ÇEKİRDEK KİMYASI

RADYOAKTİVİTE
 Çekirdek
• Bir elementin tüm kimyasal özelliklerine sahip en küçük
parçası olan atom;
proton,  nötron  elektronlardan oluşur.
Canlı veya cansız tüm varlıklar ise atomlardan oluşurlar.

• Çekirdek proton ve nötronlardan oluşmaktadır.

• Proton sayısı atom numarasına eşittir.
• Proton ve nötron sayısı toplamı ilgili atoma ait kütle
numarasını verir
• Çapı, yaklaşık olarak 10-10 m olan atomun belli bir
kütlesi vardır ve bu kütlenin neredeyse tamamı
çekirdekte yoğunlaşmıştır
 İzotoplar
• Atom numarası aynı, kütle numarası farklı
olan elementlere izotop denir. Bu farklılığın
nedeni ise nötronlardır. Uranyum’un doğal
oluşmuş izotopları:
– 92Uranium-234
– 92Uranium-235
– 92Uranium-238
Nötron / Proton oranı, hafif izotoplarda 1 iken ağır
izotoplarda artar.

Bu oran arttığında çekirdeğin kararlı olmadığı bir noktaya

gelinir.

• En ağır kararlı çekirdek 83Bi

207 dir.

Daha ağır çekirdekler, dışarıya verecekleri fazla enerjileri

olduğu için kararsızdırlar.

Kararsız atomlara radyonüklid denir.

 Radyoaktivite
Kararsız durumdaki atomların, fazla enerjilerini
kendiliğinden parçalanmaları sonucu çevrelerine
partiküller ya da elektromanyetik radyasyon yayarak
gidermeleri ve daha kararlı hale geçmeleri olayına
radyoaktivite denir.

Radyoaktivite kontrol edilemeyen bir olaydır.

Yavaşlatılamaz ve durdurulamaz.

Zayıflayan bir tempo ile tükeninceye kadar sürer.

Radyoaktiflik ilk defa 1896 yılında Henri
Becquerel tarafından keşfedilmiştir. 1898
de ise Pierre ve Marie Curie tarafından
yapılan deneylerde radyoaktifliğin varlığı
kanıtlanmıştır.
 Radyoaktivite

Doğal Yapay
(Uranyum) (Sezyum-137)

S. Dasdag
 Doğal Radyoaktivite

Kalsiyumdan [Ca-40 (p=20, n=20)] itibaren

elementler tablosunda yer alan elementlerin
nötron sayılarının proton sayılarına oranı
nötron lehine artmaktadır. Ca-40’ın
yukarısında nötron ve proton sayısı birbirine
eşit çekirdek bulunmamaktadır. Kütle
numarası arttıkça protonlar arasındaki itme
kuvveti artmakta ve çekirdekteki nükleonlar
arası çekme kuvvetini yenmektedir.
 Doğal Radyoaktivite

Bu dengeyi sağlamak için çekirdeğe ilave

nötron katılmaktadır. Bu arada çekirdekler
nükleer olarak daha kararsız duruma
gelmektedirler ve radyoaktiflikleri daha da
artmaktadır. Özellikle kütle numaraları
200’ün üzerindeki ağır çekirdekler oldukça
radyoaktiftirler ve doğal olarak bozunuma
uğrama eğilimi göstermektedirler.
 Doğal Radyoaktif Seriler

En uzun Ömürlü Üyesi

Son
Çekirdek
(Kararlı) Yarı-Ömür
Seri Adı Çekirdek (yıl)
Toryum 208Pb 232Th 1.41 x 1010

Neptünyum 209Bi 237Np 2.14 x 106

Uranyum 206Pb 238U 4.47 x 109

Aktinyum 207Pb 235U 7.04 x 108

 Radyoaktif Bozunmanın Kinetiği

• Çekirdek transmutasyonları birinci mertebe

kinetiğine uyar.
• Bu tarz bir kinetik aşağıdaki denklemlerle
ifade edilebilir:

