύγχρονο άνθρωπο, συμβούλευαν
καθημερινά γονείς και εκπαιδευτικούς, ώστε να καταστούν αρωγοί στη δια-
δικασία ωρίμανσης και ανάπτυξης της Ορθόδοξης χριστιανικής αγωγής, μέσα
στο χώρο της οικογένειας, αλλά και του σχολείου.
Το βασικό πρόβλημα που επισημαίνεται από τους δύο Αγίους και εντο-
πίζεται ως πιθανή αιτία της σημερινής κατάστασης, την οποία βιώνουμε ως
κοινωνία και ως οικογένεια, είναι η αλλαγή στάσης ζωής, η οποία είναι απόρ-
ροια της απομάκρυνσής μας από τις πνευματικές αξίες. Η αποκλειστική εστία-
ση τόσο στις παιδαγωγικές ανάγκες του παιδιού, όσο και στη νοητική του
ανάπτυξη, επέφεραν μια μεταβολή στις προτεραιότητες γονέων και εκπαι-
δευτικών. Οι δύο Άγιοι θεωρούν επιτακτική ανάγκη τον επαναπροσδιορισμό
των στόχων της σύγχρονης κοινωνίας, ο οποίος θα έχει ως αποτέλεσμα τη
ριζική αναγέννησή του σύγχρονου ανθρώπου.
Στην παρούσα εργασία, η οποία αναπτύσσεται σε τέσσερα κεφάλαια,

γίνεται μια προσπάθεια επιστημονικής μελέτης, ανάλυσης και παρουσίασης
των σύγχρονων παιδαγωγικών προσεγγίσεων σε συνάρτηση με τις πνευμα-
τικές τοποθετήσεις των δύο σύγχρονων αυτών αγίων μορφών του εικοστού
αιώνα στο Άγιο Όρος και στον ελλαδικό χώρο, Οσίων Παϊσίου και Πορφυ-
ρίου. Το πρώτο κεφάλαιο έχει ως τίτλο «Ο βίος των Αγίων Παϊσίου του
Αγιορείτου και Πορφυρίου του Καυσοκαλυβίτη», το δεύτερο ονομάζεται
«Παιδαγωγικές προσεγγίσεις και ορθόδοξη χριστιανική αγωγή», το τρίτο «Ο
-9-
ρόλος του παιδαγωγού /νηπιαγωγού στην αγωγή – χριστιανική αγωγή», ενώ
το τέταρτο «Εκπαιδευτικά μέσα και μέθοδοι - τρόποι καλλιέργειας νηπίων με
τις αρχές της ορθόδοξης πίστης».
Πιο αναλυτικά, στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται μια αναδρομή στους Βίους
των δύο σύγχρονων Αγίων, του Αγίου Παϊσίου του Αγιορείτου και του Αγίου
Πορφυρίου του Καυσοκαλυβίτου. Οι Βίοι τους εκτείνονται σε όλες τις
περιόδους της πολυκύμαντης ζωής τους, με αφετηρία την περίοδο της
γέννησής τους και των πρώτων παιδικών τους χρόνων και κατακλείδα την
ανάδειξή τους σε μεγάλες πνευματικές μορφές της Εκκλησίας και την
απόφαση της αγιοκατάταξής τους.
Το δεύτερο κεφάλαιο αποτελείται από τρεις ενότητες. Στην πρώτη

αναφέρεται ο ορισμός της αγωγής και ο σκοπός της, η δεύτερη πραγματεύεται
τη χριστιανική αγωγή και τον σκοπό της, ενώ στην τρίτη ενότητα αναφέ-
ρονται οι βασικοί φορείς της αγωγής που είναι η οικογένεια, το σχολείο και η
Εκκλησία και ο τρόπος με τον οποίο αυτοί καθίστανται μέσο αγωγής και
ειδικότερα χριστιανικής αγωγής.
Στο επόμενο, τρίτο κεφάλαιο διακρίνουμε τέσσερις κύριες ενότητες. Η

πρώτη παρουσιάζει τον Άγιο Πορφύριο ως πρότυπο παιδαγωγού, στο πλαίσιο
της χριστιανικής αγωγής. Στη δεύτερη ενότητα μελετήθηκε ο Άγιος Παΐσιος
ως πρότυπο παιδαγωγού, ενώ στη συνέχεια η τρίτη ενότητα πραγματεύεται το
ζήτημα του εκπαιδευτικού / νηπιαγωγού ως πρότυπου παιδαγωγικής. Στην τέ-
ταρτη ενότητα αναλύεται ο ρόλος και η σπουδαιότητα του έργου του εκπαι-
δευτικού / νηπιαγωγού στην αγωγή - χριστιανική αγωγή του μαθητή / νηπίου.
Στο τέταρτο και τελευταίο κεφάλαιο, εξετάζονται και παρουσιάζονται

τα παιδαγωγικά μέσα υπό το πρίσμα της Ορθόδοξης χριστιανικής αγωγής και
οι τρόποι καλλιέργειας των νηπίων με τις αρχές της ορθόδοξης πίστης, όπως
είναι η αγάπη που πρέπει να διέπει τις σχέσεις των εμπλεκόμενων στην παι-
δαγωγική διαδικασία (το «φιλείν και φιλείσθαι»), η καλοσύνη, η πειθαρχία, η
υπακοή, η ταπείνωση, ο διάλογος, ο έπαινος και η τιμωρία και τέλος η προ-
σευχή.
- 10 -
Η εργασία ολοκληρώνεται με την παράθεση των συμπερασμάτων μας
και της βιβλιογραφίας που χρησιμοποιήθηκε κατά την προσωπική μας έρευνα
και συγγραφή της.
- 11 -
Α΄ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Ο ΒΙΟΣ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΠΑΪΣΙΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΡΕΙΤΟΥ

ΚΑΙ ΠΟΡΦΥΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΑΥΣΟΚΑΛΥΒΙΤΗ
- 12 -
1. ΒΙΟΣ ΑΓΙΟΥ ΠΑΙΣΙΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΡΕΙΤΟΥ
Στην δύσκολη ομολογουμένως εποχή που διανύει η ανθρωπότητα σήμερα, ο
Θεός ευδόκησε και ανέδειξε στην Ορθόδοξη Εκκλησία νέους Αγίους με
μεγάλη προσφορά προς τον κόσμο, τόσο τους πιστούς όσο και ευρύτερα τους
ανθρώπους που τους γνώρισαν. Τους προίκισε με πνευματικά χαρίσματα και
αρετές και τους ανέδειξε σε φωτισμένους Γέροντες, που θυμίζουν τους αρχαί-
ους ασκητές της ερήμου. Τους στόλισε με σοφία και σύνεση και προπαντός με
ταπείνωση. Για αυτό και υψώθηκαν από την εκκλησία του Χριστού και
κατατάχθηκαν στο Ορθόδοξο Αγιολόγιο. Ανάμεσά τους εξέχουσα θέση έχει
και ο Όσιος Παΐσιος ο Αγιορείτης.
Ο γέρων Παΐσιος, κατά κόσμον Αρσένιος Εζνεπίδης, γεννήθηκε στα

Φάρασα της Καππαδοκίας, στη Μικρά Ασία, στις 25 Ιουλίου του 1924 1,
ανήμερα της Αγίας Άννης2. Οι γονείς του ήταν ευσεβείς και ονομάζονταν
Πρόδρομος και Ευλογίας. Ο Άγιος Παΐσιος μεγάλωσε σε ένα ιδιαίτερα
ευλογημένο οικογενειακό περιβάλλον, που θύμιζε το αντίστοιχο ενός άλλου
Καππαδόκη, του Μεγάλου Βασιλείου. Οι γονείς του είχαν δέκα παιδιά και ο
Παΐσιος ήταν το όγδοο από αυτά3. Ξεχώρισε γρήγορα από τα υπόλοιπα αδέρ-
φια του και όπως μάλιστα έλεγε αργότερα ο ίδιος, ο μεν πατέρας του τον
αγαπούσε, γιατί του έμοιαζε στην κλίση και την επιδεξιότητά του στα τεχνικά,
η δε μητέρα του για την μικρή ευλάβεια που τον χαρακτήριζε 4. Στις 7
Αυγούστου 1924, λίγο πριν να αναχωρήσουν για την Ελλάδα με την ανταλ-
λαγή των πληθυσμών, βαπτίστηκε από τον Άγιο Αρσένιο, τον Καππαδόκη, στα
Φάρασα. Ο άγιος του έδωσε το όνομά του5.
1Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Λόγοι Α΄. Με πόνο και αγάπη για τον σύγχρονο
άνθρωπο, Ιερόν Ησυχαστήριον «Ευαγγελιστής Ιωάννης ο Θεολόγος», Σουρωτή Θεσσαλο-
νίκης 2004, σ. 11
2Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Ο Άγιος Παΐσιος ο Αγιορείτης, Ιερόν Ησυχαστήριον «Ευ-

αγγελιστής Ιωάννης ο Θεολόγος», Βασιλικά Θεσσαλονίκης 2015, σ. 27
3Ιερομονάχου Ισαάκ, Βίος Γέροντος Παϊσίου Του Αγιορείτου, Άγιον Όρος 2004, σ. 37.
4 Ιερομονάχου Ισαάκ, Βίος Γέροντος Παϊσίου Του Αγιορείτου, ό. π , σ. 44
5 Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Ο Άγιος Παΐσιος ο Αγιορείτης, ό. π. , σ. 27.
- 13 -
Στις 14 Σεπτεμβρίου 1924 ο Αρσένιος ήταν σαράντα ημερών, όταν με
την οικογένειά του με ένα παλιό, υπερφορτωμένο καράβι έφτασαν στον
Πειραιά και μετά από αρκετές ταλαιπωρίες, αφού έμειναν για λίγο καιρό στην
Κέρκυρα, κατέληξε στην Κόνιτσα6. Εκεί ο μικρός Αρσένιος τελείωσε το δη-
μοτικό σχολείο και δεν πήγε στο γυμνάσιο. Μέχρι να υπηρετήσει στο στρατό,
δούλευε ως ξυλουργός και έδειχνε μεγάλη επιδεξιότητα ως «χρυσοχέρης»
μαθητευόμενος. Στην Κόνιτσα άνοιξε δικό του ξυλουργείο, όπου πρόσφερε
δωρεάν στους πενθούντες το φέρετρο για την κήδευση των ανθρώπων τους 7.
Μάζευε πολλά παιδιά και συνομηλίκους του στο εκκλησάκι της Αγίας
Βαρβάρας, τους παρακινούσε να νηστεύουν και τους διάβαζε βίους αγίους8.
Είχε την εκτίμηση και την αγάπη των κατοίκων της Κόνιτσας 9.
Στην τρυφερή παιδική ηλικία, ιδιαίτερη ευεργετική επίδραση άσκησε η

γιαγιά του, Χριστίνα, καθώς και ο πατέρας του και η μητέρα του που δεν τον
ανέθρεψαν μόνο με το γάλα και την αγάπη τους, αλλά και με όσα του δίδαξαν,
την ταπεινοφροσύνη, την εγκράτεια, την απλότητα, την εργατικότητα, την
προσευχή, τη νηστεία, τον εκκλησιασμό. Οι πνευματικές και σωματικές του
ασκήσεις ήταν αξιοθαύμαστες, από την παιδική ακόμα ηλικία. Νήστευε με
αλάδωτο φαγητό, έτρωγε λίγο, εντρυφούσε στην ανάγνωση του Ευαγγελίου
και προσευχόταν. Ως παιδί, έπαιζε ελάχιστα. Είχε φτιάξει αυτοσχέδιο κομπο-
σχοίνι με βελανίδια από το δάσος και μετρούσε τις μετάνοιες και τις προσευ-
χές10.Το 1948 κατατάχθηκε στο στρατό, όπου διακρίθηκε για την ακεραιότητα
του χαρακτήρα του, το πνεύμα αυτοθυσίας, τη γενναιότητα και τη μεγάλη του
προσφορά προς στην πατρίδα του που τόσο αγαπούσε11. Μετά το
6 Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Ο Άγιος Παΐσιος ο Αγιορείτης, ό. π., σ. 28-31
7 Ιερομονάχου Ισαάκ, Βίος Γέροντος Παϊσίου του Αγιορείτου, ό. π. , σ. 48
8 Ιερομονάχου Ισαάκ, Βίος Γέροντος Παϊσίου του Αγιορείτου, ό. π. , σ. 54
9 Ιερομονάχου Ισαάκ, Βίος Γέροντος Παϊσίου του Αγιορείτου, ό. π., σ. 49
11 Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Λόγοι Α΄. Με πόνο και αγάπη για τον σύγχρονο
άνθρωπο, ό. π. , σ. 11
- 14 -
τέλος της στρατιωτικής του θητείας άρχισε να προετοιμάζεται για τη
μοναχική του ζωή, που από μικρό παιδί επιθυμούσε12. Το 1953 πήγε στη μονή
Εσφιγμένου και το 1954 πήρε ρασοευχή με το όνομα Αβέρκιος 13. Αν και
υπόφερε κυριολεκτικά από τον υπεύθυνο του ξυλουργείου της μονής, τον
υπέμεινε 30 μήνες και αργότερα έλεγε ότι από αυτόν ωφελήθηκε, γιατί
ξεπλήρωσε ασφαλώς κάποιες αμαρτίες του. «Με έκανε να φτύσω αίμα, αλλά
με έκανε άνθρωπο» έλεγε με ταπείνωση 14. Κατόπιν, βρέθηκε στη μονή
Φιλοθέου, αλλά σύντομα του παρουσιάστηκαν προβλήματα υγείας και οι
Γέροντες της μονής τον έστειλαν στην Κόνιτσα για θεραπεία και ανάρρωση 15.
Το 1957, αφού επέστρεψε στο Άγιον Όρος εκάρη μικρόσχημος μοναχός με το
όνομα Παΐσιος16.
Ο Άγιος είδε τότε σε όραμα την Παναγία, που τον προέτρεπε να μην
πάει στα Κατουνάκια, αλλά στη μονή Στομίου. Έτσι, με την σύμφωνη γνώμη
του πνευματικού του17, επέστρεψε στην Κόνιτσα και επιδόθηκε στην ανα-
καίνιση της Μονής18. Το 1962 αναχώρησε για το όρος Σινά και εκεί ζούσε στη
μονή της Αγίας Αικατερίνης με απόλυτη λιτότητα και υπακοή. Με δική του
επιλογή, αποσύρθηκε στο ασκητήριο των Αγίων Γαλακτίωνος και Επιστήμης,
απέναντι από την κορυφή του Σινά και έζησε μόνος του σαν ερημίτης19. Αγω-
νίστηκε ιδιαίτερα σε πνευματικό στάδιο και αξιώθηκε να δεχθεί ουράνιες επι-
σκέψεις20.Ωστόσο, από την αυστηρή άσκηση και το λίγο οξυγόνο, αφού ζού-
12 Ιερομονάχου Ισαάκ, Βίος Γέροντος Παϊσίου Του Αγιορείτου, ό. π., σ. 73
14 Ιερομονάχου Ισαάκ, Βίος Γέροντος Παϊσίου Του Αγιορείτου, ό. π., σ. 93-94
19 Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Ο Άγιος Παΐσιος ο Αγιορείτης, ό. π., σ. 222,226
- 15 -
σε σε υψόμετρο2.000 μέτρων, η υγεία του κλονίστηκε και το άσθμα, που τον
ταλαιπωρούσε, τον ανάγκασε να εγκαταλείψει με λύπη το Σινά21 και να
εγκατασταθεί στην Καλύβη των Αρχαγγέλων22.
Άρρωστος, νοσηλεύτηκε για αρκετούς μήνες στο νοσοκομείο

Παπανικολάου, όπου χειρουργήθηκε και του αφαιρέθηκε μεγάλο μέρος των
πνευμόνων. Στο νοσοκομείο, επιτελώντας μεγάλο πνευματικό έργο,
συνδέθηκε με μερικές φιλομόναχες νέες, που αργότερα βοήθησε να ιδρύσουν
το μοναστήρι του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στη Σουρωτή. Νιώθοντας
ευγνωμοσύνη προς τις αδερφές για τη συμπαράστασή τους, έβαλε τα
πνευματικά θεμέλια στο έργο της ανέγερσης του ιερού ησυχαστηρίου και δεν
το παραμέλησε ως την κοίμησή του23. Το 1967 πήγε στα Κατουνάκια24 και το
1968 στην ιερά μονή Σταυρονικήτα, όπου βοήθησε στη μετατροπή του
μοναστηριού από ιδιόρρυθμο σε κοινόβιο. Εκεί ο παπά-Τύχωνας ο Ρώσος, τον
έκανε μεγαλόσχημο. Ο Άγιος τον διακόνησε με μεγάλη αυτοθυσία και κατά
την επιθυμία του, μετά την κοίμησή του, εγκαταστάθηκε στο κελί του Τιμίου
Σταυρού25.
Το 1979 με ευλογία της μονής Κουτλουμουσίου εγκαταστάθηκε στην

«Παναγούδα» [=μικρή Παναγία], από το εκκλησάκι που είναι αφιερωμένο
στο Γενέσιο της Παναγίας26.Από αυτήν την Καλύβη και καθώς η φήμη της
αγιότητάς του εξαπλωνόταν, πέρασαν και βοηθήθηκαν χιλιάδες ψυχές. Τους
δεχόταν όλους, χωρίς να υπολογίζει αν ήταν άγρυπνος, κουρασμένος,
22 Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Ο Άγιος Παΐσιος ο Αγιορείτης, ό. π., σ. 255
άνθρωπο, ό. π., σ. 14
26 Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Ο Άγιος Παΐσιος ο Αγιορείτης, ό. π., σ. 255.
- 16 -
νηστικός ή άρρωστος27. Το μόνο που τον στεναχωρούσε ήταν ότι δεν είχε την
ησυχία που ποθούσε και το χρόνο για περισσότερη προσευχή. Αλλά
αγωνιζόταν και πέτυχε με διάκριση να συνδυάσει τη διακονία του στους
ανθρώπους με την ησυχαστική ζωή 28.Σε όλη τη μοναχική του ζωή ο γέροντας
συνοδευόταν από τον πόνο της αρρώστιας. Πονούσε, αλλά προσευχόταν.
Υπέφερε σωματικά, αλλά νήστευε αυστηρά. Ταλαιπωρούνταν, αλλά έκανε τον
κανόνα του. Είχε ο ίδιος ανάγκη παρηγοριάς, αλλά παρέβλεπε τον πόνο του
και παρηγορούσε τους άλλους. Θαυμαστό είναι ότι δεν ζητούσε από το Θεό να
πάρει το αγκάθι της υγείας του29, μοιάζοντας τον απόστολο Παύλο.
Από το 1988 άρχισαν τα προβλήματα υγείας με το έντερό του. Είχε

λιποθυμικά επεισόδια και έπεφτε στην αυλή της Καλύβης του. Το 1993, ενώ
διαρκούσε η θεία λειτουργία στο εκκλησάκι του, εξαντλήθηκε τελείως και
ήταν έτοιμος να καταρρεύσει. Στάθηκε όμως προσευχόμενος ως το τέλος της
λειτουργίας. Από την αιμορραγία είχε χάσει το χρώμα του, ήταν ωχρός. Το
μόνο που παρακαλούσε ήταν να μην αιμορραγεί κατά τη διάρκεια της θείας
λειτουργίας, για να μπορεί να κοινωνεί.
Στις 22 Οκτωβρίου 1993 πήγε στο Ησυχαστήριο της Σουρωτής για να

τιμήσει τη μνήμη του Αγίου Αρσενίου του Καππαδόκη. Ενώ ετοιμαζόταν να
επιστρέψει στην «Παναγούδα» η υγεία του επιδεινώθηκε ραγδαία, και
διαπιστώθηκε κακοήθης όγκος στο παχύ έντερο. Πονούσε πολύ, αλλά δεν το
άφηνε να φανεί. Παρηγορούσε και ενίσχυε τους άλλους καρκινοπαθείς. Η
κατάστασή του επιδεινώθηκε λόγω μετάστασης του καρκίνου στο ήπαρ και
στους πνεύμονες30.
Προς το τέλος Ιουλίου οι γιατροί του ανακοίνωσαν ότι ανθρωπίνως τα

περιθώρια ζωής ήταν 2-3 εβδομάδες. Μέχρι το τέλος του, ο γέροντας
νουθετούσε και εμψύχωνε τις μοναχές και εκείνες του το ανταπέδιδαν με τις
27Ιερομονάχου Ισαάκ, Βίος Γέροντος Παϊσίου Του Αγιορείτου, ό. π., σ. 283
- 17 -
περιποιήσεις τους, προσπαθώντας να τον ανακουφίσουν από τους πόνους του.
Ο ίδιος άρχισε να ρυθμίζει τα της κηδείας του, του διάβασαν συγχωρητική
ευχή και τη νεκρώσιμη ακολουθία, κι εκείνος έψαλε μαζί τους. Οι πόνοι ήταν
τόσο σφοδροί, όμως εκείνος τους υπέμενε χωρίς γογγυσμούς και έλεγε: «Όσο
με ωφέλησαν οι αρρώστιες, δεν με ωφέλησε η άσκηση που σαν μοναχός έκανα
τόσα χρόνια».
Στις 11 Ιουλίου κοινώνησε για τελευταία φορά. Η νύχτα ήταν ιδιαίτερα

επώδυνη, καθώς ανάσαινε με δυσκολία. Προσευχόταν. Για δύο ώρες έχασε τις
αισθήσεις του, συνερχόμενος όμως για λίγο, είπε, μάλλον ακουόμενος:
«Μαρτύριο, πραγματικό μαρτύριο». Έτσι, σε ηλικία 70 ετών, παρέδωσε την
ψυχή του στον Κύριο, στις 12 Ιουλίου 1994, ημέρα Τρίτη.
Σύμφωνα με την επιθυμία που είχε εκφράσει, ενταφιάστηκε πίσω από

τον ιερό ναό του Οσίου Αρσενίου στο Ησυχαστήριο της Σουρωτής 31. Ο τάφος
του έγινε νέα κολυμβήθρα του Σιλωάμ για πλήθη κόσμου, που συρρέουν εκεί
καθημερινά. Στις 13 Ιανουάριου 2015, η Ιερά Σύνοδος του Οικουμενικού
Πατριαρχείου αποφάσισε την κατάταξη του οσίου Παϊσίου του Αγιορείτου
στο Αγιολόγιο της Ορθόδοξης Εκκλησίας32.
31Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Ο Άγιος Παΐσιος ο Αγιορείτης, ό. π., σ. 549-557
32Για την αναγνώρισή του ως Αγίου από το Οικουμενικό Πατριαρχείο και τα σχετικά
κείμενα βλ. Π. Σωτήρχος, Γέρων Παΐσιος: Ένας σύγχρονος Άγιος – Βίος, Διδαχές,
Προφητείες, Θαύματα, Αθήνα 2010· μητροπ. Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιερόθεος
Βλάχος, «Ο λαοφιλής νέος άγιος της Εκκλησίας μας - Ο άγιος Παΐσιος ο Αγιορείτης»,
Εκκλησιαστική Παρέμβαση (2015)· Μητρ. Εδέσσης Ιωήλ, Ακολουθία και Παρακλητικός
Κανών του Οσίου Πατρός Παϊσίου του Αγιορείτου, Αθήνα 2015· Ευ. Λέκκος, Όσιος Παΐσιος ο
Αγιορείτης. Βίος και Παρακλητικός Κανών, Αθήνα 2015.
- 18 -
2.ΒΙΟΣ ΑΓΙΟΥ ΠΟΡΦΥΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΑΥΣΟΚΑΛΥΒΙΤΟΥ
Ο Άγιος Πορφύριος, κατά κόσμον Ευάγγελος Μπαϊρακτάρης, γεννήθηκε το

1906 στο χωριό Άγιος Ιωάννης Καρυστίας από ευσεβείς γονείς, τον Λεωνίδα
και την Ελένη. Ο πατέρας του ήταν ψάλτης στο χωριό και είχε γνωρίσει
προσωπικά τον Άγιο Νεκτάριο. Η οικογένειά του ήταν φτωχή και ήταν
αναγκασμένος να τη βοηθάει από πολύ μικρός. Φοίτησε μόνο στην πρώτη
τάξη του δημοτικού και κατόπιν έβοσκε τα ζώα της οικογένειάς του.
Ο μικρός Ευάγγελος, παιδί ακόμη, στάλθηκε πριν την εφηβεία στη

Χαλκίδα για να εργαστεί ως βοηθός σε κάποιο παντοπωλείο, όπου έκανε
«όλες τις δουλειές» με προθυμία, κερδίζοντας την αγάπη του αφεντικού του 33.
Εννιά χρονών πήγε στον Πειραιά σε έναν συγγενή παντοπώλη, όπου άκουσε
μια συζήτηση μεταξύ δύο ηλικιωμένων ανθρώπων. Ο ένας διηγούνταν στον
άλλο πόσο ωραία ήταν στο Άγιο Όρος που είχε πάει στα νιάτα του να
καλογερέψει. Ο πόθος για μοναχισμό, που είχε δημιουργηθεί μέσα του
διαβάζοντας τον βίο του αγίου Ιωάννου του Καλυβίτου, γεννήθηκε πάλι στην
καρδιά του34.
Μετά από δύο αποτυχημένες απόπειρες, τελικά ταξίδεψε για το Άγιο

Όρος σε ηλικία 14 ετών35 και οδηγήθηκε στην καλύβη του Αγίου Γεωργίου στα
Καυσοκαλύβια, όπου υποτάχτηκε σε δύο γέροντες μοναχούς, αδερφούς κατά
σάρκα, τον Παντελεήμονα και τον Ιωαννίκιο36. Εκεί πήρε το όνομα Νικήτας
και δύο χρόνια αργότερα έγινε μεγαλόσχημος37.Λίγο αργότερα, ο Θεός του
δώρισε το διορατικό χάρισμα38. Με τη βοήθεια του γέροντός του ξεπέρασε
πρώτο δυνατό πειρασμό, καθώς σκεφτόταν και πονούσε τους γονείς
33 Γέρων Πορφύριος Καυσοκαλυβίτης, Βίος και Λόγοι, εκδ. Ι. Μ. Χρυσοπηγής,

Χανιά 2003,σ. 13
34 Γέρων Πορφύριος Καυσοκαλυβίτης, Βίος και Λόγοι, ό. π., σ. 34-35
35 Γέρων Πορφύριος Καυσοκαλυβίτης, Βίος και Λόγοι, ό. π., σ. 41
38 Γέροντος Πορφυρίου Ιερομονάχου, Ανθολόγιο Συμβουλών, εκδ. Η
Μεταμόρφωσις του Σωτήρος, Μήλεσι Αττικής 2002, σ. 30
- 19 -
και τα αδέρφια του39. Επιδόθηκε με μεγάλο ζήλο στην προσευχή, τη νηστεία,
την υπακοή, τη μελέτη, το εργόχειρο και την ταπείνωση40. Μεγάλη ωφέλεια
πήρε από τη γνωριμία του με το γερο-Δημά, Ρώσο ασκητή που ζούσε πιο
ψηλά από το κελί του41. Επικοινωνούσε με τα έμβια και τα άψυχα ακόμα 42.
Ήταν αποφασισμένος να μείνει για πάντα στο Άγιο Όρος, όμως ο Θεός τον
είχε προορίσει για άλλα. Στα δεκαεννιά του χρόνια ο Γέροντας αρρώστησε
πολύ σοβαρά και αναγκάστηκε με την ευχή του γέροντά του και παρά τη
θέλησή του να ξαναγυρίσει στον κόσμο. Επέστρεψε στην Εύβοια, όπου έμενε
στη Μονή του Αγίου Χαραλάμπους. Ένα χρόνο αργότερα, χειροτονήθηκε
ιερέας από τον Αρχιεπίσκοπο Σινά Πορφύριο Γ΄, ο οποίος του έδωσε το όνομα
Πορφύριος43. Στα είκοσι δύο του έγινε πνευματικός εξομολόγος44.
Στα 1940, παραμονές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο γέροντας

Πορφύριος εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, όπου ανέλαβε εφημεριακά
καθήκοντα στην Πολυκλινική Αθηνών. Όπως ο ίδιος έλεγε, έζησε εκεί τριάντα
τρία χρόνια σαν μια μέρα, ανακουφίζοντας τον πόνο και την ασθένεια των
ανθρώπων. Με συνεχείς θείες λειτουργίες και Ακολουθίες στήριζε τους
ασθενείς. Εξομολογούσε και επισκεπτόταν τους αρρώστους στο κρεβάτι του
πόνου. Με το χάρισμα της διορατικότητάς του και με την ποιμαντική του
εμπειρία και σοφία, έφερε πολλές ψυχές στο δρόμο του Χριστού45.
Μετά από ένα διάστημα που έζησε στα Τουρκοβούνια κι αργότερα στο
εγκαταλελειμμένο Μετόχι της Ιεράς μονής Πεντέλης, τον Άγιο
ΝικόλαοΚαλλισίων46, αποφάσισε ότι ήρθε ο καιρός να πραγματοποιήσει το
όνειρό του, να ιδρύσει ένα μεγάλο μοναστήρι. Μετά από θερμές προσευχές
βρήκε την κατάλληλη τοποθεσία στο Μήλεσι Ωρωπού. Το 1979 άρχισαν οι

43 Γέροντος Πορφυρίου Ιερομονάχου, Ανθολόγιο Συμβουλών, ό. π., σ. 30
44 Γέρων Πορφύριος Καυσοκαλυβίτης, Βίος και Λόγοι, ό. π., σ.109
45 Γέροντος Πορφυρίου Ιερομονάχου, Ανθολόγιο Συμβουλών, ό. π., σ.31
- 20 -
πρώτες εργασίες. Ζώντας κάτω από αντίξοες συνθήκες και παρά τις
δυσκολίες, κυρίως οικονομικές, κατάφερε να ανεγείρει το μοναστήρι. Παρόλο
που ήταν πολύ άρρωστος και τυφλός εργαζόταν ακατάπαυστα και
ακαταπόνητα. Πλήθος χριστιανών προσέρχονταν στο πετραχήλι του, για να
λάβουν άφεση αμαρτιών, να ζητήσουν θεραπεία σοβαρών ασθενειών και να
δεχτούν συμβουλές47. Το καθολικό της μονής της Μεταμορφώσεως
θεμελιώθηκε στις 26 Φεβρουαρίου 1990.
Τα τελευταία χρόνια της επίγειας ζωής του άρχισε να προετοιμάζεται

