architektura starożytnej grecji 1

historia architektury starożytnej i wczesnośredniowiecznej

Geografia, historia, kultura
▪ widownia dziejów Grecji to:
basen Morza śródziemnego z wyspami Morza Egejskiego
Półwysep Bałkański
zachodnia część Azji Mniejszej
wybrzeże Morza Czarnego
obszary Italii południowej z Sycylią
Grecja kontynentalna
▪ klimat Grecji – śródziemnomorski, ciepły i wilgotny
▪ uprawy utrudnione, brak dolin. W Grecji musiał pracować i walczyć o byt.
▪ kraj był jakby przeznaczony do tego aby stać się rodzicielką i strażniczką kultury
europejskiej
▪ rzeźba i ukształtowanie urozmaicone
▪ najstarsze miasta leżały w głębi lądu – jedynym źródłem zdobywania pożywienia
było rolnictwo, nie znano jeszcze handlu – stąd miejsce gdzie spotykają się
Morza Jońskie i Egejskie szczególne
▪ „Wpływ nieba – a zatem klimatu – winien ożywić nasienie, z którego
zakiełkować ma sztuka. A dla tego nasienia Grecja była glebą wybraną” – tak
pisał Johann Winckelmann pierwszy historyk sztuki antycznej
▪ Homer zaludnił Grecję żywymi postaciami bogów. Poezja i sztuka dały religię,
do jej upowszechnienia służyły igrzyska – stali się jednolitym narodem
▪ architektura Hellenów była dziełem licznych pokoleń – nie powstała jako dzieło
jednego artysty
▪ wcześnie rozwija się urbanistyka - miasto antyczne daje pełen obraz
twórczości i życia społecznego
▪ Grecy byli twórcami ustroju – rządy „wszystkich”, czyli ludu (demos), od
którego nazwę wzięła demokracja
▪ w Atenach ustój był nieco inny – władza skupiała się w rękach eupadytów
(możnowładców) – areopag + Rada Pięciuset wyznaczających archonta

Architektura starożytnej Grecji powstała i rozwijała się po upadku kultury

mykeńskiej, której przyczyna był najazd Dorów. Głównym tematem były liczne
świątynie budowane na cześć różnych bóstw, a także formowanie się ośrodków
miejskich.
architektura Grecji – periodyzacja

▪ okres bohaterski 1200 – 700 pne

czasy wojny trojańskiej
776 igrzyska olimpijskie – zjednoczenie Dorów, Jonów i Eolów
▪ okres archaiczny 700 - 480 pne
480 – zburzenie Aten przez Persów
▪ okres klasyczny 480 - 323 pne
odrodzenie Aten
323 śmierć Aleksandra Wielkiego
▪ okres hellenistyczny 323 – 30 pne
338-146 zburzenie Koryntu,
30 – upadek hellenistycznego Egiptu

wg. Pomeroy, Burstein, Donlan, Roberts, 2008

PORZĄDKI
porządek to zespół jednorodnych cech kompozycyjno-konstrukcyjnych
oparty ma module
albo
porządek to system konstrukcyjno-dekoracyjny oparty na proporcjach
Porządki były powszechne, lecz chociaż stosowano kanon w architekturze
greckiej to nie było dwóch świątyń identycznych

Porządki greckie:
▪ dorycki
▪ joński
▪ koryncki

Należy pamiętać, że porządek to nie jest styl – to nie to samo!!!

Porządki greckie: dorycki, joński, koryncki
PORZĄDEK DORYCKI

Porządek dorycki to pierwszy, najstarszy i najprostszy porządek

▪ jednostką pomiarową był moduł (promień dolnego przekroju kolumny),

który dzielił się na 30 partes

▪ wysokość kolumny to 1 : 8-12 modułów (w okresie klasycznym 11)

