UDCS'19 Fourth International Iron and Steel Symposium, 4-6 April, Karabuk

Hardness Distribution in P91 Steels after

Welding Process and PWHT
Bünyamin ÇİÇEK+, Yavuz SUN*, Hayrettin AHLATÇI*, Yunus TÜREN*
+
Alaca Avni Çelik Vct. Sch., Machine and Metal Technologies, Hitit University,
Çorum, Turkey
bunyamincicek@hitit.edu.tr
*
Faculty of Engineering, Metallurgy and Material Engineering, Karabük University
Karabük, Turkey
ysun@karabuk.edu.tr
hahlatci@karabuk.edu.tr
yturen@karabuk.edu.tr

Abstract— Material conditions are very important in systems
operating at high vapor pressure and temperatures. Cr-Mo
series special steels used in the thermal power plants of such
structures have high creep resistance and long lasting materials.
The time from the first production phase to the usage area and
subsequent welded joint processes should be carefully monitor.
The P91 and P92 series are the highest-grade creep resistance of
the steels mentioned in different standards. All stages of these
steels should be keep under control. Otherwise, they cannot meet
the desired efficiency after welding. In our study, the whole
process for the P91 steels from the beginning of the weld to the
end is summary as a technical report. For P91 materials, the
requirements for pre-welding, welding and post-welding are
explain together with the academic data. Many studies on
materials P91 have been compile and tried to form a technical
guide.
Keywords— Welding, PWHT, Hardness, Power plants, P91.
I. GİRİŞ
Güç santralleri genelde buhar basıncından üretilen
kuvvetin türbini yüksek hızda çevirmesiyle üretilen enerjiyi
kullanır. Yüksek buhar basıncı ve sıcaklıkta Cr ve Mo ilaveli
çelik alaşımları ön plana çıkmaktadır. Bu alaşımlar sürünme
direnci yüksek ve uzun zamanlı çalışma periyotlarına uygun
malzemelerdir. Cr ve Mo oranlarına göre 13CrMo4-5 (P11),
10CrMo9-10 (P22) ve X20CrMoVNb9-1 (P91) olarak
isimlendirilir. Bu alaşımların yapısı martenzit temelli olup ek
olarak kimyasal analizinde bulunan ferrit ve östenit yapıcı
elementlerden dolayı kaynak süreçleri çok dikkat gerektirir.
Kendi özelliklerine en yakın kimyasal orana sahip bir ilave
metal ile genelde inert gaz korumalı kaynak yöntemleri ile
(TIG, MIG) kaynaklanırlar [1-11].
Bu çelikler içerisinde yüksek basınç altında çalışabilen ve
standartlara göre T91 sınıfına giren malzemeler modifiye
edilmiş P91 (X10CrMoVNb9-1) olarak bilinirler. P91
malzemeler; Cr ve Mo elementleri yanısıra V, Nb, Ni, Al ve N
elementlerinin ilavesiyle martenzit ana faz içerisinde uygun
karbürlerin tane sınırlarına dağıtılması ile oluşan mikro yapıya
sahip malzemelerdir. Genelde yüksek sıcaklıklarda kullanılan
kabul edilmiş bir Cr-Mo alaşımıdır. Kimyasal analizinde
bulunan östenit ve ferrit yapıcı elementlerin varlığı sebebiyle
tamamen kontrollü bir kaynak süreci çok önemlidir.
Kaynaklar sertifikalı kaynakçılar tarafından yapılmalı ve süreç
tahribatsız muayene yöntemleri (NDT) ile her aşamada
kontrol edilmelidir [1-15].
Kaynak öncesinde; kaynak ağzı tasarımı, yüzey kalitesi,
eşit kaynak kök ölçüsü, eksenel doğrultu ile kontrollü olarak
eşit dağılım göstermiş ön ısıl işlem (rezistans ile) basamakları
önemlidir. P91 malzemeleri için yakıcı-yanıcı gaz
sirkülasyonu ile ısıtma yapan alevli ısıtma yöntemleri kabul
edilemez. Bu ön ısı yöntemi kütlesel ısıtma yerine yüzeysel
bir şok etkisi verir. Ani ısı girdisi P91 malzemeler için uygun
değildir [6-15].
Kaynak sırasında; pasolar arası geçiş sıcaklığı ve alt paso
yüzey temizliği takip edilmelidir. Kaynak sırasında malzeme
eğer boru tipinde ise kök paso yapıldığı esnada boru iç
kısmına inert bir gaz (Ar) takviyesi verilmelidir. Amaç kök
pasonun arka tarafını atmosfer etkisinden korumaktır.
Kaynak sonrasında ise; HAZ ve kaynak bölgesinin paso
geçiş sıcaklığı (300C) altına düşmeden kimyasal analize göre
kaynak sonrası ısıl işleme (PWHT) tabi tutulması
vazgeçilemez parametrelerdir. PWHT işleminde bekleme
süresi ile ısıtma-soğutma sıcaklık hızları ve/veya oranları
önem taşımaktadır. Bu aşamada kimyasal analizde bulunan
elementlerin varlığına göre bu süreler tayin edilmelidir.
Standarda göre aynı isimle anılsa bile P91 alaşımları kimyasal
analize göre farklı PWHT şartları gerektirebilir [3, 16, 17].
Başka bir açıdan bakarsak uygulama sahalarında yüksek
sıcaklıktan kontrolsüz iniş yasaktır. P91 malzemelerde kaynak
“BAŞLA-BİTİR” mantığı ile yapılmalı ve ön ısıdan PWHT
sonuna kadar ısıl diyagram 300C altına düşmemelidir. Kaynak
hiçbir sebeple bütün aşamaları tamamlanmadan (Başla-Bitir)
ortam sıcaklığına bırakılamaz. Sonuç olarak saha içi ilgili
şartnameler bu parametrelere göre hazırlanmalıdır ve
uygulanmalıdır [3, 6-17].
Bu amaçla çalışmamızda; P91 çeliğinin kaynak süreci ve
PWHT sonrası sertlik düzeyinin saha ortamında ölçümüne
kadar süreç açıklanmıştır. Amaç kaynak işlemi çok zor olan
bu malzemeler için bir rehber teknik çalışma oluşturmaktır.