Nt
ln = -kt
N0
 Radyoaktif Bozunma Kinetiği

[N] = [N]0e(-λt) ln[N] = ln[N]0 - λt

ln [N]
[N]

23.3
 Radyoaktif Bozunma Kinetiği
• Böyle bir prosesin yarılanma ömrü:

0.693
= t1/2
k
• Belirli bir zamanda verilen radyoaktif
çekirdeğe ait miktardan yola çıkılarak bir
objenin yaşı hesaplanabilir.
 Radyoaktivite Ölçümü
• Radyoaktif bir örnekteki aktivite Geiger Sayacı ile
ölçülebilir.
• İyonize radyasyon iyonları oluşturur, bu bir akıma
dönüşür ve bu akım da Geiger cihazı ile ölçülür.
 BOZUNMA HIZI
Radyoaktif bir maddenin birim zamanda bozunan
miktarına bozunma hızı denir.
 BOZUNMA HIZI
Radyoaktif maddenin
miktarıyla doğru
orantılıdır.
Radyoaktif maddenin
Bozunma

cinsine bağlıdır.
hızı

Bozunma hızı zamanla

azalır
Zaman
Yarılanma süresi kısa
olan radyoaktif
Bozunan madde miktarı maddenin bozunma hızı
BH = daha yüksektir. (Eşit
Birim zaman
miktarlarında)
∆m
BH = Bozunma hızı doğal
∆t
radyoaktif maddeler ile
ilgili bir kavramdır.
Bir t anında N adet radyoaktif çekirdeğin bulunduğu numunede dt
gibi çok kısa bir zaman aralığında bozunan dN çekirdek sayısı,
ortamda bulunan radyoaktif çekirdek sayısı N ile orantılıdır.Yani;

dN/dt = - λ N dir. Denklemin integrali alınınca ;

N(t) = N0 e-λt olur.

N
ln = -λ t
N0
N; Bozunmadan kalan çekirdek sayısı
N0; Başlangıçtaki radyoaktif çekirdek sayısı
λ; Bozunma sabitidir ve yarı ömürden faydalanılarak bulunabilir
λ = 0.693 / T1/2
e; doğal logaritma = 2.71828. . .
t; başlangıçtan beri geçen süre
Bozunma sabiti her radyoizotop için karakteristik
(ilgili radyoizotopa ait) bir değerdir. Tanım olarak
bozunma sabiti; belli bir zaman dilimi içindeki
bozunan çekirdek miktarının oransal değeridir.
Bozunma sabitinin değeri zaman-1 dir. Örneğin
λ= 0.01 sn-1 olan numune için, her saniyede
atomların 1/100 ‘ünün bozunduğu anlaşılır.
 YARI ÖMÜR
KÜTLE
 Radyoaktif bir maddenin
4M
BOZUNAN başlangıç miktarının
MADDE
(MB) yarısının bozunması için
2M
M RADYOAKTİF geçen zamana YARI
ÖMÜR ya da yarılanma
MADDE

ZAMAN
süresi denir. Bir diğer
t 2t
(T)
KALAN
MADDE
deyişle, fiziksel yarı-
(m)
T = Toplam süre ömür ; belli bir zaman
t ya da t1/2 = Yarı ömür
başlangıcındaki
n=t/T Yarılanma sayısı radyoaktif atomların
m = M/2n=M/2T/t kalan madde yarısının parçalanması
için geçen süredir.
 ÖZELLİKLERİ
 Yarı ömür radyoaktif elementler ve izotopları için ayırt
edici özelliktir.
 Yarı ömür madde miktarına ve zamana bağlı değildir.
 Yarı ömür madde cinsine bağlıdır.
 Radyoaktif madde yarılana yarılana bitmez.
 Fiziksel ve kimyasal değişmeler yarı ömrü etkilemez.
 Yarı ömrü kısa olan elementin atom çekirdeği daha
kararsız ve bozunma hızı daha yüksektir.

 Fiziksel yarı ömür ile bozunma sabiti arasında

 λ = 0.693 /T1/2

 eşitliği bulunmaktadır.
 Radyoaktivite Birimi

Radyoaktivite birimi Pierre ve Marie Curie’lerin isimlerine atfen

Curie olarak isimlendirilmiştir.