▪ wysokość fryzu 1m 20-25 p, architraw 1m 15-20p, metoda 1,5 m

▪ kolumna posiadał 16-20 kanelur czyli żłobkowań, żłobkowanie ostre ¼

dolnej średnicy, wybrzuszenie czyli entasis

▪ interkolumnium to 5m

▪ nie posiada bazy

▪ przykłady: Partenon, świątynia Zeusa w Olimpii

Porządek dorycki – zasada budowy
PORZĄDEK JOŃSKI
▪ kolumna smuklejsza, posiada bazę, trzon i kapitel
torus
trochilus
plinta lub później torus
▪ kapitel to woluty (ślimacznice), pulvinum (poduszka) na niej oparto abakus
▪ wysokość 1:16-18 (20) modułów
▪ architraw – dzieli się na trzy poziome pasy, gładkie, przy górnej części kimation
▪ fryz – gładki, z dekoracją rzeźniarską
▪ gzyms (geison), zwieńczony kimationem (jajownikiem), dodatkowo ząbki kostkowe
▪ astragal – wypukły pas ornamentowy
▪ na trzonie 24 kanelury – ilość stała, żłobkowanie ma ścieżkę
▪ interkolumnia 3-6m, entasis – 1/5 do 1/7 dolnej średnicy
▪ przykłady: świątynia Nike Apteros (Nike Bezskrzydła), Erechtejon na Akropolu
 kymation /z astragalem/
gzyms wieńczący
korona

fryz

architraw

abakus

kapitel poduszka

woluta

trzon
kanele

torus
baza trochilus
Porządek joński – zasada budowy torus

plinta
Porządek joński – zasada budowy
Porządek joński – zasada budowy
PORZĄDEK KORYNCKI
▪ kolumna jeszcze smuklejsza
▪ wysokość 1 : 20-22 modułów

▪ różni się kapitelem

kielichowa głowica – geneza powstania w Egipcie

liście akantu

relacja Witruwiusza, wg. legendy na grobie dziecka w Koryncie piastunka

ustawiła koszyk, który trafił na korzeń akantu, który oplótł koszyk zjawisko to
zaciekawiło rzeźbiarza Kallimacha – stworzył pierwowzór głowicy

▪ reszta elementów podobna do porządku jońskiego

▪ przykłady: świątynia Apollona Epikuriosa w Bassaj, pomnik Lizykratesa w Atenach,

świątynia Zeusa Olimpijskiego w Atenach
Porządek koryncki – zasada budowy
Świątynia Apollina w Basai / 430-410 pne/ - rzut
ŚWIĄTYNIA GRECKA I JEJ BUDOWA

Czołowe miejsce pośród budowli świata antycznego zajmuje świątynia. Jest podstawowym
układem przestrzennym i miała wpływ na wiele budowli rzymskich, a także późniejszych.
Budowa świątyni
▪ podstawa – płyty krepidomy
▪ kolumny i ściany – trzy porządki
▪ belkowanie – strop, dach i szczyt

Części świątyni - rzut

▪ naos (cella) – centralna część świątyni, w której przechowywano posąg bóstwa
▪ pronaos – przedsionek, często z dwoma kolumnami pomiędzy antami
▪ opistodomos – tylny przedsionek
▪ perystaza - naos był zazwyczaj otoczony kolumnadą (perystaza to rząd kolumn
połączonych ze sobą belkowaniem lub łukami arkadowymi
▪ adyton – miejsce święte, ukryta część świątyni, do której dostęp mieli wyłącznie kapłani
Rzut i podstawowe elementy świątyni greckiej (przykład świątynia Zeusa w Olimpii)
Typy świątyń greckich

1- świątynia w antach (templum in

antis)
2 - świątynia w podwójnych antach
3 – prostylos
4 – amfiprostylos
5 – peripteros
6 – pseudoperipteros
7 – dipteros
8 – pseudodipteros
9 – peripteros
10 – peripteros tolosowy
11- monopteros tolosowy
TRZY PODSTAWY KANONÓW
▪ podstawa ogólnofilozoficzna - pewne proporcje są doskonałe i rządzą kosmosem,
więć istoty ludzkie muszą je postrzegać. Części podporządkowane całości.