για την κοίμησή του. Επιθυμούσε να αποσυρθεί στο Άγιο Όρος, στα
αγαπημένα του Καυσοκαλύβια, όπου μυστικά και αθόρυβα, όπως έζησε, θα
παρέδιδε την ψυχή του στο Νυμφίο του. Πολλές φορές τον άκουσαν να λέει:
«Επιδιώκω και τώρα που γέρασα να πάω και να πεθάνω εκεί πάνω». Όταν ο
άγιος ένιωσε ότι πλησίαζε το επίγειο τέλος του, επέστρεψε στα
Καυσοκαλύβια. Κοιμήθηκε στην καλύβη του, το πρωί της 2ας Δεκεμβρίου
1991, σε ηλικία 85 ετών48. Τα τελευταία λόγια που ακούστηκαν από το στόμα
του ήταν από την αρχιερατική προσευχή του Κυρίου, αυτά που τόσο
αγαπούσε και πολύ συχνά επαναλάμβανε: «ἵνα ὦσιν εν».
Ο αοίδιμος Γέρων Πορφύριος έφυγε από τον κόσμο αυτό, αλλά
ταυτόχρονα μένει και διαμένει σε αυτόν με τον διαχρονικό του λόγο, το
παράδειγμα, την αγιότητα και τη χάρη, την οποία έλαβε από το Χριστό. Ποτέ
δεν καυχήθηκε για τα χαρίσματα που του έδωσε ο Θεός. Έζησε με τρόπο
αφανή και ταπεινό και με τη βεβαιότητα ότι κανείς δεν έχει να πάρει τίποτα
από εκείνον. «Εγώ δεν έχω τίποτα, ο Χριστός μόνο έχει το παν», έλεγε
χαρακτηριστικά. Ο Άγιος Ιωάννης της Κλίμακος αναφέρει ότι, όπως εκείνος
που κρατά αρώματα προδίδεται από την ευωδία, χωρίς να το θέλει, έτσι και
όποιος έχει μέσα του το Πνεύμα του Κυρίου, αναγνωρίζεται από τα λόγια και
την ταπεινοφροσύνη του. Είκοσι δύο χρόνια μετά την οσιακή κοίμησή του,
στις 27 Νοεμβρίου 2013, η Αγία και Ιερά Σύνοδος του Οικουμενικού
Πατριαρχείου, υπό την προεδρεία του Οικουμενικού Πατριάρχου κ. κ.
47 Γέρων Πορφύριος Καυσοκαλυβίτης, Βίος και Λόγοι, ό. π., σ. 174-175

- 21 -
Βαρθολομαίου ανέγραψε στο Αγιολόγιο της Ορθοδόξου Εκκλησίας τον άγιο
Πορφύριο Καυσοκαλυβίτη. Η μνήμη του εορτάζεται στις 2 Δεκεμβρίου.
- 22 -
Β΄ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΡΘΟΔΟΞΗ

ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΑΓΩΓΗ
- 23 -
1. ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ- ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ
Η αγωγή είναι μία ορμή που ενυπάρχει στον άνθρωπο και στοχεύει στην
ολική ανάπτυξη και ανάτασή του49. Σύμφωνα με τον Χαραλαμπόπουλο,
αγωγή «είναι το σύνολο των συνειδητών και σκόπιμων ενεργειών και
επιδράσεων, που ασκούνται από έναν ενήλικα σε ένα αναπτυσσόμενο άτομο,
και που αποβλέπουν στην πραγματοποίηση ενός σκοπού, ο οποίος συνίσταται
στην ανάπτυξη και μόρφωση της ατομικότητας του παιδιού κατά την ιδιότυπη
πληρότητα και τελειότητά της»50. Ο Ξωχέλλης αναφέρει την αγωγή ως
επιρροή των ενηλίκων και γενικότερα του κοινωνικοπολιτισμικού
περιβάλλοντος στο παιδί51. Η αγωγή, κατά τον Δανασσή – Αφεντάκη,
σημαίνει επίδραση με σκοπό καθορισμένο, που αποβλέπει στην υποβοήθηση
της εκδίπλωσης της σωματικής, πνευματικής, συναισθηματικής, κοινωνικής,
ηθικής, θρησκευτικής και πολιτικής πτυχής της προσωπικότητας. Η εν λόγω
θετική επίδραση συνεπάγεται μεταβολή στη σκέψη και την πράξη (βούληση)
του ανθρώπου, η οποία στη συνέχεια με τον εθισμό και την άσκηση
σταθεροποιείται σε νέο τρόπο συμπεριφοράς52. Η αγωγή, επίσης, αποτελεί
μια σκόπιμη επίδραση που αποβλέπει στην ενηλικίωση του νέου ανθρώπου,
με τη χρήση των σημαντικότερων μέσων της, που είναι η μάθηση και η
διδασκαλία53.
Η λέξη αγωγή παράγεται από το ρήμα «άγω» και χαρακτηρίζεται ως
μια σκόπιμη ενέργεια, που στόχο έχει την παροχή βοήθειας, ώστε το παιδί να
καταφέρει να φτάσει στην προσωπική του ολοκλήρωση, την κοινωνική και
49 Ιωάννης Χαραλαμπόπουλος, Θεωρία της αγωγής, Αθήναι 1966, σ.22
50Ιωάννης Χαραλαμπόπουλος, Γενική Παιδαγωγική, Αθήνα 1983, σ.63
51Παναγιώτης Ξωχέλλης, Θεμελιώδη προβλήματα της παιδαγωγικής επιστήμης, 4η έκδ.,

εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1986, σ.11
52 Αντώνιος Δανασσής - Αφεντάκης, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική, Θέματα της

Παιδαγωγικής Επιστήμης, Αθήνα 1992, σ. 20
53Αντώνιος Δανασσής – Αφεντάκης, Παιδαγωγική ψυχολογία, Μάθηση και Ανάπτυξη,

Συνειρμική κοινωνικό - γνωστική θεώρηση, Αθήνα 2000, σ. 7
- 24 -
πολιτισμική του ένταξη54. Η αγωγή χαρακτηρίζεται ως αιώνια και αποτελεί
παγκόσμιο φαινόμενο. Το αιώνιο του χαρακτήρα της, δικαιολογείται καθώς τη
συναντάμε στην ιστορία κάθε λαού και σε κάθε περίοδο της ανθρωπότητας Το
φαινόμενο της αγωγής είναι και παγκόσμιο, διότι αποτελεί αναπόσπαστο
κομμάτι της ζωής, αν και μεταβάλλεται ανάλογα με το λαό, πρωτόγονο ή
πολιτισμένο55. Η διαδικασία της αγωγής είναι ένας μακρύς και δύσκολος
δρόμος, απαιτεί υπομονή, επιμονή, αγάπη και συνεχή μέριμνα από τους
παιδαγωγούς του παιδιού, οι οποίοι είναι οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί 56.
Σύμφωνα με τον Ρεράκη, η λέξη αγωγή δηλώνει την προσπάθεια
χειραγώγησης του παιδιού προς συγκεκριμένες κατευθύνσεις-στόχους, χωρίς
κάποια προσπάθεια επιβολής από τον ισχυρότερο, που είναι ο παιδαγωγός.
Νοείται ως η πολύπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας του παιδιού και έχει
την αναφορά της στη γνώση, στη λογική, στις νοητικές και συναισθηματικές
δεξιότητες και στις ηθικές, θρησκευτικές και αισθητικές πτυχές. Όντας
συνειδητή ενέργεια, στοχεύει στην ψυχοσωματική ανάπτυξη του παιδιού και
στην ανάδειξη αξιών για τη σωστή του ανάπτυξη, ώστε να ανταποκρίνεται
στις απαιτήσεις της κοινωνίας. Η αγωγή έχει ως σκοπό της την παροχή
βοήθειας στο παιδί, για να μπορέσει να αναπτυχθεί, να ωριμάσει και να
υιοθετήσει ένα δημιουργικό τρόπο επίλυσης προβλημάτων57.
Ο ιερός Χρυσόστομος τοποθετεί πάνω από όλα τα έργα των γονέων,

την υποχρέωσή τους για την αγωγή των τέκνων τους. Αναφέρει: «πάντα ἡμῖν
δεύτερα ἔστω τῆς προνοίας τῶν τέκνων» και σημειώνει «και τοῦ εν παιδεία καί
νουθεσία Κυρίου εκτρέφεσθαι»58. Η παιδεία ως αγαπητική διαδικασία
54 Ιωάννης Κογκούλης, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2003,

σ. 140
55Μαρία Σακελλαρίου-Καραμέρη, Η χριστιανική Αγωγή στην προσχολική ηλικία, [διδ.

Διατριβή], Θεσσαλονίκη 1998, σ. 34
56Ιωάννης Κογκούλης, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική, ό. π., σ. 26
57 Ηρακλής Ρεράκης, Κοινωνική ένταξη και θρησκευτική αγωγή του μαθητή στο ελληνικό
σχολείο, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2010, σ. 13.
58 PG 62,151
- 25 -
αγωγής, έχοντας θεμέλιό της την ανθρωπολογική και παιδαγωγική γνώση,
αποτελεί μορφή άσκησης, η οποία καθιστά τον ασκούμενο δυνατό και
ακατανίκητο στους ποικίλους αγώνες του59. Αυτό που έχει ισχύ τόσο στην
παιδεία του παιδιού, με τη γενικευμένη έννοια, έχει την ίδια ισχύ και στη
χριστιανική παιδεία60. Κατά τον ιερό Χρυσόστομο, κάθε παιδεία, είτε αυτή
είναι κοσμική, είτε είναι χριστιανική, είναι σκληρή και επίπονη, κι ενώ το
ξεκίνημά της έχει σχετιστεί με τη λύπη, έχει ευχάριστους καρπούς, σε όσους
επέδειξαν υπομονή και καρτερία61.
Η αγωγή δύναται να οριστεί ως μία συνειδητή ενέργεια που επιδρά
πάνω στο παιδί διαμέσου της φροντίδας, της καθοδήγησης και της
καλλιέργειας. Βασίζεται στην προοπτική της ολοκληρωμένης προσωπικότητας
του παιδιού. Η ίδια λογίζεται ως άμεση ή έμμεση κοινωνική ενέργεια. Ως
άμεση, πραγματοποιείται μέσω της αλληλεπίδρασης των ανθρώπων ενώ ως
έμμεση με τα αντικείμενα ή με άλλους περιβαλλοντικούς παράγοντες. Είναι
αναγκαίο το παιδί να επικοινωνεί με τον κοινωνικό περίγυρο των ενηλίκων 62.
Κεντρικό ρόλο στην αγωγή του παιδιού διαδραματίζει το οικογενειακό

περιβάλλον, το οποίο απαραίτητο είναι να χαρακτηρίζεται από γαλήνη και
αγάπη προς το παιδί, δημιουργώντας στο παιδί κλίμα ασφάλειας, θάρρους,
και πειθαρχίας, ενώ στην αντίθετη περίπτωση δημιουργεί επιθετικότητα και
ανασφάλεια. Η κοινωνικοποίηση του παιδιού συνεχίζεται με την ένταξη του
παιδιού στη σχολική πραγματικότητα. Μέσα στη σχολική κοινότητα το παιδί
αναπτύσσει δεξιότητες, που θα το βοηθήσουν αργότερα στην επαγγελματική
του ζωή. Βασικός στόχος του σχολείου είναι η ανάπτυξη ηθικών αξιών και η
καλλιέργεια ολοκληρωμένων προσωπικοτήτων63. Όπως ορίζεται από το
άρθρο 16 του Συντάγματος, η «παιδεία» αποτελεί βασική αποστολή του
59PG 63,209
60 PG 63,209
61 Ιωάννου Χρυσοστόμου, Περί κενοδοξίας και όπως δει τους γονέας ανατρέφειν τα
τέκνα, κεφ. 18, στο ΕΠΕ 30, σ.638
62 Ιωάννης Κογκούλης, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική, ό. π., σ. 140
63Ιωάννης Κογκούλης, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική, ό. π., σ. 24 και 142-143
- 26 -
Κράτους και έχει σκοπό την ηθική, πνευματική, επαγγελματική και φυσική
αγωγή των Ελλήνων, την ανάπτυξη της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης
και τη διάπλασή τους σε ελεύθερους και υπεύθυνους πολίτες64.
Η αγωγή αποτελεί μία πράξη η οποία καλείται να πραγματοποιήσει

έναν ή περισσότερους σκοπούς. Σκοπός της είναι η διαμόρφωση κατάλληλων
συνθηκών για την επίτευξη αρμονικής ζωής ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας.
Αποβλέποντας στο «κοινωνικό άτομο», δηλαδή στην κοινωνικοποίηση του
ατόμου, η οποία προσδιορίζεται από την προσαρμογή του μέσα στην κοινω-
νία, διαμορφώνει την προσωπική και κοινωνική ταυτότητά του και ολοκλη-
ρώνει τις δεξιότητες επικοινωνίας του65. Η αγωγή, ειδικότερα στην προσχο-
λική ηλικία, έχει ως βασικό στόχο της την προσφορά συναισθηματικής ασφά-
λειας και εμπιστοσύνης στο παιδί, για να διαμορφώσει τέτοιες ικανότητες,
ώστε να μπορέσει να εξοικειωθεί με το άμεσο περιβάλλον του. Κατά τη
χρονική αυτή περίοδο, τίθενται τα θεμέλια της ανθρώπινης προσωπικότητας
προϋποθέτοντας την ικανότητα του παιδιού για μάθηση 66.
Σύμφωνα με τον Παρασκευόπουλο, ο άνθρωπος είναι «animaledu-

candum», δηλαδή επιδέχεται αγωγής, γεγονός αναγκαίο για την ψυχο-
σωματική του ανάπτυξη. Η παραπάνω διαδικασία διαφαίνεται από: α) το ότι
ο άνθρωπος γεννιέται ψυχοσωματικά ασθενής, β) το ότι η ενηλικίωσή του,
αλλά και η ανάπτυξη-σωματική, πνευματική, συναισθηματική και κοινωνική-
προϋποθέτει διαρκείς επιδράσεις επί του παιδαγωγούμενου και γ) το ότι η
ετοιμότητα επίλυσης των ποικίλλων προβλημάτων ένταξης του παιδα-
γωγούμενου στην κοινωνική πραγματικότητα, απαιτεί συνεχείς παιδευτικές
ενέργειες πάνω στον νέο άνθρωπο, που πρόκειται να διαμορφωθεί67.
64Άρθρο 16
65 Αθανάσιος Ε. Γκοτοβός, Παιδαγωγική αλληλεπίδραση, εκδ. Σύγχρονη Εκπαίδευση,

Αθήνα 1985, σ.34
66Παναγιώτης Ξωχέλλης, Θεμελιώδη προβλήματα της παιδαγωγικής επιστήμης, ό. π.,

σ. 38, 41
67Ιωάννης Παρασκευόπουλος, Εξελικτική Ψυχολογία, τ.1ος , Αθήνα 1985, σ. 160
- 27 -
Σύμφωνα με τον Κογκούλη, η αγωγή αποτελεί υποβοήθηση του νέου
ανθρώπου μέσω μιας διαδικασίας «αυτοδημιουργίας» του ως προς την
ψυχοπνευματική του ανάπτυξη και την ευαισθητοποίηση του απέναντι στο
αξιακό σύστημα, το οποίο συμβάλλει στην ομαλή προσαρμογή του στο
κοινωνικό γίγνεσθαι68.
Το πρόβλημα της αγωγής του παιδιού προβάλλει επιτακτικό, μέσα από

τις παρεμβάσεις του Γέροντα Παϊσίου, ο οποίος απευθυνόμενος σε όλους τους
φορείς της αγωγής (οικογένεια, σχολείο, εκπαιδευτικό), συμβουλεύει να
εργάζονται με υπευθυνότητα, συνέπεια και επιμέλεια, έχοντας υπόψη τη
μεταμορφωτική δύναμη του Θεού, η οποία είναι γεμάτη χάρη 69.
68Ιωάννης Κογκούλης, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική, ό. π., σ.140
69Βασίλειος Σκιαδάς, Αγωγή – Μόρφωση – Ψυχαγωγία του παιδιού, Αθήνα 1994, σ. 9
- 28 -
2. ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΑΓΩΓΗ-ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ
ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ
Η αγωγή, κατά τον ιερό Χρυσόστομο, είναι δωρεά προς τον άνθρωπο και
οφείλεται στην αγαθότητα και την φιλανθρωπία του Θεού70. Ο ίδιος ο Χριστός
κατά την ιστορική Του παρουσία στη γη, έγινε παιδαγωγός των μαθητών
Του71. Πιο συγκεκριμένα, ο Χριστός μέσα στην Εκκλησία παιδαγωγεί τους
πιστούς ως δάσκαλος, για να τους καταστήσει ως γνήσια παιδιά Του,
κληρονόμους της βασιλείας Του72. Τον παιδαγωγικό χαρακτήρα της
χριστιανικής θρησκείας σφραγίζει η διδασκαλία, η δράση και ολόκληρη η ζωή
του Χριστού, ο οποίος προβάλλεται ως ανυπέρβλητο υπόδειγμα διδασκάλου.
Ο Ίδιος απευθυνόμενος στους παιδαγωγούς του κόσμου αναφέρει: «εἷς γὰρ
ὑμῶν ἐστιν ὁ καθηγητής, ὁ Χριστός»73, και «ἐγώ εἰμι ἡ ὁδὸς καὶ ἡ ἀλήθεια καὶ ἡ
ζωή»74.
Ως θρησκευτικότητα ορίζονται οι ψυχικές λειτουργίες, οι οποίες

συνδέουν τον άνθρωπο με την υπερβατική αλήθεια του Θεού και αναφέρεται
στην εσωτερική ροπή του ανθρώπου, η οποία ενυπάρχει στη φύση του 75.Το
θρησκευτικό συναίσθημα του ανθρώπου προσδιορίζεται, διαπιστώνεται,
εμπλουτίζεται και εξελίσσεται με το πέρας της ζωής του. Η ψυχική ωρίμανση
είναι ανάλογη με την οργανική ωρίμανση, ενώ ταυτόχρονα δέχεται την
επίδραση του οικογενειακού και κοινωνικού περιβάλλοντος. Θεωρείται ότι η
ψυχοπνευματική εξέλιξη του παιδιού εξαρτάται από το βαθμό βιολογικής
ωρίμανσής του και περιβαλλοντικών επιρροών76. Όπως σημειώνει ο
Κακαβούλης έρευνες παιδικής ψυχολογίας, που έχουν διεξαχθεί σε παιδιά που
70PG 55,405
71PG 58,737
72PG49, 681, Πρβλ , PG 49,96
73 Ματθ.23,10
74 Ιωαν. 14,6
75Αλέξανδρος Κακαβούλης, Ηθική ανάπτυξη και αγωγή. Ψυχοπαιδαγωγική Β΄,
1ηέκδ., Αθήνα 1994, σ. 257.
76Ιωάννης Παρασκευόπουλος, Εξελικτική Ψυχολογία, τ.4ος , Αθήνα 1984, σ.22.
- 29 -
η ανατροφή τους ήταν μη θρησκευτική από επιλογή, κατέδειξαν ότι το παιδί
χαρακτηρίζεται από μια θρησκευτική διαθεσιμότητα, η οποία εκδηλώνεται,
παρά τις αντίπαλες επιρροές, και αποτελεί την αρχή μιας αληθινής
θρησκευτικότητας. Ο Piaget τονίζει τη φυσική ροπή του παιδιού να πλησιάζει
στην έννοια του Θεού και διαμέσου της άμεσης επαφής του με τον Θεό, να
ξεκινάει η θρησκευτική αγωγή του. Οι παραπάνω θέσεις δικαιολογούν το
γεγονός ότι η νηπιακή ηλικία του παιδιού αποτελεί την αφετηρία για την
απόκτηση γνωστικών, κοινωνικών και συναισθηματικών προϋποθέσεων, έτσι
ώστε να αντιλαμβάνεται και να ανταποκρίνεται καλύτερα σε θρησκευτικά
ερεθίσματα77.
Η ορθόδοξη αγωγή δεν αφορά μόνο στην θρησκευτικότητα του

ανθρώπου, αλλά σχετίζεται με όλες τις πτυχές της ζωής του αφού είναι
θεανθρωποκεντρική και όχι ανθρωποκεντρική, ενώ προσδίδει τις δικές της
προσεγγίσεις στην ποικιλόμορφη διαδικασία της αγωγής78. Για να αναπτυχθεί
η ενυπάρχουσα θρησκευτικότητα του παιδιού, είναι απαραίτητο τα παιδιά,
από την προσχολική ήδη ηλικία, να ζουν σύμφωνα με τις εντολές Του και να
δεχθούν τον Θεό ως Κύριο. Όπως σημειώνει ο ιερός Χρυσόστομος στις
προσπάθειες του παιδαγωγούμενου, αλλά και των γονέων και παιδαγωγών, ο
Θεός θα προσφέρει άμεσα τη βοήθειά του, «oυ γαρ καθεύδουσιν ημιν χορηγεί
την βοήθειαν, ο Θεός, αλλά πονουμένοις και αυτοις γαρ βοηθός ου του
αργούντος εστι βοηθός αλλά του και αυτού εργαζομένου»79.
Ζητούμενο της χριστιανικής παιδαγωγικής πράξης είναι η εμπειρία του

Θεού, διότι οφείλει να λαμβάνει σοβαρά υπόψη την αξία του θρησκευτικού
βιώματος. Αναφορικά με το ζήτημα αυτό, ο Άγιος Παΐσιος, εκφράζει τη
διδασκαλία του ως εξής : «Όταν προηγηθεί η καθαρότητα στον άνθρωπο και
έλθει η απλότητα με την θερμή της πίστη και την ευλάβεια, τότε πια φιλοξε-
77 Αλέξανδρος Κακαβούλης, Ηθική ανάπτυξη και αγωγή. Ψυχοπαιδαγωγική Β΄, ό. π.,

σ. 266-268
78Ιωάννης Κογκούλης, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική, ό. π., σ. 273

79 Χρυσ. , PG62, 155-156
- 30 -
νείται μέσα μας η Αγία Τριάδα, και με τον θείο φωτισμό εύκολα βρίσκει κανείς
τα κλειδιά των θείων νοημάτων, για να ερμηνεύσει το Πνεύμα του Θεού με
απλό και φυσιολογικό τρόπο»80.
Βασικός στόχος της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης όπως διατυπώνεται

στα αντίστοιχα αναλυτικά προγράμματα είναι η ηθική ανάπτυξη του
μαθητή81. Για την επίτευξη αυτού του στόχου, ιδιαίτερη σημασία έχει η
θρησκευτική εκπαίδευση, καθώς οι διαστάσεις της είναι ηθικοπνευματικές 82.
Στόχος της χριστιανικής αγωγής είναι να καταφέρουν οι «μορφούμενοι», με
προσωπικό αγώνα, να εξελιχθούν μέσα στο σώμα της Εκκλησίας σε ελεύθερα
πρόσωπα, σύμμορφα προς την Κεφαλή, δηλαδή το Θεάνθρωπο. Τα ίδια τα
πρόσωπα, αφού ελευθερωθούν από την ανώνυμη ατομικότητά τους και
αποκτήσουν επώνυμη μοναδικότητα, πρέπει να επιδιώκουν τη συνεχή
κατακόρυφη επικοινωνία με τον Θεό και οριζόντια με τους υπόλοιπους
ανθρώπους, ώστε να ζουν με αγαθό και ηθικό τρόπο. Αποτέλεσμα αυτής της
βιωτής θα είναι η απόκτηση ανιδιοτελούς αγάπης και διάθεσης του εαυτού
τους στην υπηρεσία του κόσμου83.
Το ψυχοδιανοητικό επίπεδο των μαθητών καθοδηγεί τη μεθοδολογία

και τη στοχοθεσία του μαθήματος, τα οποία θα επιλέξει ο εκπαιδευτικός κατά
τη διδασκαλία του, καθώς και τις παιδαγωγικές προσδοκίες του 84. Όπως
αναφέρει ο Πεπές, η ηθική καλλιέργεια και ανάπτυξη του μαθητή, εκτός από
80 Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Επιστολές, εκδ. Ιερόν Ησυχαστήριον «Ευαγγελιστής

Ιωάννης ο Θεολόγος», Σουρωτή Θεσσαλονίκης 2011, σ. 120-121
81 Σχετικά με την ηθική αποστολή των αναλυτικών προγραμμάτων βλ. Μαρία Σακελ-
λαρίου, «Αναλυτικά προγράμματα και ηθική εκπαίδευση: Μια μετανεωτερική πρόκληση»,
στο Μαρία Σακελλαρίου, Μιχαλίνος Ζεμπίλας, Αλέξιος Πέτρου (επιμ.), Ηθική και εκπαίδευση.
Διλήμματα και προοπτικές, εκδ. Κριτική, Αθήνα 2010, σ. 329-360
82Ηρακλής Ρεράκης, Διδακτική των θεολογικών μαθημάτων στο ελληνικό σχολείο,
εκδ. Δ. Σφακιανάκη, Θεσσαλονίκη 2015, σελ. 47
83Ιωάννης Κογκούλης, Διδακτική των θρησκευτικών στην Πρωτοβάθμια και Δευτε-
ροβάθμια Εκπαίδευση, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2003, σ. 124
84Ιωάννης Κογκούλης, Διδακτική των θρησκευτικών στην Πρωτοβάθμια και Δευτε-
ροβάθμια Εκπαίδευση, ό. π., σ. 47
- 31 -
διδακτικό στόχο του μαθήματος, αποτελούν επίσης τμήμα του περιεχομένου
του. Η ορθόδοξη παράδοση, ως γνωστικό αντικείμενο της θρησκευτικής
αγωγής μέσα στο πλαίσιο της σχολικής πραγματικότητας, αναδεικνύει το
ήθος, μέσα από μια διαφορετική προσέγγιση, για τον άνθρωπο της σημερινής
εποχής. Με αυτό τον τρόπο οριοθετείται εκ νέου η ηθική ανάπτυξη των
μαθητών στο πλαίσιο της σχολικής εκπαίδευσης85.
Η εν Χριστώ αγωγή προσφέροντας στο παιδί την ηθική ανάπτυξη και

την αρμόζουσα κοινωνική συμπεριφορά, γίνεται αρωγός στη διασφάλιση τόσο
των ψυχικών όσο και των διανοητικών στόχων της παιδείας. Είναι
προτιμότερο ένα παιδί να οπλίζεται πνευματικά από την παιδική του ηλικία,
καθώς θα είναι απαλλαγμένο από πάθη κατά τη διάρκεια της ζωής του, ενώ σε
αντίθετη περίπτωση απαιτείται πολύς χρόνος, για να καθαρίσει την ψυχή του
από τις αδυναμίες του και φτάνει στο θάνατο με κατάλοιπα του
παρελθόντος86. Ο γέροντας Παϊσιος παρακινεί τον άνθρωπο να γαντζωθεί
από το Χριστό, που είναι η μοναδική πηγή της αλήθειας, ώστε να φτάσει στο
στόχο του που είναι η σωτηρία του87. Η αλήθεια αυτή είναι το ορόσημο της
Ορθόδοξης χριστιανικής αγωγής γιατί ο Χριστός είναι το «φως του
κόσμου»88.
Είναι πολύ δύσκολο το έργο της ανατροφής των παιδιών και της
καθοδήγησης των ψυχών τους, αναφέρει ο Ιερός Χρυσόστομος. «Τῆς τέχνης
ταύτης οὐκ ἔστιν ἄλλη μείζων. Τί γὰρ ἴσον τοῦ ῥυθμίσαι ψυχὴν καὶ διαπλάσαι
νέου διάνοιαν;». Ο Γέρων Πορφύριος τονίζει τη σπουδαιότητα της
υποδειγματικής ζωής των γονέων, η οποία είναι αναντικατάστατη και
ουσιαστική στη διαπαιδαγώγηση του παιδιού. Οι γονείς, ως συνδημιουργοί
του Θεού, για την προκοπή της ζωής του παιδιού τους, έχουν καθήκον να
85 Ευάγγελος Πεπές, «Η ηθική ανάπτυξη στο πλαίσιο της σχολικής θρησκευτικής

αγωγής: Διερμηνεύσεις της ορθόδοξης χριστιανικής παράδοσης», στο Ηλεκτρονικό
Επιστημονικό Περιοδικό Κόσμος 2014-2015, τ. 3, σ. 187-207
86 Προς πιστόν πατέρα. Oμιλ. 4, PG 47,354
87Γ. Παΐσιος Αγιορείτης, Λόγοι Α΄. Με πόνο και αγάπη για τον σύγχρονο άνθρωπο, ό.
π., σ. 29
88 Ιωαν. 7,12
- 32 -
γίνουν φυτοκόμοι αρετών. Ο πλούτος της ζωής του παιδιού τους να μην απο-
τελείται από χρήματα και υλικά αγαθά, ανέσεις και περιουσίες, τα οποία
μπορεί να αποτελέσουν αιτία πρόκλησης φιλαργυρίας και πλεονεξίας, αλλά
αντίθετα είναι απαραίτητο να υπάρχει πλούτος ορθόδοξων νοημάτων, λόγων
και πράξεων εκ μέρους των γονέων, ώστε να επιτευχθεί ο στόχος της
διάπλασης του καλού χαρακτήρα του παιδιού. Επιπροσθέτως, οι γονείς
σεβόμενοι τη μοναδικότητα κάθε παιδιού και την ελευθερία του ως
προσώπου, να είναι απαλλαγμένοι από καταναγκασμούς, πιέσεις,
αυταρχισμούς και βίαιες συμπεριφορές89.
89 Ο Όσιος γέρων Πορφύριος, Αγαπώσα καρδία, Εκδόσεις Ιεράς γυναικείας

κοινοβιακής μονής Οσίου Εφραίμ του Σύρου, Κονταριώτισσα-Κατερίνης, ό. π., σ.205
- 33 -
3. ΦΟΡΕΙΣ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ
3.1 Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΩΣ ΦΟΡΕΑΣ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ-ΧΡΙΣΤΙΑ-

ΝΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ
Η οικογένεια εφοδιάζει το παιδί με το μεγαλύτερο και το σπουδαιότερο μέρος

της κοινωνικοποίησης και μαζί με αυτό θέτει τις βάσεις για την περαιτέρω
κοινωνική του ανάπτυξη. Το παιδί παραμένει συναισθηματικά και κοινωνικά
εξαρτημένο από την οικογένειά του, ακόμη και κατά τη διάρκεια της φοίτησής
του στο σχολείο, καθώς στην οικογένεια πρωταρχική σημασία έχει η γενική
του ευτυχία. Η οικογένεια παρέχει στο παιδί τη σιγουριά, την ασφάλεια και
την εμπιστοσύνη, ενώ σε αντίθετη περίπτωση, κλονίζονται τα θεμέλια της
δραστηριότητάς του και εμποδίζεται να πραγματοποιήσει την ένταξή του
στην κοινωνία με αυτοπεποίθηση90.
Οι γονείς είναι αναγκαίο να βλέπουν τον Θεό στο πρόσωπο των

παιδιών τους και να δίνουν την αγάπη του Θεού στα παιδιά τους 91. Τα παιδιά,
όταν μεγαλώνουν μέσα στην ελευθερία βιώνοντας το καλό παράδειγμα των
γονέων, την ακτινοβολία τους και την αγιότητά τους, εμπνέονται και
επηρεάζονται θετικά92.
«Οι γονείς που γεννούν τα παιδιά και τους δίνουν το σώμα πρέπει να
συντελέσουν, όσο μπορούν, και στην πνευματική τους αναγέννηση» έλεγε ο
Άγιος Παΐσιος93.Το παιδί χρειάζεται στοργή από τους γονείς του, ώστε να
μπορεί να μεταδώσει στοργή94. Η αγωγή μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον
90Αχιλλέας Καψάλης, Παιδαγωγική Ψυχολογία, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2002,

σ.440
92Γέρων Πορφύριος Καυσοκαλυβίτης, Βίος και Λόγοι, ό. π., σ. 431
93ΓέρωνΠαΐσιος Αγιορείτης, Λόγοι Δ΄, Οικογενειακή ζωή, Ιερόν Ησυχαστήριον
«Ευαγγελιστής Ιωάννης ὁ Θεολόγος», Σουρωτή Θεσσαλονίκης 2004, σ.59
94ΓέρωνΠαΐσιος Αγιορείτης, Λόγοι Δ΄, Οικογενειακή ζωή, ό. π., σ.85
- 34 -
εμπεριέχει ένα ευρύ φάσμα, το οποίο έχει την αρχή του στην κάλυψη των
βασικών συναισθηματικών αναγκών του παιδιού, ώστε να διαμορφώσει την
ηθική προσωπικότητά του95.
Όταν οι γονείς διάγουν άγιο βίο, μεταδίδοντας το στα παιδιά τους και
δίνοντάς τους αγωγή εν Κυρίω, ό, τι κακές επιρροές και αν υπάρξουν στο
περιβάλλον τους δεν επηρεάζονται, διότι κοντά τους βρίσκεται ο Χριστός.
Παρά το γεγονός ότι φαντάζει δύσκολο να γίνει ένα παιδί καλό, στην πράξη
είναι εύκολο, όταν από τα μικρά του χρόνια έχει καλά βιώματα.
Μεγαλώνοντας χρειάζεται λιγότερος κόπος για ένα παιδί, διότι ενυπάρχει το
καλό, ήδη μέσα του, το ζει. Με αυτόν τον τρόπο δεν κοπιάζει, έχει το καλό ως
περιουσία του, τη διατηρεί, αν είναι προσεκτικό σε όλη του τη ζωή 96.
Το παιδί που ποτίζεται από τα μικρά του χρόνια στην ευσέβεια και να
ξεφύγει σε μεγαλύτερη ηλικία, θα επανέλθει. Είναι σαν τα κουφώματα που τα
περνάμε με λάδι και δεν τα πιάνει η σαπίλα. Το παιδί πρέπει να ψήνεται, να
δουλεύει από μικρό, ώστε να γίνεται άντρας. Αντίστοιχα το κορίτσι πρέπει να
έχει γενναίο φρόνημα, να κάνει δουλειές του σπιτιού από πολύ μικρό, ώστε να
είναι έτοιμο, όταν μεγαλώσει97.
Οι γονείς πρέπει να διατηρούν τις ισορροπίες, να θέτουν γερά θεμέλια

ως προς την πειθαρχία, την ευγένεια και τη σωστή συμπεριφορά. Σημαντικό
έργο τους είναι η καλλιέργεια της αγάπης, της κατανόησης, της αισιοδοξίας,
της πίστης και της ευσέβειας, οι οποίες αποτελούν τις γόνιμες δυνάμεις, ώστε
τα παιδιά να πάρουν τα κατάλληλα εφόδια για τη ζωή 98. Η ψεύτικη
συμπεριφορά των γονέων, ακόμη και αν είναι καλή, δεν βοηθάει τα παιδιά να
υποτάσσονται σε αυτούς. Το ίδιο συμβαίνει και με τους αυστηρούς τρόπους
95Παναγιώτης Ξωχέλλης, Θεμελιώδη προβλήματα της παιδαγωγικής επιστήμης, ό. π.,

σ. 11
97Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Χαριτωμένες Διδαχές. Με παραβολές και

παραδείγματα, εκδ. Βρυέννιος, Θεσσαλονίκη 2004, σ. 13
98 Ηλίας Ξηροτύρης, Παιδαγωγικά και Ψυχολογικά μελετήματα, Αθήνα 1967, σ. 25
- 35 -
των γονέων, οι οποίοι δεν έχουν καλά αποτελέσματα, διότι τα παιδιά, όταν
μεγαλώνουν και ξεφεύγουν από την ανάγκη τους, αντιδρούν άσχημα 99. Η
αγία ζωή των γονέων πληροφορεί τις ψυχές των παιδιών και με αυτό
τοντρόπο μαθαίνουν να υποτάσσονται και αναπτύσσονται χωρίς ψυχικά
τραύματα και έχοντας ευλάβεια. Αυτό έχει ως συνέπεια τα παιδιά να
χαίρονται τους γονείς τους, και οι γονείς να χαίρονται τα παιδιά και σε αυτή
τη ζωή, αλλά και στην αιώνια, όπου μαζί θα εφραίνονται100.
Η αγιότητα των γονέων είναι σωτήρια για τα παιδιά. Για τη σωτηρία

τους είναι απαραίτητη η επίδραση της θείας χάριτος στις ψυχές των γονέων,
διότι κανένας δεν δύναται να αγιαστεί μόνος του. Η ίδια η θεία χάρις μετά θα
φωτίσει, θα ζεστάνει και θα ζωογονήσει τις ψυχές των παιδιών 101. Αυτό που
κάνει τα παιδιά καλά, δεν είναι η ανθρώπινη προσπάθεια των συζύγων, αλλά
η ακτινοβολία της αγιοσύνης τους 102. Ένα ακόμη βασικό στοιχείο που σώζει
και φτιάχνει καλά παιδιά είναι η ζωή των γονέων μέσα στο σπίτι. Οι γονείς
πρέπει να είναι δοσμένοι στην αγάπη του Θεού, να γίνουν άγιοι δίπλα στα
παιδιά τους με την πραότητά τους, την υπομονή τους και την αγάπη τους. Σε
καθημερινή βάση αναγκαίο είναι να βάζουν καινούρια σειρά, καινούρια
διάθεση, ενθουσιασμό και αγάπη στα παιδιά. Η χαρά που θα νιώθουν οι
γονείς και θα ανανεώνεται καθημερινά, θα είναι η αιτία προσέλκυσης της
αγιότητας των ίδιων αλλά και της χάριτος για τα παιδιά τους 103.
Οι γονείς έχουν καθήκον να βοηθούν τα παιδιά με τον αρχοντικό τους

τρόπο, που καλλιεργεί το φιλότιμο στις ψυχές τους, ώστε να αντιλαμβάνονται
το καλό ως ανάγκη. Να τους εξηγούν το καλό, με όμορφο τρόπο, με αγάπη και
πόνο104. Το παιδί μέχρι και την ηλικία των έξι έως επτά χρονών, όπως
99 Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Επιστολές, ό. π., σ. 174

παραδείγματα, ό. π., σ. 14

- 36 -
επισημαίνει και ο ιερός Χρυσόστομος, είναι εύπλαστο, αναπτύσσεται η
διάνοιά του, ενώ εντυπώνονται στο μυαλό του, όσα ακούει και
πληροφορείται105. Ήδη από αυτή την ηλικία το παιδί κλίνει προς το κακό ή
προς το καλό, δηλαδή προς την κακία ή την αρετή. Εάν οι γονείς, ως
παιδαγωγοί «χάσουν» τα πρώτα χρόνια του παιδιού τους, έχασαν το παιδί
τους, ως άνθρωπο, στο μέλλον106.
Για την κακή συμπεριφορά των παιδιών ευθύνονται σε γενικές

γραμμές οι ίδιοι οι γονείς. Οι συμβουλές των γονέων, η πειθαρχία, αλλά και η
αυστηρότητά τους, δεν σώζουν τα παιδιά. Αντίθετα η αγάπη, η ομοψυχία και
η καλή συνεννόηση των γονέων είναι αυτό που χρειάζεται για τη δημιουργία
ασφάλειας και σιγουριάς στα παιδιά. Η συμπεριφορά των παιδιών είναι
αποτέλεσμα της κατάστασης των γονέων, δηλαδή σε περίπτωση που τα
παιδιά είναι πληγωμένα από την κακή συμπεριφορά του ενός γονέα προς τον
άλλο, εξαντλούνται οι δυνάμεις και η διάθεσή τους για πρόοδο 107.
Η παιδαγωγία των γονέων πηγάζει από το είναι τους. Οι γονείς παιδαγωγούν

λίγο με το παράδειγμά τους και καθόλου με τα λόγια τους. Πάνω από το
παράδειγμα του παιδαγωγού (γονέα και δασκάλου), είναι η ουσία του, η
οποία είναι η τρυφερότητα, η αγάπη, η πίστη, ο πόνος, η ανθρωπιά108. Οι
γονείς, θεωρώντας ότι παρέχουν ελευθερία στο παιδί τους, παρέχουν
ελευθερία χωρίς αγάπη, για να διασφαλίζουν οι ίδιοι την ησυχία τους 109. Αλλά
και οι πολλές συμβουλές και υποδείξεις κάνουν πολύ κακό στο παιδί 110.
Επίσης η υπερπροστασία δηλαδή η υπερβολική φροντίδα του παιδιού, η
υπερβολική αγωνία και άγχος των γονέων είναι βλαβερή για το παιδί111.
105Ο Όσιος γέρων Πορφύριος, Αγαπώσα καρδία, ό. π., σ.202
106 Ο Όσιος γέρων Πορφύριος, Αγαπώσα καρδία, ό. π., σ.203
108Ηλίας Ξηροτύρης, Παιδαγωγικά και Ψυχολογικά μελετήματα, ό. π., σ. 25
- 37 -
Η αγωγή των παιδιών ξεκινάει από την ώρα της σύλληψής τους. Το
έμβρυο αισθάνεται και ακούει μέσα στην κοιλιά της μητέρας του, έχει
αντίληψη των κινήσεων και των συναισθημάτων της. Ό, τι αισθάνεται η
μητέρα, λύπη, πόνο, φόβο, άγχος, νεύρα, τα ζει και αυτό μαζί της. Σε
περίπτωση που η μητέρα δεν επιθυμεί το έμβρυο, εκείνο το αντιλαμβάνεται
και προκαλούνται ψυχικά τραύματα, τα οποία εντυπώνονται στην ψυχή του
και το ακολουθούν σε όλη του τη ζωή. Το αντίθετο ισχύει με όλα τα άγια
συναισθήματα της μάνας. Όταν εκείνη νιώθει χαρά, ειρήνη, αγάπη τα
μεταδίδει στο έμβρυο μυστικά112.
Η μητέρα δέχεται μεγάλες αλλαγές με τη γέννηση του παιδιού της. Η

αγάπη και η θυσία της αυξάνονται και φτάνουν να είναι μεγαλύτερες από
εκείνες του πατέρα, καθώς εκείνος δεν έχει τις ίδιες ευκαιρίες. Εκείνη
απαιτείται να δίνει διαρκώς, αλλά συνέχεια παίρνει. Η μητρική αγκαλιά,
ακόμη και όταν δεν έχει Θεό, έχει γάλα. Το παιδί αγαπάει τον πατέρα του και
τον σέβεται, αλλά ζώντας μέσα στη στοργή και την τρυφερότητα της μητέρας
του, αυξάνει περισσότερο την αγάπη του και προς τον πατέρα113.
Ο Άγιος Παΐσιος, τόνιζε ότι η ευλάβεια της μητέρας είναι μεγάλης

σπουδαιότητας, διότι όταν η μητέρα χαρακτηρίζεται για την ταπείνωσή της
και τον φόβο του Θεού, η ζωή μέσα στο σπίτι κυλάει ομαλά. Όταν έχει πολλά
παιδιά, ανέφερε, μπορεί κάνοντας τις δουλειές του σπιτιού να λέει την ευχή
«Κύριε Ιησού Χριστέ ελέησόν με», ώστε να αγιάζονται και οι δουλειές της
αλλά και όσοι είναι γύρω της 114.
Πολλές μητέρες δίνουν αρνητική αγωγή στα παιδιά τους. Κάθονται

διαρκώς από πάνω τους, τα καταπιέζουν, τα υπερπροστατεύουν και δεν είναι
βοηθητικές. Τα παιδιά, όταν είσαι συνεχώς κοντά τους, γίνονται νωθρά,
μαλθακά και αποτυγχάνουν στη ζωή τους καθώς μένουν ανώριμα 115. Το παιδί
113Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Λόγοι Δ΄, Οικογενειακή ζωή, ό. π., σ.80
114Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Λόγοι Δ΄, Οικογενειακή ζωή, ό. π., σ.89-90
115Γέρων Πορφύριος Καυσοκαλυβίτης, Βίος και Λόγοι, ό. π., σ. 422-423
- 38 -
έχει ανάγκη από πολλή καθοδήγηση, να καθίσεις κοντά του, να σου εκφράσει
τα προβλήματά του, να το χαϊδέψεις και να το φιλήσεις. Σε περίπτωση που
κάνει κάποια σκανδαλιά, εάν η μητέρα το πάρει στην αγκαλιά της και το
φιλήσει, ηρεμεί και γαληνεύει116.
Τα πρώτα «πνευματικά κρυολογήματα», όπως χαρακτηριστικά λέει ο

άγιος Παΐσιος, τα παιδιά τα λαμβάνουν από τα ανοιχτά παράθυρα των
αισθήσεων των γονέων τους. Είναι σημαντικό η μητέρα να χαρακτηρίζεται για
τη σεμνότητά της 117. Όπως οι νεοσσοί βρίσκονται υπό την προστασία της
φιλόστοργης μητέρας τους, που έχει φτερά σεμνότητας και τα ζεσταίνει με
την ευλάβεια του Θεού, έτσι και η μητέρα δεν πρέπει να είναι «μαδημένη»,
διότι τα ξεπαγιάζει118. Η μητέρα είναι φρόνιμο να μαθαίνει στο παιδί της να
νηστεύει, να εκκλησιάζεται, και να κοινωνεί το Τίμιο Αίμα του Χριστού. Να
αγαπάει, να είναι πράο, ταπεινό και καταδεκτικό 119. Λόγω των επαγγελ-
ματικών υποχρεώσεων της μητέρας και της απουσίας της από την οικογε-
νειακή εστία, η αγωγή των παιδιών παραχωρείται σε ανεύθυνα πρόσωπα,
στην τηλεόραση ή σε άλλα τεχνολογικά μέσα, ενώ μητέρα και παιδί θα ήταν
εποικοδομητικό να απολαμβάνουν μια αγαπητική, ειλικρινή σχέση και
συνεργασία120.
Ο Άγιος Παΐσιος συμβούλευε τις μητέρες να μην κάνουν πολλές

παρατηρήσεις, ειδικά στα μεγαλύτερα παιδιά. Προσπαθώντας να τις
βοηθήσει να εμπιστεύονται στην Παναγία τα παιδιά τους, ανέφερε ότι η
ανησυχία για τα παιδιά μοιάζει με μια ομπρέλα που εμποδίζει τη Χάρη του
Θεού να έρθει επάνω τους. Ακόμη, έλεγε στις μητέρες ότι δεν μπορούν να κά-
νουν καλά παιδιά με το ζόρι και να μην επιβάλλουν στα παιδιά τους να
πηγαίνουν στην Εκκλησία, αλλά να την αγαπήσουν και να την θεωρούν ως α-
116Γέρων Παΐσιος ο Αγιορείτης, Λόγοι Δ΄, Οικογενειακή ζωή, ό. π., σ.97

παραδείγματα, ό. π., σ. 14
118Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Επιστολές, ό. π., σ. 174
- 39 -
νάγκη121. Η μητέρα είναι προτιμότερο να ασχολείται με την ανατροφή των
παιδιών της, παρά να καταπιάνεται με το νοικοκυριό της, με τα άψυχα
πράγματα, καθώς θα έχει χρόνο να μιλάει στα παιδιά της για το Χριστό και να
τους διαβάζει βίους Αγίων. Παράλληλα μπορεί να ασχολείται με το
ξεσκόνισμα της ψυχής της, γιατί η πνευματική της ζωή βοηθάει αθόρυβα την
ψυχή των παιδιών της 122.
Μια μητέρα αγαπάει τα παιδιά της περισσότερο από τον ίδιο της τον
εαυτό, και αυτός είναι ο λόγος που όλα τα δικαιολογεί. Η μητρική αγάπη όλα
τα καλύπτει, όλα τα σβήνει. Αν το παιδί της προκαλέσει κάποια φθορά ή η
συμπεριφορά του είναι άσχημη, εκείνη το συγχωρεί, γιατί είναι παιδί της 123.
Η μητέρα πολλές φορές πληγώνει το παιδί για μια αταξία που έκανε,
μαλώνοντάς το υπερβολικά. Τότε αυτό πληγώνεται, ακόμη και αν η μητέρα
δεν το εξωτερικεύσει, αλλά αγανακτήσει και το κοιτάξει άγρια, γίνεται
αντιληπτό από το παιδί και πιστεύει ότι δεν το αγαπάει. Έπειτα δεν δέχεται το
χάδι της, νομίζοντας το ως υποκριτικό, διότι έχει πληγωθεί από τη
συμπεριφορά της 124. Από την άλλη μεριά, η υπερβολική αγάπη, δεν είναι
βοηθητική για τη διαμόρφωση μιας σωστής πνευματικής και συναισθη-
ματικής ανάπτυξης του παιδιού, καθώς αποτελεί πίεση προκαλώντας ψυχικά
τραύματα, τα οποία δεν επιτρέπουν την ομαλή ανάπτυξη του παιδιού και δεν
το καθιστούν ολοκληρωμένο και ώριμο άτομο. Ο γονέας, θεωρώντας ότι
προσφέροντας υπέρμετρη αγάπη και προστασία στα παιδιά του, εκπληρώνει
τα γονεϊκά του καθήκοντα, παρότι αυτή η πράξη του δύναται να οδηγήσει τα
παιδιά σε επαναστατικότητα125. Η θερμή και εγκάρδια ατμόσφαιρα που φρο-
121 Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Ο Άγιος Παΐσιος ο Αγιορείτης, ό. π., σ. 494
122 Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Λόγοι Δ΄, Οικογενειακή ζωή, ό. π., σ.89
123Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Λόγοι Ε΄, Πάθη και αρετές , Ιερόν Ησυχαστήριον
«Ευαγγελιστής Ιωάννης ὁ Θεολόγος», Σουρωτή Θεσσαλονίκης 2006, σ.215
125 Αδαμάντιος Αυγουστίδης, Γόνιμες συγκρούσεις. Ψυχολογική και Θεολογική

προσέγγιση του χάσματος των γενεών., Εκδ. Έννοια, Αθήνα 2008, σ. 63
- 40 -
ντίζει η μητέρα να υπάρχει στο σπίτι της αποτελεί την πιο κατάλληλη
προϋπόθεση για την καλλιέργεια της αυτονομίας, της αυτενέργειας και της
αυτοπεποίθησης του παιδιού126. Ο γέροντας Πορφύριος προσθέτει ότι ένα
παιδί για να γίνει καλό, δεν είναι απαραίτητες οι συμβουλές και οι
παρατηρήσεις, αλλά είναι ανάγκη να έχει δίπλα του έναν Άγιο. Αν δίπλα του
υπάρχει ένας Άγιος, τότε και άρρωστο να είναι, θα γίνει καλά. Τα παιδιά
πρέπει να γνωρίζουν τα όριά τους ή τα όρια των καταστάσεων που
αντιμετωπίζουν. Εάν ένα παιδί καταπιεστεί με οποιονδήποτε τρόπο, χωρίς να
κατανοεί τα όρια του, τότε θεριεύει ο εγωισμός του και είναι δυνατόν μια
καταπιεστική συμπεριφορά να αποβεί καταστροφική οδηγώντας το ακόμη και
σε ασθένεια. Γνωρίζοντας τα παιδιά τα όριά τους, δημιουργούνται οι
προϋποθέσεις αφύπνισης της συνείδησής τους. Μόνο η συνείδησή τους είναι
εκείνη που μπορεί να τα διορθώσει127.
Η καλύτερη κληρονομιά που μπορούν να αφήσουν οι γονείς στα παιδιά

τους είναι να τους μεταλαμπαδεύσουν την δική τους ευλάβεια. Όταν τα
παιδιά βλέπουν τους γονείς να έχουν αγάπη ο ένας για τον άλλο, να έχουν
σεβασμό μεταξύ τους ή να προσεύχονται, εντυπώνονται στην ψυχή τους 128.
Σε αντίθετη περίπτωση, οι γονείς μπορεί να καταστρέψουν τα παιδιά τους.

Όταν οι γονείς γίνονται αιτία που το παιδί τους πήρε στραβό δρόμο, ο Θεός
θα του παρέχει βοήθεια, καθώς έχει ιδιαίτερη αγάπη στα παιδιά που έχουν
αδικηθεί στη ζωή τους από τους γονείς τους ή από άλλους ανθρώπους129.
Ο Άγιος Παΐσιος ανέφερε ότι το παιδί επιβάλλεται να το ελέγχουμε,

χωρίς όμως να το καταπιέζουμε. Παραλλήλιζε το παιδί με το φύτεμα ενός
δέντρου, που όπως ο κηπουρός το φροντίζει, δένοντάς το σε ένα πάσσαλο όχι
με σύρμα, για να μην το πληγώσει, αλλά με ένα κουρέλι που είναι μαλακό,
126 Αχιλλέας Καψάλης, Παιδαγωγική Ψυχολογία, ό. π., σ.348
127«Εγνώρισα άνθρωπο εν Χριστώ» Μαρτυρίες για τις συμβουλές και τα θαύματα του
Αγίου Πορφυρίου του Καυσοκαλυβίτου, έκδ. Η Μεταμόρφωσις του Σωτήρος, Μήλεσι 2018, σ.
86-87
- 41 -
ομοίως και οι γονείς πρέπει να φροντίζουν με κατάλληλο τρόπο τα παιδιά
τους. Αυτή η φροντίδα ενώ φαίνεται ότι περιορίζει την ελευθερία τους,
θεωρείται απαραίτητη130. Κυρίως στα πρώτα χρόνια της ζωής του παιδιού, η
διαδικασία κοινωνικοποίησής του συντελείται, μέσα στο πλαίσιο της
παιδαγωγικής του σχέσης με τους γονείς του. Οι ενισχύσεις των γονέων είναι
καθοριστικής σημασίας για τη μάθηση, καθώς η επιθυμητή συμπεριφορά του
παιδιού, ενισχύεται θετικά με την έκφραση της αγάπης των γονέων, ενώ η
ανεπιθύμητη με τη στέρηση της αγάπης. Έχοντας ως πρότυπα συμπεριφοράς
τους γονείς, το παιδί ταυτιζόμενο με αυτούς, οικειοποιείται το σύστημα αξιών
της οικογένειας στο σύνολό του, χωρίς δυνατότητα κριτικής. Αρχικά το παιδί
οικειοποιείται τις φιλοδοξίες, τα ενδιαφέροντα και τις προσδοκίες των
γονέων, διότι με αυτό τον τρόπο διασφαλίζει την αγάπη τους 131.
Πολλά από τα σημερινά παιδιά, ζημιώνονται από την ίδια τους τη

οικογένεια. Οι γονείς περνώντας δύσκολα παιδικά χρόνια, προσπαθώντας να
προσφέρουν στα παιδιά τους, όσα οι ίδιοι στερήθηκαν, δεν καλλιεργούν το
φιλότιμό τους, ώστε να χαίρονται, όταν στερούνται. Η αδιάκριτη καλοσύνη
των γονέων, αποβλακώνει τα παιδιά, τα οποία μαθαίνουν να τους παρέχονται
όλα έτοιμα132. Ακόμη, οι γονείς οι οποίοι στα παιδικά τους χρόνια δεν
καταλάβαιναν τη σημασία της πειθαρχίας, αφήνουν τα παιδιά τους ελεύθερα
και στο όνομα αυτής της ελευθερίας, τα κάνουν αναιδή. Έτσι τα παιδιά, δεν
θέλουν τους γονείς, δεν θέλουν τους δασκάλους, δεν θέλουν τίποτα, να μην
ακούν κανένα. Η ελευθερία που δίνεται στο παιδί και αξιοποιείται στην
κοσμική ζωή είναι καταστροφή, όπως καταστροφή είναι και όταν δεν
αξιοποιείται στην πρόοδο. Η ελευθερία στην πνευματική ζωή, είναι υποταγή
στο θέλημα του Θεού και ενώ η υπακοή είναι ελευθερία, ο πειρασμός την
παρουσιάζει σαν σκλαβιά, υποβοηθώντας το παιδί της σύγχρονης εποχής να
130Ιερομονάχου Παϊσίου, «Α εωράκαμεν και ακηκόαμεν». Οι αναμνήσεις μου από τον

Άγιο Παΐσιο, εκδ. Ιερά Μονή Αγίου Ιλαρίωνος, Πρόμαχοι Αριδαίας 2018, σ.183
131 Αχιλλέας Καψάλης, Παιδαγωγική Ψυχολογία, ό. π., σ.346-347
- 42 -
αντιδράσει, εφόσον έχει δηλητηριαστεί από το πνεύμα της ανταρσίας133.
Οι γονείς είναι απαραίτητο να βοηθούν τα παιδιά τους πνευματικά, όσο

είναι μικρά, διότι τα ελαττώματα τους είναι μικρά και μπορούν να τα
περιορίσουν με περισσότερη ευκολία. Ο Άγιος Παΐσιος, παρομοίαζε τα
ελαττώματα των μικρών παιδιών με μια φρέσκια πατάτα, που λίγο να την
ξύσεις, ξεφλουδίζεται. Έλεγε ότι αν η πατάτα παλιώσει, πρέπει να πάρεις
μαχαίρι να την καθαρίσεις, ενώ αν έχει κάποιο μαυράκι, πρέπει να
προχωρήσεις πιο βαθειά. Αν τα παιδιά γεμίσουν Χριστό από τη μικρή τους
ηλικία, θα είναι κοντά Του για πάντα134.Το παιδί που έχει κακές συνήθειες, το
παραχαϊδεμένο, σε όλη τη διάρκεια της ζωής του θα είναι αβοήθητο, ανίκανο,
αντικοινωνικό, χωρίς φίλους. Γονείς και δάσκαλοι, μιλούν για το παιδί με
ποικίλους χαρακτηρισμούς όπως πεισματάρικο, ισχυρογνώμον, αυθάδες,
εγωιστικό, περήφανο, θρασύ, δειλό, συνεσταλμένο, ζηλότυπο, γκρινιάρικο,
φθονερό, αφηρημένο και νευρικό. Παρότι ένα παιδί είναι ζωηρό, απρόσεκτο,
επιπόλαιο, τεμπέλικο ή ακόμη και νευρικό, ουσιαστικά δεν υπάρχει σεβασμός
προς τα παιδιά, είτε από άγνοια, είτε από παρανόηση και ενώ οι γονείς
τιμωρούν με «μη», «όχι», ή δασκαλεύουν με ηθικά παραγγέλματα ή
αδιαφορούν, δεν αγωνίζονται, όσο θα έπρεπε, για την ηθική και πνευματική
καθοδήγησή τους. Το μεγάλο ενδιαφέρον των γονέων εστιάζεται στη
σωματική υγεία του παιδιού135.
Οι γονείς πρέπει να πλάθουν τα παιδιά τους, με σκοπό, να γίνουν

σωστοί άνθρωποι και να απομείνει λίγο προζύμι για τις επόμενες γενιές.
Πρέπει να βοηθούν με το παράδειγμά τους για να αναγεννηθούν τα παιδιά, να
ζήσουν ειρηνικά την επίγεια ζωή και αργότερα να κερδίσουν τον Παράδεισο,
διότι ο άνθρωπος εάν δεν αναγεννηθεί πνευματικά, είναι για την κόλαση.
Όταν τα παιδιά γίνουν πνευματικοί άνθρωποι, δεν χρειάζονται ούτε νόμους,
134Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Λόγοι Δ΄, Οικογενειακή ζωή, ό. π., σ.91-92
135 Ηλίας Ξηροτύρης, Παιδαγωγικά και Ψυχολογικά μελετήματα, ό. π., σ. 14-17
- 43 -
ούτε τίποτε. Η πνευματική εξουσία είναι ανώτερη από τις ανθρώπινες
εξουσίες136. Ο πατήρ Παΐσιος, συμβούλευε τους γονείς να έχουν το παιδί
πάντα κοντά τους με αγάπη, να του μαθαίνουν τη μυστηριακή ζωή, την
εξομολόγηση. Επίσης πίστευε ότι οι γονείς δεν πρέπει να ζορίζουν διαρκώς το
παιδί, αλλά να χαλαρώνουν το σφίξιμο, όταν παρατηρούν ότι είναι
ζορισμένο137. Πάνω στα πνευματικά θέματα, οι γονείς βοηθούν το παιδί τους
κυρίως με το παράδειγμά τους και όχι με το ζόρισμα. Περισσότερο το βοηθάει
η μητέρα με το παράδειγμά της, με την υπακοή της, και το σεβασμό της προς
τον σύζυγό της. Σε περίπτωση που η ίδια έχει διαφορετική άποψη πάνω σε
ένα θέμα, προτιμότερο είναι να μην εκφράζεται μπροστά στα παιδιά, ώστε να
μην αποτελέσει σημείο εκμετάλλευσης από τον πονηρό. Με αυτό τον τρόπο δε
θα αλλοιωθεί η εικόνα του πατέρα στα μάτια των παιδιών. Ακόμη και όταν
ευθύνεται ο πατέρας για κάποια άσχημη συμπεριφορά, η μητέρα είναι φρό-
νιμο να τον δικαιολογεί στα παιδιά138. Ο γέροντας Πορφύριος, αναφερόμενος
σε παιδιά που έχουν ψυχολογικά προβλήματα («μπερδεμένα»), εντόπιζε την
αιτία των προβλημάτων τους, στις κακές σχέσεις των γονέων, οι οποίες
καταστρέφουν την υγιή ατμόσφαιρα μέσα στο σπίτι. Ενισχύοντας την άποψη
αυτή, πίστευε ότι παιδιά με τέτοιου είδους προβλήματα, είναι πιθανό να αντι-
μετώπιζαν αυτό το πρόβλημα ήδη από την κοιλιά της μητέρας τους, επειδή η
ίδια δε φρόντιζε να ζει με ηρεμία, γαλήνη, με συμμετοχή στα Μυστήρια της
Εκκλησίας και προσευχόμενη139.
Για την ανυπακοή του παιδιού και για την άσχημη συμπεριφορά του
μπορεί να ευθύνονται οι άσχημες σκηνές ή τα άσχημα λόγια που βλέπουν και
ακούν μέσα στο σπίτι ή και έξω από αυτό. Ένα ποσοστό γονέων μαλώνουν
μπροστά στο παιδί, δίνοντας του λανθασμένο παράδειγμα, θλίβοντάς τα.
Έπειτα, οι γονείς συναισθανόμενοι τη συμπεριφορά τους και θέλοντας να τα
136Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Λόγοι Δ΄, Οικογενειακή ζωή, ό. π., σ.94
137Μαρτυρίες Προσκυνητών, Α΄ Τόμος, Γέροντας Παΐσιος ο Αγιορείτης, εκδ.