169
 UDCS'19 Fourth International Iron and Steel Symposium, 4-6 April, Karabuk

II. MALZEME VE KAYNAK SÜRECİ

Kimyasal analizi bilinen P91 kalite borular uygun bir ilave
malzeme ile sertifikalı kaynakçılar tarafından kaynatılmalıdır.
İlave malzemeler ilgili firma kataloglarında geçen fırınlama-
kurutma süreçlerinden geçmeden hiçbir şekilde
kullanılmamalıdır. Fırın sonrası sıcak zincir bozulmadan
termosla (ısı çantası) taşınmalı ve soğuma yaşamaksızın
kaynakta kullanılmalıdır [18].
Bilindiği üzere kaynak öncesi ve sonrası işlemler P91
Şekil 2 PWHT şartlarına göre sertlik dağlımı (2 saat)
kalite malzemeler için ilgili standartlarda belirtilmiş olup çok
önemli süreçlerdir. Burada ilk olarak P91 kalite malzemelerde
PWHT işleminde; ısıtma oranı, bekleme sıcaklığı ve östenit
tane varlığı/büyüklüğü/oranı kimyasal analize (özellikle
Ni+Mn) bağlıdır [4, 18]. Bu yüzden ilgili standartta net bir
değer vermek yerine bir sıcaklık değer aralığı verilir. Bu değer
aralığından yola çıkarak malzemelerimizin PWHT sıcaklığı
örneğin 750C/2 saat olarak seçilebilir. Buradaki ana amaç Ac1
sıcaklığı altında PWHT uygulamaktır. Alttaki resimde P91
serisi malzemeler için Ac1 seviyesinin hangi bölgeyi gösterdiği
görülmektedir [18-24].
Şekil 3 PWHT şartlarına göre sertlik dağlımı (8 saat)

Bu kısımda ilk malzeme ve PWHT sonrası malzeme

mikroyapı görüntülerini de incelemek gerekir. Yapının nasıl
değiştiğini izlemek adına aşağıdaki resimler verilmiştir (Şekil
4-5) [25, 26].