▪ proporcje istot organicznych jest wzorem, np. Homo quadratus w dziele Witruwiusza.
Antropometryczny kanon: 27 modułów fasada świątyni, wzrost ludzki 7 modułów.
Budowle konstruowane były w proporcji złotego cięcia:

 5-1 : 5-1
______ : ( 1 - ______ ) tj. 0,618 : 0,382
2 2
▪ znajomość praw statyki

Wysokości rozstaw kolumn wg. zasady trójkątów pitagorejskich, boki 3:4:5

liczba wyrażająca stosunek złotego podziału to
tzw. złota liczba określana jako φ

φ = 1.6180339...
ZŁUDZENIA OPTYCZNE W ARCHITEKTURZE GRECKIEJ

▪ narożne kolumny grubsze – kolumna stojąca w pełnym świetle wydaje się cieńsza
od stojącej w cieniu, stąd kolumny na zewnątrz były pogrubiane, cieńsze stały
wewnątrz
▪ kolumny pochylone do środka – kolumny zewnętrzne pochylona ku środkowi, aby
wydawały się proste (bez tego wydawały się rozchylone)
▪ wybrzuszony stylobat – aby przeciwdziałać deformacjom płyty krepidomy
wybrzuszone są ku górze (kolumny zbiegają się ku górze)
▪ zmiana interkolumnium – interkolumnium kolumn skrajnych jest mniejsze od
pozostałych
▪ wybruszenie entasis – wybrzuszenie w kolumnie na ok. 1/3 wysokości
Złudzenia optyczne – korekty zapobiegające pozornej deformacji budynków
Topograficzna mapa Aten /ok.400pne/
AKROPOL ATEŃSKI

Akropol to starożytnej Grecji część miasta znajdująca się na wysokim wzgórzu, często cytadela z
pałacami i świątyniami. W połowie V wieku Ateny były zaledwie prowincjonalnym miastem. Na
szczycie Akropolu, zarezerwowanym dla najświętszych budowli, wznosiły się jedynie ruiny
budowli zburzonych przez Persów w 480 pne.

Demokracja narodziła się w VI pne dzięki reformom Solona, które przyznały prawa polityczne nie
tylko właścicielom ziemskim, ale również rolnikom i rzemieślnikom. Reformy przyspieszyły za
czasów Peryklesa.
Po zwycięstwie pod maratonem 490 i Salaminą 480 Ateny uzyskały dominującą rolę w Związku
Morskim. Przeniesiono wówczas skarbiec z Delos do Aten, co stało się źródłem jej bogactwa . Był
to Złoty Wiek w historii Aten tzw. „złoty wiek Peryklesa”.
Akropol istniała już w okresie neolitu, a bóstwem opiekuńczym Akropolu była Atena Pallas . Na
Akropolu wzniesiono zespół budowli świątynnych, których plan odbudowy zainicjował Perykles, a
prace prowadzono pod nadzorem Fidiasza.
Plan Akropolu ateńskiego

1 Partenon, 2 dawna świątynia Ateny , 3 Erechtejon, 4 Pomnik Ateny Promachos, 5 Propyleje, 6 świątynia Ateny Nike, 7 Eleusinion,
8 sanktuarium Artemidy (Brauroneion), 9 Chalkoteka (zbrojownia), 10 Pandroseion, 11 Arreforion, 12 ołtarz Ateny , 13 sanktuarium Zeusa
Polieusa, 14 sanktuarium Pandiona, 15 Odeon Heroda Atticusa, 16 Stoa Eumenesa, 17 sanktuarium Asklepiosa (Asklepieion), 18 teatr
Dionizosa Eleutereusa, 19 Odeon Peryklesa, 20 Temenos Dionizosa Eleutereusa, 21 Aglaureion
1a 4
3

2
5

Plan Akropolu Ateńskiego

1 Propyleje 1a pinakoteka 4 Erechtejon
2 świątynia Ateny Nike 5 Partenon
3 posąg Ateny Promachos 6 teatr Dionizosa Eleutereusa
PROPYLEJE

Propyleje to brama na Akropol. Była to monumentalna budowla, budynek bramny na planie

prostokąta z kolumnami, prowadzący zwykle do wielkich świątyń, np. do temenosu, czyli świętego
miejsca.

Propyleje w Atenach zostały zbudowane w porządku doryckim w 437-432 przez Mnesiklesa, po

ukończeniu Partenonu jako przeciwwaga dla monumentalnej świątyni.