1 Curie (1 Ci)= 1 gram radyum (Ra-226) elementinin 1

saniyedeki bozunma miktarı olarak tanımlanır ve değeri 3.7
x 1010 (bozunma / saniye) dir.

Radyoaktivite birimi daha sonra SI (System International) birim

sisteminde Becquerel olarak değiştirildi.

1 Becquerel (1Bq) ; saniye başına bir parçalanma yapan

radyoaktivite miktarıdır.

1 Ci = 3. 7 X 1010 Bq veya 1 Bq = 0. 27 10-10 Ci

Örnek;
5000 Ci’ lik 60Co radyoizotop kaynağının 10.52 yıl sonraki
aktivitesi kaç Ci dir?
Cevap;
N(t) = N0e-λt
60Co radyoizotopunun fiziksel yarı ömrü T1/2 = 5.26 yıl
olduğundan
60Co’ ın bozunma sabiti
λ= 0.693/ t1/2 = 0.693/5.26 = 0. 1317 yıl-1 dir.
Radyoaktif Bozunma Kanunundan ;
N0 = 5000 Ci (başlangıçtaki radyoaktivite)
N(t) = 5000 e-0.1317 x 10.52 = 1250 Ci N
ln = -λ t
N0
 Radyoaktif Karbonla Yaş Tayini

Yaşayan organizmalardaki karbon içeren

bileşiklerin, 14C oranları atmosferdeki 14C oranı ile
dengededir. Canlı organizmada bozunan her
karbon-14 atomu yerine çevreden bir karbon-14
atomu alınır. Çevreyle dengede olan bir gram C-
14ün bozunma hızı dakikada yaklaşık 15tir. Bir
organizma öldüğü zaman denge bozulur ve
bölünme hızı düşer. Bundan yararlanarak ölü bir
organizmanın bir süre sonra ölçülen 14C bozunma
hızından yaşı hesaplanır.
 Örn:Arkeolojik bir çalışma sırasında bulunan bir ahşap numune
radyokarbon testine tabi edilir.
Örneğin aktivitesi (N) dakikada 11.6 bozunma olarak bulunur. Canlı
bir örneğin bozunması (No) ise 15.2 bozunma/dakika ise bu
arkeolojik örneğin yaşı (t) nedir? (14C için yarılanma ömrü 5730
yıldır. )
Cevap: Öncelikle bozunma sabiti λ hesaplanmalıdır.
0.693 0.693 0.693
= t1/2 = 5730 yıl =λ
λ λ 5730 yıl
λ= 1.21 × 10−4 yıl−1
Başlangıçtan beri geçen süre t örneğin yaşını verir.
N 11.6
ln N =- λt ln 15.2 =- (1.21 × 10−4 yıl−1) t
0

ln 0.763 = -(1.21 × 10−4 yıl−1) t t = 2236 yıl

Örn: Bir ağaç parçasının yaşını belirlemek için yapılan
ölçümlerde, 14Cün bozunma hızı gram başına dakikada 10
olarak bulunuyor. Başlangıçta çekirdek sayısı 15 olduğuna
göre bu ağaç parçasının yaşı nedir?

Çözüm: Karbon-14 izotopunun yarılanma ömrü 5730 yıldır.

Buna göre,
0,693
λ= = 1,21 x 10-4 yıl-1
5730

N 10
ln =ln = -(1,21 x 10-4 yıl-1)t ise
No 15

t = 3,4 x 103 yıl olarak bulunur.