Şekil 1 P91 malzemesi için kaynak kritik bölgeleri

EN 12952-5 standardında veya ilgili standartlarda geçen

şartlara göre ince kalınlığa sahip (<8 mm) P91 malzeme için
PWHT işleminde bekleme süresi normalde 30 d yeterlidir.
Ancak ön ısı kontrolsüz olduğunda (alevli ısıtma) veya
yapılmadığı zamanlarda PWHT bekleme süresi 2 saat olması Şekil 4 PWHT uygulanmamış P91 malzeme mikroyapısı
daha kabul edilebilir bir uygulamadır. Bunu bir makale ile
açıklayacak olursak ön ısı uygulanan ve uygulanmayan P91
kalite çeliklerde sertlik değerleri aşağıdaki grafiklerde
verilmiştir (Şekil 2 ve 3). Buradan yola çıkarak HAZ
bölgesinde ancak 2 saat bekleme süresi sonucunda sertlik farkı
oluşmamaktadır. Ancak kaynak bölgesi ise 8 saat bekleme
süresi sonucunda uygun hale gelmektedir [17, 25].

Şekil 5 780C/2saat PWHT uygulanmış P91 malzeme mikroyapısı

Ek olarak PWHT sonrasında ve öncesinde kırılma tokluğu

değeri darbe çentik testi ile ölçülmelidir. PWHT
uygulanmamış malzeme ile standartların gerektirdiği
aralıklarda PWHT uygulanmış malzeme arasında grafikteki

170
 UDCS'19 Fourth International Iron and Steel Symposium, 4-6 April, Karabuk
gibi bir sonuç çıkmaktadır. Şekil 6’da darbe enerjisinin
PWHT sıcaklığına göre değişimi net şekilde görülmektedir.
Çalışmada PWHT sıcaklığı haricindeki diğer parametreler
sabittir [25, 26].
Malzeme kalınlığı <8mm için malzemenin PWHT
sonrasındaki 200C sıcaklıktan 0C sıcaklığa hızlı soğuma
yaşaması muhtemel bir sonuçtur. Bu şekilde hızlı soğuma
evresi sonucunda kalınlığı fazla olan malzemeye göre ince
malzemede daha hızlı soğuma oluşacaktır. Burada ortam
sıcaklığı da en büyük etkendir.
Şekil 6 Farklı sıcaklıklarda PWHT uygulanmış ve PWHT uygulanmamış P91
malzeme için darbe direnci (J) değerleri
Referans verilen makaleler incelendiğinde aynı malzemeler
olsa bile aynı şartlar altında kalınlık farkından dolayı sertlik
yaklaşık %10-12 farklılık gösterir ve ince malzeme daha
yüksek bir değer göstermektedir. Bu örnek aşağıda farklı
makalelerden alınan grafiklerde gösterilmiştir. A grafiğinde
malzeme kalınlığı 8 mm ve sertlik yaklaşık 250-260 HV
olurken, B grafiğinde kalınlık 30 mm ve sertlik yaklaşık 200-
220 HV olarak tespit edilmiştir (Şekil 7) [1, 4, 5, 27].
Şekil 7 Farklı kalınlıklara göre gerekli işlemler sonrası P91 sertlik
seviyeleri, (a) 8mm ve (b) 30mm
Burada şu konudan da bahsetmek gerekir. P91
(X10CrMoVNb9-1 / EN10028-2) serisi çelikler ISO 15608’de
geçen kimyasal analize göre sınıflandırma kısmında 6 grubu
171
bir malzemedir. Kaynak Yöntem Şartnamesi (PQR) hazırlama
standardı ISO 15614’e göre ise 6 grubu malzemeler için en
yüksek sertlik değeri 350 HV (340 HB) geçerlidir (Şekil 8).
Aynı şekilde GOST standardında (GOST 32569-2013) M5
sınıfı malzemeler (X9M) için üst sınır 240 HB olarak
verilmiştir. ASME serisi standartlarda ise (B31.3) 250 HB üst
seviye olarak kabul edilmiştir. Bu farklılık standart hazırlama
gruplarında güvenlik katsayısının istatistik olarak farklı bir
değerde alınmasından ortaya çıkmaktadır. Aslında bütün
değerler doğrudur. Ancak sadece temel standartta bir veride
alınan güvenlik katsayısı o serideki tüm verilere uygulanır.
Sonuç olarak bu farklı değerler oluşur [1-3, 17, 19, 21, 25, 26].
Bu yüzden bu gibi önemli konularda tek standart yerine tüm
standartlar incelenmelidir.
Şekil 8 Örnek alınan ISO standardı için tablo detayları, (a) TS-EN-ISO 15608
ve (b) TS-EN-ISO 15614
Bunlara ek olarak sahada mobil sertlik ölçüm cihazı
kullanılmaktadır. Mobil sertlik ölçüm cihazlarında doğru
ölçebilme özellikleri şu şekildedir [28] (Görsel ilgili cihazların
kullanım kılavuzlarından alınmıştır) (Şekil 9). Tablodan yola
çıkarak sahanın bulunduğu ölçüm bölgesinde sıcaklık seviyesi
de önemlidir. Kalibre blokları ile devamlı doğrulama
yapılarak ölçüm alındığında ancak yaklaşık sonuçlara
ulaşılabilir.
Şekil 9 Mobil sertlik cihazı kullanım detayları [28]
 UDCS'19 Fourth International Iron and Steel Symposium, 4-6 April, Karabuk