Ζουρνατζόγλου Νικόλαος, Θεσσαλονίκη 2003, σ. 74
- 44 -
παρηγορήσουν, τους κάνουν όλα τα χατίρια140. Ο γέροντας Παΐσιος ανέφερε
ότι οι γονείς είναι καλό να μάθουν στο παιδί τους ότι δεν πρέπει να στρέφεται
όλο το ενδιαφέρον τους γύρω από αυτό, αλλά να το διδάξουν να είναι
προσαρμοστικό με όλους και σε όλες τις καταστάσεις. Αυτό θα βοηθήσει το
ίδιο το παιδί, όταν θα κληθεί να συνεργαστεί με διαφορετικούς χαρακτήρες,
αφήνοντας πίσω του μικροεγωισμούς και αυταρέσκεια141.
Όταν οι γονείς εμπιστεύονται τη σωστή διαπαιδαγώγηση του παιδιού

τους στον ίδιο τον Θεό και βρίσκονται υπό την άμεση και συνεχή παρακο-
λούθηση και προστασία του Θεού, το αποτέλεσμα θα είναι το παιδί τους να
μην παραστρατήσει ποτέ142.
141Γέροντος Πορφυρίου Ιερομονάχου, Ανθολόγιο Συμβουλών, ό. π., σ.314-315
142Γέροντος Πορφυρίου Ιερομονάχου, Ανθολόγιο Συμβουλών, ό. π., σ.332-333
- 45 -
3.2 ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΩΣ ΦΟΡΕΑΣ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ-ΧΡΙΣΤΙΑ-
Οι γνώσεις που προσφέρονται στη νέα γενιά είναι απαραίτητο να μην είναι
μονόπλευρες, αλλά να δίνουν στο μαθητή τα εχέγγυα για μια σύμμετρη
ανάπτυξη του εσωτερικού του κόσμου. Το σχολείο δεν αποτελεί μόνο στάδιο
προετοιμασίας των μαθητών για εύρεση εργασίας, αλλά φορέας καλλιέργειας
του ενδιαφέροντός τους για την εντρύφηση στον εαυτό τους, στους άλλους,
καθώς και στην ίδια τη ζωή τους. Παιδεία, αγωγή και εκπαίδευση που
παραγκωνίζουν την καλλιέργεια ενός από τα τρία στοιχεία τα οποία
αποτελούν τον εσωτερικό κόσμο του μαθητή- σκέψη, συναίσθημα και
βούληση- συμβάλλουν στην ασύμμετρη ανάπτυξη και αλλοτρίωση του
ψυχικού κόσμου του παιδιού. Κατά την παιδευτική διαδικασία η οποία
υλοποιείται στο χώρο του σχολείου, η έλλειψη καλλιέργειας της λογικής
σκέψης οδηγεί στον επιστημονισμό, η αμέλεια καλλιέργειας του
συναισθήματος καταλήγει στη δεισιδαιμονία, ενώ η απουσία καλλιέργειας της
βούλησης αποτελεί γόνιμο έδαφος ανάπτυξης του πειθαναγκασμού και της
πνευματικής ύπνωσης143.
Ο Κογκούλης τονίζει ότι για να δημιουργηθούν κοινωνικοί δεσμοί

μεταξύ των μαθητών, οι οποίοι είναι διαφορετικοί μεταξύ τους, αναγκαία
καθίσταται η συνειδητοποίηση από τον καθένα της ταυτότητάς του.
Βιώνοντας τη δική του ταυτότητα και ιδιαιτερότητα ο κάθε μαθητής είναι σε
θέση να δείξει ενδιαφέρον για την ταυτότητα του συνανθρώπου του για το
ποια πράγματα του αρέσουν, για το τι εκτιμάει εκείνος, καθώς για το τι
θεωρεί όσιο και ιερό. Αναμένοντας αντίστοιχη στάση και από τον άλλο,
διασφαλίζεται η ειρηνική συνύπαρξη, η σύσφιξη των κοινωνικών δεσμών και
η κοινωνική συνοχή144. Η μάθηση η οποία στηρίζεται μόνο σε γνωστικό
υπόβαθρο παραγκωνίζοντας την ηθική καλλιέργεια των μαθητών, δημιουργεί
143Ιωάννης Κογκούλης, Η σχολική τάξη ως κοινωνική ομάδα και η συνεργατική

διδασκαλία και μάθηση, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 19-20
144Ιωάννης Κογκούλης, Η Ορθόδοξη χριστιανική αγωγή στο σύγχρονο ελληνικό
σχολείο, , σ. 360
- 46 -
ανταγωνιστικούς ανθρώπους αναπτύσσοντας τη χαμηλή τους αυτοεκτίμηση
και επιθετικότητά τους, οδηγώντας σε κοινωνικές κρίσεις. Για την αποφυγή
τέτοιων κρίσεων, προσφέρεται η Ορθόδοξη χριστιανική αγωγή, πρωτίστως
μέσω του μαθήματος των Θρησκευτικών, αλλά και διαμέσου μαθημάτων, που
έχουν αξιολογικό περιεχόμενο, το οποίο ανταποκρίνεται στην ανάπτυξη της
Οικουμενικής Παιδείας145. Ο άνθρωπος καλείται να γίνει «τέλειος εν
Χριστώ»146, σύμφωνα με την εντολή του Θεού « άγιοι γίνεσθε ότι εγώ άγιος
ειμί»147.Προϋπόθεση της χριστιανικής αγωγής είναι η διαμόρφωση του
ανθρώπου «κατ’εικόνα και καθ’ ομοίωσιν Θεού». Ο άνθρωπος είναι το κατ’
εικόνα πλάσμα του Θεού, το οποίο πλάστηκε αποσκοπώντας στην αξιοποίηση
των χαρισμάτων που του δωρίστηκαν από το Θεό, ώστε να πετύχει τη
«θέωση»148.
Η Ορθόδοξη χριστιανική αγωγή δύναται να δημιουργεί τις
προϋποθέσεις για την ολοκλήρωση της προσωπικότητας των μαθητών,
διαδικασία ενταγμένη στις περιβαλλοντικές συνθήκες, καθώς μέσω της
εκπαιδευτικής διαδικασίας μεταλαμπαδεύεται πολιτισμός και γνώση. Με αυτό
τον τρόπο, τα παιδιά αποκτούν τις ικανότητες, για να ενταχθούν ομαλά ως
ολοκληρωμένες προσωπικότητες στην κοινωνία149. Στο χώρο του σχολείου η
ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας του μαθητή και η υποβοήθησή του
για την επίτευξη της ενότητάς του με το Θεό, τον εαυτό του αλλά και
ολόκληρη την κτίση, αποσκοπεί στη συνειδητοποίηση της μοναδικότητάς του
ως προσώπου. Η Ορθόδοξη χριστιανική αγωγή ως προς το θεολογικό πεδίο
«Θεός - άνθρωπος - συνάνθρωπος - κτίση» απορρίπτει κάθε είδους μο-
νομέρεια επιδιώκοντας την παροχή κατάλληλων συνθηκών για την ανάπτυξη
της κριτικής ικανότητας των μαθητών και την δημιουργία ολοκληρωμένων

σχολείο, σ. 363
146 Κολ. , 1,28
147 Α΄ Πέτρ., 1,16
148Σταύρος Καλαντζάκης, Εν αρχή εποίησεν ο Θεός. Ερμηνευτική ανάλυση των περί
Δημιουργίας διηγήσεων της Γενέσεως, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2001, σ.251,422
149 Ιωάννης Κογκούλης, Η Ορθόδοξη χριστιανική αγωγή στο σύγχρονο ελληνικό
- 47 -
προσωπικοτήτων150. Το παιδί καλείται μέσω του σχολείου να εξελιχθεί σε ένα
πρόσωπο ελεύθερο, ευχαριστιακό, κοινωνικό και κατευθυνόμενο σε μια
συνεχή ωρίμανση. Στην ελληνορθόδοξη αγωγή σκοπός είναι η συνάντηση και
η κοινωνία με τον Θεό, το συνάνθρωπο και γενικότερα την κτίση 151. Η
θρησκευτική αγωγή, θεωρείται αναπόσπαστη από την ψυχολογική ωρίμανση
του παιδιού, αλλά και από την ηθική του ανάπτυξη, ενώ πρέπει να
χαρακτηρίζεται και από μια μυστικο-πνευματική πτυχή, που σχετίζεται με την
άμεση επικοινωνία του με τον Θεό και οδηγεί στην προσέλκυση της Χάρης
Του152. Η Ορθόδοξη χριστιανική αγωγή προσφέροντας τη δική της μαρτυρία
και προσδίδοντας το δικό της νόημα στη ζωή του κτιστού ανθρώπου, αποτελεί
την υπέρβαση της φθοράς και του θανάτου καθώς δίνει τη δυνατότητα
πρόγευσης της Ανάστασης153.
Η θρησκευτική αγωγή έχει την αρχή της από τη ζωή του ανθρώπου ως
εμβρύου, κατά την κυοφορία του154. Όμοια πεποίθηση εκφράζουν οι Άγιοι
Παϊσιος και Πορφύριος, οι οποίοι υιοθετούν την άποψη ότι η αγωγή του
παιδιού ξεκινάει «εξ άκρας συλλήψεως»155και διαρκεί κατά την περίοδο της
κυοφορίας και του θηλασμού.
Μέσω της Ορθόδοξης χριστιανικής αγωγής οι μαθητές δύναται να
βιώσουν πως η καλλιέργεια των χαρισμάτων τους δεν αποτελεί προσωπική
ωφέλεια, αλλά μπορούν να διατεθούν στην κοινωνία και στην αρμονική
συνύπαρξη των ανθρώπων156.Ο Άγιος Παΐσιος επισημαίνει ότι «Η
απομάκρυνση του εκπαιδευτικού συστήματος της πατρίδας μας από την

σχολείο, ό. π., σ. 365
152Αντώνιος Στυλιανάκης, Αποκρίσεις σε υπεύθυνους γονείς, εκδ. Αποστολική
Διακονία, Αθήνα 1999, σ.33
154Αντώνιος Στυλιανάκης, Αποκρίσεις σε υπεύθυνους γονείς, ό. π., σ.33
155 Γέροντος Πορφυρίου Ιερομονάχου, Ανθολόγιο Συμβουλών, ό. π., σ. 291.
- 48 -
Εκκλησία θεωρείται γενεσιουργός αιτία προβλημάτων σε όλες τις πτυχές και
ηλικίες. Τα παιδιά αγριεύουν και από αρνάκια γίνονται κατσικάκια»157. Κατά
την Ορθόδοξη παράδοση ο άνθρωπος δεν διδάσκεται απλά για το Χριστό,
αλλά νιώθει τον ίδιο το Χριστό. Οι μαθητές βιώνοντας την εκκλησιαστική ζωή
μέσω της Ορθόδοξης χριστιανικής αγωγής αποκτούν ικανότητες αντίστασης
στη διαφθορά και στις εκτροπές158. «Μα δεν καταλαβαίνουν ότι τα παιδάκια
αν επηρεαστούν ας υποθέσουμε από την Εκκλησία, από τη θρησκεία στο
κάτω – κάτω δεν θα κάνουν αταξίες θα ’ναι φρόνιμα» αναφέρει χαρακτη-
ριστικά ο Άγιος Παΐσιος159. Η Ορθόδοξη χριστιανική αγωγή που καλλιεργείται
στους μαθητές της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης μπορεί να γίνει η προσφορά
όλων εκείνων των εφοδίων, ώστε η Παιδεία να αποκτήσει Οικουμενικό
χαρακτήρα160.


άνθρωπο, ό. π., σ.300

- 49 -
3.3 Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΩΣ ΦΟΡΕΑΣ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ-ΧΡΙΣΤΙΑ-
Η Εκκλησία είναι η παρουσία του Χριστού στη γη. Δημιουργήθηκε από τον
ίδιο τον Χριστό με σκοπό τη σωτηρία του ανθρώπου. Ένα μεγάλο ποσοστό
παιδιών δεν διατηρούν καμία σχέση με την Εκκλησία, ενώ άλλα τη γνωρίζουν
μέσω της οικογένειάς τους, μέσω του πνευματικού τους, ή με την προτροπή
ενός καλού φίλου161. Παλιότερα, η Εκκλησία ήταν δίπλα στο σχολείο και οι
εκπαιδευτικοί επισκέπτονταν με τους μαθητές τους την εκκλησία, χωρίς να
υπολογίσουν ότι αυτή η ώρα αποτελεί «χάσιμο χρόνου». Τα παιδιά
διδάσκονταν και αγιάζονταν. Στην Εκκλησία, μάθαιναν να στέκονται όρθια
και ήσυχα. Στη σημερινή εποχή δεν επιτρέπεται στα παιδιά να επηρεαστούν
από την Εκκλησία, από τη θρησκεία. Ο Άγιος Παΐσιος ανέφερε επίσης ότι σε
περίπτωση που ένα παιδί έχει την αναφορά του στην Εκκλησία, δεν θα κάνει
αταξίες, θα είναι φρόνιμο, επιμελές στα μαθήματά του, και δεν θα είναι
ζαλισμένο. Ακόμη και στα εθνικά θέματα, θα είναι σωστά τοποθετημένο, ενώ
δεν θα εμπλακεί με κακές παρέες και ναρκωτικά162.
Η αγωγή των νέων, δεν αποτελεί για την Εκκλησία αποκλειστικά

κομμάτι του ποιμαντικού της έργου, αλλά η ίδια αποτελεί ζωτική παιδεία,
καθώς σκοπός της δεν είναι να πηγαίνουν τα παιδιά με το ζόρι κοντά της,
αλλά να αισθάνονται την Εκκλησία ως ανάγκη 163. Η σχέση Εκκλησίας –
κοινωνίας δεν είναι επιφανειακή, αφού και οι δύο διέπονται από τα ίδια
ιδανικά και αρχές164.
Ο γέροντας Πορφύριος ανέφερε χαρακτηριστικά ότι ο άνθρωπος με

τον Χριστό γίνεται χαριτωμένος και ζει πάνω από το κακό. Το κακό
161 Ανατομία οικογενειακών θεμάτων, εκδ. Ενωμένη Ρωμηοσύνη, Θεσσαλονίκη 2015,

σ.160.

- 50 -
εξαφανίζεται μέσα στην Εκκλησία και υπάρχει μόνο το αγαθό, ο Θεός. Όταν ο
άνθρωπος αποδέχεται τον Χριστό και με τη συμμετοχή του στη ζωή της
Εκκλησίας, που είναι τα μυστήριά της, αποδέχεται το φως του Χριστού και
δεν μπορεί να έχει σκοτάδι στη ζωή του165.
Στη σημερινή εποχή η έννοια της Εκκλησίας ταυτίζεται με τους

επισκόπους και τους ιερείς166. O Χριστός και η Εκκλησία όμως αποτελούν μια
αδιάσπαστη ενότητα167. Σώμα της Εκκλησίας είμαστε εμείς οι άνθρωποι και
κεφαλή της είναι ο ίδιος ο Χριστός, όπως λέει ο Απόστολος Παύλος «καὶ αὐτός
ἐστιν ἡ κεφαλὴ τοῦ σώματος, τῆς ἐκκλησίας·»168. Το μέγεθος της βοήθειας

που μπορεί να παρέχει η ποιμένουσα Εκκλησία ως προς την ηθική τελείωση
ενός παιδιού, είναι εξαρτημένο από το βαθμό της ζωτικότητας, την οποία
διαθέτει169.Στην πνευματική αναγέννηση ενός παιδιού βοηθούν και οι
Πνευματικοί Πατέρες, οι οποίοι μπορεί να μην έχουν φυσικά τέκνα, αλλά
επιδρούν θετικά στην αγωγή του παιδιού170.
Ως προς τον ελληνορθόδοξο προσανατολισμό της ηθικής αγωγής και

καλλιέργειας του παιδιού, οι γονείς με ελεύθερη βούληση, επιλέγουν και
βαπτίζουν ορθόδοξα τα παιδιά τους στην Εκκλησία, δηλώνοντας την επιθυμία
τους να ενταχθούν τα παιδιά τους στο σώμα της Εκκλησίας και να
ανατραφούν μέσα σε αυτήν. Κατά συνέπεια, ο χώρος της εκπαίδευσης πρέπει
να ακολουθεί και να συμβαδίζει με την πράξη των γονέων να κάνουν το παιδί
τους μέλος της Εκκλησίας. Η Εκκλησία έπειτα από το βάπτισμα αναλαμβάνει
την ευθύνη να διαπαιδαγωγήσει ορθόδοξα τον μαθητή της προσχολικής και
165 Βίος Γέρων Πορφύριος Καυσοκαλυβίτης, Βίος και Λόγοι, ό. π., σ. 212 - 213
168 Κολ. 1,18
169 Ιωάννης Κογκούλης, Ηθική ανάπτυξις εις την παιδικήν ηλικία, Θεσσαλονίκη 1976,
σ. 24
170ΓέρωνΠαΐσιοςΑγιορείτης,Λόγοι Δ΄, Οικογενειακή ζωή, ό. π., σ. 94
- 51 -
σχολικής ηλικίας171.
Μέσα στην Εκκλησία, που έχει τα μυστήρια, δεν υπάρχει απελπισία,

διότι υπάρχει η εξομολόγηση, μέσω της οποίας συγχωρούμαστε και προχω-
ρούμε μπροστά χωρίς άγχος και χωρίς φόβο172. Στο χώρο της Εκκλησίας
συντελείται και η κοινωνικοποίηση του παιδιού καθώς η Εκκλησία δεν δρα
αποκομμένα από το κοινωνικό σύνολο, αλλά αντίθετα βρίσκεται μέσα σε αυτό
διαμορφώνοντάς το , ενώ ταυτόχρονα διαμορφώνεται και αυτή. Η αμφίδρομη
αυτή σχέση αποτελεί μέσο αγωγής και κοινωνικοποίησης για το παιδί, το
οποίο μέσω του συχνού εκκλησιασμού και της συμμετοχής του στη
λειτουργική πράξη, βιώνει την αντανάκλαση της κοινωνίας στην οποία
καλείται να ενταχθεί και αντίστροφα173.
Στον χώρο της Εκκλησίας συντελείται ένα από τα ζητούμενα της

αγωγής, που είναι η κοινωνικοποίηση του παιδιού και του νέου, γεγονός το
οποίο ενισχύει τον εκκλησιοκεντρικό χαρακτήρα της αγωγής, διότι ο
άνθρωπος αποτελεί κοινωνική οντότητα 174. Η Εκκλησία, κυρίως μέσα από τη
συμμετοχή στη Θεία Λειτουργία της Κυριακής 175προβάλλεται ως μια μεγάλη
οικογένεια, ως μια θεανθρώπινη κοινωνία 176, η οποία αποτελεί μέσο μάθησης
για το παιδί, ώστε να κατανοεί ότι πρέπει να αγαπάει όλους τους
συνανθρώπους του το ίδιο, καθώς δημιουργώντας δεσμούς ενότητας με τους
υπόλοιπους πιστούς, μέσω της θείας Ευχαριστίας, μοιράζεται συναισθήματα

σχολείο, ό. π., σ. 343-344
άνθρωπο, ό. π., σ. 299 – 300
άνθρωπο, ό. π., σ. 299 – 300
176ΙωάννηςΚογκούλης, Η σχολική τάξη ως κοινωνική ομάδα και ομαδοσυνεργατική

διδασκαλία και μάθηση, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2011, σ. 86
- 52 -
μαζί τους 177.
Η Εκκλησία ασκεί μεγάλη παιδευτική επίδραση στην ψυχή του

παιδιού, προσπαθώντας με την θρησκευτική και ηθική αγωγή που παρέχεται
να επιφέρει την ψυχική ωρίμανση και τη βαθιά διαφοροποίηση του
χαρακτήρα του. Απευθύνοντας το λυτρωτικό της μήνυμα και διδάσκοντας
θεία διδάγματα με αιώνια αξία σε όλους τους ανθρώπους, ανεξάρτητα από
εθνικότητα, ηλικία, φύλλο και κοινωνική τάξη, αποτέλεσε και αποτελεί έναν
από τους βασικούς παράγοντες της αγωγής του ανθρώπου. Αποστολή της
Εκκλησίας είναι κατά κύριο λόγο η σωτηρία του ανθρώπου, η οποία τελείται
με την βοήθεια παιδαγωγικών μεθόδων και μέσων. Το πρακτικό έργο της
Εκκλησίας, βασίζεται σε παιδαγωγικές αρχές . Η κατήχηση είναι παιδευτικός
λόγος, ενώ η εξομολόγηση μία καθοδηγητική – συμβουλευτική διαδικασία. Η
σύγχρονη Εκκλησία λαμβάνοντας υπόψη την κρισιμότητα των προβλημάτων
του ανθρώπου και ειδικότερα του παιδιού της εποχής μας πρέπει να
ενεργοποιήσει τους παιδευτικούς της μηχανισμούς, καθώς έτσι θα
ανταποκριθεί με συστηματικό τρόπο στην πρόκληση των καιρών μας178.
178Γεώργιος Κρουσταλάκης, Διαπαιδαγώγηση ,πορεία Ζωής, Αθήνα 1992, σ. 333-334
- 53 -
Γ΄ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΥ ΣΤΗΝ ΑΓΩΓΗ-ΣΤΗΝ

ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΑΓΩΓΗ
- 54 -
1. Ο ΑΓΙΟΣ ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ ΩΣ ΠΡΟΤΥΠΟ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΥ
Ο Άγιος Πορφύριος, άγιος της εποχής που διανύουμε, θα μπορούσε να
χαρακτηριστεί ως σύγχρονος παιδαγωγός, του οποίου η παιδαγωγική θεωρία
και πράξη έχει ως αφετηρία τους μεγάλους Καππαδόκες Πατέρες και έχει ως
τέρμα της την πιο μοντέρνα ανθρωπολογική άποψη 179, την «ψυχοπαι-
δαγωγική του προσώπου» (éducationpersonalisée) 180. Οι αρχές, πάνω στις
οποίες βασίζεται το έργο του, είναι οι ίδιες οι οποίες πρέπει να χαρακτηρίζουν
έναν σύγχρονο παιδαγωγό, έναν σύμβουλο, έναν ψυχολόγο, έναν
ψυχοθεραπευτή ή οποιοδήποτε πρόσωπο, που ασχολείται με «κλινικό έργο»
και εργάζεται πάνω στην κατανόηση του ψυχισμού του ανθρώπου 181.
Η παιδαγωγική της πνευματικής του πατρότητας, η οποία αποτέλεσε

δωρεά του Αγίου Πνεύματος, ήταν άμεσα εξαρτημένη από την ολοκληρωμένη
προσωπικότητά του, από το επίπεδο της πνευματικής και συναισθηματικής
του ωριμότητας, η οποία προερχόμενη από μια «Πνευματοδίδακτη σοφία»,
δεν σχετιζόταν με κάποια ψυχολογική εμπειρία και επιστημονική κατάρτιση.
Ο Γέροντας αποτέλεσε κυρίως παιδαγωγό διακρίσεως, διότι πάνω σε αυτήν
την αρετή στήριζε όλη του την παιδαγωγική τέχνη. Η συμβουλευτική του
Γέροντα και η καθοδήγηση των ψυχών, οι οποίες απευθύνονταν σε αυτόν για
ποικίλους λόγους, ήταν μια διαδικασία, η οποία άλλοτε υπήρξε προληπτική
και άλλοτε θεραπευτική 182. Ο Γέροντας δίδασκε. Καθοδηγούσε και συμ-
βούλευε παιδιά, νέους, αλλά κυρίως τους παιδαγωγούς των παιδιών, τους
γονείς. Η διδασκαλία του δεν αποτελούνταν αποκλειστικά από συμβουλές και
λόγια, αλλά πολλές φορές γινόταν η ίδια του η σιωπή και η παρουσία του. Η
179 Γεώργιος Κρουσταλάκης, Ο Γέρων Πορφύριος, ο πνευματικός πατέρας και

παιδαγωγός, εκδ. Ιχνηλασία, Αθήναι 1999, σ. 126
180 Γεώργιος Κρουσταλάκης, Διαπαιδαγώγηση ,πορεία Ζωής, ό. π. , σ. 196

παιδαγωγός, ό. π., σ. 126
182Γεώργιος Κρουσταλάκης, Ο Γέρων Πορφύριος, ο πνευματικός πατέρας και

παιδαγωγός, ό. π., σ. 124 – 125
- 55 -
καθοδήγησή του, απαλλαγμένη από αφηρημένους ηθικούς κανόνες, είχε ως
βάση της τις ουσιαστικές διαπροσωπικές σχέσεις 183. Ο Γέροντας Πορφύριος
ως άριστος και διακριτικός Παιδαγωγός, διέθετε θεοφώτιστο λόγο,
επισήμαινε τη σημασία της αγωγής του παιδιού και ήταν ιδιαίτερα
συμβουλευτικός προς τους γονείς, τους οποίους θεωρούσε πρωταρχικό φορέα
αγωγής του παιδιού. Τόνιζε την αρετή της αγάπης, ως ύψιστο σκοπό της
αγωγής, ενώ την αρετή της υπομονής την αναδείκνυε ως ισχυρό μυστικό της.
Ως Παιδαγωγός θεωρούσε προτιμότερο τον έπαινο των αρετών του παιδιού,
παρά την ενδελεχή ενασχόληση με τις κακίες του και τις αδυναμίες του 184. Η
διδασκαλία ενός στείρου ηθικισμού πίστευε ότι δεν αποτελεί πηγή έμπνευσης
για το παιδί, ενώ στο κέντρο της σωστής διαπαιδαγώγησης έθετε το
παράδειγμα του παιδαγωγού, το βίωμα του παιδιού και το σωστό πρότυπο 185.
Ο Γέροντας στην παιδαγωγική και συμβουλευτική του εφάρμοζε την

αρχή της εξατομίκευσης, καθώς θεωρούσε κάθε άνθρωπο ως μοναδική και
ανεπανάληπτη προσωπικότητα, ως απόλυτη αξία. Σεβόμενος τον χαρακτήρα
του κάθε ανθρώπου, όπως επίσης και την ατομική του ελευθερία, κατανοούσε
την ιδιαιτερότητα κάθε προβλήματος και το αντιμετώπιζε ξεχωριστά. Δε
χρησιμοποιούσε ίδια συμβουλευτική σε δύο διαφορετικούς ανθρώπους, οι
οποίοι παρουσίαζαν κοινό προβληματισμό. Η εξωτερική εμφάνιση των νέων
δεν αποτελούσε κέντρο ενδιαφέροντος του Γέροντα, ο οποίος εξέταζε και
εμβάθυνε στα μύχια της ψυχής, στα κίνητρα, στο υπόβαθρο της συμπερι-
φοράς. Η αγάπη του προς τον άνθρωπο ήταν αποδοχή των αδυναμιών και
ελαττωμάτων του, στην οποία ενεργούσε με ιδιαίτερη παιδαγωγική περί-
σκεψη και χρησιμοποιώντας παιδαγωγικές μεθόδους, που χαρακτηρίζονταν
από ευελιξία 186.