NÜKLEER TEPKİMELER
 IŞIMANIN ÖZELLİKLERİ
Birim alana yapılan ışıma miktarı

1. Madde miktarı ile doğru orantılıdır.

2. Geçen zaman ile doğru orantılıdır.

3. Maddenin cinsine bağlıdır.

Birim alana birim zamanda yapılan ışıma şiddeti

1. Maddenin cinsine bağlıdır.

2. Yarı ömrü kısa olan atom daha çok ışıma yapar.

3. Zamanla azalır

4. Işıma yapılan alanın maddeye olan uzaklığının karesiyle ters

orantılıdır.
IŞIMALAR VE ÖZELLİKLERİ
SEMBOL YÜK KÜTLE EŞ DEĞERİ

ALFA α +2 4 4
+2 α = 4
2 He +2

BETA β -1 0 0
−1 β = 0
-1e

GAMA γ 0 0 0
0γ
1 1 +1
PROTON p +1 1 +1p = 1H

1
NÖTRON n 0 1 0n
0 0
ELEKTRON e -1 0 −1 β = -1e

POZİTRON β+ +1 0 0
+1 β = 0
+1e
 ALFA IŞIMASI α
 Alfa ışıması nötronu ve kütle numarası çok çok fazla
olan radyoaktif atomlarda görülür.

 Alfa ışımasında atom çekirdeğinden 2 tane nötron ve 2

tane proton dışarıya fırlatılır.

 Bunun sonucu olarak elementin atom numarası 2

azalırken, kütle numarası 4 azalır.

b b- 4 4
a X → a - 2Y + +2α
 Alfa ışınlarının yükü ve kütlesi çok büyük olduğundan;
* Yayılma hızı çok yavaştır.
* Giriciliği çok azdır.

 Alfa ışınlarının , diğer gazları iyonlaştırma gücü vardır.

 Alfa ışınları magnetik alanda negatif kutba doğru sapar.

 Nükleer Reaksiyonlardaki Enerji
• Çekirdeklerde oldukça yüksek miktarlarda enerji
depolanmıştır.
• Einstein’in ünlü denklemine göre,
E = mc2,
Enerji doğrudan madde miktarı ile ilişkilidir. Başka bir
deyişle madde enerjinin yoğunlaşmış halidir.
• Daha önce tartışılan kimyasal reaksiyonlarda ortaya
çıkan enerji oldukça küçüktür.
• Nükleer reaksiyonlarda ortaya çıkan enerji kimyasal
reaksiyonlarda ortaya çıkan enerjiden binlerce kat daha
yüksektir.
• Örnek: α bozunmasına eşlik eden enerji kaç MeVdur?
(U= 238,0508 akb, Th= 234,0437 akb, He= 4,0026 akb)

• Çözüm: Tek bir U çekirdeğinin bozunmasındaki net kütle

değişimi;
234,0437 + 4,0026 – 238,0508 = -0,0045 akbdir.
 BETA IŞIMASI β
 Beta ışıması nötronu, protonundan çok olan atomlarda
görülür.

 Beta ışımasında atom çekirdeğinde bir tane nötron,

doğrudan bir tane protona dönüşür.
1 1 0
0 n  → +1p + -1β

 Bunun sonucu elementin atom numarası 1 artarken, kütle

numarası değişmez.
b b 0
a X → a +1Y + -1β
Beta ışınlarının yükü olmadığında hızları,
radyoaktiviteleri ve giricilikleri alfaya oranla daha
fazladır.
 GAMA IŞIMASI γ
 Gama ışıması genellikle diğer ışımalardan sonra görülür.
 Diğer ışımaları yapan atom çekirdeği yüksek enerjili kararsız
bir taneciğe dönüşür.

236
U →  232 Th * + α
92  90 

*
 232 Th
 Kararsız olan  90  atomu artık gama ışıması yapmaya
meyillidir.
 Gama ışımasını yapan bir atomun;
– Atom çekirdeği yeniden düzenlenir.
– Atom daha kararlı hale gelir.
– Atomun toplam enerjisi azalır.

