O . ALBERT M . KRĄP1EC o .
p,
TYLKO REALIZM
i. O RZETELNĄ
dyskusję
Jestem szcfeerze w dzięczny ks. dr
Wł. G iszterow l, Profesorow i' S em ina­
rium, D uchow nego we W łocław ku, za
sfo rm uło w anie na piśm ie sw oich uw ag
dotyczących mego arty k u łu pt. „ T a je n i- '
mica i'a b s u r d $ ostatecznym tłum acze­
niu św iata". Na uw agi bow iem w y ra ż o ­
ne na piśm ie można odpow iadać, tru d n o
zaś reagow ać4la pojaw iające się tu i ów­
dzie anonim ow e głosy „oburzenia, p o tę ­
pienia, zarzu ty deshruow ania system u
tom istycznego, niem al jaw n ej herezji i
niew czesne (czy m oże' raczej za w czes­
ne) p ro jek ty załatw ienia spo rn y ch sp raw
„odgórnie". W ydaje się, że zarów no
tw órcza dyskusja, ja k i w y jaśn ien ie
pew nych m niej zrozum iałych, bo nieco
inaczej brzm iących ujęć, niż w tra d y ­
cyjnych sform ułow aniach, m oże doko­
nać się tylko jaw nie.., D latego też dzię­
k u ję m ojem u polem iście za w ysunięcie
swyoh zarzutów w form ie a rty k u łu d y s­
kusyjnego i tym sam ym dostarczenia
okazji do w ytłum aczen ia n iek tó ry ch
trudniejszych może do uchw ycenia
punktów , tak m ego ja k d jego a rty k u łu .
2. WYJAŚNIENIE
KWESTIONOWANYCH
MIEJSC
Słusznie zauw ażono, że o statn ie p a r­
tie — 1 tak już zbyt długiego a rty k u łu
— stanow ią duże m yślow e skróty, w y­
biegające dość d alek o n ap rzó d w sto ­
sun k u do głów nej jego p roblem atyki,
jak ą było w ykazanie, że k rańcow e
(skrajno-ew olucjonistyczne i e sen cjali-
styczne) filozoficzne tłum aczenie rzeczy­
w istości kończy się na bezdrożach ab ­
surdu, że .jedynym w yjściem z tak ich
ujęć jest realisty czn a w izja św iata, k tó ­
ra doprow adza w filozofii do stw ierd ze­
n ia istn ien ia B ytu koniecznego. N astęp­
nym w nioskiem , naszkicow anym tylko
w dużych skrótach, było zaznaczenie, że
dojrzenie konieczności istn ien ia B ytu
pierw szego jest połączone z całym sze­
regiem tajem nic, k tó re p o ja w ia ją się
wówczas, gdy pragniem y dostrzec spo­
soby realizow ania się re la c ji pom iędzy
pochodnym i, ułom nym i a często złymi
tw oram i bytow ym i i B ytem koniecz­
nym , jvszechdoskonałym .
S praw ę tę krótko, n a ile się da (pa­
m iętam o „now orocznym kazan iu B el­
zebuba’1 w Tyg. Powsz. n r 3!), p o staram
się w yjaśnić.
a) P roblem istnienia. C zytający trz e ­
cią część a rty k u łu bez tru d n o ści chyba
dostrzeże, że je s t tam mow a, a n aw et
— co w ięcej — został przedstaw iony tek
dowodu, stw ierdzającego konieczność
istnienia Boga jako ostatecznej racji b y ­
tow ej dla w szystkich rzeczy realn ie
istniejących. K to zna arg u m en tację tzw.
„pięciu dróg“ Tom aszow ych, ten nie
mógł mleć w ątpliw ości, że przedstaw io­
ne rozum ow anie jest ogólnym ujęciem
tego, co Tomasz w różnych bytow ych
aspektach przedstaw ia w „pięciu d ro -
gach". Celowo nie m ów iłem o nich w y ­
raźnie, ale w skazałem ty lk o dom yślnie
na ich ostateczną poo’staw ę rozum ienia,
na b y t u ję ty u. naszym poznaniu w fe r­
m ie zasady tożsam ości, nlesprzeczności
oraz racji dostatecznej. P ro b lem więc
istn ien ia Boga jako racji d ostatecznej
istniejącego, św iata b y t w yraźnie, choć
niew ątpliw ie' sk tó to w o ' fiaszktcow any 1
rozw iązany.