184 Ο Όσιος γέρων Πορφύριος, Αγαπώσα καρδία, ό. π., σ. 200 – 206
185Ο Όσιος γέρων Πορφύριος, Αγαπώσα καρδία, ό. π., σ. 201 – 202

παιδαγωγός, ό. π., σ. 131 - 132
- 56 -
Στη συμβουλευτική του, δεν υπήρχαν ακρότητες και υπερβολές, διότι
δεν πίστευε ότι αυτές μπορούσαν να συμβάλουν ως μέσα πνευματικής προα-
γωγής και συναισθηματικής ωρίμανσης του νέου ανθρώπου. Σε αντιδιαστολή
των συγκεκριμένων μέσων και μεθόδων, χρησιμοποιούσε εντατικά τη
μετριοπάθεια, την απέραντη αγάπη, την έλλογη επιείκεια και τη σιωπή, που
αποτελούν πόλο προσέλκυσης της ψυχής του ανθρώπου «εἰς θεραπείαν καί
νῆψιν» 187.
187Γεώργιος Κρουσταλάκης, Ο Γέρων Πορφύριος, ο πνευματικός πατέρας και

- 57 -
- 58 -
2. Ο ΑΓΙΟΣ ΠΑΙΣΙΟΣ ΩΣ ΠΡΟΤΥΠΟ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΥ
Η παιδαγωγική σκέψη του Αγίου Παϊσίου διακρίνεται για τον
ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα της, καθώς η αγωγή που προτείνεται από τον
Γέροντα έχει ως κεντρικό πυρήνα της τον ίδιο τον άνθρωπο. Η δεκτικότητα
των ανθρώπων με όλες τις ιδιαιτερότητές τους, η υπομονή με την οποία
γινόταν αποδέκτης των προβλημάτων τους, αλλά και η αγία του απλότητα και
διάκριση, είναι χαρακτηριστικά εμπνευσμένα από το Ευαγγέλιο, το οποίο το
είχε κάνει βίωμά του. Η διδασκαλία του Γέροντα Παϊσίου δεν είναι διδαχή ή
κατήχηση, είναι η απόρροια μιας αγίας ζωής, που είχε χαρακτηριστικό της
γνώρισμα την αγάπη. Ως διδασκαλία λειτουργούσε αρχικά η μορφή του και
έπειτα η ευαγγελική του αγάπη και ο φωτισμένος λόγος του 188. Ο Γέροντας
Παΐσιος απέδιδε τα προβλήματα των ανθρώπων, τα οποία ήταν κυρίως στην
οικογενειακή ζωή, στην απομάκρυνσή τους από τον Θεό, αλλά και στη
φιλαυτία 189. Ο Γέροντας κατά την ποιμαντική του, χρησιμοποιούσε εύστοχα
παραδείγματα και πηγαίο χιούμορ, ευνοώντας την κάθε ψυχή να δώσει
καρπούς αρετής, ενθαρρύνοντας τον άνθρωπο σε αγωνιστικό φρόνημα. Ο
απλός, αλλά φωτισμένος λόγος που τον χαρακτήριζε ως παιδαγωγό,
αποτελούσε βοήθεια για την καλλιέργεια ελεύθερων ανθρώπων 190.
Η χριστοκεντρικότητα είναι μια από τις βασικές ανθρωπολογικές

αρχές, που χαρακτηρίζουν το έργο του Γέροντα Παϊσίου, στοιχείο που
προτείνεται από τον ίδιο και για τον προσδιορισμό και στόχο της αγωγής. Η
χριστοκεντρικότητα είναι αναγκαίο να χαρακτηρίζει όλες τις εκδηλώσεις και
περιπτώσεις της ζωής του ανθρώπου, καθώς όλα γύρω από τον άνθρωπο είναι
σχετιζόμενα με το γεγονός του Χριστού, μέσω μιας αέναης εμπειρικής σχέσης
και επικοινωνίας μαζί Του, η οποία έχει ως επακόλουθο την ουσιαστική και
ριζική μεταμόρφωση και ανακαίνιση ολόκληρης της ύπαρξής του. Ο Γέροντας
189 Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Λόγοι Δ΄, Οικογενειακή ζωή, ό. π., σ. 9
190 Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Λόγοι Ε΄, Πάθη και αρετές, ό. π., σ. 10
- 59 -
συμβουλεύει τον άνθρωπο να γαντζωθεί από τον Χριστό, που αποτελεί τη
μοναδική πηγή της αλήθειας, όχι μόνο για να ξεκουραστεί η ψυχή του από την
ταλαιπωρία και τα βάσανα, που της δημιουργεί ο υλικός κόσμος, αλλά και για
να κατακτήσει εν τέλει τη σωτηρία του 191.
Κύριο μέλημα του παιδαγωγικού του λόγου δεν αποτελούσε η

προσωπική του ανάδειξη και η προβολή των προσωπικών του ιδεών, αλλά
αντίθετα κύριος στόχος της διδασκαλίας του αποτελούσε η διδασκαλία και
γνώση του Χριστού, που αδιάκοπα διακρινόταν στον λόγο του ως μια
αμετάβλητη αυθεντία 192. Με τη φωτισμένη ποιμαντική του, μακροθυμεί
μπροστά στην ανθρώπινη αδυναμία, ενώ χρησιμοποιεί την «οικονομία»,
δίχως να δίνει τη συγκατάθεσή του στην αμαρτία. Αναφέροντας
παραδείγματα παλαιότερων χρόνων, κάνει προσπάθεια να δώσει στον
σύγχρονο άνθρωπο να κατανοήσει ότι ο Θεός είναι ζωντανός 193 και «ἐνεργῶν
τά πάντα ἐν πᾶσι» 194.
193Γέρων Παΐσιος ο Αγιορείτης, Λόγοι Δ΄, Οικογενειακή ζωή, ό. π., σ. 14
194Α΄ Κορινθίους, 12, 6
- 60 -
3. Ο ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΣ / ΝΗΠΙΑΓΩΓΟΣ ΩΣ ΠΡΟΤΥΠΟ
ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ
Η διδασκαλία είναι η σημαντικότερη έκφανση της αγωγής, ενώ αποτελεί μια

διαπροσωπική σχέση μεταξύ διδάσκοντος και διδασκομένου, παιδαγωγού και
παιδαγωγούμενου. Επίσης, αποτελεί μια αμφίδρομη σχέση επικοινωνίας, που
παίρνει μορφή ως διαπροσωπική συνάντηση εκπαιδευτικού και μαθητή στον
τομέα ενός συγκεκριμένου διδακτικού αντικειμένου 195. Η διδασκαλία μέσα
στη σχολική αίθουσα μπορεί να θεωρηθεί ως ένα σύνολο διαπροσωπικών και
κοινωνικών σχέσεων, ως μια διαδικασία επικοινωνίας ανάμεσα στα μέλη που
την απαρτίζουν. Στα πλαίσια αυτής της διαδικασίας, ο εκπαιδευτικός και οι
μαθητές βρίσκονται σε μια συνεχή αλληλεπίδραση και επικοινωνία, κατά τη
διάρκεια της οποίας ο εκπαιδευτικός είναι ο συντονιστής. Η επίδραση του
εκπαιδευτικού στη διαδικασία αυτή δεν είναι πάντοτε συνειδητή και
προγραμματισμένη, αλλά έχει ως κατεύθυνσή της τους στόχους της
διδασκαλίας και της αγωγής, που αποτελεί βραχυπρόθεσμος στόχος. Οι
μαθητές γίνονται αποδέκτες του τρόπου συμπεριφοράς, της στάσης, αλλά και
της διάθεσης του εκπαιδευτικού στα πλαίσια των διαπροσωπικών τους
σχέσεων 196.
Ο παιδαγωγός, κατέχει ιδιαίτερα σπουδαίο ρόλο στον τομέα των

προτύπων, καθώς δύναται να αποτελέσει ισχυρό πρότυπο μίμησης για τους
μαθητές του και να καταστεί θετική επιρροή ως προς την ανάπτυξη ή τη
δημιουργία κινήτρων μάθησης προς αυτούς 197. Το παιδί διαθέτει την
ικανότητα της μίμησης, και κατά συνέπεια μιμείται ό,τι υπάρχει στον
περιβάλλοντα χώρο του, εφαρμόζοντάς το με τη δική του σειρά στην
καθημερινότητά του 198. Επιπροσθέτως, ο εκπαιδευτικός / νηπιαγωγός πολύ
195Γεώργιος Κρουσταλάκης, Διαπαιδαγώγηση, πορεία ζωής, ό. π., σ. 53
196Αχιλλέας Καψάλης, Παιδαγωγική Ψυχολογία, ό. π., σ. 479
197Ηρακλής. Ρεράκης, Ο «άλλος» στο ελληνικό σχολείο, εκδ. Πουρνάρας,

Θεσσαλονίκη 2006, σ. 288
198Αρίστος Ασπιώτης, Το παιδί και ο ψυχικός του κόσμος, εκδ. Ινστιτούτο Ιατρικής
Ψυχολογίας, Αθήνα 1959, σ. 49-53
- 61 -
συχνά αποτελεί πρότυπο θαυμασμού του μαθητή / νηπίου για ποικίλους και
διαφορετικούς λόγους. Το γεγονός αυτό, είναι πιθανόν να τον φέρει σε
δύσκολη θέση, αλλά του δημιουργεί αισθήματα ικανοποίησης και του δίνει
πολλές δυνατότητες ως προς την παιδαγωγική επίδραση που στοχεύει να έχει
πάνω στον μαθητή / νήπιο 199.
Η στάση ζωής του εκπαιδευτικού, που εξελισσόμενος σε πρότυπο δασκά-

λου/νηπιαγωγού, καθίσταται μια ζωντανή διδασκαλία, βρίσκει την προβολή
της στη χριστιανική παιδαγωγική θεώρηση, ότι ο Ιησούς Χριστός είναι ο ίδιος
Διδάσκαλος και διδασκαλία. Η αφοσίωση στο έργο Του, η αγάπη προς την
ανθρώπινη φύση, αλλά ειδικότερα προς τους μαθητές του, η πραότητα και η
συγκατάβαση προς αυτούς, η χρήση εξατομικευμένης αγωγής, που ήταν
ανάλογη με τις ανάγκες και τα ενδιαφέροντα των μαθητών, καθώς και η
προσευχή για την πνευματική τους πρόοδο, αποτελούν μέσα, που χρησι-
μοποίησε ο Ιησούς Χριστός, αποτελώντας έμπνευση για τους μαθητές του και
όντας για αυτούς πρότυπο προς μίμηση 200. Ο εκπαιδευτικός για να
αποτελέσει πρότυπο προς μίμηση, πρέπει να χαρακτηρίζεται για την αρετή
του και την εν Χριστώ ζωή του, τόσο σε προσωπικό επίπεδο, όσο και σε
επίπεδο διαπροσωπικών σχέσεων201. Για να λειτουργήσει ο εκπαιδευτικός ως
αποτελεσματικός παιδαγωγός, θα πρέπει να λειτουργεί ως «άγιος», όπως
ήταν ο Γέροντας Πορφύριος 202. Ο Γέροντας συμβούλευε τους εκπαιδευτικούς
να μη χρησιμοποιούν τον λόγο τους για να μεταδώσουν τον Χριστό στους
μαθητές τους, εφόσον οι ίδιοι είναι φορείς του Χριστού στην καρδιά τους,
είναι κοινωνημένοι και κατ’ επέκταση χριστοφόροι την ώρα της διδασκαλίας
199 Αχιλλέας Καψάλης, Παιδαγωγική Ψυχολογία, ό. π., σ. 486
200 Ιωάννης Κολιτσάρας, Ο Μεγάλος Παιδαγωγός, εκδ. Χριστιανική Ένωση

Εκπαιδευτικών Λειτουργών, Αθήνα 1957, σ. 41, 48, 99, 116, 121, 159, 231
201 Ηρακλής Ρεράκης, Σύγχρονη διδακτική των θρησκευτικών, εκδ. Πουρνάρας,

Θεσσαλονίκη 2007, σ. 139-140
202«Εγνώρισα άνθρωπο εν Χριστώ». Μαρτυρίες για τις συμβουλές και τα θαύματα

του Αγίου Πορφυρίου του Καυσοκαλυβίτου, ό. π., σ. 130
- 62 -
τους 203.
Η συμπεριφορά του εκπαιδευτικού φέρει μεγάλη επίδραση στους

μαθητές με πολλούς τρόπους και μέσα από πολλά κανάλια, καθώς λειτουργεί
ως πρότυπο ως προς τους τρόπους συμπεριφοράς, τις διαθέσεις, τις στάσεις,
αλλά και τις αξίες, τα οποία γίνονται αποδεκτά από τους μαθητές και
εσωτερικοποιούνται στα πλαίσια της κοινωνικής μάθησης (μίμηση και
ταύτιση). Ακόμη, ορισμένες μορφές κοινωνικής συμπεριφοράς
καλλιεργούνται από τον ίδιο τον εκπαιδευτικό, ενώ άλλες αναστέλλονται με
συνειδητό ή και ασυνείδητο τρόπο, μέσω των ποικίλων θετικών και
αρνητικών ενισχύσεων που χρησιμοποιεί204. Ο εκπαιδευτικός πρέπει να
κινείται αθόρυβα, να μιλάει με τη σωστή ορθόδοξη ζωή του, να έχει διάκριση,
να διαχειρίζεται τα γεγονότα μέσα στη σχολική πραγματικότητα με σύνεση
και θείο φωτισμό, να διαθέτει ευλάβεια και σοφία, ώστε να αντιμετωπίζει
κάθε περίσταση της σχολικής πραγματικότητας με ορθό τρόπο, για να μην
αποτελεί αφορμή για ερεθισμό των υπολοίπων, αλλά βοήθεια προς τους
συναδέλφους του και κυρίως προς τους μαθητές του 205.
Το παιδί έχει ανάγκη από πνευματικό οδηγό, ειδικά καθώς μεγαλώνει,

έτσι ώστε να υπάρχει ένα πρόσωπο στη ζωή του, το οποίο να λειτουργεί
συμβουλευτικά και εκείνο να μπορεί να το ακούει για να είναι η πορεία της
ζωής του πνευματικά ασφαλής, δίχως φόβους, κινδύνους και αδιέξοδα 206. Ο
μαθητής στο πρόσωπο του εκπαιδευτικού αναζητά τον συνεργάτη, αλλά
ακόμη πιο έντονα τον έμπιστο οδηγό, τον οποίο θεωρεί ως αναγκαίο στη ζωή
του207. Αίτημα της Παιδαγωγικής και γενικότερα της κοινωνίας είναι να είναι
203Γέροντας Πορφύριος Ιερομόναχος, Ανθολόγιο Συμβουλών, ό. π., σ. 322.
άνθρωπο, ό. π., σ. 304-305

- 63 -
ο εκπαιδευτικός / νηπιαγωγός μια ολοκληρωμένη «προσωπικότητα». Γενι-
κότερη παραδοχή αποτελεί το γεγονός ότι, όταν ο εκπαιδευτικός / νηπια-
γωγός είναι «προσωπικότητα», η διδασκαλία του είναι πιο ενδιαφέρουσα, πιο
συναρπαστική και πιο αποτελεσματική 208. Ως προς την προσωπικότητά του
σημαντικό ρόλο κατέχει η αξιοπιστία του, η ειλικρίνειά του, αλλά και το πόσο
γνήσιος είναι απέναντι στους συνανθρώπους του209.
Από την άλλη πλευρά, ο παιδαγωγούμενος, σε αντίθεση με την τάση

του και την ανάγκη του για ελευθερία, νιώθει απόλυτη ανάγκη την αυθεντία,
έτσι ώστε να μην αισθάνεται ψυχολογικά μετέωρος. Η ανάγκη αυτή γίνεται
κατανοητή στη σημερινή εποχή που η αυθεντία του πατρικού προτύπου μέσα
στο οικογενειακό περιβάλλον του παιδιού κλονίζεται όλο και περισσότερο. Η
κρίση της αυθεντίας είναι ανάλογη με την κρίση των αξιών. Ο κλονισμός της
αυθεντίας του παιδαγωγού, που είναι υπαρκτός σήμερα, έχει τις ρίζες του
πολλές φορές ακόμη και στη διχασμένη προσωπικότητα του εκπαιδευτικού
210. Ο εκπαιδευτικός σήμερα για να μπορεί να ανταποκρίνεται στις αυξημένες
διδακτικές και παιδαγωγικές απαιτήσεις, στις ανάγκες και ικανότητες των
μαθητών, αλλά και στις ποικίλες περιστάσεις και προβλήματα της
καθημερινής και επαγγελματικής του ζωής, δεν αρκεί να διαθέτει τις
ανθρώπινες αρετές ή να πλησιάζει το εξιδανικευμένο πρότυπο εκπαιδευτικού,
αλλά πρέπει να είναι εφοδιασμένος με ένα πολυσύνθετο οπλοστάσιο
εναλλακτικών τρόπων συμπεριφοράς και αντιδράσεων, διότι απαιτείται να
είναι επιστήμονας και ειδικός πάνω σε θέματα διδασκαλίας και αγωγής των
παιδιών211. Η σύγχρονη διδασκαλία, που χρησιμοποιείται ως μέσο μάθησης,
κατά τις σύγχρονες παιδαγωγικές αντιλήψεις, δεν αποβλέπει αποκλειστικά
208 Αχιλλέας Καψάλης, Παιδαγωγική Ψυχολογία, ό. π., σ. 490 – 491


211 Αχιλλέας Καψάλης, Παιδαγωγική Ψυχολογία, ό. π., σ. 492
- 64 -
στη μετάδοση γνώσεων και στην εξάσκηση δεξιοτήτων, αλλά επιδιώκει κυ-
ρίως τη διαπαιδαγώγηση του νέου ανθρώπου, που συνάδει με την ολόπλευρη
ψυχοσωματική του ανάπτυξη212.
Για την επίτευξη της κυριαρχίας του παιδαγωγού / νηπιαγωγού ως

πρότυπο στη θέληση και στην ψυχή του μαθητή του απαιτείται να έχει πλήρη
αυτογνωσία, ώστε να είναι σε θέση να αξιολογεί την αποστολή του. Η
δυσκολία στο έργο της αγωγής των παιδιών αναζητά την πηγή της και
προσδίδεται στην έλλειψη παιδαγωγικής υποδομής και κατάρτισης. Αναγκαία
καθίσταται, από την πλευρά του εκάστοτε παιδαγωγού, η προσπάθεια
μεταπήδησης κάθε προσωπικού του προβλήματος, η απόκτηση αυτογνωσίας,
η κατοχή αίσθησης της πραγματικότητας, αλλά και η επιθυμία του για αγώνα
επίτευξης της προσωπικής του τελείωσης213.
Ο διδάσκων είναι αποφασιστικός παράγοντας της αγωγής, ο φορέας

«της ανάτασης των ψυχών». Για την εκπλήρωση της αποστολής αυτής είναι
απαραίτητο να είναι προικισμένος με χαρακτηριστικά γνωρίσματα που τον
καθιστούν ολοκληρωμένη προσωπικότητα. Η αγάπη του εκπαιδευτικού /
νηπιαγωγού έχει μεγάλη σπουδαιότητα, καθώς μεταξύ διδάσκοντος και
διδασκομένου πρέπει να υπάρχει ισχυρός σύνδεσμος αγάπης και η οικειότητα
πατέρα και παιδιού. Η παρεχόμενη γνώση πρέπει να είναι όχι μόνο
εποικοδομητική, αλλά και ωφέλιμη, δηλαδή οφείλει να είναι η συμφέρουσα
για τον μαθητή. Σύμφωνα με τη χριστιανική διδασκαλία, ο εκπαιδευτικός /
νηπιαγωγός, πρέπει να κοσμείται με ευλάβεια, σεμνότητα, και σωφροσύνη,
να συμπεριφέρεται με παρρησία και ελευθερία, να μην είναι τραχύς, σκληρός
και θρασύς. Είναι απαραίτητο ο εκπαιδευτικός / νηπιαγωγός να είναι φίλος
του παιδιού(φιλόπαις), αλλά και του Θεού (φιλόθεος ). Πάνω από όλες τις
αρετές του εκπαιδευτικού ξεχωρίζει από τα παλαιότερα χρόνια η διδασκαλία
μέσω του παραδείγματός του, να επιδεικνύει ως παράδειγμα τις δικές του
πράξεις, να γίνεται διδάσκαλος βίου και όχι λόγων. Η ιδιαίτερη σημασία που
212 Γεώργιος Κρουσταλάκης, Διαπαιδαγώγηση, πορεία ζωής, ό. π., σ. 53

- 65 -
κατέχει το παράδειγμα του εκπαιδευτικού ως άριστη αρετή, τονίζεται ήδη από
τους χριστιανικούς χρόνους. Οι απόστολοι πρώτα χρησιμοποιούσαν τον τρόπο
της ζωής τους ως διδασκαλία και έπειτα τον λόγο τους 214.
Σύμφωνα με τον Derbolav, ο εκπαιδευτικός είναι απαραίτητο να

χαρακτηρίζεται από τέσσερις βασικές αρετές: α) την αυθεντία, β) τον
παιδαγωγικό έρωτα, γ) το παιδαγωγικό τακτ και δ) το παιδαγωγικό χιούμορ.
Ως προς την αυθεντία, αυτή δεν βασίζεται μόνο στη δύναμη ακτινοβολίας του
προσώπου, αλλά πολύ περισσότερο πρέπει να πηγάζει από τη διδασκαλία. Ο
παιδαγωγός κατά την παιδευτική του ενέργεια δεν ενεργεί ως προσω-
πικότητα, αλλά γίνεται αντιπρόσωπος των αξιώσεων και των προβλημάτων
του μορφωτικού κόσμου. Ως προς τον παιδαγωγικό έρωτα, αυτός αποτελεί
αρετή του εκπαιδευτικού από τον Πλάτωνα. Ως προς το παιδαγωγικό τακτ,
όπως και στον παιδαγωγικό έρωτα ο εκπαιδευτικός επιβάλλεται να ασκηθεί,
δηλαδή να εκπαιδευτεί με την πράξη. Ως προς το παιδαγωγικό χιούμορ, εάν ο
εκπαιδευτικός το συνδέει με την ευθυμία της καρδιάς, με την ευθυμία της
εσωτερικής ουσίας του ανθρώπου, τότε παραμένει στην επιφάνεια. Στην
αντίθετη πλευρά, η κοροϊδία και η ειρωνεία είναι απαιδαγώγητη έκφραση της
υπεροχής των ενηλίκων απέναντι στη χρονική κατάσταση του παιδιού. Το
χιούμορ, ως παιδαγωγική αρετή βρίσκεται σε σημαντική θέση στις παιδα-
γωγικές αρχές, διότι χωρίς αυτό δεν θα ήταν πλήρης215.
214Αντώνιος Δανασσής - Αφεντάκης, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική, Θέματα της

Παιδαγωγικής Επιστήμης, ό. π., σ. 187-189
215 Αντώνιος Δανασσής - Αφεντάκης, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική, Θέματα της

Παιδαγωγικής Επιστήμης, ό. π. , σ. 193-196
- 66 -
4. Ο ΡΟΛΟΣ ΚΑΙ Η ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΟΥ
ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ / ΝΗΠΙΑΓΩΓΟΥ ΣΤΗΝ ΑΓΩΓΗ -
ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΜΑΘΗΤΗ / ΝΗΠΙΟΥ
Σημαντικότερος παράγοντας στη διαδικασία της αγωγής του παιδιού στη

σχολική πραγματικότητα είναι ο εκπαιδευτικός / νηπιαγωγός, ο οποίος
κατέχει κυρίαρχο ρόλο στο θέμα της ορθής – αποτελεσματικής αγωγής των
παιδαγωγούμενων / νηπίων. Κύριο έργο του εκπαιδευτικού / νηπιαγωγού
είναι η αγωγή και η διδασκαλία του παιδιού 216. Το έργο του παιδαγωγού /
νηπιαγωγού εξ ορισμού θεωρείται απαραίτητο να είναι ένας συνδυασμός
θεωρίας και πράξης, δηλαδή δεν δίνεται η δυνατότητα να είναι ούτε ένας
απλός θεωρητικός ούτε ένας απλός πρακτικός 217. Αλλά και ο χριστιανικός
κόσμος προσδίδοντας μεγάλη σημασία στην πρακτική πλευρά της
Παιδαγωγικής, καθώς στη σημερινή εποχή η συζήτηση γίνεται για θεωρία και
πράξη της αγωγής, χαρακτηρίζει την Παιδαγωγική ως τέχνη, την οποία καμία
άλλη τέχνη δεν δύναται να ξεπεράσει 218. Οι προσδοκίες και οι απαιτήσεις
που έχουν οι μαθητές και η κοινωνία από τους παιδαγωγούς είναι μεγάλες.
Κατά συνέπεια, θεωρείται αναγκαίο να έχουν ικανή και υπεύθυνη
επιστημονική και παιδαγωγική πληρότητα, ώστε να μπορούν να
ανταποκρίνονται τόσο στο παιδαγωγικό όσο και στο διδακτικό τους έργο 219 .
Αντίθετα, σε περιπτώσεις που η ανταπόκριση στις προσδοκίες και στους

ρόλους, που πρέπει να διαδραματίζουν οι δύο πλευρές, παιδαγωγός και
παιδαγωγούμενοι, εν προκειμένω νηπιαγωγός και νήπια, δεν ικανοποιείται
επαρκώς, ασκείται πίεση της μιας πλευράς πάνω στην άλλη, προκειμένου να

σχολείο, ό. π., σ. 231-232

Παιδαγωγικής Επιστήμης, ό. π., σ. 30
219Ηρακλής Ρεράκης, Διδακτική των θεολογικών μαθημάτων στο ελληνικό σχολείο, ό.

π., σ. 73
- 67 -
επέλθει μεταβολή του περιεχομένου του ρόλου και της ανάλογης συμπε-
ριφοράς. Η έλλειψη ανταπόκρισης είναι πιθανό να επιφέρει κρίσεις και
συγκρούσεις στις διαπροσωπικές σχέσεις εκπαιδευτικού και μαθητών,
γεγονός που είναι δυνατόν να βαρύνει την ατμόσφαιρα της σχολικής τάξης
και να αποτελέσει καταστροφή της διαδικασίας της μάθησης, της διδασκαλίας
και της αγωγής γενικότερα 220 . Η σωστή άσκηση του διδακτικού έργου δεν
μπορεί να νοηθεί χωρίς προσωπική σχέση παιδαγωγού και παιδαγωγούμενου
221.Γίνεται παραδεκτό ότι για την επίτευξη της σωστής διδασκαλίας απαιτείται
κόπος, μάθηση και άσκηση: «οὐ φύσεως, ἀλλά μαθήσεως το διδάσκειν » 222.
Ακόμη και όταν κάποιος έχει το ταλέντο να διδάσκει από τη φύση του, σε
περίπτωση που στην εκ φύσεως δεξιότητα προστεθεί η σπουδή πάνω στο
αντικείμενο και η επιστήμη, τότε το ταλέντο εξελίσσεται και αγγίζει την
τελειότητα 223.
Ο Άγιος Παΐσιος ανέφερε ότι είναι μεγάλης σπουδαιότητας ο σωστός

εκπαιδευτικός, εδικά στη σύγχρονη εποχή, διότι του δίνεται η δυνατότητα να
κάνει ουσιαστική δουλειά, όπου και αν βρίσκεται. Το παιδί, που αποτελεί μια
άγραφη κασέτα, δύναται να γεμίσει από βρώμικα τραγούδια ή από βυζαντινή
μουσική 224. Όπως αναφέρεται από τον Κογκούλη, η αρνητική ή η θετική
στάση του εκπαιδευτικού απέναντι στα θρησκευτικά θέματα μέσα στη σχο-
λική αίθουσα, καθώς και ο τρόπος αντιμετώπισης των ποικίλλων
παιδαγωγικών καταστάσεων, αποτελούν στοιχεία τα οποία συμβάλλουν στην

222PG48, 674

Παιδαγωγικής Επιστήμης, ό. π., σ. 30
- 68 -
πνευματική, ηθική και θρησκευτική καλλιέργεια του παιδιού 225.
Ο εκπαιδευτικός επιτελεί έργο ιερό και έχει αναλάβει μεγάλη ευθύνη

απέναντι στη διαπαιδαγώγηση του παιδιού. Είναι καθήκον του εκπαιδευτικού
να αποτελεί δάσκαλος του φόβου του Θεού, εφευρίσκοντας τρόπους και
παιδαγωγικά μέσα για την επιρροή των παιδιών και τη μετάδοση μηνυμάτων
για τον Θεό και για την Πατρίδα. Η προσπάθεια σποράς αυτού του σπόρου
στην ψυχή του μαθητή, ακόμη και εάν δεν αποφέρει καρπό ενώπιον του
εκπαιδευτικού, είναι σίγουρο ότι θα φανεί χρήσιμο εφόδιο για τον μαθητή
στην μετέπειτα ζωή του. Ο εκπαιδευτικός / νηπιαγωγός είναι απαραίτητο να
συμπεριφέρεται με επιείκεια, με αγάπη, διότι το παιδί / νήπιο χρειάζεται
αγάπη, ζεστασιά. Πολλά παιδιά στερούμενα της αγάπης και της ζεστασιάς
στην οικογένειά τους, την αναζητούν. Ο εκπαιδευτικός / νηπιαγωγός έχει τη
δυνατότητα να μετατρέπει το καθημερινό του έργο σε πιο εύκολο, όταν
επιλέγει να προσφέρει πολλή αγάπη στους μαθητές του, καθώς αυτή η αγάπη
επιστρέφεται από τους μαθητές προς τον εκπαιδευτικό / νηπιαγωγό.
Παράλληλα, μέσα από τη δύναμη της αγάπης ο εκπαιδευτικός / νηπιαγωγός
226 , όπως έπραττε ο Άγιος Αρσένιος ο Καππαδόκης, τον οποίο επικαλείται ο
Γέροντας Παΐσιος ως υπόδειγμα εκπαιδευτικού 227, θα κατορθώσει να
ενσταλλάξει και να καλλιεργήσει στις ψυχές των μαθητών του το Ορθόδοξο
φρόνημα και την ορθή πίστη προς τον Θεό, έτσι ώστε να επέλθει η
συνειδητοποίηση της σημασίας των χριστιανικών αξιών, με τον τρόπο που
αυτές πρέπει να ενσωματώνονται στην καθημερινή ζωή για την εναρμόνιση
της συμπεριφοράς τους στο θέλημα του Θεού, με απώτερο στόχο να
κατακτήσουν το καθ’ ομοίωση 228.
225 Ιωάννης Κογκούλης, Κατηχητική και Χριστιανική Παιδαγωγική, ό. π., σ. 294
άνθρωπο, ό. π., σ. 307 – 308
228 Ιωάννης Κογκούλης, Κατηχητική και Χριστιανική Παιδαγωγική, ό. π., σ. 206 - 207
- 69 -
Ο σωστός εκπαιδευτικός / νηπιαγωγός διαδραματίζει σπουδαίο και καθο-
ριστικό ρόλο, διότι αναγεννά τα παιδιά του κόσμου, τα οποία έχει στα χέρια
του, και έτσι γίνεται υπέρ – υπέρ – πολύτεκνος, προσφέροντας στην κοινωνία
αναγεννημένους ανθρώπους, βοηθώντας και στη δική της αναγέννηση 229. Η
επαγγελματοποίηση της εκπαίδευσης στα πλαίσια του κοινωνικού κατα-
μερισμού της εργασίας, χάραξε νέους δρόμους για τον σύγχρονο παιδαγωγό,
ο οποίος έχει όλα τα εφόδια και όλες τις δυνατότητες, ώστε να μπορεί
σκόπιμα να αποτελεί στοιχείο επιρροής στην ανάπτυξη της επόμενης γενιάς
230. Ο εκπαιδευτικός / νηπιαγωγός πρέπει να καταβάλλει προσπάθεια, ώστε
να κάνει την εργασία του, που είναι μια διακονία, με χαρά, βοηθώντας την
πνευματική αναγέννηση του παιδιού, γεγονός το οποίο θεωρείται δύσκολο για
ορισμένους γονείς, έστω και αν διαθέτουν καλή διάθεση. Αναγκαίο είναι ο
εκπαιδευτικός / νηπιαγωγός παράλληλα με τα όσα διδάσκει και μαθαίνει στο
παιδί στη σχολική αίθουσα να ενδιαφέρεται να γίνεται και σωστός άνθρωπος,
διότι η γνώση αποκομμένη από τη σωστή πνευματική ανάπτυξη του παιδιού,
δεν είναι ωφέλιμη για το παιδί, που αργότερα θα κινείται και θα ζει μέσα στην
κοινωνία. Κύριο μέλημα του εκπαιδευτικού / νηπιαγωγού πρέπει να είναι να
λαμβάνει σοβαρά υπόψη την ευλάβεια, την καλοσύνη και το φιλότιμο του
παιδιού 231.
άνθρωπο, ό. π., σ. 307 - 308