Tüm mobil cihazlarda uygun yüzeyleri ölçmek için proplar
vardır. Buna rağmen birçok dış etken ölçümü etkilemektedir.
Bu yüzden mobil cihazlarla ölçüm yerine en az 3 kaynaklı
malzemeyi yerinden çıkararak laboratuvar ortamında ölçüm
almak (kesip çıkarmak mümkün ise) daha sağlıklı sonuçlar
verecektir. Laboratuvar ortamında (aşağıdaki haritaya göre [2])
(Şekil 10) ölçüm yapılsa bile ilgili makaleden alınmış
aşağıdaki resme bakıldığında [29] aynı malzemede farklı
mikroyapı bölgelerinin çok farklı sertlik değerleri verdiği
görülmektedir. Bu yüzden laboratuvar ortamında mümkün
olduğu kadar fazla ölçüm alınarak ortalama bir değer tespit
edilmelidir. Ölçüm alınırken aşağıdaki resimdeki gibi beyaz
ferrit fazı yerine sert ve kırılgan yapı olan martenzit fazının
sertliği önemlidir. Herhangi bir ani -boru iç basıncı- karşısında
sert olan martenzit fazı daha hızlı çatlak oluşturacaktır. Bu
yüzden sertlik ölçümü martenzit fazından alınmalıdır. P91
malzeme için farklılık Şekil 11 net olarak gözükmektedir [29].
III. SONUÇLAR
a- Modifiye edilmiş P91 serisi (X10CrMoVNb9-1/X9M)
çeliklerde “BAŞLA-BİTİR” süreci izlenmelidir. Ön ısı
süreci kontrollü şekilde ani çıkış olmaksızın (indüksiyon
evet, alevli ısıtma hayır) yapılmalıdır. Kaynak ve PWHT
bitene kadar malzeme hiçbir şekilde ani ısı düşüşüne
maruz kalmamalıdır.
b- İlave malzemeler ilgili firma kataloglarında geçen
fırınlama-kurutma süreçlerinden geçmeden hiçbir şekilde
kullanılmamalıdır. Fırın sonrası sıcak zincir bozulmadan
termosla taşınmalı ve soğuma yaşamaksızın kaynakta
kullanılmalıdır.
c- Kalınlık farkından dolayı alaşımlar aynı olsa bile ince
malzeme PWHT sonrasındaki 200C seviyesinden 0C’ye
hızlı soğumasından dolayı daha sert olacaktır.

d- Mobil sertlik ölçüm cihazları kullanılması saha için

uygundur. Ancak eğer mümkün ise çok sayıda yapılan
kaynaklarda 3 şahit numune kesilerek laboratuvar
ortamında ölçüm almak daha doğru olacaktır.