 Gama ışınlarının yükü ve kütlesi olmadığından;

– Radyoaktif özelliği en fazla olanıdır.
– Yayılma hızı en fazla olanıdır.
– Giriciliği en gazla olanıdır.
– Gama ışınları yüklü alanlardan etkilenmez.
– Gama ışınları elektromagnetik enerji dalgaları
halinde doğrusal olarak yayılırlar
 γ - Gamma Bozunumu

60
27 Co33
β-1 (%99. 8) Emax= 0.313 MeV
β-2 (%0. 2) 2. 50 MeV
Emax= 1. 48 MeV
γ1 = 1.17 MeV (%99.8)
1. 33 MeV
γ2 = 1.33 MeV (%100)
0. 00 MeV
60
Ni32
28

Sekil ; Co-60‘ ın bozunum şeması

GİRİCİLİK MESAFESİ
 POZİTRON BOZUNMASI β+

 Pozitron bozunması protonu nötronundan çok olan

atomlarda görülür.
 Atom çekirdeğinde 1 protonun, doğrudan 1 nötrona
dönüşmesi sonucu oluşur.

1 1 0
+1p → 0 n + +1β
 Bunun sonucu elementin atom numarası 1 azalırken,
kütle numarası değişmez.

b b 0
a X → a -1Y + +1β
 ELEKTRON YAKALANMASI

 Protonu nötronundan çok olan atomlarda görülür.

 Atomun 1s orbitalindeki elektronlardan 1 tanesinin, atom
çekirdeği tarafından yutulması ile oluşur.

1s2 2s2 2p 6 3s2 ......

 Atom çekirdeği tarafından yutulan elektron çekirdekteki 1
proton ile birleşerek 1 nötrona dönüşür.

1 0
+1p + -1e → 01n

 Bu olay sonucu elementin atom numarası 1 azalırken; kütle

numarası değişmez

b 0 b
a X + -1e → a -1Y
 SERİ BOZUNMA

 Doğal radyoaktif bir atom aynı anda 1’den fazla ışıması

yapamaz. Işımaları ardarda sırasıyla yapar. Bu ışıma yapma
sırasına SERİ BOZUNMA denir.

A → B + α 


B → C + β 
 SERİ BOZUNMA
C → D + β 

D → E + γ 
 
  
A → E + α + 2β + γ TOPLAM TEP.

Tabiatta doğal olan 3 tane seri bozunma vardır.

- Uranyum serisi
- Thoryum serisi
- Aktinyum serisi
 Bilim adamları 1 tane de yapay seri bozunma yapmışlardır.
- Neptünyum serisi
 KARARLILIK KUŞAĞI
BAĞLANMA  Elementlerin atom numaraları
ENERJİSİ
küçüldükçe çekirdeğin kararlılığı
artar.
 Atom numarası nötron sayısına
eşit olan atomlar, olmayanlara
göre daha kararlıdır.
56 ATOM NO  Hem atom numarası nötron
26 Fe
n sayısına eşit olup, hem de çift
≥ 1,5
Nötron p sayılı olanlar en çok kararlıdır.

n
α  n/p oranı 1’den küçük olan atomlar
>1
p n=p önce pozitron ışımasını tercih
ederler.
β
e +  n/p oranı 1,5’den büyük oyan
n
<1 β atomlar öncelikle alfa ışımasını
tercih ederler.
p

Proton
KARARLILIK  n/p oranı 1’den büyük olan
KUŞAĞI atomlar öncelikle beta ışımasın
tercih ederler
 FİSYON
Nötron bombardımanıyla kararsız hale getirilen
büyük kütleli atom çekirdeklerinin parçalanarak daha
küçük kütleli atom çekirdeklerine dönüşmesi olayına
denir. Bunun en iyi örneği ATOM BOMBASI’dır.

235 1 236
92 U + 0 n → 92 U

FISYON
235
92 U
→ Ba + 146
56
87
36 Kr + n + ENERJİ
1
0

Açığa çıkan 3,20 x 10-11 J’luk enerji küçük gibi

görülebilir. Ancak 1 g çekirdeğinin fizyona
uğramasıyla açığa çıkan enerji, 8,20 x 10-7 kJ dür.
 FÜZYON
Küçük kütle numaralı atom çekirdeklerinin
kaynaşarak daha büyük kütle numaralı ve kararlı
atom çekirdeklerine dönüşmesi olayına FÜZYON
denir.
En iyi örneği HİDROJEN BOMBASIDIR.