231ΓέρωνΠαΐσιος Αγιορείτης, Λόγοι Δ΄, Οικογενειακή ζωή, ό. π., σ. 174
- 70 -
Δ΄ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΜΕΣΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ-ΤΡΟΠΟΙ

ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΝΗΠΙΩΝ ΜΕ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ
ΟΡΘΟΔΟΞΗΣ ΠΙΣΤΗΣ
- 71 -
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η μεθοδολογία θεωρείται αναπόσπαστο κομμάτι της διδακτικής διαδικασίας,
καθώς η απόλυτη ελευθερία στους μαθητές οδηγεί σε απεραντολογίες και
δυσκολεύει το έργο της αγωγής, της διδασκαλίας και της μάθησης 232.Βασικό
στοιχείο του εκπαιδευτικού είναι η καθοδήγηση της τάξης του. Ένας παρά-
γοντας που καθορίζει την ποιότητα του εκπαιδευτικού είναι η αποτε-
λεσματικότητα του ίδιου στη διασφάλιση της ομαλής διεξαγωγής της διδα-
σκαλίας233. Χωρίς αμφιβολία μια καλή διδασκαλία αποτελεί το καλύτερο
μέτρο πρόληψης πειθαρχικών προβλημάτων234. Η παιδαγωγική μεθοδολογία
δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται ως μία σειρά συνταγών που δογματικά εφαρ-
μόζεται από τους εκπαιδευτικούς κατά τη διδασκαλία τους, αλλά και γενι-
κότερα στην αγωγή235.
Η μεθοδολογία ως πορεία στην παιδαγωγική και διδακτική

προσπάθεια πρέπει πρώτα να θεμελιωθεί στo πλαίσιo της παιδαγωγικής και
διδακτικής επιστήμης. Η διδακτική μεθοδολογία έχει ως βασικά της
γνωρίσματα τα εξής: α) χαρακτηρίζεται για την προσαρμοστικότητά της,
καθώς οι μέθοδοι καθορίζουν μόνο τις γενικές γραμμές της διδασκαλίας, β)
προϋποθέτει τον μαθητή, αφού υπολογίζεται το πνευματικό και
ψυχοσωματικό του επίπεδο, γ) προϋποθέτει τις συνθήκες μάθησης, εφόσον ο
κάθε μαθητής αποδίδει σε μέγιστο βαθμό, σε διαφορετικό πλαίσιο, δ)
προλαμβάνει άσκοπες ενέργειες, ώστε να αποφεύγονται δυσάρεστες
εμπειρίες για τα παιδιά, ε) στηρίζεται σε διάφορες αρχές, αυξάνοντας τη
δημιουργικότητα, τη χαρά και την ικανοποίηση των μαθητών, ενισχύοντας
την αυτενέργειά τους, στ) εξασφαλίζει δυνατότητες τρόπων μάθησης,
δίνοντας τη δυνατότητα στον μαθητή να οικειοποιηθεί τα μορφωτικά αγαθά,
που του παρέχονται και ζ) εξασφαλίζει την ακριβέστερη διάγνωση κλίσεων

233Ηλίας Ματσαγγούρας, Οργάνωση και διεύθυνση της σχολικής τάξης. Θεωρία και
πράξη της Οργανωτικής Διδακτικής., εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 1988, σ. 153
234Αχιλλέας Καψάλης, Παιδαγωγική Ψυχολογία, ό. π., σ.530
- 72 -
και ενδιαφερόντων του, προσανατολίζοντας σωστά τον μαθητή στον επαγγελ-
ματικό και επιστημονικό τομέα236.
Για την επίτευξη των παιδαγωγικών στόχων της αγωγής και ειδικότερα
της ορθόδοξης χριστιανικής αγωγής, ο εκπαιδευτικός δύναται να χρησι-
μοποιήσει ποικίλα παιδαγωγικά μέσα, όπως η αγάπη, η πειθαρχία, ο διάλο-
γος, η ταπείνωση, ο έπαινος, η τιμωρία, η προσευχή, τα οποία αποτελούν για
τον μαθητή βοηθητικά εργαλεία για τη μόρφωσή του.

σχολείο, ό. π., σ. 298-299
- 73 -
1. ΑΓΑΠΗ - ΚΑΛΟΣΥΝΗ
Ο Άγιος Παΐσιος ανέφερε ότι η αγάπη είναι πολύ σπουδαία αρετή και
συμβούλευε όλους τους γονείς και τους εκπαιδευτικούς, να αγαπούν αληθινά,
να ανέχονται με αγάπη, να θυσιάζονται, να στερούνται και να αναπαύουν τον
πλησίον τους, γιατί είναι ο ίδιος ο Χριστός237. Ο γέροντας Πορφύριος
εκφράζοντας την ίδια γνώμη για την αγάπη συνιστούσε την αγάπη εν
προσευχή, εν Χριστώ αγάπη. Με αυτήν θεωρούσε ότι το παιδί ωφελείτε
πραγματικά. Όσο η αγάπη προς το παιδί είναι ανθρώπινη, που συχνότερα
είναι παθολογική, τόσο το παιδί μπερδεύεται και η συμπεριφορά του είναι
αρνητική. Αντίθετα όταν η αγάπη προς το παιδί είναι χριστιανική και αγία, τα
προβλήματα εκμηδενίζονται. Ακόμη συμβούλευε τους ανθρώπους να
απευθύνονται στο παιδί με λόγια αγάπης238.
Είναι απαραίτητο ο γονέας να εκφράζει την αγάπη του προς το παιδί
του, καθώς η αγάπη είναι ανθρώπινο και θείο συναίσθημα. Η αγάπη προς το
παιδί δεν πρέπει να αποτελεί εμπόδιο στην ανάπτυξη της πρωτοβουλίας και
της ανεξαρτησίας του παιδιού. Οι σύγχρονοι γονείς, επενδύουν με υπερβολικό
τρόπο στην ανατροφή των παιδιών τους, γεγονός που καθιστά δύσκολο τον
αποχωρισμό τους και την αποδέσμευση του παιδιού από τους ίδιους 239.
Έρευνες συντείνουν στο συμπέρασμα ότι ειδικότερα η μητέρα φροντίζοντας

να κάνει το παιδί ανεξάρτητο και παρακινώντας το να αναλαμβάνει
πρωτοβουλίες, κατά την εκτέλεση διάφορων εργασιών, τις οποίες η ίδια του
αναθέτει, το βοηθάει στην ολόπλευρη ανάπτυξή του. Από την άλλη πλευρά,
διατηρώντας η μητέρα το παιδί εξαρτημένο από την ίδια, λέγοντας διαρκώς ή
υπονοώντας ότι είναι ακόμα μικρό για κάποια καθήκοντα, εμποδίζει την
ομαλή εξέλιξή του. Μια μητέρα αντιμετωπίζοντας το παιδί της με αυτό τον
τρόπο χαρακτηρίζεται εγωκεντρική και όχι παιδοκεντρική. Τονίζεται πως η
θερμή και εγκάρδια ατμόσφαιρα που δημιουργεί η μητέρα στο σπιτικό της,
θέτει γερά θεμέλια καλλιέργειας της αυτονομίας, της αυτενέργειας και της
237Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Επιστολές, ό. π., σ.102
239 Ιωάννης Χαραλαμπόπουλος, Γενική Παιδαγωγική, ό. π., σ. 261
- 74 -
αυτοπεποίθησης του παιδιού, κάνοντας το ελεύθερο240.
Η εντολή του Κυρίου «Αγαπήσεις τον πλησίον σου ως σε αυτόν», είναι
η εντολή της αγάπης προς το πλησίον. Ο Χριστός καλεί κάθε άνθρωπό να
αγαπήσει τον πλησίον του, όπως αγαπά και τον εαυτό του. Για να αποτελέσει
ουσιαστικό στοιχείο της προσωπικότητας του ανθρώπου η αγάπη, απαιτείται
ο κάθε άνθρωπος να μην διαχωρίζει τον εαυτό του από τον πλησίον, αλλά να
αγαπά τον πλησίον όπως τον ίδιο του τον εαυτό241. Την αγάπη προς το Θεό
και κατ’ επέκταση και στην εικόνα του Θεού, τον άνθρωπο, τόνιζε και ο
γέροντας Παΐσιος. Η αγάπη μας προς τον Θεό, έλεγε, φέρνει την αγάπη μας
προς τον πλησίον, γιατί όποιος πλησιάζει στον Θεό είναι πλησίον όλων των
ανθρώπων, όπως και οι Άγιοι, αλλά και μέσα στην αγάπη των ανθρώπων προς
τον πλησίον, ενυπάρχει η μεγάλη αγάπη τους προς τον Θεό242.
Όταν ένας άνθρωπος δίνει πραγματικά την καρδιά του στον Θεό, όπως
συνήθιζε να λέει ο άγιος Παΐσιος, τα αγαπάει όλα, όχι μόνο όλους τους
ανθρώπους, αλλά και τα πουλιά και τα δέντρα, ακόμη και τα φίδια. Η αγάπη
του Θεού, κάνει τον άνθρωπο να στέκεται ευλαβικά απέναντι στο Θεό, στους
αγίους, αλλά και στις εικόνες του Θεού που είναι οι άνθρωποι 243. Ο άνθρωπος
που διαθέτει μεγάλη Αγάπη( δηλαδή τον Χριστό), έχει τη δυνατότητα να
συνεννοηθεί με όλα τα δισεκατομμύρια των λαών και με κάθε ηλικία των
ανθρώπων. Η αγάπη με τον πόνο προς τον συνάνθρωπο, εμπεριέχει την
δύναμη του Χριστού και δύναται να ημερέψει ακόμα και άγρια θηρία. Όποιος
αδιαφορεί για τον ίδιο του τον εαυτό, από αγάπη προς τους άλλους, ο Θεός
βρίσκεται κοντά του, ενώ οι άνθρωποι εκφράζουν το μεγάλο ενδιαφέρον τους
για αυτόν244.
Ο Άγιος Ιωάννης ο Σιναΐτης , ο συγγραφέας της Κλίμακος, αναφέρει
πως «η αγάπη κατά την ποιότητά της, είναι ομοίωση με τον Θεό, κατά την
240Αχιλλέας Καψάλης, Παιδαγωγική Ψυχολογία, ό. π., σ.347-348
241Γεώργιος Ματζαρίδης, Χριστιανική ηθική, τ. Β΄, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη

2006, σ. 234-235
242ΓέρωνΠαΐσιος Αγιορείτης, Λόγοι Ε΄, Πάθη και αρετές, ό. π., σ.200
243ΓέρωνΠαΐσιος Αγιορείτης, Λόγοι Ε΄, Πάθη και αρετές, ό. π., σ.200
244 Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Επιστολές, ό. π., σ.194
- 75 -
ενέργειά της, μέθη της ψυχής. Κατά δε την ιδιότητα πηγή πίστεως, άβυσσος
μακροθυμίας, θάλασσα ταπεινώσεως». Επίσης, τονίζει, πως, «αυτός που θέλει
να ομιλεί για την αγάπη, είναι σα να επιχειρεί να ομιλεί για τον Ίδιο το Θεό .
γιατί, Αγάπη είναι ο Θεός. και όποιος προσπαθεί, να δώσει ορισμό του Θεού,
μοιάζει με τυφλό, που μετρά στην άβυσσο τους κόκκους της άμμου» 245.
Ο γέροντας Πορφύριος επισήμαινε ότι η αγάπη χαρίζει την ελευθερία
στον άνθρωπο ενώ η δύναμη της αγάπης διώχνει μακριά και εξαφανίζει από
την ψυχή τον φθόνο, το μίσος, την κακία, τη ζήλεια και τα πάθη. Η αγάπη
είναι η ουσία του Θεού, η ουσία του χριστιανισμού, ο παράδεισος 246. Η
αληθινή αγάπη, που θυσιάζεται μυστικά για τον Χριστό και για τους άλλους,
δίχως εγωιστικό συμφέρον, προσελκύει την Χάρη του Θεού και έχει τέτοια
δύναμη που είναι το σωτήριο μέσο κάθε ανθρώπου που τηδιαθέτει 247.
Η καλοσύνη, όντας μια εκ των πολλών ιδιοτήτων του Θεού. Η αρετή
της καλοσύνης έχει το χαρακτηριστικό να σκορπίζει χαρά, να απομακρύνει
κάθε σύννεφο και να ανοίγει τις καρδιές των ανθρώπων και παρομοιάζεται
από τον γέροντα Παΐσιος, με ανοιξιάτικη λιακάδα, που γεννά άνθη από τη γη.
Ο καλοκάγαθος άνθρωπος που διαθέτει Πνευματική αγάπη, ελευθερώνει τις
ψυχές, σκορπίζοντας θεϊκή παρηγοριά στους συνανθρώπους του, όταν είναι
πονεμένοι248. Η θερμή πνευματική αγάπη, μετατρέπει τους ευαίσθητους σε
πιο ευαίσθητους, ενώ δύναται να θεραπεύσει ακόμη και αγιάτρευτες αρρώ-
στιες χωρίς τη χρήση φαρμάκων, αναπαύοντας και αγκαλιάζοντας τις ψυχές.
Η πράξη που έχει την πηγή της στην καθαρή αγάπη, η οποία εκδηλώνεται ως
θυσία για την προστασία των συνανθρώπων, είναι μία πράξη μίμησης του
ίδιου του Χριστού. Ο άνθρωπος που θυσιάζει ακόμα και τη ζωή του για την
προστασία του συνανθρώπου του, αποτελεί έναν μεγάλο ήρωα, διότι υπερνικά
ακόμη και το θάνατο, από αγάπη. Με αυτό τον τρόπο, κερδίζεται η αθανασία
και η αιώνια μακαριότητα. Η θυσία για το συνάνθρωπο, αποκαλύπτει τη
μεγάλη αγάπη για το Χριστό249.
245 Ιωάννου του Σιναΐτου, Κλίμαξ, Εκδ. Ιεράς Μονής Παρακλήτου, Ωρωπός- Αττικής
1989, σ. 374
246Ο Όσιος γέρων Πορφύριος, Αγαπώσα καρδία, ό. π. , σ. 240
247Ο Όσιος γέρων Πορφύριος, Αγαπώσα καρδία, ό. π. ,σ.243
249 Γέρων ΠαΐσιοςΑγιορείτης, Επιστολές, ό. π., σ.105
- 76 -
2. ΠΕΙΘΑΡΧΙΑ
Η διατάραξη των ισορροπημένων διαπροσωπικών σχέσεων μέσα στο χώρο

της τάξης είναι η γενεσιουργός αιτία, ποικίλων προβλημάτων που ονο-
μάζονται προβλήματα πειθαρχίας. Στην παιδαγωγική γλώσσα, με τον όρο
«πειθαρχία» δεν εννοείται η άσκηση εξουσίας από τον εκπαιδευτικό με τρόπο
που να επιβάλλει την τυφλή υπακοή και την απόλυτη συμμόρφωση των
μαθητών. Αντίθετα, σκοπός του σχολείου, είναι η διαμόρφωση ποικίλλων
προσωπικοτήτων, σύμφωνα με τις κλίσεις, τα ενδιαφέροντα και τις δεξιότητες
του κάθε μαθητή250. Η πειθαρχία αποτελεί δομικό συστατικό της σχολικής
ζωής, αλλά παράλληλα αποτελεί και απαραίτητο στοιχείο της εκπαιδευτικής
διαδικασίας, εφόσον η πειθαρχία του μαθητή περιλαμβάνεται στους στόχους
της σχολικής κοινωνικοποίησης. Οι εκπαιδευτικοί θεωρούν την πειθαρχία ως
μία από τις σημαντικότερες παραμέτρους της εκπαιδευτικής πράξης, η οποία
διαμορφώνει τόσο την ποιότητα όσο και την αποτελεσματικότητα της
εκπαιδευτικής διαδικασίας251.
Στο σχολικό χώρο, οι κοινωνικές σχέσεις, διέπονται από ένα

κανονιστικό πλαίσιο, το οποίο έχει ως βάση του, την πειθαρχία, την υπακοή
αλλά και την ανάληψη οριοθετημένων ρόλων τόσο από τον εκπαιδευτικό όσο
και από τους μαθητές. Η ομαλή ένταξη στη σχολική πραγματικότητα απαιτεί
τη συμμόρφωση με τους ισχύοντες κανόνες, τις αρχές αλλά και τις βασικές
αξίες. Η οριοθέτηση κανόνων από το σχολείο διασφαλίζει πρωτίστως την
ομαλή διεξαγωγή της διδασκαλίας, την κοινωνικοποίηση των μαθητών και
γενικότερα την υλοποίηση των στόχων. Στη σχολική πραγματικότητα αιτίες
ελλιπούς πειθαρχίας είναι κυρίως η ελλιπής εμπιστοσύνη στον εκπαιδευτικό, η
δυσαρέσκεια προς το σχολείο, η έλλειψη ενδιαφέροντος από το μαθητή για
όσα λαμβάνουν χώρα στο σχολείο, η απουσία κινήτρων και η αδυναμία
συγκέντρωσης, η ανάγκη για αναγνώριση, ώστε να προκληθεί το ενδιαφέρον
του εκπαιδευτικού προς το μαθητή, τα ψυχολογικά προβλήματα της συμπερι-
250Αχιλλέας Καψάλης, Παιδαγωγική Ψυχολογία, ό. π., σ.525
251Αργύρης Κυρίδης, Η πειθαρχία στο σχολείο. Θεωρεία και Έρευνα., εκδ. Gutenberg,
Αθήνα 1999, σ.37
- 77 -
φοράς του μαθητή ή ακόμη και τα προβλήματα στην οικογένεια252.
Η απαίτηση της υπακοής από τον εκπαιδευτικό απαιτείται να

εξωτερικεύεται με αγάπη και σεβασμό προς το μαθητή, ως πηγή προστασίας
του σώματος και της συνείδησής του, ως παράδειγμα για τη διαμόρφωση και
απόκτηση καλών συνηθειών, χαρακτηριστικά στα οποία θα βασιστεί η
μελλοντική συμπεριφορά του μαθητή 253. Το παιδί, όταν δεν γίνεται
αναγνώριση των προσόντων του, δεν δέχεται επαίνους και δεν επιδεικνύεται
το απαιτούμενο ενδιαφέρον προς τις ανάγκες του και τα προβλήματά του,
υποφέρει και ορισμένες φορές καταφεύγει στην αταξία και την απειθαρχία,
ώστε να προσελκύσει το ενδιαφέρον του περιβάλλοντός του, χωρίς να
λαμβάνει υπόψη του την πιθανή τιμωρία ή επίπληξη που θα ακολουθήσει. Ο
ρόλος της νηπιακής και της πρώτης παιδικής ηλικίας, είναι σπουδαίος και
αποφασιστικός στη διαμόρφωση της μετέπειτα ζωής του ανθρώπου, καθώς οι
ψυχικές διαταραχές που παρουσιάζονται αργότερα είναι δυνατόν να έχουν τις
ρίζες τους στην παραμέληση που δέχεται στη συγκεκριμένη χρονική περίοδο.
Η αστοργία που βιώνει ένα παιδί στη βρεφική ή νηπιακή του ηλικία αποφέρει
ακόμη χειρότερα αποτελέσματα, σε περίπτωση που αυτή μεταβληθεί σε
περιφρόνηση και αποστροφή προς το παιδί 254.
Ο εκπαιδευτικός από την πλευρά του προκειμένου να διασφαλίσει την

πειθαρχία στη σχολική τάξη, καλείται α) να διαμορφώσει τη διδασκαλία του
με τέτοιο τρόπο( σκοποθεσία, διδακτική μεθοδολογία), ώστε να προκληθεί το
ενδιαφέρον του μαθητή, β) να δημιουργεί ατμόσφαιρα εμπιστοσύνης μέσω
του επαίνου, της ενθάρρυνσης και του διαλόγου με όλους τους μαθητές της
σχολικής τάξης, γ) να αντιμετωπίζει με χιούμορ μεμονωμένα περιστατικά, να
χτίζει γέφυρες επικοινωνίας με το μαθητή και σε περίπτωση που θεωρείται
αναγκαίο να επικοινωνεί με τον γονέα και δ) να αντιμετωπίζει με σοβαρότητα
τη σχολική καθημερινότητα. Βασιζόμενοι στα προαναφερθέντα, συμπεραίνε-

σχολείο, ό. π., σ.305
Βασιλόπουλος Χρήστος, Ελευθερία της σκέψης και διδασκαλία του μαθήματος

253
των θρησκευτικών στη Μέση Εκπαίδευση, εκδ. Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη 1991, σ. 46-47
254 Βασιλείου Χαρώνη, Ψυχολογία και αγωγή των εφήβων, Αθήνα 1976, σ. 75
- 78 -
ται ότι το βασικό γνώρισμα της πειθαρχίας στη σχολική πραγματικότητα είναι
η αμοιβαία συνεννόηση του εκπαιδευτικού με το μαθητή και η αποφυγή της
παθητικής υπακοής σε αυτόν. Μέσω της διαδικασίας αυτής, ο μαθητής θα
φιλοτιμηθεί να περιορίσει τον εγωισμό του και να αποκτήσει ισχυρή αίσθηση
του καθήκοντος, καθώς και πειθαρχημένη συναίσθηση του χρέους του255.
Η πειθαρχία δεν έχει την αρνητική απόχρωση που την συνδέει κυρίως
με την ποινή. Πειθαρχία νοείται η εξασφάλιση των προϋποθέσεων που
επηρεάζουν την αδιάκοπη εργασία στο σύνολο της τάξης. Με την έννοια αυτή,
μαθητή αλλά και παρακινεί τον δειλό μαθητή, ταυτίζοντας έτσι την έννοια της
πειθαρχίας με την έννοια της αγωγής256.
Ο Άγιος Ιωάννης της Κλίμακος, αναφέρει, ότι με την υπακοή

νεκρώνεται ο εγωκεντρισμός και η ματαιόδοξη πλευρά του ανθρώπου 257. Και
στη χριστιανική αγωγή όπως σημειώνει ο Άγιος Παΐσιος, η πνευματική
υποταγή στο θέλημα του Θεού, αποτελεί πνευματική ελευθερία και ενώ η
υπακοή είναι ελευθερία, ο πειρασμός από κακία την εμφανίζει ως σκλαβιά
ενεργοποιώντας την αντίδραση του παιδιού258. Η αγάπη συνδυαστικά με τον
σεβασμό της ελευθερίας και της προσωπικότητας του μαθητή, σε φυσικό αλλά
και σε πνευματικό επίπεδο, είναι θεμελιώδη χαρακτηριστικά για την
ανάπτυξη της υπακοής259. Μέσα σε μια καλή οικογένεια, το παιδί κινείται με
ελευθερία και σεβασμό, δίχως το παιδί να είναι περιορισμένο και να νιώθει

256 Αχιλλέας Καψάλης, Παιδαγωγική Ψυχολογία, ό. π., σ.525
257Ιωάννου της κλίμακος, Σχόλια εις λόγον Δ΄, PG 88, 752C.
259 Κωνσταντίνος Ζορμπάς, Το θρησκευτικό φαινόμενο και το Μάθημα των

Θρησκευτικών στην προοπτική του ευρωπαϊκού μέλλοντος, εκδ. Ιδιωτική, Βόλος 2006, σ. 73
- 79 -
σκλαβωμένο μέσα σε μια στρατιωτική πειθαρχία 260. Στρατιωτική πειθαρχία
έλεγε ο πατήρ Παΐσιος σημαίνει ότι υπάρχει φόβος μέσα στην ψυχή του
παιδιού 261.
261 Αθανάσιος Ρακοβαλής. Ο πατήρ Παΐσιος μου είπε…, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 31
- 80 -
3.ΤΑΠΕΙΝΩΣΗ
Ο γέροντας Πορφύριος, θέλοντας να τονίσει τη σπουδαία σημασία της

ταπείνωσης ως παιδαγωγικό μέσο. Ανέφερε ότι η ταπείνωση αποτελεί το
φάρμακο και το μεγάλο μυστικό που οδηγεί και βοηθάει την πρόοδο των
παιδιών. Η εμπιστοσύνη στον Θεό, εξασφαλίζει την απόλυτη ασφάλεια, διότι
ο Θεός είναι το παν. Ο Θεός επιθυμεί να καθοδηγούμε τα παιδιά στην
ταπείνωση. Τίποτα δεν μπορεί να καταφέρει ένας ενήλικας ή ένα παιδί, χωρίς
την ταπείνωση. Και συνέχιζε χαρακτηριστικά να συμβουλεύει ότι η
ενθάρρυνση του παιδιού, απαιτεί προσοχή. Πρότεινε να παροτρύνονται τα
παιδιά στην προσευχή, ώστε να τους δώσει ο Θεός δυνάμεις, για να
καλλιεργήσουν τα χαρίσματα που τους έχουν δοθεί, για την επιτυχία τους 262.
Ο γέροντας Παΐσιος, θεωρούσε την ταπείνωση τη σπουδαιότερη όλων
των αρετών, και τόνιζε πόσο απαραίτητη είναι στην εργασία των αρετών.
Ένας ταπεινός άνθρωπος διαθέτει όλα τα πνευματικά αρώματα, την
απλότητα, την πραότητα, την αγάπη χωρίς όρια, την καλοσύνη, την
ανεξικακία, τη θυσία, την ευλάβεια, τη σιωπή και την υπακοή 263, χαρίσματα
και αρετές, οι οποίες είναι το ζητούμενο και για τον εκπαιδευτικό. Η Παναγία
είπε «Μεγαλύνει ἡ ψυχή μου τὸν Κύριον καὶἠγαλλίασε τὸ πνεῦμά μου ἐπὶ τῷ
Θεῷ τῷ σωτῆρί μου,ὅτι ἐπέβλεψεν ἐπὶ τὴν ταπείνωσιν τῆς δούλης αὐτοῦ»264.
Ο ταπεινός άνθρωπος δύναται να γίνει άγγελος και να βρεθεί στον Παράδεισο
μέσα σε ένα λεπτό, διότι η Χάρις του Θεού, αναπαύεται μέσα στην ψυχή του
ταπεινού ανθρώπου. «ὁ Θεὸς ὑπερηφάνοις ἀντιτάσσεται, ταπεινοῖς δὲ δίδωσι
χάριν.», αναφέρει το Ευαγγέλιο265.