e- ISO 15614’e göre 6 grubu malzemeler (X10CrMoVNb9-

Şekil 10 Laboratuvar ortamında sertlik alma haritası [2] 1) için en yüksek kabul edilen sertlik değeri PWHT
sonrası 350 HV (340HB) olarak belirtilmiştir. Bu değer;
GOST 32569-2013 için (X9M) 240 HB ve ASME B31.3
için ise 250 HB değeri verilmektedir. Bu farklılık
standart hazırlama gruplarında güvenlik katsayısının
istatistik olarak farklı bir değerde alınmasından ortaya
çıkmaktadır. Aslında bütün değerler doğrudur. Ancak
sadece temel standartta bir veride alınan güvenlik
katsayısı o serideki tüm verilere uygulanır. Sonuç olarak
Şekil 11 Mikroyapı bazlı faklı bölgelerden alınan sertlik değerleri [29] bu farklı değerler oluşur. Bu yüzden bu gibi önemli
Modifiye edilmiş P91 malzemeler için teknik raporlar konularda tek standart yerine tüm standartlar
incelendiğinde ve birkaç makaleden derlenen bilgilere göre incelenmelidir.
aşağıdaki grafik oluşturulmuştur [4, 5, 12-15, 29]. Grafikten f- P91 serisi malzemeler 600C’de 100.000 saat sonunda
de görüldüğü gibi 600C sıcaklıkta 100.000 saat çalışan bile halen daha 110 MPa güç karşısında direnç
malzemeler verilen sürünme kuvvetlerini karşılamaktadırlar. gösterebilmektedir. Bu değerler sistem çalışma şartları
Bu değerler sistem çalışma şartları ile karşılaştırıldığında ile karşılaştırıldığında malzemenin yeterli basınç
malzemenin yeterli basınç değerini uzun yıllar sürdürebileceği değerini uzun yıllar sürdürebileceği görülecektir.
görülecektir.
REFERANSLAR
[1] Abd El-Rahman Abd El-Salam, M., I. El-Mahallawi, and M.R. El-Koussy,
"Influence of heat input and post-weld heat treatment on boiler steel P91
(9Cr–1Mo–V–Nb) weld joints Part1 and Part2". International Heat
Treatment and Surface Engineering, 2013. vol. 7(1): pp. 32-37.
[2] Bünyamin Çiçek, E.G.İ., Emre Gümüş, Polat Topuz, "The Effect of
Welding Positions on the Weldability of X20CrMoV11-1 Steels". Hittite
Journal of Science and Engineering, 2018. vol. 5(1): pp. 75-83.
[3] Kalvala, P.R., et al., "Low temperature friction stir welding of P91 steel".
Defence Technology, 2016. vol. 12(4): pp. 285-289.
[4] Pandey, C., et al., "Homogenization of P91 weldments using varying
normalizing and tempering treatment". Materials Science and
Engineering: A, 2018. vol. 710: pp. 86-101.
[5] Pandey, C., M.M. Mahapatra, and P. Kumar, "Characterisation of
Şekil 12 Servis şartları sonucunda Cr-Mo çelikleri için dayanım değerleri dissimilar P91 and P92 steel welds joint". Materials at High
Temperatures, 2018. vol.: pp. 1-10.
[6] Arivazhagan, B. and M. Vasudevan, "A comparative study on the effect
of GTAW processes on the microstructure and mechanical properties of