Z w róciłem uw agę, że n au k i szczegó­
łow e ta k z racj! sw ej m etody, jak i sw e-
fo przedm iotu, nie mogą stw ierdzić ist­
n ienia Boga i ta sp ra w a chyba je s t ja ­
sną d!a tych, któ rzy w iedzą, co to Jrst
przedm iot i m etoda jak iejś n au k i. Nie
znaczy to w szakże, by poszczególne b y ­
ty, aspektow o bad an e przez jaką§ n a u ­
kę, w swym m etafizycznym rozum ieniu
były oderw ane od p ro b lem aty k i swej
„dorzeczności“ (intellig ib ilita s), a więc
od B ytu koniecznego.
b) Zagadnienie n a tu ry. O statn ia szpal­
ta arty k u łu , rozpoczynająca się od zda­
nia: „Czy Bóg, jako ostateczna rac ja
d ostateczna św iata jest przez nas po­
zn aw alny" — jak to niedw uznacznie
w y n ik a z sam ego u kładu tre ści i k o n ­
te k stu — odnosi się nie do zagadnie­
nia poznav, alności i s t n i e n i a Boga,
ale poznaw alności jego natury.
S tw ierdziłem , zresztą zgodnie n aw et z
podręcznikam i, że Bóg sam , będący r a ­
cją dostateczną św iata, nie jest przez
nas istotow o poznaw alny an i w tak
zw anych a try b u ta c h absolutnych, ani
relaty w n y ch , czyli tych asp ek tach n a ­
tu ry Boga, k tó re po,’m u jem y jak o zre-
latyw izow ane do pochodnej rzeczyw i­
stości. (Nb. m ój d y sk u ta n t w ypacza
w ty m m iejscu m yśl a rty k u ’u). Z asad­
nicza niepoznaw alność Boga je st w łaś­
nie jego analogiczną poznaw alnością
(s!m p lic ite r div ersu m , sec. qu id idem),
a w iadom o, że analo g ia w trad y cy jn y m
tom istycznym rozum ieniu je st bliższa
w ieloznaczności niż jednoznaczności.
e) Spraw a analogii. Z daje się, 1 chyba
słusznie, że w łaśnie na skutek a n alo -
giczności b y tu istn ieją w naszym po­
znaniu tajem nice, n aw et n a tu ra ln e ; ist­
n ieje zasadnicza niepoznaw alność n a tu ­
ry Boga i jego k o n k retn y ch relacji do
nas (np. działalność stw órcza, prem o-
cja fizyczna i in.); że w łaśnie w. w y n i­
ku a n a l o g i c z n o ś c i bytów , w szyst­
ko to, co w irm y o Bogu jest raczej —
ja k tw ierdzi! i św. Tom asz — w y zn a­
niem ra s z e j u zasadnionej niew iedzy o
Nim. U zasadnienie te j niew iedzy i
w szelkiej tajem n icy n a tu ra ln e j Tom asz
w idział w analogiczności bytow ej, N.
Ila rlm a n n nazyw ał to „p ierw iastk am i
irra c jo n a ln y m i" by!u, a np. J. P. S a rtre
w sw ej w izji św iata nazw ał to „nicoś­
cią" oraz „bytem nie d la siebie". U k aż­
dego praw dziw ego filozofa zdającego
sobie spraw ę z ograniczoności naszego
poznania, m ożna dcslrzec podstaw y nie­
pełnej poznaw alno#ci św iata. N azw ałem
to „trag ed ią m yśli", ale nie w sensie
w olityw no-ernocjonalnym , a więc „p e-
sym i7m em ‘‘ i „rozpaczą", jak mi to za­
rzucono. T ragedia bow iem w ystępuje
wówczas, gdy nie je s t dane podm ioto­
w i połączyć się z przedm iotem sw ych
p ragnień, a przecież in te le k t nasz w i­
dząc różne bytow e sk u tk i, chciałby po­
znać s a m ą w s o b i e ostateczną
i w łaściw ą p r z y c z y n ę tych sk u t­
ków. Tom iści n azw ali to: „ n itu ra le in -
effica x desid eriu m tńdendii D ćum prout
in se est“. Czyż to p rag n ien ie in telek ­
tu a ln e nie je st znane każdem u n a p raw ­
dę poznającem u św iat? Ileż in te le k tu a l­
nej tro sk i i niepokoju przynosi rzetelne
o s o b i s t e poznaw anie św iata, — tro s­
ki obcej um ysłom ty lk o ' odtw órczym ?
Tyle w y jaśn ień w łasnych. P roblem
pozytyw nego poznania n a tu ry Boga b ę ­
dzie zresztą nieco jeszcze rozśw ietlony
dalszym i arty k u ła m i m oich w sp ó łp ra­
cow ników .