Budowniczowie wykorzystali dwa porządku – dorycki w portykach oraz joński w kolumnach

wewnętrznych. Jako boczne skrzydłow wybudowano pinakotekę.
Propyleje /437-432pne/, Akropol, Ateny
rekonstrukcja – widok wnętrza
Propyleje /437-432pne/, Akropol, Ateny, rekonstrukcja – widok od zachodu
Akropol Ateński – Propyleje – rzut przyziemia
Akropol Ateński – Propyleje – przekrój podłużny
ŚWIĄTYNIA NIKE APTEROS

Świątynia Nike Apteros, znana również jako świątynia Nike Bezskrzydłej, to niewielka świątynia
na Akropolu, zlokalizowana na prawo od Propylejów, w południowo-zachodniej części wzgórza.
Świątynię w typie amfiprostylosu wybudowano w V w p.n.e. (prace rozpoczęto w 427 pne.)
Oddawano tam kult Atenie Zwycięskiej.

To najlepiej zachowana świątynia w porządku jońskim, dwukrotnie rekonstruowana. Stoi nad

urwiskiem z widokiem na Port w Pireusie i Zatokę Sarońską.
Akropol Ateński – Propyleje oraz świątynia Ateny Nike – rzut przyziemia
Akropol Ateński – świątynia Ateny Nike Apteros - rzut
PARTENON

Partenon to centralny budynek Akropolu. Dzieło architekta Iktinosa i budowniczego Kallikratesa,

powstała w 447-432pne. Świątynia była poświęcona Atenie Dziewicy (czyli Atenie Partenos), stąd
wywodzi się nazwa Partenon.

To także sanktuarium Ateny; wewnątrz znajduje się posąg Ateny Partenos (Dziewicy) wykonany z
chryzolefantyny, którego autorem był Fidiasz. Posąg ustawiony był w naosie, czyli pomieszczenie
kultu.
Partenos to sala dziewic, znajduje się z tyłu świątyni; pełniła role skarbca i dzieła sztuki.
Ozdobny fryz pokazuje procesję panatenajską, w tym walki z Amazonkami, a tympanony
prezntują narodziny Ateny i spory Ateny z Posejdonem.

Partenon stanowi szczytowe osiągnięcie porządku doryckiego (proporcje o stosunku9:4).

Kolumny są nachylone do wewnątrz o 6 cm, stylobat na długości 70m wybrzusza się o 12cm
4

2
Akropol Ateński – Partenon – rzut;
1 – pronaos
2 – naos
1 3 – partenon
4 – opistodomos
5 – pomnik Ateny Partenos
Akropol Ateński – Partenon – przekrój podłużny
Akropol Ateński – Partenon – elewacja frontowa
POMNIK ATENY PROMACHOS

Centralnym punktem Akropolu, stojącym pomiędzy Propylejami a Partenonem, był 9 metrowy

pomnik Ateny Promachos, czyli przewodzącej w walce. Został wykonany z brązu (ok. 460r pne)
przez Fidiasza i przeniesiony w czasach Bizancjum do Konstantynopola.
ERECHTEJON

Erechtejon to ostatnie ukończone wielkie dzieło Peryklesa. Zbudowano go na miejscu dawnej

świątyni, na ruinach pałacu mykeńskiego. Świątynię w porządku jońskim wzniesiono na cześć
Erechteusza, jednego z pierwszych królów ateńskich.

Charakterystycznym elementem budynku jest loża Kor (portyk Kor). Tworzą go kolumny, w
których zamiast trzonu występują kariatydy, czyli postaci kobiet). Nazwa pochodzi od greckiego
karyatides czyli "dziewczyny ze wsi Karyai", czyli kobiety sprzedane w niewolę.
Budynek zawiera salę Ateny Polias z posągiem oraz salę Erechteusza. Obok znajduje się
źródełko i drzewo oliwne (zasadzone jednak na początku XX wieku).
 6

5 3 4

1 – sala Ateny Polias

2 – sala Erechteusza
3 – sień
1 4 – studzienka
5 – loża kor /kariatyd/
6 – drzewo oliwne /oliwka Ateny/

Erechtejon /420-410 pne/, Akropol, rzut

Akropol Ateński – Erechtejon – elewacja frontowa