172
 UDCS'19 Fourth International Iron and Steel Symposium, 4-6 April, Karabuk
P91 steel weld joints". Journal of Manufacturing Processes, 2014. vol.
16(2): pp. 305-311.
[7] Bünyamin Çiçek, F.Y., Levent Elen, Şenol Liman. Investigation of the
mechanical properties of weld metal of high alloy steel. in 2nd
International Conference on Material Science and Technology in
Cappadocia (IMSTEC’17). 2017. Nevsehir, Turkey.
[8] Bünyamin Çiçek, Ş.L., Altuğ Gönüllü ve Milan Bakovka. Thermal power
plant application in the steel used examination of weldability, filler
metals and post-weld heat treatment conditions. in 2th International Steel
Iron Symposium(IISS’15), 1-3April2015, Karabuk, Turkey. 2015.
[9] Ceyhan, U. and B. Dogan, "Deformation and fracture behaviour of P91
steel weldments at high temperatures". Science and Technology of
Welding and Joining, 2006. vol. 11(5): pp. 538-543.
[10] Emre Gümüş, B.Ç., Emine Gündoğdu İş, Eren Yılmaz, Polat Topuz.
Risks and safety measures in tig welding process. in 2ndInternational
Iron and Steel Symposium (IISS’15). 2015. Karabuk, Turkey.
[11] Salur, E., et al., "Microstructural and Mechanical Characterization of
9Cr-1Mo-1W Weld Metal". Hittite Journal of Science & Engineering,
2018. vol. 5(3): pp. 203-208.
[12] Pandey, C., et al., "Fracture behaviour of crept P91 welded sample for
different post weld heat treatments condition". Engineering Failure
Analysis, 2019. vol. 95: pp. 18-29.
[13] Silwal, B., et al., "Effect of postweld heat treatment on the toughness of
heat-affected zone for grade 91 steel". welding Journal, 2013. vol. 92(3):
pp. 80S-87S.
[14] Vimalan, G., G. Ravichandran, and V. Muthupandi, "Phase
transformation behaviour in P91 during post weld heat treatment: a
gleeble study". Transactions of the Indian Institute of Metals, 2017. vol.
70(3): pp. 875-885.
[15] Y., M.S., "A review of effect of welding and post weld heat treatment on
microstructure and mechanical properties of grade 91 steel".
International Journal of Research in Engineering and Technology, 2015.
vol. 4(3): pp. 574-580.
[16] Gündoğdu İş, E., et al. Düşük karbonlu çeliklerde elektrik ark ve MAG
kaynak yöntemlerinin mekanik özelliklere etkisinin İncelenmesi. in 2th
International Steel Iron Symposium (IISS’15). 2015. Karabuk, Turkey.
[17] İsmail Hakkı Kara, M.A., Hayrettin Ahlatçı, Yavuz Sun, Fatih Aydın,
Bünyamin Çiçek, Investigation of pre-heat treatment effect on
mechanical and microstructural properties of P91 steel-pipe welded by
TIG, in 2nd International Iron and Steel Symposium (IISS’15), April 1-3,
2015, Karabuk, Turkey. 2015: Karabuk, Turkey.
[18] Hilkes, J. and V. Gross, "Welding CrMo steels for power generation and
petrochemical applications-past, present and future". Biul. Inst. Spawal,
2013. vol. 1(11).
[19] Bhaduri, A.K., et al., "Evaluation of repair welding procedures for 2.25
Cr–1Mo and 9Cr–1Mo steel welds". Science and technology of welding
and joining, 2001. vol. 6(2): pp. 89-93.
173
[20] Jandová, D., J. Kasl, and V. Kanta, "Creep resistance of similar and
dissimilar weld joints of P91 steel". Materials at High Temperatures,
2006. vol. 23(3-4): pp. 165-170.
[21] Letofsky, E. and H. Cerjak, "Metallography of 9Cr steel power plant
weld microstructures". Science and technology of welding and joining,
2004. vol. 9(1): pp. 31-36.
[22] Sopoušek, J., R. Foret, and V. Jan, "Simulation of dissimilar weld joints
of steel P91". Science and Technology of Welding and Joining, 2004. vol.
9(1): pp. 59-64.
[23] Turnbull, A. and A. Griffiths, "Corrosion and cracking of weldable 13
wt-% Cr martensitic stainless steels for application in the oil and gas
industry". Corrosion engineering, science and technology, 2003. vol.
38(1): pp. 21-50.
[24] Zhang, Y., Changes in microstructure and mechanical properties of P91
weld metal during creep. 2009, University of Nottingham.
[25] Kirbas, C., et al. Post-weld heat treatment applied in examining the
mechanical properties of 13CrMo4-5 and X10CrMoVNb9-1 grade steel.
in International Conference on Material Science and Technology in
Cappadocia (IMSTEC’16), April 6-8, 2016, Nevsehir, Turkey. 2016.
[26] Caner Kırbaş, B.Ç., Murat Baydoğan, Hüseyin Çimenoğlu. Effect of
stress relief annealing temperature on mechanical properties of AISI P11
and AISI P91 grade seamless pipe steels. in 2th International Steel Iron
Symposium (IISS’15). 2015. Karabuk, Turkey.
[27] Abd El-Azim, M., et al., "Creep fracture mechanism in welded joints of
P91 steel". Materials Science and Technology, 2013. vol. 29(9): pp.
1027-1033.
[28] NOVOTEST. Brochure of UCI Hardness Tester NOVOTEST T-U2.pdf.
2019 12.02.2019]; Available from: http://novotest.biz/portable-hardness-
novotest-t-u2/.
[29] Pandey, C., et al., "Comparative study of autogenous tungsten inert gas
welding and tungsten arc welding with filler wire for dissimilar P91 and
P92 steel weld joint". Materials Science and Engineering: A, 2018. vol.
712: pp. 720-737.