Ο γέροντας Πορφύριος προσπαθώντας να προσδιορίσει την ταπεί-
νωση, έλεγε ότι ο ταπεινός άνθρωπος δεν αποτελεί μια προσωπικότητα δια-
λυμένη, αλλά γνωρίζοντας την κατάσταση στην οποία βρίσκεται, αναγνωρίζει
την αμαρτωλότητά του, αποδέχεται τις παρατηρήσεις των υπολοίπων ανθρώ-
263ΓέρωνΠαΐσιοςΑγιορείτης,Λόγοι Ε΄, Πάθη και αρετές, ό. π., σ. 165-166
264Λουκ. 1, 46 – 48
265 Ιακ. 4,6
- 81 -
πων λυπάται χωρίς να απελπίζεται, θλίβεται χωρίς να εξουθενώνεται και δεν
οργίζεται266. Ο ταπεινός άνθρωπος, όντας ο δυνατότερος του κόσμου, νικάει,
αλλά και σηκώνει τα ξένα βάρη, τα οποία οικειοποιείται από αγάπη, νιώ-
θοντας ο ίδιος εσωτερικά μεγάλη χαρά267.
Μέσα σε μια οικογένεια, όταν υπάρχει θέληση για πνευματική καλλι-

έργεια, η ταπείνωση ανάμεσα στα πρόσωπα, είναι βοηθητική, καθώς αυτός ο
οποίος ταπεινώνεται, ελκύει την χάρη του Θεού και έπειτα γίνεται βοηθητικός
για τους υπόλοιπους. Η ταπεινή συμπεριφορά ποτέ δεν αποτελεί αιτία
προσβολής του συνάνθρωπου, διότι η έκφρασή της πηγάζει πάντοτε από την
αγάπη268. Με την ταπείνωση, ο άνθρωπος γεμίζει φως και δεν σκοντάφτει
στην πνευματική του ζωή, ξεπερνώντας όλα τα εμπόδια. Η ταπείνωση, είναι
βοηθητική στον άνθρωπο, ώστε εκείνος δεν μπορεί να πέσει, διότι βαδίζει στα
χαμηλά269.
Η νοοτροπία της σημερινής κοινωνίας, προκαλεί ανεπανόρθωτη βλάβη

στα παιδιά, καθώς πρεσβεύει μια διαφορετική παιδαγωγική, η οποία τα
οδηγεί στην ασυδοσία270.Οι γονείς με την αγωγή που προσφέρουν στο παιδί
τους, το απομακρύνουν από το σύνολο των αξιών της ζωής, εμφυτεύοντας τον
εγωισμό στο παιδί τους, ήδη από μικρή ηλικία. Ζώντας το παιδί μέσα σε αυτό
το πλαίσιο, δεν μαθαίνει και δεν ασκείται στην ταπείνωση, που είναι απα-
ραίτητη για την ψυχή του ανθρώπου, ενώ σε περίπτωση που απουσιάζει είναι
σαν να απουσιάζει η καρδιά από τον οργανισμό. Η καρδιά δίνει ζωή στον
οργανισμό, ενώ η ταπείνωση δίνει ζωή στην ψυχή. Με τον εγωισμό, ο άνθρω-
πος μεταβάλλεται σε κομμάτι του κακού πνεύματος, δηλαδή αναπτύσσεται με
το κακό πνεύμα και όχι με το αγαθό. Συμπερασματικά, είναι αναγκαίο το
παιδί να μάθει και να ασκείται στην ταπεινή ζωή, διότι όπου υπάρχει η
ταπείνωση, είναι παρούσα η υγεία της ζωής271.
266 Γέροντος Πορφυρίου Ιερομονάχου, Ανθολόγιο Συμβουλών, ό. π., σ.346-347

268 Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Λόγοι Ε΄, Πάθη και αρετές, ό. π., σ. 182-183
269 Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Λόγοι Ε΄, Πάθη και αρετές, ό. π., σ. 189-190
270 Γέρων Πορφύριος Καυσοκαλυβίτης, Βίος και Λόγοι, ό. π., σ.444
271 Γέρων Πορφύριος Καυσοκαλυβίτης, Βίος και Λόγοι, ό. π., σ.442-444
- 82 -
Για τη δικτύωσή του ανθρώπου με τον Θεό, είναι αναγκαίος ο συντονισμός
του πομπού του ανθρώπου στην αγάπη και του δέκτη του ανθρώπου στην
ταπείνωση, ώστε να επιτευχθεί η επικοινωνία με τον Θεό, διότι η συχνότητα,
στην οποία εργάζεται ο Θεός είναι Αγάπη – Ταπείνωση 272.
272Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Λόγοι ΣΤ΄, Περί προσευχής ,Ιερόν Ησυχαστήριον

«Ευαγγελιστής Ιωάννης ὁ Θεολόγος», Σουρωτή Θεσσαλονίκης 2012,σ. 34
- 83 -
4. ΕΠΑΙΝΟΣ - ΤΙΜΩΡΙΑ - ΔΙΑΛΟΓΟΣ
Οι διάφορες μορφές συμπεριφοράς ερμηνεύονται με βάση την αποδοχή ή την

αντίδραση που βρίσκουν στο περιβάλλον. Η αποδοχή αυξάνει τις πιθανότητες
επανάληψης μιας συμπεριφοράς, ενώ η αντίδραση τις μειώνει. Η θετική
ενίσχυση μιας συμπεριφοράς, σταθεροποιεί τη συγκεκριμένη συμπεριφορά,
αλλά και γενικότερα τονώνει την αυτοπεποίθηση του παιδιού, δημιουργώντας
τις συναισθηματικές προϋποθέσεις για περισσότερες επιτυχίες. Η θετική
ενίσχυση θεωρείται αποτελεσματικότερη για τη διαμόρφωση μιας συμπε-
ριφοράς, ενώ συνιστάται η αποφυγή των αρνητικών ενισχύσεων 273.Οι αρνη-
τικοί ενισχυτές χρησιμοποιούνται με αποτελεσματικότητα σε περιπτώσεις που
ζητούμενο είναι η εξάλειψη ανεπιθύμητων μορφών συμπεριφοράς, ενώ για
την οικοδόμηση επιθυμητών αντιδράσεων και συμπεριφορών συνίσταται η
χρήση θετικών ενισχυτών274.
Ως έπαινος εννοείται η κοινωνική ενδυνάμωση, η επιβράβευση και η

αναγνώριση, η οποία εκλαμβάνεται από τον εμπλεκόμενο ως θετική αποδοχή
της προσπάθειας που καταβάλλει. Ο έπαινος λειτουργεί ως κινητήριος δύναμη
για τη δραστηριοποίηση του ανθρώπου275. Ο Μέγας Βασίλειος επισημαίνει ότι
θεωρείται αναγκαίο η χρήση της επιδοκιμασίας του εκπαιδευτικού προς τον
μαθητή να γίνεται με ορθό τρόπο, ώστε να στοχεύει στη διόρθωση των
σφαλμάτων του, με την επιμελή και επιστημονική διδασκαλία276.Ο έπαινος,
κατέχει μεγάλη παιδαγωγική αξία, καθώς δύναται να λειτουργήσει
ενθαρρυντικά για κάθε μαθητή, ακόμη και για έναν μαθητή που παρουσιάζει
χαμηλή σχολική επίδοση ή αδιαφορία για τη διαδικασία της μάθησης 277. Η
273Αχιλλέας Καψάλης, Παιδαγωγική Ψυχολογία, ό. π., σ. 222-223

276Μέγας Βασίλειος, Όρη κατά Πλάτος, Ερώτησις ΜΔ΄,PG 1032
277Εμμανουήλ Κολιάδης, Θεωρίες μάθησης και εκπαιδευτική πράξη. Συμπεριφορι-

στικές θεωρίες., τ. Α΄, εκδ. Ελληνικά γράμματα, Αθήνα 1996, σ. 16
- 84 -
διδασκαλία γίνεται καλύτερη, όταν επαινούνται οι αρετές του παιδιού, σε
αντίθεση με τον καυτηριασμό των αδυναμιών τους. Η σωστή χρήση των
παρατηρήσεων γίνεται έπειτα από πολλή προσευχή και με πολλή αγάπη. Σε
περίπτωση που ο παιδαγωγός αισθάνεται αγανάκτηση προς το παιδί μοιάζει
με γροθιά στο στομάχι του παιδιού, ενώ η αγκαλιά με τη σκέψη και το
χάιδεμα με το νου του ίδιου είναι βοηθητική προς το παιδί278.
Ο έπαινος προκαλεί κακό στο παιδί, το πλανεύει και χαλάει το δρόμο

της ζωής του. Είναι αυτός που στέκεται εμπόδιο στην προετοιμασία του
παιδιού για την αντιμετώπιση των δυσκολιών που θα συναντήσει στη
μετέπειτα ζωή του και ευθύνεται για τη αποτυχία του, διότι δεν αποτελεί
βοηθητικό στοιχείο για την ανάπτυξη της προσαρμοστικότητάς του. Το παιδί
δεν ωφελείται από τα επαινετικά λόγια, διότι μαθαίνει να μη στερείται τίποτε
από αυτά που επιθυμεί, να μην του εναντιώνεται κανένας και να μην πιέζεται
και με αυτόν τον τρόπο είναι ανίκανο να εκφράσει την αντίδρασή του, ακόμη
και στις μικρές δυσκολίες, που έρχονται στη ζωή του. Σε περίπτωση που
προκύψει κάποια δυσκολία ή παρουσιαστεί κάποιο εμπόδιο, το παιδί δε
διαθέτει το απαιτούμενο σθένος για την αντιμετώπισή του279.
Το παιδί με τον συνεχή έπαινο δεν οικοδομείται, αλλά αντίθετα αποκτά

εγωισμό και κενοδοξία, καθώς επιδιώκει διαρκώς τον έπαινο και την προσοχή
των άλλων, ακόμη κι αν είναι ψεύτικος. Ο έπαινος του παιδιού, χωρίς
διάκριση, θεριεύει τον εγωισμό του παιδιού και το αποτρέπει από το να γίνει
χριστιανός, επιθυμώντας τον διαρκή έπαινο, την αγάπη όλων των ανθρώπων
που βρίσκονται γύρω του, αλλά και καταβάλλοντας προσπάθεια προσέλκυσης
μόνο θετικών λόγων για το πρόσωπό του. Η συγκεκριμένη αγωγή δεν
αποτελεί την επιθυμητή από την Εκκλησία μας, η οποία διδάσκει την αλήθεια
και προτρέπει το παιδί στη γνώση της, ώστε το παιδί να γίνει προσεκτικό, να
είναι υπάκουο και να εγκρατεύεται. Για την κατατόπιση και ενημέρωση του
παιδιού ότι κάποια πράξη δεν είναι η σωστή και εκφράζοντας την αλήθεια,
ακόμη και με τη χρήση του μαλώματος, το παιδί οδηγείται στην αγάπη του
278 Ο Όσιος γέρων Πορφύριος, Αγαπώσα καρδία, ό. π. , σ. 206
279 Γέρων Πορφύριος Καυσοκαλυβίτης, Βίος και Λόγοι, ό. π., σ. 437 – 438
- 85 -
Θεού και στην ταπείνωση280.
Ο έπαινος που εκφράζεται στο παιδί δημιουργεί το «υπερεγώ» και το

μετατρέπει σε επιρρεπές στα διαβολικά πράγματα, ωθώντας το σε απομά-
κρυνση από όλες τις αξίες της ζωής του281.
Ο γονέας ως πρώτος παιδαγωγός του παιδιού και έπειτα και ο εκπαι-

δευτικός που ακολουθεί ως παιδαγωγός του παιδιού, χρησιμοποιώντας τον
διαρκή έπαινο, λέγοντας στο παιδί εγωιστικά λόγια, το απομακρύνουν από το
Πνεύμα του Θεού και το αποξενώνουν από την Εκκλησία. Το παιδί
μεγαλώνοντας, πηγαίνοντας στο σχολείο, χάνει τον σεβασμό προς τον Θεό,
προς τους γονείς, αλλά και προς όλους. Γίνεται ατίθασο, σκληρό, άπονο, δίχως
σεβασμό προς τη θρησκεία, προς τον Θεό282. Ο γονέας πρέπει να δίνει μεγάλη
προσοχή στον χρόνο, κατά τον οποίο χρησιμοποιεί το μάλωμα στο παιδί του.
Είναι προτιμότερο να μη χρησιμοποιεί τέτοιο τρόπο κατά τις βραδινές ώρες,
διότι το παιδί επεξεργάζεται την αντίδρασή του, αναζητά με το μυαλό του
διάφορες λύσεις και καθώς μπαίνει και ο διάβολος, είναι πιθανό να επέλθει η
απελπισία μέσα του. Ακόμη, καλύτερη επιλογή από την επιλογή του
μαλώματος του παιδιού είναι η συμβουλή των γονέων προς το καλό,
υπομένοντας και δίνοντας στο παιδί να κατανοήσει ότι η πράξη του ή η
συμπεριφορά του είναι λανθασμένη. Η χρήση χειρονομιών από τον γονέα για
τη συμμόρφωση του παιδιού είναι αποτελεσματικές μόνο σε περιπτώσεις που
το παιδί είναι σε μικρή ηλικία και δεν γίνεται αντιληπτός ο κίνδυνος που
διατρέχει283. Ειδικότερα, ο γονέας με τη συχνή χρήση του «μη, μη» στο παιδί,
ακόμη και για μικροπράγματα ή καμιά φορά και άδικα, δεν πετυχαίνει την
αποφυγή μιας ανεπιθύμητης συμπεριφοράς, μεγαλύτερης σπουδαιότητας και
σοβαρότητας, διότι το παιδί έχει συνηθίσει και δεν υπακούει σε αυτόν. Το
παιδί δεν είναι ικανό να αντιλαμβάνεται ότι στο «μη» του γονέα ενυπάρχει η
αγάπη του και η επιθυμία του για προστασία. Γι τον λόγο αυτό χρειάζεται με-
280 Γέρων Πορφύριος Καυσοκαλυβίτης, Βίος και Λόγοι, ό. π., σ. 438 – 440
- 86 -
γάλη διάκριση από τον παιδαγωγό284.
Η χρήση συνεχών επιπλήξεων και σκληρών και εξουθενωτικών

τιμωριών και ειδικά μπροστά σε ξένα πρόσωπα είναι ικανά να αποτελέσουν
αιτία απομόνωσης του παιδιού από το οικογενειακό του περιβάλλον, γεγονός
που αντανακλάται άμεσα στη σχολική και κοινωνική του συμπεριφορά. Ο
συνεχής εξευτελισμός του παιδιού από τον μεγαλύτερο αποτελεί πηγή πολλών
διαταραχών στον χαρακτήρα του παιδιού. Η ειρωνεία των γονέων, οι
αψυχολόγητες εκφράσεις προτίμησης και αγάπης προς ένα από τα παιδιά
τους, οι ατυχείς συγκρίσεις του ενός αδερφού προς τα άλλα αδέρφια του ή
ακόμη και με άλλα παιδιά, δεν προάγουν την προσωπικότητα του παιδιού. Η
μεγαλύτερη αδεξιότητα και αστοχία των γονέων ή των εκπαιδευτικών είναι να
κάνουν το παιδί να πιστεύει για τον εαυτό του ότι είναι ένας τεμπέλης,
άχρηστο μέλος της κοινωνίας, ένας αδιόρθωτος άνθρωπος με κακοήθεια και
πονηριά. Αυτή η αδεξιότητα από μέρους των φορέων της αγωγής, ονομάζεται
από τους ψυχολόγους «κατωτεροποίηση», η οποία ορίζεται ως η ταπείνωση
του παιδιού και ως συνεχής υποτίμησή του από τους μεγάλους. Η τιμωρία
είναι κάποιες φορές απαραίτητη για τη συμμόρφωση και σωτηρία του παιδιού
και διαφοροποιείται από την προαναφερθείσα αδέξια μεταχείριση 285.
Η ποινή, σύμφωνα με τον Καψάλη, ως αρνητική ενίσχυση δεν επιδρά

αποτελεσματικά στη διαμόρφωση επιθυμητής συμπεριφοράς από τον μαθητή.
Εκφράζεται μια επιφυλακτικότητα ως προς τη χρήση ποινών ως
παιδαγωγικών μέσων για ποικίλους λόγους. Η ποινή μπορεί να λειτουργήσει
ως θετική ενίσχυση μιας προβληματικής συμπεριφοράς ενός μαθητή που
επιδιώκει την προσέλκυση του ενδιαφέροντος των συμμαθητών του, καθώς
ενισχύει την επιθυμία του για επανάληψή της. Επίσης, δημιουργεί, με
ελάχιστες εξαιρέσεις δυσάρεστα συναισθήματα, όπως δυσαρέσκεια, πείσμα,
οργή και μίσος. Ακόμη, επιφέρουν δυσάρεστες επιπτώσεις στην ψυχική υγεία
του παιδιού, καθώς επιτείνουν το άγχος, το οποίο βιώνει. Η τιμωρία, ως ε-
πιλογή παιδαγωγικού μέσου, είναι ένας τρόπος ελέγχου του παιδιού, αλλά δεν
285Βασίλειος Χαρώνης, Ψυχολογία και αγωγή των εφήβων, ό. π., σ. 73 - 74
- 87 -
πρέπει να επιλέγεται με ευκολία, καθώς υποδηλώνεται η ανικανότητα δια-
χείρισης μιας προβληματικής κατάστασης με έναν πιο θετικό τρόπο. Ως προς
την αποτελεσματικότητα της ποινής, που χρησιμοποιείται από τον παι-
δαγωγό, ο τόνος της φωνής παίζει σπουδαίο ρόλο. Η αναγκαιότητα της ποινής
είναι απαραίτητο να παρουσιάζεται με κανονική φωνή στο παιδί και αν είναι
δυνατόν με τόνο συμπάθειας και συγγνώμης286.
Στη σημερινή εποχή η παιδαγωγική παραδέχεται την άποψη πως κατά

τη σχολική ζωή του παιδιού πρέπει να γίνεται έλλογη χρήση της αμοιβής και
της ποινής ως μέσων που αποβλέπουν στην ανάπτυξη του γνωστικού πεδίου
του παιδιού αλλά κυρίως στην εξέλιξη της προσωπικότητας και του
χαρακτήρα του. Προτιμότερο είναι ο μαθητής, με την πάροδο του χρόνου, να
υποβοηθιέται από τον εκπαιδευτικό στην κατάκτηση της ικανότητάς του για
αυτοαγωγή και ταυτόχρονα την απόκτηση της συνήθειας για αυτοαμοιβή και
αυτοτιμωρία, δηλαδή για αυτοαξιολόγηση των σχολικών επιδόσεων και των
εκδηλώσεων της συμπεριφοράς του287.
Ένα από τα κύρια μέσα της αγωγής του παιδιού αποτελεί ο διάλογος. Η
λέξη προερχόμενη από το ρήμα διαλέγομαι, σημαίνει μιλώ για κάτι που έχει
ιδιαίτερη σημασία, συσκέπτομαι 288. Ο διάλογος αποτελεί αναπόσπαστο
κομμάτι κάθε σχολικής εργασίας289. Η συνεργασία ανάμεσα σε εκπαιδευτικό
και μαθητή είναι απαραίτητη στη σύγχρονη διδασκαλία. Ο εγωκεντρισμός του
παιδιού, που είναι παρών, κατά την παιδική ηλικία, υποχωρώντας σταδιακά,
παραχωρεί τη θέση του στο Εσύ και βάζει τα θεμέλια για μια σωστή μορφή
επικοινωνίας. Προϋποθέσεις ενός σωστού διαλόγου είναι ο ορισμός του προς
συζήτησιν θέματος και ο εντοπισμός του σκοπού της συζήτησης, η ενθάρ-
ρυνση του μαθητή στη συμμετοχή του και η ανάπτυξη της κριτικής σκέψης
286Αχιλλέας Καψάλης, Παιδαγωγική Ψυχολογία, ό. π., σ.538 – 539
287Γεώργιος Κρουσταλάκης, Διαπαιδαγώγηση, πορεία ζωής, ό. π., σ. 57
288 Ιωάννης Κογκούλης, Διδακτική των Θρησκευτικών στην Πρωτοβάθμια και

Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, ό. π., σ. 169 -174
289Ιωάννης Κογκούλης, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική, σ. 301
- 88 -
του. Στοιχείο, το οποίο αποτελεί βοηθητικά μέσα στην ανάπτυξη ενός δια-
λόγου είναι η στενή σχέση μεταξύ των μαθητών με τον εκπαιδευτικό 290.
290 Ιωάννης Κογκούλης, Διδακτική των Θρησκευτικών στην Πρωτοβάθμια και Δευτε-
ροβάθμια Εκπαίδευση, ό. π., σ. 173
- 89 -
5. ΠΡΟΣΕΥΧΗ
Η επικοινωνία με όλους τους σταθμούς του κόσμου, δεν ωφελεί σε τίποτε τον
άνθρωπο, εάν δεν υπάρχει η προϋπόθεση, που είναι η επικοινωνία με τον Θεό,
η ουράνια επικοινωνία, διότι με την τελευταία ο άνθρωπος αποκτά επαφή με
τον Θεό και αντλεί δύναμη από Αυτόν 291. Ο Άγιος Παΐσιος ανέφερε ότι ο Θεός
δίνει τη δυνατότητα συνεχούς επικοινωνίας μαζί Του, ώστε να είναι
βοηθητικός ως προς τον άνθρωπο, αλλά ο άνθρωπος δεν εκμεταλλεύεται
αυτήν την δυνατότητα, διότι φαίνεται περισσότερο δύσκολη η επικοινωνία
μαζί Του, παρά με τους ανθρώπους, με τους οποίους μπορεί αδιάκοπα να
συνομιλεί, χωρίς να νιώθει κούραση 292.
Από την ευαίσθητη ήδη περίοδο της κυήσεως, η γυναίκα πρέπει να

προσεύχεται πολύ, να διαβάζει τους ψαλμούς, να ψάλλει τροπάρια και
γενικότερα να ζει μια αγία ζωή. Αυτό αποτελεί προσωπική της ωφέλεια, αλλά
και του παιδιού, καθώς κάνοντας θυσίες για χάρη του εμβρύου, εκείνο αποκτά
από την αρχή του άγιες καταβολές 293. Για τη σωστή αγωγή του παιδιού
αναγκαία θεωρείται η συνοδοιπορία του με ανθρώπους πολλής και θερμής
προσευχής, διότι το παιδί λειτουργώντας μιμητικά προς τον συγκεκριμένο
άνθρωπο, θα «ζηλέψει» και θα κάνει και αυτό το ίδιο. Μια μητέρα δεν αρκεί
να χαρίζει το αισθητό χάδι στο παιδί της, αλλά πρέπει να ασκείται στο
πνευματικό χάδι της προς το παιδί, διότι η προσευχή διενεργεί θαύματα. Σε
περίπτωση μητρικής μυστικής προσευχής προς το παιδί, εκείνο
συναισθάνεται στην ψυχή του ένα ανεξήγητο χάδι, το οποίο το ελκύει προς τη
μητέρα του 294. Το παιδί ζει μέσα σε μια ασφάλεια, σε μια σιγουριά, όταν η
μητέρα αγκαλιάζει μυστικά το παιδί με τη θερμή, συνεχή, επίμονη προσευχή
της και απελευθερώνεται από όλα εκείνα που το περιορίζουν και το ταλαιπω-
291Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Λόγοι ΣΤ΄, Περί προσευχής, ό. π., σ. 22
292Γέρων ΠαΐσιοςΑγιορείτης, Λόγοι ΣΤ΄, Περί προσευχής, ό. π., σ. 23
294Γέροντος Πορφυρίου Ιερομονάχου, Ανθολόγιο Συμβουλών, ό. π., σ. 300
- 90 -
ρούν 295. Μια μητέρα καλό είναι να ζει τη βιωτή της με απλό τρόπο, διότι
προσπαθώντας να εκτελεί τα καθήκοντα του σπιτιού της και της οικογένειάς
της με συνέπεια και τελειότητα, ο χρόνος για την προσευχή της είναι πάντοτε
πολύ περιορισμένος, ενώ με την απλότητα στην καθημερινότητά της, έχει τη
δυνατότητα να παρουσιάσει μεγάλη προκοπή 296.
Η πιο αποτελεσματική μέθοδος για την επίλυση των προβλημάτων του

ανθρώπου σε οποιονδήποτε τομέα είναι η προσευχή, διότι οι υπόλοιποι
τρόποι, οι οποίοι χρησιμοποιούνται από ένστικτο, δεν λειτουργούν και τις
περισσότερες φορές αποτυγχάνουν. Η προσευχή που γίνεται προς το παιδί,
είναι αυτή που του προσφέρει αγαθούς λογισμούς από τον Χριστό και όσο πιο
εντατική είναι, τόσο οι αγαθοί λογισμοί έχουν αυξητική τάση 297. Οι
παιδαγωγοί πρέπει να απευθύνουν όσο λιγότερα λόγια γίνεται προς το παιδί,
ενώ περισσότερη πρέπει να είναι η προσευχή για αυτό. Με την ομιλία του ο
παιδαγωγός γίνεται ενοχλητικός προς το παιδί και επιτυγχάνει την αντίδραση
και την αγανάκτησή του, ενώ με τη μυστική προσευχή απευθύνεται στην
καρδιά του παιδιού. Ακόμη και σε περιπτώσεις που θεωρείται απαραίτητη η
προφορική επέμβαση του παιδαγωγού, καλό είναι να έπεται της προσευχής
του για το συγκεκριμένο ζήτημα, διότι οι διαρκείς συμβουλές, τον καθιστούν
βαρετό στα μάτια του παιδιού, το οποίο αργότερα θα αισθάνεται ένα είδος
καταπίεσης. Προτιμότερο είναι ο παιδαγωγός, γονέας και εκπαιδευτικός να
μιλάει στον Θεό για το παιδί και ο Θεός να μιλάει μέσα στην ψυχή του
παιδιού. Ο παιδαγωγός, προσευχόμενος για το παιδί και αναθέτοντάς το στον
Θεό, επιτυγχάνει την επέμβαση του Θεού, κατά συνέπεια δεν είναι απαραί-
τητες οι συμβουλές του με φωνή που να την ακούνε στα αυτιά τους 298.
Χαρακτηριστικό γνώρισμα ενός αληθινού εκπαιδευτικού δεν είναι

αποκλειστικά οι συμβουλές αλλά και η προσφορά βοήθειας στον μαθητή του
295Γέρων Πορφύριος Καυσοκαλυβίτης, Βίος και Λόγοι, ό. π., σ. 423-424
297Γέροντος Πορφυρίου Ιερομονάχου, Ανθολόγιο Συμβουλών, ό. π., σ. 301
- 91 -
διά της προσευχής 299. Ο Γέροντας Πορφύριος χρησιμοποιώντας μια παι-
δαγωγική βαθύτερης αγιοπνευματικής επικοινωνίας, ανέφερε για τους
εκπαιδευτικούς ότι αν σήμερα οι παιδαγωγοί προσπαθούσαν να σιωπούν, να
περιμένουν, να υπομένουν και να προσεύχονται, τότε η παιδαγωγική θα
γινόταν υπόθεση «γονάτων», δίνοντας τη σιγουριά της αποτελεσματικότητας
300. Ο Γέροντας Πορφύριος, συμβούλευε τους εκπαιδευτικούς να έχουν
«αγάπη εν προσευχή» προς τους μαθητές τους, διότι είναι αυτή που πραγ-
ματικά τους ωφελεί. Για κάθε παιδί που υπάρχει κοντά στον εκπαιδευτικό, η
προσευχή είναι απαραίτητη, ώστε εκείνο να αποδέχεται τη χάρη του Θεού και
να ενώνεται μαζί του. Ιδιαίτερα για τα απαιτητικά τμήματα και προτού
εισέρθει ο εκπαιδευτικός μέσα στην αίθουσα, να χρησιμοποιεί την ευχή : «Κύ-
ριε Ιησού Χριστέ...» ως μέσο, ενώ μπαίνοντας στην τάξη και αγκαλιάζοντας
με το βλέμμα του όλους τους μαθητές, να προσεύχεται και έπειτα να μιλάει
προσφέροντας τον εαυτό του. Λειτουργώντας με αυτόν τον τρόπο και
κάνοντας αυτήν την προσφορά εν Χριστώ, ο εκπαιδευτικός θα χαίρεται, θα
αγιάζεται μαζί με τα παιδιά και θα ζει μέσα στην αγάπη του Χριστού και της
Εκκλησίας, διότι θα γίνεται καλός μέσα στην εργασία 301.
299Ἰω. Χρυσόστομος, Εἰς Φιλιππησίους, ὁμιλ. ΙΔ’, PG 62, 284
300«Εγνώρισαάνθρωπο εν Χριστώ». Μαρτυρίες για τις συμβουλές και τα θαύματα

του Αγίου Πορφυρίου του Καυσοκαλυβίτου, ό. π., σ. 182 - 183
301 Αγ.
Πορφύριος Καυσοκαλυβίτης, Λόγοι περί της αγωγής των παιδιών, Ιερά Μονή
Χρυσοπηγής, Χανιά 2004, σ. 44 – 45
- 92 -
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Οι δύο σύγχρονοι Άγιοι της Εκκλησίας μας, ο Άγιος Παΐσιος ο Αγιορείτης και
ο Άγιος Πορφύριος ο Καυσοκαλυβίτης, με το παράδειγμά τους, αποτέλεσαν
φωτεινούς οδοδείκτες στη ζωή του κάθε ανθρώπου, του κάθε χριστιανού. Με
τον ασκητικό τους βίο, ενέπνευσαν τους ανθρώπους, ώστε να τους
εμπιστευτούν σε θέματα και ζητήματα της καθημερινής τους ζωής, της
πνευματικής τους καθοδήγησης και γενικότερα ολόκληρης της βιωτής τους.
Παρά το γεγονός ότι δεν σπούδασαν κάποια επιστημονική θεολογία,