2 3 FÜZYON 4 1
1 H + 1 H    → 2 He + 0 n + ENERJİ
 Radyoizotop Uygulamaları
√ Kanser Tedavisi: Düşük dozdaki iyonlaştırıcı ışınlar kansere
neden olabildiği gibi kanser tedavisinde de kullanılabilirler. γ
ve X ışınları uygun dozda verildiğinde kanserli hücrelerin
büyümesini durdurabilir.
√ Radyoaktif İzleme: Radyoaktif izotop ile radyoaktif olmayan
izotopun kimyasal ya da fiziksel davranışları aynıdır. Örneğin
bitki besin maddesine az miktarda radyoaktif P ilave edilirse
fosforun bitki tarafından kullanılması izlenebilir.
√ Yapılar ve Mekanizmalar: Bir kimyasal tepkimenin
mekanizması ya da bir bileşiğin yapısı çoğu zaman deneylerde
radyoaktif iz elementi kullanılarak aydınlatılır.
√ Analitik Kimya: Nötron aktivasyon analiz yöntemi, normalde
radyoaktif olmayan örneğin nötron bombardımanına uğratılıp
analizlenecek elementin radyoizotopuna dönüştürülmesini
içerir. Örnekteki elementin miktarı, nötron bombardıman hızı,
radyoizotopunun yarılanma hızı ve dedektörün verimi gibi
etmenler de göz önüne alınarak hesaplanır.

√ Işınlama İşlemi: İyonlaştırıcı ışınlar bazı maddelerin

üretiminde ya da özelliklerini değiştirmekte kullanılır. En geniş
kullanım alanı köpük, elektriksel yalıtkan ve ambalaj
maddeleri yapımında kullanılan plastiklerin fiziksel ve
kimyasal özelliklerini iyileştirmek için zincir polimerde bağ
koparma, yeniden bağ oluşturma ve çapraz bağlanmayı
sağlamak için yapılan endüstriyel işlemdir.
Radyoterapide Kullanılan Işınların Elde Edilişi

• Düşük Enerjili X-Işınları

• Yüksek Enerjili Elektron Işınları
• Yüksek Enerjili X-Işınları
 Düşük Enerjili X-Işınları
• İlk radyolojik görüntüleme 1895 yılında William
Röntgen tarafından X-Işınlarının keşfi ile
gerçekleşmiştir.
• X-ışınları 1895 yılında gaz deşarj tüpünde katot
ışınları ile çalışırken W. Röntgen tarafından
keşfedildi. W. Röntgen elektron ışınlarının deşarj
tüpünün camına çarpması sonucu elektron
ışınlarından farklı türde bir ışının oluştuğunu fark
etti. Daha önce hiçbir yerde rastlamadığı bu
ışınlara X-ışınları (adı bilinmeyen anlamında)
ismini verdi.
 Yüksek Enerjili Elektron ve X-ışınları

• Radyoterapinin ilk yıllarında, konvansiyonel X -ışını

tüpleri ve çeşitli düzeneklerle elde edilen düşük (50-
150 kV), orta (150-500 kV) ve süper voltaj (500-
1000 kV) enerjili X-ışınları yaygın olarak
kullanılmaktaydı. Ancak bu enerjilerdeki X-ışınlarının
derine yerleşmiş tümörlerin tedavisinde yetersiz
kalması ve megavoltaj seviyelerindeki enerjilerin
konvansiyonel X-ışını tüpleri ile elde edilemeyeceğinin
anlaşılması üzerine yüksek enerjili X-ışını üretebilecek
cihazların tasarımlarına başlandı. Bu amaçla 1950
lerde ilk Lineer elektron hızlandırıcı (LINAC) üretildi.
 LINAC Hızlandırma Tüpü

Eğici Magnet
Elektron
Tabancası

Magnetron

Elektron tabancansında üretilen 50 KeV enerjili elektron ışınları Magnetron da

üretilen 3000 megahertz/sn frekanslı mikrodalgaların tepelerine bindirilmek
suretiyle MeV mertebesine kadar hızlandırılmaktadırlar.