3. SP R A W A
NIEKTÓRYCH
ZARZUTÓW
a) „Czy Bóg jako ostateczna racja
dostateczna św iata je st przez nas po-
znaw alny?" Po w y k azan iu koniecznoś­
ci istn ien ia Boga, odpow iedziałem n a
ten n o w y , jak zaznaczyłem w yraźnie
problem : „niestety, zasadniczo nie". M ój
przeciw nik: zasadniczo tak . W m oim
ko ntekście chodziło o N atu rę Boga, u
niego o istn ie n ie. Z w yczajne n ieporo­
zum ienie. Ale ja k a jest „ra cja d osta-
teczn a“ tego nieporozum ienia? T ekst
przecież czyta się w kontekście. Ja ze
sw ej stro n y tylko z k o n te k stu a rty ­
k u łu m ego polem isty zrozum iałem , że
jego tw ierd zen ie, 4ż „Bóg jako o sta­
teczna ra c ja św ia ta z a s a d n i c z o jest
p o znaw alny1’ odnieść należy do pozna-
w alności i s t ń i en i a, gdy nieco niżej
zamieszczoną uw agę o pojęciach, „które
w pew nym stopniu pozw alają nam Go
poznać" rozum ieć należy o istocie. D la­
tego nie zarzucam m u w ew nętrznych
sprzeczności.
b) Oto in n y zarzu t: „...chyba nie moż­
n a ’ tw ierdzić, że m y dow odzim y k onie­
czności Jego (Boga) istn ien ia ty lk o po
to, by u n ik n ąć ab su rd u i sprzeczności
w naszej w izji św iata". — Ze swej
stro n y ośm ielam y się zapytać, jak a więc
jest ostateczna moc dow odowa „pięciu
dróg"? Co one w szystkie razem w y ra ­
żają, jeżeli n ie konieczność przy jęcia
istnienia Boga pod groźbą realizacji a b ­
su rd u , jak im byłoby sam oistne istnie­
nie njesam oistnego św iata. A u to ry ta­
tyw ne zaś stw ierdzenie, że „dow ody na
istn ien ie Boga posiadają w łasną bezpo­
śred n ią w artość m etafizyczną" w y m a ­
gałoby co n ajm n iej w ytłum aczenia, po­
dobnie ja k i k w estia, co w nich jest
bezw zględną w artością, a co w tó rn ą ko­
rzyścią. Z apytać m ożna, co stanow i tę
bezw zględną w arto ść m etafizyczną?
Słowa?
c) Polem ista tw ierdzi, że „w łaśnie
Bóg jako ra c ja istnienia św iata jest
przedm iotem naszego m yślenia". Do tej
pory było w iadom o, p rzy n ajm n iej tom i-
stom , że przedm iotem m yślenia, ściślej
poznania, je st byt, i to w osłonach m a­
terialn y ch . G dyby nie następ n e zdania,
posądzić by m ożna o ontologizm . W
gruncie rzeczy chodzi chyba o pom ie­
szanie „przedm iotu m yślenia" z „przed­
m iotem o k tórym m yślim y1’, a to dla
filozofa są sp raw y różne.
d) J a k w reszcie zrozum ieć w niosko­
w an ie: .... w poznaniu Boga posługuje­
m y się pojęciam i, k tó re w p e w ­
n y m s t o p n i u pozw alają nam go
poznać. Z atem m am y w ł a ś c i w e po­
jęcia o Bogu"? Czy napraw dę? Może
w e w niosku chodzi raczej o „pojęcia
p r a w d z i w e " . W łaściw e pojęcia to
pojęcia in tu icy jn o -ab strak cy jn e, pod­
czas gdy pojęcia k o n stru k cy jn e nie są
już pojęciam i w łr.iciw ym l, lecz w ja ­
kim ś stopniu rnalogicźnyrm . Innych
zaś pojęć o Bogu niż przeniesionych ze
św iata, tj. k o nstrukcyjnych, niestety nie
m am y.
e) W reszcie te: p a rtie polem iki, k tó re
rozw ażając atry b u ty Eoże, m nożą je
przez nieskończoność ; w ykazują • ró ż­
ne aspekty n a tu ry Bożej, są pod w y­
raźnym , aczkolw iek może nie uśw iado­
m ionym w pływ em dw óch języków filo ­
zoficznych: T om asza i D unsa Szkota.
Ich rozbiór w tym m iejscu nie jest
m ożliw y. Z resztą trzeba by w pierw zre­
dagow ać ten ustęp tak, by w yrażał ja ­
kąś m yśl zorganizow aną.
R eszta uwag, choć w yrażona różnym i
językam i (epistem ologicznym , m e ta fi­
zycznym, teologicznym ), w ydaje m l się
w e w łaściw ych im aspektach słuszna.
O. ALBERT M. KRĄPIEC O. P.