κατείχαν την εμπειρική και χαρισματική θεολογία. Εκτός από τα χαρίσματα
που τους έδωσε ο Θεός, ξεχώριζαν για το χάρισμα του λόγου, που διέθεταν.
Άνθρωποι ανεξαρτήτου φύλλου, ηλικίας, πεποιθήσεων και θέσεων,
κατέφευγαν σε αυτούς. Με πολύ απλά λόγια και με τη χρήση παραδειγμάτων
από την καθημερινή ζωή, μεταλαμπάδευαν τις μεγάλες αλήθειες της πίστης
μας. Επιπρόσθετα, παρόλο που ούτε είχαν παιδαγωγικές γνώσεις, ούτε κάποιο
πτυχίο παιδαγωγικής επιστήμης, συμβούλευαν και καθοδηγούσαν τους
ανθρώπους, όπως θα τους κατεύθυναν επιφανείς παιδαγωγοί και ψυχολόγοι
της σύγχρονης εκπαίδευσης. Οι απόψεις τους εξακολουθούν να είναι
επίκαιρες και διαχρονικές μέχρι και σήμερα, ενώ είναι επιτακτική ανάγκη του
σύγχρονου ανθρώπου να προσφεύγει σε αυτές, όταν παρουσιαστεί ανάγκη,
αλλά και να τις μελετά και να τις ενστερνίζεται.
Ο Άγιος Παΐσιος τόνιζε και δίδασκε έμπρακτα, πως ο δρόμος για την
αγιότητα, είναι ο δρόμος που περνάει μέσα από την αγάπη. Επεσήμανε πως
δεν υπάρχουν παράπλευροι δρόμοι, παρά μόνο μια ευθεία, η οποία οδηγεί
στην αγάπη, που είναι ο ίδιος ο Θεός. Τόνιζε πως για να κατακτήσει κάποιος
την αγιότητα, είναι απαραίτητη η επίμονη και εντατική εργασία του, ώστε με
τη χάρη του Θεού, να πολεμήσει τα πάθη του, τις αδυναμίες του, τις αμαρτίες
του, τις σκέψεις του, τους λογισμούς του, με σκοπό να απαλλαγεί από αυτά.
Ακολουθώντας τον συγκεκριμένο τρόπο ζωής, ο άνθρωπος θα καταφέρει να
φτάσει στην αγιότητα και επειδή κανείς δεν γεννιέται άγιος, ο άνθρωπος
δύναται να γίνει με την καθημερινή άσκηση του εαυτού του. Παράλληλα ο
άνθρωπος θεωρείται απαραίτητο να ενισχύσει την ψυχή του με την αγάπη,
την ταπείνωση, την προσευχή και την πίστη. Έτσι από το «κατ’ εικόνα» θα
φτάσει στο «καθ’ ομοίωση».
- 93 -
Ο σύγχρονος άνθρωπος όντας απορροφημένος από τα προβλήματά
του, αποπροσανατολίζεται και απομακρύνεται από τον σκοπό της ζωής του.
Ένα από τα σημαντικότερα καθημερινά έργα του, είναι το δύσκολο έργο της
διαπαιδαγώγησης και της ανατροφής των παιδιών του. Σήμερα, εξαιτίας της
μεγάλης σύγχυσης, που επικρατεί, αλλά και της κρίσης που περνάει η παιδεία,
αυξάνεται η ανάγκη για προσήλωση στον συγκεκριμένο στόχο. Η ανάγκη
αυτή γίνεται αντιληπτή σε καθημερινή βάση από όλους τους εμπλεκόμενους
φορείς της αγωγής, δηλαδή την οικογένεια, το σχολείο, αλλά και την
Εκκλησία. Όλοι οι προαναφερθέντες φορείς, προβληματίζονται πάνω στο
γεγονός της αυξανόμενης εμφάνισης έντονων προβλημάτων, όπως για παρά-
δειγμα η αντικοινωνική συμπεριφορά των μαθητών και η παραβατικότητα και
βρίσκονται σε μια διαρκή αναζήτηση της υπαιτιότητας της μεγάλης κοινω-
νικής αλλαγής, που έχει επέλθει.
Για το λόγο αυτό κρίνεται αναγκαία η επιστροφή του ανθρώπου στην

Εκκλησία, στους Αγίους Πατέρες, οι οποίοι μέσω της εν Χριστώ ζωής τους,
μας φανερώνουν τη μια και μοναδική λύση, στην οποία πρέπει να
καταφεύγουμε για τη σωτηρία μας, που είναι ο Χριστός και η Εκκλησία Του.
Μέσα στην αγκαλιά της Εκκλησίας, γίνεται υπέρβαση των ορίων της παιδείας,
της ανθρώπινης σοφίας, της μόρφωσης και συντελείται πλέον η μεταμόρφωση
του ανθρώπου και η ριζική ανακαίνισή του.
Και οι δύο Άγιοι, των οποίων οι βίοι και οι απόψεις, παιδαγωγικές και
μη, μελετήθηκαν στη συγκεκριμένη εργασία, τονίζουν την ανάγκη της
προσευχής στη ζωή του ανθρώπου σαν μέσο λύσης των προβλημάτων του. Ο
Άγιος Πορφύριος έλεγε: «Όταν θέλετε να πείτε κάτι στα παιδιά σας, πέστε το
στην Παναγία, και αυτή θα ενεργήσει». Ωστόσο, τόνιζαν τη σημασία και τη
σπουδαιότητα του ρόλου της αγωγής, η οποία έχει την απαρχή της μέσα στο
οικογενειακό περιβάλλον και κάνει το ξεκίνημά της ήδη από πολύ μικρή
ηλικία, ενώ εξελίσσεται και διαμορφώνεται μέσα στο σχολικό περιβάλλον. Ο
Άγιος Πορφύριος ανέφερε συχνά ότι η μόρφωση είναι ένα πολύ σημαντικό
κομμάτι στον άνθρωπο, που τον βοηθάει να αντιλαμβάνεται με
διαφοροποιημένο τρόπο τα νοήματα των πραγμάτων, που τον περιβάλλουν,
αλλά και αυτά που διαβάζει. Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος αναφέρει ότι η
- 94 -
παιδαγωγική είναι η «τέχνη τεχνών»302, ενώ ο Άγιος Παΐσιος πίστευε ότι το
πιο υπεύθυνο επάγγελμα που μπορεί να κάνει κάποιος, είναι νηπιαγωγός.
Επεσήμανε τη δυσκολία του σαν επάγγελμα, επειδή πρέπει να πλάθει ψυχές
και να γίνεται πρωταγωνιστής στη διαμόρφωση του χαρακτήρα των
ανθρώπων, που είναι πλασμένοι κατ’ εικόνα Θεού. Με αυτό τον τρόπο, ο
νηπιαγωγός γίνεται συνεργός του Θεού, όπως γίνονται συνεργοί Του και οι
γονείς, που τεκνοποιούν. Προχωρώντας τη σκέψη του, συμβούλευε πως αν
δεν έχει κάποιος την απαραίτητη αντοχή, ώστε να γίνει νηπιαγωγός, τότε να
επιλέξει να γίνει δάσκαλος, επάγγελμα με την ίδια υπευθυνότητα. Ενώ αν δεν
μπορεί να γίνει ούτε δάσκαλος, να γίνει καθηγητής.
Και οι δύο αυτοί Άγιοι της Εκκλησίας μας, μας εκπλήσσουν με τις
θέσεις τους στα θέματα της αγωγής, της οικογένειας και της παιδαγωγικής.
Στη σκέψη τους διαφαίνεται η καθοδήγηση του Αγίου Πνεύματος, η οποία
φωτίζει τον νου και την καρδιά τους και τους αγιάζει. Η θεολογία τους, αν-
θρωποκεντρική, στηριζόμενη στο τρίπτυχο: πρόληψη, θεραπεία, εξατομί-
κευση.
Τόνιζαν τη μεγάλη σημασία της στάσης και της συμπεριφοράς των

γονέων και των συζύγων στην πνευματική ανατροφή των παιδιών.
Επεσήμαναν πως κύριο μέλημα και προτεραιότητά των γονέων είναι τα
παιδιά τους και οι αξίες, που θα τους μεταλαμπαδεύσουν, μέσω του
παραδείγματός τους. Ιδιαίτερη έμφαση έδιναν στην ισορροπία που θα πρέπει
να υπάρχει μέσα στο σπίτι, με τη διασφάλιση καλών και υγιών σχέσεων
ανάμεσα στους συζύγους, οι οποίοι με το παράδειγμά τους θα καλλιεργήσουν
σωστές αδελφικές σχέσεις ανάμεσα στα παιδιά τους. Σημαντικό θεωρούσαν
επίσης και το θέμα της προσευχής μέσα στην οικογένεια, παροτρύνοντας τους
γονείς με τα εξής λόγια: «Μιλήστε στο Θεό για τα παιδιά σας και όχι στα
παιδιά σας για το Θεό. Πηγαίνετε εσείς στο Χριστό και θα έρθουν και αυτά».
Προέτρεπαν για θυσιαστική αγάπη με διάκριση και ταπείνωση, και τους
γονείς και τους εκπαιδευτικούς. Τόνιζαν ως παιδαγωγικά μέσα την προσευχή,
302 Β΄Κορινθ. 15 , 3 , PG 61 , 506
- 95 -
την αγάπη, το παράδειγμα, την αγιότητα, τη σιωπή και όχι τον έλεγχο, την
τιμωρία, τον φόβο, το άγχος και την καταπίεση.
Σκοπός της αγωγής είναι να παρέχει στα παιδιά, τις κατευθυντήριες

γραμμές, ώστε να δημιουργήσουν μια ολοκληρωμένη προσωπικότητα.
Ωστόσο το παιδί, δεν έχει ανάγκη μόνο αυτού του είδους την αγωγή, αλλά και
την ορθόδοξη χριστιανική αγωγή, η οποία με τη σειρά της θα καλύψει και τις
πνευματικές ανάγκες του παιδιού. Η χριστιανική αγωγή δεν πρέπει να είναι
περιορισμένη μόνο στην θεωρητική εκμάθηση πληροφοριών και γνώσεων,
αλλά να δημιουργεί προϋποθέσεις και εμπειρίες, ώστε μέσω αυτών να
ανοίγεται δρόμος στο παιδί να ανακαλύπτει τον Χριστό και το σωτήριο έργο
Του. Με την επίτευξη αυτού του στόχου, διαφαίνεται μια ολόπλευρη
ανάπτυξη του παιδιού σε όλους τους τομείς, όπως ο γνωστικός, ο
συναισθηματικός, ο κοινωνικός και ο ηθικός.
Ο παιδαγωγός / νηπιαγωγός αποτελεί αυθεντία και πρότυπο συμπε-

ριφοράς για τον μαθητή του. Για τον λόγο αυτό, πρέπει να παίζει ρόλο
καθοδηγητικό, ενθαρρυντικό, να καλλιεργεί το θάρρος, την αυτοπεποίθηση
και την αυτογνωσία στους μαθητές του, να ενισχύει τα παιδιά σε δράσεις που
προάγουν τη σκέψη τους και καλλιεργούν τις δεξιότητες τους. Ταυτόχρονα,
πρέπει όλα αυτά να γίνονται μέσα από το δρόμο της διάκρισης, ώστε να
απευθύνονται στην καρδιά και στην ψυχή των μαθητών του. Να τους
προσφέρουν αγάπη, καθώς αυτό είναι το πιο σημαντικό συναισθηματικό
κομμάτι όλων των ανθρώπων και ειδικότερα των μικρών παιδιών.
Επιπρόσθετα, θα πρέπει να δίνεται προσοχή στη μέθοδο και στα μέσα

διδασκαλίας που χρησιμοποιούνται, ώστε να είναι κατάλληλα για την επί-
τευξη των καλύτερων δυνατών αποτελεσμάτων, τόσο στο γνωστικό επίπεδο,
όσο και στο ηθικοπνευματικό επίπεδο του παιδιού. Αυτό είναι δυνατόν να
επιτευχθεί μέσω του διαλόγου, αφού πρώτα ο εκπαιδευτικός / νηπιαγωγός
αφουγκραστεί τις ανάγκες του κάθε μαθητή ξεχωριστά, αλλά και του συνόλου
της τάξης του. Στη σύγχρονη τάξη, λόγω της ανομοιομορφίας που είναι
εμφανής, σήμερα περισσότερο από κάθε άλλη φορά, διαφαίνεται επιτακτική
η ανάγκη ενός εκπαιδευτικού / νηπιαγωγού, ο οποίος έχει όλες τις «αισθήσεις
- 96 -
του ανοιχτές», ώστε να αντιμετωπίζονται όλα αυτά που προκύπτουν στην
εκπαιδευτική διαδικασία και πράξη στη σχολική καθημερινότητα.
Όλοι οι εμπλεκόμενοι φορείς της αγωγής του παιδιού φέρουν την

ευθύνη και την υποχρέωση απέναντι στα παιδιά της σύγχρονης κοινωνίας, ως
εκπαιδευτικοί / νηπιαγωγοί, ως γονείς, αλλά και ως μέλη της κοινωνίας και
της Εκκλησίας, να διασφαλίζουν τις κατάλληλες και ώριμες συνθήκες για την
ενίσχυση των παιδιών μας, ώστε να δημιουργηθούν ολοκληρωμένες προσω-
πικότητες, που μελλοντικά θα αποτελούν χρήσιμα και ωφέλιμα μέλη της
οικογένειας, της κοινωνίας και της Εκκλησίας.
- 97 -
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Α.ΠΗΓΕΣ
1. Γέροντας Παΐσιος Αγιορείτης
 Επιστολές, εκδ. Ιερόν Ησυχαστήριον «Ευαγγελιστής Ιωάννης ο

Θεολόγος», Σουρωτή Θεσσαλονίκης 2011
 Ιερομονάχου Ισαάκ, Βίος Γέροντος Παϊσίου Του Αγιορείτου, Άγιον
Όρος 2004
 Λόγοι Α΄, Με πόνο και αγάπη για τον σύγχρονο άνθρωπο, Ιερόν
ησυχαστήριον «Ευαγγελιστής Ιωάννης ὁ Θεολόγος», Σουρωτή
Θεσσαλονίκης 1998
 Λόγοι Δ΄, Οικογενειακή ζωή, Ιερόν Ησυχαστήριον «Ευαγγελιστής
Ιωάννης ὁ Θεολόγος», Σουρωτή Θεσσαλονίκης 2004
 Λόγοι Ε΄, Πάθη και αρετές, Ιερόν Ησυχαστήριον «Ευαγγελιστής
 Λόγοι ΣΤ΄, Περί προσευχής, Ιερόν Ησυχαστήριον «Ευαγγελιστής
 Ο Άγιος Παΐσιος ο Αγιορείτης, Ιερόν Ησυχαστήριον «Ευαγγελιστής
Ιωάννης ο Θεολόγος», Βασιλικά Θεσσαλονίκης 2015
2. Γέροντας Πορφύριος ο Καυσοκαλυβίτης

 Ανθολόγιο Συμβουλών, Η Μεταμόρφωσις του Σωτήρος, Μήλεσι
Αττικής, Αθήνα 2003
 Βίος και Λόγοι, Ι΄εκδ., Ιερά Μονή Χρυσοπηγής, Χανιά 2009
 «Εγνώρισα άνθρωπο εν Χριστώ» Μαρτυρίες για τις συμβουλές και τα
θαύματα του Αγίου Πορφυρίου του Καυσοκαλυβίτου, έκδ. Η
Μεταμόρφωσις του Σωτήρος, Μήλεσι 2018
 Λόγοι περί της αγωγής των παιδιών, Ιερά Μονή Χρυσοπηγής, Χανιά
2004
- 98 -
3. Μελέτες
 Άγιος Ιωάννης της Κλίμακος, Εκδ. Ιεράς Μονής Παρακλήτου, Ωρωπός-

Αττικής 1989
 Ανατομία οικογενειακών θεμάτων, εκδ. Ενωμένη Ρωμηοσύνη,
Θεσσαλονίκη 2015
 Ασπιώτης Αρίστος , Το παιδί και ο ψυχικός του κόσμος, εκδ. Ινστιτούτο
Ιατρικής Ψυχολογίας, Αθήνα 1959
 Αυγουστίδης Αδαμάντιος, Γόνιμες συγκρούσεις. Ψυχολογική και
Θεολογική προσέγγιση του χάσματος των γενεών., Εκδ. Έννοια, Αθήνα
2008
 Βασιλόπουλος Χρήστος, Ελευθερία της σκέψης και διδασκαλία του
μαθήματος των θρησκευτικών στη Μέση Εκπαίδευση, εκδ. Κυριακίδης,
 Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Χαριτωμένες Διδαχές. Με παραβολές και
παραδείγματα, εκδ. Βρυέννιος, Θεσσαλονίκη 2004
 Γκοτοβός Ε. Αθανάσιος, Παιδαγωγική αλληλεπίδραση, εκδ. Σύγχρονη
Εκπαίδευση, Αθήνα 1985
 Δανασσής - Αφεντάκης Αντώνιος, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική,
Θέματα της Παιδαγωγικής Επιστήμης, Αθήνα 1992, σ. 20
 Δανασσής – Αφεντάκης Αντώνιος, Παιδαγωγική ψυχολογία, Μάθηση
και Ανάπτυξη, Συνειρμική κοινωνικό - γνωστική θεώρηση, Αθήνα 2000
 Ζορμπάς Κωνσταντίνος, Το θρησκευτικό φαινόμενο και το Μάθημα
των Θρησκευτικών στην προοπτική του ευρωπαϊκού μέλλοντος, εκδ.
Ιδιωτική, Βόλος 2006
 Ιερομονάχου Παϊσίου, «Α εωράκαμεν και ακηκόαμεν». Οι αναμνήσεις
μου από τον Άγιο Παΐσιο, εκδ. Ιερά Μονή Αγίου Ιλαρίωνος, Πρόμαχοι
Αριδαίας 2018
 Ιωάννου του Σιναΐτου, Κλίμαξ, Εκδ. Ιεράς Μονής Παρακλήτου,
Ωρωπός- Αττικής 1989
 Κακαβούλης Αλέξανδρος, Ηθική ανάπτυξη και αγωγή. Ψυχοπαιδα-
γωγική Β΄, 1η έκδ. , Αθήνα 1994
- 99 -
 Καλαντζάκος Σταύρος, Εν αρχή εποίησαν ο Θεός. Ερμηνευτική
ανάλυση των περί Δημιουργίας διηγήσεων της Γενέσεως, εκδ.
Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2001
 Καψάλης Αχιλλέας, Παιδαγωγική Ψυχολογία, εκδ. Κυριακίδη,
 Κογκούλης Ιωάννης, Διδακτική των θρησκευτικών στην Πρωτοβάθμια
και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2003.
 Κογκούλης Ιωάννης, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική, εκδ. Κυριακίδη,
 Κογκούλης Ιωάννης, Η σχολική τάξη ως κοινωνική ομάδακαι η
συνεργατική διδασκαλία και μάθηση, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη
1994
 Κογκούλης Ιωάννης, Η σχολική τάξη ως κοινωνική ομάδα και
ομαδοσυνεργατική διδασκαλία και μάθηση, εκδ. Κυριακίδη,
 Κογκούλης Ιωάννης, Ηθική ανάπτυξις εις την παιδικήν ηλικία,
 Κολιάδης Εμμανουήλ, Θεωρίες μάθησης και εκπαιδευτική πράξη.
Συμπεριφοριστικές θεωρίες., τ. Α΄, εκδ. Ελληνικά γράμματα, Αθήνα
1996
 Κολιτσάρας Ιωάννης, Ο Μεγάλος Παιδαγωγός, εκδ. Χριστιανική
Ένωση Εκπαιδευτικών Λειτουργών, Αθήνα 1957
 Κρουσταλάκης Γεώργιος, Διαπαιδαγώγηση ,πορεία Ζωής, Αθήνα 1992
 Κρουσταλάκης Γεώργιος, Ο Γέρων Πορφύριος, ο πνευματικός πατέρας
και παιδαγωγός, εκδ. Ιχνηλασία, Αθήναι 1999
 Κυρίδης Αργύρης, Η πειθαρχία στο σχολείο. Θεωρεία και Έρευνα., εκδ.
Gutenberg, Αθήνα 1999
 Μαρτυρίες Προσκυνητών, Α΄ Τόμος, Γέροντας Παΐσιος ο Αγιορείτης,
εκδ. Ζουρνατζόγλου Νικόλαος, Θεσσαλονίκη 2003
 Ματζαρίδης Γεώργιος, Χριστιανική ηθική, τ. Β΄, εκδ. Πουρναρά,
 Ματσαγγούρας Ηλίας, Οργάνωση και διεύθυνση της σχολικής τάξης.
Θεωρία και πράξη της Οργανωτικής Διδακτικής., εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα
1988
- 100 -
 Ξηροτύρης Ηλίας, Παιδαγωγικά και Ψυχολογικά μελετήματα, Αθήνα
1967
 Ξωχέλλης Παναγιώτης , Θεμελιώδη προβλήματα της παιδαγωγικής
επιστήμης, 4η εκδ., εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1986
 Ο Όσιος γέρων Πορφύριος, Αγαπώσα καρδία, Εκδόσεις Ιεράς
γυναικείας κοινοβιακής μονής Οσίου Εφραίμ του Σύρου,
Κονταριώτισσα – Κατερίνης
 Παρασκευόπουλος Ιωάννης, Εξελικτική Ψυχολογία, τ. 1ος , Αθήνα 1985
 Παρασκευόπουλος Ιωάννης, Εξελικτική Ψυχολογία, τ.4ος , Αθήνα 1984
 Πεπές Ευάγγελος, «Η ηθική ανάπτυξη στο πλαίσιο της σχολικής
θρησκευτικής αγωγής: Διερμηνεύσεις της ορθόδοξης χριστιανικής
παράδοσης», στο Ηλεκτρονικό Επιστημονικό Περιοδικό Κόσμος 2014-
2015, τ. 3
 Ρακοβαλής Αθανάσιος. Ο πατήρ Παϊσιος μου είπε…, Θεσσαλονίκη 1998
 Ρεράκης Ηρακλής, Διδακτική των θεολογικών μαθημάτων στο
ελληνικό σχολείο, εκδ. Δ. Σφακιανάκη, Θεσσαλονίκη 2015
 Ρεράκης Ηρακλής, Κοινωνική ένταξη και θρησκευτική αγωγή του
μαθητή στο ελληνικό σχολείο, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2010
 Ρεράκης Ηρακλής, Ο «άλλος» στο ελληνικό σχολείο, εκδ. Πουρνάρας,
 Ρεράκης Ηρακλής, Σύγχρονη διδακτική των θρησκευτικών, εκδ.
Πουρνάρας, Θεσσαλονίκη 2007
 Σακελλαρίου-Καραμέρη Μαρία, Η χριστιανική Αγωγή στην
προσχολική ηλικία, [διδ. Διατριβή], Θεσσαλονίκη 1998
 Σκιαδάς Βασίλειος, Αγωγή – Μόρφωση – Ψυχαγωγία του παιδιού,
Αθήνα 1994
 Στυλιανάκης Αντώνιος, Αποκρίσεις σε υπεύθυνους γονείς, εκδ.
Αποστολική Διακονία, Αθήνα 1999
 Σχετικά με την ηθική αποστολή των αναλυτικών προγραμμάτων βλ.
Μαρία Σακελλαρίου, « Αναλυτικά προγράμματα και ηθική εκπαίδευση:
Μια μετανεωτερική πρόκληση», στο Μαρία Σακελλαρίου, Μιχαλίνος
Ζεμπίλας, Αλέξιος Πέτρου (επιμ.), Ηθική και εκπαίδευση. Διλήμματα
και προοπτικές, εκδ. Κριτική, Αθήνα 2010
 Χαραλαμπόπουλος Ιωάννης, Γενική Παιδαγωγική, Αθήνα 1983
- 101 -
 Χαραλαμπόπουλος Ιωάννης, Θεωρία της αγωγής, Αθήναι 1966
 Χαρώνης Βασίλειος, Ψυχολογία και αγωγή των εφήβων, Αθήνα 1976
4.Άλλες πηγές
 Η Αγία Γραφή, Αδελφότης Θεολόγων η «Ζωή», Έκδοση 11η , Αθήνα

1989
 PG 49, 681, Πρβλ ,PG 49,96
 PG 55,405
 PG 58,737
 PG 62,151
 PG 63,209
 Ἰω. Χρυσόστομος, Εἰς Φιλιππησίους, ὁμιλ. ΙΔ’, PG 62, 284
 Ιωάννου της κλίμακος, Σχόλια εις λόγον Δ΄, PG 88, 752C.
 Ιωάννου Χρυσοστόμου, Περί κενοδοξίας και όπως δει τους γονέας
ανατρέφειν τα τέκνα, κεφ. 18, στο ΕΠΕ 30Μέγας Βασίλειος, Όρη κατά
Πλάτος, Ερώτησις ΜΔ΄,PG 1032
 Προς πιστόν πατέρα. oμιλ. 4, P.G. 47, 354
Β. ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ
 Κογκούλης Ι., Η Ορθόδοξη χριστιανική αγωγή στο σύγχρονο ελληνικό

σχολείο.(http://users.auth.gr/kogoulis/k4.pdf)
- 102 -

Παιδαγωγικές προσεγγίσεις Αγίου Παϊσίου

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Παιδαγωγικές προσεγγίσεις Αγίου Παϊσίου

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΠΜΣ «ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ, ΤΗΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ,

ΟΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΤΩΝ

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΟΥ ΥΠΟΒΛΗΘΗΚΕ

ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : ΚΡΑΛΙΔΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ

ΟI ΒΙΟI ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΠΑΪΣΙΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΡΕΙΤΟΥ

1. Βίος Αγίου Παϊσίου του Αγιορείτη ................................................... 13 - 18

1. Ορισμός της αγωγής-Σκοπός της αγωγής ....................................... 24 - 28

3.1Η οικογένεια ως φορέας της αγωγής-χριστιανικής αγωγής .......... 34 - 45

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΥ

1. Ο Άγιος Πορφύριος ως πρότυπο παιδαγωγού ................................. 55 - 57

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΜΕΣΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ-ΤΡΟΠΟΙ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ

1. Αγάπη – Καλοσύνη ............................................................................ 73 - 75

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ................................................................................. 97 - 102

Οι Άγιοι της Ορθόδοξης Εκκλησίας και ειδικότερα οι δύο αυτοί

Στο σημείο αυτό, θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τον επιβλέποντα

Θεσσαλονίκη, 2022 ΜΕΡΕΛΗ ΒΑΣΙΛΕΙΑ

Η αγωγή του κάθε ανθρώπου είναι ένα καθημερινό, απαιτητικό έργο,

Τα παιδιά αλλά και οι ενήλικες, δέχονται επιρροές μέσω της διαδικα-

Παρόμοια σχέση πρέπει να χτίζεται τόσο ανάμεσα στους γονείς, όσο

Η ανάπτυξη θετικού κλίματος μέσα στο σχολικό περιβάλλον, ανάμεσα

Πολύ βασική προϋπόθεση επιτυχίας και επίτευξης των επιδιωκόμενων

Δύο σύγχρονοι Αγιορείτες Άγιοι της Εκκλησίας μας, ο Όσιος Παΐσιος ο

Στην παρούσα εργασία, η οποία αναπτύσσεται σε τέσσερα κεφάλαια,

Το δεύτερο κεφάλαιο αποτελείται από τρεις ενότητες. Στην πρώτη

Στο επόμενο, τρίτο κεφάλαιο διακρίνουμε τέσσερις κύριες ενότητες. Η

Στο τέταρτο και τελευταίο κεφάλαιο, εξετάζονται και παρουσιάζονται

Ο ΒΙΟΣ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΠΑΪΣΙΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΡΕΙΤΟΥ

Ο γέρων Παΐσιος, κατά κόσμον Αρσένιος Εζνεπίδης, γεννήθηκε στα

2Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Ο Άγιος Παΐσιος ο Αγιορείτης, Ιερόν Ησυχαστήριον «Ευ-

4 Ιερομονάχου Ισαάκ, Βίος Γέροντος Παϊσίου Του Αγιορείτου, ό. π , σ. 44

5 Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Ο Άγιος Παΐσιος ο Αγιορείτης, ό. π. , σ. 27.

Στην τρυφερή παιδική ηλικία, ιδιαίτερη ευεργετική επίδραση άσκησε η

6 Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Ο Άγιος Παΐσιος ο Αγιορείτης, ό. π., σ. 28-31

7 Ιερομονάχου Ισαάκ, Βίος Γέροντος Παϊσίου του Αγιορείτου, ό. π. , σ. 48

8 Ιερομονάχου Ισαάκ, Βίος Γέροντος Παϊσίου του Αγιορείτου, ό. π. , σ. 54

9 Ιερομονάχου Ισαάκ, Βίος Γέροντος Παϊσίου του Αγιορείτου, ό. π., σ. 49

10 Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Ο Άγιος Παΐσιος ο Αγιορείτης, ό. π., σ. 38-47

12 Ιερομονάχου Ισαάκ, Βίος Γέροντος Παϊσίου Του Αγιορείτου, ό. π., σ. 73

13 Ιερομονάχου Ισαάκ, Βίος Γέροντος Παϊσίου Του Αγιορείτου, ό. π., σ. 91

14 Ιερομονάχου Ισαάκ, Βίος Γέροντος Παϊσίου Του Αγιορείτου, ό. π., σ. 93-94

15 Ιερομονάχου Ισαάκ, Βίος Γέροντος Παϊσίου Του Αγιορείτου, ό. π., σ. 108

16 Ιερομονάχου Ισαάκ, Βίος Γέροντος Παϊσίου Του Αγιορείτου, ό. π., σ. 111

17 Ιερομονάχου Ισαάκ, Βίος Γέροντος Παϊσίου Του Αγιορείτου, ό. π., σ. 117

18 Ιερομονάχου Ισαάκ, Βίος Γέροντος Παϊσίου Του Αγιορείτου, ό. π., σ. 121

19 Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Ο Άγιος Παΐσιος ο Αγιορείτης, ό. π., σ. 222,226

20 Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Ο Άγιος Παΐσιος ο Αγιορείτης, ό. π., σ. 244-250

Άρρωστος, νοσηλεύτηκε για αρκετούς μήνες στο νοσοκομείο

Το 1979 με ευλογία της μονής Κουτλουμουσίου εγκαταστάθηκε στην

21 Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Ο Άγιος Παΐσιος ο Αγιορείτης, ό. π., σ. 251-253

22 Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Ο Άγιος Παΐσιος ο Αγιορείτης, ό. π., σ. 255

24 Ιερομονάχου Ισαάκ, Βίος Γέροντος Παϊσίου Του Αγιορείτου, ό. π., σ. 195

25 Ιερομονάχου Ισαάκ, Βίος Γέροντος Παϊσίου Του Αγιορείτου, ό. π., σ. 203-205

26 Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Ο Άγιος Παΐσιος ο Αγιορείτης, ό. π., σ. 255.

Από το 1988 άρχισαν τα προβλήματα υγείας με το έντερό του. Είχε

Στις 22 Οκτωβρίου 1993 πήγε στο Ησυχαστήριο της Σουρωτής για να

Προς το τέλος Ιουλίου οι γιατροί του ανακοίνωσαν ότι ανθρωπίνως τα

27Ιερομονάχου Ισαάκ, Βίος Γέροντος Παϊσίου Του Αγιορείτου, ό. π., σ. 283

28 Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Ο Άγιος Παΐσιος ο Αγιορείτης, ό. π., σ. 402-403

29 Ιερομονάχου Ισαάκ, Βίος Γέροντος Παϊσίου Του Αγιορείτου, ό. π., σ. 335-336

30 Ιερομονάχου Ισαάκ, Βίος Γέροντος Παϊσίου Του Αγιορείτου, ό. π., σ. 338-342

Στις 11 Ιουλίου κοινώνησε για τελευταία φορά. Η νύχτα ήταν ιδιαίτερα

Σύμφωνα με την επιθυμία που είχε εκφράσει, ενταφιάστηκε πίσω από

31Γέρων Παΐσιος Αγιορείτης, Ο Άγιος Παΐσιος ο Αγιορείτης, ό. π., σ. 549-557